Toroman A. i sar: Kontrola procesa dimljenja i nivoa benzo[a]pirena u proizvodnji bosanskog...

NAUNI RAD Original Paper

KONTROLA PROCESA DIMLJENJA I NIVOA BENZO[A]PIRENA U
PROIZVODNJI BOSANSKOG PRUTA NA TRADICIONALAN NAIN
PRI IMPLEMENTACIJI HACCP-a
SYSTEM CONTROL OF SMOKING PROCESS AND MEASURING
BENZO[A]PYRENE IN TRADITIONAL PRODUCTION OF BOSNIAN
DRY CURED HAM (BOSANSKI PRUT) BY IMPLEMENTING HACCP
SYSTEM
Toroman A., Karahmet E., Vile Adela, ulani Nermina, Jai M.1

Abstract - As it is well known, traditional production of smoked meat products

requires technological processes, which carry some food safety hazards (e.g. content of
Benzo[a]pyrene. (B[a]P). OMEGA COMERC Ltd., a member of the meat industry in
Visoko region, has implemented food safety management system according to the
recommendations from Codex Alimentarius CAC-RCP (9), recommended International
Code of Practice - General Principles of Food Hygiene.
By implementing HACCP system, the Company established adequate control
measures in producing Bosnian dry cured ham (bosanski prut) on traditional way
including the smoking process in the chambers. By doing this, they have created
conditions to measure B[a]P content in the Bosnian dry cured ham and implement

Mr.sc. Almir Toroman, agronom, vii asistent, Poljoprivredno-prehrambeni fakultet

Sarajevo; almirtoroman@yahoo.com; Dr. sc. Enver Karahmet DVM, docent, Poljoprivredno
prehrambeni fakultet Sarajevo; Dr. sc. Nermina ulani, agronom, docent, Poljoprivredno
prehrambeni fakultet Sarajevo; Dr. Sc. Midhat Jai, vanredni profesor, Tehnoloki fakultet Tuzla;
Adela Vile, student, Poljoprivredno prehrambeni fakultet Sarajevo
Rad je prezentiran na XX Nauno-strunoj Konferenciji poljoprivrede i prehrambene
industrije Neum, 30. septembar-03. oktobar 2009.
Almir Toroman, Agronomist, MSc, Senior Assistant, Agricultural and Food Sciences
Faculty, University of Sarajevo; almirtoroman@yahoo.com; Enver Karahmet, DVM, PhD,
Agricultural and Food Sciences Faculty, University of Sarajevo; Nermina ulani, Agronomist,
PhD, Assistant Professor, Agricultural and Food Sciences Faculty, University of Sarajevo; Jai
Midhat, PhD, Associate Professor, Food Technology Faculty, University of Tuzla, Adela Vile,
BSc, Student, Agricultural and Food Sciences Faculty, University of Sarajevo.
Work was presented at Scientific-Expert Conference on Agriculture and Food Industry
Neum 2009.
Veterinaria 62 (1-2), 85-92, Sarajevo 2013.

85

Toroman A. i sar: Kontrola procesa dimljenja i nivoa benzo[a]pirena u proizvodnji bosanskog...

HACCP system without impairing traditional production and food safety of the final
product.
The aim of this study is to present the effect of the specific production process
onto the meat smoking in order to preserve hygienic, nutritional and sensory values, and
also to control B[a]P content in the final product.
Key words: Bosnian dry cured ham, traditional production, smoking process,
Benzo[a]pyrene, HACCP
Saetak - Tradicionalan nain proizvodnje suhomesnatih proizvoda zahtijeva
tehnoloke procese koji sa sobom nose odreene opasnosti po zdravlje konzumenata, npr.
sadraj benzo[a]pirena (B[a]P). Preraiva OMEGA COMERC d.o.o. (Visoko) mesna
industrija je u svom poslovnom sistemu izvrila implementaciju sistema upravljanja
sigurnosti hrane prema preporukama Codexa Alimentariusa CAC-RCP (9).
OMEGA COMERC d.o.o. je u sklopu HACCP sistema definirala adekvatne
kontrolne mjere u tehnolokom procesu proizvodnje bosanskog pruta, ukljuujui proces
dimljenja u punicama. Time je obezbijedila uslove za kontrolu nivoa B[a]P-a u
bosanskom prutu i implementaciju HACCP sistema u proizvodnji bosanskog pruta, bez
naruavanja tradicionalnosti proizvoda i sigurnosti po ljudsko zdravlje (16).
Cilj rada je utvrditi kako se i koliko odreenim postupcima proizvodnje moe
uticati na proces dimljenja mesa, da bi se sauvale higijenske i prehrambene vrijednosti i
senzorna svojstva mesa, a u isto vrijeme kontrolisati koliinu B[a]P-a u proizvodu.
Kljune rijei: bosanski prut, tradicionalna proizvodnja, dimljenje, B[a]P,
HACCP

Uvod
Proizvodnja suhomesnatih proizvoda u Bosni i Hercegovini ima dugogodinju
tradiciju, posebno kada je rije o bosanskom goveem prutu, jednom od autohtonih
proizvoda. Proizvodnja goveeg pruta je bila najee vezana za individualne potrebe
seoskih domainstava, a tek male koliine su se iznosile na trita (2). Industrijskim
razvojem Bosne i Hercegovine dolazi do formiranja trita, a time i do vee potranje za
tradicionalnim proizvodom. Zbog poveane potranje tradicionalnih suhomesnatih
proizvoda na tritu, pristupa se modifikacijama tehnolokog postupka proizvodnje, tako
da se proces dimljenja znaajno skrauje primjenom intenzivnijeg sagorijevanja drveta i
drugih modifikacija u procesu salamurenja. Rezultat je da se kod ovih proizvoda uoava
velika razlika u sadraju benzo[a]pirena (B[a]P), jednog od najznaajnijih predstavnika
policiklinih aromatinih ugljikovodika (PAH) i to u koliini od 0,28 ppm do 5,4 ppm, s
tim da 60% proizvoaa ima sadraj B[a]Pa preko 3,0 ppm, kao (7).
86

Toroman A. i sar: Kontrola procesa dimljenja i nivoa benzo[a]pirena u proizvodnji bosanskog...

Dim sadrava nekoliko hiljada hemijskih spojeva, od kojih su za odrivost

proizvoda znaajni fenoli (krezol, kreozot, siringol, pirogalol itd.), karbonilni spojevi
(aldehidi i ketoni), organske kiseline (siretna, mravlja, propionska, buterna, itd.) i
alkoholi (metil-alkohol, alil-alkohol, i dr.). U dimu se, pored velikog broja korisnih
spojeva, nalaze i nepoeljne materije, kao to su katran, a i kancerogeni spojevi iz
grupe policiklinih aromatinih ugljovodonika. U PAH-ove, izmeu ostalih i spadaju:
fenantren, antracen, fluoranten, piren, benzo(a)antracen, krisen, benzo(B)fluoranten,
benzo(K)fluoranten, benzo(A)piren, indenopiren, dibenzo(A,H)antracen, benzoperilen
(7). Kao pokazatelj prisustva kancerogenih jedinjenja dima u dimljenim namirnicama
koristi se B[a]P-a, zato to ima najvei kancerogeni potencijal i ima ga najvie (1).
B[a]P je kontaminent koji je prisutan u ovjekovoj okolini i zajedno sa drugim
PAH-ovima nastaje kao proizvod nepotpunog sagorijevanja (pirolize) organske materije
koja sadrava ugljik i vodik. Ljudska populacija moe biti izloena PAH-ovima iz zraka,
vode, hrane i duhanskog dima (11). Prehrambeni proizvodi mogu biti kontaminirani ovim
jedinjenjima prilikom direktnog suenja uz prisustvo dima ili apsorpcijom tokom procesa
dimljenja. Meutim, dimljenje ima uticaj na rok trajanja mesa, jer dim inhibira rast nekih
mikroorganizama u zavisnosti od sadraja nekih komponenti, kao to su fenoli u
dimljenoj hrani (1). Visoke temperature u proizvodnji namirnica mogu uzrokovati
stvaranje ovih kancerogenih spojeva (PAH-ova). Smatra se da kontaminacija PAH-ovima
u dimljenoj hrani moe biti znaajno reducirana zamjenom tradicionalnog direktnog
dimljenja (gdje se dim razvija u termo-dimnim komorama, tradicionalno sunicama) sa
indirektnim dimljenjem. To se postie pomou eksternog generatora dima, kojim se, u
modernim industrijalizovanim komorama, automatski upravlja tako da dim moe biti
oien od estica prije nego doe u kontakt sa dimljenim proizvodom. Sedamnaest
takvih spojeva je klasifikovano od strane EPA-e (Environmental Protection Agency) kao
najvaniji polutanti iz velike grupe od preko 100 razliitih PAH-ova. B[a]P je najvie od
njih izuavan i stoga se smatra glavnim predstavnikom PAH-ova. Njegovi sinonimi su:
B[a]P, BP, 3,4-benzopiren, itd. Hemijska formula je C20H12. Fiziko-hemijske osobine
B[a]P-a se mogu opisati na sljedei nain: blijedoute boje, vrstog agregatnog stanja,
temperatura topljenja 179 C, temperatura kljuanja 310-312 C, dok je u vodi skoro
nerastvorljiv, <0,1 g/100 ml vode (8).
U cilju poveanja stepena odgovornosti subjekata koji se bave hranom, uvodi se
opa primjena procedura koje se zasnivaju na HACCP principima i pravilima dobre
higijenske prakse. Sutina ovog koncepta je obezbjeivanje sigurnosti hrane,
preventivnim djelovanjem kroz integrisani vid kontrole od njive do trpeze ili
samostalno, s tim da je glavna odgovornost na samom proizvoau. U novom konceptu
sigurnosti hrane EU, koji je preuzela i Bosna i Hercegovina (17), osnovnu odgovornost
za sigurnost hrane imaju subjekti u poslovanju s hranom, koji su duni uspostaviti i
provoditi redovne kontrole higijenskih i zdravstveno-tehnikih uslova proizvodnje u
svakom objektu pod njegovom kontrolom, provoenjem preventivnog postupka
samokontrole, razvijenog u skladu s principima sistema analize opasnosti i kritinih
kontrolnih taaka-HACCP (5 i 6). Osim odredbi Zakona o hrani, BiH je u procesu
Veterinaria 62 (1-2), 85-92, Sarajevo 2013.

87

Toroman A. i sar: Kontrola procesa dimljenja i nivoa benzo[a]pirena u proizvodnji bosanskog...

prihvatanja kompletnog seta EU direktiva regulacije higijene ivenih namirnica (EC)

(13, 14 i 15) koje e proizvoaima hrane dodatno nametnuti primjenu HACCP principa i
mjera samokontrole, to e u svakom sluaju obuhvatiti i kontrolu procesa dimljenja.
Kvalitet suhomesnatih proizvoda zavisi, prije svega, od kvaliteta sirovine, tj.
mesa u uem smislu rijei, kao i od tehniko-tehnolokih postupaka pripreme i
manipulacije mesom (4). Dimljenje mesa se kombinuje sa soljenjem, salamurenjem,
suenjem ili toplotnom obradom (3). Ne primjenjuje se nikad kao samostalan postupak
konzervisanja, s obzirom da je efekt dima preteno ogranien na povrinu proizvoda.
Dim nastaje pirolizom drveta (bukva, hrast, cer, jasen, orah i dr.) na otvorenom loitu,
koje moe razvijati temperature od 500-700 C ili pomou generatora za proizvodnju
dima. Proces dimljenja traje od nekoliko asova do nekoliko dana, u nekim sluajevima i
nekoliko sedmica (zavisi od vrste proizvoda i sastava, gustine i temperature dima). Dim
se stvara u nekoliko faza koje su vane za razumijevanje stvaranja aromatskih hemijskih
spojeva koji mogu tetiti proizvodu sa zdravstvenog aspekta. U poetnoj fazi se ne
deavaju neke bitne promjene, jer su temperature (100-110 C) dosta niske za bilo kakve
procese. U drugoj fazi (110-150 C) drvo pouti, a hemijski procesi se poinju ubrzavati.
U treoj fazi (150-250 C) drvo poinje dobijati mrku boju u napredovanju procesa
sagorijevanja, gdje prelazi u ugljen, na teperaturama od 300 C. Najvee izdvajanje
isparljivih sastojaka (tab. 1) se deava na temperaturama izmeu 250 i 350 C (8).
Da bi se smanjilo prisustvo otrovnih sastojaka dima, a naroito B[a]P-a, danas se
proces dimljenja obavlja prema strogo propisanim pravilima. U cilju spreavanja
kondenzacije ili kapanja tetnih sastojaka dima na proizvod, strogo se nadzire
temperatura i prozraivanje, a loite mora biti dovoljno udaljeno od mesa.
Razlog vie za ovo istraivanje je i injenica da je veliki broj proizvoaa
zadrao tradicionalni nain proizvodnje, kada je rije o procesu dimljenja u punicama
(6).
Jedan od bitnih faktora koji utie na koliinu prisutnog B[a]P-a u dimu, a samim
time i mesu, je vrsta i stepen osuenosti drveta s kojim se vri proces dimljenja. Zbog
svega navedenog, pristupilo se ispitivanju koliina B[a]P-a, u proizvodima OMEGA
COMERC d.o.o., proizvoaa tradicionalnih mesnih proizvoda, kako bi se zadovoljili
minimalni zahtjevi koje trai sistem kao to je HACCP. Zbog velikog rizika od stvaranja
vee koliine B[a]P-a nego to je to dozvoljeno Pravilnikom o maksimalno dozvoljenim
koliinama za odreene kontaminante u hrani (10), proces dimljenja definisan je kao
kritina kontrolna taka (CCP).
Cilj ovog rada je utvrditi kako se i koliko odreenim postupcima proizvodnje
moe uticati na proces dimljenja mesa, da bi se sauvale higijenske i prehrambene
vrijednosti i senzorna svojstva mesa, a u isto vrijeme kontrolisati koliinu B[a]P-a u
proizvodu.

88

Toroman A. i sar: Kontrola procesa dimljenja i nivoa benzo[a]pirena u proizvodnji bosanskog...

Materijal i metode
Eksperiment je osmiljen tako da su postavljene dvije eksperimentalne grupe:
- Grupa I dimljenje prema trenutnoj proizvoakoj praksi (nekontrolisan proces)
- Grupa II dimljenje sa difinisanim mjerama kontrole (CCP, kontrolisan proces)
Prvu grupu su inili proizvodi koji su se pripremali i dimili na tradicionalan nain,
odnosno prema trenutnoj proizvoakoj praksi. Kod druge grupe, temperatura loita je
kontrolisana u tano definisanim vremenskim intervalima. Temperatura je kontrolisana
svaka 4 sata tokom trajanja procesa dimljenja.
Vrsta i priprema mesa (govee meso, ramstek, proces soljenja), vrsta drveta (bukva),
stepen suhoe drveta (nije kontrolisan stepen vlage drveta ureajem, ve prema iskustvu
proizvoaa), udaljenost loita od dimljenih komada mesa (2,5 m) i duina procesa
dimljenja( 20 dana), su bili jednaki za obje grupe.
Kod grupe II, temperatura loita se pokuavala odrati na nivou od 300 do 350 C,
koristei bezdodirni mjera temperature (Dual temp pro) koji mjeri temperaturu na
principu infracrvenih zraka. Termometar je prethodno bio umjeren kod proizvoaa sa
mjernom nesigurnosti +5 oC kod bezdodirnog mjerenja. Posebno je vana ugraena
funkcija trajnog mjerenja, koja omoguava nadgledanja omjera temperatura-vrijeme, kao
to je to u procesu odravane temperature.
Nakon zavrenog procesa dimljenja, pristupilo se uzorkovanju proizvoda s razliitih
mjesta, kao i s razliitih visina u punici, a sve zbog nepravilnog procesa dimljenja unutar
cijele punice. Od svakog ogleda, unutar punice, ukupno je uzeto po 3 uzorka sa 5
razliitih mjesta uzorkovanja radi paralelnih ispitivanja.
Za odreivanje sadraja B[a]P-a koritena je tena hromatografija visoke moi
razluivanja (HPLC SHIMADZU), a po metodi Health Canada Official Method
determination of Benzo [a] pyrene. Analize su uraene u Laboratoriji za zemljite i
agropedologiju Instituta za ratarstvo i povrtarstvo Novi Sad. Mjerenje je vreno po ve
utvrenoj metodi. Pripremljeni uzorak od 10 g pruta prethodno samljevenog u maini za
mljevenje mesa (prenik mreice 0,3 mm) je homogeniziran bezvodnim natrijevim
sulfatom (10-20g). Nakon dodavanja 100 cm3 heksan /acetona (60:40 v/v) uzorak je
ostavljen 30 minuta, kako bi poslije organska faza bila filtrirana i odvojena od vrstih
ostataka. Nakon viekratnog dodavanja, ekstrahiranja i filtriranja, uzorak je bio spreman
za mjerenje.

Rezultati
Tokom ovog ispitivanja utvreno je da se nivo B[a]P-a moe kontrolisati i na
opisani nain, jer se kontrolisanjem temperature loita svaka etiri sata tokom dimljenja,
znaajno umanjila koliina B[a]P-a u dimljenom mesu. Kao to se moe vidjeti iz
tabele1, srednje vrijednosti sadraja B[a]P-a u uzorcima dimljenog mesa su bile sljedee:
Veterinaria 62 (1-2), 85-92, Sarajevo 2013.

89

Toroman A. i sar: Kontrola procesa dimljenja i nivoa benzo[a]pirena u proizvodnji bosanskog...

u prvoj grupi, srednja vrijednost sadraja B[a]P-a je bila 4,18 g/kg, dok je u isto vrijeme
pri kontrolisanju temperature srednja vrijednost bila znaajno smanjena na 2,818 g/kg.
Kao to je bilo i za oekivati, grupa uzoraka sa mjesta uzorkovanja koje se nalazilo u
najblioj taki ispod loita je pokazala najvei sadraj B[a]P-a (SMA-1 3,6 g/kg), a
to je opet u svakom sluaju ispod granica dozvoljenih Pravilnikom o maksimalno
dozvoljenim koliinama za odreene kontaminante u hrani, 5,0 g/kg (10).
Temperatura se tokom procesa dimljenja u itavom vremenskom intervalu
kretala izmeu 170 i 330 C.
Tabela.1. Izmjerene vrijednosti B[a]P-a pri nekontrolisanoj temperaturi loita grupa I i a pri
kontrolisanoj temperaturi loita grupa II
Table 1. Measured values of B[a]P under uncontrolled temperature group I and under controlled
temperature group II
R/B
ifra uzorka
Grupa I - sadraj benzo[a]pirena
Grupa II sadraj benzo[a]pirena
g/kg
g/kg
5,1
3,6
1
SM-1
4,35
3,4
2
SM-2
3,8
2,8
3
SM-3
3,4
1,89
4
SM-4
5

SM-5

Srednja vrijednost
Standardna devijacija

4,25

2,4

4,18
0,63

2,818
0,70

Diskusija
U poreenju s velikim brojem zemalja u Evropskoj Uniji (EU), gdje je
maksimalno dozvoljeni sadraj B[a]P-a do 3 g/kg pa ak i manje, u dimljenim
proizvodima od mesa proizvedenih u BiH on mora da bude manji od 5 g/kg, i to prema
Pravilniku o maksimalno dozvoljenim koliinama za odreene kontaminente u hrani (10).
Ovaj podatak nam govori da je ovo jedan od dodatnih razloga za nemogunost izvoza
naih tradicionalnih dimljenih proizvoda u EU. Inae, policiklini aromatini
ugljovodonici poinju da se stvaraju pri temperaturama od 400 C, a nastaju u veoj mjeri
na temperaturama pirolize viim od 600 C.
Dobijene vrijednosti B[a]P-a u bosanskom prutu se slau sa istraivanjima
Ciecierske i sar. (1).
Hemijski sastav dima zavisi od vrste i vlanosti drveta, te o uslovima njegovog
sagorijevanja. Tu su jako bitni parametri, koji su vezani za koliinu zraka u zoni gorenja
(loitu), temperature toplotne razgradnje organske tvari drveta, brzini odvoenja dima iz
loita, nainu prenosa dima iz loita u punicu, i drugih faktora (7).
Otvoreno loite samo po sebi znai da je temperatura pirolize nekontrolisana,
dim se ne preiava. Time dobijamo proizvod koji sa sobom nosi velike rizike od
90

Toroman A. i sar: Kontrola procesa dimljenja i nivoa benzo[a]pirena u proizvodnji bosanskog...

kontaminacije hemijskim materijama koje su nepoeljne za finalni proizvod ili

potencijalno patogene za zdravlje konzumenta. Da bi smanjili izdvajanje pomenutih
policiklikih aromatskih spojeva u preradi mesa OMEGA COMERC d.o.o., instaliran
je laserski mjera temperature u centru loita koje snabdijeva punicu dimom. Samom
kontrrolom temperature u centru loita te korekcijom jaine vatre uspjeli smo smanjiti
proces pirolize i stvaranja tenih materija koje mogu ugroziti ljudsko zdravlje prilikom
konzumacije takvog proizvoda. Ispitivani uzorci dimljenog mesa su pokazali da se
sadraj B[a]P-a u prutu smanjio u znaajnoj mjeri nakon kontrolisanja temperature
loita. Prema tome, kontrolisanjem temperature loita mogue je smanjiti koliinu
B[a]P-a u dimljenom mesu.

Zakljuci
Tradicionalni nain dimljenja je uticao na povean sadraj B[a]P -a u odnosu na
kontrolisano dimljenje.
Nezavisno od naina, kontrolisano ili nekontrolisano dimljenje, sadraj B[a]P-a
je bio ispod maksimalno dozvoljene granice od 5g/kg-1, koja je postavljena za dimljene
proizvode od strane Commission Regulation (EC) No.208/2005. Zbog toga se moe
smatrati da je i tradicionalan nain dimljenja siguran proces.
Ovim radom se dokazalo da se moe i da se treba nastaviti u odravanju
tradicionalnog naina proizvodnje bosanskohercegovakih proizvoda, primjenom
jednostavnih mjera i savremenih koncepata kontrole, a naroito, u ovom sluaju,
proizvodnje bosanskog pruta.
Ovakva istraivanja bi se trebala nastaviti ispitivanjem uticaja temperature dima,
visine na kojoj se dri meso pri dimljenju, vrsti drveta za loenje, vlanosti drveta koje se
koristi i nekih drugih parametara koji su vani za proces dimljenja mesa, kao to su
provjetrenost punice i odreivanje brzine strujanja zraka u punici.

LITERATURA
1. Ciecierska M, Obiedzinski M. Influence of smoking proces on polycyclic aromatic
hydrocarbons content in meat products. Acta Sci.Pol., Technol.Aliment. 6(4) 17-28,
(2007).
2. aklovica F, Smaji A. Proizvodnja goveeg pruta, Poljoprivredni kalendar, NIRO
Zadrugar, Sarajevo, (1989).
3. Daji - Huki I. Uticaj razliitih postupaka konzerviranja i tehnolokog procesa
prerade na kvalitet, higijensku ispravnost i odrivost branskog pruta (magistarski
rad), Veterinarski fakultet Sarajevo, (2000).
4. Joksimovi J, Joksimovi Z. Kvalitet i prerada mesa u domainstvu, Nolit, Beograd,
(1983).

Veterinaria 62 (1-2), 85-92, Sarajevo 2013.

91

Toroman A. i sar: Kontrola procesa dimljenja i nivoa benzo[a]pirena u proizvodnji bosanskog...

5. Lawlor B. PRINCIPLES OF HACCP, Health Service Executive Galway, Ireland,

(2008).
6. Smaji A. Prerada mesa, Poljoprivredno prehrambeni fakultet Sarajevo, (1999).
7. uvalija B. Proizvodnja i kvalitet goveeg pruta (magistarski rad), Poljoprivredno
prehrambeni fakultet Sarajevo (2002).
8. ivkovi J. Higijena i tehnologija mesa, Zagreb, (1986).
9. - - -: WHO AND FAO - Codex Alimentarius CAC-RCP 1/1969 Recommended
International Code of Practice - General Principles of Food Hygiene, Codex
Alimentarius, (2009).
10. - - -: Pravilnik o maksimalno dozvoljenim koliinama za odreene kontaminente u
hrani Sl. glasnik BiH br. 37/09 (usklaen sa Uredbama 93/315/EEC, 1881/2006/EC,
1126/2007/EC, 565/2008/EC, 629/2008/EC);
11. - - -: Official Journal of the European Union 2005 b, L 34/3. Commission (EC)
208/2005.
12. - - -: Official Journal of the European Communities Regulation (EC) No. 178/2002
of the european parliament and of the council kojom se utvruju generalni principi i
zahtjevi o hrani i uspostavlja Evropski Autoritet za sigurnost hrane (EFSA), te
utvruju procedure iz oblasti sigurnosti hrane (2002);
13. - - -: Guidance document on the implementation of certain provisions of Regulation
(EC) No 852/2004 On the hygiene of foodstuffs od 29. aprila 2004. godine o higijeni
hrane Bruxelles (2005);
14. - - -: Guidance document on the implementation of certain provisions of Regulation
(EC) No 853/2004 on the hygiene of food of animal origin, Brussels, 21 December
(2005).
15. - - -: Guidance document on the implementation of certain provisions of Regulation
(EC) No 853/2004 on the hygiene of food of animal origin, Brussels, 21 December
(2005).
16. - - -: Official Journal of the European Union Regulation (EC) No. 882/2004 on
official controls performed to ensure the verification of compliance with feed and
food law, animal health and animal welfare rules, 29 April (2004).
17. - - -: Zakon o hrani (Slubeni glasnik BiH br. 50/04);
Urednitvo primilo rukopis 27.03.2012.

92