MONITORING VODE ZA PIE GRADA PRIJEDORA IZ

BUNARSKOG NAINA VODOSNABDIJEVANJA

Diplomski / Specijalistiki rad

Student
Mira

Obradovi

Mentor
Doc. Dr Bogoljub Antoni

Banja Luka, februar 2009.

FAKULTET ZDRAVS TVENIH NAUKA

PREDMET:TEHNOLOGIJA VODE ZA PIE
BR. IND EKS A : 008-07 / VS I - S

MONITORING VODE ZA PIE GRADA PRIJEDORA IZ

BUNARSKOG NAINA VODOSNABDIJEVANJA
Diplomski / Specijalistiki rad

STUDENT

MENTOR

Mira Obradovi

Doc. Dr Bogoljub Antoni

Banja Luka, februar 2009.

2

SADRAJ
STRANA

1.UVOD.........................................................................................................................................................4
1.1. CILJ RADA..............................................................................................................................................6

2. PREGLED LITERATURE......................................................................................................7
2.1. HIDROLOKI CIKLUS........................................................................................................................7
2.2. PODJELA VODA...................................................................................................................................8
2.3. POTREBA I ZNAAJ KORITENJA PODZEMNIH VODA.........................................................8
2.3.1. VRSTA PODZEMNIH VODA ......................................................................................... .......... .9
2.3.2. KVALITET PODZEMNIH VODA............................................................................................. ..9
2.4. KAPTAA VODE BUNARIMA.........................................................................................................10
2.4.1. BUENI BUNARI...........................................................................................................................10
2.4.2. KOPANI BUNARI..........................................................................................................................11
2.4.3. POBIJENI CIJEVNI BUNARI......................................................................................................12
2.5. ZONE SANITARNE ZATITE..........................................................................................................13
2.5.1. ZONA NEPOSREDNE ZATITE................................................................................................14
2.5.2. ZONA UE ZATITE...................................................................................................................14
2.5.3. ZONA IRE ZATITE..................................................................................................................15
2.6. UPUTSTVO ZA SANITARNO-HIGIJENSKU OBRADU BUNARA............................................16
2.6.1. UPUTSTVO ZA HIGIJENSKO IENJE BUNARA.............................................................16
2.7. DEZINFEKCIJA VODE.................................................................................................. ...................16
2.8. HIGIJENSKI PREGLED VODE ZA PIE......................................................................................20
2.8.1. METODOLOGIJA RADA............................................................................................................ 20
2.8.1.1. HIGIJENSKI PREGLED VODE ZA PIE..............................................................................20
2.8.1.2. LOKALNA INSPEKCIJA VODOOBJEKTA.............................................................................20
2.9. KONTROLA HIGIJENSKE ISPRAVNOSTI VODE ZA PIE......................................................21
2.9.1. UZORKOVANJE VODE IZ DISTRIBUTIVNOG SISTEMA...................................................29

3. CILJ MONITORI NGA VODE ZA PIE.....................................................................31

3.1. PLAN MONITORINGA KVALITETA I KONTROLE KVALITETA
VODE ZA PIE OD IZVORA DO POTROA.............................................................................33
3.1.1. KONTROLA HIGIJENSKE ISPRAVNOSTI...............................................................................35

4. OPTI PODATCI O LOKALITETU IZVORITA-BUNARA....................36

4.1. LOKACIJA IZVORITA...................................................................................................................36
4.2. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE.................................................................................................38
4.3. VODOSNABDIJEVANJE GRADA PRIJEDORA..... ....................................................................38
4.4. POTREBE STANOVNIKA ZA VODOM ZA PIE.......................................................................40
4.5. KONTROLA KVALITETA VODE ZA PIE NA PODRUJU ISTR.........................................40
4.6. ZONE SANITARNE ZATITE NA PODRUJU ISTRAIVANJA............................................41
4.7. KTASTAR ZAGAIVAA NA PODRUJU ISTRAIVANJA...................................................46

5.METODE ISTRAIVANJA.....................................................................................................50
5.1.OBRADA PODATAKA.....................................................................................................................50
5.2.REZULTATI ISTRAIVANJA........................................................................................................51
5.3.TABELARNI I GRAFIKI PRIKAZ RE ZULTATA....................................................................51

6.ANALI ZA REZULTATA I DISKUSIJA....................................................................... 65

7.ZAKLJUAK......................................................................................................................................69
8.LITERATURA....................................................................................................................................71

1. UVOD
Voda kao ivotni uslov opstanka ovjeka na naoj planeti predstavlja sredinu, ali
u odnosu na ljudske potrebe kvantitativno i kvalitativno vrlo nepostojanu i kolebljivu. Zbog
njenog znaaja ovjek je na vjeitom frontu borei se bilo za nju bilo protiv nje.
Voda u prirodi je najrasprostranjenija materija i pokriva 71% povrine Zemlje.
Nalazi se u atmosferi, hidrosferi, biosferi i litosferi. Voda se u biosferi najee nalazi u
tenom stanju, a pojavljuje se i u obliku pare i vrstom stanju. Od ukupne koliine vode
samo 2,4% vode je slatka voda i moe se upotrebiti za zadovoljenje veine ljudskih potreba.
Najvei dio slatke vode se nalazi zarobljen u ledu na Sjevernom i Junom polu.
Drugi vei dio se nalazi u podzemnim vodama, u rijekama se nalazi najmanji dio slatkih
voda.
Znaajan dio slatke vode se nalazi u atmosferi, ali zbog sve veeg zagaenja kvalitet
ovih voda je upitan.
U poslednje vrijeme ovjek sve vie i sam ugroava kvalitet vode svojom
djelatnou, privreivanjem, nainom ivota, navikama, najee nedovoljno paljivim
odnosom prema njenim resursima. Voda je neophodna za odravaje opte i line higijene i
predstavlja najznaajniji faktor

razvoja

privrede i standarda ljudi. Koristi se za

snabdijevanje naselja i industrije, navodnjavanje poljoprivrednog zemljita, plovidbu,

dobijanje elektrine energije, rekreaciju i sportove na vodi. Ljudima je odavno poznat znaaj
vode pa su naselja najee

podizali uz dovoljno izdane izvore vode, a i danas je

neophodno da se pri izboru lokacije naselja vodi rauna, prije svega o mogunostima
obezbjeenja dovoljne koliine higijenski ispravne vode za pie i druge potrebe.
Voda, kao nezamjenljiva ivotna namirnica zauzima posebno mjesto meu faktorima
ivotne sredine, od kojih zavise ivot i zdravlje ljudi kao i privredni i kulturni razvoj
drutva. Voda je dobro od opteg interesa, predstavlja bogatstvo svake zemlje, nalazi se u
drutvenoj svojini, a slui za zadovoljenje optih i pojedinanih potreba.
Voda je bila i uvijek e ostati neophodna ovjeku za odravanje ivota, zdravlja i
materijalnog bogatstva. Voda je neophodna za odravanje ivota uopte i ini 60-70%
tjelesne teine. Cjelokupna voda u organizmu se nalazi u dva oblika, kao elijska ili
intracelularna koja ini 50% tjelesne mase i izvanelijska ili ekstracelularna koja ini 20%
tjelesne mase. Da bi ovjek zadovoljio fizioloke potrebe mora da svakodnevno unosi oko
2 litra vode u organizam. Deficit vode izaziva dehidrataciju u organizmu i zavisno od

stepena dehidratacije dolazi do poremeaja pa ak i do smrti . ovjek bez hrane moe da

izdri i do 40 dana, ali bez vode samo nekoliko dana. Organizam potrebe za vodom
zadovoljava unoenjem tenosti, dio unosi hranom, a dio se oslobaa oksidacijom organskih
materija u toku metabolikih procesa.
Sa higijenskog aspekta voda je znaajna ne samo kao osnovna ivotna namirnica i
sredina u kojoj se odvijaju sloeni biohemijski procesi, ve i stoga to se sa njom mogu
prenositi uzronici mnogih zaraznih oboljenja i hemijski toksine materije.
Poremeaji u snabdijevanju vodom mogu nastati usljed elementarnih nepogoda kao
to su: poplave, sua, zemljotres, rat i zagaenja vodnih objekata i vode hemijskim,
biolokim i radioaktivnim materijama, a to moe izazvati dalekosene posljedice.
Svakodnevni napori koji se ulau za snabdijevanje stanovnitva dovoljnom koliinom
higijenski ispravne vode su u isto vrijeme borba protiv mnogih bolesti, koje jo uvijek
predstavljaju vaan socio-ekonomski i medicinski problem.
Epidemioloki znaaj vode je veliki, svake godine u svijetu umre oko 3 miliona ljudi
zbog upotrebe neispravne vode za pie. Smatra se da je 25% bolesnikih kreveta zauzeto
pacijentima oboljelih od zaraznih bolesti koje nastaju kao posljedica upotrebe neadekvatne
vode za pie. Direktor Svjetske Zdravstvene Organizacije (WHO) kae U borbi za zdravlje
mnogo je vaniji broj slavina sa vodom, nego broj bolesnikih kreveta. Zbog znaaja vode
WHO je pokrenula niz akcija za istiju vodu u svijetu. Voda predstavlja dobro u optoj
upotrebi na koje imaju pravo svi, ali ni u kom sluaju ne moe se tretirati kao dar prirode
kojim se slobodno raspolae. Zbog znaaja vode i njenog vienamjenskog korienja, ona
uiva posebnu zatitu i koristi se na nain propisan zakonom.
Voda neodgovarajueg, nehigijenskog kvaliteta moe da ugrozi zdravlje na vie
naina. Bolesti hidrinog porijekla izazvane biolokim uzronicima mogu se javljati u
razliitom obliku. Nisu vezane za odreeno godinje doba i nemaju sezonski karakter.
Hemijske materije koje se mogu nai u vodi iznad dozvoljenih koncentracija, imaju toksino
djelovanje i mogu ugroziti zdravlje s tim to se bolest javlja u hroninom, rjee u akutnom
obliku, pa se sporije otkrivaju. Hemijski agensi u vodi mogu biti geolokog porijekla ili u
vodu dospijevaju kao sekundarno zagaenje koje dospjeva iz vazduha, industrijski otpad,
otpadne vode, komunalni otpad ili sa poljoprivredne proizvodnje (agrohemikalije, pesticidi).
Od izuzetnog znaaja za ispravnost vode su: porijeklo vode, nain zahvatanja, ispravnost
postrojenja, izbor vodomaterijala, postupci i metode preiavanja, dezinfekcija, kontrola
ispravnosti u skladu sa vaeom legislativom.

Po svojim neobinim, esto bajkovitim svojstvima, po svom znaaju za opstanak

ovjeka i ukupnog ivota na planeti Zemlji i zbog njene nezamjenljivosti kao resursa ukupne
industrijske i energetske proizodnje, a to znai materijalnog opstanka civilizacije, vodi treba
vratiti mjesto koje je izblijedilo u naem duhovnom biu, treba joj vratiti oreol najviih
vrijednosti koju su joj dali nai preci.
Ogroman je fundus znanja o vodi kojim ovjeanstvo raspolae. Tano znamo kakav
kvalitet i iz kojih razloga elimo postii kod voda za pie iz ega i proizilazi i cilj ovog rada.

1. 1. CILJ RAD A
Uzimajui u obzir navedeno, predmet istraivanja u ovom diplomskom specijalistikom radu je:
sagledati stanje bunarskog naina vodosnabdijevanja grada Prijedora,
ukazati na odreene nedostatke u izboru lokacije vodoobjekata i
obezbjeenje uslova za ouvanje kvaliteta,
ukazati na potrebe i znaaj monitoringa,
ukazati na mjere koje treba poduzeti da bi se obezbijedila higijenski
ispravna voda za pie u cilju zatite zdravlja stanovnitva.

2.

PREGLED LI TERATURE
2. 1. HIDROLO KI CIKLUS

Hidroloki ciklus je stalni proces kruenja, obnavljanja i prividnog gubljenja vode

na zemlji. Zemlja se smatra zatvorenim hidrolokim sistemom.
Najjednostavnije objanjenje hidrolokog ciklusa je da djelovanjem suneve toplotne
energije voda stalno isparava sa povrine okeana, mora i drugih vodenih i kopnenih
povrina. Te se pare diu u atmosferu gdje se kondenzuju i padaju na zemlju pravei novi
ciklus kretanja vode. Pri takvoj cirkulaciji ukupna koliina vode na Zemlji ostaje
nepromijenjena.
U hidrolokom ciklusu odreene koliine vode se zadravaju na pojedinim za to
pogodnim podrujima. Na taj nain imamo okeane, rijeke, prirodne i vjetake akumulacije,
lednike i slino. Najvee zalihe vode i vodni rezervoar su mora i okeani. M ora i okeani
zauzimaju 97% od ukupne koliine vode na zemlji, ostatak od 3% pripada slatkoj vodi.
Zanimljivo je da od ukupne koliine slatke vode 75% otpada na led i snijeg, 24,5%
zauzimaju podzemne vode i 0,5% pripada ostalim vodama (rijeke, jezera, vlaga u tlu,
atmosfera, biosfera).
Bez obzira na to to je koliina vode u hidrolokom ciklusu raspoloiva za koritenje
relativno velika, ona bi se brzo utroila kada se ne bi prirodnim putem obnavljala.
Obnavljanje se vri neprekidnim kruenjem vode u prirodi. Voda u ogromnim koliinama,
3
koja se procjenjuje na oko 470.000 km godinje isparava pod uticajem suneve energije, a

zatim se ponovo kondenzuje i vraa na povrinu zemlje kao atmosferski talog. U atmosferi
3
se neprekidno nalazi oko 13 000 - 15 000 km vode, to iznosi svega oko 0,000l% od ukupne

vode koja uestvuje u hidrolokom ciklusu.

Oborinska voda dijelom isparava i vraa se u atmosferu (evaporacija), dijelom odlazi
u povrinske dijelove zemlje iz kojih se vezuje u biljkama, a zatim isparava procesom
fotosinteze (transpiracija). Jedan dio se sliva u povrinske vode (rijeke, jezera, akumulacije i
sl.), dok dijelom prodire u dublje slojeve zemlje do vodonepropusnih slojeva, u kojima
obrazuje podzemne akumulacije vode (akvaferi) koje se crpljenjem mogu eksploatisati ili
koje ponovo dospijevaju na povrinu zemlje (izvori, bunari), a dio vode ostaje na povrini
zemlje u vrstom stanju (polarni led, gleeri, vjeiti snijeg ), tako da se privremeno izdvaja
iz hidrolokog ciklusa i gubi kao potencijalno izvorite vodosnabdijevanja.

ovjek se moe snabdijevati vodom iz bilo kog mjesta u hidrolokom ciklusu, samo
ako njen kvalitet odgovara standardima za njenu namjenu ili ako se ekonomski prihvatljivim
postupcima pripreme moe dovesti do potrebnog kvaliteta.
Za ljudsku upotrebu najlake se moe uzimati voda iz podzemlja i povrinskih
izvorita (rijeke, jezera). Rauna se da ukupna potreba stanovnika ove planete u ovom
trenutku iznosi oko 10% ukupne vode hidrolokog ciklusa, ali treba imati na umu da sva ta
voda nije dostupna ovjeku i da je sve ee neprihvatljivog kvaliteta. Iako zemlju nazivamo
vodena planeta veoma mali dio vode se moe bezbjedno koristiti, pogotovo, to je ovjek
zagadio veliki dio tih resursa. Karakteristike prirodne vode zavise od porijekla i od
rastvorenih supstanci u njoj.

2. 2.PODJELA VODA
Prema mjestu pojave u prirodi vode dijelimo na: atmosfersku, podzemnu i
izvorsku vodu, povrinsku vodu (rijeke, jezera, potoci, voda akumulacije), hemijski vezanu i
kristalnu voda u mineralima, hidratacionu vodu u neorganskim i organskim supstancama
koja nije hemijski vezana i otparavanjem se moe ukloniti.
Prema stepenu istoe vode dijelimo na : sirovu nepreienu vodu, istu,
mehaniki preienu vodu, omekanu, djelimino

ili potpuno demineralizovanu,

destilovanu vodu i otpadne, zagaene vode.

Prema upotrebi : vodu za pie, vodu za kupanje, vodu za tehnoloku upotrebu, vodu
za navodnjavanje i druge namjene.

2. 3. POTREBA I ZNAAJ KORI TENJA PODZEMNIH VODA

Potrebe i znaaj koritenja podzemnih voda ne treba posebno naglaavati, s obzirom
na zalihe vode za pie koje su najznaajnije upravo u podzemnim vodama. Ove vode po
svom sastavu i higijenskoj ispravnosti, ako se zahvataju po sanitarno-tehnikim i
higijenskim principima su najpogodnije za snabdijevanje stanovnitva vodom za pie zbog
svog kvaliteta, zavisno od geoloke strukture terena i geografskog podruja. Temperatura
vode temeljnice, relativno je stalna i zavisi od klimatskih prilika , oblasti i temperature
vazduha, vodonosne sredine i padavina. Ukus vode zavisi od rastvorenih mineralnih
materija.

Prirodni sastav vode se moe znatno izmijeniti zbog zagaivanja vazduha i zemljita
sa kojima dolazi u kontakt u hidrolokom ciklusu. Podzemne vode su najpogodnije za
pripremu i obradu za pie.
Podzemna voda nastaje poniranjem atmosferskih padavina pod uticajem zemljine
tee, a brzina poniranja zavisi od geoloke strukture terena.
U zemljinoj kori postoje vodonepropusni i propusni slojevi. Vodonepropusni slojevi
se sastoje od gline, laporca ili neispucale stijene. Iznad ovih slojeva nalaze se vodonosni
slojevi koji su ispunjeni pijeskom i ljunkom i nalaze se na raznim dubinama.
Vodonepropusni slojevi imaju znaajnu ulogu jer tite podzemnu vodu od zagaenja koja
dolaze sa povrine tla.

2.3.1.VRSTE PODZEMNIH VODA

Podzemne vode koje miruju ili teku u sitnozrnastom materijalu stijena zovu se
temeljnica. Javlja se kao voda prve izdani, meuslojna voda bez pritiska i meuslojna voda
pod pritiskom (arteka voda). Voda koja tee kroz pukotine i upljine stijena naziva se
pukotinska ili pseudo podzemna voda jer po kvalitetu esto odgovara povrinskim vodama.
Podzemna voda vezana za estice terena molekularnim silama naziva se vezana
voda, a voda koja ispunjava meuprostore u zemlji naziva se slobodna ili gravitaciona, jer
ispunjava samo dio vodonosnog sloja.
Arteka ili sapeta voda ispunjava u cjelosti vodonosni sloj, koji se nalazi izmeu
dva vodonepropusna sloja i nalazi se pod stalnim pritiskom. Arteke vode pri postavljanju
buotina izbijaju na povrinu zemlje pod sopstvenim pritiskom, a subarteke ne izbijaju na
povrinu zemlje, ve samo do odreene visine buotine. Arteke izdani mogu se nai jedne
ispod drugih na nekim terenima, ali svaka ima posebnu zonu napajanja atmosferkom ili
rijenom vodom. U krenjakim predjelima se rijetko mogu nai arteke izdani, s obzirom
da postoje brojne pukotine.

2.3.2. KVALITETA PODZEMNIH VODA

Zahtjevi u pogledu kvaliteta vode za pie moraju biti u skladu sa Pravilnikom o
higijenskoj ispravnosti vode za pie (Slubeni list RS, br. 40/03 str 11.). Ovim Pravilnikom
se propisuje higijenska ispravnost vode za pie koja slui za javno snabdijevanje
stanovnitva ili za proizvodnju namirnica namijenjenih prodaji.

U Pravilniku su odreene maksimalne dozvoljene koncentracije (M DK) pojedinih

mikroorganizama i fizikohemijske osobine iznad kojih one uslovljavaju zagaenje izdani.
M aksimalne dozvoljene koncentracije (M DK) date su u tabeli br. 4 i 5.
U okviru ovog Pravilnika su date maksimalne dozvoljene koncentracije (M DK)
koagulacionih i flokulacionih sredstava, te dezinfekciona sredstva koje se mogu nai u vodi
za pie prikazane u tabeli br.6.
U okviru ovog Pravilnika su date maksimalne dozvoljene vrijednosti (M DV) sadraja
pojedinih mikroorganizama koji se mogu nai u vodi za pie. Ove vrijednosti su prikazane u
tabeli br 2.
U okviru ispitivanja voda koje se koriste za javno snabdijevanje stanovnitva, takoe se
ispituju i radioloke osobine odnosno nivo ukupne alfa aktivnosti i ukupne beta
aktivnosti. Dozvoljeni nivoi prema vaeem Pravilniku su dati u tabeli br 7.

2. 4. KAPTAA VODE BUNARIMA

Izbor lokacije za bunar treba birati tako da se onemogui svako zagaenje kako
povrinskom tako i podzemnom vodom. U tom cilju bunar ne smije biti postavljen u
depresiji, na poplavnom terenu, ne smije biti u blizini izvora zagaenja kao to su septike
jame, ubrita, groblja i sl. Treba voditi rauna da bunar ima dobar prilaz, da je dovoljnog
kapaciteta i da se ne smije nalaziti pored padina, uvala i jaruga usljed ijeg drenanog
dejstva, u sunim godinama, moe ostati bez vode. Naroito treba obratiti panju na pravac
kretanja podzemne vode, od ega e konano i zavisiti lokacija bunara.
Zah vati podzemne vode ostvaruju se putem:
1. prirodnih izdani izvora,
2. kopanih bunara i
3. bunih bunara sa zahvatom dubinskih vodonosnih slojeva - artekih i
subartekih.

2.4.1. Bueni bunari

Gdje god je to mogue, prvenstveno treba koristiti duboke buene bunare, kao
higijenski najbezbediji nain vodosnabdjevanja. Oni su nepropustljivi za povrinske vode i
vode iz gornjih slojeva zemlje. Njihov kapacitet, ako se voda uzima sa vee dubine, skoro
ne zavisi od kolebanja padavina, to uslovljava stalnu temperaturu i stalniji hemijski sastav

10

vode. Bueni bunari u higijenskom pogledu su mnogo prihvatljiviji od kopanih i pobijenih

jer je voda iz njih u bakteriolokom smislu mnogo bolja sa pretpostavkom da su izgraeni
po sanitarno-tehnikim i higijenskim principima, tj da onemoguavaju mijeanje vode iz
pliih slojeva sa higijenski ispravnom vodom iz izdani (dubokih slojeva).
Bueni bunari se izrauju od elinih cijevi prenika 50-500 mm.Dubine bunara
mogu dostizati i do 500 metara. Cijevi bunara se oslanjaju svojim donjim dijelom, koji je
zatvoren, na nepropusni sloj, koji lei ispod vodonosnog sloja. Zahvat vode se vri bonim
povrinama bunara (cijevi), koje su perforirane, prenika otvora od 5-20 mm. Na
perforiranom dijelu cijevi se postavlja filtar, koji je izraen od pocinkovanog bakrenog
pletiva. Na donjem dijelu bunara postavlja se talonik u visini od 1 (jednog) metra.
Filtri mogu biti razliitog oblika i konstrukcija.
Za postavljanje buenog bunara, prvo se izbui teren pomou specijalne burgije sa
zatitnom cijevi koja je 50-100 mm veeg prenika nego spoljna cijev bunara. Cijevima
odreenog prenika bui se kolona do 40-50 m dubine (prva kolona), a zatim se prelazi na
manji prenik kojim se bui jo 40-50 m (druga kolona).
Kada je buotina gotova i oiena od zemlje, u zatitnu cijev se sputa cjevni
bunar sa ugraenim filtrom koji je prethodno sastavljen i montiran na povrini terena.
Zatitna cijev se izvlai u cijelini ili samo dio poslednje kolone koji odgovara duini filtra.
Iznad gornjeg dijela bunara zida se zatitni aht u kojem se nalaze zatvarai i zavrni dio
bunara. U nadzemnom dijelu bunara

postavljaju se pumpni agregati i

ureaji za

dezinfekciju vode .
Bueni bunari eksploatiu se poslije probnog pumpanja kapaciteta veim od 2-3
puta od predvienog kapaciteta bunara. Pumpanje se vri sve dok voda ne pone da
izlazi potpuno bistra.
U ispucanim vodonosnim stjenama bueni bunari mogu biti i bez filterske obloge.
Za vee koliine vode moe se kaptirati vie bunara, koji su rasporeeni na tok
podzemne vode, na meusobnom rastojanju od 2R (dva radijusa depresije) to u praksi
obino iznosi 50-150 m.

2. 4.2. Kopani bunari

Ako iz bilo kojih razloga nije mogue snabdijevanje vodom iz buenih bunara, mogu
se koristiti i kopani bunari (za dubine od 5-50 m ). Ako su kopani bunari u krakom terenu
ili u pliim vodonosnim slojevima, zidovi bunara moraju biti nepropusni od vrha do dna

11

bunara.Ulaz vode u bunar je na dnu

bunara, a rjee sa strane.U sluaju da postoji

nepropusni sloj debljine 3 metra ili vie, zidovi bunara ne moraju biti nepropusni do dna,
ve je neophodno da su zidovi nepropusni bar prvih 6 metara.
Ako se voda crpi sa dubine vee od 30 metara, takoe se zahtijeva da su zidovi
nepropusni prvih 6 metara.
Ako bunar prolazi kroz

vie vodonosnoh slojeva, zidovi bunara moraju biti

nepropusni sve do sloja koji napaja bunar.

U poplavnim terenima zid bunara treba da nadvisuje povrinu nadzemnog terena
sve do visine najvieg poplavnog nivoa.
Da se voda ne bi zagadila sa povrine, crpni mehanizam mora biti izgraen po
sanitarno-higijenskim zahtjevima.
Kopani bunari treba da su dovoljno duboko ispod nivoa podzemnih voda koja se
moe oekivati pri najintezivnijem crpljenju

i najveoj sui, da zidovi bunara budu

osigurani nepropusnim slojem gline debljine od 0,5-1,0 m.

Neposredna okolina bunara treba biti betonirana sa padom od bunara i kanalom za
odvoenje prelivne i povrinske vode (duina kanala najmanje 3 m).
U zavisnosti od lokalnih uslova i dubine bunari se izrauju na razliite naine
(zidani ili betonski prstenovi) i mogu biti prenika od 1- 4m.
Kopani bunari treba da su pokriveni vodonepropusnom ploom, da imaju otvor za
ventilaciju i da su obezbeeni od prodora povrinskih voda .

2. 4.3. Pobijeni cijevni bunari (Nortonov ili Abisinski bunari)

Samo

tamo gdje su potrebne manje koliine vode i za krae vrijeme, a pod

uslovom da je vodonosni sloj plitak (6-7 m), a konfiguracija trena takva da se lako moe
pobiti koriste se pobijeni - cijevni bunari.
Ovi bunari se sastoje od eline cijevi koja je na vrhu u obliku iljka zbog lakeg
probijanja zemljinih slojeva. Iznad iljka u visini od 1,5 m cijev je perforirana i obloena
mreicom .
Pobijeni cijevni bunari se uglavnom koriste do dubina od 8 m u freatskim izdanima.
M eutim ako se radi o subarterskoj vodi, iji se nivo nalazi do 8 m ispod terena onda se ovi
bunari mogu pobijati ak i do 20 i vie metara.

12

Pobijeni cijevni bunari imaju sledee prednosti nad kopanim bunarima :

1.

jeftiniji su i zahtijevaju manje vremena za izradu,

2.

voda je znatno sigurnija od spoljnjeg zagaenja,

3.

laki su za eksploataciju i odravanje i

4.

pobijenim bunarima je mogue proi prvi sloj vode i vodu

kaptirati na veoj dubini, odakle je sa higijenskog aspekta
sigurnija za upotrebu .

Da bi se ovi bunari mogli pouzdano koristiti, uslov je da su iz graeni po sanitarno

higijenskim principima, sa pouzdanim pumpnim mehanizmom i da se redovno odravaju.

2. 5. ZONE S ANITARN E ZA TITE

Pojasevi sanitarne zatite u smislu ovog pravilnika su u okviru ili van bilo koje
zone sanitarne zatite, odreena povrina zemljita na kojoj se sprovode propisane
speifine mjere sanitarne zatite.
Pod zonama sanitarne zatite podrazumjeva se posebno izdvojena teritorija oko
izvorita vode na kojoj se uspostavlja specijalan reim djelovanja i ivljenja u cilju
sanitarne zatite vode i vodozahvatnih objekata. Postoje tri zone sanitarne zatite koje su
zakonski definisane i svaka optina definie svoje specifine uslove. Obavezna je njihova
redovna kontrola.
Zatitne zone oko izvorita za snabdjevanje vodom za pie predstavljaju vanu
preventivnu mjeru za spreavanje zagaenja vode za pie.
Formiranje zatitnih zona

mora biti zasnovano na prirodnim hidrogeolokim

karakterisikama terena i ponaanju biolokih i hemijskih materija prisutnih u vodi i tlu.

Kad je u pitanju podzemna voda, onda se vodi rauna o geolokim i hidrolokim
osobinama tla, o brzini i pravcu toka

podzemne vode, o koliini vode, strukturi tla,

hemijskom sastavu, promjeru pojedinih slojeva, o granulaciji, o nainu

prihranjivanja

vodonosnih slojeva, o nainu i obimu sadanje i budue eksploatacije izvorita, o dubini

nalazita podzemne vode i sl.
Pravilnikom o mjerama zatite, nainu odreivanja i odravanja zona i pojaseva
sanitarne zatite, podruja na kojima se nalaze izvorita, kao i vodnih objekata i voda

13

namjenjenih ljudskoj upotrebi (Sl.glsnik RS 7/03) se preporuuje obavezno formiranje zona

sanitarne zatite i pojaseva sanitarne zatite, izmeu ostalog i za sva izvorita na podruju
Republike Srpske a koja slue za eksploataciju podzemne vode i njenoj distribuciji ka
potroaima.
U skladu sa Pravilnikom radi zatite izvorita, formiraju se zatitne zone i to :
- Zona neposredne zatite,
- Zona ue zatite i
- Zone ire zatite.
2.5.1. Zona neposredne zatite - jeste tano odreena, omeena i ograena zemljina
povrina, sa svim rastinjem na njoj, kao i na njoj postavljeni, zahvatni objekti, pumpna
postojenja, rezervoari, polja i objekti za prihranjivanje, trafo stanice, hlorne stanice, objekti
za odravanje i upravljanje sistemom, prilazni i unutranji putevi i drugi objekti koji slue
neposredno izvoritu, a koja se odreuju tako da odgovara vremenu toka podzemne vode
od 7 (sedam) dana do vodozahvatnog objekta najblieg periferiji te povrine, s tim da
najmanja udaljenost granica zone od najblieg vodozahvatnog -vodo objekta ne moe biti
manja od 50 metara.
Zona neposredne zatite ima za cilj da zatiti izvorite od sluajno ili zlonamjernog
zagaenja. Ona se formira tako da fiziki sprijei nekontrolisan pristup licima, a takoe
domaim i divljim ivotinjama, koje mogu da zagade izvorite. Ulaz mora biti kontrolisan.
Lica zaposlena na vodoobjektima podlijeu obaveznom sanitarnom nadzoru.
2.5.2. Zona ue zatite - jeste tano odreena i omeena zemljina povrina, sa na
njoj postavljenim objektima, koji nisu iskljuivo vodoprivredni i u te svrhe izgraeni, a
koji ispunjavaju uslove za funkcionisanje koji su propisani Pravilnikom, kao i prilaznim i
unutranjim putevima

i drugim objektima koji slue neposredno izvoritu, koja zonu

odreuje tako da odgovara vremenu toka podzemne vode od 90 dana do vodozahvatnog

objekta najblieg periferiji te povrine, tim da najmanja udaljenost vanjske granice zone
od vanjske granice. Zona neposredne zatite, ne moe biti manja od 250 metara.
Ova zona se formira radi kontrole svih radnji i postupaka koje bi na bilo koji nain
mogle da zagade vodu koja slui kao izvorite za napajanje vodovada za centralno i javno
snabdjevanje stanovnitva.

14

2.5.3. Zona ire zatite - jeste tano odreena i omeena zemljina povrina, sa na
njoj postavljenim objektima koji nisu iskljuivo vodoprivredni i u te svrhe izgraeni, a koji
ispunjavaju uslove za funkcionisanje koji su propisani Pravilnikom, kao i prilaznim i
unutranjim putevima i drugim objektima koji slue neposredno toj zoni, koja zonu
odreuje tako da odgovara vremenu toka podzemne vode od 180 dana do vodozahvatnog
objekta najblieg periferiji te povrine, stim da najmanja udaljenost vanjske granice zone
od vanjske granice ue zone zatite, ne moe biti manja od 200 metara.
U sutini, ova zona predstavlja niz indirektnih mjera

zatite stanovnitva

od

eventualnih rizika od zagaenja vode za pie. Na podruju ire zatitne zone prati se
kretanje zaraznih bolesti koje se redovno javljaju, kao i iznenadne pojave bolesti koje se u
nas, ne javljaju due vrijeme, ali se prenose vodom za pie. Praenje privrednog razvoja na
teritoriji zone ire zatite, zbog spreavanja planiranja i izgradnje objekata koji bi svojim
tehnolokim postupkom ugrozila izvorita za snabdjevanje vodom za pie, a u cilju zatite
zdravlja stanovnitva.
Pojasevi zatite su precizno geodetski i katastarski odreene i definisane vlastitim
granicama povrine zemljita, za koje se propisiju u cilju zatite kvaliteta vode, posebna
pravila postupanja i gradnje i koji su za posebne akivnosti i radnje u nekoj od zona zatite
ili van zona zatite, a u funkciji su zatite kvaliteta voda, kao i objekata ili postrojenja na
tom prostoru dozvoljena u skladu sa ovim Pravilnikom, uz ispunjavanje posebnih uslova
za pojas u kome se takvi objekti nalaze.
Primjenom Pravilnika o mjerama zatite, nainu odreivanja i odravanja zona i
pojaseva sanitarne zatite podruja na kojima se nalaze izvorita, kao i vodnih objekata i
voda namijenjenih ljudskoj upotrebi, zone sanitarne zatite se odreuju dvojako:
kao minimalno udaljenje granice odreene zone sanitarne zatite od utvrenog
objekta ili prethodno odreene granice sanitarne zatite, izraene u metrima, i
kao udaljenje granice odreene zone sanitarne zatite od utvrenog objekta ili
prethodno odreene granice sanitarne zatite, izraene u vremenu toka
podzemne vode.

15

2.6. UPUTS TVO ZA S ANITARNO-HIGIJENS KU OBRADU BUNARA

1. Oistiti

prostor

oko

bunara

skidanjem

prvog

sloja

zemljita

nabijanjem sloja gline oko zidova bunara.

2. Izvriti sanaciju zidova bunara.
3. Sanirati-popraviti nadzemni dio.
4. Izvriti dezinfekciju bunara.
5. Otpadne vode usmjeriti kanalom na suprotnu stranu od bunara.

2.6.1 UPUTS TVO ZA HIGIJENS KO I ENJE BUNARA

1. Ispumpati vodu iz bunara.
2. Izbaciti mulj sa dna bunara.
3. Oprati detaljno zidove bunara etkom, a zatim jakim rastvorom hlora, pa ispumpati
vodu.
4. Pustiti da voda nadoe, a zatim hiperhlorisati vodu. Hiperhlorisanu vodu ostaviti da
stoji naredna 24 sata, a zatim je ispumpati.
3
5. Vodu zatim normalno hlorisati ( do 2 gr/m )

6. Rezidualni hlor provjeriti nakon 48 sati.

7. Vodu hlorisati redovno uz kontrolu rezidualnog hlora.

2. 7 .DEZINFEKCIJA VODE
Pod dezinfekcijom vode podrazumjeva se postupak
saprofitnih mikroorganizama

unitavanja patogenih

u cilju osposobljavanja vode za pie, odnosno

u cilju

svoenja bakterijske flore na koncentracije ispod dozvoljenih maksimuma.

Dezinfekcija vode je obavezana a esto i kao jedina mjera u koritenju podzemnih
voda. Dezinfekcija vode za pie sprovodi se i kao preventivna mjera u cilju spreavanja
zaraznih bolesti - preventivna dezinfekcija.
Preventivna dezinfekcija izvodi se obavezno u sljedeim sluajevima:
- ako stanje vodnih objekata i njehova lokacija predstavljaju potencijalnu
opasnost od zagaivanja bez obzira na tranutno zadovoljavajuu bakterioloku
ispravnost,
- ako su u pitanju krake vode koje se smatraju primarno zagaenim,
- ako je voda predviena za transport i uskladitenje, kako bi se spreilo
16

naknadno zagaenje.
- prije putanja u eksploataciju novih objekata i poslije izvrenih opravki i
- poslije elementarnih nepogoda.
Treba imati u vidu da se uspjena dezinfekcija vode moe izvriti samo u bistroj
vodi. Neznatno mutna voda ometa proces dezinfekcije i ne garantuje dobijanje baktrioloki
ispravne vode.
Za dezinfekciju vode mogu se primjeniti razliiti postupci i to :
Reagensni

(oksidativni)

postupci

hlorisanje,

ozonizacija,

dezinfekcija

permanganatima i peroksidima.
Bezreagen sni postupci : dezinfekcija vode UV zracima, ultrazvukom, toplotna
dezinfekcija, uslovno se moe u ovu grupu i ubrojati i dezinfekcija

vode na bazi

oligodinamskog dejstva tekih metala npr. srebra i mikrofiltracijom.

Zajednika osobina oksidativnih postupaka je ne samo unitavanje vegetativnih
oblika mikroorganizama nego se istovremeno oksidiu i organski sastojci prisutni u vodi
koji mogu predstavljati i ostatke biomase samih mikroorganizama, koji bi u sluaju
reinfekcije mogli da poslue kao supstrati za razvoj novih mikroorganizama. Osim toga
ova sredstva ostaju due vremena u vodi pa tite vodu od reinfekcije.
Bezreagensnim postupcima se vri samo trenutna dezinfekcija vode, dok biomasa
zaostalih mikroorganizama i ostali organski sastojci ostaju u vodi i ova voda je podlonija
reinfekciji od sirove vode.
Od dobrog sredstva za dezinfekciju se zahtijeva:
- da je sposobno da uniti ili inaktivie patogene mikroorganizme u vodi koja
se dezinfikuje
- da se dezinfekcija zavrava u okviru dezinfekcionog vremena i uslovima
veih varijacija temperature,
- da u efikasnim koncentracijama ne izaziva toksinost vode i ne daje joj
neprijatan miris i ukus,
- da je jeftino i da se lako nabavlja,
- da se lako dozira,
- da se lako i brzo odreuje njegova koncentracija u vodi,
- da u duem vremenskom periodu obezbeuje bakterioloku ispravnost vode,
ime je titi od naknadnog zagaenja.

17

Sama metoda dezinfekcije treba da je to prikladnija i da ne zahtijeva skupe i

glomazne instalacije i visoku strunost za rukovanje njome.
Svim ovim zahtjevima kao jak dezinfektant, najvie odgovara elementarni hlor i
njegovi preparati, Na iroku primjenu hlora i njegovih preparata za dezinfekciju vode
uticalo je i to to se njihovom primjenom postiu i drugi poeljni efekti kao to su :
- dodavanjem prije koagulacije, hlor smanjuje potronju koagulanata,
poveava efekat istaloavanja suspendovanih materija, smanjuje koliinu
mulja na filtrima,
- dodat u viku, u dozvoljenim granicama titi vodu od naknadne
kontaminacije,
- u kombinaciji sa bakar sulfatom, unitava i spreava razmnoavanje zelenih
algi,
- kod gvoevitih podzemnih voda hlor se koristi kao sredstvo za oksidaciju
gvoa i mangana,
- u kombinaciji sa amonijakom i amonijumhloridom spreava pojavu
neprijatnih mirisa i ukusa vode.
Od hlornih preparata za dezinfekciju vode se koriste : hlor - dioksid, hlor - gas,
kalcijum-hipohlorit (kaporit), hloni kre, natrijum hipohlorit (avelova voda), hloramini.
Pored sadraja aktivnog hlora, na efekte dezinfekcije utiu i drugi faktori kao to
su: otpornost mikroorgnizama, temperatura

vode (na niim temperaturama opada

baktericidnost hlora), meteoroloke prilike (suneva svjetlost ubrzava proces dezinfekcije,

ali isto tako dovodi do gubitka hlora iz vode ), mutnoa vode smanjuje efikasnost hlorisanja
(prije dezinfekcije potrebno je vodu izbistriti), pH-vode je od

znatnog uticaja na

dezinfekciju (optimalan pH vode za dezinfekciju treba da bude od slabo kisele do neutralne

sredine).
Dezinfekcija vode obavlja se na razne naine, od kojih treba spomenuti postupak
kuvanja, ozonizacije, dezinfekcija U V zracima i hlorisanje vode.
Hlorisanje vode je najrasprostranjeniji, , najeftiniji i najpraktiniji metod
dezinfekcije vode, jer hlor posjeduje jako baktericidno dejstvo, lako se dodaje i postojan je u
vodi, metode za mjerenje i kontrolu postupka su brze i jednostavne a u koliinama efikasnim
za unitavanje mikroorganizma ne utie nepovoljno na ljude.

18

Nakon dodavanja vodi, hlor

reaguje sa vodom pri emu nastaje hipohlorasta i

hlorovodonina kiselina :
Cl2 +H2O

HOCl + HCl

2 HOCl

2HCl + O2

Danas se smatra da je hipohlorasta kiselina dejstvujui faktor pri hlorisanju vode, jer
nakon prodiranja u bakterije reaguje sa odreenim fermntima i paralie bakterije. Hlor
djeluje baktericidno ve u velikom razreenju, ali na spore bakterija i viruse i jaja parazita
djeluje vrlo sporo i tek u visokim koncentracijama.
Kad se hlor doda vodi, vee se za organske materije prisutne u vodi, ili se utroi za
oksidaciju gvoa i mangana, a tek onda se formira slobodni ili rezidualni hlor u vodi. Za
oksidaciju organskih i drugih materija u vodi potrebna je odreena koiina hlora, koja se
naziva hlorna potreba vode ili hlorni broj. Odreivanje hlornog broja vri se dodavanjem
razliitih doza hlora nizu uzoraka vode. Poslije kontakta od 20-30 minuta odreuje se
slobodni ili rezidualni hlor i konstatuje koja je doza hlora zadovoljila potrebe vode za
hlorom. Hlorni broj pokazuje koliko je voda ista i odreuje se posebno za svaku vodu. Kod
nezagaenih podzemnih voda hlorni broj

najee iznosi od 0,1-0,3 mg/l. Obino se

podzemnoj vodi pri normalnom hlorisanju dodaje 0,6-1 mg/l hlora da bi slobodni hlor
iznosio od 0,2-0,5 mg/l. Ako se na primjer eli da rezidualni hlor u vodi bude 0,4 mg/l , a
hlorni broj iznosi 0,3 mg/l, onda vodi treba dodati 0,7 mg/l hlora.
Hlor je gas zelenkaste boje, otrog mirisa, tei od vazduha. U vodi je dobro
rastvorljiv. Spada u red najreaktivnijih elemenata i stoga razara skoro sve metale i organske
materije. Za ovjeka je veoma toksian. U prometu se nalazi u elinim bocama pod
poveanm pritiskom u tenom stanju. Rukovanje sa bocama mora biti paljvo. Boce sa
hlorom se uvaju na hladnom mjestu daleko od izvora plamena. Pri radu sa hlorom treba
nositi zatitne maske sa cjedilom za hlor. Hlor ima izrazito nadraajno dejstvo. M anje
koncentracije hlor gasa izazivaju osjeaj guenja i straha, bol i stezanje iza grudne kosti,
kaalj, nadraaj oiju i nosa, cijanozu, a vee koncentracije izazivaju trenutnou smrt.
Dodavanje hlora vodi vri se kod vodovoda putem odreenih aparata i to hlor gasa
putem gasnih hlorinatora, a avelove vode putem hipohlorinatora.

19

2.8. HIGIJENS KI PREGLED VODE ZA PIE

U oblasti snabdjevanja stanovnitva higijenski ispravnom vodom za pie, vre se,
kako redovne kontrole higijenske ispravnosti vode za pie tako i kontrole stanja izvorita,
distributivnog sistema i zona sanitarne zatite.
Neophodan fizioloki minimum unosa vode za pie je 2 litra/dan. Prema WHO
prosjean

dnevni unos iznosi dve litre vode/dan za osobu od 60 kg i zavisan

je od

klimatskih uslova, fizike aktivnosti, kulture i sl. Za dijecu od 10 godina to je 1 litar /dan i
za bebe do 5 kg 0.75 litara/dan.
Higijensku ispravnost vode za pie regulie Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode
za pie (Sl Gl RS br 40/03), Pravilnik o mjerama zatite, nainu odreivanja i odravanja
zona i pojaseva sanitarne zatite, podruja na kojima se nalaze izvorita, kao i vodnih
objekata i voda namjenjenih ljudskoj upotrebi (Sl.gl.RS br.7/2003).

2.8.l.

Metodologija rada

M etodologija rada bazirana je Pravilnikom o nainu uzimanja uzoraka i metodama

za laboratorijsku analizu vode za pie Sl.list SFRJ br 33/87), Pravilnikom o higijenskoj
ispravnosti vode za pie (Sl.Gl. RS br 40/2oo3)i WHO Guidelines

for drinking-water

quality (Geneva 1993,1996) i metodama po EPA-i.

2. 8.1.1. Higijenski pregled vode za pie obuhvata:

- Lokalnu inspekciju vodnog objekta;
- Fiziki pregled ;
- Hemijski pregled;
- M ikrobioloki pregled;
- M ikroskopsko-bioloki pregled;
- Radioloki pregled,itd.

2.8.1.2.Lokalna inspekcija vodoobjekta

Za procjenu kvaliteta vode za pie, od velikog znaaja je lokalna inspekcija vodnog
objekta koja se sastoji od:
lokalne inspekcije ue okoline( eventualni izvori )
lokalne inspekcije ire okoline (do granica slivnog podruja);
pregled graevinskog i sanitarno-higijenskog stanja objekta i prateih instalacija;

20

 prikupljanje podataka o ES koji tu vodu koriste;

sainjavanje epidemioloke ankete (o pojavi crijevnih zaraznih bolesti prije i
sada);
izrada skice terena (fotografisati i sainiti tlocrt objekta).
Potrebno je voditi kartoteku vodnih objekata i sukcesivno unositi podatke nakon
svake kontrole kvaliteta vode. Na ovaj nain se dobijaju dragocjeni podaci o vodnim
objektima, kvalitetu, korisnicima i sl., a neophodni za dobru procjenu vodosnabdjevanja u
kriznim prilikama.

2. 9. KONTROLA HIGIJENS KE IS PRAVNOS TI VODE ZA PI E

Nadzor nad higijenskom ispravnou vode za pie, vre sanitarna inspekcija i javnozdravstvene ustanove u skladu sa zahtjevima koji se odnose na higijensku ispravnost vode za
pie propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za pie, a u pogledu broja i mjesta
uzimanja uzoraka za kontrolu u skladu sa odredbama ovog pravilnika.
Laboratorijske analize vre na osnovu propisanih metoda iskljuivo ustanove javnog
zdravstva za koje je utvreno da ispunjavaju uslove u pogledu prostora, kadra i opreme i
koje je rjeenjem odredio ministar nadlean za poslove zdravlja.
Uzorkovanje se obavlja prema sljedeim standardima:
BAS ISO 5 667-3 :2 000, BAS ISO 5 667-4 :2 000, BAS ISO 5 667-5 :2 000, BAS
ISO 5 667-6 :2 000, BAS ISO 5 667-10 :2000, BAS ISO 5 667-12 :2 000, BAS ISO 5 66713 : 2 000, BAS ISO 5 667-14 :2 000, BA S EN 5 667-1 :2 000 i/ili BAS EN 5 667-3 :2 000.

21

Tabela br.1. Mikrobioloki pokazatelji po vrstama laboratorijskih pregleda

Osnovni (A)
1.ukupne koliformne
bakterije

Periodini (B)
1.ukupne koliformne
bakterije

Novi zahvati vode (V)

1. ukupne koliformne
bakterije

Higijensko-epid. indikacije
(G)
1. ukupne koliformne
bakterije

2. koliformne bakt. fekalnog 2. koliformne bakt. fekalnog 2. koliformne bakt. fekalnog 2. koliformne bakt. fekalnog
porijekla

porijekla

3. ukup. br. aerobnih

3. ukup. br. aerobnih

mezofilnih bakterija

mezofilnih bakterija

4. streptokoke fekalnog

4. streptokoke fekalnog

porijekla

porijekla

5. sulfitoredukujue

5. sulfitoredukujue

porijekla
3. ukup. br. aerobnih
mezofilnih bakterija
4. streptokoke fekalnog
porijekla
5. sulfitoredukujue

porijekla
3. ukup. br. aerobnih
mezofilnih bakterija
4. streptokoke fekalnog
porijekla
5. sulfitoredukujue

klostridije

klostridije

klostridije

klostridije

6. proteus vrste

6. proteus vrste

6. proteus vrste

6. proteus vrste

7. pseudomonas aeruginosa

7. pseudomonas aeruginosa 7. pseudomonas aeruginosa

7. pseudomonas aeruginosa
8. crijevne protozoe i

8. enterovirusi

8. enterovirusi

helminti i njihovi razvojni

oblici

9. bakteriofagi

9. bakteriofagi

10. crijevne protozoe i

10. crijevne protozoe i

helminti i njihovi

helminti i njihovi razvojni

razvojni oblici

oblici

9. enterovirusi

11. feruginoze

Samo iz povrinskih voda, prema higijensko-epidemiolokim indikacijama.

Kvalitativno, ako u vodi ima gvoa i mangana iznad M DK.
Iz povrinskih voda, voda izdani i karstnih vrela.

22

Tabela br 2. Maksimalne dozvoljene vrijednosti (MDV) sadraja pojedinih

mikroorganizama koji se mogu nai u vodi za pie.

Parametri

MDV

Ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija u 1 ml vode

10

Koliformne bakterije fekalnog porekla u 100 ml vode

Ukupne koliformne bakterije u 100 ml vode

Streptokoke grupe D u 100 ml vode

negativan

Proteus vrste u 100 ml vode

negativan

Sulfitoredukujue klostridije u 100 ml vode

Pseudomonas aeruginosa u 100 ml vode

negativan

Tabela br.3 Bioloki pokazatelji po vrstama laboratorijskih pregleda

Osnovni (A)

Novi zahvati vode

Higijensko-epid.

(V)

indikacije (G)

bioloki indikatori -

bioloki indikatori

bioloki indikatori -

alge, zooplankton i

alge, zooplankton i alge, zooplankton i drugi

Periodini (B)

drugi organizmi

drugi organizmi

organizmi

U Pravilniku su odreene maks imalne dozvoljene koncentracije (M DK) pojedinih

elemenata i materija, iznad kojih one uslovljavaju zagaenje izdani. M aksimalne dozvoljene
koncentracije (M DK) date su u tabeli br. 4. i 5.

23

Tabela br. 4. Fizike, fiziko-hemijske i hemijske osobine vode za javno snabdjevanje

stanovnitva

Redni
broj

Maksimalno doputene vrijednosti ili

koncentracije

Parametri

Boja

5 stepeni kobalt platinske skale

Mirus i ukus

bez

Mutnoa

Do 1 NT U*

Koncentracija jona vodonika ( pH)

6,8-8,5

Oksidabilnost(mg KMnO4 /l)

Do 8**

Provodljivost(Scm-1 na 20C)

Do 1000

T emperatura

T emperatura izvorita ili nie

Rastvoreni kiseonik(%saturacije)

50***

Sulfati mg/l

25o****

10

Vodonik sulfid

Bez*****

11

Ukupni organski ugljenik

*Za vodovode

do 5000 stanovnika dozvoljena

je

mutnoa do 5 NTU

(nefelometrijska jedinica mutnoe)

**smatra se da je voda ispravna u sluaju da u oko 20% mjerenja koja nisu uzastopna
u toku godine vrijednost parametra dostignedo 12 mg/l KM nO4 frekvencija mjerenja po
vaeem Pravilniku.
*** Ne odnosi se na podzemne vode.
**** Ne smije se osjetiti miris.
*****Obavezan parametar kod postrojenja gdje se vri ozonizacija, a kod osalih
postrojenja kao kontrolni.

24

Tabela br.5 Fiziko-hemijski pokazatelji po vrstama laboratorijskog pregleda

OSNOVNI

PERIODINI

Temperatura
Boja
Miris
Ukus
Mutnoa
pH
Utroak KMnO4
Rezidual.dez.sredstva(hlor)
Hloridi
Amonijak(NH3 )
Nitriti(NO2 )
Nitrati(NO3 )
Ostatak isparenja
Elektrina provodljivost
Fluoridi
Gvoe
Mangan
Speci fine materije koje se oekuj e

Temperatura
Boja
Miris
Ukus
Mutnoa
pH
Utroak KMnO4
Rezidual.dez.sredstva(hlor)
Hloridi
Amonijak (NH3 )
Nitriti(NO2 )
Nitrati(NO3 )
Ostatak isparenja
Elektrna provodljivost
Fluoridi
Gvoe
Mangan
Fenoli
Deterdenti (anjonski i katjonski)
Sredstva za koagulaciju i flokulsciju
Dezinfekciona sredstva i sporedni
proizvodi dezinfekcije
Minralna ulja
%saturacije kiseonikom
Speci fine materije koje se oekuju

Tabela br.6. Dozvoljene koncentracije (MDK) koagulacionih i

MAKSIMALNO
DOVOLJENE KONC.
C
8-12C
bez
bez
bez
NTU
1
6,8-8,5
mg/l
8
mg/l
0,5
mg/l
200
mg/l
0,1
mg/l
0,03
Mg/l
5,0
mg/l
mg/l
1000
mg/l
1,2
mg/l
0,3
mg/l
0,05
mg/l
0,001
mg/l
01

50

flokulacionih

sredstava u vodi za pie mg/l.

Supstancije

MDK

mg/l

Aluminijum

0,2

Gvoe

0,3

Akrilamid

0,00025

Epihlorhidrin

0,0004

25

Tabela br 7. Maksimalne dozvoljene koncentracije (MDK) pojedinih materija u

podzemnim vodama

Neorganske
materije

Jedinica

Amonijak (NH3 ) mg/l

Antimon (Sb)
mg/l
Arsen (As)
mg/l
broj
Azbest
vlakana/l
Bakar (Cu)
mg/l
Barijum (Ba)
mg/l
Berilijum (Be)
mg/l
Bikarbonati
mg/l
(HCO3 )
Bor (B)
mg/l
Borati
mg/l
Cijanidi (CN)
mg/l
Cink (Zn)
mg/l
Fluoridi (F)
mg/l
Hrom ukupni (Cr) mg/l
Hrom (Cr IV)
mg/l
Hrom (Cr III)
mg/l
Hloridi (Cl)
mg/l

Voda za
pie
(MDK)
0.003
200
12

Voda za pie
(MDK)

Neorganske
materije

Jedinica

0.1
0.003
0.01

Kadmijum (Cd)
Kalcijum (Ca)
Kalijum (K)

mg/l
mg/l
mg/l

Bez

Magnezijum (Mg) mg/l

50

2
0.7

Mangan (Mn)
Molibden (Mo)
Natrijum (Na)

mg/l
mg/l
mg/l

0.05
0.07
150

Nikl (Ni)

mg/l

0.02

Nitrati (NO3 )
Nitriti (NO2 )
Olovo (Pb)
Selen (Se)
Silikati (SiO2 )
Srebro (Ag)
Uran (U)
Vanadijum (V)
iva (Hg)

mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l

50
0.03
0.01
0.01

0.3
0.05
3
1.2
0.05

200

0.001

Tabela br. 8.Radioloke osobine vode za pie, dozvoljeni nivoi ukupne - alfa i
ukupne beta aktivnosti

Vrsta radioaktivnosti

Dozvoljeni nivo u Bq/l

Ukupna alfa - aktivnost

0,1

Ukupna beta - aktivnost

1,0

26

Tabela br 9. Dozvoljene koncentracije dezinfekcionih sredstava i sporednih

proizvoda dezinfekcije mg/l*
Supstancije
Dezinfekciona sredstva
Hlor
Hlor-dioksid
Rezidua dezinfekcionog sredstva
Rezidualni hlor,slobodi
Sporedni proizvodi dezinfekije
Bromat
formaldehid
Halogenovani acetonitrili
-dibromacetonitril
-dihloracetonitril
-trihloracetonitril
Hloralhidrat
Hlorcizan kao (CN)
2,4,6-trihlorfenol
hlorit
Hlorovane siretne kiseline
Dihlorsiretna kiselina
Trihlorsiretna kiselina
Trihalometani
Bromdihlormetan
-bromoform
-dibromhlormetan
-hloroform

Redovne prilike
1,0
2,4
Do 0,5
0,0l
0,9
0,1
0,09
0,001
0,01
0,05
0,02
0,2

0,05
0,1
0,0015*
0,04

*uzorci za ove parameter uzimaju se nakon bilo kog vremena djelovanja hlora I na i zlazu iz
postrojenja za obradu vode.
Vrijednost za koncent raciju bromdihlormet ana moe se poveati na 0,025 mg/l ukoliko se vrijednost
za koncentraciju hloroforma smanji na 0,03 mg/l.

27

Tabela br 10. Dozvoljene koncentracije pesticida u vodi za pie g/l

Supstancija
P esticidi ukupni
Alahlor
Aldrin/dieldrin
Atrazin
bentozan
DDT
2,4-dihlorfenoksi siretna kiselina
Heksahlorbenzol
Heptahlor I heptahlorepoksid
Hlorotoluron
Izoproturon
Karbofuran
Lindan
MCP A
Metolahlor
Molinat
P endimentalin
P entaahlorfenol
P ermetrin
P iridat
Simazin
Trifluralin

Red.br
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22

g/l
0,5
0,1
0,003
0,1
0,1
0,1
0,1
0,01
0,03
0,1
0,1
0,1
0,2
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1

Tabela 11. Uzorkovanje vode za pie u odnosu na obim analiza i broj ES.
Mjeseno

Godinje

Ukupno god

Ukupno god

osnovnih

periodinih

osnovnih

periodinih

Do 5.000

11

12

5001-10.000

23

24

10.001-50.000

35

36

70

72

10

116

120

15

174

180

30

12

348

12

360

ES

50.000100.000
100.000200.000
200.001400.000
>400.000

Ukupno

Prilikom svakog pregleda vode iz vodovoda uzorci se uzimaju ;

iz svakog izvorita, ako su direktno vezana za vodovodnu mreu, iz rezervoara-ako
su povezani u jedan sistem;iz rezervoara vode za pie;

28

Tabela 12. Broj taaka uzorkovanja vode na mrezi u odnosu na broj ES

ES
Take na
mrei

Do

10.001-

50.001-

100.001-

200.001-

400.001-

10.000

50.000

100.000

200.000

400.000

600.000

10

12

15

Broj ekvivalentnih stanovnika za prosjenu dnevnu proizvodnju u toku jedne godine

se izraunava po sledeoj formuli:
Prosjena dnevna proizvodnja u toku jedne godine (litara / dan)
ES = ----------------------------------------------------------------------------150 (litara / dan)
2.9.1. UZORKOVANJE VODE IZ DIS TRIBUTIVNOG S IS TEMA
Osnovni uslov

kod uzorkovanja vode je da uzorak mora biti reprezentativan,

odnosno da mora imati sve fizike, hemijske i bioloke karakteristike kao i medijum iz
kojeg je uzet. Za uzimanje uzoraka vode za pie bilo sa vodnog objekta ili iz vodovodnog
sistema primjenjuje se postupak uzimanja trenutnog uzorka koji reprezentatuje uslove
koji postoje na mjestu i u vremenu uzimanja uzorka.
Uzorci vode za bakterioloku analizu se uzimaju u iste staklene boce zapremine
250, 5oo i 1000 ml, prethodno sterilisane u suvom sterilizatoru na temperaturi od 180 C u
trajanju od jednog sata ili u autoklavu na 121C u trajanju od 15 minuta. Boce se prethodno
zatvore zapuaem (staklenim, plutanim), preko kojih se stavljaju kapice od aluminijske
folije. U boce u koje se uzima hlorisana voda, prije sterilizacije se dodaje 0,15-0,60 ml. 18%
rastvora natrijumtiosulfata (Na2 S2O3) radi redukcije hlora. M ogu se koristiti i plastine boce
za jednokratnu upotrebu sterilisane etilen-oksidom ili radijacijom.
Pri uzimanju uzorka vode za pie iz slavine, ista se prethodno opali plamenom kao i
otvor boce, pusti da otee voda 3-5 minuta, boca se napuni do zapremine, ponovo se
otvor boce i zapua opale, boca zatvori zapuaem, vrati zatitna kapica i uvee. Boca se
obiljei i podaci se unesu u zapisnik
Uzorak vode, sa terena do laboratorije, se transportuje u roku od 2-6 sati uz obaveznu
primjenu rashladnih ureaja na temperaturi od 4C.

29

Uzorci vode za fiziko-hemijsku i parazitoloku analizu, uzimaju se u hemijski

istim staklenim bocama ili bocama od inertne plastike zapremine od 1 litra (za osnovni
obim analize), 2 l za periodini obim analize, i znatno veoj zapremini ako se radi o
novom zahvatu ili epidemioloko higijenskoj indikaciji (> 30 litara).
Potrebno je pustiti vodu da otee 3-5 minuta, zatim se boca ispere 3 puta i konano
se boca puni do vrha i zatvara, obiljeava, popunjava zapisnik transportuje do laboratorije
istog dana .
Za odreivanje nestabilnih

parametara, voda se uzorkuje u posebne posude i

konzervie (kiseonik, fenol, cijanid, mineralna ulja). Na mjestu uzorkovanja potrebno je

izmjeriti temperatutu vode i vazduha i odrediti joj organoleptika svojstva, uzorci se
dopremaju u laboratoriju istog dana.
Uzorci vode na virusoloku analizu se uzimaju u plastine boce od 10 l, sterilisane
etilen-oksidom ili radijacijom. Uzorak transportovati do laboratorije najkasnije do 12 sati
nakon uzorkovanja.
Uzorci vode za utvrivanje prisustva planktona, uzimaju se planktonskim mreicama
N25. Prosijava kroz sito pora od 0,5 cm, prenosi u plastine tegle od
25o - 1000 ml.
Uzimanje uzoraka vode za radioloku analizu - uzima se najmaje 3 litre vode u iste
staklene ili plastine boce .
Uzimanje podzemne vode se vri iz pijezometara.
Zapisnik o uzorkovanju vode se sastavlja na licu mjesta (datum, mjesto uzorkovanja,
oznaka vrste objekta, nalaz rezidualnog hlora ), a lice koje je uzorkovalo svojim potpisom
na zapisnik garantuje vjerodostojnost uzorkovanja. Svaki uzorak vode se oznaava brojem
ili ifrom kao i na Zapisniku i to prati uzorak od momenta uzorkovanja do konanog
izdavanja nalaza i pohranjivanja u datoteku podataka.
Zdravstvena organizacija, koja vri analizu vode za pie mora ispunjavari standarde
u pogledu kadrova, opreme, ureaja, prostora za vrenje analiza i biti akreditovna (ISO
17025).

30

3. CILJ MONI TORINGA VODE ZA PIE

Osnovni razlog koji povezuje kontrolu sistema za vodosnabdjevanje sa kvalitetom
vode za pie je provjera da li se mjere koje treba da osiguraju traeni kvalitet vode,
korektno sprovode, to se prosuuje preko kvaliteta vode za pie kojom se snabdjevaju
potroai. Sistematski monitoring kvaliteta vode za pie mora da bude integralni dio
aktivnosti vezanih za zatitu i poboljanje kvaliteta vode za pie, a ne sam sebi svrha.
U smjernicama SZO i Direktiva EU o vodi za pie (9883EC) su definisana dva
nivoa monitoringa :
M onitiring nadzora ( eng.Check monitoring) i
M onitoring provjere (eg.Audit monitoring).
Cilj monitoring nadzora je da obezbjedi informacije koje su neophodne za odluku,
zasnovanu na nekoliko jednostavnih analiza, da li je voda vjerovatno u saglasnosti sa
zadatim vrijednostima parametara. To je prva linija zatite (zdravlja) potroaa. Ako su
rezultati provjere oekivani i ako nema drugih razloga da se oekuje da bi kvalitet vode
mogao biti nezadovoljavaji, tada se moe zakljuiti da nije neophodan dalji postupak.
M eutim, bilo koji neuobiajen ili nezadovoljavajui rezultat trai objanjenje i dalji
postupak.
Svrha monitoringa provjere je da obezbjedi informacije koje su

neophodne za

odluku da li su ispotovane sve procedure parametara kvaliteta vode. To je dato kao druga
linija zatite ljudskog zdravlja.
Cilj monitoringa nadzora i monitoringa provjere je da ukau na neophodnost
daljeg monitoringa. Taj monitoring istraivanja (Investigative monitoring) zavisie od
posebnih okolnosi.
Proizvodnja, prerada, distribucija

i kontrola kvaliteta vode za pie predstavlja

sloen, viefazni sistem. M onitoring kvaliteta vode obuhvata kontrolu etiri cjeline:
- izvorita,
- preradu i dezinfekciju vode,
- rezervoare i
- distributivnu mreu.

31

Na svakom od ovih segmenata mogua je kontaminacija vode, to predstavlja

potencijalnu opasnost za krajnje korisnike. Uspostavljanje adekvatnog sistema kontrole
zdravstvene ispravnosti vode je, u ovom sluaju, osnovni cilj monitoringa. Kontrola svih
segmenata sistema je neophodna, kako sa aspekta ouvanja zdravlja potroaa tako i zbog
praenja i regulacije rada postrojenja za preiavanje i dezinfekciju, kao

i kontrole

osnovne sirovine. Pravovremeno otkrivanje kontaminacije nastale u prvim fazama sistema

spreava kontaminaciju cijelog sistema i ugroavanje zdravlja stanovnitva.
Kontrola kvaliteta vode za pie se sastoji iz dvije relativno nezavisne cijeline i to :
1. stalna kontrola kvaliteta vode koju obavljaju proizvoai vode u toku
proizvodnje vode za pie tzv pogonska kontrola treba da osigura
adekvatan postupak prerade i dezinfekcije sirove vode i distribucije vode za
pie do krajnjeg potroaa.
2. Javnu zdravstvenu kontrolu kvalitet vode za pie ine:
- ispitivanja fiziko-hemijske i henijeke,
- mikrobioloke,
- virusoloke,
- parazitoloke,
- bioloke i
- radioaktivne ispravnosti, i vre ih akreditovane institucije .
Uspostavljanje monitoringa kvaliteta vode za pie podrazumjeva sistem aktivnosti
koje obezbeuju da uzorkovanje i laboratorijsko ispitivanje budu u skladu sa definisanim
standardima kvaliteta i potrebnim nivoom pouzdanosti, odnosno da zadovolji postulate
kvaliteta sigutnosi i kvaliteta kontrole.
Uspostavljanje sistema koji e obezbjediti zahtjevane standarde kvaliteta vode i
pouzdanosti podataka ukljuuje etiri segmenta:
- definisanje cilja kontrole kvaliteta,
- kvalitet sigurnosti,
- kvalitet kontrole i
- ocjenu kvaliteta.
32

Osnovni cilj uspostavljanja monitoringa kvaliteta vode za pie

je dobijanje

higijenske ispravnosti vode, u cilju ouvanja zdravlja stanovnitva. Da bi se takav cilj i

ostvario potrebno je da dobijeni podaci budu validni, precizni, kompletni, reprezentativni,
uporedivi i kompatibilni.
Osiguranje kvaliteta obezbeuju :
- adekvatan izbor mjernih mjesta,
- uestalost uzorkovanja i pravilno uzorkovanje,
- transport i pripremu uzorka i
- odgovarajua obuka kadra.
Pouzdanu kontrolu obezbeuju:
- priprema protokola (standardnih procedura) za obavljnje analiza,
- priprema protokola za laboratorijsku kalibraciju i
- priprema protokola za rezultate mjerenja.
Ocjenu kvaliteta ini:
- izvjetaj o dobijenim rezultatima mjerenja i
- ocjena dobijenih rezultata mjerenja u odnosu na maksimalno dozvoljene
koncentracije.
Pogonska kontrola kvaliteta vode obavlja se u skladu sa napred definisanim
standardima kvaliteta, s tim to vodovodi sami definiu program kontrole.
Laboratorijsko ispitivanje vode za pie

na osnovu Prailnika o higijenskoj

ispravnosti vode za pie (Sl.gl. RS br 40/03) spada u nadlenosti sanitarne inspekcije i

zdravstvenih organizacija koje su ovlatene za kontrolu kvaliteta vode za pie.

3. 1.

PLAN MONITORINGA KVALITETA I KONTROLE KVALITETA

VODE ZA PI E OD IZVORA DO POTRO AA
Higijenska ispravnost vode iz vodovoda za javno snabdjevanje stanovnitva vodom

za pie i iz vlastitih objekata organizacija koje proizvode ili prerauju namirnice, utvruje se
sistematskim vrenjem osnovnih i periodinih pregleda vode u jednakim razmacima u toku
33

mjeseca, odnosno godine, zavisno od broja ekvivalentnih stanovnika (ekvivalentni stanovnik

ES, jeste potronja od 150 l vode na dan), tabela br.8. i 9.
Pregledi vode obuhvataju: mikrobioloke, bioloke, fizike, fiziko-hemijske i
hemijske pokazatelje koji su propisani Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za pie.
Prilikom svakog pregleda vode iz vodovoda uzorci vode uzimaju se iz: svakog
izvorita, ako su izvorita direktno vezana na vodovodnu mreu ili iz sabirnog voda,
odnosno iz rezervoara sirove vode ako su povezana u jedan sistem, rezervoara vode za pie,
vodovodne mree, a broj taaka odreuje se zavisno od broja ekvivalentnih stanovnika.
U objektima za snabdjevanje vodom vaspitno-obrazovnih ustanova u toku kolske
godine vre se najmanje etiri osnovna pregleda i pregled obima novog zahvata vode
jedanput u tri godine. Za vrijeme raspusta pregled se vri na 15 dana prije poetka nastave.
U objektima za odmor djece i omladine i u omladinskim naseljima vre se najmanje etiri
osnovna i dva periodina pregleda za vrijeme korienja objekata.
Ako se osnovnim pregledom vode za pie utvrdi odstupanje u pogledu
mikrobiolokih osobina, istraivae se i patogeni mikroorganizmi vrste salmonela i igela i
to u:
- preienoj i dezinfikovanoj vodi kada je najvjerovatniji broj ukupnih koliformnih
bakterija vei od 10 u 100 ml, odnosno kada se izbroji vie od pet kolonija membran-filter
metodom,
- vodi iz vodovoda ako se utvrdi neispravnost kod vie od 20% uzoraka vode uzetih
za jedan pregled.
U toku istraivakih radova na novim zahvatima vode kod izgradnje ili
rekonstrukcije vodovoda, pregled vode vri se najmanje etiri puta godinje u hidrolokoj
godini u razliitim hidrolokim uslovima u najmanje dvije ovlaene laboratorije.
Ako postoji higijensko-epidemioloka indikacija da je dolo ili da moe doi do
zagaenja vode za pie, odreuju se i pokazatelji koje zahtijeva higijensko-epidemioloka
indikacija.
U sluaju akcidentalnog zagaenja izvorita i vode za pie koje se postojeim i
uobiajenim postupcima prerade vode ne moe otkloniti, a ne postoji rezervno izvorite niti
mogunost da se na drugi nain obezbijedi voda za pie, po odobrenju nadlenog organa
34

moe se koristiti voda u kojoj je koliina pojedinih supstanci iznad vrijednosti propisanih
ovim pravilnikom, s tim da njihova koncentracija prema ADI i TDI nije tetna po zdravlje
ljudi i to najdue sedam dana od dana zagaenja.
Koncentracija pesticida u vodi za pie utvruje se kod svih novih vodozahvata i u
sluaju higijensko-epidemiolokih indikacija prema Listi IIIc pravilnika o higijenskoj
ispravnosti vode za pie.
Utvrivanje radioaktivnih materija u vodi za pie vri se periodino ako je u odnosu
na prirodni fon poveana vrijednost radioaktivnosti utvrene za to podruje, odreivanjem
ukupne alfa i beta aktivnosti prema Listi VIII ovog pravilnika. Ako ukupna alfa i beta
aktivnost ukljuujui i niskoenergetske estice beta emisije (3H14C) prelazi dozvoljeni nivo,
odreuje se i sadraj pojedinih radionuklida u skladu s propisom o maksimalnim granicama
radioaktivne kontaminacije ivotne sredine i o vrenju dekontaminacije.

3. 1.1. Kontrola higijenske ispravnosti

Nadzor nad higijenskom ispravnou vode za javno snabdjevanje stanovnitva vre
sanitarna inspekcija i javno-zdravstvene ustanove u skladu sa zahtjevima koji se odnose na
higijensku ispravnost vode za pie propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za
pie, a u pogledu broja i mjesta uzimanja uzoraka za kontrolu u skladu sa odredbama ovog
Pravilnika.
Laboratorijske analize vre na osnovu propisanih metoda iskljuivo ustanove javnog
zdravstva za koje je utvreno da ispunjavaju uslove u pogledu prostora, kadra i opreme i
koje je rjeenjem odredio ministar nadlean za poslove zdravlja.

35

4. OPTI PODACI O LOKALITETU I ZVORITA- BUNARA

4. 1. LOKACIJA IZVORI TA VODE ZA PI E
Grad Prijedor se nalazi u sjeverozapadnom djelu Republike Srpske, odnosno Bosne i
Hercegovine, i ogranien je koordinatama l637 30 i 1645 istone geografske duine,
odnosno izmeu 44 45' i 4500 sjeverne geografske irine.

Slika 1. Geografski poloaj podruja istraivanja

U morfolokom smislu predstavja breuljkasti teren ije kote ne prelaze 300
metara nadmorske visine. Najniu kotu terena predstavlja rijeka Sana koja se na izlazu iz
podruja istraivanja

nalazi na 130 metara nadmorske visine. Podrujem istraivanja

dominira Prijedorsko polje sa kotom od 135 metara nadmorske visine i rijekom Sanom koja

36

protie podrujem od juga prema sjeveru, prikupljajui usput gotovo sve tokove s ove
teritorije.
Podruje istraivaja karakterie veliki broj rijeka i potoka povremenog karaktera,
koje stvaraju veoma gustu hidrografsku mreu, a razlog za ovakvu pojavu je geoloki sastav
terena.
Glavnu putnu komunikaciju ovog podruja predstavlja magistralni put Banja Luka
Prijedor - Novi Grad, pored kojeg ide i eljeznika pruga. Od putnih pravaca trebalo bi
pomenuti i putni pravac Prijedor - Sanski M ost, Prijedor - Dubica i Prijedor - Kostajnica.
Izvorite Tukovi i M ataruko polje je formirano u okviru aluvijalnih sedimenata
rijeke Sane, a u hidrolokim minimumima dolazi do drastinog pada podzemnih voda u
izdanima, radijus dejstva bunara se iri privlaei ka sebi podzemne vode i iz okvira zona
sanitarne zatite. To se ne deava uvijek nego samo

kada su padavine ispod srednje

viegodinje vrijednosti za taj period.

Podzemne vode

izvorita Tukovi i M ataruko polje se direktno prihranjuju

vodama rijeke Sane, a da se poveanjem kapaciteta crpljenja na izvoritima aktiviraju

podzemni kanali

kojima povrinske vode rijeke Sane

odlaze u podzemlje u veim

koliinama nego obino.

U neposrednoj blizini izvorita Tukovi, a van podruja zona sanitarne zatite i u
okviru njih, je naselje Tukovi. Poznato je da urbanizacija sa sobom nosi i djelatnosti koje
prijete ugroavanju kvaliteta zemljita i podzemnih voda..
Izvorite M ataruko polje je formirano u okviru stijenskih masa karstnog tipa
poroznosti, a preko kojih dolaze aluvijalni sedimenti kao idealan provodnik povrinskih
voda.
Rijeka Sana kao glavni izvor prihranjivanja karstnog podzemlja, je veoma blizu
izvorita M ataruko polje (oko 500 m), tako da njene vode svakako dolaze u karstno
podzemlje. Kako je uz rijeku Sanu intezivna poljoprivredna proizvodnja, vode rijeke Sane
na svom putu prema karstnoj izdani vre spiranje i apsorpciju sredstava tretiranja
poljoprivrednih kultura (npr. pesticidi, vjetaka ubriva). Kao i u sluaju izvorita Tukovi
i na M atarukom polju koje, osim to kaptiraju

karstnu izdan, dijelom i kaptiraju i

aluvijalne sedimente, postoji opasnost prinosa tetnih komponenti u izdanske vode tokom
hidrolokih minimuma, iz podruja lijeve

obalske strane rijeke Sane, gdje je stepen

urbanizacije velik.
37

4. 2. KLIMATS KE KARAKTERIS TIKE

Prodor tople jadransko-mediteranske

klime je sprijeen pruanjem planinskog

vijenca Dinarida, dok je uticaj kontinentalne klime koja dolazi

iz Slavonije

ublaen

planinom Kozarom. Zbog dominantnog uticaja pomenutih klima, a ipak pod uticajem istih,
prijedorskom kotlinom vlada umjereno-kontinentalna klima. Odlike ove klime su topla
ljeta i hladne zime sa jasno izraenim prelaznim godinjim dobima. Klima u cjelini ili
pojedini klimatski elementi na ovom podruju imaju veliki uticaj na reim voda i njihove
rezerve, biljni svijet, naseljenost podruja, lokacija naselja, itd.

4. 3. VODOSNABDIJEVANJE GRADA PRIJEDORA

Najvei dio stanovnitva i privrede optine Prijedor se snabdijeva vodom putem
javnog vodovodnog sistema. Javni vodovodni sistem vodu dobija sa izvorita TukoviM ataruko polje. Izvorita Tukovi-M ataruko polje trebalo bi da zadovolje potrebe oko
70 000 stanovnika. Trenutno instalisani kapaciteti javnog vodovodnog sistema nisu dovoljni
da obezbijede dovoljno vodosnabdijevanje ak i u normalnim uslovima. U ljetnim
mjesecima postoji redukovano snabdijevanje stanovnika vodom za pie. Pokrivenost
stanovnitva i privrede sa javnog vodovodnog sistema iznosi 60%.
Javnim vodovodnim sistemom upravlja preduzee Vodovod a.d. Prijedor. Ovaj
sistem bazira se na zahvatanju podzemnih voda iz aluvijuma rijeke Sane putem bunara.
U eksploataciji se nalazi est bunara ukupnog kapaciteta 285 l/sec na lokalitetu
Tukovi- M ataruko polje, ukupnog kapaciteta 95 l/sec. Zbog nemogunosti

da se

rapoloivim koliinama vode redovno snabdijevaju svi potroai, kao i zbog znaajne
visinske razlike terena, formirane su dvije visinske zone snabdijevanja, to praktino znai
da se vodovodni sistem Prijedora sastoji iz tri nezavisne vodovodne mree:
-vodovodna mrea za prvu visinsku zonu , voda iz izvorita Tukovi-M ataruko
polje,
-vodovodna mrea za drugu visinsku zonu ,voda iz izvorita Prijedoranka,
-vodovodna mrea za naselje Ljubiju, voda iz izvorita Tukovi - M ataruko polje.
U prvoj visinskoj zoni se nalazi oko 70% potroaa i ona se snabdijeva direktno iz
izvorita Tukovi-M ataruko polje odnosno sa pet bunara : B1, B2, B3, B4 i B5.Na ovom

38

izvoritu u funkciji je i bunar B 3/2 iz kog se voda trenutno pumpa u bunar B1 i B2 zbog
nedovoljne izdanosti ova dva bunara u odnosu na kapacitete ugraenih pumpi, kao i zbog
nemogunosti da se ovaj bunar prikljui na glavni potisni cjevovod zbog njegove ograniene
propusne moi.
Druga visinska zona vodovodne mree Prijedora se vodom snabdijeva sa bunara
Prijedoranka koji se nalazi u krugu istoimene fabrike.
Distributivna mrea sastoji se od cijevi 50-400 mm prenika, ukupne duine oko 250
km, najvei dio mree star je oko 30 godina, a njen veliki dio sastoji se od azbestnih cijevi
proizvedenih u bivoj SFRJ. Gubici vode u sistemu prema analizama su oko 55%.
Najvei gubici su identifikovani na kunim prikljucima i starim pocinanim i
drugim cijevima malih prenika u distributivnoj mrei. Evidentirani su i gubici u ahtovima.
Na glavnim transportnim cijevima veih prenika nema znaajnijih gubitaka

.
Slika br. 2. Hlorinator na bunaru B 4.

39

4. 4. POTREBE S TANOVNIKA ZA VODOM ZA PI E

Broj stanovnika grada Prijedora koji se snabdijeva vodom sa izvorita ''Tukovi'' i
''M ataruko polje'' nije mogue precizno dati i to iz razloga:
Poslednji popis stanovnitva koji se obavio na podruju optine Prijedor datira iz
1991. godine, a poslije toga su se desile velike migracije stanovnitva usljed ratnih dejstava,
iz razliitih izvora postoje velike razlike u procjeni broja stanovnika,
U vodovodu ne postoje egzaktni podaci o broju potroaa, a veliki je i broj ''divljih''
prikljuaka.
Zbog svega gore navedenog, broj stanovnika koji se snabdijeva vodom za pie sa
izvorita daemo kao artimetiku sredinu broja stanovnika iz razliitih izvora ime se
najvjerovatnije dobija najtaniji podatak, a taj broj je oko 70 000 stanovnika.

4.5. KONTROLA KVALITETA VODE ZA PI E NA PODRUJU

IS TRAIVANJA
Broj i vrsta anliza u kontroli kvaliteta vode dobija se na osnovu broja
ekvivalentnih stanovnika.
Trenutni broj potroaa na podruju Prijedorske optine koji se snabdijevaju iz
sadanjeg sistema je procjenjen na oko 70.000. To ovaj vodovodni sistem svrstava u IV
grupu po broju ekvivalent stanovnika.
Broj mjernih taaka po jednom uzorkovanju je 11 (jedanaest) poto postoje dva
izvorita sa etiri eksploataciona bunara, ''Tukovi'' i ''M ataruko polje I'', a iz vodovodne
mree broj mjernih taaka za grupu od 50.000-100.000 ekvivalent stanovnika je 7 (sedam).
Uzorkovanje se vri etiri puta u mjesecu.
U objektima za snabdjevanje vodom vaspitno-obrazovnih ustanova u toku kolske
godine vre se sporadino, samo u sluaju higijensko epidemiolokih indikacija i ako bi
trebalo da se rade najmanje 4 (etiri) osnovna pregleda i pregled obima novog zahvata vode
jedanput u tri godine, a za vrijeme raspusta pregled se vri na 15 dana prije poetka nastave .
U objektima za odmor djece i omladine i u omladinskim naseljima ne vre se kako
osnovni tako I periodini pregledi za vrijeme korienja objekata.

40

Na podruju Prijedorske optine (onog dijela koji se snabdijeva vodom iz vodovodne

mree) broj vaspitno-obrazovnih ustanova je 21 (dvadeset i jedna), a objekata za odmor
djece i omladine je 15 (petnaest).
S obzirom na hidrogeoloke karaktristike terena kad su u pitanju bunari Prijedorskog
vodovoda na lokaciji Tukovi i M ataruko polje i blizina rijeke Sane kao i njena veza u
napajanju izdani u hidrolokom periodu, dotrajale vodovodne mree u istraivanom periodu,
zbog higijensko epidemiolokih indikacija i na lini zahtjev graana, uziman je vei broj
uzoraka na mikrobiloku ispravnost od onih na fiziko hemijsku ispravnost.
.
Uzorkovanje vode se vri prema planu

etiri puta mjeseneo i obavlja ga

Higijensko-epidemioloka sluba Doma zdravlja Prijedor i iste

odmah dostavlja u

laboratoriju Instituta za zatitu zdravlja Banja Luka na analizu.

4 .6. ZONE S ANITARNE ZA TITE N A PODRUJU IS TRAIVANJA

Na podruju istraivanja formirane su zone sanitarne zatite za izvorita :
"Tukovi",
"M ataruko polje I" i
potencijalnog izvorita "M ataruko polje II",
du cjevovoda kojima se voda transportuje od eksploatacionih bunara B-3,
B- 3/II, B-5 do B-1 i B-2,
magistralnih cjevovoda kojima se voda transportuje od izvorita do
potroaa,
du saobraajnice Prijedor - Sanski M ost, na potezu Gradski most - most
eger, u ukupnoj duini od 3500 metara,
du saobraajnice Prijedor - Ljubija, na potezu od odvajanja od
saobraajnice Prijedor - Sanski M ost pa do 250 metara po izlasku iz zone
ire zatite izvorita ''Tukovi'', u ukupnoj duini od 1650 metara, i
du lokalnog puta ka selu Biani (oba odvajanja od glavne saobraajnice
Prijedor - Sanski M ost) pa sve do 250 metara po izlasku iz zone ire zatite
budueg izvorita ''M ataruko polje II'', u ukupnoj duini od 3710 metara.

41

Primjenom Pravilnika o mjerama zatite, nainu odreivanja i odravanja zona i

pojaseva sanitarne zatite podruja na kojima se nalaze izvorita, kao i vodnih objekata i
voda namijenjenih ljudskoj upotrebi, zone sanitarne zatite se odreuju dvojako:
- kao minimalno udaljenje granice odreene zone sanitarne zatite od
utvrenog objekta ili prethodno odreene granice sanitarne zatite, izraene u
metrima, i
- kao udaljenje granice odreene zone sanitarne zatite od utvrenog objekta
ili prethodno odreene granice sanitarne zatite, izraene u vremenu toka
podzemne vode.

Slika br. 3. ematski prikaz zona sanitarne zatite na podruju istraivanja za

postojea i potencijalno izvorite po metodi minimalnog udaljenja

42

Na slikama 3. i 4. je dat prikaz prostiranja zone neposredne zatite oko

eksploatacionih bunara B-1 i B-2 (eksploataciono polje Tukovi), eksploatacionih bunara B3, B-3/II, B-4 i B-5 (ekploataciono polje M ataruko polje I) te bunara EB-1 i EB-2
(M ataruko polje II), predstavljene plavom bojom.

Slika br. 4 . Prikaz prve dvije ZSZ na podruju potencijalnog izvorita

Mataruko polje II, po metodi minimalnog udaljenja

43

Na slikama 3. i 4. je dat prikaz prostiranja zone ue zatite oko eksploatacionih

bunara B-1 i B-2 (eksploataciono polje Tukovi), eksploatacionih bunara B-3, B-3/II, B-4 i
B-5 (ekploataciono polje M ataruko polje I) te bunara EB-1 i EB-2 (M ataruko polje II),
predstavljene crvenom bojom.

Slika br. 5. Prikaz prijedloga zona i pojaseva sanitarne zatite na podruju

izvorita Tukovi, Mataruko polje I i II, po metodi minimalnog
udaljenja granice od bunara.
44

Slika br. 6 . Uporedni prikaz prijedloga zona ue zatite na podruju izvorita

''Tukovi'' oznaenih crvenom i oker bojom, po obe metode odreivanja

U pojasevima sanitarne zatite sprovode se mjere koje su propisane kao najvei

dostupan standard za svaki konkretan sluaj, odnosno kao najbolje dostupne tehnike, vezane
za postupak ili radnju koja je usmjerena ka aktivnostima u okviru pojasa sanitarne zatite,
ukoliko se odnose na objekte koji slue za snabdjevanje stanovnitva vodom za pie,
odnosno vodi koja je namjenjena ljudskoj upotrebi.

45

4.7. KATAS TAR ZAGA IVAA PODZEMNIH VODA NA PODRUJU

IS TRAIVANJA
Naruavanje kvaliteta vode predstavlja odstupanja od utvrenih parametara sa
aspekta njihovog iskorienja.
Samopreiavanje predstavlja prirodno poboljanje

kvaliteta bez preduzimanja

posebnih mjera.
Zagaivai voda - predstavljaju sve one organske ili neorganske materije i supstnce
koje se neprirodno, prvenstveno uticajem ljudskog faktora, unose u nedozvoljenim
koliinama u izdan, direktno ili indirektno, a ije se porijeklo moe odvojiti od porijekla
onih osnovnih sastojaka i osobina koje vode ve posjeduju.
Na podruju istraivanja uraen je katastar zagaivaa. Na istranom podruju
locirane su dvije pumpne stanice za promet naftnih derivata. M ogunost

zagaenja

podzemnih voda i zemljita u sluaju incidentnih situacija derivatima nafte (potencijalni

zagaivai).
S obzirom da se na njima vri stalna manipulacija sa znaajnim koliinama naftnih
derivata, postoji realna opasnost od ugroavanja izvorita. Ovo su najopasniji potencijalni
zagaivai.

Slika br. 7 . Benzinska pumpa ''Ina'' na putu Prijedor Sanski Most

46

Slika br. 8 . Benzinska pumpa ''Duani'' na putu Prijedor Sanski Most

Iako autopraonica i autoservis ne ulaze u zone sanitarne zatite, ak je i relativno
dovoljno udaljena od njih, zbog svog poloaja i geolokih i hidrogeolokih uslova terena na
ovom podruju je veoma opasan potencijalni zagaiva povrinskih i podzemnih voda. Sve
ono to vai za pumpne stanice za promet naftnih derivata u pogledu potencijalnog
zagaenja podzemnih voda vai i za objekte ovog tipa.
Individualni objekti su posebno bili opasni zbog svog poloaja i nerijeenog pitanja
odvoda otpadnih voda (nije postojala kanalizaciona mrea), pa su koristili septike jame sa
otvorenim dnom i predstavljali potencijalne zagaivae koji ugroavaju kvalitet podzemnih
voda, a to je predstavljalo stalnu opasnost po zdravlje stanovnika. U cilju ouvanja i zatite
izvorita vodosnabdjevanja Tukovi i M ataruko polje na eliminaciji ovog opasnog stalnog
zgaivaa, optina Prijedor je pristupila izgradnji kanalizacione mree u naselju Tukovi.
Veliki broj ovih objekata, osim to se nalaze u zonama ue i ire sanitarne zatite
izvorita ''Tukovi'' - ''M ataruko polje'', nalazi se i u neposrednoj zoni sanitarne zatite
(primjer su kue neposredno uz bunar B-5 slika br .9.).
47

Slika br. 9 . Individualni objekti u neposrednoj blizini eksploatacionog bunara B-5

Kada se zna da u zoni bunara B-5 postoji direktan kontakt aluvijalnih sedimenata i
krenjaka, koji predstavljaju kolektor podzemnih voda koje se crpe za potrebe
vodosnabdijevanja, onda pitanje nije da li su oni bili zagaivai, ve koliki teret zagaenja je
iao u podzemlje.
Na podruju MZ ''T ukovi'', prema podacima dobijenim iz mjesne zajednice, od 720
domainstava sa oko 3000 stanovnika. 250 domainstava (35%) se bavi iskljuivo
poljoprivrednom proizvodnjom. Korienjem mineralnih ubriva i pesticida i njihovim
spiranjem sa poljoprivrednih povrina mogue je emitovanje zagaenja u obliku azota,
fosfora i pesticida. U literaturnim izvorima navodi se podatak da oko 10% upotrebljenih
pesticida i vjetakog ubriva biva isprano sa poljoprivrednih povrina i odnijeto ili u
povrinske vode ili se infiltrira u podzemlje.
Pesticidi koji dospiju u povrinske tokove rijeka, posebno tamo gdje su izvorita
vezana za priobalja rijeka gdje postoji aktivna hidraulika veza rijeka-izdan (takav je sluaj
u Prijedoru), su mnogo opasniji nego pesticidi koji odu u podzemlje. Razlog tome je to je
prema istraivanjima razgradnja pesticida koji uu u podzemlje, pod uticajem aerobnih
bakterija, obavi za oko 3 nedjelje, a koncentracija zavisi od koliina koji se koriste u
agrokulturi na tom podruju. Takoe se vri jednim dijelom i adsorpcija pesticida pri
njihovoj filtraciji kroz podzemlje.

48

Sa druge strane rijeke cijelim svojim tokom sakupljaju pesticide uzvodno od

posmatranog podruja tako da kada dou do njega koncentracije pesticida mogu dostii
veliki nivo, a u rijekama sa smanjenim sadrajem kiseonika smanjuje se i mogunost
razgradnje pesticida.
Povrinske vode Sane su potencijalni izvori zagaivanja zbog povezanosti sa
podzemnim vodama u sjevernom dijelu podruja istraivanja. Povrinske vode mogu biti
izvor neorganskog, organskog i bakteriolokog zagaenja u raznim koncentracijama.
Posebnu opasnost po zagaenje rijeke Sane, a indirektno i izvorita , predstavlja
ribnjak ''Saniani'' ije otpadne vode se uputaju direktno u rijeku Gomjenicu, koja se potom
ulijeva u Sanu.

49

5. METODE ISTRAIVANJA
Istraivanje je provedeno u Ad Vodovod i ZU "Dom zdravlja" Prijedor na osnovu
rezultata mikrobiolokih i fiziko hemijskih ispitivanja - analiza uzoraka vode, inspekcije
vodoobjekata i vodovodne mree.
Istraivanje je uraeno na osnovu retrospektivne analize rezultata uzoraka vode
raenih u periodu od 2003. do 2008.godine.
Posmatrani nalazi su se odnosili, kako na bakterioloku ispravnost vode za pie
prijedorskog vodovoda, tako i na fiziko-hemijsku ispravnost u obimu osnovnog pregleda
vode.

5. 1. OBRADA PODATAKA
Dobijeni rezultati su sistematizovani tabelarno, prikazani su numeriki apsolutnim i
relativnim brojevima, a zatim prikazani grafiki ime smo dobili

kvantitativne

karakteristike ispitivanih uzoraka.

Ukupan uzorak je podjeljen po godinama i prikazane vrijedosti parametara za
bakterioloku i fiziko-hemijsku ocjenu kvaliteta vode za pie.
U monofaktorijalnoj analizi posmatran je apsolutni i procentualni odnos rezultata
neispravnih uzoraka u odnosu na ispravne analize uzorka vode po godinama praenja.
U

multifaktorijalnoj analizi posmatrano je ukupan broj neispravnih rezultata

analiza u odnosu na ukupan broj ispravnih rezultata analza uzoraka vode i najeih
kontaminenata.

50

5. 2. REZULTATI IS TRAIVANJA
5. 2.1.TABELARNI I GRAFIKI PRIKAZ REZULTATA
Tabela br. 14 . Tabelarni prikaz mikrobioloke ispravnosti vode za pie gradskog
vodovoda u Prijedoru u periodu 01.01-31.12.2003. godine.
2003.GODINA
GRADS KI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA

11

7.1%

ISPRAVNIH VODA

146

92.9%

UKUPNO

157

100.0%

Grafikon br. 1.Grafiki prikaz mikrobioloke ispravnosti vode prijedorskog

vodovoda u periodu od 01.01.2003.- 31.12.2003.godine

11(7.1%)

NEISPRAVNIH VODA
ISPRAVNIH VODA

146( 92.9 %)

Kako iz tabelarnog, tako i iz grafikog prikaza broja uzoraka i na osnovu rezultata

mikrobiolokih ispitivanja u pogledu zahtjeva

propisanih Pravilnikom

o higijenskoj

ispravnosti vode za pie Slubeni glasnik RS br.40/03. Uoavamo da je od 157 uzetih

uzoraka u toku godine na bakterioloku ispravnost 146 je higijenski ispravno, ili 92,9%, a 11
uzoraka ili 7,1% su higijenski neispravni

u pogledu

analiziranih mikrobiolokih

parametara.

51

Grafikon br. 2. Grafiki prikaz uea bakteriolokih kontaminenti u

neispravnim uzorcima vode za 2003.godinu.

2
1
1

10
4
Ukupan broj AMB
Pseudomonas aeruginosa
Enterobacter sp.

MPN
Streptococcus faecalis

Iz grafikona br. 2. je vidljivo da su u neispravnim uzorcima prisutni mikrobioloki

kontaminenti iznad M DV.

Tabela br.l5 .Tabelarni prikaz mikrobioloke ispravnosti uzoraka vode za 2004.godinu

2004.GODINA
GRADSKI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA

39

16.8%

ISPRAVNIH VODA

193

83.2%

UKUPNO

232

100.0%

52

Grafikon br. 3. Grafiki prikaz stanja analiziranih uzoraka vode na bakterioloku

ispravnost bunarskog sistema snabdjev grada Prijedora u periodu
01.01.-31.12.2004.godine.

250
193(83.2%)

200
150
100
39(16.8%)

50
0

NEISPRAVNIH VODA

ISPRAVNIH VODA

Sa zdravstveno-ekolokog aspekta u pogledu ispitivanih mikrobiolokih parametara

shodno odredbama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie (Sl.gl.RS br 40/03)
prikazano tabelom br 14 i grafikonom br.3. je utvreno da je od ukupno pregledanih 232
uzoraka, 193 uzorka ili 83,2% su ispravna, to jest odgovaraju propisima i normama za
preiene i dezinfikovane vode za pie, a 39 uzorka ili 16,8% su neispravna, to jest ne
odgovaraju propisima.

53

Grafikon br. 4.Grafiki prikaz bakteriolokih kontaminenti po vrstama u

neispravnim uzorcima vode za 2004.godinu.

10

20
Koliformne bakterije
Escherichia colli
Pseudomonas aeruginosa

Ukupan broj AMB

MPN
Enterobacter sp.

Iz grafikona br 4 je vidljivo prisustvo mikrobiolokih kontaminenti po vrstama u

neispravnim uzorcima.

Tabela br. 16. Tabelarni prikaz bakterioloke ispravnosti vode za period

od 01.01. - 31. 12. 2005 godine.
2005.GODINA
GRADS KI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA

13

4,5%

ISPRAVNIH VODA

274

95.5%

UKUPNO

287

100.0%

54

Grafikon br. 5 .Grafiki prikaz bakterioloke ispravnosti vode za 2005. godinu.

274
300
200
100
0

13
NEISPRAVNIH VODA

ISPRAVNIH VODA

Tabela broj 16. i grafikoni br. 5 i 6. prikazuju stanje bakterioloke ispravnosti vode
raene u periodu 01.01.-31.12.2005.godine. Ukupan broj analizranih uzoraka je 287, od
toga ispravnih 274, a neispravnih 13. U neispravnim uzorcima izolovano je u 10 sluajeva
AM B, 4 sluaja M PN, 2 sluaja enterobacter, u jednom sluaju pseudomonas aeriginosa i u
jednom sluaju streptococus fecalis, to ukazuje na kontinuirano zagaenje.
Grafikon br. 6. Grafiki prikaz kontaminenata po vrstama u neispravnim
uzorcima vode za 2005.godinu.
1

10
4
Ukupan broj AMB
Pseudomonas aeruginosa
Enterobacter sp.

MPN
Streptococcus faecalis

55

Tabela br. 17. Tabelarni prikaz bakterioloke ispravnosti uzoraka vode

raenih za 2006.godinu.
2006.GODINA
GRADS KI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA

14

4,86%

ISPRAVNIH VODA

274

95,1/%

UKUPNO

288

Grafikon br. 7.Grafiki prikaz bakterioloke ispravnosti vode za 2006. godinu.

14
NEISPRAVNIH VODA
ISPRAVNIH VODA

274

56

Grafikon br.8. Grafiki prikaz mikrobiolokih kontaminenti u neispravnim uzorcima

vode za 2006,godinu

10

2
Koliformne bakterije
Escherichia colli
Pseudomonas aeruginosa

Ukupan broj AMB

MPN
Enterobacter sp.

Iz tabele br. 17. i grafikona br. 7. i 8. vidljivo je prisustvo mikrobiolokih

kontaminenti po vrstama u analiziranim uzorcima. Od ukupno 288 uzoraka, 274 su ispravna,
a 14 su neispravna.

Tabela br. 18.Tabelarni prikaz bakterioloke ispravnosti analiziranih uzoraka

vode za 2007 godinu
.
2007.GODINA
GRADS KI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA

12

2,79%

ISPRAVNIH VODA

419

97.21%

UKUPNO

431

100%

57

Grafikon br. 10. Grafiki prikaz bakterioloke ispravnosti uzoraka vode za

pie za 2007.godinu.

12

NEISPRAVNIH VODA
ISPRAVNIH VODA
419

Grafikon br.9. Grafiki prikaz mikrobiolokih kontaminenata u analiziranim

uzorcima za 2007. godinu

2
Streptococcus faecalis

Ukupan broj AMB

MPN

Enterobacter sp.

Escerichia colli

Iz tabele br. 18. i grafikonu br 9. i 10. vidi se : ukupan broj uzoraka, broj ispravnih i
broj neispravnih uzoraka vode raeni na mikrobioloku ispravnost

i prisustvo

mikrobiolokih kontaminenti po vrstama. Iz prikaza se moe konstatovati da je od ukupnog

broja od 43l analiziranih uzoraka 419 su ispravni a l2 ili 2,79% neispravnih.

58

Tabela br .19. Tabelarni prikaz rezultata bakteriolokih analiza uzoraka vode

raenih za 2008 godinu.

2008.GODINA
GRADSKI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA

12

2,77%

ISPRAVNIH VODA

421

97,23%

UKUPNO

433

100%

Grafikon br. 11. Grafiki prikaz bakterioloke ispravnosti vode za pie za

2008.godinu.

12

NEISPRAVNIH VODA
ISPRAVNIH VODA

421

59

Grafikon br. 12.Grafiki prikaz vrste bakteriolokih kontaminenti u

ispitivanim uzorcima na bakterioloku ispravnost za 2008.godinu.
1

5
1
Streptococcus faecalis
Pseudomonas aeruginosa
Enterobacter sp.

Ukupan broj AMB

MPN

Iz tabele br. 19. i grafikona br. 11. i 12 . moe se vidjeti broj ispravnih uzoraka vode
u odnosu na broj neispravnih uzoraka u 2008.godini i mikrobiolokie kontaminete po
vrstama u neispravnim uzorcima. Od ukupno 269 uzorka ispravna su 263 (97,70%), a 6
(2,23%) uzoraka je bilo bakterioloki neispravno.

60

Tabela br. 24.Tabelarni prikaz bakterioloke ispravnosti vode za pie

i mikrobiolokih kontaminenti za period 2003 2008.

R.
br.

BAKTERIOLOKI
KONTAMINENTI

2003

2004

1.

KOLIFORMNE
BAKTERIJE

10

2.

AMB

20

10

12

3.

ESCHERICHIA
COLLI

4.

MPN

5.

PSEUDOMONAS
AERUGINOSA

STREPTOCOCUS
FAECALIS

ENTEROBACTER
SP.

CITROBAKTER

NEISPRAVNIH
UZORAKA

11

5,1

10

ISPRAVNIH
UZORAKA

204

94,9

39
193

2005

2006

2007

2008

16,8

13

4,5

14

4,9

12

2,79

12

2,77

83,2

274

95,5

274

95,1

419

97,21

421

97,23

Iz prikazanih rezultata u analiziranom periodu od 2003 - 2008. godine (tabela br

24. ) moe se vidjeti da su prisutni mikrobioloki kontaminenti koji ukazuju na zagaenje
vode u rasponu od 2,77 16,8 % kod osnovnih pregleda na godinjem nivou za svaku
godinu na mikrobioloku ispravnost. I iz pikazanih rezultata moemo vidjeti da je najvei
broj mikrobioloki neispravnih uzoraka bio 16,8 % u 2004.godini, a najmanje zagaenje je
bilo 2,77 % u 2008. godine. Svi uzorci koji su analizirani i pokazali se kao mikrobioloki
neispravni, uzeti su iz vodovodne mree, a to je indikator sekundarnog zagaenja, zbog
neispravne mree ( cjevovoda ili ventila na ahtovima ).

61

Tabela br. 20.Tabelarni prikaz fiziko-hemijske ispravnosti uzoraka vode za pie u

periodu od 2003. do 2008 godine
GODINA

UKUPNO

IS PRAVNI

NEIS PRAVN I

2003

143

142

99,3

0,7

2004

215

214

99,5

0,5

2005

205

205

100

2006

218

212

2,75

2,75

2007

383

381

0,52

0,52

2008

402

400

99,50

0,50

UKUPNO

1566

1554

99,23

12

0,77

Grafikon br. 13. Grafiki pregled ispravnih i neispravnih uzoraaka vode na

fiziko-hemijsku ispravnost u periodu od 2003. .2008.godine.
450

402

381

400
350
300

NEISPRAVNE VODE

250

214
142

150

99.3

100
50
0

ISPRAVNE VODE
NEISPRAVNE VODE %
ISPRAVNE VODE%

212

205

200

0.7

2003.GODINA

99.5

0.5

2004.GODINA

100

2005.GODINA

99.48

97.25
6

2.75

2006.GODINA

0.52

2007.GODINA

98.8

1.2

2008 GODINA

62

Tabela br. 21 . Prosjene godinje vrijednosti nekih fiziko-hemijskih parametara

Prosjene godinje vrijednosti nekih fiziko-hemijskih parametara

Godina

(mg/l)
pH

Potronja

Nitrati

eljezo

M angan

KM nO4

NO3

Fe

Mn

2003

7.85

6,85*

1.00

2004

6.90

4,00

1.66

0.016

0.012

2005

7.32

3.30

1.14

0.021

0.009

2006

7,l2

2.95

1.34

0.025

0.010

2007

7.05

2.74

1.55

0.029

0.011

2008

7.45

3.43

1.05

0.012

0.07

*Vea vrijednost godinjeg prosjeka potronje KM nO4 je zbog jednog mjerenja u

junu 2003. godine kada je maksimalna koncentracija utroka KM nO4 bila 49.3 mg/l.

Tabela br. 22.Tabelarni prikaz hemijskih kontamineata za period 2003.-2008. godina

GODINA

MUT NOA

BOJA

NIT RAT I

2003.
2004.

UT ROAK

MIRIS NA

KMnO4

HLOR

2005.
2006.

2007.

2008.

63

Grafikon br.14. Grafiki prikaz fiziko hemijskih kontaminenti u neispravnim

uzorcima vode za pie za period 2003 2008.godine.

MIRIS NA HLOR

2008. GODINA

UTROAK KMNO4
NITRATI

1
1

BOJA

MUTNOA

2007 . GODINA
2006 . GODINA

0.5

3
3

1
0

2005 .GODINA
2004.GODINA
2003. GODINA

1.5

2.5

3.5

4.5

Iz tabela br. 20, 21 i 22 te grafikona br. 13 i 14. moe se konstatovati da je u

periodu 2003.-2008. godine broj uzoraka na fiziko hemijsku analizu rastao, a to se moe
okarakterisati buenjem zdravstvenoekoloke svijesti onih koji brinu o monitoringu vode
za pie gradskog vodovoda i revnosnijim radom sanitarne inspekcije. Fiziko-hemijska
neispravnost odnosi se: na poveanu mutnou (ukupno 9 analiza za posmatrani period),
zatim boja u tri sluaja, prisustvo nitrata u jednom sluaju, a to je vjerovatno znak mjeanja
povrinskih voda sa vodom iz vodovodnog sistema, jer je i bakterioloka analiza u istom
periodu bila neispravna i u 4 (etiri) sluaja poveane koncentracije rezidualnog hlora iznad
MDK.

64

6. ANALIZA REZULTATA I DISKUSIJA

Analiza i diskusija rezultata

dati su na na osnovu izvianja terena, prikupljanja

podataka i dobijenih rezultata, mikrobioloke i fiziko - hemijske ispravnosti vode za pie

bunarskog sistema snabdjevanja grada Prijedora za period 2003 2008 godine.
Analizom dobijenih podataka moe se vidjeti da najvei dio stanovnitva grada
Prijedora se snabdjeva vodom za pie putem javnog vodovodnog sistema. Javni vodovodni
sistem

vodu dobija sa izvorita Tukovi-M ataruko polje. Ovaj sistem bazira se na

zahvatanju pozemnih voda iz aluvijuma rijeke Sane putem bunara ukupnog kapaciteta 285
l/sec. Dubina bunara je iznad 30 metara. Izvorita Tukovi-M ataruko polje trebalo bi da
zadovolje potrebe oko 70 000 stanovnika.
Izvorite Tukovii M ataruko polje je formirano u okviru aluvijalnih sedimenata
rijeke Sane, a u hidrolokim minimumima dolazi do drastinog pada podzemnih voda u
izdanima, radijus dejstva bunara se iri privlaei ka sebi podzemne vode i izvan okvira
zona sanitarne zatite. To se ne deava uvijek nego samo kada su padavine ispod srednje
viegodinje vrijednosti za taj period.
Ovim podrujem dominira Prijedorsko polje sa nadmorskom visinom od 135 m i
rijekom Sanom koja presjeca teren od juga prema sjeveru, prikupljajui usput sve tokove.
Klima na ovom podruju ima valiki uticaj na reim voda i njihove rezerve, biljni sijet i
naseljenost. Prijedorsko polje je

uglavnom naseljeno, stanovnitvo se uglavnom bavi

poljoprivrednom proizvodnjom, a jedan dio i uzgojem stoke.

Na podruju istraivanja odreene su zone sanitarne zatite i to

oko izvorita

Tukovi i M ataruko polje, potencijalnih izvorita M ataruko polje II, du cjevovoda i

du saobraajnica. Zone sanitarne zatite su odreene na osnovu minimalne udaljenosti
odreene zone od utvrenog objekta izraene u metrima i vremenu toka podzemne vode.
Uporednim prikazom zona zatite moe se vidjeti da se obe metode priblino poklapaju.
Zone sanitarne zatite su propisno oznaene.
Zona ire zatite je naseljena, u njoj se nalazi poljoprivredno zemljite, otpadne vode
dijela ovog naselja se odvode septikim jamama sa propusnim dnom. Imamo sluajeva
izgraenih stambenih objekata neposredno uz uu zonu.

65

Na podruju istraivanja je uraen katastar zagaivaa iz kojeg se vidi da postoje

zagaivai prirodnog i antropogenog porijekla.
Od prirodnih zagaivaa su : povrinske vode rijeke Sane, njene pritoke i ribnjak
Saniani sa svojim otpadnim vodama.
Zagaivai antropogenog porjekla su: stambena naselja u zonama sanitarne zatite,
septike jame, depresije terena od ljunkara, obradivo poljiprivredno zemljite zbog
upotrebe vjetakih ubriva i zatitnih sredstava, putne komunikacije zbog izduvnih gasova i
tekih metala, servisi, autopraonice, benzinske pumpe zbog opasnosti zagaenja naftnim
derivatima, betonjara i druge uslune radnje smjetene u naselju Tukovi.
to se tie stanja vodovodne mree, slobodno se moe rei da je u dosta loem
stanju, jer je raena prije 30 godina i za potrebe mnogo manjeg broja stanovnika. Zbog
dotrajalosti, esto pucaju cijevi i ventili na ahtovima, veliki su gubitci vode iz mree, a
zbog estih kvarova i nestajanja vode mogunost sekundarnog zagaenja u mrei je prisutna
zbog negativnog pritiska i povlaenja zagaenja u sistem kako u situacijama velikih
padavina tako i za vrijeme hidrolokog minimuma.
Kontrola higijenske ispravnosti vode za pie Prijedorskog vodovoda se vri
redovnim uzorkovanjem na osnovne i periodine preglede i u sluaju higijenskoepidemiolokih indikacija na mikrobioloku i fiziko-hemijsku ispravnost vode za pie.
Redovno se vri nadzor i inspekcija stanja izvorita, distributivne mree, zona sanitarne
zatite, dezinfekcije vode i zdravstveni nadzor nad zaposlenim licima.
Uzorkovanje na osnovne analize se vri etiri puta mjeseno, uzima se 11 uzoraka i
to iz svakog izvorita i iz distributivne mree odreeno prstenasto, stim da se povremeno
mjenjaju mjesta uzorkovanja u mrei.
Uzorkovanje obavlja struna ekipa higijensko-epidemioloke slube Doma zdravlja
Prijedor i u roku od dva sata dostavlja Institutu za zatitu zdravlja Banja Luka na analizu.
Procjena bakterioloke i fiziko hemijske ispravnosti vode je raena na osnovu
laboratorjiskih rezultata sistematizovanih tabelarno, prikazani numeriki i grafiki po
godinama posmatranog perioda u skladu sa Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za
pie.

66

U 2003 godini uzeto je ukupno 157 uzoraka na mikrobioloku ispravnost, od kojih je

146 ili 92, 9 % ispravnih uzoraka, a 11 ili 7, 1 % neispravnih. Prisutni mikrobioloki
kontaminenti iznad M DV su : aerobne mezofilne bakterije (AM B), ukupan broj koliformnih
bakterija u 100 ml preiene vode (M PN, most probable number), pseudomonas
aeruginosa, streptococus fecalis i enterobacter u neispranim uzorcima.
Od 157 uzetih uzoraka na fiziko hemijsku analizu u 2003 godini, etiri uzorka su
bila neispravna i to zbog

mirisa na hlor i vee vrijednosti godinjeg prosjeka KM nO4.

KM nO4 je zbog jednog mjerenja u junu kada je maksimalna koncentracija bila 49,3mg / l i
to u vrijeme poplava, zbog mjeanja suspendovanih materija sa podzemnom vodom izdani.
U 2004 godini je uzeto 232 uzorka na mikrobioloku ispravnost,od kojih su 193 ili
83,2% uzorka bila ispravana, a 39 ili 16,8 % su bili neispravni zbog prisustva
mikrobiolokih kontaminenti iznad M DV i to koliformne bakterije, escherihia colli,
pseudomonas aeruginosa, AM B, M PN i enterobakter.
Na fiziko hemijsku analizu vode za pie uzeto je 215 uzoraka,od kojih je jedan
bio neispravan i odnosio se na poveanu mutnou iznad M DV.
Za 2005 godinu uzeto je 287 uzoraka na mikrobioloku analizu vode za pie, od
kojih su 274 ili 95,5 % uzoraka bili ispravni, a u 13 ili 4,5 % uzoraka su bili prisutni
mikrobioloki kontaminenti iznad MDV i to AMB, MPN, pseudomonas aeruginosa,
streptococus fecalis i enterobacter.
Na fiziko - hemijsku analizu u 2005. godini uzeto je 205 uzoraka i svi su bili
ispravni.
U toku 2006 godine je uzeto 288 uzorka na mikrobioloku analizu vode za pie, od
kojih je 274 ili 95,1 % bilo ispravno a 14 ili 4,9 % bili su neispravni zbog prisustva
mikrobilokih kontaminenti iznad M DV, i to : AM B, M PN, escherichia colli, pseudomonas
aeruginosa i enterobaktera.
Na fiziko hemijsku analizu u 2006. godini je uzeto 212 uzoraka, od kojih 4
uzorka su bila neispravna i sadravali su parametre iznad M DV i to mutnou u 3 sluaja i
nitrite u jednom sluaju.
U toku 2007. godine uzeto je ukupno 431 uzorak na mikrobioloku analizu vode za
pie, od kojih je 4l9 ili 97,21 % uzoraka bilo ispravno, i 12 ili 2,79 % uzoraka je bilo
67

neispravno zbog prisustva mikrobiolokih kontaminenti iznad M DV i to : AMB, MPN,

Escherihia colli, streptococus fecalis i enterobakter.
Za provjeru fiziko - hemijske analizu u 2007. godini uzeto je 381 uzorak od kojih su
dva uzorka bila neispravna zbog prisustva boje u jednom sluaju i mutnoe u dva uzorka
iznad MDV.
Za 2008. godinu je uzeto 433 uzorka vode za pie na mikrobioloku analizu od
kojih je 421 uzorak ispravan, a 12 uzoraka je bilo neispravnio zbog prisustva mikrobiolokih
kontaminenti iznad M DV, i to AM B, M PN, Enterobacter, koliformne bacterije fekalnog
porjekla, citrobakter i pseudomonas aeruginosa.
Na fiziko hemijsku analizu vode za pie u 2008. godini je uzeto 402 uzorka od
kojih 2 uzorka su bila neispravna zbog poveanih vrijednosti rezidualnog hlora znad M DV i
mirisa na hlor.

68

7. Z A K LJ U A K
Higijenska ispravnost vode za pie utvruje se : osnovnim pregledom (A),
periodinim pregledom (B), pregledom vode iz novog zahvata (V) i pregledom na osnovu
higijensko-epidemioloke situacije (G).
Higijenska ispravnost vode iz vodovoda za javno snabdjevanje stanovnitva vodom
za pie vodovoda Prijedor, utvrivana je sistematskim vrenjem osnovnih i periodinih
pregleda vode u jednakim razmacuma u toku mjeseca, odnosno godine, zavisno od broja
ekvivalentnih stanovnika.
Prilikom svakog pregleda vode iz vodovoda uzorci vode su uzimani iz : svakog
izvorita, i voovodne mree, a broj taaka odreuje se zavisno od broja ekvivalentnih
stanovnika.
U objektima za snabdjevanje vodom vaspitno obrazovnih ustanova, objektima za
odmor djece i omladine i u omladinskom naselju, nisu uzimani uzorci vode na mikrobiloku
i fiziko hemijsku aalizu i ako su zakonska obaveza
Iz prikazanih rezultata se moe zakljuiti da pokazatelji mikrobioloke ispravnosti
vode za pie ukazuju na prisustvo mikrobiolokih kontaminenata iznad M DV, i to u
periodima sa poveanim padavinama u toku godine, a to je u vezi sa spiranjem prisutnih
kontaminenata u zonama sanitarne zatite i prodiranje povrinskih voda u vodovodni sistem,
zbog neispravnosti, te je nuna stroga kontrola zona sanitarne zatite i dislokaicija
zagaivaa, izuzimanje poljoprivrednog zemljita iz neposredne blizine ue zone sanitarne
zatite, kao i rekonstrucija i zamjena dotrajalih cijevi i ventila u ahtovima.
I ako je u 2008 godini osjetan znaajan trend porasta broja uzoraka u odnosu na broj
ekvivalentnih stanovnika, neophodno je da se broj mjesenih uzorkovanja i broj taaka
uzorkovanja uskladi sa Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za pie.
Kada je u pitanju fiziko-hemijski sastav ovih voda moemo izvui zakljuak da je on
veoma povoljan, ispunjava Pravilnikom sve postavljene norme, kako u pogledu
mineralizacije, pH vrijednosti i fizikih osobina, tako i prema sadraju makro i
mikroelemenata, a to je u direktnoj vezi sa dubinom vodonosnog sloja koji se eksploatie.

69

S obzirom da rijeka Sana napaja karstne izdani Tukovi M ataruko polje

neophodno je urediti lijevu obalu

rijeke, kako nebi plavila podruja oko bunara u

hidrolokim periodima.
Zbog konfiguracije

vodonosnih

terena preporuljivo je ee uzorkovanje

vrijeme poplava i dezinfekcija vode sa poveanom dozom hlora ali u okvirima M DV u

vrijeme elementarnih nepogoda (poplava).
Zagaenja u mrei, a ispravni nalazi na bunarima su indikatori koji ukazuju da je
potrebno izvriti sanaciju mree ili djela mree.
Bunari i njihove zatitne zone moraju biti pod stalnim nadzorom inspekcijskih
organa, a vlasnik AD Vodovod Prijedor je duan da kontinuirano

vri

redovno

preiavanje vode i odravanje cijelog vodovodnog sistema.

Provesti plan rekonstrukcije prijedorskog vodovoda prema potrebama broja
stanovnika, s obzirom da je mrea raena prema planu ezdesetih godina.
Preporuuje se generalno ienje i odmuljivanje bunarskog sistema po proceduri,
nabavka hlorinatora novije generacije, te edukacija kadra.
Radi sanacije stanja i zatite podzemnih voda izvorita potrebno je izrada Projekta o
sanaciji terena, a potom izvoenje njime predvienih mjera i radova za ouvanje i zatitu
kvaliteta vode za pie u cilju zatite i unapreenja zdravlja stanovnitva.
Potrebno je izvriti dislokaciju zagaivaa prikazanih u katastru zagaivaa.
Zbog znaaja vode kao osnovnog iotnog uslova potrebno je provoditi permanentnu
edukaciju na podizanju ekoloke svijesti lokalnog stanovnitva o znaaju vode kao resursa,
monitoringu bunarskog naina snabjevanja vodom za pie, te neophodnosti postojanja zona
sanitarne zatite i pridravanju svih propisanih mjera u okviru zona.
Vodu treba prihvatati i osjeati kao najljepu bajku i u skladu sa time prema
njoj se i ophoditi. (Andri)

70

8. L I T E R A T U R A
1. M anojlovi M ., orevi S., orelijevski S.;Higijena i tehnologija vode za pie,
Udruenje za tehnologiju vode, Beograd, 1978.
2. Dalmacija B.,Ivanev Tumbas Ivana, Analiza vode kontrola kvaliteta, tumaenje
rezultata, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, 2004.
3. Dalmacija B., Kontola kvaliteta voda u okviru upravljanja kvalitetom, Univerzitet
u Novom Sadu-Institut za hemiju, Novi Sad, 2000.
4. krinjar M arija, M ikrobioloka kontrola ivotnih namirnica, Univerzitet u Novom
Sadu, Tehnoloki fakultet, Novi Sad, 2001.
5. Kristoforovi M iroslava, Higijena sa medicinskom ekologijom, Ortomedicus, Novi
Sad, 2003.
6. Belagi Z.sa saradnicima, Prirunik za uzorkovanje vode i hrane, Zavod za javno
zdravstvo Tuzlansko - podrinjskog kantona , Tuzla, 1999.
7. Savievi M ., Praktikum iz higijene i humane ekologije, Institut za higijenu i
M edicinsku ekologiju, Beograd, 1980.
8. eki LJ.,M ekovi A., Koritenje podzemnih voda za vodosnabdijevanje,
Univerzitet Tuzli , Tuzla, 2005.
9. Savievi M . i saradnici, Higijena,medicinska knjiga, Beograd-Zagreb,1989.
10. Gruji R., M ileti Ivanka, Nauka o ishrani ovjeka,Univerzitet u Banjaluci,
Tehnoloki Fakultet, Banja Luka, 2006.
11. M aterijali preuzeti sa interneta.
12. Antoni B., Predavanja Tehnologija vode za pie, Panevropski Univerzitet
ApeiroN Banja Luka, 2007.
13. Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za pie, Sl. Glasnik Republike Srpske br.
40/03 Banja Luka, 2003.
14. Pravilnik o mjerama zatite, nainu odreivanja i odravanja zona i pojaseva
sanitarne zatite, podruja na kojima se nalaze izvorita, kao i vodnih objekata i
voda namjenjenih ljudskoj upotrebi, Sl.Glasnik RS br 7/03, Banjaluka, 2003.

71