SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010 | AÑO 6 | NÚMERO 364 | LA VOZ DE GALICIA

CULTURAS

LETRAS GALEGAS 2010

NOVONEYRA
«OS EIDOS
NA RAÍZ DO
SER INXEL»
O POETA QUE DENDE O SEU
UNIVERSO DA MONTAÑA
CANTOU A FORZA DA GALICIA
ENTEIRA

ilustración: Siro

AUTORES HENRIQUE RABUÑAL | OLGA NOVO | BRANCA NOVONEYRA | MANUEL CASTELAO | CARMEN BLANCO | SALVADOR GARCÍA BODAÑO | XESÚS ALONSO MONTERO |
MARÍA LOPO | MIGUEL SANDE | XOSÉ CARLOS CANEIRO | CLAUDIO RODRÍGUEZ-FER | OLGA PATIÑO | RAMÓN NICOLÁS |
 2 3
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS
LETRASGALEGAS2010 LEMBRANZAS DE NOVONEYRA,
SOMBRA E BANDEIRA
HENRIQUE RABUÑAL REPASA A TRAXECTORIA DO POETA, DENDE OS ANOS OITENTA EN
COMPOSTELA ATA O DOLOROSO MOMENTO DA DESPEDIDA, PARA POÑER DE RELEVO OS
«50 ANOS DE LUCIDEZ CREATIVA E ENTREGA SINCERA AO PROGRESO VERDADEIRO DA TERRA»
As primeiras imaxes que me asal-
tan cando evoco a figura de Uxío
Novoneyra retratan a Compostela
nos primeiros oitenta do século
pasado. Había daquela moitas por-
tas pechadas, moitas negativas e
outros andazos que non queremos
lembrar. Novoneyra instalárase
definitivamente en Compostela e
era unha verdadeira regalía seguir
a pegada da súa presenza pública
e da súa obra maior ofrecida aos
poucos. El era en si mesmo unha
porta aberta, unha macroconxun-
ción afirmativa, un ser libre que
non tiña reparos en pasear con
anónimos aprendices de escri-
tores a quen daba un consello,
presentaba algún autor célebre e
de quen escribía guiado polo seu
oficio de poeta. Tamén viaxaba
por todos os recunchos do país
levando a auga clara da poesía e
unha presa de terra galega.
Baixamos as Algalias con Elba
e os fillos para lles compraren
zapatiños novos. Entramos na
súa casa a merendar con Rivadu-
lla Corcón e comentar calquera
noticia libresca ou política. E
cando remataba algún acto cul-
tural, dos moitos que daquela se
celebraban, tomabamos un viño
e volviamos aos nosos fogares, o
del verdadeiro nunha volta desas
rurais que tiña (e ten) Compos-
tela. Tamén algunha viaxe polos
encontros Galeuzcas na que
Uxío desenvolve o seu teatro de
brazos, mans, olladas e palabras
que explican que é a terra galega,
como é de diferente á de Castela,
e que ofrece noticias poéticas e
ocorrencias deliciosas do que ve
e do que soña. O espectador con-
vértese en papaleisón e enmudece
por ese grandioso teatro que lle
regala un dos primeiros poetas
do país.
Entre as lembranzas naqueles
anos oitenta tamén toma corpo
unha viaxe a Amarante coa súa
filla Branca na que participan es-
critores de todas as idades: desde
Carvalho Calero a Román Raña
pasando por M.ª Xosé Queizán.
Tamén a presentación dalgún
libro seu con Xulio Valcárcel
facendo de atinado mestre de ce-
rimonias. E recitados antolóxicos
acompañados das mans que pro-
longan os fonemas, dos lentes que
entran e saen do rostro absorto, da
voz que se fai profunda, grave ou
lixeira segundo convén e que ten
ao espectador sempre pendente
do verso que vai vir, da palabra
exacta que fabrica cos tentáculos
da súa voz.
E tamén lembramos o momen-
por to doloroso da despedida en
Henrique Lugo. No camposanto municipal
Rabuñal que leva o nome de San Froilán.
SC02-03.indd 2-3
Uxío Novoneyra cun amigo na serra do Courel
No Courel. Na conciencia do
país. E no medio de todas esas
experiencias un ser impoñente
na súa presenza física e na súa
altura moral.
Un ser que se nos entrega xene-
roso, que se fai verbo e verba, que
alumea o camiño, que despreza a
gloria efémera, que lles pide aos
poetas novos que non empeñen a
súa palabra para exerceren a súa
función liberrimamente como fixo
e fai o mestre. O que nos acolle a
todos no seu canto. O que viaxou
ao corazón da humanidade e
trouxo informes e noticias rele-
vantes.
E non queremos deixar de co-
mentar como a familia Novoneyra,
alén de custodiar amorosamente
todo o seu universo mantén con
el unha complicidade exquisita e
como son os primeiros que pro-
longan a presenza do poeta, que
alertan sobre as reviravoltas da
súa vida e que reciben como un
agasallo calquera mostra de afecto
ao dicidor de Parada de Moreda.
NOVONEYRA
TRAXECTORIA
50 ANOS DE LUCIDEZ
No mes de abril de 1999, un gru-
po de amigos e devotos do poeta,
entre os que se achaba o profesor
Vicente Reboleiro, tentamos sen
éxito e sen axudas institucionais
unha homenaxe que non puido
ser e que aspiraba a devolver a
Novoneyra unha migalla do moito
que sentiamos que nos tiña dado
neses 50 anos de lucidez creativa
e de entrega sincera ao progreso
verdadeiro da nosa terra. Lem-
brabamos a súa xenerosidade
NOVONEYRA
TRAXECTORIA
A presenza de Uxío
Novoneyra na Galicia da
segunda metade do
século XX é máis grande
do que fan pensar
algunhas crónicas
apuradas ou incompletas
demostrada en tantas e tantas
ocasións.
Acontece con grandes figuras da
nosa cultura literaria contempo-
ránea o que parece atípico pero
resulta sintomático. Publican
en lugares e en circunstancias
pouco favorables, tiran nulo ou
escaso partido da súa produción
literaria, tócalles moitas veces
comezar de cero empresas como
tantas veces acontece na historia e
sitúanse sempre en causas pobres,
críticas como a causa da lingua
na que Uxío militou con valentía
e con determinación.
A presenza de Uxío Novoneyra
na Galicia da segunda metade do
século XX é máis grande do que
fan pensar algunhas crónicas
apuradas ou incompletas e al-
gunhas historias superficiais en
cuxos índices onomásticos non
leremos o nome de Uxío como
se non pasase pola historia, como
se non fixese historia, como se a
súa palabra poética non estivese
nun lugar ben sobranceiro por
certo no máis auténtico da nosa
historia nosa. Como se el mesmo
non fose desde hai moito tempo
pura historia galega.
El si que podería dar leccións de
galeguismo. E non as daría. El. O
dicidor de poesía, o artesán das
palabras, o home mil veces libre
que foi Uxío encarnou como pou-
cos galegos da súa hora a súa con-
dición de poeta e a súa conciencia
de galego. El cría verdadeiramente
na forza da poesía na que a lin-
gua inmortal amasaba a paixón e
a rebelión, a memoria comunal,
a verdadeira identidade. Abalou
como as pedras sagradas para
chegar ao máis verdadeiro e ao
máis íntimo de nós e do seu oficio
e soubo pórse a favor da liberdade
sabedor de que só hai un home
que habita o planeta, un home que
se disfraza de vietnamita ou de
chileno, poñemos por caso.
Aínda que Uxío forma parte de
calquera escolla, de calquera anto-
loxía, de calquera análise rigorosa
do seu tempo literario, temos a
impresión de que se foi pouco
xusto ou pouco considerado con
el. Opinamos que merecía máis
atención e máis xenerosidade.
Era Novoneyra dificilmente cla-
sificábel, dificilmente domesti-
cábel, demasiado moderno para
uns, demasiado informado para
outros, demasiado embebido na
tradición, nos límites da linguaxe,
na améndoa do telurismo, capaz
de capitanear a Asociación de
Escritores en Lingua Galega e
de presentarse na rúa Tabernas
defendendo o país e o seu idioma
perante o daquela presidente da
Academia. E de pedirlle a Fernán-
dez Albor en 1985 axuda para pór
en marcha unha aula de escrito-
res Galegos na rede de institutos
de bacharelato co obxectivo de
O poeta (primeiro pola dereita) co seu curmán José González e outros mozos ao remate de escribir «Os Eidos»
anovar e reforzar a identidade
cultural e lingüística galega na
mocidade e para tecer unha sem-
pre estimulante relación entre
educación e literatura viva que
fose útil tamén aos creadores.
UNHA LINGUA PROPIA
Uxío Novoneyra. Tan moderno e
tan envolvido na bandeira que de-
fende o mundo labrego e que ten
as súas normas, tan preso dunha
lingua propia que non quería que
lla perturbasen gramáticos de
distintas escolas que o querían
homoxeneizar sen saber o que
había de oral no seu canto, de li-
turxia civil no seu xesto, de com-
postura dramática nalgúns versos,
de caligrafías imposíbeis na súa
man arrebatada. Uxío Novoneyra
foi representando as cousas que
configuran o seu universo, retra-
touse a si mesmo en cada palabra
e foi voz e bandeira dese pobo que
persevera en ser, en soñar, en se-
guir, en construír. Aínda sufrindo
as feridas da historia.
As palabras de Novoneyra, a voz
profunda que enche o seu tempo
literario, seguen sendo unha ás
veces concentrada mostra de in-
dagación poética coa que é quen
de activar a enerxía dos lugares,
a luz das cousas, o envés dos ho-
mes agrupados en familias e en
nacións. Noutras ocasións, a súa
é unha palabra río que se espare-
xe, que o abrangue todo, que nos
abraza no seu interior, que nos
arrebola impetuosamente.
Uxío Novoneyra é unha sombra
baixo a cal se acollen desde hai
décadas todos os poetas gale-
gos que pretenden conquistar e
partillar a verdade, algún cuarto
da verdade e unha bandeira dos
que traballaron a prol da dignifi-
cación do oficio de escritor, dos
que teceron moitas primaveras
fértiles para a lingua que agora
nos queren mutilar, dos que trou-
xeron a literatura galega dos anos
sórdidos nos que Uxío era neno
e mozo, cando as nosas letras es-
taban mortas de fame e de medo,
a estes tempos nos que os seus
éxitos teñen nel un precedente
e unha explicación fiábel. Poden
dicilo coa boca grande aqueles
que máis se beneficiaron do labor
de Uxío e de toda unha xeración
fundamental no século XX que
puxeron en orde un edificio lite-
rario, lingüístico e social do que
aínda vivimos e á que pertencen
con Uxío Ferrín, Graña, Manuel
María, Ferreiro, Patiño, Beiras e
tantos outros.
SECUESTRADO POLA PATRIA
Coa cámara sempre prodixiosa e
exacta das súas palabras Uxío re-
tratou todo o que o contemplaba
a el. Todo o que o conmovía. Os
cabalos e as nebras, a Galicia que
dura, a forza do amor, Pena da
Airexa, o aire, a tarde e a auga, as
maos lenes, o vento ceibe daquel
que dixo: «Todo o que pasou ó
meu pobo pasoume a min». Da-
quel que dixo si: «Un está se-
cuestrado pola patria». Lonxe do
académico, moi responsabilizado
da súa condición de escritor ga-
lego, Uxío exerceu un maxisterio
moral que outros non quixeron
ou non souberon encarnar. Por-
que hai quen escolle pechar as
portas e revirar a cabeza, quen é
incapaz de abusar dos adxectivos
encantador e salado para retratar
aos interlocutores pero tamén de
presentarse nas manifestacións
máis comprometidas. Pola paz.
Pola patria.
Uxío inconformista, Uxío con-
testatario, Uxío desobediente,
Uxío auténtico, Uxío libre, Uxío
orixinal, Uxío único, Uxío impres-
cindíbel, Uxío inmortal.
Evocamos fugazmente o día
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS
que marchou como unha xornada
verdadeiramente triste. A despe-
Novoneyra foi dida fora no Panteón de Galegos
representando Ilustres. Os sinos das igrexas do
Courel seica tamén choraron ao
as cousas que seu fillo máis ilustre.
configuran o Uxío tiña unha confianza radical
na nosa cultura e na súa perdu-
seu universo, rabilidade. Cría no seu país. No
retratouse a si seu idioma. Na forza con que
mesmo en cada podemos pelexar polo futuro do
noso e dos nosos.
palabra e foi En vida cremos que o poeta de
voz e bandeira Parada de Moreda recibiu escasos
recoñecementos en relación aos
dese pobo que seus moitos e valiosos méritos.
persevera en Nesta vida definitiva na que leva
ser, en soñar, tempo instalado todos queremos
contribuír a poñelo no seu lugar.
en seguir, en Como dixemos noutra ocasión,
construír Uxío é a alma verdadeira da nosa
literatura, é o noso pobo feito fala
nos seus labios de dicidor. Un di-
cidor que gastou as súas mellores
horas na defensa dos nosos auto-
En vida cremos res, da nosa patria toda, da nosa
que o poeta identidade como humanos desta
vella nación europea.
recibiu escasos Quero rematar contando unha
recoñecementos anécdota que ten como protago-
nista a un dos mellores amigos
e nesta vida de Uxío: o poeta Manuel María.
definitiva na Alá polo ano 2000 logo dun acto
que leva tempo literario e despois dunha cea
compartida, Manuel deume a
instalado todos ler un papeliño que contiña os
queremos versos emocionados da que era
contribuír unha homenaxe ao seu irmán
Uxío. Pareceume que a súa perda
a poñelo supuxera unha dolorosa carencia
no seu lugar para o poeta chairego. Daquela
comprendín que Uxío era sombra
vizosa e bandeira agarimosa para
todos nós.
Henrique Rabuñal é escritor e cate-
drático de Lingua e Literatura Ga-
legas. Foi o coordinador do volume
«Uxío Novoneyra. A emoción da
terra» (2005).
14/05/2010, 11:26:41
 4 5
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010 SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS CULTURAS
NOVONEYRA NOVONEYRA
A POÉTICA A POÉTICA

LETRASGALEGAS2010 labor de asfalto e cortalumes e

abandono de canteiras, desfeita
de glaciares e aniquilamento de
osos pardos.
Moitas mensaxes fican latexan-
do coma un corazón quente nesta
poesía novoneyriá. Por iso falo
de Novoneyra en presente: Uxío
Novoneyra é. Fainos falta aquí e
agora e temos a súa palabra para
quen queira entender. A súa non
é unha poesía do pasado, malia
exaltar un mundo que irreme-
diablemente se nos esfarela
entre os dedos, coma a pureza
antropolóxica da fariña de trigo.
O seu pensamento é un perma-
nente canto en ponte que conecta
os ancestrais saberes labregos co
esforzo ecolóxico do presente e
do futuro, coas intelixencias soas
que moven as poleas do avance,
cos soños necesarios das mans
que limpan regatos estragados
pola cobiza. Mesmo as elexías
de Novoneyra conteñen vida e
a súa palabra anula a súa morte
mesma. Novoneyra é.
LOBO LIBRE
Auténtico lobo libre na montaña.
Alí está. Ensinando coas profun-
das palabras sinxelas dos labregos
nosos o ritmo binario da gadaña,
a rima interna dos bois xurdiois,
o minimalismo da uz, o fiado da
la, a transcendencia do regato e
o seu son cotián. A harmonía dos
seres. Novoneyra achegouse ao
seu Courel en estado de escoita,
JULIO Á. FARIÑAS
escribiu desde os estados de
Uxío Novoneyra, encaramado a un tellado no Courel ao que tanto lle cantou a través da súa poesía quietude semellantes á mística
oriental ou á escura escala que
precede á revelación. E soamente
xe do acabamento do seu propio
mundo arrastrado pola «peste da
Historia». Mensaxes sempre tem-
peradas por unha certeza fonda,
unha forma esperanza que tenta
transmitir ao seu pobo, para que
non se impoña nunca o desespe-
ro: «Aínda nacen nenos».
Aínda nacían nenos naquel
Courel, casa e país, mesmo se o
poeta vira xa que «No cuarto en
que fun nado / e no mesmo leito
ha nevar». Deslousamento de nós,
desarraigo comunal, esborralla-
do portelo da nosa identidade,
eu hoxe pregúntome: «¿Aínda
nacen nenos?».
Branca, Uxío e Arturo
quedaranse no Futuro
quedaredes no Futuro
e ti Galicia a durar
anque se funda o lousado
e caia a neve no lar
anque se funda o lousado
e se descubra o faiado.
No cuarto en que fun nado
e no mesmo leito ha nevar.
O Courel e o seu cantor, son
epítome de nós e do noso pro-
pio destino. Con el soubemos
que a morte non é certo porque
o din os paxaros e os soños. Con
el sabemos que só se pode vivir
habitando poeticamente o noso
hábitat, pois «é a única forma
de realizar algo da posibilidade
máxima». Da «estirpe do último
labrego», Uxío Novoneyra é un
pondalián bardo na vangarda que
nos amosa o negror do remuíño
da historia para sempre tentar
traspasalo e recobrar a certeza
¿ATA CANDO
ESTE TEMPO DE ELEXÍA?
Tempo de elexía é o libro de Uxío
máis próximo á miña xeración,
unha xeración profundamente in-
A creación dividualista e desmobilizada para
Novoneyra é o colectivo.
Nel fálanos da soidade, da perda,
sempre un do amor e da morte en poemas de
corpo a corpo poucos versos —case como men-
saxes— que nos preguntan, que
de compaixón nos sosteñen no baleiro e nos en-
coa memoria, frontan á imposibilidade de xustiza
co alén e liberdade social.
Creo que se Uxío quedara a POESÍA
material, vivir en Madrid, se non volvera «Tempo de elexía»
co mais acó ao Courel, a súa poesía posterior
sería moi distinta. Poesía e vida Uxío Novoneyra. Alvarellos Editora.
unidas foi unha teima da que 124 páxinas + CD. 19 euros. ✸✸✸
Uxío Novoneyra nunca desistiu.
é un pondalián A Uxío emocionáballe moito
unha frase de Pessoa: «A miña nectarnos. Pero para ser algo, para
bardo na patria é a lingua portuguesa». Ta- Ser, hai que conservar as raíces
vangarda que mén para el a lingua recollía unha máis profundas, para poder viaxar
forma de vida, expresaba unha e coñecer os outros, os que son di-
nos amosa visión diferencial da realidade. ferentes a nós e atopalos noutras
o negror do Negar a memoria colectiva ace- culturas,noutros espazos.
remuíño da lera a nosa extinción. Así que hoxe Con Tempo de elexía Uxío abriu
asistimos ao noso suicidio colec- un camiño enraizado no seu que
historia para tivo. Non nos enganemos, negar a uniu coa súa experiencia fóra de
sempre tentar nosa diferenza non nos globaliza, Galicia. Atopou unha vía para vivir
nin nos fortalece, non nos fai máis intensamente sen negar as súas raí-
traspasalo preparados. Fainos febles, máis ces. Asumiu múltiples referencias
e recobrar vulnerables á manipulación polí- doutras culturas, doutras linguas,
a certeza tica, por ela caemos na ignorancia e fundiunas na súa poesía.
e nos embrutecemos. Este libro posúe esa mirada uni-
da utopía A lingua danos a posibilidade de versal que contén as preguntas
existir plenamente, de posuír unha que sempre nos ocupan. Rescata
visión clara do múltiple e achegar- o noso diferencial e nos conecta
Dura a vida nos mos con seguridade a outros idio- coa visión universal, a que compar-

O POETA PASTOR
nesta total desposesión chegou a da utopía. Novoneyra consegue, que quedamos mas e comunicarnos neles. timos sobre o amor e a ilusión, e
posuír o segredo da impoñente entre as sombras pechas do poder Pero o noso pensamento máis tamén sobre a perda e a morte…
tenrura dun bichiño que resume que atenaza, deixar unha mensa- no futuro, fondo, no que acadamos a nosa Porque queremos preguntarnos
a vida e os seus órganos, a radical xe subversiva de resistencia e mestre. individualidade máis potente, sobre o que realmente nos suce-
fermosura de todo canto fomos pulo, pois ama e por iso esixe reside na lingua galega, por que é de, temos unha viaxe alucinante
A CREACIÓN DE NOVONEYRA É UNHA POÉTICA DA PAZ, DA SABIA XENEALOXÍA DOS NOMES perdendo por incertos camiños a beleza.
Duramos coa a nosa, aínda que non a falemos. na poesía. Nesa viaxe Uxío trazou
DAS COUSAS. O SEU PENSAMENTO É UN PERMANENTE CANTO EN PONTE QUE CONECTA que non nos han de conducir a E pese a todo, segue a nevar na beleza dos E non poderemos asumir certas un tempo de elexía, unha liña de
nada. Corzariza e na tara fraguiza para seres e o emocións e conceptos que están unión entre o que nos particulariza
OS ANCESTRAIS SABERES LABREGOS CO ESFORZO ECOLÓXICO DO PRESENTE E DO FUTURO O Novoneyra cívico e políti- ollos exaltados. Dura a vida nos na base da nosa cultura. Sempre e o que nos une tanto na poesía
co non se atopa só no Vietnam que quedamos no futuro, mestre. respecto seremos emigrantes, desligados do como na vida.
Di José Ángel Valente que o poeta allea ao balbordo das miserias dos tempos creada por empatía ben o pouco que é un home». canto senón ata na máis mínima Duramos coa beleza dos seres e do que importa noso, inseguros e perdidos para o Branca Novoneyra
non ten, en realidade, lugar que morais, sinala a curva dun fento, fusional cos seres. Novoneyra foi O Courel de Novoneyra non é composición de Os eidos. O retiro o respecto do que verdadeira- futuro.
lle sexa propio, pois é ave de ex- a pequena fonte, a pastora que así moito máis aló do proxecto paisaxe senón terra, como non courelao desveloulle ao poeta a mente importa. Porque o tempo Só os pobos que se enraízan no * Texto para a presentación da
tramuros. Rara ave, que só se dá canta, o milagre da neve, o ollo cultural galeguista de exaltación o foi nunca para os labregos visión do seu ómphalos ao tem- non existe, non se morre: de seu poden sobrevivir neste mun- edición de Alvarellos de «Tem-
cada século bisesto. do lume. Ou vai soñando coma da terra. Acadou a experiencia da que a traballan. Como é auga e po que a súa lucidez traspasou o monte a monte, a pastora saúda do globalizado. Só entón podemos po de Elexía» lido no IES Lucus
Canta pois o paxariño no bicare- a tola coa liberación dos pobos. plenitude ata que «todas as cou- non chuvia o que chove. Como tempo e alcanzou a dolorosa ima- ao pastor. asumir referencias múltiples e co- Augusti o 23/04/2010.
lo do bico do brelo o seu lugar sen Ou mantendo co folgo sostido sas acabaron fluíndo cara min», é pan o que sementamos e non
nome: a poesía. En total soidade unha palabra antiga herdada do e coa elegancia dun cereal. O Courel de
sobre a galla dunha árbore humil- tataravó. A palabra de Novoneyra labrego, levou a cabo O Courel de Novoneyra non é un
de. Mais tamén dixera Rosalía: non é só unha exaltación da terra o exquisito e finísimo Novoneyra non neoloxismo poético
«Galicia ti non tes patria, ti vives ou un altísimo acontecer estético. labor de penetración nin un neorruralis-
no mundo soia». Por estas abisais Non é só un berro cívico. Nin é só na esencia da monta- é paisaxe senón mo vacuo. Como a
palabras escritas desde o exilio un esplendor verbal. Máis ben é ña mesma que o vira Terra, como non súa lingua non é un
profundo dos grandes poetas, cada unha destas cousas e é todo nacer. E así como o
sabemos da enorme dificultade a un tempo: canto sinfónico, dia- pastor descansa finca-
o foi nunca para produto senón un
froito. A súa poesía,
de manter con vida a beleza, pero cronía infinita e entrecruzamento do no caxato, de igual os labregos que dunha irredutible
tamén da necesidade de voces, estratos da modo «fincado na a traballan autenticidade, nunca
absoluta dela para A palabra lingua superpostos mirada pasei do meu se repregou tampou-
seguir vivindo con de Novoneyra coma a propia es- lado ao seu». A poesía co aos ditados da nor-
dignidade. Por iso é trutura xeolóxica da non coñece fronteira ma senón que seguiu
necesaria a palabra non é só unha montaña. ou dilúea. A creación novoney- sempre a fala ,que é o que se fala,
fulgurante dos gran- exaltación riá é sempre un corpo a corpo de como ben sentenciou Ánxel Fole.
des cantores do saber A VOZ compaixón coa memoria, co alén Porque a poética de Novoneyra
des-comunal. Por iso
da terra ou Ben dicía Ramón material, co mais acó. No fondo é ante todo unha poética da paz,
é radicalmente verda- un altísimo Piñeiro no seu limiar de si mesma, intraducible. da sabia xenealoxía dos nomes
de a mensaxe de Uxío acontecer a Os eidos: «Querías A palabra loaira de Novoneyra das cousas, da emoción telúrica
Novoneyra, cantor que a túa poesía fose lostrega para amosarnos a impe- e de alento cósmico. O Courel de
das altas terras do estético a voz das cousas». E recedoira verdade do seu lugar Novoneyra é un pico sacro sen
Courel, asoladas polo en efecto, aquí reside primeiro e último: ese «Courel igrexa nin deuses. Altura primi-
desleixo, deslousadas polo poder, o acto creador como xenerosa dos tesos cumes que ollan de xenia que sobrevoa o reiseñor sen
minadas pola miopía. O Courel, cesión da linguaxe humana para lonxe» e que dan a lección defi- señor nin rei. Con toda a abismal
extramuros do mundo, lugar só dar paso á linguaxe dos paxaros nitiva da insignificancia dos actos fermosura da sinxeleza, non
por sen patria. e dos pequenos artrópodos soli- humanos fronte á grandeza dos comprendida pola violencia e a
Olga Novo A poesía vai soa pola terra, e tarios. A lingua poética do inicio paraísos. Porque «eiquí síntese cegueira humanas en permanente

SC04-05.indd 2-3 14/05/2010, 11:27:39

 6 7
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS
LETRASGALEGAS2010 REGRESO A
«OS EIDOS»
MANUEL CASTELAO ANALIZA A LINGUAXE
E O SIGNIFICADO DO PRINCIPAL PROXECTO
POÉTICO DE NOVONEYRA, «UN CANTO DE
PERMANENCIA DUNHA GALIZA EMANCIPADA»
A obra de Novoneyra foi afortu-
nada. Comparada coa doutros
clásicos, non se viu afectada
(aínda) polo nefasto costume de
publicalos en versión malamen-
te «corrixida» para os adaptar á
normativa vixente, forzando os
escritores, segundo denunciara
Carvalho, a erguerse das tumbas
mediante macabro esconxuro para
prestaren acatamento a unha lei
que nunca coñeceran. Iso supuxo
a desaparición progresiva dos
textos orixinais, coa letal conse-
cuencia de se tornar imposíbel
achar no mercado unha soa edi-
ción de moitas obras que mereza
a confianza do lector criterioso,
como se o público lector puidese
ver corrompida a súa competencia
non pola omnipresenza do caste-
lán, senón pola contaminación cos
clásicos. Paisiño.
Porén, as edicións máis difundi-
das de Os eidos, entre elas a pu-
blicada por este xornal no 2002,
omiten un texto inicial, en que o
autor fornecía un verdadeiro guía
de lectura, pois todas as obras
inclúen, discretamente, un modo
de usar, un protocolo para o lector
ler ben. Di así: «As verbas deste
libro son verdade nas terras outas
e solas do Courel. Nelas pra non
mancar as cousas sólo as nombro
ou déixoas ir dun movimento seu
acostumbrado e natural». E asina:
«N».
Non colle mellor autoexplicación
do libro. Temos aí, en primeiro pla-
no, a relación entre as «verbas» e
as «cousas», entre o «libro» e as
«terras», isto é, unha tentativa de
aproximar ao máximo a palabra
poética e o mundo, de recoller
as esencias do Courel no poema,
pois se as palabras son «verdade»,
preservarán, non «mancarán» as
cousas. Porei un exemplo para
axotar calquera equívoco: unha
palabra, por exemplo, pedra,
subsume en si todas as variantes
posíbeis de obxectos ‘pedra’ por
ela designados, mais fai posíbel
a circulación de mensaxes entre
os seres humanos para acharen
pelouros útiles na confección de
mazas paleolíticas. A distancia que
vai de cada pelouro particular ao
concepto e termo «pedra» é a mes-
ma que media entre a singularida-
de do meu sentimento de amante,
inefábel, e a tradución á palabra
amor que non o distingue xa de
miles de sentimentos diferentes,
todos encerrados no termo.
Contra esa redución inevitábel
érguese a estratexia de Os eidos.
Ora ¿en que sentido as verbas
por dese libro son «verdade»? Na
Manuel arte, a oposición entre a verdade
Castelao estética e a verdade ontolóxica
SC06-07.indd 2-3
non é redutíbel. A arte existe
mentres non se confunde co non-
artístico, como nos ensinan moitas
prácticas vangardistas, a xogar coa
disolución do obxecto estético, até
o punto de provocaren a maior per-
plexidade no público («Iso fágoo
eu»). Mais nesa tensión tamén
Novoneyra é vangarda e vive a
linguaxe como fenda separadora;
por iso, o texto quere que o poema
se esgote a prol dunha pura presen-
za da terra, a deixala ir nun ritmo
seu, de ciclos e costumes, onde
detectamos o retorno, como en
moitas das vangardas históricas
(expresionismo, surrealismo, Pi-
casso), dun arcaísmo, un sentido
do numinoso e o orixinario que
constituíu un punto de referencia
constante da tradición moderna.
AS «VERBAS» TRANSPARENTES
Daquela, ¿como se apañou No-
voneyra para esa confrontación
co imposíbel, para adelgazar as
«verbas», disolver a súa espesura
no ourel por el recreado? A respos-
ta foi converter o proxecto poético
de Os eidos nunha asíntota, unha
liña que tende á súa desaparición
como arte separada da vida e aí
nacen moitas das estratexias do
libro, orientadas, precisamente, á
suspensión da representación —o
que a literatura, por esencia, é—.
A tal fin, o texto antes citado di:
«solo as nombro» (as cousas), a
querer reducir o libro a nomina-
ción despida e a linguaxe á dicción
dos nomes, apenas acompañada
por adxectivos até certo punto pre-
visíbeis e algunha oración de rela-
tivo, con apoiou nunha tonalidade
exclamativa, admirada. Por exem-
plo: «terras érmedas do Freixeiro!
/ Montes irados! / Pobos probes /
que se foron quedando nos ósos!».
Outro: «covallo de Doña Briosa!
/ Lagos fontiñas outas / da Seara!
Campo Lerín! Murelos! / Cortello
dos Cervos!». Achamos aquí ou-
tro recurso importante: o emprego
de topónimos, nomes propios do
Courel, remitentes a realidades
concretas só alí localizadas.
No entanto, a linguaxe non pode
ser só nominación. Non hai lingua-
xe sen a mediación do verbo e aquí
actúa, moito coherentemente, ou-
tra técnica: o emprego sostido do
presente. Poucas veces ese tempo
verbal foi empregado con tanta
constancia como signo dunha pura
presenza en que, imaxinariamente,
a linguaxe se disolve: «van as ne-
bras / ó rás da Lucenza. / Alumean
os chotos / no Chao do Longo. /
Brillan os bargos / no Taro Branco.
/ Oulan os lobos / nos Fócaros. /
Laia o apertador / no Val Arcón. /
Aturula a curuxa / na Serelluda. /
LINGUAXE E SIGNIFICADO
Oise ó lonxe / o ruxir das fontes...».
Tan pronto se suxire a simultanei-
dade das diferentes accións referi-
das canto a circularidade do devir
da natureza.
Comprenderase, logo, o sentido
que adquire o emprego dunha
lingua dialectal como forma de
limitar, en certo modo, a subsun-
ción das cousas na xeneralidade
do nome. Por exemplo: «agostan
as veigas. Cain as candias / das
cantrochas calvoas. Os ninos
que andan / á ouvea fain parvas
/ e mediñas pequenas de candias
apiladas». As voces locais queren
recrear a singularidade de cada
cousiña na xeografía do libro,
aínda se chaman a atención para
a propia lingua e, por tanto, como
os topónimos, atestan a presenza
implícita da comunidade que creou
NOVONEYRA
esas voces e deu aqueles nomes
á terra.
Paradoxal se torna o recurso a
procedementos de tanta tradición
literaria como a metáfora, conden-
sada mais recorrente en Os eidos.
Porén, á dúbida de se as «verbas»
seguirán sendo «verdade» na me-
táfora, pode contestarse que temos
idealmente na metáfora un nome
profundado, unha variante sui
generis do «nome propio». «nada
está lonxe», dise nun poema, an-
tes de introducir unha metáfora,
vehículo dun transporte figurado
entre a palabra e o mundo.
Corolario lóxico destas estrate-
xias é a súa orientación ao silencio.
Cando o poema cala, mais aínda
paira sobre a lectura o seu eco,
é posíbel, case, confundirmos as
imaxes do mundo real e o repre-
NOVONEYRA
LINGUAXE E SIGNIFICADO
sentado no texto. Momento, por así
dicir, en que o lector pode levantar
os ollos e entrever as cousas en
toda a súa «verdade», mentres o
poema se disolve no silencio.
O «EU» E O COSMOS
Porén, a estratexia de Novoneyra
non fica no dito e cabe abrir outra
vía no regreso a Os eidos que nos
permitirá ir máis alá. En rigorosa
coherencia co anterior, temos un
movemento paralelo que afecta ao
enunciador e ao universo co que se
enfronta, i. e., dáse un proceso de
converxencia, de asimilación recí-
proca entre o suxeito e o mundo.
Porei outro exemplo bravo: todos
temos a experiencia do aloular, a
sutil ebriedade do ollar fixado
nun obxecto até o desenfoque e
esa éxtase incita a persistirmos
nela, apampados, a non saírmos
do lazo co obxecto que se vai case
diluíndo, como cando temos un
momento de vagar e estamos sós,
ante a fiestra dun café, e a nosa
ollada fica prendida á superficie
dos vidros.
En Os eidos, esa experiencia elé-
vase a outra escala. Por un lado, o
suxeito disólvese ou reintégrase
imaxinariamente na natureza,
hai unha disipación do «eu» no
mundo obxectivo; por outro lado,
achamos unha humanización da
natureza como animación dese
mundo obxectivo, dotado de vida
propia. Observemos que se repro-
duce a lóxica da asíntota, o xogo
cos límites da linguaxe a que antes
me referín, agora centrado na dis-
tancia entre o suxeito e o mundo.
Tamén esa distancia é explorada
até a suspensión.
Exprésao moito ben un verso:
«Eu son esto que vexo e que me
vei». Ora o «eu» acollerá o mundo,
a querer absorbelo na fantasía de
fusión, ora o universo mostrará-
selle ao suxeito cun rostro alleo,
adverso. Será, unhas veces, pri-
sión e outras, revelador contraste,
templo. O proceso principia pola
animación simple da natureza
a través dunha personificación:
«Courel dos tesos cumes que
ollan de lonxe», entre moitísimos
exemplos. A carón desa humani-
zación directa do Courel, achamos
unha máis turbadora percepción
da presenza sensíbel de alguén
disolto no seo da natureza («Al-
guén está / niste aire da mañá»),
ou asistimos ao estabelecemento
dunha forte relación emocional
entre enunciador e mundo: «Vai-
se a tarde que nin xeme / decindo
adeus con un xeito / que non sein
nin se me esquece». Chegamos así
a unha rica comunicación, unha
locución secreta entre o «eu» e a
natureza: «fala a tarde baixiño / i
o corazón sínteo». Ao cabo, lóxica
resulta, arribamos á percepción da
unidade fundamental do existen-
te: «Hora en que todo é unha sola
cousa!».
O «eu» é un enunciador-observa-
dor que entra en contacto co mun-
do contemplado a través do lazo
diferido da mirada, a actuar como
mediadora entre o eu e o non-eu.
Esa contemplación vai regularmen-
te asociada a un adormecemento
(relaxación da vontade, do ego) ou
a un fantasiar perante o obxecto e,
SIRO
por aí, a un transporte. Propíciao,
A obra de a miúdo, a potencia do soño para
proxectar cara ao remoto (o soño
Novoneyra non é un relevante factor de ingravi-
se conformou dez en Os eidos); outras veces, o
transporte baséase nas calidades
con ser só mediadoras do contemplado: a
«poesía», auga da chuvia ou do río («Baixa
«verbas», non / a auga / durmindo. / Ollando no
río / vounme indo inordiña non
se resignou a sein pra que sitio...»), mais, en
permanecer xeral, é o movemento da natureza
a facilitar o transporte. Todo iso
dentro da prepara o camiño á experiencia da
clausura que a fascinación. A tal efecto, a mirada
civilización debe facerse «ollada envisa», en-
sumida, absorta, e, partindo dun
burguesa punto onde «Só se oi o que eu oio.
asignou á arte / Só se olla o que eu ollo», ten que
ver ata xa non ver máis. Cun verso
contundente: «No intre longo es-
quecio os ollos / naquelo que non
vexo de tanto miralo». Poucos
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA
Velaí a condición máis
profunda da literatura
que, cando se di
propiamente, quere
proxectarnos a unha
vida superior, aínda
non vivida
poemas ilustran tan ben esa expe-
riencia como Neva no bico do cume:
«Eu a ollar para o lume / i o lume a
ollarme. / O lume sin queimarme
/ fai de min fume...».
No entanto, o acceso ao fascinio
non é cousa garantida. Reencon-
tramos, a propósito del, un motivo
con longa tradición na literatura:
o da sombra, e hai razón para
lembrarmos Rosalía. En Os eidos,
o suxeito bate co lugar da sombra
como resistencia opaca no despre-
garse da fascinación («Non miro
máis que a sombra...»), como obs-
táculo insalvábel para a disolución,
a transparencia, a osmose ansiada
no ollar. Aínda máis: a sombra está
radicalmente xebrada de calquera
ausencia de luz, nunca poderá ser
«disipada»: «quen na outa tarde /
anduvo a catar o aire / sabe que
a sombra é máis / que unha lene
escuridade». Tórnase «mácula»,
por irmos á etimoloxía latina do
termo que nos deixou dous re-
sultados: «mancha» e «mágoa».
Como mágoa, a sombra é lugar
de angustia que a fascinación non
redimirá. E é, asemade, principio
activo («chama a sombra»), límite
último, a impulsar e recoller estes
dinamismos imaxinarios, desde o
que se albisca a morte: «A door
alúmame todo / e ollo a morte
no fondo».
O ABISMO CEGO
Márcase así un límite á proposta
formulada polo texto do inicio na
aprehensión da sombra radical, da
Cousa. A sombra é o resto irredu-
tíbel que deixan todos os procesos
imaxinarios. Asemade, a raíz deles,
pois fálasenos de «ollos de cinsa
e nebra / chegados da tebra!», a
mostrar o carácter orixinante
da tebra, da sombra, e a abrir o
camiño para entendermos esta
converxencia especular entre su-
xeito e mundo na fascinación. Ao
meu ver, a tentativa de reducir a
distancia entre o «eu» e o mundo,
no canto de remitir a unha fonda
vea panteísta enraizada na alma ga-
lega, nacería dunha tentativa para
procurar unha saída á angustia e
á soidade nesas vodas de humani-
dade e natureza, comuñón que é
unha proxección do suxeito. Ben
se ve: «Enviso son pra min mismo
/ un niño infindo do que nada cai
fora». O animismo, a amizade coa
natureza aparece aí como a única
saída posíbel. A natureza ten que
nos ver, ten que nos tocar, ten que
nos facer un xesto que só nós sabe-
mos («Dende nino pequeno / voun
ver sempre o ríu que ameteu / que
me fai ise aceno / que sein eu»); só
así poderemos ser nesa situación
límite. Pois tal é a imaxe que nos
fica do «eu»: unha subxectividade
intensamente angustiada, onde a
extrema axitación e a apatía, ou a
vontade de repousar, danse xuntas.
Un celebérrimo poema, cousos do
CULTURAS
lobo!, condúcenos aos «Eidos solos
/ onde ninguén foi nin ha d’ir!», a
un medio extrahumano e, nel, o
movemento do lobo procura o
núcleo máis só, máis «medoso»,
máis inhabitábel e, por tanto, máis
afastado da socialidade, de tal re-
xión. Descenso progresivo, quizá,
ao abismo cego onde se confun-
dirían suxeito e mundo. Cando
ese movemento se interrompe é
para proferir un grito que portará
a sombra da noite e será testemuño
desa terríbel experiencia onde o
humano se esgota.
É que o lobo, os animais e a natu-
reza «oulan» polo suxeito calado,
parecen proferir o grito que o ser
humano non ousa nesta noite do
mundo. No canto de empregar a
clásica vía confesional, a manifes-
tación da angustia pasa pola vía
diferida da proxección na natu-
reza, a facer do teatro do cosmos
teatro da alma. A centralidade do
desacougo en Os eidos maniféstase
así e habita o proceso de encontro
imaxinario entre ser humano e na-
tureza. Esa axitación buliría tamén,
voluntariamente refreada, tras toda
a tentativa de adelgazar a espesura
da linguaxe «pra non mancar as
cousas». Como xa adiviñaron,
semellante dialéctica do suxeito
constitúe, en suma, unha reposta
de máxima calidade artística ao
asfixiante clima sociocultural dos
anos cincuenta na Galiza esmagada
polo franquismo.
CANTO DE LIBERDADE
Dicía Nietzsche: «¿Que vale un
libro se non nos leva para alá de
todos os libros?» Velaí a condi-
ción máis profunda da literatura
que, cando se di propiamente,
quere proxectarnos a unha vida
superior, aínda non vivida. A obra
de Novoneyra non se conformou
con ser só poesía, verbas, non se
resignou a permanecer dentro da
clausura que a civilización burgue-
sa asignou á arte, a convertelo nun
mecanismo purgante que permita
a liberación das tensións sociais e
das paixóns no imaxinario, para
así perpetuar a dominación. Pola
contra, Novoneyra sitúase na
esteira do que a literatura leva a
facer desde o Rexurdimento: bus-
car, en dirección á realidade, un
reencontro do estético coa praxe
social do pobo galego, o sermos
«outra cousa» pedido na Letanía
de Galicia.
Fronte ao actual empeño da de-
reita liberticida por utilizar o noso
primeiro mediador social, a lingua,
para escindir e romper a comuni-
dade, os clásicos portaron e portan
en si un principio de conciliación
e unha esixencia comunitaria,
mesmo cando as súas obras non
parecen mostrar unha vontade de
intervención social. Non se trata de
ningunha fantasía teórica; é a apa-
rición, no seo das obras, dun refu-
xio e dunha fragua para o proxecto
de plenitude e felicidade colectiva
que a Ilustración e, despois, o Re-
xurdimento non conseguiron aínda
realizar na historia. Por iso, a obra
de Novoneyra foi, é e será canto
de permanencia, a manter viva en
nós a esixencia dunha Galiza outra,
fonda, emancipada, onde a poesía
se encarne como expresión de real
e común liberdade.
14/05/2010, 11:28:37
 8 9
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010 SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS CULTURAS
NOVONEYRA NOVONEYRA
O VALOR DA SÚA POESÍA O VALOR DA SÚA POESÍA

LETRASGALEGAS2010 E PERFUME
dos anos sesenta e durante os é así como somos nin ti nin eu nin
setenta: «GALICIA irmandiña / todo / é a peste da HISTORIA». E
GALICIA viva inda // [...] sabe- nas Elegías o poema que nomea
mos que ti podes ser outra cou- a totalidade do ciclo político leva
sa / sabemos que o home pode
ser outra cousa». Debátese con
unha cita da poeta María Mariño e
o verso antipoder: «Os que así nos

PORVIR pulo libertario entre o baleiro

e a plenitude no ciclo elexíaco
recompilado en Tempo de elexía
(1991) e publicado xa nas Elegías
tein só tein noso os nosos nomes
no censo».

RAÍZ LIBERTARIA
del Caurel y otros poemas (1966): E esta raíz libertaria tena tamén a
NOVONEYRA É NA SÚA OBRA UN POETA «Romp’amola distancia —eterna apertura vangardista da súa poesía
TOTAL, NOS SEUS VERSOS PERVIVE distancia!— / nesta aperta-teima. máis alá das palabras, cara á acción
Ah, ser como somos!». E devala das mans, dos ollos, da boca, dos
A TEIMA OPTIMISTA NECESARIA con fondo pesimismo cara ao de- oídos e do corpo, e á plástica e ao
PARA MANTER O ENTUSIASMO LÚCIDO sacougo do non certo nos Poemas parateatro, na poesía caligráfica,
da doada certeza: «Sai a Lúa nin tipográfica, visiva e coral do libro
E ACTIVO DO AVANCE PERMANENTE para alumar nin para refreixar. / Poemas caligráficos e dos poe-
Brilla sobre pobos supervivintes. mas maiores Letanía de Galicia
Se seguimos a Uxío Novoneyra canten as paxaras do gozo máis / Obligada existencia sin outra e Vietnam canto, o gran poema
no seu testamento intelectual alá do Poder. Abramos un ámbito certeza». Mais os para a liberación de
Dos soños teimosos (1998), pode múltiple nas palabras da poesía seus libros primeiro e A súa poesía Galicia e o canto total
verse como poeta resistente da cívica de Novoneyra cos versos derradeiro coinciden política ábrese do corazón dos cumes
deteila da terra, iluminada pola «No bosque entrelazo / o berro na parada da poesía courelaos co Vietnam
loaira da lingua. que esnaquiza abre un ámeto múl- política somerxida a todo o na cama, na cociña e
Un poeta, entón, da teima re- tipre». Que voen as bolboretas da do canto a todo de tránsito do na casa. Nesta mesma
petida da terra e da luz lóstrego boa teoría do caos. A lava boa do Os eidos e Arrodeos e liña están os poemas
da lingua. Terra e lingua dos seus volcán baixo o iceberg. desvíos do Camiño de
poeta, cara ao sobre as artes da es-
soños. Este Novoneyra é o poeta Santiago e outras rotas, tempo pasado crita, plástica e danza
da deteila, do «volver teimar a DO COUREL A COMPOSTELA envoltos na harmonía e cara ao inspirados en figuras
teima» e da «esperanza sabe algo Cando Novoneyra comeza na dé- órfica da presenza e tan distintas como
que un ignora», o seguidor da cada dos oitenta a recompilación da plenitude que ate- posterior Rosalía de Castro, a
sabedoría dos soños que o levan temática da súa poesía, recolle o núa a fenda xorda da soldadeira María
á cidade, ao futuro, a Compostela, ciclo político co título Do Courel distancia e do valumbo no Courel Balteira e os cantores galaicos
desde o Courel, onde tamén ten a Compostela (1988). E, logo, nas e en Compostela: «Andaba eu su medievais, María Mariño, Luís
que estar o futuro. Este Novoneyra palabras Do Courel a Compostela, os mazairos, de vagar, / ó pecho Pimentel, Camus, Ramón Piñeiro,
é o poeta da loaira, do seguir «sen coa súa morte en Santiago en 1999, da noite… / Ninguén, nin eu, sa- Ánxel Fole, Ramón Otero Pedra-
máis guía nin norte» a luz do sol quedará trazado o camiño da súa bía onde podía estar…», «Cando yo, Pablo Neruda, Eduardo Pondal,
do seu propio pensamento: un sol vida desde o punto primeiro de a Berenguela soa soa soa soa soa / Xosé María Díaz Castro, Miguel
loairo que brilla ás veces. Parada do Courel en 1930, como, Compostela fala soa. // Fala Com- González Garcés, Carlos Maside,
Este Novoneyra é, como poeta da coa publicación póstuma nese postela. / Non son iles fala ela ela Reimundo Patiño, Laxeiro, Tino
terra deteila, un poeta da terra, un mesmo 1999 de Arrodeos e desvíos ela ela ela». Porque a política está Grandío, Luís Seoane, Manuel
poeta da lingua terra, da lingua te- do Camiño de Santiago e outras en todo. Coia, Antonio Gades… Neles hai
rra natureza e da lingua terra home rotas, quedará tamén debuxado múltiples e diversas mensaxes
(como di a lingua, androcéntrica, o camiño da súa poesía que non O XERÓGLIFO POLÍTICO políticas entre as que erguemos a
no sentido de ser humano), á pro- se sabe a onde vai, neste deseño E toda a poesía do poeta está «PAZ / os ceibes» da «gracia do
cura da sabedoría dos soños. E este final do seu persoalísimo Libro de atravesada pola política. O «S» MUNDO», e os brazos no abrazo
JULIO Á. FARIÑAS
Novoneyra é, como poeta da lingua rotas e do seu amado Ámeto mítico, insinuante sinalado por Borobó da alegría da liberdade que vai da
loaira, un poeta da lingua fala, á como se ía titular esta obra antes liberación da Galicia concreta e en circunstancias semellantes ao inda nacen nenos / […] e por qué rial dos cantos nacionalistas que A temática social en 1957. O xeróglifo político no la- repetición secular da chuvia dos
procura da sabedoría da vida di- de ser edición institucional do ano cotiá pola forza do amor comunal chamado Manoel de Ribadaira. me queixo? / por qué un poema personifican a patria nunha dona estivo presente nos birinto dos libros. O trazo que co- «puntos da muiñeira» co «Bailas
versa. Un poeta que di «Terra sólo xacobeo 1999. de cada unha das persoas. Extraor- verdadeiro sempre é triste? // para dignificala. versos de Uxío loca algún poema cívico en todos e faisme libre» do flamenco e co
en ti me fundo» e que «Residimos Novoneyra é na súa obra un poe- dinario perfume por vir. E teima DESEXO DE PERMANENCIA conózote HISTORIA anque esta Novoneyra desde e pon en Do Courel a Compostela ballet do perfume da pobreza de
tanto na Lingua como na Terra». ta total, como evidenciou Claudio optimista necesaria para manter A recreación constante propia do nena estete desmentindo». E as ÁMBITO POLÍTICO MÚLTIPLE os seus comezos poemas de todos os temas. Pimentel.
Unha terra que para el é natureza Rodríguez Fer no epílogo posto na o entusiasmo lúcido e activo do poeta redondea o libro co poema criaturas asócianse tamén á liber- A poesía de Do Courel a Com- A raíz libertaria do poeta, pre- E a propia arte plástica do poe-
e patria e unha lingua que é pauta e recompilación do ciclo amoroso avance permanente. afirmativo do desexo de perma- dade, como a xente nova e libre e postela podería abrirse trazando sente entre outras compoñentes ta pon en Do Courel a Composte-
trazo. Esta lingua con- do do Courel, Muller nencia de Galicia, inspirado pola como os soños, que son garantía libremente de novo os trazos ideolóxicas distintas, recolle la unha xilografía en homenaxe á
tén na pauta o amparo Novoneyra para lonxe (1986). E A PESTE DA HISTORIA súa paternidade do que publicara de liberación: «Guindo a almofada caligráficos de palabras posibles a apertura vital do mellor do comunista negra norteamericana
da parada, da memoria é o home da utilizando estas pala- O título pesimista, universal e co- xa varias versións e que agora ten o / i axusto o nome da patria pra re- non apropiacionistas para «nós», estoupido do sesenta e oito e a Ánxela Davis, loitadora contra o
e da vida, mais tamén bras foi como se fixo nectado con Antonio Machado e título dos seus dous mundos, «Es- compor un soño». Esta liberdade «noso», «nosa», «nosas», «non»… profunda mensaxe «fai o amor poder de clase, raza e sexo, inte-
a opresión do sistema fala que escoita a propaganda de Do Albert Camus, que en principio ía tou en Compostela vendo nevar no é cantada desde Madrid: «Libertá e pecharse con apertura afirman- e non a guerra» estendida no grando, así, as tres liberacións. A
de todos os poderes aínda algo do Courel a Compostela: ter este ciclo político, é a peste da Courel», para que na nova unidade chamas nos ollos tristes nas caras do o estoupido da beleza negra do planeta neses anos e case nunca poesía política máis profunda de
que a controlan. Pero «¡O Novoneyra total!». historia, devén persoal, concreto política Do Courel a Compostela do METRO / [...] Vélante os xó- corvo que nega a ameaza nuclear, seriamente asumida, e fai que o Novoneyra está nos versos máis
esta lingua contén no
que está e pode Por isto o tema social e galaico en Do Courel a Compos- potencie o sentido de unidade venes / [...] Cando vexo un neno para que non volva ser certo o poe- tema político estea estreitamente absolutamente libres de todo
trazo as posibilidades estar dentro estivo nos seus versos tela, pero acolle o universalismo comunal e universal, porque penso en ti / [...] i acude todo o ma final do libro: O corvo nuclear. unido ao privado e amoroso e se- totalitarismo e violencia: «Inda a
de liberación do mo- do infinito practicamente desde aberto á solidariedade, porque «Neva pra atenuar o MUNDO» sangue”». E esa liberdade de fóra E, desde logo, a súa poesía po- xan denunciados os estragos dos bágoa máis pura máis sin direu-
vemento, do xesto, do os seus comezos, nel as palabras patria e liberdade co esplendor branco. Este poema e do exilio de Paul Éluard e Ra- lítica ábrese a todo o tránsito do desamores causados polos poderes ción acusa ó poder». A indigni-
camiño e da ruta. da lingua cando isto foi posible poden ser para Galicia pero tamén patriarcal do pai e da casa do pai fael Alberti será logo trasladada á poeta, cara ao tempo pasado deste que aprisionan as persoas: «a tua dade chea de dignidades apesta.
dentro da censura da para outros lugares do planeta. E prolóngase na proxenie do poeta afirmación de Galicia en «dona e libro e cara ao posterior. Estoupa rara beleza crebeina entr’os brazos A poesía é un perfume. Contra a
O HOME DA FALA ditadura, como teñen evidencia- o canto diríxese á dignificación e en máis neve ao amalgamarse a señora de si», coa ideoloxía seño- explícita con optimismo a finais / i era a máis rara // [...] / non non peste da historia.
E este Novoneyra é o home da do Xesús Alonso Montero e Olga das vítimas do poder, asasinadas outro anterior independente que
fala que escoita aínda algo do que Novo, entre outros. E, de feito, ou detidas, tal a xente do Chile é canto do caer da neve. O poeta
está e pode estar dentro do infinito esas palabras que designan o seu esmagado polo golpe militar de contempla nevar. Sabe que segui-
da lingua. O poeta trata de entrar ciclo político son de 1957 e están 1973 ou os obreiros Amador Rei rá nevando neves varias. E quere
nese ámbito infinito da fala para xa publicadas en Buenos Aires en e Daniel Niebla mortos no Ferrol que Galicia dure: «Branca Uxío i
facer do seu ámbito oculto ámbi- 1958, nunha das múltiples versións franquista de 1972. Porque «Todo Arturo / quedaranse no Futuro /
to poético, ámbito íntimo, ámbito do que acabará sendo o poema no o que pasou o meu pobo pasoume quedaredes no Futuro / pra que
habitado, ámbito humano, ámbito que deixará pechado o sentido da a min / todo o que pasou o home siga o Pasado / e ti Galicia a durar
iluminado, ámbito do entusiasmo, política das súas palabras de pa- pasoume a min». Esta apertura / anque se funda o lousado / e caia
ámbito interno e externo, ámbito tria e liberdade coas que define a solidaria é unha constante que a neve no lar / anque se funda o
mestizo e ámbito aberto. Trata de poesía cívica propia: «Galicia será podemos ver na dedicatoria a lousado / e se descubra o faiado. /
trazar un ámbito múltiple co en- a miña xeneración quen te salve? / «Federico García» do poema que No cuarto en que fun nado / E no
trelazo do propio ámbito mítico de Irei un día do Courel a Compostela dá conta do asasinato de Manoel mesmo leito ha nevar».
Novoneyra. O seu ámbito do canto. por terras libradas? // Non a forza Cela no Courel, na represión de- Nesta poesía pesimista que
Pechado nos seus eidos: «Paxaros do noso amor non pode ser inu- rivada do golpe militar de 1936, tende a crer que «un poema ver-
voando / o ámeto do canto // Cada tle!». E, no poema, indo máis alá nun acto poético que une dous dadeiro sempre é triste», o futuro
sitio / ten un camiño / que non vai da verba mesiánica, poderiamos lugares e dúas persoas iguais e está nas criaturas que nacen nun
por / máis alá». chegar a cheirar o extraordinario distintas, pois o poeta García acto vital que as dota dun signo de
Carmen Blanco As persoas progresamos. Que perfume do desexo profundo de Lorca fora asasinado en Granada esperanza: «naceo IRIA GALA /

SC08-09.indd 2-3 14/05/2010, 11:29:54

 10
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS
LETRASGALEGAS2010
De esquerda a dereita, Enrique Iglesias, Uxío Novoneyra, García Bodaño e Rodríguez Pardo pasean polos Cantóns coruñeses de camiño a unha
xuntanza clandestina na que estaban, entre outros, Ramón Piñeiro, Marino Dónega, Ramón Lugrís e Manuel Caamaño no ano 1962
A VIVENCIA RADICAL DE «OS EIDOS»
GARCÍA BODAÑO ESCRIBE SOBRE A OBRA FUNDAMENTAL DO POETA, «UNHA SUBLIME
EXPRESIÓN ATEMPORAL DO HOME SENTINDO A TERRA E SENTÍNDOSE NA TERRA»
Pousei, devagar, o poemario de Os
eidos sobre a mesa. A luz última da
tarde daba en acentuar a intensida-
de da súa ausencia definitiva. Logo,
fun collendo outros libros seus e
baixándoos da biblioteca como se
executara unha cerimonia ritualís-
tica, seguindo un comportamento
repetido e sen sentido aparente.
Unha por unha repasei as dedica-
torias que nos fixera e a soltura do
seu pulso nas breves anotacións
dalgunha páxina. Agradoume, en
especial, atopar un par de grandes
cadernos con espléndidas caligra-
fías de hai moitos anos... En certa
maneira, era como pretender estar
a velo alí aínda onda nós como en
tantas ocasións. Xa na noite, teño o
recordo como de ver na miña man
un buril imaxinario co que gravaba
a súa imaxe literaria sobre dunha
prancha de silencio. Demorada-
mente, naquel brillo case escuro,
deron en ir aparecendo inscritas
formas metamorfoseadas en pala-
bras definidoras da súa presenza:
as neves courelás na fronte alza-
da, a ollada tensa, envisa e soña-
dora, en ritmo a voz, pausada e
labradora, coa patria na palabra
recreada. No aire o ecoar da serra
amada, nome a nome sentida alá
noutrora, todo un mundo que loa
e rememora en íntima vivencia
apaixonada. A esencia no dicir de
cada cousa, os eidos na raíz do ser
inxel e a terra súa enchéndolle a
memoria. Un vello soñador, que
xa repousa, ese foi Novoneyra do
Courel que fixo máis fermosa a
por nosa historia.
Salvador García Medio século vai alá dende o
Bodaño día que me presentaron a Uxío,
SC10-11.indd 2-3
concretamente dende o 26 de xa-
neiro de 1960, cando a homenaxe
en memoria de Ramón Cabanillas
que a Cátedra de Literatura da
Universidade compostelá organi-
zara no paraninfo, e onde, despois
da intervención de Paulino Pedret,
leramos poemas Aquilino Iglesia
Alvariño, Uxío Novoneyra e mais
eu. Un dos poemas por el escolli-
dos fora o que comeza Río Mandeo,
inorde, ó son da noite!, inspirado
nos Caneiros, e un dos máis lon-
gos de entre aqueles seus poemas
iniciais, de íntima síntese substan-
cial arraigados nos seus remotos
espazos montesíos. Chamara ex-
traordinariamente a atención dos
asistentes o seu xeito de dicir os
poemas —que xa sería unha notá-
bel característica persoal ao longo
de toda a súa vida literaria— polas
súas inflexións e a pausada e mati-
zada recreación eufónica.
AMIZADES
Debo dicir que a respecto de
Novoneyra, con anterioridade,
lle sentira falar ao pintor Carlos
Maside (os libros de poesía galega
polos que mostraba unha patente
predilección, en 1957, eran De
catro a catro, de Manuel Anto-
nio, «o poeta do mar», xunto a
Os eidos, de Novoneyra «o poeta
da terra») e, aínda daquela con
maior frecuencia, a Ramón Pi-
ñeiro. A ámbolos dous, aos que
tratara cando a súa curta estancia
compostelá nun dos destinos do
seu servizo militar, creo que alá
por mediados de 1952, adicaríalles
despois Os eidos, o seu primeiro e
fundamental libro de poemas en
galego, admirábel colectánea lírica
que se vería acrecentada en novas
edicións ata a definitiva Os eidos.
Libro do Courel, onde se recollen
tamén dous poemas esquecidos en
Os eidos 2 que o Uxío me deixara
manuscritos na derradeira páxina.
Eran os iniciados como «Paxaros
voando...», de 1956, e como «Noi-
te e bosco...» (logo editado como
Noite e souto) de 1966. Da súa
amizade con eles, mormente con
Ramón Piñeiro, xurdiría nel a
emersión da consciencia radical
da terra e da fala, así como unha
nova percepción da realidade vivi-
da e a súa integración existencial
na natureza, na paisaxe cósmica
das súas «terras outas e soias do
Caurel», cando a longa convale-
cencia da pneumonía orixinada
na etapa militar.
Non hai que esquecer que, por
aquel tempo, no seo do grupo di-
rector de Galaxia é fácil percibir
que se viña falando, cun grande
interese, dunha atraínte teoría da
paisaxe e que, tratando de acadar a
fixación conceptual dos elementos
fundamentais da realidade galega,
se lle deu un valor primordial á
preparación dun significativo vo-
lume, de plural autoría, publicado
baixo o titulo Paisaxe e cultura. Ao
cabo, editouse (tres meses antes da
saída de Os eidos), cun inicial en-
saio nuclear de Otero Pedrayo, que
agrupaba outros de A. Bonet Co-
rrea, F. López Cuevillas, Amando
Losada, J. L. Allué Andrade, Álvaro
Cunqueiro e Salvador Lorenzana.
No seu limiar emerxe unha breve
exposición conceptual arredor da
nova interpretación da paisaxe e
NOVONEYRA
A OBRA
da natureza, con parágrafos como
o que aquí se integra: «Por vivir
o home galego máis achegado,
máis ao carón da natureza que da
sociedade, pódese dicir que con-
vive coa natureza, convivencia da
que nacen vencellos anímicos que
nos levan á espiritualización da
paisaxe [quizais suxestión dunha
sacralización heideggeriana]. Do
puro escenario obxectivo que
inicialmente é, a paisaxe tórnase
realidade sentimentalmente esti-
mada, transfórmase en realidade
espiritual. En realidade íntima e
profunda da vida do home galego,
independente e anterior a calquera
contemplación e valoración estéti-
ca». Conceptos que a Uxío non lle
habían esquecer. Nese texto, xa se
observa, claramente, unha fonda
similitude coas argumentacións de
identificación coa terra contidas
na carta a Novoneyra, onde Piñei-
ro constrúe un orientador prólogo
á primeira edición de Os eidos.
No calmo pasar daqueles in-
terminábeis anos de repouso na
casa paterna e de case que ab-
soluta soidade existencial, sente
a integración da súa intimidade
naquel prodixioso ámbito telúri-
co ao que viñera re-nacer e que
por tanto tempo lle fora alleo ata
tomar conciencia da súa patria
e da súa lingua; desa descuber-
ta, desa conmovida integración
espiritual no entorno, xurdiron
Os eidos como unha lenta destila-
ción do propio existir, como unha
sublime expresión atemporal do
home sentindo a terra e sentíndo-
se na terra. E así o día 15 do mes
de Santiago do 1955 saía do prelo
NOVONEYRA
A OBRA
O espazo lírico de «Os
eidos» vén definido pola
radicalidade da vivencia
da paisaxe na intimidade
do ser do poeta
en Vigo o libro Os Eidos. Os poe-
mas son, formalmente, mínimas e
sonoras estruturas (cómpre saber
que o primeiro poema escrito do
que habían ser Os Eidos ía para un
cantar) creadas co fin de suxerir as
vivencias máis profundas emana-
das do ser e da reflexión dende a
contemplación.
O espazo lírico de Os Eidos
vén definido pola radicalidade
da vivencia da paisaxe (ou, máis
exactamente, da vivencia da terra
no sentir novoneyrán) na intimida-
de do ser do poeta, dentro dunha
arquitectura formal simple na
que o verso libre ou liña poética,
caprichosamente asonantada
en composicións anisosilábicas,
alterna con métricas arcaicas
populares nas que sobresaen os
octosílabos dactílicos, trocaicos
ou mixtos, e outras variantes
menores en cuartetas, tercetiños,
pareados, tercetiños amétricos,
etcétera. Combinacións que en-
garzan cun acentuado gusto pola
musicalidade e o ritmo, cara ao en-
toado dicir do verso, dende unha
conxecturábel remota influencia
de vagos raigaños pretéritos da-
quel vello e tan noso mester da
xograría. Non así a súa particular
escolla temática reflectida con voz
persoalísima nunha fala sinxela,
vital e expresiva, tan distante, en
verdade, da afectación cultista, do
pailanismo poético, do politicismo
barato, do verbalismo gratuíto ou
do irracionalismo baleiro, tan cul-
tivados pola fecunda incapacidade
creadora.
ENTORNO XEOGRÁFICO
Se o entorno xeográfico resulta
para algúns poetas algo meramen-
te accidental, para algúns outros
esta circunstancia pode chegar
a ter fondas repercusións na súa
obra. Tal é o caso de Novoneyra,
no que o contexto natural das
serras courelás da súa nacenza,
o seu colosalismo xeolóxico, a
metafísica daqueles espazos, as
súas soidades e os seus silencios,
a plasticidade e o cromatismo
daquela vexetación primixenia, e
aínda os ciclos da natureza e da
climatoloxía, os traballos do cam-
po, a suxestiva eufonía dos topó-
nimos, a vida mínima que anima
tales inmensidades, son factores
determinantes no seu primeiro
discurso poético, na sonoridade
de certos poemas e, mesmo, na
emocional resolución estética
de moitas das súas caligrafías. A
paisaxe, a terra en definitiva, como
ámbito exterior do seu intimismo,
da súa meditación íntima, neste
caso, non se refire tan só a unha
actitude contemplativa, senón
que se encontra relacionada coa
vivencia e a experiencia persoal.
No andar do tempo, o noso gran
poeta iría indagando outros ámbi-
tos de expresión que completaron
a memorábel obra literaria que nos
deixou e que celebramos neste Día
das Letras Galegas.
Unha voz «dicidora» e profunda
COMO cada maio, o rito das ho-
menaxes altera a solemne calma
na que se move o noso sistema
literario. Un agardaba que o pa-
sado 2009 fose máis polémico do
que resultou na fin, porque así o
demandaba a controversia que
producía o posicionamento cul-
tural e político de Ramón Piñeiro.
Sosego, tranquilidade, nula discre-
pancia. Pasou o 2009 e deixou tras
de si certa inflación hermenéutica
sobre Piñeiro, epístolas, esexeses...
a maioría de altísima calidade
(destaco, polo seu valor histórico,
os textos de Miguel Barros, Basilio
Losada e Alonso Montero). Deixou
testemuñas, laios, apoloxías... pero
apenas unha dinámica positiva no
debate e na discusión intelectual.
Quizá con Uxío Novoneyra suceda
o mesmo. Agardando como agar-
damos unha definitiva edición crí-
tica e canónica da súa obra, goza-
mos coas lecturas que nos chegan
nestes días. Algunha francamente
orixinal e inédita. Falo de Tempo de
elexía, publicado co bo gusto e es-
mero habituais de Alvarellos, unha
editora que constrúe verdadeiras
alfaias en cada unha das súas apa-
ricións públicas. Unha editora
guiada con talento por Henrique
Alvarellos, que leva na alma grava-
das, con fervor perenne, letras de
Novoneyra e un bo café hoxe, onte e sempre
Acabo de percorrer 150 quilóme-
tros para tomar un café e reler os
versos de Novoneyra. Non vexan
que café me acaban de poñer estes
malditos. Se estivera aquí o señor
Novoneyra había sorrir porque
era un bonachón; eu sería capaz
de ferir. Despois de pasar dous
controles policiais de Tráfico e de
sortear cabalos na estrada, no alto
da Gañidoira, un café é algo máis
ca unha necesidade, señor, señora.
En fin Sofía (Sofía Prieto, burelesa,
campeona de España de catas de
café), ti me entendes; eu sei que ti
alomenos me has entender; ti que
tes a delicadeza de elexir só cafés
de Etiopía e debuxar na tona co-
razóns, palabras abreviadas como
de móbil e ao mesmo Castelao e
ata a Novoneyra se te apuran.
Sempre quedarán "Os Eidos" para
que a mañá sexa outra, diferente
e pague a pena a pesar desta auga
quente tinguida de marrón.
Saben, neste tempo no que
todo se consume con demasiada
rapidez, tamén a literatura por
suposto, a poesía de Novoneyra
aínda é outra cousa. Un verso só,
só un verso, «chove pra que eu
soñe», «fala a tarde baixiño i o
corazón sínteo», «pasan pasan as
nebras, eu sinto que me deixan e
me levan», «chove e solo o quedo
se move», «esta tarde o aire é meu
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA
Nós e de todos. Tempo de elexía
inclúe un CD coa voz «dicidora», Novoneyra
declamativa, profunda de Uxío merece esta
Novoneyra. Non creo esaxerar
se digo que estamos perante un homenaxe que
dos autores máis sobresalientes o 17 de maio lle
do noso século XX e, xa que logo,
da nosa historia literaria. Uxío era
rendemos e
distinto. Telúrico, existencial, com- merece todas
prometido, ontolóxico. Cunha dic- as homenaxes
ción harmónica, que transcende o
«eu» para situarse nunha posición futuras
cósmica. Poeta dotado de linguaxe
poderosa, propia, indisimulable- O máis alto
mente unida ao Courel e a unha recoñecemento
paisaxe que se torna mítica no seu
verso baril. Del falan as novidades. que lle
Leo coa devoción de sempre a an- debemos ao
toloxía e prólogo brillante do pro-
fesor Arturo Casas, que me parece
autor do Courel
un dos nosos sabios eximios. Un é ler os seus
intelectual crítico e lector magní- textos,
fico que nos agasalla cada certo
tempo coa súa mirada clara e refundilos en
lúcida, rotundamente cultivada cada lectura,
e digna sempre de consideración
absoluta e absoluto respecto. Qui-
sentir o gozo
zá escriba Casas para un público interior de cada
elixido, a «elite» cultural de Nós... un dos seus
quizá. Pero o noso país non pode
renunciar ao alto discurso nunca. poemas
Dabondo banalizada está a cultu-
ra como para pedir que os nosos
sabios, en función divulgativa, re-
baixen o rigor estético e científico
Esa é a amigo. Vounme sumindo sumin-
verdadeira do. Si o aire quer chegarein a non
ser ninguén», un verso, digo, basta
radicalidade da para cambiarte e cambialo todo
poesía de de vez ao teu redor. Un verso só,
danse conta? A marabilla. Esa é a
Novoneyra, esa; verdadeira radicalidade da poesía
tanta soidade a de Novoneyra, esa; tanta soidade
súa, absoluta a súa, absoluta durante anos no
Courel, tanta a intimidade coa
durante anos terra, para cuspilo nun verso. Un.
no Courel, tanta Un. Un. Un verso. Inesquecible.
A poesía de Novoneyra tras-
a intimidade pásate, coma o vento que vén
coa terra, para do mar, coma o mesmo vento
cuspilo nun do deserto que para min foi tan
especial. O vento da noite do de-
verso serto que vén frío e te traspasa e
aínda deixa calor. As sensacións
son semellantes. Non a poesía, a
Traspasa e ser preciso, é o sentir del o que te
enche. Traspasa traspasa, é ese sentir del e da súa
poesía e ao traspasarte énchete,
e enche, si. cámbiache o corpo, o mirar, todo.
Nisto podería Esa é a poesía, o seu efecto. E non
resumirse este café.
Traspasa e enche. Traspasa e en-
definitivamente che, si. Nisto podería resumirse
todo o que definitivamente todo o que quero
quero dicir. dicir. Non deixa frío, se deixa algo
son palabras novas para cada un
e calor interior.
Estou a observar a ría de Vivei-
ro polo ventanal e vexo as augas
mortas esta mañá de néboas,
atípica quizáis de maio, e na
11
CULTURAS
CLUB DANDI
Xosé Carlos Caneiro
da súa obra. O prólogo de Casas, na
antoloxía de Galaxia, axuda a com-
prender a Uxío... axuda a «com-
prendérmonos». Máis asequible,
realizada dende a proximidade e
o sentimento cómplice, resulta a
biografía de Antón Lopo. Un gozo
de lectura, coa prosa talentosa de
Lopo, para coñecer a Uxío. Repa-
sa fío a fío o seu decorrer vital,
deténdose especialmente nos
matices mais humanos do máis
grande «cantor» de Nós que deu
o século XX literario. Novoneyra
merece esta homenaxe que o 17
de maio lle rendemos e merece
todas as homenaxes futuras. Non
obstante debemos saber que o
máis alto recoñecemento que lle
debemos ao autor do Courel é ler
os seus textos, refundilos en cada
lectura, sentir o gozo interior de
cada un dos seus poemas e mecér-
monos como vagalumes por riba
das cordas dúctiles do seu verbo
poderoso, ese estrondo fonético
que reclama dos lectores galegos
toda a atención e o máis sublime
trato e consideración intelectual.
Estamos diante dun clásico. Cada
un dos seus poemas nunca rema-
tará de descubrirnos todo o que
ten que descubrir. Botámolo de
menos, inmensamente. O gran
Novoneyra.
OPINIÓN
Miguel Sande
memoria teño o deserto. Miro as
augas e vexo deserto (pode que
sexa o efecto do café). No deserto
en ningún momento sentín a soi-
dade; á volta si, na cidade si, no
Corte Inglés cando máis en plena
campaña de Nadal. Coa poesía de
Novoneyra ocórreme o mesmo;
non es nada ao pé das montañas,
nesa inmensidade que é o Courel;
estás perdido. Novoneyra é quen
de facer que te sintas parte desa
paisaxe e mesmo da súa poesía e
a desfrutes con plenitude, na súa
totalidade. É o seu poder.
Señor Novoneyra, non sospei-
taba eu cando me presentou un
dos meus primeiros poemarios na
galería Sargadelos, en Composte-
la, xunto con Fernán-Vello e van
xa diso 23 anos, que tal día coma
hoxe estivera a escribir unhas
liñas, estas, nunha cafetería de
Viveiro sobre vostede, mellor,
sobre a súa poesía xunto a un
café merdeiro de verdade. Insis-
to no do café, non porque teña
maior importancia, senón por
buscar un riso fácil. Tonto, ben
sei. Sei que preguntou por min e
eu estaba lonxe, probablemente
xunto a un café coma este, aquí
onda o Landro, ignorante coma
case sempre. Agora, digan o que
digan, xa non me vai ler nin oír:
poeta-pai.
14/05/2010, 11:30:31
 12
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS
LETRASGALEGAS2010 O LIBRO DAS LETRAS
COMO É TRADICIONAL, LA VOZ DE GALICIA ENTREGA O 17 DE MAIO UN LIBRO DO AUTOR HOMENAXEADO, QUE
NESTE CASO SERÁ «ARRODEOS E DESVÍOS DO CAMIÑO DE SANTIAGO E OUTRAS ROTAS» DE UXÍO NOVONEYRA
A lingua e a Terra, a esencia da
memoria sobre un territorio
concreto no que o poeta traza a
palabra no camiño. Así é Arrodeos
e desvíos do Camiño de Santiago
e outras rotas, poemario que para
homenaxear a Uxío Novoneyra, o
autor a quen este ano se lle dedica
o Día das Letras Galegas, publica
a Biblioteca Gallega de La Voz de
Galicia e que poderá adquirirse o
luns por só un euro conxuntamen-
te co periódico.
A obra, que tivo unha primeira
edición da Xunta a finais dos no-
venta coa editorial Hércules, ábre-
se agora cun fermoso soneto de
Salvador García-Bodaño, «retrato
gravado a buril / sobre unha pran-
cha de silencio», en que lembra a
forza e singularidade da persoa e
da obra de Novoneyra, «As neves
courelás na fronte alzada, / a olla-
da tensa, envisa e soñadora, / en
ritmo a voz, pausada e labradora,
/coa patria na palabra recreada». E
tamén «A esencia no dicir de cada
cousa, / os eidos na raíz do ser
inxel / e a terra toda enchéndolle
a memoria.»
É o propio poeta do Courel quen
explica nun brevísimo limiar a ra-
zón de ser do libro. Di nel que «O
Camiño de Santiago, anque esté
tan presente, opera eiquí máis ben
como motivo ou imaxe desenca-
deante. Pois trátase doutro rito
da memoria: unha pelerinaxe en
lembranza do máis antigo modo
de estanza na terra, despois do
dos cazadores: o da gleba ou do
rural. E por eso esta pelerinaxe ce-
lebratoria, do que a por de fixado
se creu permanente e xa é pasado
pacificado por irretomable».
Engade Novoneyra que «A
nostalxia pola desapari-
ción do rural é nostalxia
das orixes, xa que no
tempo de duración dise
mundo, se formou e
conformou a nosa lingua.
Unha nostalxia como for-
talecemento. Se houbese
que disculparse da nostal-
xia, habería que facelo da
memoria e da indentidade.
Coma se non fosen nun os
tres tempos. A celebración
pola palabra. A ofrenda do
último canto».
Por este libro de 126 páx
nas desfilan a Terra, as súa
xentes e os seus asentamen
tos. E faino nun percorrid
desde todas as Francias, po
camiños e arrodeos que
texan no Courel. Pero tamé
«Despois que a Lugo fa
/ e de chegar a Santiago
pelerinax n-acabo / sin pasar
ó mesmo cabo / sin ir ó cabo da
Terra / a Padrón Noia e Fisterra».
A comida, as lendas, as romerías,
os amigos e vilas desde Arousa
a Pontedeume, Viveiro... Sempre
coa forza tremenda da voz precisa
de Uxío Novoneyra e un respecto
a ultranza pola palabra e pola his-
SC12-13.indd 2-3
toria e a esencia do país.
Por enriba de todo, en Arrodeos
e desvíos do Camiño de Santiago
e outras rotas atopamos o com-
promiso do poeta pola lingua e a
poesía. Esta impóndose ás normas
que poidan afogar a melodía do
verso, e aquela gardando fidelida-
de á voz do pobo. A este respecto
A PUBLICACIÓN DE LA VOZ
Di Novoneyra no limiar que o
Camiño de Santiago «opera eiquí
máis ben como motivo ou imaxe
desencadeante»
di Novoneyra que «como a Poesía
Galega (non sei se tamén a Portu-
guesa) se refinou en demasía e se
arredou tanto da fala popular nun
xa por esaxerado estúpido anti-
rruralismo, quixen mostrar niste
poema a plenitude expresiva dos
que traballan as terras arredadas.
E recordar que inda hai moito
idioma por descubrir».
A edición, como non podería ser
doutro xeito, mantén a fidelidade
non só ao pensamento do escritor,
senón tamén á grafía dos orixinais.
Unha obriga marcada polo propio
poeta nun artigo publicado na re-
NOVONEYRA
KOPA
vista Dorna contra aqueles moitos
lingüistas e filólogos que «vemos
pavonearse con alevosa seguranza
pola nosa lingoa e literatura como
si pra eles máis que un eido de
estudio longo e pacente no que
un ha de entrar con amor e con
respeto, fose un eido de experi-
mentación onde eles excomungan,
coutan, cambean, xanzan, chatan,
quitan e poin, sin que teñan a
mínima autorización pra eso».
Un sinal de respecto para quen
chamaba a que «ninguén toque a
palabra dos poetas. Non soportan
a máis mínima tosquedade dun
sentido alleo».
O libro foi presentado na Real
Academia Galega nun acto que
presidiron o titular da institución,
Xosé Luís Méndez Ferrín, o presi-
NOVONEYRA
A PUBLICACIÓN DE LA VOZ
dente e editor de La Voz de Galicia,
Santiago Rey Fernández-Latorre,
e o director do xornal, Xosé Luís
Vilela, e no que recitou Manuel
Lourenzo acompañado ao clarine-
te por Brandán Lourenzo. Ao acto
asistiron a viúva de Uxío Novoney-
ra, Elba Rey, e os seus fillos, Uxío e
Branca, ademais de académicos e
numeroso público que arrouparon
un acto xa tradicional nos días pre-
vios á celebración das Letras.
Arrodeos e desvíos do Camiño de
Santiago e outras rotas intégrase
nunha colección que recolle unha
coidada selección de textos de ou
sobre os autores homenaxeados
nos últimos anos. Con obras
concretas, antoloxías, traballos
sobre a súa especial relación con
este xornal ou outros enfoques,
os libros da colección acadaron
miles de lectores que ratificaron
o interese nas sucesivas edicións
atendendo á calidade da oferta e
a un prezo moi económico.
Desde Murguía e La Voz de Ga-
licia ata O amigo que lembramos,
a obra que o pasado ano recollía
traballos de coetáneos de Ramón
Piñeiro que, desde as súas viven-
cias a carón del como amigos ou
compañeiros en diferentes facetas
da súa vida, glosaban a figura e
obra do ilustre galeguista, a co-
lección inclúe os títulos Eladio
Rodríguez. Breviario enciclopédico;
Avilés de Taramancos. Homenaxe;
Xaquín Lorenzo. De varia etnográ-
fica; Lorenzo Varela. Memorias in-
completas; Manuel Lugrís Freire. O
compromiso; e Xosé María Álvarez
Blázquez. Antoloxía.
FERMOSOS CALIGRAMAS CARGADOS
DE MENSAXE E VALORES ESTÉTICOS
Unha das característica da
edición de La Voz de Arro-
deos e desvíos do Camiño de
Santiago e outras rotas, é a in-
corporación de caligramas na
presentación dos diferentes
apartados da obra. Referidos
uns a poemas do propio libro
e outros correspondentes a
textos alleos a el, os xa moi
populares caligramas de Uxío
Novoneyra achegan á obra non
só a forza e delicadeza da súa
mensaxe senón tamén uns sin-
gulares valores estéticos.
A escritura a man de Novo-
neyra marca desde o comezo da
súa traxectoria como escritor un
camiño de expresión estética na
propia forma material do poema.
De 1979 é xa a publicación de
Poemas caligráficos (Brais Pinto,
Madrid) no que conxuga —reco-
llendo a expresión dun texto de
Xosé Manuel Varela Varela—,
«a dimensión política e gráfico-
visual». Aquela edición, primeiro
volume dos Cadernos da Gadaña,
prologouna Reimundo Patiño cun
texto no que, entre outras cousas,
dicía: «A outra cara da moeda é
que Uxío Novoneyra transvasa a
cousidade xeolóxica e abrangue
A escritura a man de
Novoneyra marca
desde o comezo da
súa traxectoria
como escritor un
camiño de expresión
estética na propia
forma material do
poema
«A esencia no
dicir de cada
cousa, / os
eidos na raíz do
ser inxel / e a
terra toda
enchéndolle a
memoria»
Salvador García
Bodaño
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
A escritura a man de
Novoneyra marca desde
o comezo da súa
traxectoria como
escritor un camiño de
expresión estética na
propia forma material do
poema
e acolle o berro expresionista,
o brado demoucado do home
collido e tronzado na máquina
e no estrondo alleante da cidade
e da entropofaxia dos tempos
vixentes. O signo é un vieiro
que vai dende a colectividade ó
home soio e dende o home soio
á colectividade. O vello trazo, o
novo trazo. Un deitarse no sub-
conscente, no automatismo psí-
quico dos surrealistas, no feito da
realización en si, nun danzar mui-
ñeiras das verbas e das liñas, nun
hai-kai de aturuxos que fenden os
tempos, nun realizar, esquemas,
mandalas, laberintos nos cales
a soedade do home trasfírese
13
LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS
e a pergunta convírtese, na súa
propia e irremediabel anguria, en
resposta. Nun novo darlle nome
ás cousas».
PROCURA DE FORMAS
A arte caligráfica que desenvolve
Uxío Novoneyra, e da que no li-
bro que o luns ofrece La Voz aos
seus lectores figuran magníficos
exemplos, hai unha procura in-
cesante de formas e trazos que
transmitan valores. Percíbese en
todos os caligramas unha teima
por facer partícipe dos valores do
poema ao seu soporte no papel,
algo que o autor traslada moitas
veces tamén aos orixinais escritos
a máquina e ás súas correccións.
O certo é que as limitacións da
composición tipográfica clásica
(hoxe podería ser moi diferente)
non lle permitían a Uxío nin re-
motamente dar saída a toda esa
expresividade que plasma do seu
puño e letra en folios e folios, co-
rrixindo e reelaborando, facendo
versións a cal máis fermosa dun
mesmo texto. Unha autoesixencia
que sobre soportes ás veces moi
modestos só é comparable á que
ten sobre a forma e os contidos
dos propios poemas.
14/05/2010, 11:31:24
 14 15
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010 SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS CULTURAS
NOVONEYRA NOVONEYRA
OS VÍNCULOS LITERARIOS OS VÍNCULOS LITERARIOS

LETRASGALEGAS2010 Uxío Novoneyra, Ramón Regueira et alii

BEATUS QUI LEGIT
Xesús Alonso Montero

O poeta na alameda de Santiago
de Compostela xunto a outros
autores, entre eles, Manuel
María
Novoneyra no alto do Boi do
Courel xunto a Enrique Masso
Eu posúo un número elevado
de textos de Novoneyra que me
enviou a Lugo, desde Parada
do Caurel, nos anos 1967 e 1968.
Ademais de cartas, hai poemas
(manuscritos ou mecanoscritos)
que me proporcionou para que
figurasen nun libro, un pouco
temerario, que eu preparaba, na-
quelas datas, cun título disuasorio
para os funcionarios da Censura:
Trinta anos de poesía crítica (1936-
1966). A protesta de trinta poetas.
O volume, que ía publicar en Ou-
rense Gráficas Tanco, non pasou a
alfándega do Ministerio que diri-
xía, en 1967, Manuel Fraga Iribarne.
Sobre esta antoloxía, aínda inédita,
escribín hai once anos un artigo
no que examinaba a actitude cen-
soria daquel tempo de estreituras.
Non se publicaron, pois, os sete
poemas de Novoneyra que me
remitiu en 1967, nin tampouco,
obviamente, os seis que enviou,
un ano despois, na crenza de que
a antoloxía superaría en breve as
forcas caudinas do Ministerio.
Pero Novoneyra, daquela moi
comprometido coa «poesía
social», fixo outras achegas á
miña Antoloxía, tanto que, motu
proprio, andou á procura de
poetas, non coñecidos por min,
que tivesen textos éditos ou
inéditos concordes co espírito
contestatario da miña escolma.
En carta de 1967 alértame sobre
catro poetas que, na súa opinión,
deberían figurar no poemario civil
que eu trataba de recompilar. A
carta, nun suplemento destas ca-
racterísticas, merece a honra da
reprodución: polas noticias lite-
rarias que ofrece e polas opinións
poéticas emitidas polo autor. Dos
catro poetas mencionados, hai un,
Ramón Regueira, de Pontedeume,
do que eu non tiña noticia naquela
altura. Tan interesado estaba nel
que, seis días despois, envioume
dous poemas seus, precedidos
desta nota: «Amigo Alonso: Re-
mésoche istes inéditos do poeta
eumés R. Regueira do que che
mandei as señas na pasada carta.
(Caurel, 30-8-67)». O primeiro
poema, Libertade, era de xullo de
1961, e o segundo, A Miguel Her-
nández, de outono de 1965. Trátase
do primeiro poema en galego ao
gran poeta de Orihuela, pois o
de Arcadio López-Casanova, Re-
cordatorio pra Miguel Hernández,
morto, é de 1967. Dos dous poemas
de Ramón Regueira, ofrecemos
hoxe o segundo por estarmos no
ano do centenario do escritor nel
homenaxeado:
A Miguel Hernández
SIN TI A TERRA PARÉCEME
VOUGA, PROBE NENO.
Inda a luciña do teu peito
brila na noite dos nosos deseios.
Veleiquí meu cor na má como si
teu fora e teu o fixeras.
Na tua inxel presencia
inda recordamos aquil camiño
pleno de esencias.
Neno desfeito por aquil mar de
espranzas!
Nós vengarémol-a tua morte
pra facer frolecer a rosa da tua
arelanza.
outono 1965
A carta, nun suplemento destas características, merece
a honra da reprodución: polas noticias literarias que Así o transcribiu Uxío Novoneyra
ofrece e polas opinións poéticas emitidas polo autor e así o ofrecemos nós.

PALABRAS DE AUTOR

En 1975, no Courel, xunto a uns amigos. Á esquerda, o poeta Carlos Oroza A pegada de Camus na cultura galega é pouco coñecida

ELEXÍA A CAMUS NO COUREL

MARÍA LOPO DESCREBE O FÍO SÓLIDO E SUTIL QUE SE TENDE DE ALBERT CAMUS A UXÍO
NOVONEYRA, O DA PAIXÓN E A PALABRA, E SIGUE A PEGADA DO AUTOR DE «LA PESTE» NA
CULTURA GALEGA. «QUIZÁIS HOUBESE EN CAMUS MÁIS GALICIA DA QUE PENSAMOS».
En xaneiro de 1960 Albert Camus
faleceu en accidente de automóbil
no lugar de Villeblevin, na estrada
que o conducía de Lourmarin a
París. En xaneiro de 1960, Uxío
Novoneyra escribiu no Courel
un solidario poema na súa me-
moria.
«A desaparición de Camus é
grave. Acentúa a nosa soidade»,
afirmou Jean Vilar no momento
da morte de seu amigo e achega-
do colaborador na escena teatral.
Alén da relación persoal, a frase
de Vilar transloce sen dúbida o
pensar de toda unha xeración, a
sensación de desamparo e deso-
lación de todos os que fixeran
daquel Premio Nobel unha sorte
de referente, de maître à penser
ineludible.
Novoneyra publicou por vez
primeira en libro a súa íntima
homenaxe a Camus na sección
Elegías del Caurel, incluída no
volume bilingüe Elegías del
Caurel y otros poemas (Madrid,
1966). Na reedición aumentada
por deste poemario, Tempo de elexía
María Lopo (A Coruña, 1991), o texto presenta
SC14-15.indd 2-3
importantes modificacións; alén
de diversas variacións espaciais
e ortográficas, o poema aparece
datado (Xaneiro 1960) e cun título
expreso: Elexía a Albert Camus.
TEMÁTICA EXISTENCIAL
Carmen Blanco ten salientado a
presenza da temática existencial
na poética novoneyriana ao longo
dos anos cincuenta, período no
que sitúa a escrita das Elexías do
Courel (1958-1961). A soidade su-
bliñada pola especialista no poeta
está efectivamente na orixe da
elexía a Camus; Novoneyra vela
na noite courelá o interlocutor
que xa non está, e deita no papel
o diálogo truncado, proxectando
o seu sentir na fraternidade ex-
presada por Vilar: «Velarei deica
que volva a folla». María Casares,
actriz galega exiliada, compañeira
vital de Camus, deixou dito que
o seu falecemento foi o único
acontecemento da existencia do
escritor que escapara á súa com-
prensión. O impacto desa nova
chega e fica no Courel e na nosa
lingua grazas ás palabras de No-
voneyra. A pegada de Camus na do en vez vivifica, por exemplo,
cultura galega quizais sexa unha con ecos de Eluard a trama dun
desas correntes subterráneas que poema, tal e como ten anotado
de cando en vez abrollan fértiles, Carmen Blanco, en LIBERTÁ,
como subliñou Ricardo Carballo incluído nas Elexías de Madrid;
Calero no caso de Eduardo Blan- ou que mesmo integra a oralidade
co Amor, ou como é manifesto africana a través dos meandros
nas traducións realizadas por insospeitados da apaixonada
Xosé Manuel Beiras das Catro lectura xuvenil da Anthologie
cartas a un amigo alemán (1967), nègre de Blaise Cendrars (1921)
Os Xustos (1987) e Calígula (1987). na tradución de Manuel Aza-
De igual xeito, quizais houbese ña (1930), tal e como explica o
en Camus máis Galicia da que poeta no curso da súa entrevista
pensamos, non só a través do con Emilio Araúxo en Dos soños
fundamental encontro con María teimosos (1998).
Casares, senón tamén no contacto Por debaixo das homenaxes
humano cos nosos exiliados, moi- oficiais que os dous autores e as
tos deles galegos, como Sergio súas obras coñecen este ano de
Andión, que o intelectual fran- 2010, e por debaixo mesmo das
cés frecuentou e apoiou sempre imaxes contrapostas do home do
A palabra
de xeito incondicional; fagamos mar Mediterráneo e do home da
manuscrita de
xustiza ao lembrar aquí que Ca- montaña atlántica, un fío sólido
Novoneyra, nunha
mus destinou unha parte do seu e sutil téndese de Albert Camus «Lenda de Ith, «Ei! Señor do pequena mostra dos
Premio Nobel de Literatura de a Uxío Novoneyra, o da paixón e fillo de Breogán. Futuro. Estamos manuscritos que
1957 a axudar economicamente a palabra, o da paixón da palabra,
aos refuxiados republicanos en porque os dous souberon termar De cando viu e agardando o intre gardan a súa esencia
a través dos versos
Francia. dos nomes de seu. foi a Irlanda dendes dunda certeza igual e os caligramas que
Explícito no caso de Camus,
quizais exista en Novoneyra un * María Lopo e ensaísta e profe-
da Torre de que a túa» nos deixou o autor
acuífero francófilo, que de can- sora de francés. Hércules»
14/05/2010, 11:32:31
 16 17
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010 SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS CULTURAS
NOVONEYRA NOVONEYRA
A RELACIÓN CON VALENTE A RELACIÓN CON VALENTE

LETRASGALEGAS2010 POETAS DA FALA

NO LABIRINTO
Cómpre ter en
conta, como
punto de
partida, que a
filla maior de
seu particular idiolecto, o que
adquirira na Ourense da súa
infancia e adolescencia e o que
utilizaba para comunicarse cos
numerosos emigrantes galegos
en Suíza, practicamente todos
iletrados en lingua galega, cos
xestións editoriais para publicar
en Galicia Sete cántigas de alén
e mesmo unha antoloxía da súa
poesía en castelán traducida ao
galego.
Ofrece ademais a súa opinión
sobre as composicións galegas
Valente, Lucila que trataba e cos que colaboraba do poeta ourensán e da súa
Valente, que en actividades sociais, políticas transcendencia en Galicia: «Os

DAS LINGUAS estudou

CLAUDIO RODRÍGUEZ FER RELATA
A INTENSA RELACIÓN DE UXÍO NOVONEYRA
E JOSÉ ÁNGEL VALENTE, «O POETA DO ALÉN»
Entre as múltiples relacións con
poetas que Uxío Novoneyra
(1930-1999) mantivo ao longo da
súa vida dentro e fóra de Galicia,
resulta interesante o contacto es-
tablecido co ourensán José Ángel
Valente (1929-2000), escritor de
semellante idade que morou a
maior parte da súa vida fóra da
terra nativa (sucesivamente, en
Madrid, Oxford, Xenebra, París
e Almería).
Eu mesmo podo dar fe desta
relación persoal, da que fun tes-
temuña directa, mais tamén acre-
ditala documentalmente a través
de cartas inéditas e doutros
documentos que ambos poetas
se dirixiron. Todo este material
consérvase na Cátedra José Án-
gel Valente de Poesía e Estética
da Universidade de Santiago de
Compostela, onde se custodian
o arquivo e a biblioteca doados
a Galicia polo autor de Cántigas
de alén.
ACOLLIDAS E DEDICATORIAS
Cómpre ter en conta, como pun-
to de partida, que a filla maior
de Valente, Lucila Valente, que
estudou Antropoloxía, fixo na
súa mocidade investigacións
etnolóxicas no Courel, onde
foi recibida e acollida por No-
voneyra e por Elba Rey. De
feito, en carta do 31 de agosto
de 1980 (reproducida en Cader-
nos Ramón Piñeiro, núm XIV,
2010), Valente agradece a esta
parella a súa acollida: «Gracias,
primero, por la acogida que tu
mujer y tú disteis a mi hija. Mi
reconocimiento a ambos». O 27
de novembro de 1980, Novoneyra
contestará a tal agradecemento
con estas palabras: «Lucila, a
túa filla, foinos un ser íntimo e
tivémola na casa con gusto. Dalle
un abrazo noso».
Por outra parte, Novoneyra de-
dicou a filla e pai un exemplar
dos seus Poemas caligráficos
con data de «O Courel / Pascoa
/ 1980», libro que agradecerá Va-
lente na carta antedita: «Gracias
después por tus Poemas caligrá-
ficos, que me interesaron mucho
y muy de verdad».
Non sería esta a única dedicato-
ria de Novoneyra a Valente, pois
xusto dez anos despois tamén lle
asinaría un exemplar de Os eidos
publicado por Edicións Xerais de
Galicia en edición introducida e
anotada por Carmen Blanco e o
autor destas liñas, neste caso con
por data de «Compostela 28 de abril
Claudio de 1990». Días antes tamén lle
Rodríguez Fer dedicara a edición de Verba que
comeza, de María Mariño, obra
publicada nese mesmo ano polo
Concello de Noia con transcri-
ción de Novoneyra e con intro-
dución de Carmen Blanco.
TRADUCIÓNS E SUPERVISIÓNS
A verdade é que Valente e Novo-
neyra interesábanse mutuamente
como poetas e ambos recorreron
un ao outro en consulta expresa.
Por exemplo, Novoneyra solici-
tou a Valente, profesionalmente
funcionario internacional no seo
da ONU en Europa, que lle pro-
curase versións en linguas diver-
sas do verso «Nunca eu fun como
te amo». O multilingüe tradutor
aceptou a encomenda na carta
antedita: «Procuraré, pues, con
mis colegas del Servicio Lingüís-
tico, hacer versiones de tu ‘‘Nun-
ca eu fun como te amo» en ruso,
inglés, árabe, alemán y alguna
otra lengua distinta de las que
tú transcribías en tu nota».
A nota en cuestión consistiu
nun anaco de papel cortado a
man co enderezo de Novoneyra
no Courel e catro versións me-
canografadas do famoso verso
de 1962 a outras tantas linguas
románicas: español («Nunca
fui como te amo»), portugués
(«Nunca eu fun como te amo»),
francés («Jamais j’ai été comme
je t’aime») e italiano («Non ho
stato mai como ti amo»), as
últimas das cales se ofrecen
corrixidas.
En cumprimento de tal com-
promiso, Valente ocupouse do
tema e, entre os seus papeis,
consérvanse dúas versións en
alemán, tras as que se fai cons-
tar expresamente que a segunda
se cingue máis ao orixinal: «Nie
war ich so wie jetzt, wo ich Dich
liebe» e «Nie war ich so wie ich
Dich liebe».
MULTITRADUCIÓN
Máis tarde, o 27 de novembro de
1980, o cantor do Courel estenderá
o seu interese de ver multitradu-
cido outro poema-verso seu: «Os
dous poemas meus —dun solo
verso— dos que me interesan
versiós múltiples son Nunca fui
como te amo e Non podo non ser
nin ser así».
A esta demanda responderá
Valente o 17 de decembro de
1980 con respectivas versións
en francés e alemán. Respecto ao
primeiro caso, Valente presenta
unha versión francesa diferente
da enviada anteriormente polo
propio Novoneyra («Je n’ai
jamais été comme je t’aime»),
mentres que abrevia a última das
que el mesmo conservou en ale-
mán («Ych war nie wie ich dich
liebe»). Respecto ao segundo,
adxunta tamén versión france-
sa («Je ne peux ne pas être ni
être ainsi») e alemá («Ych kann
weder nicht sein noch derselbe
sein»).
Mais, en contrapartida á axuda
polilingüística que Novoneyra
require de Valente, este pediralle
ao poeta do Courel colaboración
galega. En efecto, na carta do 31
de agosto de 1980 explícalle que
nese ano rebrotou nel a lingua
galega ata o punto de escribir
Sete cántigas de alén, conxunto
que lle pide que supervise: «Me
atrevo a mandarte esos textos
para que los juzgues tanto poé-
tica como lingüísticamente. Te
agradecería, desde ambos puntos
de vista, pero muy en especial
desde el punto de vista de la len-
gua (yo he escrito de oído, con un
oído interior que espero que no
me haya traicionado), un juicio
palmario y estricto».
POETAS DA FALA
En efecto, cando Valente escri-
be en Xenebra, tras máis de tres
Antropoloxía,
e culturais.
Mais tampouco era Novoneyra
estritamente un poeta da lingua,
polo menos se identificamos
fixo na súa esta cun código oficialmente
mocidade establecido. Polo contrario, era
investigacións un poeta que pretendía escribir
coa fala que se fala esponta-
etnolóxicas no neamente —no Courel, no seu
Courel, onde foi caso— e non coa lingua coa que
se adoita escribir convencional e
recibida e normativamente. Entroncaba, así
acollida por pois, con outro escritor literaria
Novoneyra e e lingüisticamente vinculado ao
sur da provincia de Lugo, Ánxel
por Elba Rey Fole, quen precisamente tiña
como máxima unha tautoloxía
anormativa: «A fala é o que se
fala».
Claro está que A postura ao respecto de No-
Novoneyra non voneyra foi explicitada, entre
outros lugares, en A xeito de
só estaba autopoética (Boletín Galego de
contra a Literatura, núm. 5, 1991): «Re-
xeito o idioma normativizado,
imposición homoxeneizado dos que seguen
dunha os ditados normativos do Insti-
determinada tuto da Lingua, da Real Acade-
mia, do Parlamento e da Xunta
normativa, de Galicia, impostos incluso ás
senón contra obras de creación literaria donde
máis se precisa conservar o san-
o propio gre da Lingua vivida, a súa forma
concepto e peculiar i o aroma da infancia e
contra as súas comarca. Teimei e teimo que
sea válida tamén na escrita de
consecuencias creación a santa libertade dos
falantes».
Claro está que Novoneyra non
só estaba contra a imposición
Tampouco era dunha determinada normativa,
Novoneyra senón contra o propio concepto
e contra as súas consecuencias,
estritamente un como aclara no mesmo lugar:
poeta da lingua, «Igual que rexeito o Galego
Oficial, rexeito a normativa
polo menos se reintegracionista oposta a el e
identificamos non menos encorsetada e con
esta cun código olor a falso e a nonpatria. Am-
bas quitáronlle a color, o sabor i
oficialmente a aventura a moita da Literatura
establecido Galega Última i envenenaron ca
súa teimosía o mundo literario
con odios e marxinacións inda
maiores que os existentes no
partidismo político».
Por isto, Novoneyra termina
avogando pola apertura e pola
integración nun contexto que
consideraba pechado e integrista:
«E repito que no me opoño a un
galego respetuosamente norma-
tivizado, eso si con moita maior
flexibilidade e que dea cabida ás
peculiaridades e que poda ser
asumido e sentido como patria
CÉSAR CUERVO común unidora e fortalecedora».
En consecuencia con estas ideas,
décadas fóra de Galicia, as Sete o poeta do Courel dirixiu unha
cántigas de alén, primeira serie resposta a Valente, datada en
da obra en marcha que acabaría Parada, Seoane do Courel, o «27,
sendo o seu ciclo poético galego Santos 1980», máis acorde coa
Cántigas de alén, é consciente viveza da súa fala que co código
que non podía ser un poeta da establecido pola normativa ofi-
lingua codificada, cuxo estadio cial da lingua.
normativo descoñecía. Sentía-
se máis ben un poeta da fala O GALEGO DO ALÉN
espontánea que se expresaba En tal misiva, inédita ata agora,
coas palabras que pervivían no Novoneyra informa a Valente de
poemas de Sete cántigas de alén
son delgados, fondos e sotiles
como tódolos teus e gustarán
eiquí. E siñificarán a recupera-
ción, ó menos parcial, dun poeta
noso».
Baixo o título de «Posibles
correuciós a Sete cántigas de
alén», Novoneyra anexou unha
listaxe de suxestións, moitas
das cales non coincidían coa
normativa oficial entón vi-
xente. Por exemplo, propón a
posibilidade da normativa oio
por ouvo, mais tamén a de ouzo,
acreditando esta variante no uso
do seu mestre Pondal. E, igual-
mente, suxire cambiar hastra
polo normativo ata, pero ofrece
tamén a posibilidade da entón
non normativa forma até, a que
cualifica de «máis portuguesa».
Así mesmo, a lingua fónica do
poeta da fala aflora cando suxi-
re substituír enigma por eninma
e a expresión sin no saberen’nos
por sin nól’o saberemos ou sin’o
saberemos.
AGRADECEMENTOS
Valente agradecerá, en carta ata
agora inédita e datada en Xene-
bra o 17 de decembro de 1980, da
que por certo gardou copia, estas
atencións: «Agradecín moito a
túa carta e canto nela dices das
Sete cántigas.
As correcciós que suxires vou
velas unha por unha. Xurdiron
ises poemas d’unha lingua que
teño máis no ouvido que na
pluma. A idea de publicalos en
Galicia gústame moito e a de
completalas con outros poemas
meus traducidos ao galego ta-
mén. Moitos dos meus poemas
inciden no espazo e na luz inte-
rior disa terra. Eu diría que son,
inda que escritos en outra lingua,
poemas galegos. Pero non pode-
ría eu mesmo facer as traduciós.
Faría falta ahí outra man».
As Sete cántigas de alén, que
contou con outras supervisións,
foron publicadas na prensa e en
libro, neste caso por Ediciós do
Castro, en 1981. Esta pioneira
edición abriu paso ás progresi-
vamente ampliadas, xa co título
de Cántigas de alén, que o propio
Valente me encargou introducir
en 1987, 1989 e 1996.
A presentación en Galicia da
última delas en 1998, debida
ao Consorcio de Santiago de
Compostela e ilustrada por
Eduardo Chillida, supuxo o de-
rradeiro encontro entre Valente
e Novoneyra, pois este asistiu
ao acto en cuestión, celebrado
na capela do Hostal dos Reis
Católicos. Foi, pois, neste lugar,
onde fora bautizada como filla
de pais descoñecidos Rosalía de
Castro, no que tiven ocasión de
presenciar a que sería definitiva
despedida de dous poetas que,
efectivamente, non podían non
ser nin ser así.

SC16-17.indd 2-3 14/05/2010, 11:33:11

18 19
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010 SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS CULTURAS
NOVONEYRA NOVONEYRA
ENTREVISTA ENTREVISTA
«As verbas da
LETRASGALEGAS2010 UXÍO NOVONEYRA
POETA
ben establecida e prosigue igual.
De aí ise silencio colgado que pen-
dura da última palabra en muitos
poemas.
fala están xa
dende remotas
xeracións
do que é o único do que sei). Esto
conleva a misión de devolver a
confianza na lingua, porque sen ela
non hai comunicación verdadeira

«SOMOS COUSA DA TERRA I É NATU URAL QUE

—¿Que prima a estrutura da
composición, o fondo ou a forma?,
¿con que es mais rigoroso?, ¿onde
busca máis a estética?
—Aforan Os eidos e a expresión
nin a esta lle sobrevén ise sumado
cargadas de entusiasmo que salta duna comu-
nión. Síntome libre porque os que
experiencias viviron e viven comigo protexeron
dos que viviron a miña independencia. Eles foron

SINTAMOS ESA PERTENZA E IRMAND DADE PROFUNDA» du tempo nun sitio ca lingua dise
tempo nise sitio. O fondo sería a
pre-expresión. O home tende á
expresión, que é a maior libera-
ción humana. O do dome é falar
no mesmo
ámeto natural e
coas mesmas
os que sufriron e sufren que eu lle
entregase a a miña vida á poesía ia
a lingua i a miña voluntade a ganar
a palabra, a por só de sinceridade e
nudeza. Por eso tira tanto e resarce
CULTURAS RECUPERA NESTAS PÁXINAS UNHA ENTREVISTA FEITA A UXÍO NOVONEYRA POR OLGA PATIÑO EN PARADA DO COUREL, NO VERÁN DE 1991, NA QUE O ou calar falando ou ocultar, cousa cousas, seres e tanto.
POETA FALA SOBRE A SÚA RELACIÓN COA TERRA, DA SÚA OBRA FUNDAMENTAL, «OS EIDOS», E DO PASO DA TEMPO, DA LIBERDADE E DA INDEPENDENCIA que tamén é perceptible de fora. labores» O home clamea pola comuni-
O poeta non se retrae da comuni- cación, a conexión i a extensión
cación, que é unha forma, a única múltiple. Está abocado ó mundo
Se existen persoas e lugares que esa pertenza e irmandade profunda forma de salvación da soidade tan i o poeta sábeo. Por eso fai da
merecen a pena interiorizarse, que a distancia tensa. sentida para todos. Todos somos «O poeta comunicación plena a súa meta
Uxío Novoneyra e O Courel son —Esa paixón que pos en cada poetas. Todos usamos unha lin- procura non máxima. E do seu logro a suma
dous nomes que se gravan na verba, en cada verso vén dada, gua poética. A lingua de todos é aventura, como se conquerise a
memoria e lévanse no corazón penso eu, por esa intensa iden- do mais poética. Inda que se veñen desvirtuar o que máxima dinidade interior. É algo
sempre fundidos, porque son tificación que tes con todo o que chamando poetas ós que sometan a Terra é, cando que, porveces, se consigue e se per-
unha mesma cousa. Eu, que nacín che rodea. Cando non estás neste a lingua a unha tensión na que ela de. Quizabes, por eso, a poesía ten
volcada ao mar e síntome moi pre- marco, ¿podes escribir coa mes- define ou suxire máis e, incluso,
esta se amosa, algo tamén de celebración do ins-
to del, descubrín hai moito tempo ma intensidade? chega a matices non logrados antes ou se dá o tante recén ou remotamente vivido
ese outro mar de terra adentro —Ás veces, si. Pero moitos dos na revelación do novo, do que está silencio amigo, e e de outorgadoura de eternidade
que é O Courel: esa infinidade poemas de Os eidos escribinos aparecendo, ou descobre ritmos da como tal facedora permanente da
de tonalidades, esas maxestuosas no mesmo sitio onde aquelo foi época que a maioría, ou unha parte logo se iguala a lingua. Neste labor poden destacar-
siluetas enmarcadas nos acendi- vivido ou algo parecido foi vivido ou ninguén tiña notado ou fixado. pureza se algúns poetas, pero interveñen
dos atardeceres do verán... o son máis veces. Moitas cando mesmo O poeta sitúa a lingua no aire do activamente tódolos falantes. Todo
do silencio, dos paxaros, das fontes, ocurría como unha instantánea seu tempo, ben agredindo, ben
elemental da o pobo. Así é que a misión poética
do eco que rezuman as ladeiras, do interior. Eu son mui gardador da simplemente alterando «os vellos palabra coa estanos encomendada a todos.
vento suave e ausibiante que mece imaxe dos sitios vividos, do ritmo ritmos acompasados é perfeutos» pureza da Todos somos responsables da
o pasado e o presente dos homes e do intre e da presenza achegada. ou ben recupera estes rimos onde lingua. É de gardar ou descubrir.
da terra... Isto e moito máis é Uxío —Nos eidos falan as nubes, os inda permanecen ou suxacen comunicación» De dar plena siñificación ó mundo
Novoneyra: «Uxío-monte / Uxío- cumes, o eco, o vento os paxaros, coma no canto da terra. O que ti io home.
fonte / Uxío-vento / Uxío- nube os camiños... o home. Conseguir chamas estética eu chamo sucesión —Pola túa poesía semella non pa-
/ Uxío- lamento // Uxío-neve / que os seguidores de «Os eidos» axustada da palabra ó ritmo intrior sar o tempo a min paréceme un
Uxío-terr a/ Uxío-lume nas frías vivan esta emoción é dunha gardado das vivencia i o clima da «Síntome libre «eco ancestral» que vén dende o
noites de inverno // Uxío-home / gran responsabilidade. Estou conciencia. Cando ise axustarse se porque os que comezo das cousas e do home.
Uxío-Courel...». plenamente convencida de que dá, dase. Un pode saber cando non ¿Onde vai?
A miña nai, que é de terras ti es consciente disto. ¿Como o se dá e non transcirilo, pois repito viviron e viven —Pois si que pasa. Moito Courel,
próximas ao Courel, deume a po- asumes? ¿Como traduces aquilo que un garda unha imaxe bastante comigo moita Galicia, moitas cousas, traba-
sibilidade dende moi pequena de que as cousas che din? ¿Quedas xusta do foi-como-foi e sabe como llos e xeitos que nos primeiros anos
descubrir a grandiosidade daqueles co primeiro que che suxiren ou flúe o pasado co presente nunha
protexeron a cincuenta, cando comecei a escribir
montes, as cores que os salpicaban plantéxase conflicto? leve sensación de eternidade in- miña Os eidos eran actuais pasaron a ser
e os homes que viven nelas. E moi —É algo que un di dos máis seres e confundible. É un sinxelísimo re- independencia» históricos. Pode parecer que non
certo amo intensamente o azul do cousas coma se fose de si mesmo e curso que eu uso moito en Os eidos: pasa, polo que a palabra de Os eidos
mar, pero non é menos verdadeiro como se fose ás cousas ou ao ser en non fixar na escrita o que non está ten de gardadora dun tempo, aínda
que vai sempre comigo esoutro mar si. Hai unha confusión da dirección dito ou suxerido tal-e-come. Máis coma aquil que se fixo a lingua. Ise
do Courel, ese «Courel dos tezos da palabra que revela a múltiple ben suxerido, pois inda na máis «O home tempo está na lingua e, polo tanto,
cumes que ollan de lonxe! / Eiquí Uxío Novoneyra nunha imaxe familiar, co seu fillo Arturo dirección da fluencia emotiva. Un elemental suxerencia, o tempo clamea pola ao fondo de todos nós.
síntese ben pouco que é un home». recréase atopando como escrito sigue fluíndo. Por eso, Os eidos transmite ise
(Uxío novoneyra-1957). —A influencia interior. O puro vital. ¿Existe realmente o diálogo ou frase que non se axeitaba e in- reza e xebra toda palabra que en- en si mesmo o texto recén vivido i —Escoitar recitar a Uxío, con esa comunicación, a eco ancestral e, por eso, alcanza
Se ademais de ter gravado todo irse cara a terra, establécese ou entre o poeta e a natureza?, terrumpía no poema esa sensación mascare ou altere a musicalidade en certo xeito, consciente ou non, voz de ton grave e confidencial, conexión i a a cáseque todos, inda aos que
isto na memoria do corazón, tes ta- non. Na primeira época de Os ei- —As cousas i os seres en Os eidos de interfluencia universal. Pero eu reveladora que gardan nise estado. cárgase de eternidade coas voltas no Courel é unha experiencia puderan parecer mui distantes e,
mén o privilexio de que sexa o pro- dos establecíase cáseque sempre están tratados sempre como seres sabía que aquelo xa estaba como É unha creación ou descubrimen- sucesivas e intensas da memoria. imborrable. E como se perde-
extensión por eso, se reconocen nel de igual
pio Uxío o que che abra as portas e automaticamente, anque con próximos longamente convividos, escrito en min e que a palabra xusta to compartido co pasado da propia O máis sinxelo, o máis normal ses a túa propia identidade e te múltiple. Está xeito, que inda os que non a falan,
da súa casa —esa casa con aroma a diferentes niveis de fusión. E sen- como seres situados no mesmo e sin deter o tempo acudiría. E acu- etnia nesa comarca, inda que son vólvese transcendente como na converteras nunha prolongación abocado ó se reconocen na lingua propia
vento ceibe, chea de luminosidade do en aparencia queda, era sempre ámeto e nivel. E, ao ser ise ámeto día. As veces tardaba máis dunha extensivos tanto como poda selo a valoración amorosa. ¿Amamos a do que el está a dicir. ¿Como do país. Cando a nosa lingua se
e frescura do auténtico, con sabor intensa como no primeiro tempo o mesmo da infancia, como seres década, ás veces máis de dúas. De propia Lingua. nova vida vivida en certos sitios consegues esa intensidade, esa mundo i o poeta foi facendo, o medio natural era
dun cálido pasado e dun amor. Intensa e amigos nunha terra amiga, é con aí a constante reelaboración e —¿Considérase nostálxico destes ou amamos os sitios, os eidos? Digo comunicación cos que che están sábeo» dominante, preeminente como
dun entrañable pre- «A infl uencia doada. toda confianza a que dá a protec- progresiva precisión dos poemas cumes, ou por outra banda é tal directamente si é que consigo, tal a escoitar? era aínda no Corel sendo eu neno.
sente—, resulta difícil interior. O —Hai unha identifi- ción que nesa edade se ten. Por eso de Os eidos e que estas no sean a identificación que sentes con e como ven, pois é ventura fuxidía —É unha transmisión do fervor A todo, ise eco ancestral, anque
resistirse, aínda que cación espiritual do hai unha impresión de paraíso, sen caprichosas nin obedezan a unha esta terra que non partes dela, ou se está esquecido e sen voluntá sinxela e plena. A tensión interior remoto, pode parecerlles achega-
pareza unha ousadía, e puro irse home coa natureza. que esto sexa infantil, pois non se precisión e formalismos vanos. se non que a levas dalgún xeito todo ise tempo. E non é traducir opera parte do milagre. O meu do, repito, pois gardan a memoria
non preguntarlle polo cara a terra, ¿É o home unha conti- suspende a mirada crítica á que nos —Ti es un poeta moi perfeccio- contigo? nin ouvir, é sentir presencias. desbotar aquelo do literario que transmitida como portadores da
contido dese esplén- nuación da terra? ¿En leva a pura propensión nista; a estrutura dos —Danse as dúas cousas, anque a —¿Quen está o servizo de quen? sobra na expresión oral opera ta- mesma lingua. E quizabes, por
dido libro que canta
establécese ou que plano poñerías a que temos como abo- «As cousas i os teus poemas é case nostalxia máis que do sitio é do ¿O poeta da natureza ou a natu- mén en parte. O que eu me realice facerlles sentir esa ligazón, algo
O Courel, Os eidos. non» un e á outra? cados que somos ao seres en ‘Os matemática. ¿Que estado de pura comunicación ailí reza do poeta? ¿ou non se dá ese no dicir, tamén. Algo hai tamén dun os responsabiliza da terra.
Penso, sen dúbida que —Dáse esa mesma coñecemento. valor teñen para ti as estuven. «Quero ser como era / dobre plano? palar por todo e para todo, e que Poderiamos seguir escoitando ó
é a produción máis auténtica e sen- identificación que se dá co ser —A linguaxe que eidos’ están verbas? ¿En función na Campa da Lucenza». Aquela —Trátase dunha interinfluencia. O xunta todo: o escrito dito, o ámeto poeta na súa casa de Parada, pero
tida do poeta, e aínda máis, cando amado. Establécese esa mesma empregas nos teus tratados de que elixas unha e alta campa silente entorno aos poeta procura non desvirtuar o que onde se di o decidor i o mesmo é xa noite, a viaxe continúa cara a
é o propio poeta, con esa súa voz influencia emotiva en que a forza poemas é sobria, rexeites outras? 1.500 metros de altura, onde al- a Terra é, cando esta se amosa, o se ouvinte. É a maxia que consigue Quiroga e o silencio é o seguinte
irrepetible, que fai posible que as caudal, a ametencia do amante su- sensible, intimista
sempre como —As verbas da fala es- gún pastor bregado me confesou dá o silencio amigo, e logo se iguala a transmisión íntegra dun texto paso ao diálogo, mais non é un si-
augas do río esvaren en cada estro- ple ao outro. Abonda co se silencio e, para min tráeme seres próximos tán xa dende remotas que sentira medo sen un temor a pureza elemental da palabra coa poético a pór de ter a suma certeza lencio balderio, senón «un silencio
fa, que a choiva pete nos cristais que o amante será siñificativo, séao intensos recordos longamente xeracións cargadas de concreto, en sitio tan claro como pureza da comunicación interior de poder logralo, cando o recepto colgado que pendura na última pa-
das fiestras, que o vento cantaruxe ou non. Para máis, a terra élle co- da miña nenez e experiencias dos que o seu nome, medo ó puro silencio sen necesidade de maior empeño. está plenamente aberto a recibilo. labra». Non é doado despedirse das
ata durmir a serra, esa serra moura ñecida desde a infancia en que a adolescencia, por convividos» viviron no mesmo da altura en lugar tan arredado. E Só un posterior axuste demorado a É a desmesura da comunicación persoas ás que botas en falta moito
preñada de sorrisos e lamentos... aprendeu a fondo como aprende o iso éme entrañable. ámeto natural e cas sen embargo, para min era un eido nunca-se-sabe é, ás veces, desfeito corial e intelectual simultáneas a antes da partida. Aquelas dúas
—¿Como é esa comunicación in- neno, no que a apertura ao mundo Ten, ademais, musicalidade e mesmas cousas, seres e labores. para a máis doada, fonda e íntima e reintentado. que logra o milagre. siluetas leveinas presentes en todo
tensamente vital que consegues é total, así como a ascensión dise cor. ¿Sáeche dun xeite fluído ou Un, que nace e vive no mesmo comunicación. Paraxe do que podía —¿Por que a brevidade dalgúns —¿Consideras que tes unha mi- o camiño: a de Elba, muller tenra e
coa paisaxe? ¿Sénteste nalgún mundo cara el. é algo calculado? ámeto, encontra cáseque feitas sentir nostalxia, aínda estando no versos? ¿Esgótase o diálogo nise sión como poeta? ¿Sénteste libre intelixente, de voz cálida e corazón
por intre rexeitado pola natureza, —Na túa poesía, as máis sinxelas —O paso á palabra dábase ou non esas verbas e xa nunha orde que mesmo Courel, pra cuantia máis intre? para desenvolvela? grande, compañeira de Uxío dende
Olga Patiño ou por outra banda, resúltache cousas parecen ter voz de seu. É se daba. Ás veces dábase, mais ha- procura non modificar en exceso. fora. Despois de todo, somos cousa —Non se acaba o diálogo se non —Como misión só a de dicirme hai máis de vinte anos e tamén a do
Nogueira doado fundirte nela? como se desprenderan unha forza bía unha dificultade, unha palabra Máis ben, quere deixalas nesa pu- da terra i é natural que sintamos que a fluencia comunicativa queda plenamente (a min i o meu mun- poeta-humanidade-terra...
 20
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS
LETRASGALEGAS2010 RUTAS DUN CANTOR DO COUREL
UNHA VIAXE POLA VIDA E A OBRA DO POETA QUE NACEU NA CASA DA FONTE, FECUNDO
NA SÚA CREACIÓN PRIMEIRA E CRÍTICO NA FIXACIÓN DA SÚA OBRA NA MADUREZ
O poeta Uxío Novoneyra naceu o
19 de xaneiro de 1930 na aldea de
Parada, na serra luguesa do Cou-
rel, dentro dunha familia labrega
acomodada. Este marco xeográfico
courelao, onde pasa a nenez e pri-
meira mocidade, e a onde sempre
volverá, conforma vivencias básicas
da súa creación poética, ata o punto
de que esta non se pode explicar
sen aquel. Por isto, Novoneyra será
esencialmente cantor do Courel,
terra e teima primeira desde onde
olla o mundo, e home courelao que
espallará O Courel polo mundo e
acollerá o mundo no Courel, aco-
llendo xente na súa casa e na serra
e potenciando o mundo courelao.
No Courel Novoneyra nacerá como
poeta da poesía máis profunda e
grazas a el o Courel quedará para
sempre en versos esenciais.
A Casa da Fonte na que naceu
o poeta é a máis grande de Pa-
rada. Era a casa rica do seu pai
Xosé Novo, labrego casado con
Manuela Neira, fidalga de Pacios,
pais que lle dan os apelidos que
amalgama e singulariza co y no
seu nome literario definitivo de
Novoneyra. O poeta fará da súa
casa natal un signo de identidade
persoal e comunal en Os eidos. O
poema A casa de Parada sintetiza
esa identidade histórica: «A casa
de pedra e cal vella / -solaina e
ventanas prá serra- / feita fai cen
anos á miña maneira!».
En 1945 trasládase durante o pe-
ríodo escolar a Lugo para estudar o
bacharelato e ata 1948 andará entre
Lugo e O Courel. Neste último ano
coñece na cidade da muralla ao seu
compañeiro en idade, o escritor da
Terra Cha Manuel María, persoa
que permanecerá unida á biogra-
fía de Novoneyra, mais poeta moi
distinto e personalidade mesmo
oposta ao cantor do Courel. Con
anterioridade, en 1947, vai vivir
a Parada a autora noiesa María
Mariño Carou con quen o poeta
iniciará unha profunda relación
persoal que durará ata a morte da
escritora en 1967 e que deixará a
súa pegada na obra de ambos.
FORMACIÓN AUTODIDACTA
De 1948 a 1951 está en Madrid,
onde asiste ás aulas na Facultade
de Filosofía e Letras e coincide co
escritor e profesor Xesús Alonso
Montero. Esta xeira madrileña é
unha etapa de formación cultu-
ral autodidacta, aberta a lecturas
moi diversas, entre elas as poesías
orientais máis diversas e as da ne-
gritude. E é en Madrid onde co-
meza el mesmo a escribir poesía,
animado por Dionisio Gamallo
Fierros, tamén mentor da escri-
tora da Mariña luguesa Luz Pozo
Garza. Nestes anos proxecta dis-
tintos libros poéticos en castelán
e é este un momento importante
na conformación da súa ideoloxía
crítica progresista e o do seu ini-
por cio como dicidor de poesía dando
Carmen Blanco o seu primeiro recital poético nas
SC20-21.indd 2-3
Novoneyra nun paseo polos camiños do Courel
aulas universitarias e participando
noutro no Teatro Lara.
En 1952 volve a Galicia para fa-
cer o servizo militar, coincidindo
de novo con Manuel María. A vida
castrense dura dous anos, con es-
tancias en Santiago de Compostela,
A Coruña e Lugo. As experiencias
compostelás son fundamentais
para a súa formación galeguista
na que teñen unha importancia
especial personalidades como o
pintor Carlos Maside, o político e
ensaísta Ramón Piñeiro e o escritor
Ramón Otero Pedrayo. É precisa-
mente este contacto co galeguismo,
xunto coa volta ao Courel durante
unha convalecencia no ano 1952, o
que motiva ao autor para escribir
en galego. A continuación, de 1953 a
1962 permanece arredado na súa te-
rra natal tendo que gardar repouso
a causa dunha pleuresía mal curada
durante o servizo militar. Nesta si-
tuación de soidade madura o ciclo
poético courelao, que se inicia co
libro Os eidos (Galaxia, Vigo, 1955)
escrito entre 1952 e 1954. A obra, de-
dicada a Maside e Piñeiro, leva un
prólogo deste último insistindo de
maneira especial no motivo central
da vivencia da terra.
EN MADRID
De 1962 a 1966 vive en Madrid e
traballa na radio e na televisión,
sempre en programas relaciona-
dos coa poesía galega, española
ou universal, como Versos a media
BIOGRAFÍA E BIBLIOGRAFÍA
noche, Poesía e imagen ou Poesía
en Compostela. Nestes anos par-
ticipa na bohemia madrileña e
asiste aos faladoiros do Café Gijón
cun grupo de escritores, artistas
plásticos, periodistas, estudantes
e economistas de distintas ideolo-
xías. Neste ambiente de vangarda
artística e preocupación política
escribe, entre 1962 e 1965, a serie
poética titulada Elegías de Madrid,
que xunto con outras dúas ante-
riores (Primera verdad y tiempo
con nombres e Elegías del Caurel,
elaboradas respectivamente entre
1953 e 1957 e 1958 e 1961) confor-
man o libro, editado en versión
bilingüe galego-castelá, Elegías
del Caurel y otros poemas (Rialp,
Madrid, 1966).
En 1966 retorna outra vez ao
Courel debido á enfermidade dos
seus pais: o pai morrerá en 1971 e
dous anos despois a nai. En 1968 co-
meza a súa relación definitiva con
Elba Rei, coa que casará en 1973. A
parella terá catro criaturas e hoxe
a súa descendencia está formada
pola súa filla Branca e os seus fillos
Uxío e Arturo. A familia vivirá ata
1983 entre a cidade de Lugo e O
Courel. Nesta nova etapa vital, por
iniciativa da súa muller, recompila
os poemas do ciclo courelao poste-
riores á publicación do primeiro li-
bro e escritos entre 1954 e 1957, que,
xunto con outros máis recentes de
marcado signo político, conforman
a obra titulada Os eidos / 2 (Galaxia,
NOVONEYRA
Vigo, 1974), ilustrada con debuxos
de Laxeiro e dedicada á memoria
dos seus pais e de María Mariño.
Logo, as dimensións política e
caligráfica aparecen conxugadas
no seu seguinte libro, Poemas
caligráficos (Brais Pinto, Madrid,
1979), prologado e deseñado por
Reimundo Patiño.
OS OITENTA
A comezos da década dos oitenta,
Novoneyra, considerado xa como
un clásico, comeza a recompila-
ción do seu ciclo courelao, des-
pois de sometelo a unha rigorosa
depuración. Así, publícase Os ei-
dos. Libro do Courel (Xerais, 1981),
que terá distintas reedicións en
anos sucesivos, como a ampliada
de Os eidos. Libro do Courel (Xe-
rais, Vigo, 1985). Ambas obras
levan unha antoloxía de comen-
tarios críticos e un glosario feito
polo autor, xunto con pezas ma-
nuscritas, ilustracións de Maside,
Grandío, René Portocarrero, Blas
Lourés, Laxeiro e Pedro Tavera, e
unha notación musical de Manuel
Balboa.
En 1983 afíncase definitivamente
en Compostela desde onde exer-
ce a presidencia da Asociación
de Escritores en Lingua Galega
de 1982 a 1986, e de 1988 ata 1999,
data da súa morte. Compostela
conformará, con Lugo e Madrid,
o triángulo central das cidades da
súa vida e obra.
Na segunda metade da década
dos oitenta comeza unha recom-
pilación temática da súa obra com-
pleta. En Muller pra lonxe (Depu-
tación de Lugo, Lugo, 1986) recolle
poemas eróticos e amorosos nunha
edición artística ilustrada por Car-
los Pardo Teijeiro e cun epílogo
de Claudio Rodríguez Fer. Máis
adiante en Do Courel a Compostela
1956-1986 (Sotelo Blanco, Barcelona,
1988) recolle composicións de te-
mática política, acompañadas por
textos manuscritos do autor e unha
escolma crítica. E finalmente apa-
rece unha nova versión bilingüe
galego-euskera da temática courelá,
agora depurada dos elementos po-
líticos ou eróticos, presentes nas
recompilacións anteriores deste
ciclo, e sen as dedicatorias nin o
glosario das edicións precedentes.
Esta versión, titulada Bazterrak
/ Os eidos I e II (Pamiela, Iruñea,
1988), foi realizada e prologada polo
poeta donostiarra Koldo Izagirre.
Máis adiante, ao inicio da década
dos noventa ve a luz unha edición
introducida e anotada deste ciclo
telúrico ao coidado de Claudio
Rodríguez Fer e Carmen Blanco,
Os eidos (Xerais, Vigo, 1990), edi-
ción que repite o corpus poético
da vasca á que tan só engade un
último poema, o titulado O monte
Cido, escrito en 1985. Esta última
obra terá varias reedicións.
Os anos noventa van amosar
unha nova contribución creativa
do escritor, que dá a coñecer tres
NOVONEYRA
BIOGRAFÍA E BIBLIOGRAFÍA
publicacións de literatura infantil
ambientadas na xeografía do Cou-
rel, cunha rica linguaxe poética e
un profundo pouso común ao do
seu canto.
Nos últimos anos noventa verán
a luz distintas publicacións de au-
toría colectiva e colaboración inte-
rartística, como Camelio xaponés
(Consorcio da Cidade de Santiago,
Santiago de Compostela, 1995), que
reúne en edición bilingüe galego-
nipona composicións de temática
compostelá: sete xiikas (versos
xaponeses) de Ayako Sugitani,
en versión galega de Novoneyra,
e tres composicións galegas de
Novoneyra, en versión xaponesa
de Sugitani; Betanzos: Poema dos
Caneiros e Estampas (Concello de
Betanzos, Betanzos, 1997), reedi-
ción do Poema da festa das barcas
no río Mandeo das Elegías, con
limiar de Xulio Cuns e estampas
de Jesús Núñez; ou Onde só queda
alguén para aguantar dos nomes
(Noitarenga, Santiago de Compos-
tela, 1999), en coautoría con Emilio
Araúxo e con fotografías de Federi-
co García Cabezón, sobre a perda
do vello mundo da montaña.
E nos dous anos anteriores á
súa morte publícase unha Anto-
loxía poética (A Nosa Terra, Vigo,
1997) de todos os seus ciclos feita
por Carmen Blanco e o libro de
conversas con Emilio Araúxo,
Dos soños teimosos (Noitarenga,
Santiago de Compostela, 1998), o
testamento intelectual que deixou
en vida. E no ano final do século
e da súa existencia aparecerá pos-
tumamente a derradeira obra por
el preparada, Arrodeos e desvíos do
Camiño de Santiago e outras rotas
(Xunta de Galicia, A Coruña, 1999),
con fotografías de Federico García
Cabezón, grafismos do poeta e no-
tas introdutorias de Ignacio Castro,
a obra á que o poeta tiña dado con
anterioridade outros nomes, entre
eles, Ámeto mítico e libro de rotas /
Ámeto mítico.
Novoneyra morre en Santiago
de Compostela o 30 de outubro
de 1999, o seu cadáver foi velado
no Museo do Pobo Galego e logo
enterrado no cemiterio de Lugo
con cerimonia civil. No seu Courel
natal tocaron as campás.
AS VARIACIÓNS DO CANTOR
Novoneyra non é un poeta prolífico
en exceso e deixounos como lega-
do último unha obra relativamente
breve e depurada. O autor é fecun-
do na súa creación primeira, dada
en entregas personalizadas, en
recitais máis ou menos privados
ou públicos; espallada en distintas
publicacións; ou gardada. Mais é
constantemente crítico na fixación
da súa creación definitiva e na súa
madurez, ademais de crear de
novo, volve reiteradamente sobre
o xa escrito, nun labor de recrea-
ción obsesionado pola procura
perfeccionista da palabra exacta,
que coincide case sempre coa
expresión máis depurada. A isto
cómpre sumar o seu carácter de
poeta total que trata de abranguer
o abano esencial da problemática
humana, aínda que se sitúe nunha
determinada perspectiva, xa sexa
paisaxística, política ou existencial,
as tres claves temáticas básicas da
Unha imaxe do álbum familiar de Novoneyra
Novoneyra será
súa poesía. De aquí deriva a uni-
dade e a personalidade da poética
esencialmente
novoneyriana, que aparece máis
cantor do claramente marcada nas últimas
Courel, terra e versión dos libros dos diferentes
ciclos temáticos nos que vai re-
teima primeira collendo e integrando as pegadas
desde onde olla
das modas históricas e literarias e
acumulando os persoais acertos
o mundo, e
anteriores: Os eidos, Muller pra
home courelao lonxe, Do Courel a Compostela,
que espallará Tempo de elexía, Poemas da doada
certeza i este brillo premido entre as
O Courel polo pálpebras e Arrodeos e desvíos do
mundo e Camiño de Santiago e outras rotas:
os ciclos telúrico, amoroso, político,
acollerá o
elexíaco, da certeza e do camiño,
mundo no respectivamente.
Courel
APERTURA Á VANGARDA
De todos os xeitos, nesta unidade
temática e estilística é posible si-
A súa etapa en nalar unha serie de cambios, que
Madrid é un nalgúns casos non son máis que
distintas dimensións poéticas e que
momento
están estreitamente vinculados ás
importante na vivencias persoais e sociais do es-
conformación critor, tal como se pode deducir do
percorrido biobibliográfico prece-
da súa ideoloxía dente. Mais no Novoneyra maduro
crítica conviven o máis esencial de cada
un dos achados atopados ao longo
progresista e
da súa traxectoria poética: o canto
do seu inicio á natureza e á terra, indisoluble do
como dicidor de canto humano; a presenza da voz
telúrica tal como aparece na tradi-
poesía. Deu ción oral popular, reflexo da histo-
o seu primeiro ria, da prehistoria e da intrahistoria;
os motivos existenciais constantes
recital poético
do amor e a morte; o tema social
nas aulas e político na súa dimensión gale-
universitarias e ga e universal; as preocupacións
temáticas e expresivas de certas
participou vangardas, como o surrealismo, o
noutro expresionismo abstracto, a poesía
no Teatro Lara beat ou o letrismo; e a sintonía
coa poesía galaica dos cancionei-
ros medievais, Rosalía de Castro e
Eduardo Pondal, especialmente, así
como con poéticas indixenistas e
de certas culturas ancestrais, que
practican unha arte estreitamente
integrada na vida e apartada das
referencias librescas.
Este canto total novoneyriano
presenta unha serie de dimensións
temáticas e formais que aparecen
interrelacionadas. Desde o punto
de vista da expresión, cohabitan no
autor a dimensión popular de tipo
tradicional coa vangardista. A pri-
meira maniféstase no ciclo telúrico,
ambientado na serra e nos camiños,
co que comeza e acaba a súa ca-
rreira: Os eidos e Arrodeos e desvíos.
Mentres, a segunda concéntrase na
obra castelá, na de ambientación
metropolitana e temática política e
erótica dos ciclos elexíaco, político,
amoroso e caligráfico.
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
ITINERARIO
BIBLIOGRÁFICO
Chámanos iste día que chove.
Chámanos cada verba
NEVA para atenuar o MUNDO
Pasamos como se pasa
de nós queda o que queda
POESÍA
■ «Os eidos», Galaxia, Vigo, 1955
(Prólogo de Ramón Piñeiro).
■ «Elegías del Caurel y otros
poemas», Rialp, Madrid, 1966.
■ «Os eidos / 2», Galaxia,
Vigo,1974 (Debuxos de Laxeiro).
■ «Poemas caligráficos, Cadernos
da Gadaña», Madrid, 1979
(Prólogo de Reimundo Patiño):
MANUSCRITA.
■ «Os eidos. Libro do Courel»,
Xerais, Vigo,1981.
■ «Os eidos. Libro do Courel»,
Xerais, Vigo,1985.
■ «Muller pra lonxe», Deputación
de Lugo, Lugo, 1986 (Epílogo de
Claudio Rodríguez Fer. Pintura de
Carlos Pardo Teijeiro): CICLO
AMOROSO.
■ «Do Courel a Compostela»,
Sotelo Blanco, Barcelona, 1988:
CICLO POLÍTICO.
■ «Os eidos», Xerais, Vigo,1990
(Edición de Claudio Rodríguez Fer
e Carmen Blanco): CICLO
TELÚRICO
■ «Tempo de elexía2, Vía Láctea,
A Coruña, 1991: CICLO ELEXÍACO.
■ «Poemas da doada certeza i
este brillo premido entre as
pálpebras», Espiral Maior, A
Coruña, 1994.
■ «Camelio xaponés», Consorcio
de Santiago, Santiago de
Compostela, 1995 (Coautoría
Ayako Sugitani).
■ «Betanzos. Poema dos Caneiros.
Estampas de Jesús Vázquez»,
Concello de Betanzos, Betanzos,
1997 (Prólogo de Xulio Cuns).
■ «Antoloxía poética», A Nosa
Terra, Vigo, 1997 (Edición de
Carmen Blanco).
■ «Onde só queda alguén pra
aguantar dos nomes», Noitarenga,
Santiago de Compostela, 1999
(Coautoría Emilio Araúxo e
Federico García Cabezón).
■ «Arrodeos e desvíos do Camiño
de Santiago e outras rotas», Xunta
de Galicia, Santiago de
Compostela,1999 (Notas
introdutorias Ignacio Castro)
CONTOS
■ «O cubil do xabarín», Edelvives,
Zaragoza,1991 (Ilustración
Quintana Martelo).
■ «Gorgorín e Cabezón»,
Edelvives, Zaragoza, 1992
(Ilustración Quintana & Vázquez).
■ «Ilda, o lobo, o corzo e o
xabarín», Tambre, Vigo, 1998
(Ilustración Manuel Uhía).
ENTREVISTA
■ «Dos soños teimosos,
Noitarenga», Santiago de
Compostela, 1998: TESTAMENTO
INTELECTUAL (preguntas Emilio
Araúxo).
21
LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS
ITINERARIO
CRÍTICO
Uns só da memoria o don
e outros son ventadores
outros manoseadores
de palabras sin canción.
■ X. L. Méndez Ferrín, «De Pondal
a Novoneyra», Xerais, Vigo, 1984.
■ Claudio Rodríguez Fer, «Poesía
galega», Xerais, Vigo, 1989.
■ Claudio Rodríguez Fer,
«Acometida atlántica» (Por un
comparatismo integral), Sada, A
Coruña, Ediciós do Castro, 1996.
■ Antónia López García, «Os
camiños do soño (a poesía de Uxío
Novoneyra)», Do Cumio, Vigo,
1993.
■ Ignacio Castro, «Alén da fenda.
Por unha filosofía do absoluto
sensible», Espiral Maior, 1994.
■ Xulio Calviño, «Uxío Novoneyra
e os motivos de Circe», Espiral
Maior, A Coruña, 1998.
■ Uxío Novoneyra. Homenaxe,
Asociación Cultural O Galo,
Santiago de Compostela, 1999.
Reeditado como Homenaxe a
Novoneyra. Letras galegas 2010,
Fundación Uxío Novoneyra,
Santiago de Compostela, 2009.
■ «Cartafol. Papeis para a Paz, 2,
Uxío Novoneyra na lembranza»,
I.E.S. Ánxel Casal Monte Alto, A
Coruña, 30, xaneiro, 2000, Día da
Paz e de Castelao.
■ Ignacio Castro (ed.), «Neste
silencio. Arredor de Uxío
Novoneyra», Noitarenga, Santiago
de Compostela, 2000.
■ Olga Novo, «Uxío Novoneyra.
Lingua loaira», Fundación Caixa
Galicia, A Coruña, 2004.
■ «Escrita contemporánea. Uxío
Novoneyra. A emoción da terra»,
Asociación de Escritores en
Lingua Galega, Vigo, 2005.
■ Carmen Blanco, «Uxío
Novoneyra», A Nosa Terra, Vigo,
2009.
■ Carmen Blanco, «Novoneyra: un
cantor do Courel a Compostela. O
poeta nos lugares dos seus
libros», Toxosoutos, Noia, 2010.
■ «Os Cadernos Ramón Piñeiro,
XIV, A casa! o val! a patria
humilde! Celebración de Uxío
Novoneyra» (1930-1999), Xunta
de Galicia, Santiago de
Compostela, 2010, un proxecto
colectivo no que colaboraron Luís
Alonso Girgado, Alexandra Cillero
Prieto, Élida Abal Santorum; Iris e
Luís Cochón; Montserrat Vázquez
Riveiro e Elba Rey.
■ Xosé Lois García, «Uxío
Novoneyra. Revisitado», Xerais,
Vigo, 2010.
■ Xosé Lois García, «Uxío
Novoneyra. Home e terra 2,
Toxosoutos, Noia, 2010.
■ Manuel Castelao, «Novoneyra /
Celso Emilio», Laiovento, A
Coruña, 2010.
■ Antón Lopo, «A distancia do
lobo», Galaxia, Vigo, 2010.
■ Anxo Tarrío Varela (coord.), Día
das Letras Galegas 2010. «Uxío
Novoneyra», Universidade de
Santiago de Compostela, Santiago
de Compostela, 2010.
■ Esperanza Mariño, Diccionario
Uxío Novoneyra, 3C3, Santa
Comba, A Coruña, 2010.
14/05/2010, 11:42:10
 22
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS
LETRASGALEGAS2010 UNIVERSO NOVONEYRA
SUPERANDO AS EXPECTATIVAS MÁIS OPTIMISTAS, NUMEROSAS ACHEGAS EDITORIAIS RECLAMAN
A VIXENCIA DA FIGURA DO POETA E DO SEU HERDO LITERARIO. VELAQUÍ UNHA REVISIÓN
DOS VOLUMES MÁIS SALIENTABLES DEDICADOS Á SÚA FIGURA E, LOXICAMENTE, Á SÚA OBRA
Como abondosa, plural e intensa
cumpriría referirse á produción
editorial dedicada a Uxío Novo-
neyra que viu a luz, con especial
incidencia, dun par de semanas
ata hoxe. Tal e como era doado
sospeitar ao se tratar dun autor
contemporáneo, cuxo poderoso
timbre de voz aínda non se apa-
gou; cuxa poesía, orixinal e singu-
lar, acadou por méritos propios
a categoría de clásico das nosas
letras, escasos son os recantos que
quedaron sen explorar ao revisar
as seguintes publicacións.
REEDICIÓNS
Os volumes poéticos de Uxío
Novoneyra demandaban novas
edicións que, sen atentar contra
o espírito orixinal do rexistro lin-
güístico que o autor asumiu como
definitivo —como así se fixo nas
máis das ocasións— espallasen e
divulgasen un dos herdos máis
relevantes que nos legou: a súa pa-
labra poética. Malia non aparecer
ningunha edición crítica da súa
poesía si son varias as propostas
que engrosan este bloque.
POESÍA
«Os eidos. Libro do Courel»
Uxío Novoneyra. Xerais. 236
páxinas. 15,80 euros. ✸✸✸
Velaquí unha das reedicións que
máis madrugou no mercado, sen
dúbida un dos seus libros máis
relevantes e talvez o que lle deu
maior sona. En esencia recúperase
a terceira edición, sen practica-
mente intervencións textuais de
ningún tipo, do título homónimo
que vira a luz na colección Gran-
des Mestres da editorial viguesa,
prescindindo —iso si— dun
epílogo que presentaba críticas
e outros textos.
POESÍA
«Tempo de elexía»
Uxío Novoneyra. Alvarellos Editora.
124 páxinas y CD. 19 euros. ✸✸✸
Nesta requintada edición, alén de
recoller o que foi o segundo libro
do autor e no que se reafirma de
xeito natural e continuísta a súa
estética singular, incorpora a tra-
dución que Novoneyra realizou
dos seus poemas ao castelán e,
alén diso, introduce a valiosa
novidade de ofrecer, en forma de
cedé, a súa intervención nun reci-
tal celebrado nos anos oitenta no
instituto Lucus Augusti de Lugo.
POESÍA
«Do Courel a Compostela»
Uxío Novoneyra. Galaxia. 134
páxinas + CD. 19 euros. ✸✸✸
Nova posta en circulación dun
libro fulcral do autor, nunha
por pulcra presentación editada en
Ramón Nicolás tapa dura e co interese engadido
SC22-23.indd 2-3
Novoneyra, xunto a Avilés de Taramancos
de incorporar un cedé no que o
autor recita numerosos poemas
deste libro, entre eles os ben
coñecidos de Vietnam canto e
Letanía de Galicia. Para min un
libro indispensable que, ademais,
conta coa ilustración en cuberta
dun magnífico O triángulo do
Courel de Reimundo Patiño, alén
de incluír no interior retratos de
Novoneyra realizados por Laxei-
ro e Lorente, e aínda algunhas
fotografías de García Cabezón
e de Gala.
CONVERSAS
«Dos soños teimosos»
Uxío Novoneyra (preguntas de
Emilio Araúxo). Xerais. 112 páxinas.
15,70 euros. ✸✸✸
Velaquí un dos libros que resul-
tan recorrentemente citados en
calquera estudo sobre a obra ou
a biografía do autor courelao. Na
súa edición orixinal, que viu a luz
no ano 1998 da man de Noitarenga,
foi moi lido e comentado, tanto
que axiña esgotou a súa edición
converténdose por esta razón nun
volume de moi difícil acceso ata
agora. Edicións Xerais, así pois,
decidiu cubrir esta lagoa e nel
atopamos un eco fiel da voz e do
pensamento de Novoneyra, ao
responder as diversas cuestións
que lle formula o editor e amigo
persoal seu Emilio Araúxo.
Un libro no que se desvela con
nitidez o sentido último da súa
poesía e o sentido último da súa
vida: lelo, ou relelo, conleva que
NOVIDADES LITERARIAS
se volve perfilar, na lembranza, a
súa figura e a súa obra.
ANTOLOXÍAS
De non desexar, ou de non poder,
acceder aos seus libros de forma
íntegra hai tamén poucas datas
puxéronse en circulación dúas
antoloxías de evidente interese
que cómpre coñecer.
POESÍA
«Esta coor de soidá.
(Escolma poética)»
Uxío Novoneyra. Follas Novas. 90
páxinas. 9,50 euros. ✸✸✸
Editada polo selo compostelán
Follas Novas na súa xa dilatada
colección Libros da Frouma, re-
sulta unha proposta de grande
utilidade para obter unha visión
concisa, pero global, da obra no-
voneyriana. Conta cunha atinada
introdución, selección e posfacio
a cargo de Luís Alonso Girgado
e Luís Cochón, alén da propia e
heteroxénea escolma disposta por
Élida Abal e Alexandra Cillero.
POESÍA
«Antoloxía poética»
Uxío Novoneyra. Galaxia. 168
páxinas. 10 euros. ✸✸✸
O prólogo-estudo que inicia o
volume, titulado Mirar é ir, ex-
presión de alento novoneyriano,
vén da man dunha das mentes das
máis lúcidas da crítica do país: o
profesor Arturo Casas, o que sen
NOVONEYRA
dúbida é xa unha garantía. Este
texto prologal, así pois, constitúe
unha das entregas de lectura obri-
gada para comprendermos, acaída
e globalmente, o que a contribu-
ción de Novoneyra supuxo para
a poesía galega, para a literatura
galega do XX, esa construción
que veu da man dun poeta «ren-
didamente local, universal» como
Casas o define. Ademais, a seguir,
xúntase a antoloxía poética máis
ampla de cantas viron a luz este
ano.
BIOGRAFÍAS
BIOGRAFÍA E ANTOLOXÍA
«Folerpas de Novoneyra»
Fran Alonso. Xerais. 132 páxinas.
10 euros. ✸✸✸
Esta proposta focaliza o interese
tanto para lectores novos como
para adultos. Nela formúlase
un percorrido cronolóxico pola
vida do autor courelao, recalan-
do naqueles aspectos biográficos
e literarios máis salientables nun
diálogo eficaz con investigacións
anteriores e incorporando unha
visión interpretativa que repara
non só as súas obras literarias,
senón nas súas vivencias no Cou-
rel, Lugo, Madrid ou Compostela,
todas elas a evidenciaren o com-
promiso de Novoneyra coa poesía,
coa lingua galega e coa súa terra.
Ademais, o libro incorpora un
abondoso material iconográfico e
documental fóra doutras seccións
de interese como son os recursos
que hoxe en día se poden atopar
na Rede ou unha útil cronoloxía.
Esta última é a que precede unha
representativa e meditada escol-
ma poética.
BIOGRAFÍA
«A distancia do lobo»
Antón Lopo. Galaxia. 160 páxinas.
9 euros. ✸✸✸
Máis canónica, aínda que eviden-
temente novidosa e heterodoxa, é
a achega biográfica que ofrece o
poeta, narrador e xornalista An-
tón Lopo, quen xa ensaiara este
xénero coas figuras de Lorenzo
Varela e de Fermín Bouza Brey.
Lopo realiza neste libro un exer-
cicio esforzado de composición
que deita un resultado global máis
que convincente artellando unha
proposta biográfica en primeira
persoa, no fondo unha «biogra-
fía novelada», que bebe tanto do
coñecemento persoal como das
fontes impresas e orais consulta-
das e que asume unha perspectiva
xornalística indiscutible.
O resultado é revelador pois
embebédase ao lector de tal xeito
que se acaba por asumir que na
realidade é o propio Novoneyra
quen axuíza, opina e desvela
socalcos vitais propios a través
dunhas memorias que comezan
NOVONEYRA
NOVIDADES LITERARIAS
ao final da súa vida e que recons-
trúen a totalidade da súa vida ata
chegar á súa infancia, desvelando
así as claves do seu pensamento,
da súa concepción da vida e da
poesía, da súa ideoloxía, das filias
e das fobias, entre outros moitos
aspectos.
BIOGRAFÍA E ESTUDO
«Uxío Novoneyra»
Carmen Blanco. A Nosa Terra. 102
páxinas. 9 euros. ✸✸✸
A medio camiño entre a biografía
e o ensaio interpretativo cómpre
citar este título que chega da man
da profesora lucense Carmen
Blanco, quen xa hai uns anos edi-
tara Os eidos, xunto con Claudio
Rodríguez Fer. Un volume que
incorpora aspectos biográficos
contrastados do autor xunto con
interpretacións literarias da súa
produción poética máis salienta-
ble, sen esquecer un relevante cor-
pus fotográfico e documental.
MONOGRAFÍAS
ENSAIO
«Novoneyra, revisitado»
Xosé Lois García. Xerais. 314
páxinas. 17 euros. ✸✸✸
En Novoneyra, revisitado, alén de
presentarse propostas ensaísticas
abeiradas aos estudos de corte li-
terario, acrecéntanse outras tantas
de índole biográfica ou de inter-
pretación sociolóxico-política, por
veces acaroando tamén o xénero
memorialístico, o que resulta ope-
rativo para exhumar moitos textos
en boa medida inéditos como son
documentos escritos e discursos,
fragmentos epistolares ou refle-
xións rescatadas da memoria. O
resultado final constitúe un repa-
so, con intención totalizadora, que
redescobre un Novoneyra que de-
senvolveu un papel relevante máis
alá do estritamente literario como
evidencia o seu posicionamento
como firme defensor da lingua
galega ou o labor protagonizado
como crítico de arte, recitador
—ou «dicidor» como el gustaba de
afirmar—, gravador e impulsor de
numerosos proxectos culturais.
ENSAIO
«Uxío Novoneyra. Home e
terra»
Xosé Lois García. Toxosoutos. 218
páxinas. 15 euros. ✸✸✸
De carácter máis misceláneo e
de idéntica autoría que o anterior
preséntase ao abeiro dun lúcido
prólogo dun dos fillos do poeta:
Uxío Novoneyra Rei. O estudo
contén partes tan diversas, e ao
tempo atractivas, como son por
exemplo a análise da voz de vin-
te e oito poetas que homenaxean
ao autor do Courel; ao tempo in-
clúese unha interesante análise
da flora e da fauna en Os eidos
e compílanse aquí os artigos e
poemas que X. L. García dedicou
a Novoneyra. Por último engádese
un corpus textual conformado por
prosas do poeta courelao, moitas
deles inéditas e que, sen dúbida,
encerran un enorme valor litera-
rio e ideolóxico.
ENSAIO
«Dicionario Uxío Novoneyra»
Esperanza Mariño.
tresCtres Editores. 218 páxinas. 13
euros. ✸✸✸
Como é habitual, a editorial tresC-
tres ofrece o seu dicionario dedi-
cado á figura homenaxeada no Día
das Letras Galegas. Nesta ocasión
é a profesora Esperanza Mariño,
quen hai tres anos se responsa-
bilizara de idéntico proxecto coa
poeta María Mariño, a que elabora
un moi rigoroso volume, prologa-
do por Antón Santamarina, que
atravesa, en diversas seccións, con
seriedade e bo facer, todo aquilo
que máis pode interesar ao lector
verbo do autor da Letanía de Ga-
licia: biografía, análise crítica da
súa obra, imaxes, antoloxía tex-
tual ou recursos didácticos para
publicitar a súa obra nos ámbitos
docentes entre outros.
ENSAIO
«Do A ao Z con Uxío
Novoneyra»
Francisco Fernández Naval.
Everest. 60 páxinas. 7,75 euros.
✸✸✸
Cun espírito semellante ao an-
terior título, e cunha diáfana
orientación didáctica aplicando
o criterio de entradas alfabeti-
camente ordenadas, Fernández
Naval esencializa as claves máis
salientables do mundo creativo
e persoal de Novoneyra, feitas
desde a perspectiva, nada oculta,
de quen admirou e admira ao
poeta.
LIBROS DE HOMENAXE
Algunhas institucións, alén das
pertencentes á administración
educativa autonómica para as
que é unha obriga a difusión da
obra e personalidade do autor ho-
menaxeado en forma de diversas
publicacións e recursos que aquí
non nos ocupan, a Deputación
de Lugo prevé estar presente
no ámbito editorial e reeditar
o poema Letanía de Galicia en
edición exenta, que se publicara
no número 3 da revista Fronte e
Cocote, da Escola de Enxeñeiros
Técnicos Agrícolas de Lugo, no
ano 1972.
HOMENAXE
«Homenaxe a Novoneyra.
Letras Galegas 2010»
VV. AA. Rei Zentolo, 3 cadernos
(textos, láminas, fotografías).
Edición limitada. ✸✸✸
Asemade, como é ben sabido, pou-
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
co antes do pasamento do poeta
un grupo de artistas e creadores
quixeron realizar unha homenaxe
ao autor do que saíu unha publi-
cación que incorporaba cartas,
composicións poéticas e obra
plástica. Aquel proxecto volve
ver agora a luz, da man de Rei
Zentolo, nunha edición limitada
de 450 exemplares. O proxecto
publícase mercé un acordo entre
a Fundación Novoneyra e a Fun-
dación Caixa Galicia, quen xa
editara, hai algúns anos Lingua
loaira, de Olgo Novo: un ensaio
esencial para coñecer con perti-
nencia a obra de Novoneyra.
ESTUDOS LITERARIOS
Máis canónica,
ENSAIO E RECUPERACIÓN
aínda que FACSIMILAR
evidentemente «Uxío Novoneyra. Día das
novidosa e Letras Galegas 2010»
heterodoxa, Anxo Tarrío (coord.). USC. 133
é a achega páxinas. 25 euros. ✸✸✸
Sorprende gratamente a publica-
biográfica que
ción anual que, sobre o homena-
ofrece Antón xeado no Día das Letras, ofrece o
Lopo Departamento de Filoloxía Galega
da Universidade de Santiago de
Compostela e que nesta ocasión
ve a luz baixo o título de Uxío No-
voneyra. Día das Letras Galegas
2010. Sorprende e non porque
as anteriores entregas estivesen
exentas de interese senón porque,
alén das estimables colaboracións
que aquí se compendian, este ano
presenta a particularidade de in-
corporar a reprodución facsimilar
do manuscrito autógrafo de Os ei-
dos (1952-1954), sen dúbida unha
auténtica xoia bibliófila reprodu-
cida con extrema pulcritude. A
Castelao realiza presente entrega, coordinada
por Anxo Tarrío, quen introduce
unha completa
oportunamente este estudo e
análise dos
mais dá conta das reviravoltas
libros talvez do manuscrito reproducido, in-
clúe diversas colaboracións de
máis xorne interpretativo como a que,
representativos da man de Xesús Alonso Montero,
de Novoneyra e se achega ás glosas incorporadas a
un volume de Elegías del Caurel...
Celso Emilio da súa propiedade, afondando ao
Ferreiro tempo na relación que o uniu co
poeta courelao; ademais doutros
estudos como son os ecos dos ro-
mances na poesía de Novoneyra,
asinado por José Luis Forneiro;
un estudo arredor do volume
Arrodeos e desvíos do Camiño
de Santiago, a cargo de María
Xesús Nogueira; outra análise da
literatura para os máis novos que
ofreceu Novoneyra e subscrito
por Blanca-Ana Roig ou o que
afonda na valoración dos rexistros
lingüísticos na súa obra do que se
responsabiliza Carmen Silva.
Xosé Lois García ENSAIO
redescobre un «Novoneyra / Celso Emilio»
Novoneyra que Manuel Castelao. Laiovento. 234
desenvolveu un páxinas. 19 euros. ✸✸✸
papel relevante
máis alá do
estritamente
literario
23
LA VOZ DE GALICIA
CULTURAS
Este libro, a cargo do profesor,
crítico literario e cinéfilo Ma-
nuel Castelao, guíase por unha
intención ben loable como é a de
facer accesible o coñecemento
da literatura. Ademais une, ao
meu ver moi acaidamente, a aná-
lise de dúas voces clásicas e que
sentiron mutua admiración polas
súas achegas literarias. Máis con-
cretamente, Castelao realiza unha
incisiva, completa e divulgativa
análise dos libros talvez máis
representativos e populares de
ambos os dous autores: Os eidos
e mais Longa noite de pedra do
autor de Celanova, no que é o
primeiro paso dun proxecto máis
global —baixo o título de A aula
literaria— que irá enriquecéndose
con outros volumes proximamen-
te. Estes ensaios perseguen, con
claridade e en moitas ocasións
con clarividencia, pescudar nos
mecanismos que alicerzan os
poemarios, ofrecer unha enrique-
cedora visión sobre a experiencia
literaria das pezas poéticas sen
ocultar unha intención divulgativa
que subliña a auténtica relevancia
que estes dous autores, que estas
dúas voces clásicas, tiveron para
a evolución da nosa lírica, mesmo
para a nosa propia identidade. Un
ensaio, en fin, luminoso que cóm-
pre non perder de vista.
INÉDITOS
TEXTOS VARIOS
«A casa! o val! a patria
homilde! Celebración de
Uxío Novoneyra (1930-
1999)»
VV. AA. C. Ramón Piñeiro. Xunta
de Galicia. 133 páxinas. 9,79 euros.
✸✸
Non se podía deixar pasar a oca-
sión sen que se desen a coñecer
outras propostas de Uxío Novo-
neyra que, por distintas razóns,
quedaron nos arquivos do autor.
Este é o principal obxectivo que
perseguiu este volume, que viu a
luz na serie Cadernos Ramón Pi-
ñeiro, do centro do mesmo nome,
en edición de Luís A. Girgado, A.
Cillero e Élida Abal, baixo a
responsabilidade textual de Iris
e Luís Cochón. A voluminosa e
completa publicación ofrece ao
lector interesado un conxunto
misceláneo de textos de carácter
biográfico, poético ou autopoé-
tico, prosas de diverso xorne,
documentos caligráficos, cartas
e outro material que está moi
lonxe, ao meu ver, de ocupar un
espazo secundario na produción
de Novoneyra. Con todo o má-
ximo interese talvez radique na
divulgación de textos prosísticos
do autor, ata agora pouco coñeci-
dos, e que, sen dúbida, iluminan
ou iluminarán, aínda mellor, a súa
traxectoria.
14/05/2010, 11:44:11
24
SÁBADO, 15 DE MAIO DO 2010
LA VOZ DE GALICIA
NOVONEYRA
CULTURAS INÉDITO
Coordinación: Tucho Calvo

LETRASGALEGAS2010

ÁMETO MÍTICO. O libro que o luns ofrecerá La Voz aos seus lectores, «Arrodeos e desvíos do Camiño de Santiago», tivo diversos títulos ao
longo da súa xénese. Neste orixinal ilustrado polo propio Novoneyra, recóllese como «Ámeto Mítico». Tamén baraxou o autor o título «Libro de
rotas /Ámeto Mítico». Na imaxe, unha portada escaneada do orixinal do autor.