UDK: 3217.

7
DOI: 10.2298/FID1601237M
Ori gi nal ni na u ni rad

FILOZOFIJA I DRUTVO XXVII (1), 2016.

Pri mlje no: 29.12.2015 Pri hva e no: 4.2.2016

Ivan Mla de no vi

Od javnog uma do deliberativne demokratije

Apstrakt U ovom lanku bavimo se odnosom izmeu javnog uma i deliberativne
demokratije polazei od Rolsove kasnije politike teorije. Nasuprot kritiarima
koji smatraju da Rols nema teoriju deliberativne demokratije, zastupamo stanovite da Rols ima kompleksno vienje javne deliberacije koje sadri itav niz
formalnih i supstantivnih zahteva izvedenih iz ideje javnog uma. Naa namera u
ovom radu je upravo da ponudimo argumente i dodatno obrazloimo zato je
Rolsovo politiko uenje vano za koncepciju deliberativne demokratije. Pored
toga, nastojaemo da u svetlu novijih istraivanja u oblasti deliberativne demokratije razmotrimo u kojoj meri je Rolsovo uenje relevantno za suoavanje sa
nekim aktuelnim problemima, ali i koja su ogranienja perspektive javnog uma.
Kljune rei: javni um, deliberativna demokratija, razlonost, konsenzus, veinsko
glasanje

U ovom radu baviemo se odnosom izmeu javnog uma i deliberativne demokratije polazei od Rolsove (J. Rawls) kasnije politike teorije.1 Kada je
re o Rolsovom odnosu prema deliberativnoj demokratiji stavovi autora se
po tom pitanju razilaze. S jedne strane, pojedini autori tvrde da je Rolsova
politika teorija irelevantna za koncepciju deliberativne demokratije. Tako
Simon embers (S. Chambers) kae da, iako Rols podrava deliberativnu
demokratiju i njegova koncepcija javnog uma ima centralan znaaj za takvo
razumevanje demokratije njega ne smatram teoretiarem deliberativne
demokratije (Chambers 2003: 308). Slino tome, Majkl Sovard (M. Saward)
istie da, uprkos Rolsovim tvrdnjama i tvrdnjama komentatora, Rols nije i
ne moe biti deliberativni demokrata (Saward 2002: 112). S druge strane,
autori koji su vie naklonjeni Rolsu tvrde da koncepcija deliberativne demokratije ima znaajnu ulogu u okviru njegove teorije. arls Larmor (C. Larmore) u tom pogledu iznosi stav da, Rolsovi skoranji spisi o javnom umu
pruaju nacrt kompleksnog modela deliberativne demokratije (Larmore
2003: 368). S tim se slae i Donatan Kvong (J. Quong) tvrdei da javni
um zahteva odreenu formu deliberativne demokratije (Quong 2014: 265).
Semjuel Frimen (S. Freeman) takoe istie da je ideja javnog uma od centralnog znaaja za stanovite deliberativne demokratije, smatrajui pritom
da, Rols uvia posebnu potrebu za tim da javni um regulie argumente i
deliberaciju u politikom ivotu demokratije (Freeman 2000: 396, 399).
1 Tekst je nastao kao rezultat rada na projektu Instituta za filozofiju i drutvenu
teoriju, Univerziteta u Beogradu, br. 43007, koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke
i tehnolokog razvoja Republike Srbije.

IVAN MLADENOVI: Docent, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Odeljenje za filozofiju,

ivan.mladenovic@f.bg.ac.rs.

237

IVAN MLADENOVI

238

OD JAVNOG UMA DO DELIBERATIVNE DEMOKRATIJE

Na pr vi cilj u ovom radu bie da pokaemo zato je pogreno stanovite

autora koji smatraju da je Rolsovo uenje irelevantno za deliberativnu demokratiju. Ovo emo nastojati da uradimo pre svega razmatrajui odnos
izmeu ideje javnog uma i koncepcije deliberativne demokratije. Uprkos
tome to se slaemo sa autorima koji tvrde da je Rolsova zamisao o javnom
umu relevantna za teoriju deliberativne demokratije, smatramo da u literaturi koja se dotie ovog pitanja nedostaju argumenti i detaljnije obrazloenje
zato je to tako. Naa namera u ovom radu je upravo da ponudimo takve
argumente i dodatno obrazloimo zato je Rolsovo politiko uenje vano
za koncepciju deliberativne demokratije. Toliko o pr vom cilju ovog rada.
Drugi cilj je da u svetlu kasnijih istraivanja u oblasti deliberativne demokratije razmotrimo u kojoj meri je Rolsovo uenje relevantno za neke aktuelne probleme, ali i koja su ogranienja Rolsovog stanovita u vezi sa deli berativnom demokratijom. U tom pogledu, braniemo koncepciju
deliberativne demokratije za koju smatramo da je u velikoj meri u skladu sa
Rolsovim pretpostavkama, ali koja istovremeno ide dalje od tih pretpostavki i suoava se sa nekim pitanjima koja su kod Rolsa ostala otvorena. Drugim
reima, nastojaemo da polazei od nekih rolsovskih premisa doemo do
svojih zakljuaka u vezi sa deliberativnom demokratijom.
Ideja javnog uma, kako je Rols shvata, pre svega se odnosi na ideal dobro
ureenog demokratskog drutva. Moglo bi se rei da ova ideja ima svoju
liberalnu i svoju demokratsku dimenziju. U osnovi liberalnog shvatanja legitimnosti nalazi se zamisao da je za opravdanje osnovnih principa politike
zajednice, kao i mehanizama prinude koji ih podravaju, nuno da se sa
njima saglase sve slobodne i jednake individue. Liberalna dimenzija ideje
javnog uma sastoji se u tome da bi graani dobro ureenog demokratskog
drutva, upravo kao slobodni i jednaki, ali i kao racionalni i razloni, mogli
da prihvate odreene principe kojima bi bila regulisana osnovna ustavna
pitanja, kao i upotreba politike moi. Zato Rols smatra da se u osnovi ideje
o javnom umu nalazi ono to naziva principom liberalne legitimnosti. Ovaj
princip glasi da je vrenje politike moi pravilno i stoga opravdano samo
kada je u skladu sa ustavom, ako je razlono da oekujemo da e njegove
osnovne elemente potvrditi svi graani u svetlu principa i ideala koji su im
prihvatljivi kao razloni i racionalni (Rols 1998: 258).
Za demokratsku dimenziju ideje o javnom umu je karakteristino da u dobro
ureenom demokratskom drutvu graani, kao kolektivno telo, donose odluke koje su od kljune vanosti za politiku zajednicu. Rols kae da, demokratski ustav predstavlja principijelno izraen u viem pravu politiki
ideal naroda da sobom vlada na odreeni nain i dodaje da je cilj javnog
uma da artikulie taj ideal (Rols 1998: 273). Osnovna zamisao u vezi sa
Rolsovom idejom javnog uma jeste da je u meri u kojoj se sledi mogue donoenje kolektivnih odluka koje bi istovremeno bile prihvatljive svim slobodnim i jednakim graanima. Ali da bi liberalna i demokratska strana

STUDIJE I LANCI

ideje javnog uma bile u ravnotei, nuna je, bar tako misli Rols, pretpostavka o graanima koji su ne samo racionalni, ve i razloni. To znai da ideja
javnog uma podrazumeva spremnost da se javne debate i glasanje o temeljnim politikim pitanjima, u dobro ureenom demokratskom drutvu, rukovode razlozima koje bi svi mogli da prihvate.
S obzirom da Rolsovo vienje javnog uma u velikoj meri poiva na pretpostavci o razlonim graanima, nuno je najpre videti ta se pod time podrazumeva. Razlonost je pojam koji Rols odreuje u kontrastu spram pojma
racionalnog. Pojednostavljujui stvari, mogli bismo rei da je racionalna ona
osoba koja sledi neku svoju koncepciju dobra ili koja postupa u skladu sa
linim interesom. Za razliku od toga, razlona osoba je ona koja postupa
rukovodei se oseajem za pravdu ili ona koja dela u skladu sa principima
koji mogu biti prihvatljivi i drugim osobama. Polazei od ovakvog vienja
razlonosti, Rols odreuje razlone graane kao one koji su, sagledavajui
jedni druge kao slobodne i jednake u sistemu drutvene saradnje kroz generacije, spremni da jedan drugom ponude nepristrasne uslove saradnje u
skladu sa onim to smatraju najrazlonijom koncepcijom politike pravde; i
takvi su ako se saglaavaju da postupaju u skladu sa tim uslovima, ak i na
utrb vlastitih interesa u odreenim situacijama, ukoliko te uslove prihvate
i drugi graani (Rols 2003: 175176). Rols, u svojim kasnijim radovima,
pretpostavku o razlonosti graana uglavnom dodatno razjanjava pozivanjem na kriterijum reciprociteta. Za ovaj kriterijum, Rols kae da, kada se
uslovi predloe kao najrazloniji uslovi nepristrasne saradnje, oni koji ih
predlau moraju misliti da je u najmanju ruku razlono da ih prihvate i drugi, kao slobodni i jednaki graani, a ne zato to su potinjeni ili izmanipulisani ili pod pritiskom inferiornog politikog ili socijalnog poloaja (Rols
2003: 176). Pretpostavka razlonosti podrazumeva, dakle, da graani jedni
drugima nude nepristrasne uslove saradnje u formi razloga koje bi svi mogli
da prihvate. Idejom reciprociteta dodatno se specifikuje da ova prihvatljivost
mora da poiva na uzajamnom tretiranju osoba kao slobodnih i jednakih.
Postavlja se, meutim, pitanje zato je nuno, kada je o javnom umu re, da
graane posmatramo kao razlone, a ne samo kao racionalne? Oigledno,
radi se o prilino idealizovanoj verziji graana. Pitanje je, dakle, ta je to to
opravdava tako visok stepen idealizacije. Prirodna reakcija je da se tvrdi
kako je pretpostavka o razlonim graanima irelevantna za demokratska
drutva onakva kakva ih poznajemo. Zbog toga treba istai da je Rols u prvom redu zainteresovan za normativnu koncepciju demokratskog drutva
kojoj bi bila odgovarajua odreena normativna koncepcija graana. On za
javni um kae da, kao idealna koncepcija graanstva za ustavni demokratski
reim, on pokazuje kako bi stvari mogle da izgledaju, shvatajui ljude onakvima kakvima ih pravedno i dobro ureeno drutvo podstie da budu (Rols
1998: 254). Drugim reima, ideja javnog uma ne odnosi se na to kako se u
realno postojeim demokratskim drutvima odluuje, ve kako bi trebalo da

239

IVAN MLADENOVI

OD JAVNOG UMA DO DELIBERATIVNE DEMOKRATIJE

se donose odluke u idealizovanoj verziji dobro ureene demokratije. Meutim, problem visokog stepena idealizacije u vezi sa razlonim graanima i
dalje ostaje. Mogue je, naime, formulisati normativnu politiku teoriju
uzimajui u obzir institucije onakve kakve bi mogle da budu, a graane onakve kakvi jesu. Ili barem, imati neko manje idealizovano vienje graana.
S obzirom da se Rolsova teorija izlae riziku ovakvih prigovora, problem
koji ona treba da rei morao bi da bude nereiv drugaijim sredstvima, da
bi stepen idealizacije bio opravdan. Ali o kom problemu je re?

240

Rols polazi od injenice razlonog pluralizma koja je karakteristina za demokratsko drutvo. Ako je injenica u vezi sa demokratskim drutvom da e
se graani razlikovati s obzirom na mnotvo razlonih religijskih, moralnih
i drugih sveobuhvatnih doktrina, onda se javlja problem kako je uopte mogue doi do neke zajednike koncepcije pravde i zajednike osnove na kojoj
bi bila reavana pitanja osnovnih ustavnih elemenata. Rolsov odgovor na ovaj
izazov je dvostruk. Pr vo, on smatra da je mogue postii preklapajui konsenzus oko koncepcije pravde samo ako je ona formulisana kao politika
koncepcija, nezavisno od bilo koje sveobuhvatne doktrine i upravo kao takva
prihvatljiva za skup svih razlonih sveobuhvatnih doktrina.2 Drugo, on smatra da je jednom kada postoji zajednika osnova opravdanja u politikoj
koncepciji pravde, ili barem ogranieni domen porodice liberalnih politikih
koncepcija, na osnovu javnog uma mogue definisati sva kljuna pitanja
ustavnih elemenata. Preklapajui konsenzus definie politiku osnovu koja
bi mogla da bude zajednika svim graanima, dok zahvaljujui javnom umu
ono to je zajedniko za sve graane biva pretoeno u ustavna odreenja.
Ali ono to lei u osnovi oba ova odgovora jeste da se u politikom domenu
umesto oslanjanja na celu istinu kako je vidi svaki graanin iz perspektive
svoje sveobuhvatne doktrine, moramo osloniti iskljuivo na razlonost.3
Insistiranje na sopstvenom sveobuhvatnom gleditu kao istinitom, kao i izvoenju koncepcije pravde na tim osnovama jeste put koji vodi u meusobne sukobe i suprotstavljanja, a ne ka stabilnosti demokratskog poretka. Po
Rolsu, stabilnost demokratskog drutva treba da poiva upravo na javnom
umu i preklapajuem konsenzusu razlonih sveobuhvatnih doktrina. Tek u
tom sluaju moe se govoriti o dobro ureenom demokratskom drutvu.
Kao to se do preklapajueg konsenzusa ne moe doi ako se insistira na
itavoj istini svog sveobuhvatnog gledita, ve na razlonom prihvatanju
odreenih politikih vrednosti, pa otud i politike koncepcije pravde koja se
na njima zasniva, slino stoji stvar i sa javnim umom. Ogranienja javnog
2 Rols kao razlonu sveobuhvatnu doktrinu odreuje onu koja, prihvata ustavni demokratski reim i ideju legitimnog zakona koja je prati (Rols 2003: 170). Za Rolsova
dalja odreenja u vezi sa razlonim sveobuhvatnim doktrinama, videti: Rols 1998: 93100.
3 Ovu zamisao Rols formulie na sledei nain: Predlaem da u javnom umu sveobuhvatne doktrine istine i prava budu zamenjene idejom politiki razlonog koja se
obraa graanima kao graanima. Navedeno prema: Rols 2003: 170.

STUDIJE I LANCI

uma podrazumevaju da se prilikom odluivanja o temeljnim politikim pitanjima, graani ne pozivaju na itavu istinu onako kako je vide iz perspektive
sveobuhvatne doktrine, ve navodei razloge koje bi i drugi graani mogli
razlono da prihvate. To takoe znai da diskusija o temeljnim politikim
pitanjima treba da bude rukovoena pozivanjem na politike vrednosti i politiku koncepciju pravde. Zbog svega toga se moe rei da su razloni graani oni koji potuju ogranienja javnog uma. Time smo odgovorili na pitanje
zato je nuno da se graani posmatraju kao razloni a ne samo kao racionalni. Takoe, stepen idealizacije u vezi sa razlonim graanima je adekvatan
jer upravo pretpostavka razlonosti omoguava da se ponudi odgovor na
pitanje kako je mogue postii konsenzus u vezi sa temeljnim politikim pitanjima ako se uzme u obzir injenica da se ljudi u demokratskom drutvu
razlikuju u pogledu mnotva sveobuhvatnih doktrina.
Iako smo pretpostavku o razlonim graanima razmatrali u direktnoj relaciji sa idejom javnog uma, ona ima svoje nezavisno vaenje. Kao to smo
videli, na njenim osnovama je mogue objasniti postizanje preklapajueg
konsenzusa. Za razliku od toga, Rols smatra da sam javni um generie odreenu moralnu dunost koju naziva dunou graanske uljudnosti (the
duty of civility). Njome se odreuje kako bi graani jedni prema drugima
trebalo da se odnose prilikom odluivanja o temeljnim politikim pitanjima.
S obzirom da je za ideju javnog uma od odluujue vanosti politika koncepcija pravde, dunost graanske uljudnosti nalae da se debata o temeljnim pitanjima odvija iskljuivo oslanjanjem na politike vrednosti. Uz to,
Rols pretpostavlja da ova dunost nalae da se saslua ta drugi graani
imaju da kau, kao i spremnost za pravljenje kompromisa na razlonim
osnovama (Rols 1998: 258, 295). Rols naglaava da je re o moralnoj dunosti, a ne o nekoj vrsti obaveze koja bi se mogla nametnuti zakonima. Kao
razlog za to navodi da bi nametanje takve obaveze putem zakona bilo u suprotnosti sa slobodom govora (Rols 2003: 175). Ali ini se da bi tako neto
pre signaliziralo problem u vezi sa mogunou da graani jedni druge tretiraju na uljudan nain. Ovime smo zapravo zaokruili opis graana koji je,
po Rolsu, adekvatan za dobro ureeno demokratsko drutvo. Graani se
posmatraju kao slobodni i jednaki, racionalni i razloni, i tako da imaju moralnu dunost graanske uljudnosti. Sada emo razmotriti na koja pitanja i
na kojim mestima se ogranienja javnog uma u pr vom redu primenjuju.
Kao to smo ve naglasili, Rols smatra da se ogranienja javnog uma pre
svega odnose na temeljna politika pitanja. Pod temeljnim politikim pitanjima, Rols podrazumeva sutinske ustavne elemente i osnovna pitanja
pravde (Rols 1998: 255; Rols 2003: 171). Meutim, zato bi vaenje zahteva javnog uma bilo ogranieno samo na ova pitanja? Rols ne odbacuje u
potpunosti mogunost da se odluivanje u skladu sa javnim umom moe
dalje proiriti, recimo, na donoenje ostalih zakona. Ipak, on smatra da je, barem inicijalno, nuno pokazati da ogranienja javnog uma vae za navedena

241

IVAN MLADENOVI

OD JAVNOG UMA DO DELIBERATIVNE DEMOKRATIJE

temeljna pitanja, jer ako to ne bi bilo mogue onda nema smisla ni pretpostavka o daljoj primeni zahteva javnog uma (Rols 1998: 256). Dakle, iako
nije iskljueno proirenje, recimo, na pitanja svakodnevnog zakonodavstva,
postoji izvestan prioritet u primeni javnog uma koji se odnosi na vie zakonodavstvo, odnosno ustavne elemente i osnovna pitanja pravde. Upravo
zbog toga, ovu ulogu javnog uma koja se odnosi na temeljna politika pitanja nazvaemo osnovnom funkcijom javnog uma, to ne iskljuuje mogunost
njegovih drugih funkcija.

242

Kada je re o mestima na kojima je adekvatno postupanje u skladu sa ogranienjima javnog uma, Rols smatra da ta ogranienja vae u onome to
naziva javnim politikim forumima (Rols 1998: 256; 2003: 172). To znai
da se ogranienja javnog uma ne primenjuju u privatnim diskusijama, ali ni
u raspravama u okviru onoga to se naziva graanskim drutvom. Rols pravi dodatnu razliku izmeu javnog i nejavnog uma, koja podsea na Kantovo
razlikovanje izmeu javne i privatne upotrebe uma.4 Nejavni um jeste nain
rasuivanja i odluivanja koji je karakteristian za profesionalna udruenja,
crkve, univerzitete. U tim organizacijama nain odluivanja jeste javan, ali
odluke koje se donose ne odnose se na sve graane jedne politike zajednice. Zbog toga se ogranienja javnog uma ne primenjuju. Rolsovo stanovite
moglo bi se sumirati tako to bi se reklo da se ogranienja javnog uma primenjuju u institucionalizovanim formama politikog odluivanja i to pre
svega kada je re o odlukama koje se odnose na sutinske ustavne elemente
i osnovna pitanja pravde. S obzirom da postoji vie razliitih vrsta javnih
politikih foruma, razliite su i osobe, kao i funkcioneri, na koje se zahtevi
javnog uma primenjuju. Oni vae za politiare koji govore u parlamentu ili
u svojim kampanjama u vezi sa temeljnim politikim pitanjima. Zatim, na
predstavnike izvrne vlasti. Takoe i na sudije, a u sluaju, za koji Rols kae
da je egzemplaran, ogranienja javnog uma se primenjuju na sudije ustavnog
suda.5 Na kraju, mada ne i najmanje bitno, ogranienja javnog uma se primenjuju na graane kada u javnom politikom forumu odluuju u vezi sa
temeljnim politikim pitanjima. Sada se upravo okreemo razmatranju uloge
graana u okviru ideala javnog uma.
Do sada smo se bavili idejom javnog uma, kako je odreuje Don Rols. Meutim, Rols pravi razliku izmeu ideje javnog uma i ideala javnog uma (Rols
2003: 173). Ideal javnog uma se ostvaruje onda kada graani, ali i svi politiari i sudije, u javnim forumima postupaju u skladu sa idejom javnog uma. Kao
to smo ve naglasili, nas pr venstveno interesuje kako taj ideal ostvaruju
4 Rols sam naglaava da je za korienje izraza javni um bio podstaknut Kantovim
razlikovanjem izmeu javne i privatne upotrebe uma (Rols 1998: 254). Za Kantovo stanovite o javnoj upotrebi uma, videti: ONeill 1986. Za kritiku Rolsovog shvatanja javnog
uma iz perspektive Kantovog odreenja javne upotrebe uma, videti: ONeill 1997: 422428.
5 Za ovu tvrdnju, videti: Rols 1998: 257. Rols detaljnije raspravlja ulozi sudija ustavnog
suda s obzirom na ideal javnog uma u: Rols 1998: 274281.

STUDIJE I LANCI

graani. Rols, naime, kae da, ideal javnog uma regulie ne samo javni
diskurs o izborima u onoj meri u kojoj se raspravlja o fundamentalnim pitanjima, ve takoe i to kako graani treba da glasaju o tim pitanjima (Rols
1998: 256). Ogranienja javnog uma primenjuju se na graane kada u javnom forumu debatuju, ali i kada glasaju u vezi sa sutinskim ustavnim elementima, bilo da je re o donoenju ili menjanju ustava putem amandmana.
Ideal javnog uma ostvaruje se kada graani u svojim debatama i prilikom
glasanja u vezi sa temeljnim politikim pitanjima potuju ta ogranienja.
S obzirom da smo usredsreenost na sutinske ustavne elemente i osnovna
pitanja pravde nazvali osnovnom funkcijom javnog uma, po analogiji, debate i glasanje povodom tih pitanja nazvaemo osnovnom ulogom graana
u dobro ureenoj demokratiji. Ova osnovna uloga, takoe, ne iskljuuje
mogunost da graani imaju itav niz drugih uloga u dobro ureenom demokratskom drutvu. Na primer, da uestvuju u donoenju zakona, bilo
lino, bilo iznosei svoje stavove u javnoj debati povodom zakona koje donose njihovi predstavnici, da glasaju za svoje predstavnike, obraaju se
predstavnicima vlasti, piu peticije itd. Meutim, da bi videli u kojoj meri se
zahtevi javnog uma primenjuju u ovim daljim sluajevima, neophodno je
pr vo videti kako graani uz pomo javnog uma mogu da obave svoju osnovnu ulogu definisanja temeljnih ustavnih principa, kao i principa pravde za
politiku zajednicu.
Na koji nain graani u svojim javnim debatama i prilikom glasanja postupaju u skladu sa zahtevima javnog uma? S jedne strane, ogranienja javnog
uma nam kau ta ne treba da radimo. Na primer, da se u debatama o temeljnim pitanjima, pozivamo na naa sveobuhvatna gledita kao jedino
istinita. Ili da se prilikom glasanja o istim tim pitanjima oslanjamo samo na
ono to smatramo celom istinom koja proizlazi iz sveobuhvatnog gledita.
S druge strane, javni um nam preko dunosti graanske uljudnosti nalae
ta treba da radimo. Za Rolsa, dunost graanske uljudnosti je od odluujue vanosti upravo u pogledu javnih debata i glasanja. Ona nalae da se
prilikom javnih debata i glasanja povodom temeljnih politikih pitanja oslanjamo samo na politike vrednosti.
U vezi sa javnim debatama, Rols kae da, dunost da se pozivamo na politike vrednosti prihvatamo kao dunost da usvojimo odreenu formu javnog
diskursa (Rols 1998: 283). Rols anticipira mogui prigovor da zato to ne
zahvata duboko u sveobuhvatne doktrine ova vrsta diskursa ima plitke osnove. Drugaije reeno, ova forma javnog diskursa oslanja se na povrinske
zajednike elemente, uprkos dubinskim neslaganjima. Postavlja se, dakle,
pitanje da li je cena prihvatanja takve forme javnog diskursa previsoka. Rols
smatra da nije. On na ovaj mogui prigovor odgovara da je upravo usvajanje
takve vrste diskursa put ka reenjima koja bi svima bila prihvatljiva na razlonim osnovama. On kae da, imamo jake razloge da ga sledimo s obzirom
na nau dunost uljudnog ophoenja prema drugim graanima. U svakom

243

IVAN MLADENOVI

OD JAVNOG UMA DO DELIBERATIVNE DEMOKRATIJE

sluaju, oni sa nama dele isti oseaj njegove nesavrenosti, iako iz drugih
razloga, jer afirmiu druge sveobuhvatne doktrine i veruju da su u opisu
izostavljene druge osnove. Ali samo na ovaj nain i prihvatanjem injenice
da politika u demokratskom drutvu nikada ne moe da se rukovodi onim
to mi sagledavamo kao celu istinu, moemo da ostvarimo ideal izraen u
principu legitimnosti: da ivimo politiki s drugima u svetlu razloga za koje
se razlono moe oekivati da e ih drugi prihvatiti (Rols 1998: 284).
Ideal javnog uma graani, dakle, ostvaruju potujui u svojim javnim debatama povodom sutinskih ustavnih elemenata i osnovnih pitanja pravde,
dunost graanske uljudnosti.6 Upravo potujui ovu dunost, graani se
na razlonim osnovama pribliavaju saglasnosti u vezi sa temeljnim politikim pitanjima.

244

Rols takoe smatra da dunost graanske uljudnosti namee odreeni nain

glasanja u vezi sutinskim ustavnim elementima i osnovnim pitanjima koje
se odnose na pravdu. U savremenim teorijama demokratije uobiajeno je
gledite da ljudi glasanjem izraavaju svoje preferencije. Veinsko glasanje
nije nita drugo do mehanizam za sabiranje preferencija. Ono to veina
graana eli smatra se preferencijom itavog drutva. Alternativna varijanta ovog stanovita jeste da se kae kako graani glasaju za ono to je u njihovom interesu, a da demokratski proces uzima u obzir interese u jednakoj
meri. Rezultat glasanja je ono ta izraava interes veine graana. Drugi
nain gledanja na glasanje, koji Rols istie, jeste da graani glasaju za ono
to smatraju ispravnim iz perspektive svog sveobuhvatnog gledita. Drugim
reima, graani glasaju u skladu sa vrednostima koje se zasnivaju na sveobuhvatnoj doktrini koju afirmiu. Ono to je zajedniko za oba ova gledita
jeste da se na in glasanja gleda kao da je privatna, pa ak i lina stvar
(Rols 1998: 260). Ali za njih je, smatra Rols, takoe zajedniko to to se
ogreuju o zahteve javnog uma. Javni um nalae, barem kada je o temeljnim
politikim pitanjima re, da se glasa u skladu sa onim to je javno dobro, a
ne dobro sagledano iz nae line perspektive. Rols zato kae da, javni um
sa svojom dunou graanske uljudnosti smatra da glasanje o fundamentalnim pitanjima na neki nain podsea na Rusoov drutveni ugovor. On je
smatrao da glasanje idealno izraava nae miljenje o tome koja alternativa
najbolje doprinosi zajednikom dobru (Rols 1998: 260261). Zanimljivo
je, meutim, da Rols istie kako dunost da se glasa na ovakav nain prestaje ukoliko se ne odluuje o temeljnim politikim pitanjima (Rols 1998: 277).
Iako Rols to eksplicitno ne kae, moglo bi se rei da je u takvim situacijama
6 Rols kae da se, ovaj ideal sastoji se u tome da graani vode svoje javne politike
diskusije u vezi sa sutinskim ustavnim elementima i pitanjima osnovne pravde, u
okviru onoga to svako od njih iskreno vidi kao razlonu politiku koncepciju pravde,
a koja izraava politike vrednosti za koje se razlono moe oekivati da e drugi
slobodni i jednaki graani moi razlono da ih prihvate. Navedeno prema: Rawls
2005: xlviii.

STUDIJE I LANCI

takoe u redu da graani glasaju u skladu sa svojim linim preferencijama

ili interesima. To otvara pitanje da li se zahtevi javnog uma odnose samo na
osnovnu ulogu graana u dobro ureenom demokratskom drutvu, ili oni
vae i za druge uloge koje graani imaju, na primer, prilikom glasanja za
predstavnike. Tom pitanju emo se vratiti kasnije.
Do sada smo se bavili osnovnom funkcijom javnog uma i osnovnom ulogom
graana u dobro ureenom demokratskom drutvu. Meutim, Rols za dobro
ureenu ustavnu demokratiju kae da je takoe shvata i kao neku vrstu deliberativne demokratije (Rols 2003: 178). S obzirom da smo se bavili javnim
umom kao delom dobro ureenog drutva, odmah se postavlja pitanje kakav
je odnos izmeu javnog uma i deliberativne demokratije. Da li se ideja i
ideal javnog uma nalaze u osnovama koncepcije deliberativne demokratije?
Da li javni um treba da usmerava i sve druge debate u javnom politikom
forumu koje se ne odnose na temeljna politika pitanja? ini se, da je Rolsov
odgovor na pr vo pitanje pozitivan. Rols, naime, smatra da su i ideja i ideal
javnog uma implicitno sadrani u koncepciji deliberativne demokratije. On
kae da, ideal javnog uma sadri odreenu formu javne politike deliberacije (Rawls 2005: lxii). Odgovor na drugo pitanje takoe je pozitivan. Rols
na deliberativnu demokratiju gleda kao na proirenje domena upotrebe
javnog uma. Videli smo da je osnovna funkcija javnog uma bavljenje temeljnim politikim pitanjima vezanim za sutinske ustavne elemente i osnovnu
pravdu. Oigledno, Rols smatra da javna deliberacija koja se ne odnosi iskljuivo na ova pitanja takoe treba da bude rukovoena zahtevima javnog
uma. Zato u vezi sa deliberativnom demokratijom kae da ona ukazuje na
ire mesto i ulogu javnog uma (Rols 2003: 178). Imajui sve navedeno u
vidu, Rols navodi sledea tri sutinska elementa deliberativne demokratije:
Pr vi je ideja javnog uma, iako sve takve ideje nisu iste. Druga je okvir
ustavnih demokratskih institucija koji odreuje milje za deliberativna zakonodavna tela. Trei ine znanje i elja graana uopte da se pridravaju javnog uma i da u svom politikom ponaanju ostvare njegov ideal.
(Rols 2003: 178)

Pr vi i trei sutinski element deliberativne demokratije, kako je Rols shvata,

potvruju da se u njenim osnovama nalaze ideja i ideal javnog uma. To onda
znai da se i u okviru deliberativne demokratije na graane mora gledati kao
slobodne i jednake, racionalne i razlone. Zatim, da su upravo zbog toga oni
u mogunosti da jedni drugima ponude uslove saradnje u skladu sa razlozima koji bi bili prihvatljivi za sve. Takoe vai i kriterijum reciprociteta koji
nalae da ti razlozi budu prihvatljivi za graane koji se uzajamno uvaavaju
kao slobodni i jednaki. I u okviru deliberativne demokratije primenjuju se,
dakle, ogranienja javnog uma koja nalau da se tokom diskusija ne poziva
na istinu sopstvene sveobuhvatne doktrine, ve na politike vrednosti i politiku koncepciju pravde. A primenjuje se i dunost graanske uljudnosti koja
nalae da se javna rasprava odvija samo uz pozivanje na politike vrednosti.

245

IVAN MLADENOVI

OD JAVNOG UMA DO DELIBERATIVNE DEMOKRATIJE

Uz to, da graani treba da sasluaju ta druge osobe imaju da kau i na razlonim osnovama budu spremni za pravljenje kompromisa. Sve ovo, uzeto
zajedno, znai da deliberativna demokratija, po Rolsu, podrazumeva spremnost graana da se pridravaju ideje javnog uma. Konano, potujui dunost
graanske uljudnosti prilikom javnih deliberacija graani ostvaruju ideal
javnog uma. Iako Rols to eksplicitno ne kae, sva je prilika da se u meri u
kojoj su u okviru deliberativne demokratije sadrani ideja i ideal javnog uma,
kolektivne odluke donose konsenzusom. Zato bi se Rolsovo stanovite moglo
sumirati reima da ideja i ideal javnog uma nalau da procedura javne deliberacije treba da uvai slobodu, jednakost, racionalnost i razlonost svakog
graanina, da uvai kriterijum reciprociteta i dunost graanske uljudnosti,
kao i da vodi ka odluivanju konsenzusom.

246

Drugim sutinskim elementom koji navodi Rols zapravo se ukazuje koji je

to domen na koji se pr venstveno proiruju zahtevi javnog uma. Rols se u
tom kontekstu eksplicitno poziva na deliberativna zakonodavna tela, sugeriui time dve stvari. Pr vo, da bi proces svakodnevnog zakonodavstva, a
ne samo donoenja ustava, kao vieg zakona, trebalo da se odvija u skladu
sa zahtevima javnog uma. I drugo, da time graani ostvaruju svoju iru ulogu u okviru dobro ureenog demokratskog drutva. Ako se osnovna funkcija javnog uma i osnovna uloga graana u dobro ureenom demokratskom
drutvu odnose na ustavna pitanja i osnovnu pravdu, ira funkcija javnog
uma i ira uloga graana pr venstveno se odnose na uee u javnoj deliberaciji povodom donoenja zakona. S obzirom na to, moglo bi se postaviti
pitanje da li je moda primerenije da se izraz osnovna uloga graana u
dobro ureenom demokratskom drutvu, pre odnosi na ovaj svakodnevni
nain uea u demokratskom ivotu, nego na trenutke donoenja ustava,
ili amandmana na ustav, koji su relativno retki. Iako koncepcija deliberativne demokratije sugerie kako bi proces donoenja svakodnevnog zakonodavstva bila pretena uloga graana u dobro ureenom demokratskom
drutvu, ne treba, ipak, izgubiti iz vida da Rols kae kako okvir ustavnih
demokratskih institucija ima prioritet i usmerava ono to se odvija u deliberativnim zakonodavnim telima. Upravo s obzirom na ovaj prioritet ustavnog okvira moe se govoriti o osnovnoj ulozi graana u demokratskom
drutvu koja se odnosi na definisanje temeljnih politikih pitanja, a njihovom
irom ulogom nazvati javnu deliberaciju povodom svakodnevnih zakona i
drugih pitanja koja se ne odnose iskljuivo na sutinske ustavne elemente i
osnovna pitanja pravde. Dakle, graani u dobro ureenoj demokratiji uglavnom uestvuju u javnoj deliberaciji povodom zakona, ali se pretpostavlja da
je osnovna funkcija javnog uma ve ispunjena i da su graani obavili svoju
osnovnu ulogu u vezi sa ustavnim okvirom koji usmerava sve dalje rasprave.
Zato se na deliberativnu demokratiju moe gledati kao na iru funkciju javnog uma, a na graane koji uestvuju u javnoj deliberaciji povodom zakona
kao na iru ulogu graana u dobro ureenoj ustavnoj demokratiji.

STUDIJE I LANCI

Na osnovu prethodno reenog, moglo bi se, ipak, postaviti pitanje nije li

pozivanje na deliberativnu demokratiju u Rolsovoj politikoj teoriji sasvim
suvino. Naime, ako se na deliberativnu demokratiju gleda samo kao na
proirenje upotrebe javnog uma, onda se ne vidi ta je to to bi bilo specifino za samu javnu deliberaciju u vezi sa zakonima. Ako se zahtevi javnog
uma jednako primenjuju u njegovoj osnovnoj i iroj funkciji, onda je pozivanje na deliberativnu demokratiju redundantno. Rols bi se mogao odbraniti od ovakve vrste prigovora, ako bi smatrao da javna deliberacija, uprkos
tome to joj se ideja javnog uma nalazi u osnovi, ima i neke svoje specifinosti koje se ne mogu u potpunosti redukovati na zahteve javnog uma. Evo
kako Rols gleda na ideju deliberacije:
Odreujua ideja za deliberativnu demokratiju je sama ideja deliberacije.
Graani koji vode politike rasprave razmenjuju miljenja i razmatraju
razloge iznete u vezi sa pitanjima javne politike. Oni pretpostavljaju da se
njihova politika miljenja mogu promeniti kroz raspravu sa drugim graanima; zato ta miljenja nisu samo nepromenljiv ishod njihovih privatnih
ili nepolitikih interesa. (Rols 2003: 178)

U vezi sa Rolsovim shvatanjem ideje deliberacije trebalo bi naglasiti dve

stvari. Pr vo, da jednako kao i ideja javnog uma, javna deliberacija usmerava graane ka optem dobru. S obzirom da Rols smatra kako je opte dobro
osnovni predmet javnog uma, sva je prilika da ovo vai i za deliberativnu
demokratiju s obzirom da kae kako miljenja graana koja proizlaze iz
rasprave, nisu rezultat privatnih ili nepolitikih interesa.7 Zato ne udi
to Rols ve u sledeoj reenici dodaje kako, javni um dobija kljuni znaaj upravo u ovoj taki (Rols 2003: 178). Dakle, pr va stvar u vezi sa
idejom deliberacije potvruje raniji stav da se ideja javnog uma nalazi u
osnovi koncepcije deliberativne demokratije. Meutim, to moe biti opravdanje za prigovor u vezi sa suvinou deliberativne demokratije. Prigovor
bi se mogao for mulisati na sledei nain.8 Ako razloni graani mogu da
uvide koji su to razlozi koje bi svi mogli da prihvate ili ta unapreuje opte dobro, ini se da javna rasprava o temeljnim politikim pitanjima uopte nije nuna. ak i ako postoji javna rasprava, ako vai pretpostavka o
razlonim graanima, formulisanje razloga koje bi svi mogli da prihvate
ne ostavlja puno prostora za debatu i promenu miljenja. Ako, argumenta
7 Za Rolsovo odreenje javnog dobra kao predmeta javnog uma, videti: Rols 1998:
254; Rols 2003: 171. Semjuel Frimen ovaj deo Rolsovog shvatanja javnog uma objanjava na sledei nain: Predmet javnog uma su dobro javnosti i temeljna pitanja u vezi sa
pravdom. Dobro javnosti i temeljna pitanja u vezi sa pravdom su ono o emu graani
prosuuju kada se bave upotrebom javnog uma, a ne ono to vide kao svoje sopstveno
dobro, ili dobro neke grupe sa kojom se identifikuju, ili dobro i pravdu kako ih odreuju sveobuhvatne doktrine. Kako moemo znati ta je dobro javnosti? ini se, da ga Rols
definie u terminima politikih vrednosti koje su neophodne za uvianje opteg interesa
koji je zajedniki za sve graane. Navedeno prema: Freeman 2007: 222.
8 Ovaj prigovor je detaljno razvijen u: Saward 2002.

247

IVAN MLADENOVI

OD JAVNOG UMA DO DELIBERATIVNE DEMOKRATIJE

radi, pretpostavimo da je ovakvo gledanje na javni um ispravno, s obzirom

da se ideja javnog uma nalazi u osnovi koncepcije deliberativne demokratije, sledila bi apsurdna posledica da za deliberativnu demokratiju nije
nuna bilo kakva vrsta javne rasprave.

248

Druga stvar na koju elimo da ukaemo u vezi sa Rolsovim odreenjem ideje deliberacije jeste da ona upravo podrazumeva razmenu miljenja i razloga u javnoj raspravi, kao i spremnost graana da svoja stanovita promene
ukoliko su suoeni sa boljim razlozima. Na osnovu toga, moglo bi se rei da
javna deliberacija ima neke svoje specifine karakteristike koje se ne mogu
u potpunosti svesti na zahteve javnog uma. Iz ega sledi da pozivanje na
deliberativnu demokratiju nije redundantno. Ali da li to onda znai da je
Rolsovo stanovite nekoherentno kada smatra da se ideja javnog uma nalazi u osnovi deliberativne demokratije? Jedan krak ove dileme podrazumevao
bi da se zahtevi javnog uma jednako primenjuju u vezi sa viim zakonodavstvom i deliberativnim zakonodavnim skuptinama. Videli smo da taj put
moe voditi ka apsurdnoj posledici da je deliberativna demokratija po svojoj
prirodi monoloka, a ne dijaloka. Drugi krak dileme podrazumevao bi da
deliberativna demokratija ima svoje specifine karakteristike, nezavisne od
ideje javnog uma, te da one vae iskljuivo u deliberativnim zakonodavnim
telima. Neugodna posledica ovakvog shvatanja jeste da se Rolsovo stanovite pokazuje kao nekoherentno jer istovremeno tvrdi jedinstvenu upotrebu
javnog uma kako u vezi sa viim zakonodavstvom, tako i u vezi sa deliberativnim zakonodavnim telima. U emu bi se sastojalo reenje ove dileme?
injenica je da Rols ne daje nikakve smernice kako bi se ovaj problem mogao
reiti. Zato emo predloiti nae reenje za koje smatramo da se zasniva na
rolsovskim pretpostavkama.
Smatramo da je ovaj problem mogue reiti ako uzmemo u obzir da se graani pored toga to se posmatraju kao razloni, tretiraju i kao racionalni. To
je u skladu sa onim to Rols tvrdi. Meutim, ini se, da uprkos tome, na pojedinim mestima Rols kao da pretpostavlja da bi graani nuno postupali
kao razloni u javnim politikim forumima, bilo u vezi sa temeljnim politikim pitanjima, bilo u vezi sa svakodnevnim zakonodavstvom. Tu verovatno
lei i glavni problem za njegovu koncepciju deliberativne demokratije. Smatramo da nema nikakve nunosti u pogledu toga da graani postupaju iskljuivo razlono kako prilikom javnih debata, tako i u pogledu glasanja
(pretpostavljamo u ovom trenutku da je re o iroj ulozi graana u dobro
ureenom demokratskom drutvu). Ali ako dopustimo da graani mogu
takoe da iznose svoja stanovita i glasaju ne samo na razlonim, ve i na
racionalnim osnovama otvara se prostor za javnu raspravu. One koji debatuju ili nameravaju da glasaju iz perspektive svojih linih interesa ili iz perspektive svoje sveobuhvatne doktrine, drugi graani bi mogli podsetiti u
skladu sa dunou graanske uljudnosti kako ti razlozi njima nisu prihvatljivi, to znai da nisu prihvatljivi za sve. Ali isto tako onima koji iznose

STUDIJE I LANCI

razloge za koje tvrde da su prihvatljivi za sve, neki drugi graani bi mogli

da ukau kako bi to ugrozilo bilo njihove line interese, bilo interese grupe
koju pripadaju. Kako nam ovi stavovi o meusobnom odnosu razlonog i
racionalnog u javnoj deliberaciji mogu pomoi da razreimo dilemu u vezi
sa Rolsovim uenjem?
Prisetimo se, dilema se pre svega odnosila na odnos izmeu ideje javnog
uma i koncepcije deliberativne demokratije. Smatramo, s jedne strane, da
meusobni odnos racionalnog i razlonog ukazuje na potrebu za javnom
deliberacijom, kao i na znaaj deliberativne demokratije. Videli smo da za
Rolsa javna deliberacija ima odluujui znaaj za transformaciju i promenu
preferencija i miljenja u pravcu opteg dobra. S druge strane, za ovo usmerenje ka optem dobru nuna je ideja javnog uma. Ako ne bismo pretpostavili mogunost da su graani, ne samo racionalni, ve i razloni, i da mogu
debatovati i odluivati u skladu sa dunou graanske uljudnosti bilo kakvo
oekivanje o transformaciji preferencija i miljenja u pravcu opteg dobra
bilo bi iluzorno. Time ideja javnog uma biva sve vreme ouvana. Smatramo
da smo time barem ukazali na put kojim dilema u vezi sa odnosom izmeu
javnog uma i deliberativne demokratije moe da bude razreena. Ideja javnog uma nalazi se u osnovi deliberativne demokratije jer usmerava javnu
deliberaciju graana u pravcu opteg dobra. Javna deliberacija kroz koju se
izraava ira uloga graana u dobro ureenom demokratskom drutvu ima
svoje specifine karakteristike koje se ne mogu u potpunosti svesti na zahteve javnog uma, ili barem na sve zahteve javnog uma, to smo pokuali da
objasnimo odnosom izmeu racionalnog i razlonog u politikim raspravama graana. Ovim reenjem blokirane su i obe neugodne posledice u vezi
sa kracima dileme. Uvianjem posebnog znaaja javne deliberacije otklanja
se apsurdna posledica o monolokom karakteru deliberativne demokratije.
tavie, Rolsovo insistiranje na javnim raspravama u vezi sa temeljnim politikim pitanjima u velikoj meri dovodi u pitanje i interpretaciju o monolokom karakteru osnovne funkcije javnog uma i osnovne uloge graana u
dobro ureenoj demokratiji. Na kraju, ostaje da utvrdimo da je reenjem
koje smo predloili blokirana i druga neugodna posledica koja se odnosi na
nekoherentnost Rolsovog uenja. Ideja javnog uma i koncepcija deliberativne demokratije nisu inkonzistentne. Ili smo barem mi to tako dokazivali.
Istakli smo ranije da ideja javnog uma namee odreene uslove u pogledu
procedure javne deliberacije koji nalau da se graani tretiraju kao slobodni
i jednaki, racionalni i razloni itd. Oni bi se, s obzirom da se odnose iskljuivo na proceduru odluivanja mogli nazvati formalnim uslovima. Meutim,
Rols smatra da je za koncepciju deliberativne demokratije od odluujueg
znaaja i itav niz supstantivnih uslova. Ovi supstantivni uslovi mogli bi se
svrstati u dve kategorije. U pr vu kategoriju spadali bi supstantivni principi
koji su sadrani u ustavnim odredbama vezanim za osnovna prava i slobode
graana, poput slobode govora, okupljanja, prava na uee u politikom

249

IVAN MLADENOVI

OD JAVNOG UMA DO DELIBERATIVNE DEMOKRATIJE

ivotu, slobode veroispovesti. Ovo je jasno iz injenice da Rols smatra kako

ustavni okvir ima prioritet u odnosu na deliberativna zakonodavna tela.
Ipak, Rols primeuje da ovi principi sami po sebi nisu dovoljni za obezbeivanje politike jednakosti koja je neophodna za funkcionisanje deliberativnih foruma. Zbog toga, Rols takoe predlae skup supstantivnih uslova
koji su nuni za obezbeivanje politike jednakosti. On kae da je verovanje
u vanost javne deliberacije od sutinskog znaaja za razloni ustavni reim
i specifine institucije i aranmani trebalo bi da budu obezbeeni da bi se
ona podrala i ohrabrila (Rawls 2005: lvii). O kojim institucijama, ili kako
smo ih mi nazvali supstantivnim uslovima je re?

250

Rols navodi pet takvih uslova (Rawls 2005: lvilvii). Pr vo, da bi javna deliberacija mogla nesmetano da se odvija, Rols smatra da je nuno javno finansiranje politikih kampanja i iroka dostupnost informacija. On posebno
naglaava da javna deliberacija mora biti osloboena prokletstva novca i
dodaje da e u protivnom, politikom dominirati korporativni i drugi organizovani interesi, koji kroz velike doprinose za voenje kampanja deformiu, ako ne i potpuno onemoguavaju, javnu raspravu i dogovaranje (Rols
2003: 179). Isto tako, bez iroke dostupnosti informacija ne moe se oekivati smisaono odvijanje javne deliberacije. Drugo, moraju biti obezbeene
jednake anse u pogledu pristupa obrazovnim institucijama, a vaan deo
obrazovanja u tim institucijama treba da ini graansko vaspitanje. Tree,
ekonomske nejednakosti ne bi smele da budu preterane i svakoj osobi mora
biti garantovan socijalni minimum koji je neophodan za korienje osnovnih
prava i sloboda. etvrto, drava treba da bude poslodavac u krajnjoj nudi,
ime se izbegava dugotrajna nezaposlenost i podstie samopotovanje svih
graana. Peto, svima mora biti obezbeena zdravstvena zatita. Rols istie
da su ove institucije, a posebno pr ve tri, nune kako bi deliberacija bila
mogua i uspena (Rawls 2005: lvii). Na kraju moemo istai kako sve
prethodno reeno sugerie da je uprkos tome to Rols nije puno toga napisao
o deliberativnoj demokratiji i to su neke stvari date tek u naznakama, njegovo vienje deliberativne demokratije u prilinoj meri kompleksno, jer se
mora razumeti u odnosu sa idejom javnog uma i uzimajui u obzir itav niz
formalnih i supstantivnih uslova koji su nuni za javnu deliberaciju.
Smatramo da prethodna razmatranja pokazuju zato stanovita autora koje smo naveli na poetku ovog rada, a koji tvrde irelevantnost Rolsove politike teorije za deliberativnu demokratiju, moraju biti pogrena. Do sada
smo nastojali da ukaemo na opravdanost tvrdnji da Rols ima odreenu
teoriju deliberativne demokratije i da se u njenim osnovama nalazi ideja o
javnom umu. U ostatku rada ukazaemo na neke probleme u vezi sa Rolsovom koncepcijom deliberativne demokratije uzimajui u obzir dalji razvoj u
teoriji demokratije u vezi sa ovom temom. Drugim reima, nastojaemo da
pokaemo u kojoj meri je Rolsovo vienje deliberativne demokratije i dalje
vano, ali i u kojoj meri se moe kritikovati iz aktuelne perspektive u teoriji

STUDIJE I LANCI

demokratije. Pretpostaviemo, argumenta radi, da je ono to Rols kae o

osnovnoj funkciji javnog uma i osnovnoj ulozi graana u dobro ureenoj
demokratiji ispravno i razmotriemo kako se to odraava na koncepciju deliberativne demokratije. Naa panja posebno e biti usmerena na sledee
tri stvari: 1. razlonost graana i kriterijum reciprociteta, 2. konsenzus, i
3. glasanje i javnu deliberaciju.
1. Razlonost graana i kriterijum reciprociteta. Imali smo prilike da vidimo
da je za koncepciju deliberativne demokratije od sutinske vanosti odnos
izmeu racionalnog i razlonog. Meutim, mogla bi se uputiti primedba
kako to umesto to reava problem u vezi sa Rolsovom teorijom samo ukazuje na dublji diskontinuitet izmeu njegovog shvatanja javnog uma i deliberativne demokratije. Ako pretpostavimo ispravnost Rolsovog shvatanja
u vezi sa idejom javnog uma, moramo takoe prihvatiti da razlono ima
primat i da je nadreeno racionalnom. S druge strane, utvrdili smo da iz
perspektive deliberativne demokratije nema takve nunosti. Nuno je jedino pretpostaviti da graani pored toga to mogu da donose racionalne
odluke, odluke mogu donositi i na razlonim osnovama. Procedura javne
deliberacije prua im priliku da u dijalogu sa drugim graanima testiraju,
promene ili eventualno uvrste svoja uverenja u vezi sa politikim pitanjima. Ako je to tako, onda se postavlja pitanje da li reenje u pogledu konzistentnosti ideje o javnom umu i deliberativnoj demokratiji koje smo predloili samo prikriva dublju nekonzistentnost u vezi sa Rolsovim vienjem
razlonih graana. Na odgovor na navedenu primedbu je sledei. Jedino
od ega se odustaje jeste da e graani nuno odluivati na razlonim osnovama, odnosno u skladu sa razlozima koji su prihvatljivi za sve. U tom
sluaju, odnos izmeu racionalnog i razlonog o kome smo govorili u kontekstu deliberativne demokratije, vaio bi jednako i za osnovnu funkciju
javnog uma i osnovnu ulogu graana u dobro ureenom demokratskom
drutvu. Razlika bi jedino bila u tome da povodom temeljnih politikih pitanja koja se odnose na sutinske ustavne elemente i osnovna pitanja pravde graani imaju vei podsticaj da osiguraju neke temeljne principe i norme
koji bi bili zajedniki za sve u okviru politike zajednice, dok u pogledu
svakodnevnih zakona imaju vei podsticaj da zatite svoje line interese ili
interese grupe kojoj pripadaju. Samim tim za oekivati je da u pr vom sluaju razlono ima primat nad racionalnim, a u drugom racionalno nad
razlonim. Osnovna uloga javnog uma bila bi zato da se doe do konsenzusa oko ustavnih pitanja na razlonim osnovama, a osnovna uloga javne
deliberacije bila bi da se pronae optimalna ravnotea izmeu racionalnih
i razlonih oekivanja graana u pogledu svakodnevnih zakona. Dakle,
nema nikakve protivrenosti u gledanju na odnos izmeu racionalnog i
razlonog u oba navedena konteksta.
Ovakvo stanovite nuno se odraava i na kriterijum reciprociteta. U skladu
sa prethodnim razlikovanjem, napraviemo razliku izmeu jakog i slabog

251

IVAN MLADENOVI

252

OD JAVNOG UMA DO DELIBERATIVNE DEMOKRATIJE

reciprociteta.9 Rolsovo vienje kriterijuma reciprociteta koje kae da graani nude jedni drugima uslove saradnje koje bi svi mogli na razlonim osnovama da prihvate kao slobodni i jednaki moe se nazvati jakim reciprocitetom. Za razliku od toga, slabim reciprocitetom nazvaemo kriterijum po
kome graani svoje predloge u javnoj debati treba da podre razlozima i
argumentima, kao i to da treba da budu spremni da uvae snagu razloga
i argumenata koje iznose drugi graani. Oigledno kriterijum jakog reciprociteta pre bi se primenjivao u debatama vezanim za temeljna politika pitanja, dok bi za svakodnevno funkcionisanje deliberativne demokratije pre
bio prikladan slabi reciprocitet. Tako Koen (J. Cohen), jedan od glavnih zastupnika deliberativne demokratije, kae da se deliberacija zasniva na
razlozima kada se od uesnika zahteva da iznesu svoje razloge za odreene
predloge, bilo da ih podravaju ili kritikuju. Oni daju razloge sa oekivanjem
da e ti razlozi, a ne, na primer, mo reiti sudbinu njihovih predloga (Cohen
1997: 74). Upravo ovo smo nazvali kriterijumom slabog reciprociteta. Nai
argumenti u vezi sa razlonim graanima i kriterijumom reciprociteta mogla
bi se sumirati tako to bi se reklo da zahtevi javnog uma imaju svoje vaenje
kako prilikom debata u vezi sa temeljnim politikim pitanjima, tako i u vezi
sa svakodnevnim zakonodavstvom. Jedina razlika je u tome to se u pr vom
sluaju striktnije primenjuju. Primat koji se daje razlonom i kriterijum jakog
reciprociteta imaju veu teinu kada je re o temeljnim politikim pitanjima.
Ali to, s druge strane, ne znai da se u deliberativnim forumima u potpunosti
odustaje od zahteva javnog uma.
2. Konsenzus. Jedna od implikacija Rolsovog vienja razlonih graana jeste
da takvi graani mogu da postignu preklapajui konsenzus oko politike
koncepcije pravde, ali i oko temeljnih ustavnih pitanja. Videli smo da se
osnovna funkcija javnog uma odnosi upravo na takvu vrstu pitanja. Inicijalno je u okviru teorije o deliberativnoj demokratiji bilo prihvaeno stanovite
da i procedura javne deliberaciije, barem u idealnom sluaju, treba da vodi
odlukama koje se postiu konsenzusom (Cohen 1997: 75). Naime, ako je
svaka osoba spremna da uvai snagu boljih razloga i argumenta to bi znailo da se na kraju svi slau oko toga koji je predlog najprihvatljiviji. Meutim, mogunost da se u deliberativnoj areni doe do konsenzusa bio je
predmet snane kritike i to upravo od strane autora koji su naklonjeni deliberativnoj demokratiji (Bohman and Richardson 2009, Knight and Johnson
2011, Mansbridge et al. 2010). Videli smo da Rols nita eksplicitno ne kae u
vezi sa odluivanjem konsenzusom u pogledu deliberativne demokratije. Ali
smo isto tako istakli da njegovo shvatanje ideje javnog uma koja vodi ka konsenzusu u vezi sa temeljnim politikim pitanjima, u meri u kojoj se nalazi u
9 Iako su termini preuzeti iz sociobiologije, pa ak postoji i odreeno preklapanje u
nainu na koji ih upotrebljavamo, termine jakog i slabog reciprociteta koristimo potpuno nezavisno od ove teorije. Za odreenje jakog reciprociteta u kontekstu pravde, videti: Gintis et al. 2008.

STUDIJE I LANCI

osnovi koncepcije deliberativne demokratije implicira odluivanje konsenzusom u deliberativnim zakonodavnim telima. Smatramo da su razlozi
koje su naveli drugi zastupnici deliberativne demokratije, a koji ukazuju na
nerealistinost odluivanja konsenzusom u demokratskom drutvu, kao i
na to da konsenzus ne mora uvek biti normativno poeljan, u velikoj meri
ispravni. Meutim, naa vienja da za deliberativnu demokratiju ne vai
nuno prioritet razlonog nad racionalnim, kao i da vai kriterijum slabog
reciprociteta ukazuju na to da je za oekivati da rezultat javne deliberacije
bude razlono neslaganje. U tom sluaju, jedino to preostaje jeste da se
veinskim glasanjem odlui o sudbini predloga iznetih tokom javne debate.
Drugim reima, umesto odluivanja konsenzusom, odluivanje graana u
dobro ureenom demokratskom drutvu zasniva se na proceduri koja predstavlja kombinaciju javne deliberacije i veinskog glasanja.
3. Javna deliberacija i veinsko glasanje. Iako smo tvrdili da je odluivanje
konsenzusom implikacija koja proizlazi iz Rolsove tvrdnje da ideja javnog
uma sadri odreenu formu deliberativne demokratije, injenica je da sam
Rols, ak i u vezi sa temeljnim politikim pitanjima, govori o procesu odluivanja koji se zasniva kako na javnoj raspravi, tako i na glasanju. Prisetiemo se da Rols kae kako se dunost graanske uljudnosti odnosi kako na
javne debate, tako i na glasanje graana u pogledu temeljnih politikih pitanja. Iako je inicijalno bio uveren da se na osnovama javnog uma moe
postii konsenzus, Rols je kasnije revidirao ovo svoje stanovite smatrajui
da je mogue razlono neslaganje ak i kada je re o temeljnim politikim
pitanjima. On sada kae da, ideal javnog uma esto ne vodi do opte saglasnosti, niti bi trebalo tome da vodi (Rawls 2005: lv). Dakle, ak i u pogledu
temeljnih politikih pitanja mogue je razlono neslaganje. Postavlja se onda u pitanje da li to dovodi u pitanje ideju i ideal javnog uma kako ih je Rols
prezentovao. Rols reenje za problem razlonog neslaganja vidi u tome to
se, pored javne rasprave, o temeljnim politikim pitanjima moe takoe
glasati. Ideal javnog uma je, po Rolsovom shvatanju ouvan zato to dunost
graanske uljudnosti nalae glasanje u skladu sa idejom javnog uma. Ovo
reenje ne ini nam se sasvim ubedljivim. Nije jasno kako graani koji ne
mogu da postignu saglasnost oko opteg dobra kroz javnu debatu, mogu da
glasaju upravo u skladu sa koncepcijom opteg dobra. Ostavimo, ipak, ovaj
problem po strani jer nas pr venstveno interesuju pitanja vezana za koncepciju deliberativne demokratije.
Smatramo da je bez obzira da li se radi o Rolsovom ranijem ili revidiranom
gleditu, oigledno da se proces odluivanja u vezi sa temeljnim politikim
pitanjima sastoji kako od javne diskusije, tako i od glasanja. Ako je to tako,
onda to znai da bi i za deliberativnu demokratiju bila najprimerenija procedura odluivanja koja se sastoji od javne deliberacije i glasanja. Kako bi
onda trebalo razumeti nau prethodnu tvrdnju u vezi s tim da je implikacija
ideje javnog uma da bi u deliberativnim forumima odluke trebalo donositi

253

IVAN MLADENOVI

OD JAVNOG UMA DO DELIBERATIVNE DEMOKRATIJE

konsenzusom. ini se da je njen smisao sledei. U idealnom sluaju, graani kroz javnu diskusiju postiu konsenzus na razlonim osnovama. Otud
kriterijum konsenzusa nije unapred iskljuen prilikom odluivanja u deliberativnim zakonodavnim telima. Meutim, u sluaju da iz bilo kog razloga
konsenzus nije mogue postii, mora da postoji nain za donoenje odluka.
Zato je nuno da se procedura demokratskog odluivanja pored javne deliberacije, sastoji i od veinskog glasanja.10

254

To otvara pitanje u vezi sa glasanjem u kontekstu ire uloge graana u dobro

ureenom demokratskom drutvu. Govorei o izboru predstavnika za parlament, Rols kae da bi graani trebalo da glasaju u skladu sa idejom javnog
uma. Nain na koji oni ostvaruju ideal javnog uma jeste da prilikom glasanja
oni na sebe gledaju kao na idealne zakonodavce i procene koji bi kandidati
donosili najrazlonije zakone. On kae da, u idealnom sluaju graani sebe
posmatraju kao zakonodavce i pitaju se koje zakone bi po njihovom miljenju bilo najrazlonije doneti i koji su razlozi koji ih podravaju, a zadovoljavaju kriterijum reciprociteta. Kada je ustaljeno i raireno, raspoloenje
graana da se posmatraju kao idealni zakonodavci i odbacuju funkcionere
vlade i kandidate za javne poloaje koji zloupotrebljavaju javni um, predstavlja jedan od politikih i socijalnih korena demokratije i ima ivotni znaaj za njenu trajnu vrstinu i snagu (Rols 2003: 174). S druge strane, Rols
eksplicitno tvrdi da kada se ne radi o temeljnim politikim pitanjima ne vai ni zahtev da se glasa u skladu sa zahtevima javnog uma. To je oigledno
iz njegove tvrdnje da, graani i zakonodavci mogu da glasaju za svoja sveobuhvatna gledita kako hoe kada se ne radi o bitnim ustavnim elementima
i pitanjima osnovne pravde (Rols 1998: 277). Kako razumeti ovu ambivalentnost u vezi sa glasanjem? Da li prilikom ire uloge graana u dobro
ureenoj demokratiji vae ili ne vae zahtevi javnog uma? Smatramo da
odgovor na ova pitanja lei u naem ranijem pozivanjem na odnos razlonog
i racionalnog, kao i nainu na koji vae zahtevi javnog uma u vezi sa njegovom irom funkcijom i irom ulogom graana u demokratskom drutvu.
Javna deliberacija koja prethodi glasanju moe podstai graane da odluuju u skladu sa zahtevima javnog uma, ali u tome nema nikakve nunosti.
Graani mogu prilikom glasanja isto tako da se oslone na svoje interese i
preferencije ili istinu sveobuhvatne doktrine koju afirmiu. Dakle, nema
protivrenosti u Rolsovim razliitim pogledima na glasanje. Jedino oekivanje u vezi sa javnom deliberacijom jeste da podstakne graane da o svojim
stavovima i preferencijama razmisle u svetlu razloga koje u diskusiji iznose
drugi ljudi. ak i ako se ti stavovi i preferencije ne promene, glasanje vie
10 Tako, na primer, Koen objanjava da za idealnu proceduru deliberativne demokratije vai kriterijum konsenzusa, ali i veinsko pravilo koje se koristi u krajnjoj nudi.
Videti: Cohen 1997: 75. On, meutim, dodaje da e se, rezultati glasanja meu onima
koji su posveeni traganju za razlozima koji su svima ubedljivi verovatno razlikovati od
rezultata zbrajanja glasova kome takvo traganje nije prethodilo (Cohen 1997: 75).

STUDIJE I LANCI

nije samo privatna, pa ak i lina stvar, ve zasnovano na razlozima koji

su proli test javnog preispitivanja.
Literatura
Bohman, James and Henry S. Richardson (2009), Liberalism, Deliberative Democracy,
and Reasons that All Can Accept, Journal of Political Philosophy 17: 253274.
Chambers, Simone (2003), Deliberative Democratic Theory, Annual Review of
Political Science 6: 307326.
Cohen, Joshua (1997), Deliberation and Democratic Legitimacy, in: Bohman J. and
W. Rehg (eds), Deliberative Democracy: Essays on Reason and Politics, Cambridge,
MA: The MIT Press, pp. 6789.
Freeman, Samuel (2007), Public Reason and Political Justification, in: Freeman, S.,
Justice and the Social Contract: Essays on Rawlsian Political Philosophy, Oxford:
Oxford University Press, pp. 215256.
Freeman, Samuel (2000), Deliberative Democracy: A Sympathetic Comment,
Philosophy & Public Affairs 29: 371418.
Gintis, Herbert, Henrich, Joseph, Bowles, Samuel, Boyd, Robert and Ernst Fehr (2008),
Strong Reciprocity and the Roots of Human Morality, Social Justice Research 21:
241 253.
Knight, Jack and James Johnson (2011), The Priority of Democracy: Political
Consequences of Pragmatism, Princeton: Princeton University Press.
Larmore, Charles (2003), Public Reason, in: Freeman, S. (ed.), The Cambridge
Companion to Rawls, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 368393.
Mansbridge, Jane with James Bohman, Simone Chambers, David Estlund, Andreas
Fllesdal, Archon Fung, Cristina Lafont, Bernard Manin and Jos Luis Mart
(2010), The Place of Self-Interest and the Role of Power in Deliberative
Democracy, Journal of Political Philosophy, 18: 64100.
ONeill, Onora (1997), Political Liberalism and Public Reason: A Critical Notice of
John Rawls, Political Liberalism, Philosophical Review 106: 411428.
ONeill, Onora (1986), The Public Use of Reason, Political Theory 14: 523551.
Quong, Jonathan (2014), On the Idea of Public Reason, in: Mandle, Jon and David A.
Reidy (eds.), A Companion to Rawls, Chichester: Wiley Blackwell, pp. 265280.
Rawls, John (2005), Political Liberalism, Expanded Edition, New York: Columbia
University Press.
Rols, Don (2003), Jo jednom o ideji javnog uma, u: Rols, D., Pravo naroda sa Jo
jednom o ideji javnog uma, Beograd: Alexandria Press/NSPM, str. 169228.
Rols, Don (1998), Politiki liberalizam, Beograd: Filip Vinji.
Saward, Michael (2002), Rawls and Deliberative Democracy, in: Passerin DEntreves,
M. (ed.), Democracy as Public Deliberation: New Perspectives, Manchester:
Manchester University Press, pp. 112130.

Ivan Mladenovi

From Public Reason to Deliberative Democracy

Summary
In this paper I shall investigate the relationship between public reason and deliberative democracy, mainly as it is presented in Rawlss later political theory.
Against the critics who claim that Rawls has no deliberative democratic theory,

255

IVAN MLADENOVI

OD JAVNOG UMA DO DELIBERATIVNE DEMOKRATIJE

I shall argue that he presented a complex view of public deliberation that contains
a set of formal and substantive requirements derived from the idea of public
reason. My main aim in this paper is to defend and further elaborate the thesis
that Rawlss later political theory is crucially important for deliberative democracy.
Furthermore, in light of the recent literature on deliberative democracy, I examine
the relevance of Rawlss view for addressing some current problems, but also
look at some limits of the public reason perspective.
Keywords: public reason, deliberative democracy, reasonableness, consensus,
majority rule

256