Glava 1

Furijeov trigonometrijski red.

Furijeov integral
1.0.1

Razvijanje funkcija u Furijeov red, na intervalu (0, ).

Produ
zenje poluintervala

U raznim problemima fizike i tehnike javlja se potreba da se u Furijeov red razvije funkcija u nekom
konacnom intervalu, recimo (0, ). To moze da se postigne tako sto cemo izvrsiti translaciju koordinatnog
sistema (odnosno uvesti smenu) za /2, pa zatim, za, u opstem slucaju neprekidnu funkciju f (x), izvrsiti
produzenje, kako je to ranije objasnjeno ( izabrati za period).
Drugi nacin, koji je prakticniji, sastoji se u sledecem. Uzeti da je period 2 i prosiriti polaznu funkciju na
interval (, 0). Tada, posto je funkcija data samo na intervalu (0, ), mozemo da izvrsimo njeno prosirenje
na interval (, 0), tako da je njeno prosirenje parna ili neparna funkcija. Ovaj postupak demonstriran je
na slici 4.3.

Slika 1.1: Produzenje neperiodicne funkcije

Ovakvo prosirenje je pogodno, jer u ovim slucajevima razvijanje funkcije u Furijeov red svodi se na
1

Furijeov sinus ili kosinus red (zbog parnosti ili neparnosti prosirene funkcije), a zadrzavamo se samo u
intervalu u kome je polazna funkcija definisana.
Primer. Razviti u Furijeov red funkciju

f (x) =

Re
senje. Prvo skicirajmo datu funkciju.

2k

x,

0<x<

2k

( x),

,
2

< x < .
2

Slika 1.2:
Prema uslovima teoreme o konvergentnosti Furijeovog reda, potrebno je da je funkcija periodicna. Zbog
toga cemo da izvrsimo produzenje polazne funkcije i to na: a) parnu i b) neparnu periodicnu funkciju.
a) Prvo skicirajmo ovako prosirenu funkciju, prema uputstvu datom ranije.

Slika 1.3:
U ovom slucaju (parna funkcija), prema (??), dobijamo:

Z/2
Z
a0
2k
1 2k

x dx +
( x) dx ,
=
2

an =

2 2k

/2

Z/2

x cos

n
2k
x dx +

/2

bn = 0.

( x) cos

x dx ,

Integracijom dobijamo za koeficijente Furijeovog reda:

k
a0
= ,
2
2

n
4k 
cos n 1 ,
an = 2 2 2 cos
n
2
bn = 0.
Analizirajuci gornje izraze vidimo da su razliciti od nule (an 6= 0) samo clanovi n = 2, 6, 10, 14, . . . ,
pa Furijeov red polazne parno prosirene funkcije ima oblik


k 16k 1
2
6
1
f (x) = 2
cos
cos
x
+
x
+
.
.
.
.
2

22

62

b) Skicirajmo sada neparno prosirenje.

Slika 1.4:
U ovom slucaju (neparna funkcija), prema (??), dobijamo:
an = 0,

Z/2
Z
n
n
2k
2 2k

x sin
( x) sin
x dx +
x dx .
bn =

/2

Odavde, parcijalnom integracijom, dobijamo

bn =

n
8k
sin
.
n2 2
2

Konacno, Furijeov red, za neparno prosirenje, dobija oblik




3
5
1
1
8k 1
sin
sin
sin
x

x
+
x

.
.
.
.
f (x) = 2

12

32

52

1.0.2

Aproksimacija funkcije trigonometrijskim polinomom. Srednja kvadratna

gre
ska

Neka je data periodicna dunkcija f (x), periode 2, koja moze da se predstavi Furijeovim redom.
Aproksimirajmo posmatranu funkciju trigonometrijskim polinomom N -tog reda
N

f (x)

0 X
(k cos kx + k sin kx) PN (x).
+
2
k=1

(1.1)

Koeficijenti ovog polinoma, k i k , su za sada neodredeni.

Mozemo da ih izrazimo na vise nacina.
Medutim, jasno je da nas interesuje onaj oblik za koji imamo najbolju aproksimaciju, tj. najmanju gresku
aproksimacije, pri fiksiranom N .
U tom cilju, prvo definisimo gresku aproksimacije. I gresku mozemo da definisemo na vise nacina.
Najprirodnije je definisati je izrazom
|f (x) PN (x)| = N ,

za x [, ].

Medutim,
u postavljenom zadatku, pogodnije je da se greska definise preko integrala i to u obliku
N

1
=
2

[f (x) PN (x)] dx.

(1.2)

Ovako definisano N zove se srednja kvadratna gre

ska. Postavljeni zadatak se sastoji u tome da, za
fiksno N , odredimo oblik koeficijenata k i k , polinoma (1.1), tako da N bude minimalno.
Posmatrajmo prvo podintegralnu funkciju. Kako je (f PN )2 = f 2 2f PN + PN2 , to iz (1.2) dobijamo
N

1
=
2

1
[f (x) PN (x)] dx =
2
2


 2
f 2f PN + PN2 dx.

(1.3)

Dalje,
R kako po pretpostavci, funkciju f (x) mozemo da predstavimo konvergentnim Furijeovim redom, to
za f PN dx dobijamo
Z

f PN dx =

Z "

# "
#

N
a0 X
0 X
+
(ak cos kx + bk sin kx)
+
(k cos kx + k sin kx) dx =
2
2
k=1
k=1
#
"
N
a0 0 X
(ak k + bk k ) .
+
=
2

(1.4)

k=1

R
R
R
Ovde smo iskoristili da je cos kxRdx = 0, sin kx dx = 0 i sin kx cos kx dx = 0.
Na slican nacin dobijamo i za PN2 dx
"
#
Z
N
2
X

0
PN2 dx =
+
2k + k2 .
2

(1.5)

k=1

Iz poslednje dve relacije (1.4) i (1.5), dobijamo

(
)
Z
N
i

 2
(0 a0 )2 X h
2
2
PN 2f PN dx =

(k ak ) + (k bk )
+
2
k=1

#
"
N


a20 X 2
2
+
ak + b k ,

2
k=1

pri cemu smo iskoristili sledece veze:

(k ak )2 = 2k 2k ak + a2k ,

2k 2ak k = (k ak )2 a2k

(k bk ) = k2 2k bk + b2k ,

k2 2bk k = (k bk )2 b2k .
4

(1.6)

Ako sada zamenimo (1.6) u (1.3), dobijamo

#
"
Z
N


a20 X 2
1
2
2
+
f dx
ak + b k +
2N =

2
k=1

(
)
N
i
(0 a0 )2 X h
2
2
+
.
+
(k ak ) + (k bk )
2

(1.7)

k=1

Kako je zadatak da se odrede koeficijenti k i k , tako da N bude minimalno, to iz (1.7) zakljucujemo

da treba da vazi
N
i
(0 a0 )2 X h
2
2
+
(k ak ) + (k bk ) = 0.
(1.8)
2
k=1

Jasno je da bi se ovaj clan stalno povecavao (zbir kvadrata), sa porastom N , pa bi na taj nacin i sama
greska rasla. Iz tog razloga smo uzeli da je jednak nuli.
Iz relacija (1.8) dobijamo za trazene koeficijente:
0 = a0 ,

k = ak ,

k = bk .

(1.9)

Odavde zakljucujemo da je najbolja srednjekvadratna aproksimacija, za integrabilnu, periodicnu funkciju

f (x), za x [, ], data trigonometrijskim polinomom PN (x) ciji su koeficijent Furijeovi koeficijenti
funkcije f (x).
Neke posledice
Zapazimo da je greska
N

1
=
2

[f (x) PN (x)]2 dx

nenegativna, jer je podintegralna funkcija kvadrat realne funkcije. Odatle sledi, prema (1.7) i (1.8), da je
2N

1
=

odnosno
1

#
N


a20 X 2
2
+
ak + bk 0,
f (x) dx
2
"

k=1

f 2 (x) dx

a20 X 2
+
ak + b2k ,
2

za N = 0, 1, . . . ,

(1.10)

k=1

Ovaj izraz (1.10) poznat je u literaturi kao Beselova nejednakost. Dalje, zapazimo da leva strana
nejednakosti ne zavisi od N . Odatle sledi da pri N desna strana ostaje ogranicena, a to znaci da je
red kvadrata Furijeovih koeficijenata

a20 X 2
ak + b2k
+
2
k=1

konvergentan.
Kao posledica ove konvergencije je

lim ak = 0,

lim bk = 0,

tj.
lim ak = 0

lim bk = 0

lim

lim

f (x) cos kx dx = 0,

(1.11)

f (x) sin kx dx = 0.

(1.12)

Dakle, Furijeovi koeficijenti ogranicene i integrabilne funkcije teze nuli, kad k .

Relacije (1.11) i (1.12) poznate su u literaturi kao Rimanova teorema.
Ako N 0, kada N , tada nejednakost (1.10) postaje
1

f 2 (x) dx =

a20 X 2
+
ak + b2k .
2

(1.13)

k=1

Pokazimo sada kako se prethodne relacije mogu prosiriti na proizvoljan (ali konacan) period (, ).
Posmatrajmo neku periodicnu funkciju (t), sa periodom (, ), tj. (t) = (t+2), i neku periodicnu

funkciju f (x), sa periodom (, ), tj. f (x) = f (x + 2). Uvedimo sada smenu x = t, pri cemu je

 

f (x) = f
t = (t).

Prema prethodnim smenama imamo






(t + 2) = f
(t + 2) = f
t + 2 = f (x + 2) = f (x) = (t).

Dalje, za trigonometrijske redove je

a0 X
(ak cos kt + bk sin kt)
+
2
k=1


k
k
a0 X
+
ak cos
x + bk sin
x ,
f (x) =
2

(t) =

k=1

gde su odgovarajuci koeficijenti, recimo ak

1
ak =

1
(t) cos kt dt =

f (x) cos

k
x dx.

Ovde smo izvrsili smenu granica integracije, jer je:

() =

a za t2 = x2 = () = ,

1
1
a diferencijal dt = dx, odnosno
dt = dx.

za t1 =

x1 =

Dakle, pokazali smo za koeficijente ak kako se izracunavaju za proizvoljan period. Na slican nacin dobijamo
i izraz za bk .
6

Lako moze da se pokaze da relacija (1.13) vazi i za proizvoljan period 2, tj.

1

f 2 (x) dx =

a20 X 2
+
ak + b2k .
2

(1.14)

k=1

Ova relacija (1.14) poznata je kao Parsevalova 1 identicnost Furijeovog reda.

Napomenimo, da u slucaju da je funkcija periodicna na intervalu (a, b), tada, kao i u prethodnom
slucaju, dobijamo (za period b a)

f (x) =

a0 X
2k
2k
+
ak cos
(x a) + bk sin
(x a),
2
ba
ba
k=1

2
ak =
ba

Zb

f (x) cos

2k
(x a) dx,
ba

2
ba

Zb

f (x) sin

2k
(x a) dx.
ba

bk =

1.0.3

Kompleksan oblik Furijeovog reda

Ako iskoristimo Ojlerove formule za kompleksne brojeve:

cos

e
kx
=

kx
i

+ e
2

kx
i

sin

kx
e
=

kx
i

e
2i

kx
i

Furijeov red funkcije f (x) mozemo da napisemo u obliku

f (x) =

=
=

k=1
1
X

k=1

a0 X ak bk i kx i X ak + bk i kx i
+
e +
e =
2
2
2
ak + bk i kx i
a0
+
e +
2
2

ck e

kx
i

ak bk i kx i
e =
2

Ovde je

ak b k i

a0
ck =
2

a + bk i

k
2
pri cemu ck moze da se odredi relacijom
1
ck =
2

f (x)e

k > 0,
k = 0,
k < 0,

kx
i

1 Marie

Antoine Parseval (1755-1836), poznati francuski matemati

car.

dx.

1.0.4

Furijeov integral

Predstavljanje funkcije Furijeovim redom se veoma koristi u mnogim problemima matematicke fizike,
ali vazi samo za periodicne funkcije. Pokazali smo kako neka funkcija, definisana u konacnom intervalu
(a, b) moze da se prosiri tako da dobijemo periodicnu parnu ili neparnu funkciju. Medutim,
cesti su
problemi u kojima se javljaju funkcije definisane u intervalu (, ), a nisu periodicne. Tu klasu funkcija
ne mozemo da prosirimo na periodicne funkcije, na opisani nacin. Postavlja se pitanje: da li je moguce
prosiriti Furijeovu ideju i na takve funkcije?
Posmatrajmo neku funkciju f (x), koja je delimicno glatka funkcija u intervalu [, ]. Njen Furijeov
red (??) je oblika


k
k
a0 X
+
ak cos
x + bk sin
x ,
(1.15)
f (x) =
2

k=1

pri cemu su koeficijenti ak i bk odredeni

relacijama (??)
1
ak =

k
t dt,
f (t) cos

1
bk =

f (t) sin

k
t dt, k = 0, 1, 2, . . .

(1.16)

Zamenom (1.16) u (1.15), a s obzirom da je

cos

k
k
k
k
k
x cos
t + sin
x sin
t = cos
(x t),

dobijamo
1
f (x) =
2

f (t) dt +

X
1

k=1

f (t) cos

k
(t x) dt.

(1.17)

Prethodno postavljeno pitanje svodi se na pitanje: cemu teze ovi integrali kada ?
Pretpostavimo da je funkcija f (x) apsolutno integrabilna u intervalu (, ), tj.
Z

|f (t)| dt < M,

gde je M konacan broj.

Koristeci ovaj uslov, dobijamo




 Z
Z

1
1
1


M = 0.
f (t) dt lim
|f (t)| dt < lim
lim

 2
2
2


(1.18)

Iskoristivsi (1.18), relacija (1.17) postaje

f (x) = lim

X
1

k=1

Uvedimo smenu
k =

f (t) cos

k
,

k
(t x) dt.

(1.19)

k = 0, 1, 2, . . .

pri cemu je
k = k+1 k =

(k + 1) k

(1.20)

k
1
=
.

Iz smene se vidi da se novo uvedena promenljiva k menja u intervalu (0, +).

Koristeci ove smene, relacija (1.19) dobija oblik

X
1
f (x) =
k
lim

k=1

f (t) cos k (t x) dt,

(1.21)

(1.22)

odnosno, kada predemo

na granicnu vrednost
1
f (x) =

f (t) cos (t x) dt.

(1.23)

Relacija (1.23) poznata je u literaturi kao Furijeova formula, a odgovarajuci integral kao Furijeov
integral.
Teorema 1 Neka je funkcija f (x):
- deo po deo (delimicno) glatka u svakom konacnom intervalu i
- apsolutno integrabilna u intervalu (, ).
Tada funkcija f (x)moze da se zameni Furijeovim integralom (1.23) za svako x, sem u tackama prekida
prve vrste xo , u kojima vrednost funkcije f (xo ) treba zameniti sa
f (xo 0) + f (xo + 0)
.
2
Furijeovu formulu mozemo da predstavimo i relacijom
Z
f (x) =
[A() cos x + B() sin x] d,
0

gde je:
A() =

B() =

f (x) cos x dx,

f (x) sin x dx.

(1.24)