Otpadne vode u energetskom

i industrijskom sektoru
Tuzlanskog kantona

Urednik: Esad Arnautovi

Priprema broure: Emir Arpadi, Zijad ehabovi
Priprema za tampu: Fahrudin Ali
Izdava: PAPIR KARTON Tuzla
Broura je trampana u okviru projekta Otpadne vode u energetskom i industrijskom sektoru TK, finansirana od strane Federalnog ministarstva rudarstva, energetike i industrije u okviru podsticaja proizvodnje i prestrukturiranja
industrije i rudarstva za 2008 godinu.

SADRAJ:
ENERGETSKI I INDUSTRIJSKI SEKTOR
TUZLANSKOG KANTONA .................................................................. 2
NOVI ZAKONSKI OKVIRI PO PITANJU
TRETMANA OTPADNIH VODA .......................................................... 3
TRETMAN OTPADNIH VODA U GLOBAL ISPAT KOKSNOJ
INDUSTRIJI LUKAVAC (GIKIL) .......................................................... 5
SOLANA TUZLA ................................................................................... 6
TERMOELEKTRANA TUZLA .............................................................. 7
FABRIKA SODE SISECAM LUKAVAC (SSL) ..................................... 10
REZIME ................................................................................................... 11

kozvanim prljavim tehnologijama, karakteristinim za baznu

industriju, Tuzla je postala
najzagaenija regija u bivoj

Kanton Tuzla je ener- Jugoslaviji. Nakon raspada Jugetski i industrijski najrazvijeniji goslavije i prestanka rata, svi
kanton u Bosni i Hercegovini. ovi sistemi (izuzev toluendiizocIndustrijski razvoj kantona Tuzle ijanata) su revitalizirani i ponovo
potie jo iz doba Austrougarske puteni u rad. U meuvremenu
monarhije (solana, fabrika sode, je u Evropi iz osnova promjenpiritusara) i to zahvaljujui pri- jena industrijska filozofija: briga
rodnim resursima u kantonu. za ljudski okoli je postala priPoslije II svjetskog rata i nas- marni faktor kod odluivanja o
tanka Socijalistike Republike izboru tehnologija i izdavanju
Jugoslavije dolo je do naglog okolinskih dozvola. Energetski i
razvoja industrije u naem kan- industrijski sektor u Tuzlanskom
tonu. Izgraeni su veliki indus- kantonu se naao pred velikim
kako
prilagoditi
trijski sistemi na bazi prirodnih izazovom:
resursa: Termoelektrana Tuzla postojee prljave tehnologije
(ugalj kao sirovina); Koksara u novim uslovima, pogotovo to
Lukavcu sa prateom preradom se radi o velikim financijskim
kosnog gasa (azotara proizvod- ulaganjima.
nja vjetakog ubriva: krenog Ciljevi ovog projekta:Otpadne
amonnitrata KAN, proizvodnja vode u energetskom i industribenzola, proizvonja anhidrida jskom sektoru Tuzlanskog kanmaleinske kiseline); fabrika po- tona su:
definisati postojee stanliola i toluendiizocijanata; fabri- -
ka za proizvodnju deterdenata je po pitanju otpadnih voda u
i sredstava za pranje DITA Tu- odabrana etiri energetska i inzla; fabrika gasbetonskih ploa dustrijska postrojenja u TuzlanSiporeks; podzemni i nadzemni skom kantonu
definisati ve poduzete
rudnici uglja, itd. Svi ovi sistemi -
su izgraeni shodno tadanjoj mjere nakon revitalizacije i
filozofiji: proizvesti to vie, bez ponovnog putanja u rad
definisati mjere koje se
obzira na tetno djelovanje na -
okoli. Obzirom da se radi o ta- trebaju poduzeti po pitanju tretENERGETSKI I INDUSTRIJSKI SEKTOR TUZLANSKOG
KANTONA

mana otpadnih voda sa

ciljem dobijanja Okolinske
dozvole
-
razmjeniti
iskustva
na
bazi najnovijih tehnikih
dostignua u
Evropi
-
rezime

Kanal otpadne vode

NOVI ZAKONSKI OKVIRI PO

PITANJU OTPADNIH VODA

u narednom
periodu.
P o j a m
odrivog razvoja
definisan je nizom
konvencija,
deklaracija, a
jedna od njih
ga definie
kao
susretanje potreba
sadanjosti
bez kompromisa, da bi budue
generacije mogle sustii svoje
potrebe. (Svjetska komisija za
okolinu i razvoj WCED) Neki od
ovih instrumenata u
proteklom
periodu su
utvreni
i
definisani
kroz zakonsku regulativu i to:
ratifikacijom

O
d
01.01.2008
stupio je na
snagu
novi
Zakon o zatiti
okolia u Federaciji Bosni i
Hercegovini.
Prema
tom
zakonu
sve
Sabirni rezervoar za kondenzate
firme su dune
da podnesu
zahtjev za dobijanje Okolinske meunarodnih ugovora koje
dozvole. Meutim prethodno je prihvatila SFRJ, a preuzela
mora biti odobren plan aktivnos- BiH Uredbom o preuzimanju
ti za smanjenje zagaenja pri- saveznih zakona koji se u RBiH
rodnih medija koji definie sve primjenjuju kao republiki zakoaktivnosti firme po ovom pitanju ni (Sl.list SRBiH br. 2/92)

 zakona
vodnje soli
koji su done S i s e c a m
seni z SR BiH
Soda - 100 %
a koji nisu
BiH proizvodstavljeni van
nje soda
snage
T e r
Zamoelektrakon o zatiti
na - 70% BiH
okoline (Sl.
proizvodnje
novone FBiH
elektrine enPostrojenje za bioloko preiavanje
33/03)
ergije
amonijanih otpadnih voda
Praviln GIKIL
ik o graninim
100%
BiH
vrijednostima opasnih i tetnih proizvodnje koksa i proizvoda
materija za tehnoloke otpadne na bazi koksa
vode prije njihovog isputanja u
sistem javne
Zahvataju
kanalizacije
61%
vode
odnosno u
iz
slivnog
drugi
pripodruja rijemnik (Sl.
jeke Spree
novine FBiH
koja se troi
br 50/07)
za
potrebe

Zaindustrije
i
kon o vodastanovnitva,
ma (Sl.noodnosno 88%
Postrojenje za bioloko preiavanje
vine F BiH
vode koja se
amonijanih otpadnih voda
70/07)
zahvata
za
i njima su
potrebe
indefinisani standardi okolinske dustrije.
prihvatljivost u domenu integral- Openito cjelokupno upravljanje
nog upravljanja vodama.
okolinskim resursima ureeno
U sklopu ovog projekta anal- je sa ISO 14000 i ISO 9000
izirana 4 preraivaka kapaciteta ostvaruju:

Solana - 100% BiH proiz4

TRETMAN OTPADNIH VODA U

GLOBAL ISPAT KOKSNOJ INDUSTRIJI LUKAVAC (GIKIL)

Nakon dovretka V baterije 2004 godine, koksara u
Lukavcu je ponovo putena u
rad, kao i sve pratee fabrike. U
GIKIL-u se primjenjuje nekoliko
razliitih tehnologija, tako da
nastaju i otpadne vode razliitog
sastava. U proteklom periodu je
ve dosta uraeno po pitanju
smanjenja zagaenosti otpadnih voda:
-
izvrena je zamjena
benzola kao osnovne sirovine u
proizvodnji anhidrida maleinske
kiseline sa n-butanom i na taj
nain izbjegla pojava benzola u
otpadnim vodama, koji je veoma otrovan i kancerogen
-
izvrena je kompletna
sanacija
odvodnog
kanala otpadnih voda
-
izvrena
je
revitalizacija i
modernizacija
postojeeg
postrojenja
za
bioloko
preiavanje

amonijanih otpadnih voda

-
napravljeni su i montirani
sabirni rezervoari za otpadni
kondenzat
U okviru Plana aktivnosti definisane su sve ostale otpadne
vode u GIKIL-u i predloeni
naini rjeavanja ovog problema, imajui u vidu tri aspekta:
1.
Smanjenje koliine otpadnih voda
2.
Odabir tehnologija za
preiavanje, tako da dobijeni
rezultati zadovoljavaju propisane zakonske norme
3.
Financijski efekt: investicija, smanjenje trokova
odravanje i eventualni povrat investicije preko koritenje
suvinog biolokog mulja, kao
sirovine za dalju proizvodnju.

ematski prikaz
procesa proizvodnje soli pri
preiavanju
slane vode metodom Ca (OH)2
- Na2SO4 - Na2CO3.

SOLANA TUZLA

U fabrici SOLANA Tuzla
su definisane sve otpadne vode
i predloeni naini rjeavanja
ovog problema.
Procesne otpadne vode nastaju
u:
- procesu preiavanja slane
vode
- procesu proizvodnje soli
- procesu suenja i pakovanja
soli
- procesu hlaenja recirkulacione rashladne vode.
U procesu preiavanja slane
vode, otpadne vode nastaju
samo u incidentnim situacijama.
U procesu suenja i pakovanja
soli otpadne vode nastaju prilikom periodinih pranja aparata
(uglavnom sunice i vibracioni
transporteri), te od pranja radnih povrina da bi se uklonila
otpadna so koja je posljedica
praenja prilikom transporta i
pakovanja soli.
Ove
otpadne
vode
su
periodinog karaktera.
Hlaenje rashladne vode
Ovaj otpadni tok je periodinog
karaktera i na osnovi iskustvenih
6

podataka se procjenjuje da je
njegova koliina priblino 0,1
0,2 [m3/h].
Suspendovane materije se
taloe u retenzionom bazenu, a
bistar preliv ide u vodotok.
Najznaajniji otpadni tok u Solani
je isputanje matine luine,
to je posljedica specifinog
sastava slane vode tuzlanskog
leita.
Koliina isputene matine
luine je:
VML = 0,11 0,17 [m3/t proizvedene soli]
Preiavanje sirove slane vode
za potrebe procesa proizvodnje soli se vri metodom soda
kaustina soda tj. sa NaOH i
Na2CO3, pri emu se kao talog
pojavljuju CaCO3 i Mg(OH)2.
Preiena slana voda koja
sadri NaCl, Na2SO4, Na2CO3
i NaOH se vodi u proces proizvodnje a iz procesa se izvodi
matina luina
Prelaskom na preiavanje
slane vode metodom kre-sulfat-soda tj. Ca (OH)2 - Na2SO4
- Na2CO3 se znatno smanjuje (ili u potpunosti eliminie)
isputanje matine luine tj. ista
se koristi kao reagens u procesu preiavanja slane vode.

ematski prikaz procesnih tokova prikazan je na prethodnoj

slici.

kao i pH vrijednost.
6.
Solana d.d. Tuzla posjeduje privremenu Vodoprivrednu saglasnost.
7.
Uraen je Plan aktivnosti
ZAKLJUCI
za smanjenje emisije otpadnih
voda i isti je u fazi revizije.
1.
Solana d.d. Tuzla u proiz- 8.
Uraeni su Idejni projekti
vodnom procesu ne koristi in- za tretman otpadnih voda, ali u
dustrijsku vodu jezera Modrac. ovom momentu nisu na raspo2.
Koliine isputenih ot- laganju finansijska sredstva za
padnih voda su na nivou od 3,1 realizaciju istih (radi se o ulagan 3,3 [m3/ t proizvedene soli].
jima od 3,0 5,0 miliona KM).
3.
Trenutno se iz otpadnih
voda uklanjaju suspendovane
materije, a drugi tretman se ne
TERMOELEKTRANA TUZLA
vri.
4.
Redovno se vri monitor
TETUZLA je termoening otpadnih voda.
5.
U otpadnim vodama je ergetski objekat koji djeluje u
povean sadraj NaCl i Na2SO4 sastavu JP Elektroprivrede BiH
Idejna ema zatvotenog ciklusa
otpadnih voda TE Tuzla
Retencioni bazen H2

Vodozahvat pov. vode

sa ljaita

Sabirnik otp.voda TEP i DU

DU talonik

Seperator
zauljenih
voda

Seperator
zauljenih
voda

Postrojenje
za tretman
voda odmuljenja
sistema

ljaite
Jezero II

Otpadne vode GPO i jama ispod

trafo postrojenja

Odmuljenje
hladnjaka
Bl 6

Bl 5

Bl 4

U recidjent
Bazen
prljave
vode
HPV-e
Skel
inhibitor

Bazen sirove
vode

Bazeni sirove
vode

d.d Sarajevo ija je osnovna

djelatnost proizvodnja elektrine
energije za potrebe elektro -energetskog sistema (EES). Pored
elektrine energije kao primarnog
proizvoda,TETUZLA
proizvodi i isporuuje:

Toplotnu energiju, za sistem daljinskog grijanja (SDG)
gradova Tuzle i Lukavaca;

Tehnoloku paru, za
potrebe pojedinih industrijskih
preduzea u bliem okruenju:
Solana, Poliolchem, Dita i Siporex.
Tehnoloku vodu za potrebe pojedinih industrijskih preduzea u
bliem okruenju: Solana, Poliolchem, Dita i Siporex

U TE Tuzla, obzirom na
namjenu objekta, tehnoloke
8

procese rada i aktivnosti koje

se vode unutar objekta, nastaju
vie vrste otpadnih voda koje se
isputaju na dva ispusta E1 i
E2.
A. Ispust E2 obuhvata
slijedee vrste otpadnih voda:
otpadne vode postrojenja
Hemijske pripreme vode
zauljene otpadne vode,
otpadne vode od odmuljivanja hladnjaka,
otpadne vode sa deponija
uglja
sanitarno-fekalne otpadne
vode,
oborinsko-povrinske vode
B. Ispust E1 obuhvata:
otpadne vode sa deponije
ljake i pepela.
Sa stanovita zagaenosti ovih
otpadnih voda najzagaenije

su:
Otpadne vode iz procesa hemijske pripreme vode (HPV) nastaju u postupcima pripreme
dekarbonizirane,
demineralizirane i omekane vode,
koje su neophodne u procesu
proizvodnje
elektrine
energije, u prosjenoj koliini od
oko: 144,36 m3/h. To su otpadne vode koje nastaju kod:
odmuljivanja reaktora, pranja
pjeanih filtera (otvorenih i zatvorenih), regeneracije ionskih
izmjenjivaa, ispiranja kolona
za mekanje vode, pripreme
kemikalija i dr. Ove vode, koje
nastaju u velikim koliinama i
koje su znaajno optereene
zagaujuim materijama, predstavljaju veliki problem kada
je u pitanju tretiranje otpadnih
voda u TE Tuzla.
Prosjena koliina otpadnih
voda sa deponije ljake i pepela
je 800 m3/h.
Osnovna karakteristika otpadnih voda sa deponije ljake i
pepela, je da su ove otpadne
vode visoko optereene za otopljenim solima, da su toksine
zbog visoke pH vrijednosti i da
su povremeno optereene i sa
suspendiranim materijama.
Otpadne vode sa deponije
ljake i pepela, preko preljeva

brane, otvorenim tokom se direktno uputaju u prirodni recipijent-vodotok Jale.

U Termoelektrani je uraen Idejni projekat za rjeavanje ovog
problema.
Ciljevi projekta
Smanjenje unosa koliina otpadnih voda i tereta zagaenja
u prirodni recipijent-vodotok
Jale i do 80%.
Zadovoljavanje zakonskih
propisa kada je u pitanju kvalitet
otpadnih voda koje se isputaju
u prirodni recipijent, obzirom da
e kvalitet efluenta biti u skladu
sa Pravilnikom o graninim vrijednostima opasnih i tetnih
materija za tehnoloke otpadne
vode prije isputanja u sistem
javne kanalizacije odnosno drugi prijemnik (Slubene novine
FBiH, broj: 50/07).
Uvoenje potrebnih preventivnih mjera koje e
obezbijediti smanjenje koliina
otpadnih voda;
U postojeim uslovima odabirom pravilnog koncepta rjeenja
tretmana otpadnih voda postii
da se sve nastale otpadne vode
TE Tuzla zatvore u ciklus
hidraulikog transporta ljake i
pepela i tako umjesto isputanja
u recipijent korisno upotrijebe;
Pravilnim odabirom opreme i
9

Voda za tehnoloke potrebe zahvata se iz akumulacije jezera

Modrac. Od ukupnog protoka
industrijske vode u SSL-u, 30%
se koristi u tehnolokom procesu, a 70% kao rashladna voda.
Otpadne vode SSL-a sastoje se
od:
tehnolokih otpadnih voda,
rashladnih otpadnih voda i
FABRIKA SODE SISECAM sanitarnih i oborinskih otpadnih voda.
(SSL)
Ove otpadne vode se preko dva

Snadbijevanje industri- (2) ispusta:
jskom vodom i otpadne vode u (I1Bijelo more i I2 zajedniki
kolektor) isputaju u rijeku
SSL-u
neophodnom automatizacijom
kompletnog sistema obezbijediti nesmetan rad TE i pouzdan
rad zatvorenog sistema, a sve
na osnovu najboljih dostupnih
tehnologija ( BAT) i
Zadovoljiti svu zakonsku regulativu iz oblasti zatite voda.

10

Spreu.
Mjere prevencije - poboljanja
Formiranjem kompanije Sisecam Soda Lukavac (SSL) obustavljen je pogon proizvodnje
kaustine sode ( NaOH ) jer je
bio najvei zagaiva vode.
Investirano je u:
-automatizaciju
pogona
(uvoenjeDCS-a)
- sanaciju postojeih i ugradnju
novih aparata
- izgradnju dvije nove krene
pei
- izgradnju pogona Teke sode
- izgradnju Rashladnih tornjeva
- rekonstrukciju kanalne mree
- izgradnju Centralnog kupatila
Sa uloenih 30 miliona $ (USD)
u dosadanju implementaciju investicija (Teka soda, Rashladni
tornjevi, Krene pei) smanjila
se potronja sirovina po jedinici
gotovog proizvoda to je uzrokovalo i smanjenje samog tereta
zagaenja (EBS) za oko 43% u
odnosu na teret zagaenja prije
ulaska stratekog partnera.
Aktiviranjem Tornjeva za recirkulaciju rashladne vode u maju
2009.godine, teret zagaenja
otpadnih voda (EBS) e se
smanjiti jo za dodatnih 20 %.
Mjere prevencije - poboljanja
Formiranjem kompanije Sisecam Soda Lukavac (SSL) obus-

tavljen je pogon proizvodnje

kaustine sode ( NaOH ) jer je
bio najvei zagaiva vode.
Investirano je u:
automatizaciju
pogona
(uvoenjeDCS-a)
- sanaciju postojeih i ugradnju
novih aparata
- izgradnju dvije nove krene
pei
- izgradnju pogona Teke sode
- izgradnju Rashladnih tornjeva
- rekonstrukciju kanalne mree
- izgradnju Centralnog kupatila
Sa uloenih 30 miliona $ (USD)
u dosadanju implementaciju investicija (Teka soda, Rashladni
tornjevi, Krene pei) smanjila
se potronja sirovina po jedinici
gotovog proizvoda to je uzrokovalo i smanjenje samog tereta
zagaenja (EBS) za oko 43% u
odnosu na teret zagaenja prije
ulaska stratekog partnera.
Aktiviranjem Tornjeva za recirkulaciju rashladne vode u maju
2009.godine, teret zagaenja
otpadnih voda (EBS) e se
smanjiti jo za dodatnih 20 %.
REZIME

Na osnovu predienih
izvjetaja i zakljune diskusije
moe se konstatovati slijedee:
1.
Sve etiri firme su ve
11

uloile znatna materijalna sredstva za poboljanje situacije po

pitanju zatite okolia.
2.
Predati su Planovi aktivnosti Federalnom Ministarstvu
za zatitu okolia na usvajanje.
3.
Planovi aktivnosti su pokazali da su potrebna velika materijalna ulaganja u narednom periodu da bi se zagaenja otpadnih
voda svela u zakonski dozvoljene
okvire. Objektivni, firme ne mogu
same podnijeti taj financijski teret.
Zato je predoen Evropski model
za rjeavanje tretmana otpadnih
voda, koji se u praksi pokazao
veoma uspjenim. Zapravo to je
jedina alternativa za ovako velike
sisteme.
4.
Evropski model tretmana otpadnih voda (Opina
Schwelgern-Njemaka
Iz predoene eme se vidi da je
napravljeno kombinovano postrojenje (industrijske otpadne
vode iz rezervoara 4 i 5 dolaze
otpadne vode iz koksare Thysen Krupp i komunalne otpadne
vode). Ovaj model ima viestruke
prednosti:
- itav projekt finansira EU fond
koji se vraanjem kreditnih rata
obnavlja i uveava za prispjele
kamate
-
Tri velike industrijske firme
plaaju godinje takse opini
12

Schwelgern koje su manje od

trokova odravanja samostalnog postrojenja za preiavanje
otpadnih voda
-
Rjeavanjem problema
na ovaj nain, firme dobijaju iz
prethodnog tretmana otpadnih
voda trine proizvode (napr.koksara Thysen Krupp: elementarni
sumpor resurs za koarsku industriju i industriju guma; povrat
azota i vodonika iz otpadne vode
u sistem koksnog gasa)
-
Opina Schwelgern je
vlasnik ovog postrojenja i sa
naplatom taksi od industrije i
stanovnitva vraa kredit. Nakon
povrata kredita, takse postaju prihod u budetu opine
-
Od suvinog mulja se dobija biogas veoma vrijedan energent.
Samo zajedniki nastup nadlenih
dravnih institucija/opine i industrije, uz pravovremeni angaman
neke jake EU firme, koja ima lobiste pri EU-fondovima, moe
dovesti do realizacije projekta.
koji je i ekoloki i ekonomski prihvatljiv.
U narednom periodu je potrebno
inicirati sastanak izmeu ovih
velikih sistema i institucija vlasti
da se dogovori zajedniki stav i
pokua realizirati gore navedeni
model.