Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 205

ikg[

;qh

;kfjp

tkfjr[o{

ih

eh

csj

;qh

ikg[

;kfjp

tkfjr[o{

ih

ikg[
;qh

ueq

fujB

no[

w[ytke

e'fN

w{ofs

gkfs;kjh

d;w r[o{ ih d w[y s'I T[ukoh j'Jh

10

Sg?

Sz d .

sP g q ; kfd 2

poB

ikfs

no[

fJzdq

gqek;

nBGt 3
fJzdqkfD

;kj[

Sg? Szd L soh feqgk Bkb

gkfs

BfjB

fij.

fi; dk e'Jh fuzBQ, ueq, toB, ikfs ns r's BjhI j? ns fi; d

nfws'i

;kjkfD

o{g, ozr, oy, Gy pko e'Jh e[M BjhI efj ;edk (fe T[j) fej' fijk j?.

efji?.

(T[; ~) nub ;o{gh, ;[sj frnkB dk gqekFe ns nfws Fesh tkbk fejk

rfDi?.

iKdk j?. (T[j gow ;Zsk) eo'VK fJzdoK dk fJzdo ns FkjK dk Fkj frfDnk

fsqGtD wjhg ;[o Bo n;[o Bfs Bfs pB fsqD ejs.


sP

;op

Bkw

eE?

etB

eow

Bkw

poDs

;[wfs.

iKdk j?. (T[; ~) fszB b'eK (;[nor, wks ns gkskb) d oki, dts, wB[Zy,

1.

d?Is ns pBK d fsBe

th pnzs pnzs efjzd jB. (j gqG{!) so ;ko BKtK

dk eEB e"D eo ;edk j?< (p; so


G[ i z r

Bt;sP z

nekb .

gq : ks

feq g kb .

Bw;sPz

no{g.

Bw;sz

nG y .

Bw;sz

nb y .

Bw;sz

nekJ.

Bw;sz

nikJ.

Bw;sz

nrz i .

Bw;sz

Bw;sz

nBkw.

Bw;sz

Bw;sz

neowz .

Bw;sz

nBkwz.

Bw;sz

nihs .

Bw;sz

npkj.

Bw;sz

nBhb .

Bw;sz

nSd.

Bw;sz

nrz i .

Bw;sz

T[dko.

nB{g.

2.

3.

nXkwzz.

Bw;sz

ofjs!

4.
5.

5.

6.

6.

7.

7.

8.

j?l
j

3H

w{b-wzsq

@nBGT[#

th

nzfes

j?

2H

eJh

phVK

ftu

@Sg?

Szd#

toDB

sPgq;kfd

Bw;eko

j?l

s?~

Bw;eko

Bkw-ofjs!

eow-nshs!

ik

ehsk

j?.

1.

fby
j?l

ik

;eD

niBw!

tkb!

s?~

s?~

Bw;eko

Bw;eko
j?.

j?l

3.

BFN

s?~

;eD

s?~

s?~

Bw;eko

Bw;eko
tkb!

Bw;eko

j?l

s?~

Bw;eko

j?l

j?l
j

Xow-nshs!

Xkw-ofjs!
j?l

;EkB-ofjs!

s?~

s?~

Bw;eko

vokJ

ik

s?~

Bw;eko

Bw;eko
j?.

;eD

j?l

5.

j?.
j

tkb!

s?~

4.
Bkwfis

Bw;eko

j?l j B ubkJ ik ;eD tkb! s?~ Bw;eko j?l j B Ykj ik ;eD tkb!
s?~

Bw;eko

j?.6.

fpBk

ozr

tkb

(T[ib)!

s?~

Bw;eko

j?l

fpBk

nkfd (w[ZY) tkb! s?~ Bw;eko j?l j B Sd ik ;eD tkb! s?~ Bw;eko
j?l j B Ekj gkJ ik ;eD tkb! s?~ Bw;eko j?.7. j B BkF ehs ik

1H e[M phVK ftu fes/ fes/ fJ; wKrfbe T[esh s'I gfjbK iK fgS'I @1> ;fsr[o gq;kfd#
;`fygs

ofjs!

nGz i .
ngko.

B j' ;eD tkb! s?~ Bw;eko j?l j B GzB ik ;eD tkb! s?~ Bw;eko

nBkd .
nrkX.

s?~

ekfJnk-ofjs!

nGhs .

Bw;sz

tkfbnK

j o{g-ofjs! s?~ Bw;eko j?l j T[gwk-ofjs! s?~ Bw;eko j?. 2. j Gy-

3.

4.

nYkj.

ws

j nekb g[oy! s?~ Bw;eko j?l j wjoK d dks! s?~ Bw;eko j?l

nXowz .

Bw;sz

Bw;sz

2.

nmkw.

Bw;sz

Bw;sz

1.

uzrh

e[M e[) eowkukoh (T[gekoh) BKtK

G[ i z r gq : ks Sz d

nGz i .

Bw;sz

Bw;sz

dk

Sz d

Bw;sP z
Bw;sPz

csfj

ikg[

o{g ozr no[ oy Gy e'T{ efj B ;efs fej.


nub

eh

s'I

pkd

fbfynk

j?

;eD

tkb

;o{g)!

s?~

ngko!

s?~

(nftBkFh)!
Bw;eko
Bw;eko

s?~
j?l

j?.8.

Bw;eko
T[dko

j?l
;[Gk

j
tkb!

s'V
s?~

ik

;eD

Bw;eko

j?l

tkb

(nyzv

ngo-

;qh

d;w-rqzE

Je?.

Bw;sz

Bw;sz

;[

Bw;sz

nG{s.

Bw;sz

fBq e ow .

Bw;sz

fBqd;.

Bw;sz

fBq B kw .

Bw;sz

Bw;sz

;kfjp

nBe?.

ni{g.

Bw;sz
Bw;sz

fBqG;.

ofjs!

Bw;sz

9.

fJe'

fJe

o{g

tkb!

;kfjp

s?~

Bw;eko

j?l

nBe

o{g

tkb!

s?~

Bw;eko j?l j G{sK (gzi sZsPK--- ib, Xosh, nkekF, tk:{ ns nrBh) s'I

9.

fBq G ow .

Bw;sz

fBq X ks .

8.

ikg[

eKvK

10.

s?~
s'I

Bw;eko

ofjs!

j?l

s?~

pzXB

s'I

ofjs!

j?l

GowK

Bw;eko

s?~
s'I

Bw;eko

ofjs!

j?.9.

s?~

Bw;eko

eowj?l

fBq e kw .

fpBk fe; ]k; dF tkb! s?~ Bw;eko j?l j fpBk fe; ]k; G; tkb!

s?~

fBxks .

Bw;eko

s?~

10.

11.

j?.10.

Bkw-ofjs!

s?~

Bw;eko

j?l

ekwBk-ofjs!

Bw;eko j?l j sZsPK s'I ofjs! s?~ Bw;eko j?l j xks (wko ikD) s'I ofjs!
s? ~
Bw;sz

fBq X { s .

Bw;sz

Bw;sz

nb'e.

Bw;sz

fBq s kg .

Bw;sz

Bw;sz

fsqwkB.

Bw;sz

Bw;eko
j

nG{ s .

Bw;sz

n;'e.

11.

sZsPK

12.

Bw;sz

nrkj.

Bw;sz

fsqpor.

Bw;sz

Bw;sz

gq G ' r .

Bw;sz

;[ i ' r .

Bw;sz

nozr.

Bw;sz

nGzr.

12.

13.

n;or.

s?~

Bw;eko

13.

14.

s?~

14.

ik

j
nrz w .

Bw;s;s[

o` w .

Bw;sz

fBok;o.

Bw;sz

niks .

Bw;sz

ngks .

Bw;sz

nwip.

Bw;s;s[

nd ; z

nd ; .

Bw;sz

Bw'

Bw;sz

fBqXkw.

;op

ekb.

Bw'

;op

o{g.

Bw'

;op

ykg.

Bw'

;op

Ekg.

Bw'

;op

ekb.

Bw'

;op

gkb.

Bw;s;s[

d t .

Bw;sz

nG t .

Bw;sz

;[p Bw.

niBw.

16.

16.

17.

;op

nN[ZN!

G{g.

Bw;eko

j?l

;o{g)!

s?~

Bw;eko

ty

ik

j?l

;eD

gzi

tkb!

s?~

s?~

Bw;eko

j?l

fszBK

ekbK

(nEtk

17.

18.

B
s?~

geV

ik

Bw;eko

;eD
j?l

tkb!

s?~

Bw;eko

fszB

torK

(Xow,

j?l

noE

B
ns

18.

j?.16.

20.

s?~

s?~

(G'r-;kwrqh)

Bw;eko

Bw;eko

j?l

dD
j

tkb!

ozr

s?~

(toD)

Bw;eko
ofjs!

j?l

s?~

;kohnK

Bw;eko

j?l

j?.15.

iksh-ofjs!

s?~

Bw;eko

j?l

r's-pokdoh

(gKsh)

ofjs!

s?~

Bw;eko j?l j w}Qp s'I ofjs! s?~ Bw;eko j?l j nip ;o{g tkb!
j?.17.

d;-ofjs

(;op-ftnkgh)!

s?~

Bw;eko

j?l

s?~

G;-

ofjs! s?~ Bw;eko j?l j Xkw (fmekDk) ofjs! s?~ Bw;eko j?l j wkfJnk
(pkw)

ofjs!

(s?~)

Bw;eko

j
19.

cb

j gj[zu s'I go! s?~ Bw;eko j?l j ;[zdo ;o{g tkb! s?~ Bw;eko

oki
19.

j?l j ib-nkF (;w[zdo)! s?~ Bw;eko j?l j fpBk nk;o tkb! s?~ Bw;eko

fdnkb.

;op

s?~

(nub

;EkgBk-ofjs!

tkb!

T[sw

tkb!

Bw;eko

fBqpkw.

Bw'

Bw;sz

15.

nG ; .

Bw;sz

Bw'

nip.

j?.13.

;eD

:'rsktK

ibk;o.

tkb

ekw) s'I ofjs! s?~ Bw;eko j?l j T[sgZsh (;or) s'I ofjs! s?~ Bw;eko

15.

j?.14.

Bw;sz

;eD

tkb!

j?l

Bw;eko

ubkJ

Bw;sz

pDB

ik

fszBK b'eK) ftu wzB ikD tkb! s?~ Bw;eko j?l j (;G d) Gzvko ;o{g!

npkj.

Bw;sz

s'I

fjbkJ

Bw;eko j?l j ;'rh B j' ;eD tkb! s?~ Bw;eko j?.12. j ;zskg-ofjs!

nEkg .
fBXkB.

j? . 11.

s?~

;kfonK

(G{g)!

Bw;eko
d

j?l
(s?~)

j?.18.

ekb-;o{g!
j

;kfonK

Bw;eko

s?~
o{gK

Bw;eko
tkb!

j?.19.

j?l

(s?~)

;kfonK

Bw;eko

;kfonK

j?l

T[s
j

ygkT[D

fdnkb{!

;kfonK
tkb!

(s?~)

Bw;eko j?l j ;kfonK ~ ;Ekfgs eoB tkb! (s?~) Bw;eko j?l j ;kfonK
d ekb-o{g! (s?~) Bw;eko j?l j ;kfonK d gkbe! (s?~) Bw;eko j?.20.

20.

21.

(eow-cb)

iBw-ofjs!

ftu

g?dk

j'D

dD
s?~

tkb!

s?~

Bw;eko

Bw;eko
j?l

tkb-@;[tBw:#)

j
s?~

j?l

Gd-ofjs!

iBw-;fjs!
Bw;eko

(;zskB

j?.21.

s?~
nEtk

Bw;eko
g[Zso

j?l
o{g

;qh

Bw'

;op

Bw'

;op

Bw'

ekb

Bw;sz

d;w-rqzE

rT[B.
ozr.

Bw'
Bw'

ekb .

;kfjp

;op

;op

Gzr.

Bw;sz

21.

G[tBK

22.

(b'eK)

ftu

ftnkge

j'D

tkb!

(s?~)

Bw;eko

j?l

;kfonK

ozrK

tkb! (s?~) Bw;eko j?l j ;kfonK ~ b: (BFN) eoB tkb! (s?~) Bw;eko

fdnkb .

nwoB.

;kfjp

j ;kfonK ;EkBK T[s rtB eoB tkb! (s?~) Bw;eko j?l j ;kfonK

GT[B.

Bw;s;s[

npoB.

ikg[

22.

j?.22.

23.

ekb

th

ekb!

(s?~)

Bw;eko

j?l

;G

T[s

dfJnk

eoB

tkb! s?~ Bw;eko j?l j toDB s'I go (neEBh)! s?~ Bw;eko j?l j woB
s'I
Bw;sz
Bw'

iokoz .

;op

Bw;sz

X`X.

Bw'

go
j

feq s koz .

;s

(nwo)!

np`X.

23.

24.

p[Ykg

t?oh

fBq ; ke .

Bw;sz

ojhw.

Bw;sz

Bw;sz

nBz s .

Bw;sz

Bw;s;s[

Bw;sz

okr.

fBq p ke .
eohw.

24.

;op

;'yz.

Bw'

;op

eosk.

Bw'

i'r

Bw'

Bw'

(eow)

;[jkr.

i'r.

;op

;op

Bw'
Bw'

fdnkb.

G'r

25.

j/

26.

gkbB

27.

Sz d .

j?I.

nGy

j?I.

nBkw

gkb.

27.

28.

nekw

j?I.

fBXkB

j?I.

fsqpor

nBhb

j?I.

nBkfd

j?I.

ni

j?I.

j?I.

j?I.

npoB

j?I.

nG{s

j?I.

s?~

;kfonK

Bw;eko

XzfXnK

j
d

feqs

eowK

gqoe!

(s?~)

j?.24.

s?~

Bw;eko

j?.25.

nBzs

o{g

tkb!

s?~

Bw;eko

tkb/!

;[ekT[D

(BFN

eoB)

tkb!

(s?~)

Bw;eko

;G

eoB

Bw;eko

]sw

(joB)

j?.26.
tkb!

s?~

j?l

;G

;G

f;oiBjko!

(s?~)

;kfonK T[s dfJnk eoB tkb! (s?~) Bw;eko j?l j ;kfonK dh gkbDk
(s?~)

Bw;eko

G'rK

th

Bw;eko

dk

i'r!

(s?~)

j?l

j?l

tkb!

j?l

th

(s?~)Bw;eko

eoB

Bw;eko

tkb!

;G

s?~

i'rK

j?I.

2.

(gzi)

30.

G'r!

(s?~)

j?.27.

Bw;eko

j?l

j?.28.

n;or

nikfd

j?I.

j?I.

4.

5.

nGoB

j?I.

G{sK

s'I

ofjs

j??I.29.

(sz{)

by-ofjs

j?I,

Gy-ofjs

j?I,

Bkw-ofjs

j?I, ekwBk-ofjs j?I.30. (sz{) fXnkB-ofjs j?I, G/d-ofjs j?I, nfis j?I, nG?
32.

33.

j?I.31.

(sz{)

fszBK

b'eK

ftu

(Xow,

noE

ns

ekw

iK

(;or)ofjs

niBw

w[es!

j?l

(j gqG{! sz{) o{g s'I ofjs j?I, T[gwk s'I ofjs j?I, iBw s'I ofjs j?I,

nX j?I. nG j?I. nihs j?I. nGhs j?I. 3. 31.


fsqwkB

s'I

j?l

Bw;eko

ukuoh Szd. soh feqgk Bkb

sP g q ; kfd

j?I.

Bw;eko

s?~

Bw;eko

no{g j?I. nB{g j?I. ni{ j?I. nG{ j?I. 1. 29.


nby

w[es)!

GkrK

(g'FD)

eoB
ukuoh

pzXBK

tkb!

uzr/
j

josk.

;op

s?~

s'I

j?l j wjkB o{g tkb! s?~ Bw;eko j?l j gqw (okr) ;o{g! s?~ Bw;eko

26.

G'r.

Bw'

eoB

g'yz.

;op

j?l

(p[Ykg

s?~ Bw;eko j?l j ofjw (dfJnk) eoB tkb! s?~ Bw;eko j?l j p]fFF

25.

j?l
Bw'

t?oh

j?.23.

j ;keK-;zpzXK s'I ofjs! s?~ Bw;eko j?l j vo (@pke#) s'I ofjs!

wjz s .

Bw;sz

Bw;eko

(eow-BkFe)!

Bw;eko
Bw;sz

s?~

6.

ofjs

j?I,

nfis

(sz{)

34.

j?I.32.
j?I,

dtsk,

(sz{)
pqjwk

iBw-ofjs

j?I,

d?Is

ozr-ofjs
(ni)

ozr

(;G

s'I

ns

wB[Zy)

(nEtk
th

(toB)-ofjs

;zfynk

gfjbK

dk

j?I,

sZsP

fszB

torK

ofjs

j?I,

T[sgsh

ofjs)

j?I,

nkfd-

j?I.33.
(G{s)-ofjs

j?I,

fBod[nzd

(MrV

s'I ofjs j?I, pzXB s'I ofjs j?I.36. (sz{) fBop{M (p[M ikD s'I go) j?I, n;{M

nBzs

j?I.

wjzs

j?I.

10.

38.

(;wM

ikD

s'I

go)

j?I,

ekb-ofjs

j?,

j?I,

g'FD

fBqp{M j?I. n;{M j?I. nekb j?I. nikb


j?I.

nN[ZN

s'I

j?I,

w[es) j?I, nv'b j?I.35. (sz{) nEkj (nwhe) j?I, (;GBK dk) ;kEh j?I, XzfXnK

nikj

j?I,

]}kBk

nwhe j?I. oche j?I. nXzX j?I. npzX j?I. 8. 36.


j?I.

BkF-ofjs

dk)

nrzi j?I. nGzi j?I. nM{M j?I. nMzM j?I. 7. 35.

nbkj

(sz{)

j?I,

(GoB)-ofjs

j?I. 9. 37.

j?I.34.

wzBD:'r

wkfJnk-ikb

s'I

w[es

j?I.37.

s'I

(sz{)

bkG (bkj) gqkgs eoB s'I w[es j?I, fpBk fe; ;EkB d j?I, nzs-ofjs j?I,
wjkBsk

tkbk

j? I .38.

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

ikg[

ofjs (;P:zGt) j?I.39. (sz{) gj[zu s'I go j?I, iBw s'I ofjs j?I, gzi G"fse

nb'e

j'Id s'I go j?I, nS'j j?I.40. (sz{) nfdqF j?I, ;'r-ofjs j?I, eow-ofjs j?I,

j?I.

n;'e

j?I.

neow

j?I.
j?I.

j?I.

nGow

j?I.

13.

(sz{) n;hw (beho s'I w[es) j?I, bk-Fohe j?I, nk;ok-ofjs j?I, iBw

41.

npkj j?I. nrkj j?I. 14. 42.


nBe j?I. fcfo Je j?I. 15. 43.

Gow-ofjs

;op

Bw'
Bw'

dt dt. nGyh nGt. 1.


ekb ekb. Bw' ;op gkb.

Bw'

;op

rT[D.

nBkE .

;w;sh

Bw''
fBq ; z r h

44.

GkB. Bw' wkB


u`dq. Bw' GkB

Bw'

rhs

rhs.

2.

45.

wkB.
GkB.

3.

46.

skB.

4.

47.

Bw'
Bw'

fBqs fBqs? . Bw' Bkd Bkd.


gkB gkB. Bw' pkd pkd. 5.

nB` r h
gqGzrh

nBkw . ;w;sh ;o{ g .


gqwkE. ;w;sh fpG{s. 6.

eb` e `

fpBk

ftu

oki

oki;Po`

gow

o{g.

Bw'

i'r

i'r;Po`

gow

f;X.

Bw'
Bw'

oki oki;Po`
;;sq gkD.

BkF

7.

50.

i[rs.

Bw'
Bw'

fBs BkokfJD eq{o eow.


gqs ngqs dt ;[Xow. 11.

Bw'
Bw'

o'r josk. B'w okr o{g.


;kj ;kj`. Bw' G{g G{g. 12.

Bw'

dkB

Bw'

o'r

o'r.

Bw;sz

tki!

dh

EK

nrb/

SzdK

Bkb

fwbk

fdZsk

frnk

(s?~)

Bw;eko

ofjs,

ns

fco th fJe j?I.43.

j?.45.

;[nkwh

;{oiK

10.

9.

(BkE)

;{oi,

13.
j?.

eoB

(s?~)
i'rhnK
wjkB

tkb

ofjs,

wkDK

;zr-;kE

wkD!

ofjs,

(s?~)

(;G

Bw;eko

dk)

j?.46.

j?l

;G

;o{g!

53.

e[M

(s?~)

ikDB

;qFm
tkb!

tkb

Bw;eko

;koh

;o{g

Bkw-ofjs,

;kwrqh

tkb,

;G

Gzvko!

okfinK

(s?~)
oki

;o{g,
Bw;eko

ns

wjkB

j?.50.

i'rh,

tfvnkJh

nzr-ofjs,

ns

fBFebze

Bw;eko
d

f;ZX
(s?~)

XkoB eoB tkb! (s?~) Bw;eko

52.

(s?~)

Bw;eko

Bw;eko

j?.51.

j?l

jZE

okfinK

ftu

F;sq

j?l j n;sq tosD tkb! (s?~) Bw;eko

(;otZr)!

j?.52.

;o{g!

GyK

(s?~)
s'I

Bw;eko
ofjs,

j?l

GowK

j
s'I

irs
ofjs,

wksk

G'rK

s'I

ofjs ns B G'r ik ;eD tkb! j i'rK d th i'r ns ;qFm i[rs tkb!


(s?~)

54.

Bw;eko

fGnkBe

eow

j?.53.
eoB

tkb,

;kfonK

ihtK

dk

efbnkD

gqs-ngqs

dk

Xow

nB[;ko

eoB

tkb

ns

gkbD

eoB

tkb

dt ;o{g! (s?~) Bw;eko j?.54. j o'r-BkFe! (s?~) Bw;eko j?l j gqw-

55.

;o{g!
d

56.
cb;o{g

BFN

j?.48.

ebze-ofjs,

tkb!
oki,

Bw;eko

~
j

wkB.

;BkB.

tkbk j?I, go

(nzr)

tkb

(s?~)

j?.49.

(s?~) Bw;eko j?l j FkjK d Fkj! (s?~) Bw;eko j?l j okfinK

oki!
j

1H @fBos fBos/# 2H @B/ ebzeh# 3H e[M phVK ftu Szd nze 50, 53, 58 ns/ 60 ~ ;[szso
dk coe g? frnk j?

eoB

o{g

i'r

wkB

tkb!

dj

d[ydkfJeK

Bw'

Bw'

ubkJ

(s?~) Bw;eko j?.47. j BkuK d Bku! (s?~) Bw;eko j?, j BkdK d Bkd

48.
49.

b'e wksk.
nG[ r s .

dkB.

d[nkok

j uzdqfwnK d uzdqwk! j ;{oiK d ;{oi! j rhsK d rhs! j skBK d skB!

gow fpqX. 8. 51.


Bw' n;sq wkD.

gow

(tkjB

(XPBh)! (s?~) Bw;eko j?, j jZEK d jZE! (s?~) Bw;eko j?, j tkfinK d

Bw' gow frnksk. Bw'


nG y h nGowh nG' r h
i'r;Po`

ofjD
j

;o{ g .

Bw'

nub

j?.44. j ekb d ekb! (s?~) Bw;eko j?, j ;G d gkbe! (s?~) Bw;eko

B j eb` eh

j?I,

j?l j ;G EK rtB eoB tkb! (s?~) Bw;eko j?, j ;kfonK G[tBK (b'eK)

GkB
u`dq

fBvo

Bw;eko j?l j dtfsnK d dts ns Gy s Gd s'I ofjs! (s?~) Bw;eko

GT[D.

Bw'
Bw'

skB

j?I,

j ;kfonK d[nkok wzB ikD tkb ns ;kohnK fBXhnK d Gzvko! (s?~)

gq w kE .

Bw'

nfis

G[ i z r gq : ks Sz d

fBXkB.

;op

(sz{)

]}kBk j?I, nBe o{gK

Bw'

nBz r h

wkB.

j?I.41.

B ik ;eD tkbk) j?I, nEkj (;w[zdo tKr) j?I.42. (sz{) nfws j?I, (;G dk)

G[ i z r gq : ks Sz d

oyD

nbhe j?I. fBq;ohe j?I. fBqbzG j?I. n;zG j?I. 11. 39.
nrzw j?I. nizw j?I. nG{s j?I. nS{s j?I. 12. 40.
nihs j?I. nGhs
nwkB j?I. fBXkB

Szd

;kfjp

fJE/

frDsh

ftu

uko

(s?~)

Bw;eko

dkBhnK

th

j?.55.
dkBh!

(s?~)

Bw;eko

j?l

wkDK

wkD!

(s?~)

Bw;eko j?l j o'rK d o'r (o'r-BkFe)! (s?~) Bw;eko j?l j fJFBkB ;o{g!
s? ~

Bw;eko

j? . 56.

;qh

Bw'
Bw'

d;w-rqzE

;kfjp

wzsq wzsqz. Bw' izsq izsqz.


fJ;N fJ;N. Bw' szsq szsqz.

;dk

;fudkBz d

;opz

nB{g

no{g

;w;s[b

;dk

f;fXdk

p[fXdk

nX'
go`

T[oX
gow

;w;s'

j
14.

57.

gq D k;h.
fBtk;h.
fpqfX

15.

58.

josk.16.59.

f;fX dksk fdnkb` . 17.60.


nBkwz nekwz .

gokih

;w;s;s[
sok

i'o[.

Xkwz . 18.61.
ukuoh

Szd

nrkX

gq : ks

Sz d .

sP g q ; kfd 1

npkX.

nB`dh

;o{g.

Bw' ;op wkB. ;w;sh fBXkB.


Bw;s` P fBq B kE . Bw;s` P gq w kE .
Bw;sP`

nrzi.

Bw;sP ` nekb .
Bw' ;op d;.

Bw;sP`

nGzi.

1.

2.

64.

65.
66.
67.

Bw'
Bw'

oki
;kj

oki. Bw' ;ki ;ki.


;kj. Bw' wkj wkj. 4.

Bw'

rhs

rhs.

gqhfs

gqhs.

Bw' o'y o'y. Bw' ;'y ;'y. 5. 68.

1H

eJh

phVK

Bw'

;op

Bw'
Bw'

;op ihsz. Bw' ;op Ghsz. 6.


;op frnkBz. Bw' gow skBz.

Bw'
Bw'

;op wzsqz. Bw' ;op izsqz. 7.


;op fdq;z. Bw' ;op feq;z.

Bw'

;op

o`r.

fsqGzrh

@sPgq;kfd#

BjhI

fbfynk

ftu

Bw'

;op

G'r.

nB`r.

8.

(s?~)

Bw;eko

j?l

:zsqK

:zsq!

(s?~)

Bw;eko

j?l j fJFNK d fJFN! (s?~) Bw;eko j?l j szsqK d szsq! (s?~) Bw;eko
j?.57. j ;dk ;Zs, fus, nkBzd ;o{g ns ;G dk BkF eoB tkb! j T[gwkofjs, o{g-ofjs ns ;G ftu fBtk; eo oj! (s?~ Bw;eko j?).58.
;dk f;ZXh dD
(@Ux#) T[sw, wXw ns
Bw;eko j?.59. j gow

tkb, p[ZXh dD tkb ns tkXk eoB tkb, ;ko


nXw gkgK (@nxz#) ~ BFN eoB tkb! (s?~)
;qFm gowFto! (sz{ ;G dh) go'y (nfdqF) o{g

ftu gkbDk eoB tkbk j?Il j fdnkb{! (sz{) ;dk ;kfonK ;fwnK ftu f;ZXhnK
gqdkB eoB tkbk j?I.60. (j gqG{!) B (sz{) efNnk ik ;edk j?I, B s'fVnk
ik ;edk j?I, sz{ Bkw ns ekwBk s'I ofjs j?Il (sz{) ;koh d[Bhnk g?dk ehsh
j? ns ;koh dk jh (sz{) nk;ok j?I.61.

(j gqG{! sz{) ib ftu j?I, Eb ftu j?I, nG? j?Il (so) Gd ~ BjhI gkfJnk
ik ;edk.62. (sz{ ;G dk) ;[nkwh j?I, iBw s'I fpBk j?I, d; s'I fpBk j?I,
G; s'I fpBk j?I.63.

j nrkX (nEkj), j npkX (n;hw)! j nkBzd-;o{g! j ;kfonK


d[nkok wzB ikD tkb ns ;kfonK (r[DK nEtk gdkoEK) d ]}kB! (s?~)
Bw;eko j?.64. j ;[nkwh-ofjs! s?~ Bw;eko j?l j (;kfonK d) ;zxkoe!
s?~ Bw;eko j?l j B BFN ehs ik ;eD tkb! s?~ Bw;eko
j?l j B
GzB ik ;eD tkb! s?~ Bw;eko j?.65. j ekb-ofjs! s?~ Bw;eko j?l
j gkbe-ofjs! s?~ Bw;eko j?l j ;ko dFK tkb! (s?~) Bw;eko j?l j
;ko G;K tkb! (s?~) Bw;eko j?.66. j okfinK d th oki! (s?~) Bw;eko
j?l j f;oiBjkoK d th f;oiBjko! (s?~) Bw;eko j?l j FkjK d th Fkj!
(s?~) Bw;eko j?l j uzdqfwnK d uzdqwk (@wkj#)! (s?~) Bw;eko j? .67.
j rhsK d rhs! (s?~) Bw;eko j?l j gqwK d gqw (gqhstkBK d gqhstkB)!
(s?~) Bw;eko j?l j o'jK d o'j (o';)! (s?~) Bw;eko j?l j F'yK d F'y!
(s? ~ )

o'r.

wzsq!

G[izr gq:ks Szd. soh feqgk Bkb

Bw;s` P ngkb .
Bw' ;op G;. 3.

Bw'

;kfjp

sok pb. ukuoh Szd

ib j?I. Eb j?I. nGhs j?I. nG j?I. 1. 62.


gqG{ j?I. ni{ j?I. nd; j?I. nG; j?I. 2. 63.
G[ i z r

wzsqK

eosk.

noXz nxz Ux
gow;Po` gq'Sgkbz.

;dk ;opdk
nS d h nG d h

ikg[

69.
70.

71.

Bw;eko
j

;op
Bw;eko j?l j
(s?~) Bw;eko
sqkD-;o{g! (s?~)
:zsq-;o{gl (s?~)

j? . 68.
o'r-;o{g! (s?~) Bw;eko j?l j ;op G'r-o{g! (s?~)
;G d ftisk! (s?~) Bw;eko j?l j ;G ~ G? dD tkb!
j?.69. j ;op frnkB-;o{g! (s?~) Bw;eko j?l j gow
Bw;eko j?l j ;op wzsq-;o{g! (s?~) Bw;eko j?l j ;op
Bw;eko j?.70. j ;G ~ tyD tkb! (s?~) Bw;eko j?l

j ;G ~ nkeofFs eoB tkb! (s?~)


;o{g! (s?~) Bw;eko j?l j fszB b'eK
(s? ~ Bw;eko j? ) .71.

Bw;eko j?l j ;op ozr (nkBzd)


d ;zxkoe ns fBokeko o{g tkb!

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

Bw' iht ihtz. Bw' phi phi.


nfyi nfGi. ;w;sz gqf;i. 9. 72.
feq g kbz

;o{ g .

e[ e owz

gq D k;h.

;dk ;opdk fofX f;Xz fBtk;h. 10. 73.


uogN

Sz d .

sP g q ; kfd

nzfwqs eow. nzfpqs Xow. nfyb i'r. nub G'r. 1. 74.


nub oki. nNb ;ki. nyb

Xowz. nby eowz. 2. 75.

;opz dksk. ;opz frnksk. ;opz GkB. ;opz wkB. 3. 76.


;opz gqkDz. ;opz sqkDz. ;opz G[rsk. ;opz i[rsk. 4. 77.
;opz dtz. ;opz Gtz. ;opz ekb. ;opz gkb. 5. 78.

o{ n kb

Sz d .

sP g q ; kfd

nkfd o{g nBkfd w{ofs ni'fB g[oy ngko.


;op wkB fsqwkB dt nGt nkfd T[dko.
;op gkbe ;op xkbe ;op e' g[fB ekb.
isq ssq fpokijh ntX{s o{g fo;kb. 1. 79.
Bkw mkw B ikfs ikeo o{g ozr B oy.
nkfd g[oy T[dko w{ofs ni'fB nkfd n;y.
d; nT[o B G; ikeo o{g oy B okr.
isq ssq fd;k ft;k j[fJ c?fbU nB[okr. 2. 80.
Bkw ekw fpjhB gys Xkw j{` Bfj ikfj.
;op wkB ;opsq wkB ;d?t wkBs skfj.
Je w{ofs nBe do;B ehB o{g nBe.
yb yfb nyb ybB nzs e' fcfo Je. 3. 81.
dt Gt B ikBjh fij pd nT[o esp.
o{g ozr B ikfs gkfs ;[ ikBJh fej ip.
sks wks B iks ik eo iBw woB fpjhB.
ueq peq fco? usq2 ufe wkB jh g[o shB. 4. 82.
b'e uT[dj e fpy? ir ikg jh fij ikg[.
nkfd dt nBkfd w{ofs EkfgU ;p? fij Ekg[.
gow o{g g[Bhs w{ofs g{oB g[oy[ ngko.
;op fp;P ofuU ;[:zGt rVB GziB jko. 5. 83.
1H @nfyb# 2H @us[o#

ikg[

;kfjp

j ihtK d iht! (s?~) Bw;eko j?l j phiK d phi (ekoB ;o{g)!


(s?~) Bw;eko j?l j B fyMD tkb, B fGiD tkb (x[b fwb ikD tkb)
ns ;kfonK T[s gq;zB j'D tkb! (s?~ Bw;eko j?).72. j feqgkb{ ;o{g
tkb, wkV eowK ~ BFN eoB tkb ns ;dk ;G EK foZXhnK f;ZXhnK d w{b;EkB! (s?~ Bw;eko j?).73.
uogN Szd. soh feqgk Bkb

(j gqG{! sz{) nwo eow tkbk, nyzv (@nzfpqs#) Xow tkbk, ;G Bkb
:[es (i[fVnk j'fJnk) ns nub G'r ;kwrqh tkbk j?I.74. (j gqG{! sz{)
nub oki tkbk, nNb ;ki (f;oiBk) tkbk, ;ko XowK tkbk ns
nfdqF
eowK tkbk j?I.75. (j gqG{! sz{) ;G ~ dD tkbk, ;G ~ ikDB tkbk, ;G ~
gq e kFwkB (@GkB # ) eoB tkbk ns ;G d[ n kok wz B ikD tkbk (g{ i D:' r )
j?I.76. (j gqG{! sz{) ;G dk gqkD j?I, ;G dk sqkD (pb) j?I, ;G ~ G'rD tkbk
j?I ns ;G Bkb i[fVnk j'fJnk j?I.77. (j
gqG{! sz{) ;G dk dt (fJFN) j?I,
;G d Gd ~ ikDB tkbk j?I, ;G dk ekb j?I ns ;G dk gkbe j?I.78.
o{nkb Szd. soh feqgk Bkb

(j gqG{! sz{ ;G dk) nkfd-o{g, ;G s'I gfjbK j'D tkbk ;o{g, n:'fBi
ns ngo ngko g[ o y j? I l ;G dk wkD, fsz B d t fsnK d[ n kok wz B D:' r ,
nGd ns w[ZY-edhw s'I T[dko j?Il ;G dk gkbe, ;G dk BkFe ns fco ;G
dk ekb-o{g j?Il fiE feE fBofbgs (@ntX{s o{g#) j'D s/ th g;hiD tkbk
j' e fpoki fojk j?I.79. fi;
dk Bkw, Xkw, ikfs, o{g, ozr ns oy BjhI
j? l i' nkfd g[ o y, T[ d ko ;o{ g tkbk, ni' B h ns w[ Z Y s' I jh nF F -o{ g
(gfog{oD) j?l fi; dk d;, G;, o{g, oy ns/ okr (w'j) BjhI j?l fiE feE
fdFk-ftfdFk (u"jK gk;) ftu gqw o{g j' e g;fonk j'fJnk j?.80.
i' Bkw, ekwBk s'I fpBk fd;dk j?, fi; dk e'Jh xo-xkN BjhI j?l i'
;G dk wkD ns ;G d[nkok wkfDnk ikD tkbk ns fi; ~ ;dk (n;hI)
wzBd jKl T[j fJe o{g tkbk, go
nBe o{gK ftu fd;D tkbk ns nBe
o{gK ~ eoB tkbk j?l yv yv e fco nyvD dh nt;Ek j' e nzs ~ fco
fJe j' iKdk j? . 81. (fi; dk) G d d t s , t d ns es p (;kwh Xow
g[;seK) BjhI ikDdl (fi; dk) o{g, ozr, ikfs-gkfs gsk BjhI fej' fijk j?l
fi;
dk fgsk, wksk ns ikfs BjhI j? ns i' iBw-woB d uZeo s'I ofjs
j?l fi; (d j[ew) dk s}h Bkb x[zwdk j'fJnk (@peq#) uZeo u"jK uZeK ftu
G"Idk fcodk j? ns (fi;
dk j[ew) fszBK b'eK ftu wzfBnk iKdk j?.82.
fi; dk ikg u"dK b'eK d ;ko irs ftu j' fojk j?l i' nkfd dt,
nkfd (w[ZY) s'I ofjs ;o{g tkbk ns fi;
B ;koh f;qFNh (;EkgBk) ~
;Ekfgs ehsk j'fJnk j?l i' gow ;qFm o{g tkbk, gftso ;o{g tkbk ns
g{oB s ngko g[oy j?l fi; nkgD nkg j'D tkb (;P:zG{) B ;ko irs ~
ofunk j? ns ;G ~ pDkT[D ns YkjD tkbk j?.83.

;qh

ekb
Xow
nzr
rop

jhB
Xkw

d;w-rqzE

;kfjp

ebk ;`i[rfs nekb


;[ Gow ojs nG{s

okr

rziB

ozr

ik

d[;N

efj

GziB

ikg[

g[o[y
nby

ikfs

w[es

nd;.
nG;.

gkfs

dkfJe

(T[;)

6.

o{g

nwhe

nBT[;sfs

Je

g[oy[

BjhI

j?l

bkfJe

;op

xkfJe

;op

e'

rzsk ;op jzsk ;op s


;k;sq B ikBjh fij o{g

r[B

rB

T[dko.

Sz d .

wfjwk

g[oy

Bw;eko

j?l

i'

jzeko

ns

BFN

ekwBktK

eoB

dk e'Jh ozr, ikfs-gkfs iK Bkw

tkbk

g{ o hnK

eoB

j?,

d[FNK

tkbk

dk

dwB

eoB

tkbk,

j? . 84.
jzeko ~ s'VB

tkbk, ;G ~ GzBD tkbk nkfd o{g ns niBwk j?l T[j Foho-ofjs, BkF-

gqfsgko.

7.

85.

ofjs

ns
dk

nkswk

ofjs

;zxkoe

fJe

ns

;G

ngko
dk

g[oF

j?l

gkbDjko

T[j

;G

e[M

eoB

:'r,

j?.85.

T[; dh ;G se gj[zu j?, T[j ;G dk ;zxkoe ns ;G s'I fBokbk

nBGy.
ozr[ no[

oy.

gow pd g[okD ikefj Bfs Gkys fBs.


e'fN f;zfwqfs g[okB ;k;sq B nktJh tj[ fufs. 8. 86.
wX[ G ko

nekb

(wkfJnk s'I ngqGkfts o{g tkbk) gftso fJe' fJe g[oF j?l

;G
;op
;op

;fjs

i' nkgD o{g tkbk nkg jh j?, nfs rzGho j?, T[;ss s'I T[Zuk j?,

ntX{s.

rop rziB ;op GziB nkfd o{g n;{s.


nzr jhB nGzr nBksw Je g[oy[ ngko.
;op

(Fesh)

ofjs j?l fi; ~ Foho dk w'j BjhI, fi;


84.

w[ e shdksk
nkg

ebk

T[j Xow dk ;o's, Gow s'I ofjs, gzi sZsPK s'I fBnkok, nfdqF ns G;-

Bkw.

ekw.

ekb-ofjs,

;kfjp

(@nBGy#) j?l T[; d o{g ozr ns nkeko (@oy#) ~ ;ko Fk;sq ikDd se
BjhI, T[;
;dk

dk td, g[okD (nkfd ;ko Xow rqzE) ;qFm ns pnzs o{g ftu

toDB

fusftnk

eod

BjhI

jB.

ik

eo'VK

;fwqshnK,

g[okDK

ns

Fk;sqK

d[nkok

T[j

;edk.86.

wX[Gko Szd. soh feqgk Bkb

sP g q ; kfd

(j gqG{! sz{) T[dkosk nkfd r[DK dk ;w{j j?I, ngko wfjwk tkbk j?I,

ngko.

nk;B nGzr. T[gwk nBzr. 1. 87.


nBGT[ gq e k;. fB; fdB nBk;.

;fEo

nk;D

;[sj

frnkB

nkikB[
okikB

pkj[.
oki.

se bzphnK pKjtK tkbk j?I, FkjK dk Fkj (;G s'I T[go) j?I.88. (j gqG{!

dtkB

dt.

;kjkB[ ;kj[. 2.
GkBkB GkB[ .
T[gwk

wjkB.

nBG{s nzr. nkGk nGzr.


rfs fwfs ngko. r[B rB
rB

gqBkw.

fBoG?

89.

GoDkY:.

nBvzv

ukuoh

r[fpzd.
johnz.

w[e`d.
eohnz.

Sz d .

soh

gqekFe

j?I

T[gwk
ns

fBokXko
oks

fdB

(nBzr)
BFN

j?.87.
j'D

(j

tkbk

gqG{!
j?I,

sz{)

r'fvnK
wjkB

T[gwk tkbk j?I.89. (j gqG{! sz{) fJzdoK dk fJzdo j?I, pkbK dk pkb (;ob
;[Gk tkbk) j?I, raohpK dk th raohp j?I, ekbK dk th ekb j?I.90. (j gqG{!

90.

sok) Foho (gzi) G{sK s'I fpBk j?, (soh) uwe ;EkJh (nGzr) j?, rsh ns
;hwk

T[dko.

5.

91.

fBqekw.

nfs d[fs gquzv. fwfs rfs nyzv.


nkfb; : eow. nkfdq ; : Xow.
;opk

dk

j?I,

sz{) okfinK dk okik j?I, ;{oiK dk ;{oi j?I, dtfsnK dk dtsk j?I,

3.

fJz d q k B fJz d q . pkbkB pkb.


ozekB oze. ekbkB ekb. 4.

w[fB

88.

tkbk

pkY:.

7.

6.

92.
93.

sP g q ; kfd

T[dko. ngko. 1. 94.


fBqBkw. nekw. 2. 95.

ngko

j?,

(sz{)

T[dkosk

;ko w[Bh gqBkw eod

nkfd

r[DK

dk

;w{j

j?I.91.

(j

gqG{!

s?~)

jB, (sz{) G?-ofjs ns fBFekw j?I, (sok) si-gqekF

nfsnzs gquzv j?, (soh) rsh ns ;hwk nyzv (;fEo) j?.92. (j gqG{! so)
;ko eow fpBk ehs j' oj jB, sok Xow nkdoF o{g (@nkfdqF:#) j?, (sz{)
;G

dk

gqfsgkbe

j?I,

fBFu

jh

fpBk

dzv

j?I.93.

ukuoh Szd. soh feqgk Bkb

(j
tkbk,
BkF
w[ e s

gqG{!

T[dko-fus
eoB

tkbk,

j? I .95.

sz{)
ns

;koh

f;qFNh

dh

ngo-ngko

;kfonK

pDkT[D

gkbDk

j?I.94.
tkbk,

eoB

tkbk,

(j

gqG{!

sz{)

Bkw

s'I

ofjs

;G

;kfonK
ns

w[esh

dD

ihtK

dk

ekwBktK

s'I

;qh

d;w-rqzE

G[ i z r

;kfjp

gq : ks

usq

Sz d

ueq

ueq

eosk.

usq
usq

ueq
ueq

dkB. usq ueq ikB. 1.


tosh. usq ueq Gosh.

96.

usq
usq

ueq
ueq

gkb.
gk;.

josk.

97.

usq

ueq

wkB:?.

ueq

tkbk

ns

;G

ikDB

tkbk

j?I.96.

(j

gqG{!

sz{)

u"jK

uZeK

ftu

ftuoB

tkbk ns g'FD eoB tkbk j?I, ;G dh gkbBk eoB tkbk ns ;G dk BkF

dkB:?.

3.

eoB tkbk j?I.97. (j gqG{! sz{) u"jK uZeK tkfbnK d e'b j?I, u"jK uZeK ftu
98.

Sz d

t;dk

j?I,

u"jK

uZeK

ftu

soh

wkBsk

j?,

u"jK

uZeK

dD

tkbk

j?I.98.

ukuoh Sz d

(j gqG{! sok) B e'Jh t?oh j?, B e'Jh fwso j?, (s?~) B e'Jh Gow

B ;sq?. B fwsq?. B Gowz. B fGsq?. 1. 99.


B eowz. B ekJ. niBwz. nikJ. 2. 100.

j? ns B jh e'Jh vo j?.99. (j gqG{! sok) B e'Jh eow j?, B Foho j?,

fuso j?, B e'Jh fwso j?, sz{ ;G s'I go ns F[ZX-;o{g j?I.101. (j gqG{!

fusq?.

fgqEh;?.

fwsq?.

go

ndh;?.

nfdq;?.

Grtsh

Sz d .

j?.

nfeq;?.
sP g q ; kfd

fe

nkfSi

d;?.

fe

nkfGi

G;?.

fe

nkrzi

eow?.

fe

nkGzi

Gow?.

nkfGi
ntX{s

gftsq?.

b'e?. fe nkfds
poB?. fe fpG{s

3.
4.

101.
102.

1.

sok

;'e?.
eoB?.

105.

nkfd

ndt

fe

fusqz

fpjhB?.

j?I.

fe

fe

Ssqh j?I.
nB{g?. 4.

nkfg

Je?

nGt

nXhB?.

j?I,

nDfd;

j?I,

fdqFNwkB

BjhI

j?,

pb-jhB

BjhI

BFN

BjhI

j[zdk,

sz{

GowK

s'VB

tkbk

j?I.103.

(j

gqG{!)

sz{

fszBK b'eK s'I fBobg j?I, sz{ ;{oi (@nkfds#) d si ~ ]sw eo ;edk j?I,
sz{

106.

gftso
dk

dk

(Mzvk)

j?I,

107.

(wkfJnk

(ftG{shnK)
fBFkB

j?I.105.

j?I.

5.

eow

(j

sz{

s'I

eosk

ngqGkfts)

j?I.104.

j?I,

sz{

(j

ozr

F'e-ofjs

gqG{!)

sz{

irs

pqjw-;o{gh

j?I,

sz{

(;o{g)

gqG{!)

dk

sz{

;o{g

eosk

G?-ofjs

tkbk

j?I,

ns

tkbk

okfinK
sz{

sz{

si

sz{

;kfonK

j?I,
SsqhnK

T[gwk-ofjs

j?I,

dk

(thoK)

j?I.106.

n?Ftoi

j?I,

sz{

XowK

dk
dk

fFzrko
th

(j

gqG{!)

Ssqh
sz{

w[ZY-edhw s'I fBoBkE (fpBk fe; j'o ;[nkwh s'I) j?I, sz{ nkg Gd-ofjs j?I,
fuso

s'I

fpBk

j?I,

sz{

fJe'

nkgD

nXhB

jh

j?I.107.

fe
fe

gke fpn?p j?I. fe r?p[b r?p j?I. 6. 108.


nct[b 1 r[Bkj j?I. fe ;kjkB ;kj j?I.

fdzdk j?I, sz{ gftso ns d'F-ofjs j?I, sz{ r[gs s'I th r[gs j?I.108. (j

fe

ekoB

fe
fe

okie ojhw j?I. fe eowz eohw j?I.


;opz ebh j?I. fe ;opz dbh j?I. 8.

ekoBK

fe
fe

;opsq
;opsq

wkfB:?. fe ;opsq dkfB:?.


rT[B?. fe ;opsq GT[B?. 9.

fe
fe

;opsq
;opsq

d;?. fe ;opsq G;?.


oki?. fe ;opsq ;ki?.

j?I.

fojke?.

(;o{g)

o'ih

e[fBzd

ojhw?

;[nkwh

fe

@nc[nb#

oike?.

dk

(j gqG{!) sok d; (;EkB) BkF-ofjs j?, sok ;o{g (G;) ;dhth j?,

103.

fe okiz gqGk j?I. fe Xow X[ik j?I.


fe nk;'e poB?. fe ;opk nGoB?. 3.

fe

fgqEth

Grtsh Szd. soh feqgk Bkb efjzdk jK

104.

irsz feqsh j?I. fe Ssqz


pqjwz ;o{g?. fe nBGT[

sz{)

j?I.102.

eEs

2.

fe
fe

(sz{) B iBw b?Idk j?I, (sok) B e'Jh ;EkB j?.100. (j gqG{! sok) B e'Jh

sz{

1H

(j gqG{! sz{) u"jK uZeK (fdFktK) dk eosk ns ;zxkoe j?I, ;G ~ dD

usq ueq ekb. 2.


usq ueq tk;.
usq

;kfjp

G[ i z r gq : ks Sz d

usq

ukuoh

fe
fe

ikg[

fe

o'ih

(j gqG{!) sz{ ;G ~ fBZs o'}h fdzdk j?I, sz{ ;G ~ feqgk g{ote ]bk;h

fdfjzd

j?I.

10.

7.

109.

110.
111.

112.

gqG{!) s{z gkgK ~ fywk eoB tkbk (@nct[b#) j?I, sz{ FkjK dk Fkj j?I, sz{ ;G
~

dk

o'}h

;kohnK

eosk
dD

j?I,

tkbk

FeshnK

sz{
ns

tkbk

;G

fdnkb{
j?I

ns

o'}h
j?I,

dD
sz{

;kfonK

tkbk

fwjoK
dk

j?I.109.
eoB

;zxkoe

(j

gqG{!)

tkbk

p]FDjko

j?I.110.

(j

sz{
j?I,

gqG{!)

;G
sz{
;G

EK soh wkBsk j?, sz{ ;G ~ dD tkbk j?I, sz{ ;G EK rwB eodk j?I ns
;kfonK

G[tBK

(b'eK)

ftu

w"i{d

j?I.111.

(j

gqG{!)

sz{

;kfonK

dFK

ftu

j?I, sz{ ;kfonK G;K ftu j?I, sz{ ;G EK oki eodk j?I (fpokiwkB j?I), sz{ jh
;G

f;oidk

j?I.112.

1 0

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

ikg[

fe
fe

;opsq
;opsq

dhB?.
ikj'.

fe ;opsq bhB?.
fe ;opsq Gkj'. 11.

fe

;opsq

d;?.

fe

fe
fe

;opsq
;opsq

ekb?.
jzsk.

fe
fe

;opsq
;opsq

fe
fe

;opsq
;opsq

Gyh.
eki?.

fe
fe

;opsq gyh. 13.


;opsq oki?.

fe

;opsq

;'y?.

fe

;opsq

;opsq

fe

116.

15.

117.

sqkD?.
d;?.

fe
fe

;opsq
;opsq

wkfB:? . ;d? t z gq X kfB:? .


ikfg:?. fe ;opsq Ekfg:?.

fe
fe

;opsq
;opsq

GkB?.
fJzdq?.

fe
fe

;opsq
;opsq

fe

;opz

ebhw?.

fe

gowz

fe

nkfeb

fe

j[;Bb

fe

j?I.

swhi[ b
johc[ b

swkw? .
nihw? .

o[ i { n b
oikfJe

fBXkB? .
:ehB? . 21.

119.

20.

;w;s'goki
;w;s[b
fBqpkX
Unz
nBzrh

j?I.
;bkw

;dk
j?I.

nB{g

120.

;op

;ki

;d?t[b

nB{g

o{g.

nBkfd

;o{g.

nBkw.

fsqGzrh

fsqekw.

;G

dk

gkbe

j?I.114.

(j

gqG{!)

j?I.115.

(j

gqG{!)

sz{

;G

dk

ekoi

(Gkt

ekoB)

j? I .116.

j?I

ns

;kfonK

G;K

ftu

;fEs

j?I.117.

(j

gqG{!)

sz{

;G

EK

sz{

tZvk

nebwzd

j?I,

sz{

p'bhnK

(ebkw)

dk

;[nkwh

j?I.120.

(j gqG{!) sz{ ;[zdosk (j[;B) dh w{osh (ti{d) j?I, sz{ ;G tb fXnkB


dD

tkbk

(@;bhys#)

tkbk

sz{

dk

raohpK

j?I,

sz{

jwFk

j?I.121.

gkbDjko

(j

;bkws

gqG{!)

(@go;s?#)

sz{

j?I,

ofjD
tZfvnK

sok

tkbk

j?I,

t?ohnK

;EkB

sz{

;fEo

jokT[D

(wekB)

pj[s

;zskB

tkbk

T[Zuk

j?I,

j?,

sz{

Xosh ns nkekF ftu (Gkt ;G ftu) ftnkgs j?I.122. (j gqG{!) sz{ ;G


~

gSkDB

tkbk

(swh}

eoB

tkbk)

ftteh

j?I,

sz{

;G

tb

fXnkB

dD

jh

123.

(;G

~)

o'}h

fdzdk

j?I.123.

(j

gqG{!)

sz{

nBe

bfjoK

tkbk

(;kro)

j?I, sok Gd BjhI gkfJnk ik ;edk, sz{ BkF-ofjs j?I, sz{ fgnkfonK (n}h}K)
22.

124.

~ tfvnkT[D tkbk j?I, sz{ t?ohnK (raBhwK) s'I eo (@f]oki#) t;{b eoB tkbk
j?I

125.

(noEks

;G

so

nXhB

jB).124.

(j

gqG{!)

sok

;o{g

fpnkB

ofjs

j?, soh ftG{sh (;zgZsh) wkfJnk d fszBK r[DK s'I go j?, so jh gqskg s'I
;kwrqh

g?dk

j'Jh

j?,

sz{

nzfwqs

(@;[Xk#)

Bkb

;z:[es

j?I.125.

(j gqG{!) sok ;o{g ;dhth j?, Gd ns T[gwk s'I ofjs j?, sz{ ;G
j?I.

nekw

nrkX 1

tkbk

eodk

j?I,

(@o[i{#)

j?I.

j?I.

;o{g
nkfd

nGdh

ns

(;{oi) j?I, sz{ ;G dk wkD j?I, sz{ ;G dk okik (fJzdo) j?I ns ;G ~ FKsh

T[gG'rh
j?I.

ekb

(o[i{ eoB) tkbh o[uh dk Gzvko j?I, sz{ (;G dk) tZvk fwso j?I, sz{ fB;u

;o{g j?I. fsqw[efs fpG{fs j?I.


gqGk j?I. ;[i[rfs ;[Xk j?I. 23.
;o{g

tyD

w"i{d

p[ZXhwkB

122.

nBe[b sozr j?I. nGd j?I nGzr j?I.


nihib fBtki j?I. rBhw[b fyoki j?I.

;d?tz

dk

dD tkbk (uzdqwk) j?I.119. (j gqG{!) sz{ ;G dk p'b (ebkw) j?I, sz{ ;qFm

121.

iwkB? .

fBo[es
gqG[rfs

118.

18.

jw ; [ b ;bkw? . ;bhys w[ d kw? . 19.


rBhw[ b f;e;s? . rohp[ b go;s? .
iwhBb

;G

wzfBnk iKdk j?I (g{iD:'r j?I), ;dk sz{ jh gqXkB j?I, sz{ ;G EKtK s ifgnk

j?I.

wekB? .

sz{

(j gqG{!) sz{ ;G dk sqkD (pb) j?I, sz{ ;G dk gqkD j?I, sz{ ;G dFK

16.

ebkw?.

fpbz d [ b

gkbBk

cjhw?.

o[i{

j?I,

iKdk j?I, ;G EKtK ftu sz{ jh ;fEs j?I.118. (j gqG{!) sz{ ;G dk gqekFe

wkB?.
uzdq?. 17.

;kfjp

swkw[b

dh

gqkD?.
G;?.

ftu

;o{g j?, sz{ ;G EK ;'G fojk j?I, sz{ ;G ~ ;[ekT[Idk (BFN eodk) j?I, sz{ ;G

ftu

;opsq

nbkw?.

G;K

sz{ ;G dk ;zxkoe j?I, ;G se soh gj[zu j?, sz{ ;kfonK GyK ftu j?I ns

115.

14.

;opsq

ti{

;opsq

114.

;kfonK

fe

;opsq

(si) j?, ;G EK soh jh ;'Gk (gqekF) j?.113. (j gqG{!) s{z ;kfonK d;K
ns

fe

fe

113.

12.

g'y?.

1 0

(j gqG{!) sz{ ;G ~ fdzdk j?I, ;G s'I b?Idk j?I, ;G EKtK #s soh gqG[sk

G;?.
gkb?.
rzsk.

;kfjp

j?I.
26.

24.

126.

j?I.
25.

T[gikT[D

tkbk

j?I

ns

;G

;[;fis

eoB

tkbk

j?I.

126.

(j

gqG{!)

s{z ;kfonK d[nkok gqBkw eoB :'r j?I, sz{ ;dk ekwBktK s'I w[es j?I, sz{ (jo
127.

128.

gqeko

dhnK)

;edk

j?

Unzeko

o[ektNK

s'I

ofjs

jh

soh

ns
;o{g

ns

;G

dk

;o{g
T[gwk

nkfd

j?I,

tkbk

j?I,

fdZsh

ik

sz{

;kfonK

sok

;edh
dk

gkoktko

gkfJnk

ik
sz{

j?.127.

(j

gqG{!)

;o's-o{g

j?I,

sz{

Foho

s'I fpBk (@nBzr#) ns Bkw s'I ofjs j?I, sz{ fszBK b'eK dk ftBkFe ns fszBK
1H

@nrkX

j?I#

b'eK

dhnK

ekwBktK

g{ohnK

eoB

tkbk

j?I.128.

1 1

;qh

fsqporz fsqpkX.
;[G` ;op Gkr.
fsqG[rs

;o{g

d;w-rqzE

nr`i nrkX.
;[ ;opkB[okr.

j?I.

nfSi

j?I

nBT[efs

;o{g j?I. gqi[rfs


;dk j?I. fpG[rfs
;o{g

j?I.

27.

129.

nB{g

28.

29.

j?I.

130.

131.

30.

132.

j?I.129.

(j

sok

ftBkF

o{g

tkbk

ns

ik

;kwrqh j?I,

T[s

s'I

si

b'eK

ofjs

fBtk;

sok

fszBK

ns

eoB

j?,

sz{

G'rD

gftso

tkbk

j?,

j?I.130.

;dk

tkbk
s{z
(j

toswkB

j?I,

(nkBzd-dkfJe)

j?,

Boe

BFN

eoB

gqG{!)

toDB

ehs

sz{

jh

;koh

G'rD:'r

sz{ ;kfonK Bkb ;z:[es ns T[gwk s'I ofjs j?I. 131. (j gqG{!)

j?I.132.

133.

by

nG{s j?I. nX{s j?I. 3.


nBk; j?I. T[dk; j?I.

135.

nXzX

136.

j?I.

fpoes

;o{g

i[rsh s'I ofjs j?, sz{ ;G Bkb ;z:[es j?I ns T[gwk dD dh ;hwk s'I go

ni? j?I. np? j?I.

j?I.

sok

(fSiD)

tkbk

ukuoh Sz d

nGrs

gqG{!)

fgqEth

;eD

nGow j?I. neow j?I.


nBkfd j?I. i[rkfd j?I. 2. 134.

npzX

ekw) tkbk ns fszBK b'eK

sz{ ;dk toDB s'I go j?I, soh ;'Gk tZy tZy soQK dh j?, sok ;o{g T[esh-

Sz d

j?I. nBzr j?I.


j?I. nby j?I. 1.

j?I.

1 1

(;z;ko d) ;kfonK fjZf;nK ftu F'GkfJwkB j?I, sz{ ;G ~ fgnko eoB tkbk

j?I.

nB{g j?I.
gqGk j?I.

gqi[rfs

;kfjp

~ pzBQD tkbk (nXhB oyD tkbk) j?I, sz{ BkF s'I ofjs ns nEkj j?I, sz{

j?I.

gqtk;
j?I.

ukuoh

nGzr
nGy

ikg[

(j gqG{!) sz{ fszB torK (noE, Xow ns

nS{s

fe Boez gqDk; j?I. fgqEhT[b


fBo[efs gqGk j?I. ;d?tz ;dk
fpG[rfs
fBo[efs

;kfjp

(j gqG{!) sz{ BkF-ofjs j?I, sz{ Foho ofjs j?I, sz{ Gy s'I fpBk j?I, sz{
s'I

nkfd

pkjo

s'I

fifsnk

4.

BjhI

v[bkfJwkB
j?I,

j?I.

sz{

j?I.133.

fpBk j?I,
ik

BjhI
;z;kfoe

(j

gqG{!)

sz{ :[rK
;edk,

sz{

j[zdk.135.
XzfXnK

Gow-ofjs
s'I

nk:{-ofjs

(j

s'I

sz{

d nkozG

go

j?I,

sz{

eow-ofjs

gfjbK dk j?I.134.

j?I,

sz{

gzi

gqG{!)

sz{

BkF-ofjs

j?I,

sz{

pzXBK

s'I

sZsPK
j?I,

s'I

sz{

w[es

(j
aw[es

(;G

j?I,

sz{

gqG{!)

sz{

j?I,

sz{

s'I)

T[gokw

j?I.136.

137.

(j gqG{!) sz{ fe; dh Grsh BjhI eodk, sz{ ftoes j?I, sz{ fJZSk (nk;)

fBfuzs j?I. ;[fBzs j?I.


nfby j?I. nfdy j?I. 6. 138.

s'I w[es j?I, sz{ gqekF o{g j?I.137. (j gqG{!) sz{ fuzsk s'I w[es j?I, sz{ ;dk

nby j?I. nGy j?I.


nYkj j?I. nrkj j?I. 7. 139.

gqG{!) sz{ by s'I pkjo j?I, sz{ GyK s'I ofjs j?I, s?~ e'Jh fvrk (Ykj) BjhI

n;zG j?I. nrzG j?I.


nBhb j?I. nBkfd j?I. 8. 140.

j?.139. (j gqG{!) sz{ iBw (@;zG#) s'I ofjs j?I, sz{ (wB-pkDh dh) gj[zu s'I

nfBs

gqG{!)

sz{

;dhth

w[es

j?I,

sz{

nBk;

j?I.

gqek;

j?I.

j?I.

;[fBs

5.

;dhth
;edk

Sz d .

;opz

sP g q ; kfd

;opz

jzsk.

;opz

fynksk.

;opz
;opz

josk. ;opz eosk.


gqkDz. ;opz sqkDz. 2.

;opz
;opz

eowz. ;opz Xowz.


i[rsk. ;opz w[esk.

;opz

sok

fbfynk

BjhI

e'Jh

ik

ezYk

iK

;edk,

sz{

feBkok

tfynk

BjhI

j?),

BjhI

ik

sok

;edk.138.

e'Jh

gkoktko

(j
BjhI

o{g

tkbk

;dk

j?I,

nk}kd

sz{

;dk

(;[szso)

ekfJw-dkfJw

j?I,

sz{

iBw-woB

s'I

j?I.141.

uogN Szd. soh feqgk Bkb

rzsk.
frnksk.

(iK

sz{

go j?I, sz{ frDsh dh ;hwk s'I go j?I, sok e'Jh nkfd BjhI j?.140. (j

j?I.

niks j?I. nikfd j?I. 9. 141.


uogN

j?I,

(j gqG{!) sz{ ;G ~ wkoB tkbk j?I, sz{ ;G ~ ikDB tkbk j?, sz{ ;G
1.

142.

143

3.

144.

ftu
dk

gqf;ZX
ihtB

(@fynksk#)
b?D

tkbk

j?I,
ns

sz{

;G

pko/

;G

dk

eosk

ikDeko
j?I,

sz{

j?I.142.

(j

;G

gqkD

dk

gqG{!)

sz{

;G

(ihtB)

ns

;G dk sqkD (pb) j?I.143. (j gqG{!) sz{ ;G dk eow-;o{g j?I, sz{ ;G XowK


ftu

w"i{d

j?I,

sz{

;G

Bkb

;z:[es

j?I

ns

;kfonK

s'I

w[es

j?I.144.

1 2

;qh

d;w-rqzE

o;ktb

Bw'

Boe

Bk;.

;kfjp

Sz d .

;d?tz

ikg[

sP g q ; kfd

gqek;.

j BoeK ~ BFN eoB tkb! j ;dk gqekfFs ofjD tkb! j Foho-

;o{g.
gqwkE.

nGzrz2 fpG{s. 1.
;dk ;op ;kE.

145.

nrkX
nBz r h

;o{g. fBqpkX fpG{s. 2.


nBkw . fsq G z r h fsq e kw .

146.

fBqGzrh

;o{g.

nB{g.

3.

fe

ikfjo

ij{o

j?I.

fe

4.

148.

fe

j[;B[b

rBhw[b
johc[b

fyoki j?I. rohp[b fBtki j?I.


f;ezB j?I. fjok;[b fcezB j?I. 4.

i[pK

fe

Boez

fe

;op[b

j?I.

gqDk;

fe
j?I.

rtzB

j?I.

;kfjp
pfj;s[b
jw;[b

iwkb

j?I.

fBtk;

j?I.

nby j?I. jw;[b nGy j?I. 8.


iwK j?I. nwhe[b 4 fJwK j?I.

eohw[b

ewkb

i[ons

iwkb

153.
154.
6.

155.

j'D

tkbh

;zgZsh

tkb!

(s?~)

Bw;eko

j?.145.

j?I.

nrkX

;o{ g

tkb !

fBoftxB

;z g Z s h

tkb !

fszBK

dhnK

ekwBktK

g{ohnK

eoB

tkb!

(s? ~

Bw;eko

b'eK ~ BFN eoB


nftBkFh

;o{g

tkb!

sok B e'Jh g[Zso j? ns B jh g'sok, B e'Jh t?oh j? ns B jh e'Jh fwso


B

sok

e'Jh

fgsk

ngko

j?I,

j?

wksk,

soh

e'Jh

ikfs

j?

ns

jh

gqG{!) sok B sK e'Jh ;ke j?, B jh Fohe j?, sz{ nfws


sz{

;dk

gqekFwkB

j?I,

sz{

nfis

ns

niBwk

j?I.149.

(j gqG{!) sz{ gqrN o{g ftu gqekFwkB j?I, sz{ ;kjwD w"i{d j?I, sz{ jwFk
;bkws j?I ns ;G ftu so jh p'b (@ebkw#) jB.150. (j gqG{!) sz{ ;qFm
p[ZXh dk wkbe j?I, sz{ j[;B dk dhge j?I, sz{ gow pyfFzd j?I, sz{ o'}h dD
tkbk fdnkb{ j?I.151. (j gqG{!) sz{ o'}h dD tkbk j?I, sz{ w[esh gqdkB eoB
tkbk dfJnktkB j?I, sz{ ;qFm (@ewkb#) feqgkb{ j?I, sz{ nfsnzs ;[zdo j?I.152.
(j gqG{!) sz{ t?ohnK s'I th eo t;{bD tkbk j?I (noEks ;G ~ nXhB oyD
tkbk j?I), sz{ raohpK ~ tfvnkT[D tkbk j?I, sz{ t?ohnK dk BkFe j?I, sz{

G?

~ go ;[ND tkbk (@fcezB#) j?I.153. (j gqG{!) sz{ ebze ~ BFN eoB tkbk
j?I, sz{ ;kfonK ftu t;dk j?I, sz{ t?ohnK (@rBhw#) s'I BFN j'D tkbk BjhI
j?I,

sz{ ;G ~ o'}h dD tkbk fwjopkB j?I.154. (j gqG{!) sz{ ;kfonK dh

p'bh j?I (noEks ;G ftu sz{ jh p'b fojk j?I), sz{ F[G FrBK (@feok#) dk
;[nkwh j?I, sz{ BoeK ~ BFN eoB tkbk j?I, sz{ pfjFs (;[nor) ftu fBtk;

j?.

nd;[b
iwhB[b

fe

152.

j?I.

swkw[b swhi j?I. ;w;s[b nihi j?I.


goz gow Jh; j?I. ;w;s[b ndh; j?I.

j?I.

3.

j?I.
j?. 5.

feok

otzB

Grtsh Szd. soh feqgk Bkb

j?I. 1. 150.
uokr j?I.

ewkb

;w;s[b

BFN

GkJhukok.148. (j

j?I.

eohw[b

ebzez gqDk; j?I. ;w;s[b fBtk;


nrzi[b rBhw j?I. oikfJe ojhw

j ;kfonK d ;kEh ns T[gwk s'I ofjs! (s?~ Bw;eko j?).147. (j gqG{!)


j?,

149.

fe ekwb eohw j?I. fe okie ojhw j?I. 2. 151.3


fe o'ih fdfjzd j?I. fe okie ofjzd j?I.
j?I.

tkb!

ns

ns

ji{o

jw;[b ;bkw j?I. ;w;s[b ebkw


fe ;kfjp fdwkr j?I. fe j[;B[b

;dk

tkb

sP g q ; kfd

jkfio

o{g

j?).146. j nzr (Foho) ns Bkw s'I ofjs! j fszBK

147.

fBq;kez ;ohe j?I. nfws' nwhe j?I.


;d?tz gqGk j?I. ni? j?I nik j?I. 5.
Sz d .

ofjs

j d[y dD tkfbnK ~ BFN eoB tkb! j ;dk ;G d wZddrko j'D tkb!

B g'sq? B g[sq?. B ;sq? B fwsq?.


B sks? B wks?. B iks? B gks?.

Grtsh

1 2

o;ktb Szd. soh feqgk Bkb

nBzrz1
gqwkEz

;opzrh

;kfjp

7.

156.

157.
9.

158.

fe nubz gqek; j?I. fe nfws' ;[pk; j?I.


fe nip ;o{g j?I. fe nfws' fpG{fs j?I. 10. 159.
1 @nBzrh# 2H @nGzrh# 3H eJh phVK ftu fJE/ Szd nze B d/ e/ nZm uoDK s'I pkd Szd
nze 150 fdZsk j'fJnk j? fi; eoe/ Szd frDsh fJe xN j' rJh j? 4H @nBhe[b#

eodk

j? I .155.
(j gqG{!) sz{ ;G ftu rwB eodk j?I, sz{ jwFk (;G ftu) ftnkgs

j'D tkbk j?I, sz{ ;G dh gSkD oydk j?I, sz{ ;G dk fgnkok j?I.156. (j
gqG{!) sz{ gow ;qFm ;[nkwh j?I, sz{ ;G bJh nfdqF j?I, s{z d;K s'I ofjs ns
by s'I ofjs j?I, sz{ ;dk GyK s'I ofjs j?I.157. (j gqG{!) sz{ Xosh ns
nkekF
j?I,

ftu

ftnkgs

j?I,

sz{

rfjo

rzGho

Xow

tkbk

j?I,

sz{

;qFm

feqgkb{

sz{ ;kj; (@i[ons#) dk si j?I.158. (j gqG{!) sz{ nub gqekF tkbk

j?I, sz{ nfws ;[rzX tkbk j?I, sz{ ndG[s o{g tkbk j?I, sz{ n;hw ;zgZsh tkbk
j?I.159.

13

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

ikg[

fe nfws' g;k j?I. fe nksw gqGk j?I.


fe nubz nBzr j?I. fe nfws' nGzr j?I. 11. 160.
wX[ G ko

w[fB

wfB

Sz d .

gqBkw.

nfo po
nB rB

nrzi.
gqBkw.

jfo

nyzv.

Bo

r[fB
1

jfo
w[fB

po

rB

Bo gqGzi . 1.
wfB ;bkw.
nwzv.

nBGt nBk;. w[fB wfB


r[fB rB gqBkw. ib Eb

2.

Eb
Eb

nBGt

161.
162.

gqek;.
w[dkw. 3.

nBfSi nz r . nk;B nGz r .


T[gwk ngko. rfs fwfs T[dko.
ib
ib

fXqs

Xo

4.

163.
164.

yzv

xfo

fynkb.

xfo

r[o

165.

X[ok;.

gqBkw.

po

fus

nekb.

uoB

7.

nBfSi

rks.

nkfii

nBMz M
nBN[N

rks.
Gzvko.

nBoz i
nBmN

pks.
ngko.

nkvhm
nBpq D

Xow. nfs Yhm eow.


nBz s . dksk wjz s . 10.
jfo

eo[Dkb:

p'b

j?I.

wBk

nfo

Szd.

xkb:

wkfB:

j?I.

ir

8.

;opz Go j?I. ;opz eo j?I.


;op gkf;: j?I. ;op Bkf;:
1H @Bo po nGzi#

;woE

nBzs

ns

nftBkFh

j?I.160.

j?I.161.

(j

gqG{!)

s?~

nBe

iht

i[jko

eod

jB,

s?~

w[Bh

b'e wB ftu gqBkw eod jB, j jfo! (sz{) B yzfvs ehs ik ;eD tkbk
;qFm j?I, sz{ fpBk ;Ekfgs ehs ;qFm g[oF j?I.162. (j gqG{!) sz{ B

BFN j'D tkb ;[sj frnkB tkbk j?I, sz{ w[BhnK d wB dk gqekF (frnkB)
th j?I, j r[DK d/ Gzvko! (s?~

wok) gqBkw j?, sz{ ib Eb ftu ;dk w"i{d

j?I.

fSiD

tkbk

BjhI

j?,

ns

;hwk

nfs

T[dko

163.

(j

T[gwk

gqG{!)

ngko

sz{

ib-Eb

ftu

dk

;[nkwh

j?I,

dk

X[ok

j?,

sz{

;o{g

soh

ukb

F'GkfJwkB
s{z

gqG{!)
j?I,

sok

j?I,

sz{

fdFk-ftfdFk

sok

;[sj

dtfsnK

fdFk-ftfdFk

ftu

frnkB

dk

gqoe

fpBk

ftu

nzs

BFN
j?I

j'D

(iK

sok

j?.164.

nfBzd

j?I,

nub
(j
sz{

j?,

gqG{!)
ib-Eb

j?I.165.

tkbk

r'fvnK

nk;B

BjhI,
se

sz{

Xhoi-XkohnK

bzphnK

G[iktK

tkbk

j?I), sz{ ;dk fJe' fJe j?I.166. (j gqG{!) sz{ nkfd s'I Unzeko ;o{g j?I, sok
toDB eEB s'I go j?, s{z c[oB ftu jh d[FNK (@yb#) ~ BFN eo ;edk

168.

j?I.167.

(j gqG{!) s?~ xo xo ftu gqBkw j[zdk j?, (jo fJe iht d) fuZs
ftu so uoBK dk fXnkB ns/ s/o/ Bkw dk f;woB j?, sok Foho ed BkF

9.

169.

1.

j'D

tkbk

BjhI

j?I,

sz{

fe;

rZb

bJh

th

n;woE

(nkfi})

BjhI.168.

(j

gqG{!) sz{ nv'b Foho tkbk j?I, sz{ fe; th rZb s eq'fXs BjhI j[zdk, sz{ nw[e
170.

Gzvko tkbk j?I, sz{ B ;Ekfgs ehsk ik ;eD tkbk ngko j?I.169. (j gqG{!)
sz{ nfdqFN eosZt (@Xow#) tkbk j?I, so
BjhI

j?I.

ikfB:

sz{

j?I, s{z ;G s'I tZvk ns ekb s'I go

171.

wko

;edk,

sz{

nBzs

j?I,

sz{

eow pV fdqVQ jB, s?~ e'Jh ;N

wjkB

dksk

j?I.170.

jfo p'b wBk Szd. soh feqgk Bkb

(j gqG{!) sz{ feqgk (@eo[Dk#) dk xo j?I, sz{ d[FwDK dk BkF eoB tkbk

efb ekoD j?I. ;op T[pkoD j?I. 2.


fXqs e XoD j?I. ir e eoD j?I.
wB

167.

sPgq;kfd

yb yzvB j?I. wfj wzvB j?I.


irs;Po j?I. gow;Po j?I.

j?I,

soh feqgk Bkb

(j

Bkw.

pks.

Foho-ofjs

j?, sz{ tZv t?ohnK bJh th nfis j?I, j jfo! (sz{) ;G wB[ZyK ~ BFN eoB

soh

nkikB pkj[. Je? ;dkj[. 6. 166.


Unz e ko nkfd. eEBh nBkfd.
yb

ns

Bo

nwzv. fd; ft; nGzv.


wjzs. fd; ft; fpnzs. 5.
nBk;.

nub

sz{ nkgD nkg gqekFtkB j?I, sz{

(j gqG{!)s?~ w[Bh wB ftu gqBkw eod jB, sz{ ;dk r[DK dk ;[nkwh

w[dkw.
1

Bo

13

(j gqG{!) sz{ n;hw g;ko tkbk j?I,

wX[Gko Szd.

sP g q ; kfd

;kfjp

j?I.

3.

172.

j?I, sz{ d[FNK ~ wkoB tkbk j?I, sz{ Xosh dk fFzrko j?I.171. (j gqG{!) sz{
irs dk ;[nkwh j?I, sz{

173.

sz{

;G

(;jkok)
j?I.

4.

174.

j?,

sz{

~
j?I,
irs

pukT[D
sz{

tkbk

irs

d[nkok

;qFm JhFto j?I, sz{ eb-ebF dk w{b ekoB j?I,


j?I.172.

dk

ekoB

ikDB

:'r

(j
;o{g

gqG{!)
j?I,

j?I.173.

sz{

s?~
(j

Xosh
;koh

gqG{!)

tkbk j?I, sz{ ;G dk eosk j?I, sz{ ;G d e'b j?I,


j?I.174.

~
f;qFNh

sz{

;G

XkoB
wB
dh

eoB

tkbk

ftu

wzBdh

gkbBk

eoB

sz{ ;G dk ;zxkoe th

1 4

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

ikg[

eo[Dkeo j?I. fp;PzGo j?I.


;op;Po j?I. irs;Po j?I. 5.
pqjwzv;

j?I.

yb

go

go

j?I.

nigk

ig

nfeqskfeqs
nfwqskfwqs

yzv;

(j gqG{!) s{z ;ko irs dk ihtB-o{g j?I, sz{ d[FNK dk BkF eoB tkbk j?I,
6.

176.

nEgk

j?I.
j?I.

nfwqskfwqs j?I. 7.
eo[Dk feqs j?I.

j?I.

j?I.

j?I.

Gt

GziB

j?I.

nfo

rziB

p;

j?I.

i;

G[ i z r

i;

gq : ks

9.

179.

10.

180.

11.

181.

12.
13.

182.
183.

j?I.

14.

184.

Sz d

nzXeko Bw' si si.


fpqzd fpqzd Bw' phi phi.

Bw'

oki;z

tkbk

j?I.176.

;EkgBk s'I go
j?I (dt-w{oshnK tKr ;Ekfgs BjhI ehsk ik ;edk),
ehs ikD s'I go j?I (s?~ pDkfJnk-f;ofink BjhI ik ;edk), sz{ fwqs{
j?I).177. (j gqG{!) sz{ nwo j?I, sz{ feqgk ;o{g j?I, sz{

ik ;edk, sz{ nwoK dk nwo j?I.179. (j gqG{!) sz{ nihp ;o{g tkbk j?I,
sz{ nwoK dk th nwo j?Il sz{ wB[ZyK dk BkfJe j?I, sz{ d[FNK dk ;zxkoe
j?I.180.
dk

(j gqG{!)
xo j?I, sz{

sz{ f;qFNh dk GoB-g'FD eoB tkbk j?I, sz{ feqgk (eo[Dk)


okfinK dk ;[nkwh j?I, sz{ ;G ~ gkbD tkbk (ofyne)

j?I.181. (j gqG{!) sz{ iBw-woB d uZeo ~ BFN eoB tkbk j?I, sz{ t?ohnK
~ wkoB tkbk j?I, sz{ d[FwDK ~ d[y dD tkbk j?, sz{ y[d nkgDk ig igkT[D
tkbk th j?I.182. (j
eofsnK dk th eosk
nkgD

gqG{!) sz{ ebze-ofjs j?I, sz{ ;G dk eosk j?, sz{


j?I, sz{ wkoB tkfbnK dk th wkoB tkbk j?I.183.

jh

t;

ftu

j?I,

sz{

:FK

dk

th

:F

j?I.184.

Bw'
Bw'

gow ssz nssz ;o{g.


i'r i'r Bw' frnkB frnkB.

Bw'

wzsq

wzsq

Bw'

i[X

i[X

Bw'

Bw'

G'i

G'i

Bw'

Bw'
Bw'

ebj eosk Bw'


fJzdq fJzdq nBkd`

j ;{oiK d ;{oi! (s?~) Bw;eko j?l j uzdqfwnK d uzdqwk! (s?~)


Bw;eko j?l j okfinK d oki! (s?~) Bw;eko j?l j fJzdoK d fJzdo! (s?~)
1.

185.

Bw;eko j?l j nzXeko ;o{g! (s?~) Bw;eko j?l j siK d si! (s?~)
Bw;eko j?l j ;w{jK d ;w{j! (s?~) Bw;eko j?l j (;{yw) phiK d phi!
(s? ~ )

fXnkB

gkB

eoB

f;ofink BjhI ik ;edk, sz{ Xosh ~ XkoB eoB tkbk j?I.178. (j gqG{!)
sz{ nfws ;hwk dk wkbe j?I, sz{ ;qFm ;[nkwh j?I, sok ;o{g pDkfJnk BjhI

o{g.

frnkB

(@eo[Dk#)

G[ i z r gq : ks Sz d

Bw'
Bw'

Bw'

feqgk

(j gqG{!) sz{ gkopqjw j?I, sz{ ;G dh nkswk (iK ;G ftu ftnkgs) j?I, sz{

;{oi ;{oi Bw' uzdq u`dq.


oki oki Bw' fJzdq fJzdq.

;Kfs

sz{

gqG{!) sz{ igK s'I go j?I (s?~ igK d[nkok ifgnk BjhI ik ;edk),

s'I go j?I (nfwqs

Bw'
Bw'

skw;z

j?I,

178.

j?I.

eosk eo j?I. josk jfo j?I.


gowksw j?I. ;opksw j?I.

go

8.

j?I.

fog[ skgB j?I. ig[ ikgB j?I.


neb`feqs j?I. ;opkfeqs j?I.

nksw

s'I

sz{
sz{

nipkfeqs j?I. nfwqskfwqs j?I.


Bo BkfJe j?I. yb xkfJe j?I.
j?I.
gkfJe

go

177.

j?I.

nfwqskfwqs

fp;PzGo j?I. eo[Dkb:


fBqg BkfJe j?I. ;op

sz{

(j

j?I.

nfeqskfeqs j?I. XoDh fXqs


nfws;Po j?I. gow;Po j?I.
nfeqskfeqs

175.

j?I.

Eg

1 4

(j gqG{!) sz{ feqgk (@eo[Dk#) eoB tkbk j?I, sz{ ;z;ko dk GoB-g'FD
eoB tkbk j?I,
sz{ ;G dk ;[nkwh j?I, sz{ irs dk JhFto (wkbe) j?I.175.

j?I.

eo[Dkeo

;kfjp

sZsPK

fXnkB.2.186.

j? . 185.

j oi', sw' ns ;s' o{g! (s?~) Bw;eko j?l j/ gow sZsP ns/ gzi
s'I ofjs ;o{g tkb/! (s?~) Bw;eko j?l j i'rK d th i'r! (s?~)

Bw;eko j?l j frnkBK d th frnkB! (s?~) Bw;eko j?, j wzsqK d th wzsq!


(s?~) Bw;eko
j?l j fXnkBK d th fXnkB! (s?~) Bw;eko j?.186.
j :[ZXK d :[ZX! (s?~) Bw;eko j?l j frnkBK d th frnkB! (s?~)

frnkB.

Bw;eko j?l j G'iK d th G'i! (s?~) Bw;eko j?l s g:K (ghD:'r gdkoE)
d g:!
(s?~) Bw;eko j?l j ebj d
ekoB ;o{g! (s?~) Bw;eko j?l

gkB.
;Kfs o{g.
fpG{s. 3.

Bw;eko

187.

j FKsh-;o{g! (s?~) Bw;eko j?l j fJzdoK d th fJzdo, (s?~) Bw;eko j?l


j nkfd-ofjs ;zgZsh tkb! (s?~ Bw;eko j?).187.

1 5

;q h

d;w-rq z E

;kfjp

ikg[

ebz e ko o{ g nbz e ko nb` e .


Bw' nk; nk; Bw' pke p`e.
nG`rh

;o{g

fsqGzrh

fsqekb

nB`rh

1 5

j d'FK s'I w[es o{g tkb! (s?~ Bw;eko j?), j


(s?~

nBkw.

nBzrh

;kfjp

Bw;eko

j?)l

w[yK

th

w[y

(iK

fFzrkoK d th fFzrko!

nkFktK

th

nkF:)l

(s?~)

Bw;eko j?l j pkDh (@pke#) d th fFzrko! (s?~) Bw;eko j?. j BkF-ofjs

nekw.

4.

188.

o{g tkb! j fBokeko ns/ Bkw-ofjs o{g tkb! (s?~ Bw;eko j?)l j fszBK
b'eK ~ fszBK ekbK ftu BFN eoB tkb! j dj-ofjs! j ekwBktK s'I w[es!
(s? ~

Je

ni?.

nb?.

nG?.

nG{.

ni{.

nBk;.

nSoh

np?.

Szd

1.

189.

nek;.

2.

190.

(j

nrkj.
ni'Bh.

nYkj.
nw'Bh.

5.
6.

193.
194.

B okr. B o`r. B o{g. B oy. 7. 195.


neowz. nGowz. nr`i. nby. 8. 196.
G[ i z r

Bw;s[ b

gq B kw

nrz i [ b
fBoekwz

nBkw
fpG{ s

e[eowz

gqDk;h

gq : ks

;w;s[ b
;w;s[ b
;[Xowz

sz{)

nfis,

gqG{!

sz{)

nftBkFh,

niBwk,

fBoG?

ni{Bh,

ns

ekb

BkF-ofjs,

gqGkt

;'r

s'I

(@ek;#)

go
ofjs

j?I.190. (j gqG{! sz{) B BFN j'D tkbk, B N[ZND tkbk, B ikfDnk ik ;eD
tkbk ns ykD dh b'V s'I w[es j?I.191. (j gqG{! sz{) ekb-ofjs, fdnkb{,
s'I

ofjs
(j

ns

gqG{!

j?I.193.

(j

Gy

sz{)

gqG{!

s'I

ofjs

Bkw-ofjs,
sz{)

j?I.192.

ekwBk-ofjs,

;[nkwh-ofjs,

Ekj-ofjs

BkFe-ofjs,

ns

i{B-ofjs

ngo
ns

ngko

w'B-ofjs

j?I.194. (j gqG{! sz{) w'j-ofjs, ozr-o{g-oy s'I go j?I.195. (j gqG{! sz{)


eowK

ns

GowK

s'I

ofjs

j?I,

BkF

ns

by

s'I

go

j?I.196.

;GBK d[nkok Bw;eko ikD tkb (T[; gqG{ ~) wok gqBkw j?, i' ;G

gq D k; .

dk ;zxkoe j?,

fBtk; .
;o{ g .

fpG{s.

(j

G[ i z r gq : ks Sz d

Sz d

;w;s[ b

gqG{!

j?I.189.

by
nekw.
gqwkE.

j? ) .188.

Je nSoh Szd

nrzi. nGzi. nby. nGy. 3. 191.


nekb. fdnkb. nby. nGy. 4. 192.
nBkw.
nBkE.

Bw;eko

BkF s'I go j?, Bkw s'I ofjs j? ns

;G ftu t;dk j?.

ekwBktK s'I ofjs ;zgZsh tkb ns ;kfonK d ;o{g tkb (gqG{ ~ wok gqBkw

1.

197.

j?). T[j e[eowK ~ BFN eoB tkbk ns F[G Xow ~ ;[;fis eoB tkbk
j?.197.

;dk ;fudkBz d
eohw[ b e[ f Bz d k

;sq z gq D k;h.
;w;s[ b fBtk;h.

nikfJp fpG{ s rikfJp rBhw .


johnz eohnz eohwb[ ojhw. 2.
usq

ueq

;[:zGt
d[ e kb`
;dk

tosh

usq

ueq

(j gqG{! sz{) ;dk usB ns


eoB tkbk j?I.
198.

;`r

nG`r`

fpG{s.

ns/

eJhnK

ftu

198

fdZsh

j?

eoB

(sz{) fwjo eoB tkbk, eoBjko ns ;G ftu fBtk; eoB

(sz{)

tkbk,
u"jK

ndG[s
f;oiB

;zgZsh
tkbk,

tkbk,

d[FwDK

feq g k

eoB

T[s

efjo

tkbk

ns

YkT[D

dfJnk

tkbk,

BkF

eoB

tkbk

uZeK

ftu

ftuoB

tkbk,

u"jK

uZeK

G'rD

tkbk,

nkgD

nkg

F'GkfJwkB j'D tkbk, ;dk jh ;G Bkb ;z:[es ofjD tkbk j?Il p[o ;wI ~
199. 1

1H fJ; pkDh dh Szd-;`fynk ftu fgS/ d;/ rJ/ tkX/ xkN/ ekoB eJh phVK ftu e[b frDsh
196

j?I.

t?ohnK ~ BFN

j?I.198.

G[rs.

;[Gz ;opdk ;op i[rs.


gq D k;h fdnkb` ;o{ g .
nzr

tkbk

nkBzd-;o{g j?I ns

BFN

eoB

ns

tkbk

BFN

ns
j'D

fdnkb{
tkbh

;o{g

;zgZsh

tkbk

p]Fdk

j?Il

(sz{)

j?I.199.

;dk

nzr-;zr

ofjzdk

j?I

nekb
1>
T[sko

nekb
;op

g[oy
ekb

eh

oSk

ih

dh

;fsr[o

;qh

GrT[sh

yk;

d;ys

jwB?.
ofSnk

jwB?.

ih

;op

b'j

sP g q ; kfd.

gqDt

nkfd

nkfd
j;fs

g[o[y nprfs
ehN e phu

ndP?

nby

Jezekok.

g[oy

ib

gkfs;kjh

eh

;qh

;jkfJ

b'j

fbykoh

1>

gq;kfd

ek.

;op

nkr

nekb

T[;sfs

10.

ofSnk
ih

T[ s kok

jwB?.
dh

;dk

ofSnk

d;ys 3

wjhnb

xN

ehU

xN

nzsoikwh.

1.

2.
3.

poB fujB fij ikfs B gksk. ;sq fwsq fij sks B wksk.
;G s d{fo ;GB s Bok. ifb Efb wjhnfb ikfj p;ok. 4.

o{g

nBkjd

pkBh.

uoB

;ofB

fij

p;s

pqjwk fp;B[ nzs[ Bjh gkfJU. Bfs Bfs w[y uko


e'fN fJzdq T[gfJzdq pBkJ. pqjw o[dq T[gkfJ ygkJ.
b'e

dkBt
G{s

usq

d;

yb

dt

cfBzd

Gfty

GtkB

oukfJU.

ngkok.
ejkBh.

pj[fo

rzXqp
xN

xN

nkg

iS
e

ih

(fbys)

;jkfJ
dk-gkfsFkjh

10

;k~ nekb g[oy dh ofynk j?, ;k~ ;op b'j o{g (Fesh gz[i, gqG{)
dh ofynk j?, ;k~ ;G d ekb (gqG{) dh ofynk j?, ;k~ ;dk ;op b'j ;o{g
dh ofynk j?.1
fbykoh

d;ys

(fbys)

(w?I) ;G s'I gfjbK Unzeko ;o{g ~ gqBkw eodk jK (fi; B) ib,


Eb ns nkekF dk g;ko ehsk
j?. T[j nkfd g[oy, dj-ofjs ns
nftBkFh j? ns
u"dK b'eK ~ (T[; B nkgDh) i'fs Bkb gqekFwkB eo
ofynk j?.1. i' jkEh s'I b? e ehV se (;G ftu) ;wkfJnk j'fJnk j?
ns oki s fGykoh ~ fJe-;wkB ;wMdk j?, T[j dP?s-ofjs, nfdqF g[oF
tk;sftesk dk frnkBtkB ns jo fJe d fdb dhnK ikDB tkbk j?.2.
T[j fd;D s'I go, B BFN j'D tkbk ns GyK s'I ofjs j?, T[; dk fe;
gqfs w'j (BjhI j?, T[; dk), ozr o{g iK oyk BjhI j?, T[j toB, fuzBQ (nkfd)
;G s'I fBnkok j?l T[j nkfd g[oy, ndP?s-;o{g ns ftekoK s'I ofjs j?.3.
fi; d toB, fuzBQ, ikfs ns pokdoh BjhI j?, fi; d t?oh, fwso, wksk
ns fgsk BjhI jB, i' ;G s'I d{o ns ;G d BV j?, fi; dk ib, Eb
ns nkekF ftu fBtk; j?.4.

g;kok.

nby o{g nS? nBGyk. okr ozr fij o{g B oyk.


poB fujB ;Gj{` s fBnkok. nkfd g[oy ndP? nfpekok.

nBjd

GrT[sh

gq;kfd

soh feqgk Bkb. uT[gJh

nfpBk;h. b'e usq df; i's gqek;h.


;wkBk. okt oze fij fJe;o ikBk.
;G

;fsr[o

d;ys

nr

uT[ g Jh

Eb

nfprkwh.

jwB?.

yk;

T[;sfs

jh

ou
gN

phu

GtkBh.
pskfJU.

fwbkfJU.

;[G

ukok.

gN

eh

ikBh.

5.
6.

7.

1H g[oksB phVK ftu fJBQK wKrfbe T[eshnK ftu \oe jB, go sZE-rs e'Jh ftF/F nzso
BjhI j? 2H @eh# 3H eJh phVK ftu fJj T[esh BjhI j?

T[; dk ;o{g ;hwk-ofjs (ngo ngko) ns T[; dh pkDh fpBk fe;


nkxks s'I g?dk j'D tkbh j?. T[; d uoBK dh UN ftu wkfJnk (@GtkBh#)
t;dh j?. pqjwk ns ftFD{ B T[; dk nzs BjhI gkfJnk ;r'I (pqjwk B
nkgD) u"jK w[ZyK s'I T[; ~ pnzs pnzs (Bfs Bfs) fejk j?.5. T[; B eo'VK
fJzdo ns
T[gfJzdo (tkwB ntsko) g?dk ehs
jB, T[; B pqjwk, o[dq
(fFt) ~ f;ofink ns ;zxkfonk j?l T[; B u"dK b'eK dh yv ouh j'Jh
j? ns fco nkgD ftu jh T[; ~ ;wN b?Idk j?.6.
T[; B pnzs d?Is, dts, FFBkr,
rzXop ns F[G nkuko tkb :eFK
dh ouBk ehshl G{s, GftF ns toswkB (dhnK xNBktK) dh eEk ejkDh th
T[j nkg jh j?l T[j jo fJe Foho dh r[gs s'I r[gs rZb ~ ikDdk j?.7.
1H

fJj nzF r[o{ r'fpzd f;zx ih d nkgD jZEK Bkb fbfynk j'fJnk ns fJ; s'I pkd
dk gkm fbykoh dh ebw ftu fbfynk j'fJnk wzfBnk iKdk j?

17

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

17

sks wks fij ikfs B gksk. Je ozr ekj{` Bfj oksk.


;op i'fs e phu ;wkBk. ;Gj{` ;op m"fo gfjukBk. 8.

jh

ekb ofjs nBekb ;o{ g k. nby g[ o [ y nftrfs ntX{ s k.

;G dhnK i'sK ftu ;wkfJnk j'fJnk j?l (w?I) T[; ~ ;G ftu ns ;kohnK

ikfs gkfs fij fujB B poBk. nfprfs dt nS? nBGowk. 9.


;G e' ekb ;GB e' eosk. o'r ;'r d'yB e' josk.

EKtK ftu (t;dk j'fJnk) gSkfDnk j?.8. T[j ekb (fwqs{) s'I go ns T[;
dk ;o{g ekb (dhnK ;hwktK) s'I w[es j?l T[j B ikfDnk ik ;eD tkbk,

Je fus fij fJe fSB fXnkfJU. ekb ckf; e phu B nkfJU. 10.

nftnes, wkfJnkth gqGkt s'I w[es g[oF j?. T[; dh ikfs, pokdoh, fuzBQ
ns toB BjhI j?. T[j nftnes, nftBkFh ns GowK s'I ofjs gow-;Zsk

sP g q ; kfd.

esj{`
esj{`

efps

;[us j[fJ e? usBk e' uko[ ehU


nfuzs j[fJ e? ;'ts nus j'.

ej{`
ej{`

wjk okiB e' dhis nBzs dkB


wjk okiB s ShB fSs bs j'.

ej{`

pfd

ej{`

fsqr[B

ej{`

iS

ej{`
ej{`

GJ fezBo fg;ku ej{` gqs j'.


j'fJ e? fjzd{nk rkfJsqh e' r[gs

ej{z

j'fJ

ohfs

ej{`

nshs
rzXqp

sk

ej{`
T[or

s[oek

f;T[

fSD

;or[B
ej{`

g[eko

j'.

(j
j'.

11.

ej`{

fJzdO

gdth

2.

12.

;h

@;[or[B#,

fBi Bkfo goBkfo


pd ohfs ejz{ sK

ejz{

fsqr[B

ej{`
ej{`

;;sq Xkoh ej{` fpfdnk e fpukoh


wko[s njkoh ej{` Bko e fBes j'.

@;[orB#

ejz{

;ws

czX

ftu

BjhI

gqG{!

sz{)

fes

;[us

j'

usBk

;[zdo

(wB'jo)

pDkfJnk

j?

b?Idk j?I. fes sz{ tdK dh


fes sz{ fszBK r[DK s'I go

XB fdzdk j?I. fes


fes wjkokfinK s'I
ohs nB[;koh j?I ns
ns fes ;ko
r[DK

:[ e s

j? I .11.

tkbk j?Il ns fes w[;bwkB j' e T[Zuh nktk} ftu pKr fdzdk j?I. fes
sz{
e'e eth (ftdtkB gzfvs) j' e g[okD d ws ~ gVQB tkbk j?I, ed
e[okB d sZsP-;ko ~ ;wMD tkbk j?I.
fes sz{ td dh wo:kdk (ohs)
j?I ns fes T[; d fpbe[b T[bN j?I. fes sz{ fszB r[DK s'I go j?I ns
;ko

r[DK

Bkb

:[es

j?I.12.

(j gqG{!) fes s[;hI dtfsnK dh ;Gk (dhtkB) ftu fpokiwkB j' ns


fes d?IsK ~ jzeko
dh ;bkj d oj j'. fes s[;hI fJzdo okik ~ fJzdo-

e fBes j'.
f;T[ fpgohs
;or[B

gd gqdkB eo oj
j' ns
fes fJzdo-gd y'j e b[ek b?Id
j'. fes
;[ftukoK ~ ns fes e[ftukoK ~ ftukod j' ns fes fBi-Bkoh ns fes

ejz{
ejz{

nshs

(fwqs{)

wzrdk fcodk j?I ns fes wjkdkBh pD e wz{j-wzfrnk


wjkokfinK ~ th nBzs (fBZXhnK) dkB fdzdk j?I ns

fes

ej`{ fJzdq gdth SgkfJ ShB bs j'.


esjz{ fpuko nfpuko e' fpukos j'

ekb

fes sz{ :eF, rzXop, ;Zg (@T[or#) ns ftfdnkXo j?I,


fes fezBo,
fgFku ns gqs nkfd j?I.
fes ~ fjzd{ j' e rkfJsqh dk r[gs ikg eoB

fpokiwkB
ds j'.

fJ`dO

fco

wfs

dtskB
dkBtkB

fwbs

1.

j'.

ej`{
ej`{

e'

T[j

Bkb

pd ohs ej{` sk f;T[ fpgohs


fsqr[B nshs ej{` ;or[B1 ;ws j'.

okik

j?,

ifgU

ej{`
ej{`

fdtkB w?
r[wkB wfs

ehsk

Xosh (dh pkdFkjh) y'j


fes T[BQK s'I T[bN j?I,

ej{` e'e ekfp j[fJ e? g[okB e' gVs


esj{` e[okB e' fBdkB ikB bs j'.

e
e'

fXnkB

ns fes fB;fuzs j' e x{e ;[Zsk j'fJnk j?I. fes sz{ fGykoh pD e fGfynk

;ws

ds

th

soh feqgk Bkb. efps

fpfdnkXo

pKr

bJh

c;dk.10.

fpgohfs
1

T[; dk B e'Jh fgsk j?, B wksk, B T[; dh e'Jh ikfs j? ns B


pokdohl T[j fe; fJe Bkb (ftFF o{g ftu) ;zpzfXs BjhI j?.
T[j

j?.9. T[j ;G dk BkF eoB tkbk ns ;G dk f;oie j?l T[j o'r, ;'r
ns d'yK (gkgK) ~ BkF eoB tkbk j?. T[; dk fi;
B fJekrq fuZs fJe

esj{` fGykoh j[fJ e? wKrs fcos Ghy


ej{` wjk dkfB j[fJ e? wKfrU XB ds

1H

T[ ; sfs

go-Bkoh
j'.

3.

13.

(fgnko

d)

eIdo

(xo)

j'.

fes

tdK

ns fes/ T[; s'I T[bN j', fes fszBK r[DK s'I go


Bkb :[ e s j' . 13.

dh

ohs

ns

(wo:kdk)

fes ;ko

j'
r[DK

tkb

(j gqG{!) fes s[;hI F;sqXkoh (:'Xk) j', fes ftfdnk dk ftuko eoB
(ftdtkB) j', fes g"D (wkos) dk nkjko eoB tkb (fFt) j' ns

fes

ib

(Bko)

ftu

fBtk;

eoB

tkb

(ftFD{-BkokfJD)

j'.

fes

s[;hI

dt

18

;qh

ej{ `
ej{`

d;w-rqzE

d t pkBh ej{ `
wzrbk fwqVkBh
Xkwh

;kfjp

nekb

;kodk GtkBh
ej{` f;nkw ej{`

ej{`

Xow

ej{`
ej{`

ish ej{` ekwh


pd ohfs ej{`

ej{`

ej{`

fsqr[B

ej{`

iNkXkoh

ej{`
ej{`

i'r
ekB

;kXh ej{` ;kXBk eos j'.


cko ej{` vzvh j[fJ gXko

ej{`

c{fe

c{fe

nshs

;op

ej{`

ej{`

mT[o

ej{` ds
sk f;T[

rkwh

;ws

Xo

pqjwukoh

e"

j'.

ej{` bs
fpgohs

;or[B1

ezmh

gktB

;s

fgqEh

g?

j'.
j'.

Xos

4.

14.

j'.

G{fw Gko
Gt G{sB

e" T[skos j' wjkoki


eh GktBk Gos j'. 5.

ej{`

rhs

e"

pskts

15.

j'

nebze ej{` wko[s w:ze


g{oB gqize ej{` ;[Xsk eh

ejz{
ej{`

dt Xow ej{` ;kXBk e


e[s;fs e[eow ej{` Xow

ej{`

gT[Bjkoh

ej{`
ej{`

i'rh 3 ish pqjwukoh Bo ej{` Bkfo


SsqXkoh ej{` Skbk Xo S?b Gkoh

j'.

ej{`

Setkoh

17.

ej{`

rhs

ej{z
ej{z

fBqs e Bu:k ej{z Bo e' neko


pd pkBh ej{z e'e eh ejkBh

ej{`

Sb

rt:k

e
ej{`

1H @;[or[B#, @;[orB# 2H @GkB# 3H @i'r#, @i'fr#

pB[

j'.

phukoh

gqeko

j'.
e

(Xow

dh

wo:kdk

oyD

tkb)

j'

ns

fes

;G

Bkb

;z : [ e s

eoB

tkb

j' . 14.

7.

pqjwukoh

(okwkBzdh

;kX{)

j',

fes

i'r

;kX

fbnk

j?

ns

fes (i'r) ;kXBk eo oj j'. fes


s[;hI ezB gkN i'rh j', fes/ vzvkXkoh (;zfBnk;h) j' e ftuo oj j', fes c{e c{e e g?oK ~ Xosh T[s

fes wjkoki dk o{g Xko e Xosh T[go'I }[bw d Gko ~ T[skod j' ns
fes

irs

ihtK

s[;hI

dh

rhs

fJZSK

ns

Bkd

g{ok
d

YzrK

eod

j'.15.

(@fBdkB#)

d;D

tkb

j'

ns

dt

ftfdnk

tor
ftu

j'.

gqphB

fes
j'

s[;hI
ns

nfs

fes

ezrkb

Xosh

j'

ns

ns
fes

fes
;{oi

XBkY

j',

fes

j'.16.

(j gqG{!), s[;hI fes ebze s'I fpBk j' ns fes uzdqwk (@w:ze#) ~
wkoB tkb (ebzfes eoB tkb r'sw foFh) j', fes s[;hI fJ;soh ;fjs
gbzx tkb (frqj;sh) j' ns fes/ s[;hI F[ZXsk dk ;ko-sZsP j' (noEks ;[y-

j'.

jow
e gqeko
e

Xow-Xkw

dkB b?D tkb j'. fes s[;hI td-ohs ~ gkbD tkb j' ns fes fJ; s'I
T[bN j', fes fszBK r[DK (oi', ;s', sw') s'I go j' ns fes fJzBQK r[DK

wjk

ej{`
ej{`

fpfdnk

fes

d[ork ns
;\?d toD

fes rzB dk o; j' ns fes wfdok dk gkB eoB tkb j'. fes s[;hI wjkB
;{ow pD e pkrahnK (@wtk;B#) ~ wkod j' ns fes s[;hI dtfsnK d th

ej{` fpfdnk w? gqphB ej{` G{fw ej{` GkB[ 2 j'. 6.16.

ej{`

j'.

j', fes
ns fes

fes Bku ebk ns fuZsoebk d Gzvko j'. fes s[;hI nzfwqs nEtk ;'w
o; (@g:{y#) j' e (T[;
~) ghId ns fgbKd j' ns fes s[;hI wkyhT[I ns

dtskB e ;wkB j'.


ej{` dqp e nXhB

;ko

tkbh

fes

esj{` w:{y T{y ej{` wfd gkfB j'.


ej{` wjk ;{o j[fJ e? wkos wtk;B e"
wjkdt
wjkdhB

(nkekF pkDh) j', fes ;o;tsh ns gkopsh


(fwqVkBh) j' ns fes s[;hI ekb ozr tkbh j'

XoB tkb (i?B ;kX{) j'. fes f;gkjh j' e F;sqK (@f;bkjB#) dk nfGnk;
eo oj j' ns
fes Ssqh (:'Xk) o{g j' e t?oh ~ wkod ns wod j'.

ej{z fBqsekoh fusqekoh e fBXkB j'.


esj{` g:{y j[fJ e? ghts fgtkts j'

ej{`
ej{`

pkDh
fFtk

(j gqG{!) fes s[;hI iNkXkoh (;kX{) j' ns fes rb ftu ezmh XkoB

ej{`
ej{`

fBdkB

18

EK ftuoB eoB tkb (;op ftnkgh) j', fes is-;s XkoB eoB tkb
j' ns fes ekw ftu y[F (T[bk;h) j'l fes
dkB dD tkb j' ns fes

esj{` f;gkjh j[fJ e? ;kXs f;bkjB e"


ej{` Ssqh j[fJ e? nfo wkos wos j'.

Bkd

T[ ; sfs

;[ftXk s'I go j'), fes s[;hI dt-Xowh j' ns

wjZb (Gzvko) j', fes fBzdk:'r e[eow (eoB tkb) j' ns fes Xow d
nBe Yzr j'. fes g"D dk nkjko eoB tkb j', fes ftfdnk dk ftuko
eoB tkb (ftdtkB) j', fes i'rh, ish, pqjwukoh, g[oF ns Bkoh j'. fes
SsqXkoh (oki), fwqrSkbk-Xkoh (;zfBnk;h) j', fes pj[s ;[zdo B"itkB ns
fes

fBopb

Foho

fes rhsK

pi:k
j'.

fes t;hfbnK (;kXBK) d

tkb

(@Setkoh#)

ns

fes

Sb

nBe

o{g

j'.17.

d rkD tkb j', fes pz;oh tikT[D tkb j', fes Bku

d Buko j' ns fes Bo ;o{g tkb j'. fes s[;hI td-pkDh j', fes ekw
d GdK dk fpqZsKs j', fes oki j', fes okDh j' ns fes s[;hI fJ;soh
d tZy tZy ;o{g j'. fes pz;oh tikT[D tkb, fes rT{nK ~ uokT[D tkb,

19

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

ej{z
ej{z

okik ej{z okBh ej{z Bkfo e gqeko


pB e pi:k ej{z XB e uo:k

ej{z

bkyB

bt:k

ej{`

;[zdo

fes (ftnoE dhnK) s'jwsK brtkT[D tkb ns fes ;[zdo e[wko j'. fes
s[;hI gftsosk dh FkB j', iK ;zsK d gqkD j' iK wjkB dkB dD tkb dkBh
j'

iK

(j gqG{!) s[;hI fBo'r ns no{g j' iK ;[zdo ;o{g tkb j', iK okfinK
oki j' iK wjkB dkB eoB tkb dkBh j'. s[;hI gqkDK dh ofynK eoB

fBoi[o fBo{g j' fe ;z[do ;o{g j'


fe G{gB e G{g j' fe dksk wjk dkB

tkb j' iK
j' iK tZv

fpfdnk

fpuko

j'

e fdt:k
wkBh wjk

fe

ndP?

j'.

j'.

wkB

j',

j'

pqjwpkd

ej{`

ej{`

Bkd

fBBkd

ej{`
ej{`

pd ohfs
Bhfs nT[

fpfdnk
1

ej{`

e'

fpykd

g{oB

Grs

g{oB gqskg ej{` fJeksh


skg e' nskg ej{` i'r

sP g q ; kfd.

;{o

;[X
;[okodB

;w{j
;[X

f;XkB

;[Xkfde

dfy
;zs

;w{j

xfo
nBe

i'fr
wsh

j'.

wszr
s[ozr

10.

ish

20.

e.

e.

io io ;zfr nB{g T[szr ;[ozr ;tko.


e[ozr ; e{ds gT[B e rT[B e' iks

j' iK o'r ns ;'r ~ fwNkT[D tkb


j'. s[;hI ftfdnk dk ftuko (ftdtkB)

th

ekb

j',

iK

t?ohnK

bJh

ghVkekoh

j',

iK

fwsoK

bJh

s[;hI

pqjw

;zpzXh

ftuko-uouk

j',

iK

ftfdnk

soe-ftsoe

j', iK fes nBjd Bkd dh X[B j', iK fes (nBjd Bkd dh X[B ftu) g{oh
soQK bhB Grs j'. fes s[;hI td-ohs d gkbe j', fes ftfdnk dh gqshsh

ns
Bkb

;ko jh d; e' dfy ofj:' ws e'T{ B dyhns gqkB gsh e.


;qh GrtkB eh GkfJ feqgk j{` s Je osh fpB[ Je osh e. 1. 21.
wks
e'fN

d[ZX g[Zso pyFD tkb


nfGwkB tkb nfGwkBh

j'. fes g{oB gqskg tkb j', fes JeKs-tk;h (;kXe)


sgf;nk (d[nkok gqkgs B ehs ik ;eD tkb) nekb

;P ? :

fcfoU

j'.18.

j' . 19.

fBtko.

Gkoh G[ikB e G{g Gbh fpfX fBnkts ;h; B iks fpuko.


Js GJ s' ejk GJ G{gfs nzs e? Bkr 3 jh gkfJ gXko. 2. 22.

d ikg j', fes


g[oy (nskg) j'

fes i'r-;kXBk s'I fvrD tkb j'. fes to dD tkb j' fes Sb
y'j b?D tkb j', (w?~) ;G ;fwnK ftu ns ;GBK fmekfDnK ftu

fJe-;wkB

fSBkfJ bs
; brs j''.

fBokeko

(ftFtk;) j', fes Bhsh j' ns fes nBhsh j' ns fes nZr tKr uwed

e' ikg ej{`


s fvrs j'.

ej{` po ds ej{` Sb ;'


;op ekfb ;op m"fo Je

ekb
fes

j'.

ej{` fpfdnk eh gqshfs


nBhfs ej{` iPkbk ;h irs
2

iK

gq k D-o{ g

j'.

fe ;sqB e ;{b j' fe fwsqB e gqkB j'. 9. 19.


ej{`

fBod'F

j' iK ndP?s-;o{g tkb j', iK f;ZXhnK dh gqfsw{osh j', iK F[ZXsk dk r"ot


j'. s[;hI itkBh d ikb (nkeofFs eo e w'j pzXB ftu c;kT[D tkb)

j'.

ntsko

fe f;Xsk eh ;{ofs j' fe ;[Xsk eh ;kB


i'pB e ikb j' fe ekb j{` e ekb j'

;qktr

19

;[Xsk eh ;kB j' fe ;zsB e gqkB j'


fe dksk wjk dkfB j' fe fBqd'yh fBozeko j'. 8. 18.

gqkB e pu:k d{X g{s


o'r ;'r e fwN:k feX"

e[wko

j'.

T[ ; sfs

gq shs

j[ z d

j' .20.

soh feqgk Bkb. ;P?:/

(j gqG{! w?I) p[ZX ns i?B ws ~ wzBD tkb FqkteK, eoweKvhnK, f;ZXK,


ns ishnK d f;ZXKfse ftukoK (xoK) ~ x'y fbnk j?l F{othoK,

i'rhnK

(dtfsnK d t?oh) d?IsK ns F[ZX nzfwqs (;[Xk) gkB eoB tkb dtfsnK ns
nBe gqeko d ;zsK dhnK wzvbhnK ~ (s[o fco e ty fbnk j?)l ;kfonK
d;K

ws-wsKsoK

ty

fbnk

j?

go

e'Jh

th

nfijk

BjhI

tfynk

i'

(;Zu noEK ftu) gowkswk dk pfDnk j't (noEks nfXnksfwe eosZt


gqfs ;us j't). (;u sK
fJj j? fe) gowkswk dh feqgk dh GktBk ns
fJe wkso gqhs (osh s'I fpBk) (fJj ;ko) fJe osh d th BjhI jB (noEks
s[ZS jB).21. ;'B Bkb iVQ j'J, T[Zu neko gqeko tkb ;zX{o Bkb ;ztko
j'J nB{gw w;s jkEh j'Dl fjoBK tKr e[dD ns g"D dh s}h ~ th fgS
SZvD tkb eo'VK x'V j'Dl (d[nko #s/ yV) tZvhnK G[iktK tkb oki uzrh
soQK Bkb f;o fBtkT[Id j'D, fiBQK dh fe frDsh th B ehs ik ;edh j'tl
nfij (gqskgh) okik pD rJ, sK eh j'fJnk,
g?ohI jh (fJ; ;z;ko s'I) ikDk j[zdk j?.22.

1H@BBkd# 2H @J/eKsh# 3H @BKr/#

(feT[Ife)

nzs

ftu

sK

Bzr

20

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

(fiBQK B) ;ko

ihs fco ;G d; fd;kB e' pkis Y'b fwqdzr Brko.


r[zis r{V 1 rikB e ;[zdo fjzs;s 2 jh j: oki jiko.
G{s

Gfty

GtkB

G{gfs

eT[B

rB?

Bjh

iks

;qhgfs ;qh GrtkB Gi fpB[ nzs e' nzs e


shoE BQkB 3 dfJnk dw dkB ;[ ;ziw Bw
pd g[okB esp
gT[B njko ish
;qh

GrtkB

fpuko.

Xkw f;Xko. 3.
nBe fp;y.

23.

e[okB fiwhB iwkB ;pkB e gy.


is Xkfo ;p? ;[ fpuko jikoe dy.

Gi

fpB[

G{gfs

Je

;[X f;gkjh d[ozs d[pkj ;[


Gkoh r[wkB Go wB w? efo

osh

fpB[

Je

by?.

4.

24.

;kfi ;Bkj d[oikB db?Ir.


gops gzy jb? B jb?Ir.

ngko

pv

pfonko

nfpukofj

;ko

eh

Xko

GS:k.

s'os d; wfb`d wtk;B wks rikB e wkB wb:k.


rkV/ rVkB e s'VBjko ;[ pksB jh ue uko bt:k.
;kfjp[

;qh

dkBt

dt

iht

fis

;G

e'

cfBzd
ib

w?

f;oBkfJe

fB;kuo
Eb

w?

ikue

G{s
gb

nBe

Gfty
jh

gb

;[

GtkB
w?

;G

Je

fdt:k.

6.

26.

Eg?Ir.

g[zB gqskgB pkfY i?s X[fB gkgB e? pj[ g[zi yg?Ir.


;kX ;w{j gq;zB fco? ifr ;sq ;G? nftb'fe ug?Ir. 7.

27.

wkBt fJzdq rfizdq BokfXg i"B fsqb'e e' oki[ eo?Ir.


e'fN fJ;BkB rikfde dkfB nBe ;[nzpo ;kfi po?Ir.
pqjw wj;[o fp;B[ ;uhgfs nzfs c; iw ckf; go?Ir.
i Bo ;qh gfs e gq; j?I gr s Bo cfo B dj Xo?Ir. 8. 28.

1H @r{VQ# 2H @jz;s# 3H @BkB#

d;-d;KsoK ~ fis fbnk j't ns fiBQK d (oki-

wjZb nr) Y'b, fwqdzr ns Brko tid j'Dl ;[zdo jkEhnK d


fuzxkVd j'D ns j}koK jh ;qFm x'V fjDed j'Dl (nfij wjZst
G{s, Gfty ns toswkB fszBK ekbK ftu fJsB oki
j'J jB fe
~ ftukfonk BjhI ik ;edk (noEks nDfrDs jB)l go wkfJnk d
gqG{ d f;woB s'I fpBk nzs ~ :woki d xo ub rJ jB.23. (i
shoE fJFBkB, dfJnk, dkB, (ftekoK s'I puD d) ;ziw, Bw ns j'o

;w{j
tkb)
fiBQK
;[nkwh
e'Jh)
nBeK

ftFF eow eoB tkbl tdK, g[okDK, espK ns e[okB nkfd Xosh T[s
T[gbpX ;kfonK ;fwnK d (Xow rqzEK ~) x'yD tkbl g"D dk nkjko eoB
ns is-;s Xko e ish pDB tkb j}koK jh ftuko g{ote ty jBl
go wkfJnk d ;[nkwh gqG{ d GiB ns gqw (@osh#) s'I fpBk oki th
(gowkswk d d[nko s) gqtkB BjhI jB.24.
B j't ns i' etu ;ik e t?ohnK ~ dbD tkb j'Dl T[j (F{otho) nkgD
wB ftu Gkoh r[wkB GoB tkb j'D fe gops GktI yzG bk
e (nkgD
;EkB s'I) fjb ikD, (go T[j :'X oD ftu'I) fjbD tkb B j'Dl T[j t?ohnK
~ s'VB tkb, pkrahnK ~ wo'VB tkb ns w;s jkEhnK dh w;sh ~ wb
;[ND tkb j'Dl go wkfJnk d ;[nkwh gowkswk dh feqgk s'I fpBk (nfij
pbtkB ;{ow th) nzs ftu ;z;ko ~ fsnkr e ub ikDr.25.
ngko Fesh tkb F{otho ns pj[s pbtkB i' fpBk ftuko (;ze'u
ehs) F;sqK dh Xko ~ ;jkod jBl eJh d;K ~ s'Vd jB, pkrahnK ~ db
fdzd jB ns w;s jkEhnK dk jzeko wb fdzd jBl i' fdqVQ fefbnK ~
s'VB tkb jB ns rZbK ftu jh i' u"jK uZeK ~ fis b?D dh ;woEk
oyd jBl go wkfJnk dk ;[nkwh gqG{ T[BQK ;GBK dk wkbe j?, (T[; d do
s)

ig?Ir.
Ekg

20

uzrh f;yh j'Jh c"i fi; d ;ko f;gkjhnK (dh Fesh) dk e'Jh nzs

s'fo nohB wo'fo wtk;B wks wszrB wkB wb?Ir.


;qh gfs ;qh GrtkB feqgk fpB[ fsnkfr ijkB[ fBdkB ub?Ir. 5. 25.

pho

T[ ; sfs

fJj

;ko

ikue

jB

ns

T[j

fJe

jh

dD

tkbk

j?.26.

d?Is, dt s Bkr ns okyF th fi; ~ fszBK ekbK (G{s, Gfty,


toswkB) ftu igd jBl i' gb jh gb ftu ib-Eb d ;ko ihtK dh
;EkgBk eo fdzdk j?l fi;
d f;woB Bkb g[zBK dh gquzvsk tX iKdh j? ns
fi;
d i?x'F ~ ;[D e gkgK d ;w{j BFN j' iKd jBl (T[; d gqskg ~)
ty e ;ko ;zs irs ftu gq;zBsk-g{ote fcod jB ns T[BQK ~ ty e
t?oh b'e BFN j' iKd jB.27. i' wB[Zy, fJzdo, rfizdo, e[po tKr fszB
b'eK T[s oki eod jBl i' eo'VK shoEK dk fJFBkB eoe jkEh nkfd dkB
eod
jB ns
nBe ;[nzpoK dh ftt;Ek eo e (fJ;sohnK ~) tod jBl
go i T[j pqjwk, wjF ns ftFD{ ns fJzdo (;uh-gsh) (dk fXnkB Xod
jB, sK) nzs ftu iwoki d czX ftu c;d jBl fijV g[oF wkfJnk d
;[nkwh gowkswk d uoBK dh S'j gqkgs eod jB, T[j wB[Zy fco dj XkoB
BjhI

eoBr

(Gkt

nktkrtD

uZeo

s'I

w[es

j'

ikDr).28.

2 1

;qh

d'T{

b'uB

w{zd

d;w-rqzE

e?

;kfjp

p?fm

nekb

ejk

G:'

ofjU

pe

BQks
pk;[

fcfoU bhJ ;ks ;w[zdqB b'e rfJU


ehU fpfynkB ;' p?m e n?; jh n?;

X:kB

brkfJU.

gob'e rtkfJU.
;' p?; fpskfJU.

;ku[ ej" ;[B bj[ ;G? fiB gqw ehU fsB jh gqG[ gkfJU. 9. 29.

ekj{`

b?

gkjB

g{i

XfoU

f;fo

ekj{`

b?

fbzr[

ro

bNekfJU.

ekj{` bfyU jfo ntkuh fd;k wfj ekj{` gSkj e' ;h; fBtkfJU.
e'T{ p[skB e" g{is j? g;[ e'T{ fwqskB e" g{iB XkfJU.
e{o feqnk T[ofMU ;G jh ir[ ;qh GrtkB e" Gd[ B gkfJU. 10.30.

sP g q ; kfd.

s' w o

Sz d

o{g

d[ozs.

i; fsbe G{ fGqs
nebze o{g ngko.

;G

irs

Grs

wjzs.

GkB[. d; uko uko fBXkB.


;G b'e ;'e fpdko.

eb ekb eow fpjhB. ;G eow Xow gqphB.


nByzv ns[b gqskg. ;G EkfgU fij Ekg.
nByd

Gd

nSd.

w[yuko

rkts

pd.

4.

2.
3.

fij

nzv

;G ehB 1
fij e'fN
eJh
1H

@ehB'#

2H

okw

irs g;ko.
nyzv. ns[b
s

pqjwzv.

ehB

irs g;ko.
fJzdq fBqgko.
feq;B

@nfp:[es#,

ofuU
gqskg

o;{b.
@nfpnes#

;[

33.

35.

fpukfo fpukfo.
gquzv. 6. 36.
u"dj

yzv.

nfp:es 2 o{g T[dko. 7.


eJh pqjw fp;B fpuko.
fpB

32.

34.

fij Bfs fBrw ejzs. w[yuko pes fpnzs.


nBfGi ns[b gqskg. nByzv nfws nEkg. 5.

fij ehB
nBzs o{g

Grfs

e'

2 1

eh j'fJnk i e'Jh d'tI nZyK pzd eo e p?m frnk ns prb tKr


fXnkB brk fbnkl i e'Jh (T[wo Go) ;Zs ;w[zdoK ftu fJFBkB eodk
fcfonk (sK fJj ;wM fbnk ikt fe) T[; dk b'e th frnk ns gob'e
th (T[; B) rztK fbnkl pkB-gq;sh (fpfynkB-t?ykB;) j' e izrbK ftu
fBtk;
ehsk, T[BQK B th fJ; soQK nkgDh ;koh T[wo (ftnoE ftu) fpsk
fdZshl (w?I) ;u efjzdk jK, ;ko (fXnkB Bkb) ;[D bt' fe fizBQK B gowkswk
Bkb gqw dk ;zpzX i'fVnk j?, T[BQK B jh T[; ~ gqkgs ehsk j?.29.
fe; B ;kbrqkw ~ g{i e f;o T[s XkoB eo fbnk j?
B fFtfbzr b? e rb ftu bNek fbnk j?l fe; B gowkswk ~
ftu ikfDnk j? ns fe; B gZSw tb f;o fBtkfJnk j?l e'Jh
(w{osh) ~ g{i fojk j? ns e'Jh epoK ~ g{idk fcodk j?l ;kok
feqnk ftu T[bfMnk j'fJnk j?,
go wkfJnk d ;[nkwh dk fe;
BjhI gkfJnk j?.30.

ns
g{op
w{oy
;z;ko
B th

fe;
fdFk
p[sK
e{Vh
Gd

soh feqgk Bkb. s'wo Szd

jfo iBw woB fpjhB. d; uko uko gqphB.


nebze o{g ngko. nBfSi si T[dko. 1. 31.
nBfGi

T[ ; sfs

ep{b.

8.

37.
38.

gowkswk iBw-woB s'I ofjs j?, nmkoQK ftfdnktK (uko td, S


tdKr, whwK;k, fBnkfJ, g[okD, ;fwqshnK, nk:[otd, XB[otd, rzXot td
ns Bhsh Fk;sq) ftu gqphB j?, fBFebze o{g tkbk ngo ngko j?, T[;
T[dko ;o{g tkb dk si ed BFN BjhI j[zdk.31. (T[j) nfGi o{g tkbk
;G ftu b[fenk j'fJnk (d[ozs) j?, ;ko irs d GrsK dk fFo'wDh j?,
i; dk fNek j?, G{wh ns ;{oi dk nkXko (fGqs) j?, nmkoQK f;ZXhnK dk Gzvko
j?.32. (T[j) ebze-ofjs ngo ngko j?, ;kfonK b'eK d ;'r ~ BFN eoB
tkbk j?, efb:[r d eoweKvK s'I go j? ns ;ko Xow-eowK ftu gqphB
j?.33. (T[; dk) gqskg nyzv ns ns[b (B s[bBkfJnk ik
;eD tkbk)
j?, (T[; B) ;G ;EkgBktK ~ ;Ekfgs eo ofynk j?, (T[;) yd s'I ofjs
dk Gd y'fbQnk BjhI ik ;edkl uko w[yK tkbk pqjwk (T[; ~) tdK d[nkok
rkT[Idk j?.34. fi; ~ td (@fBrw#) Bfs Bfs (pnzs pnzs) efjzd jB,
uko w[yK tkbk pqjwk fi; ~ pnzs pnzs d;dk j?, i' nfGi (fBofbgs)
ns ns[b gqskg tkbk j?, T[j B yzfvnk ik ;eD tkbk, ;hwk ftu B pzfBQnk
ik ;eD tkbk ns ;Ekfgs B ehsk ik ;eD tkbk j?.35.
fi; B irs dk g;ko ehsk j?, (fi; B jo fJe) ftuko ~ ftukog{ote ofunk j?, i' nBzs ns nyzv o{g tkbk j? ns fi; dk gqskg ns[b
ns gquzv j?.36. fi; B nzv s'I pqfjwzv (dh ouBk ehsh j?), fco u"dK
yzvK ~ f;ofink j? ns ;ko irs dk g;ko g;kfonk j?, (T[j) nftnes
(neEBh) o{g tkbk (gqG{) T[dko j?.37. fi; B eo'VK fJzdo tor oki
pDkJ jB ns eJh pqjwk, ftFD{ dh ftuko g{ote (ouBk ehsh j?), eJh
okw, feqFD, o;{b nkfd (g?dk ehs jB), go fpBk Grsh T[; d d[nko
s e'Jh gqtkB BjhI j[zdk.38.

22

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

eJh f;zX fpzX Bfrzdq. eJh wS eS cfBzdq.


eJh dft nkfd e[wkfo. eJh feq;B fp;B ntsko. 9.39.

ns

eJh

fJzdq

ftFD{

eJh

o[dq

S[dq

eJh

e'e

ekfp

eJh
eJh

;k;sq f;zfwqfs pykB. ej{` eEs jh ;[ g[okB.


nrBj'sq1 eozs. eJh T[oX skg d[ozs.

eJh
ej{`

T[oX pkj[ ;zfBnk;. ej{` i'r G; T[dk;. 12.


fBtbh eow eozs. ej{` gT[B njko d[ozs.

ej{`

shoE

pko

p[jko.

eJh

;o{g.
GDzs.

dkB

pd

eJh

okw

eJh

ngko.

nT[

w[yuko.

feq;B

nB{g.

Gd

ejzs.

pd

ej{`

ir

eow

10.

T[dko.

40.

fi; B eJh ;w[zdo, ;[wo tor gops (pDkJ jB), eJh wZS, eZS
FFBkr (ou jB), eJh dts ns ;Bekfde (f;oi jB), eJh feqFD,
nkfd

nrBj'sq1 nB{g. ej{z fBnkfJ oki


;k;sq f;zfwqs ohfs. ej{` pd f;T[

41.
42.

eod

e
43.

14.

eJh df; df; fcozs. eJh Je m"o fJ;Ezs.


ej{` eos ib wfj ikg. ej{` ;js sB go skg.
ej{`

pk;

pBfj

ej{`

frqj;s

eozs.

Xow

ej{`

ngko.

skg
ej{`

sBfj

oki

44.

15.

T[dko.

(sgf;nk

o'r

ojs

nGow.

ej{`

eow

eos

ej{`
ej{`

;y
o'r

pqjw ;o{g. ej{` Bhfs oki nB{g. 17.


;'r fpjhB. ej{` Je Grfs nXhB.

16.

p?okfr

ej{`

;fBnkf;.

ej{`

fcofs

o{g

T[dkf;.

;G eow c'eN ikB. ;G Xow fBjcb wkB.


fpB[ Je Bkw nXko. ;G eow Gow fpuko. 20.
sP g q ; kfd.

ib

joh.

Eb

joh.

T[o

bx[ B oki

joh.

pB

1.

1H

@nrfBj's#

joh.
2H

nGy

@bx[fBoki#

joh.
3H

nd'y

@T{jK#

joh.

ndP?y

48.
49.
50.

4.

T[s

eJh

tkb)

;zfBnk;h

jB,

eJh

i'rhnK

G;

ftu

fBofbgs

eod

jB.43.

nB{g

jtB

(@nrBh-j'sq#)

j[zd

jB,

fes

oki-;zgdk

ekoB

fBnK

ns

eJh

okiBhsh

dk

T[dkosk

g{ote

fBotkj

eod

oj

Gow s'I ofjs jB, fes (eJh) B ehs ikD

tkb
eow eod jB, fes (eJh) FFBkr pqjw-;o{g jB, fes nB{gw
BhshtkB jB.47. fes o'r ns ;'r s'I ofjs jB, fes (eJh) fJe-wkso
Grsh d t; ftu jB, fes (eJh) fBoXB (ns fes) oki e[wko jB, fes
(eJh) td ftnk; dk ntsko jB.48. eJh pqjw tdK ~ gVQ oj jB,
eJh FFBkr Bkw dk T[ZukoB eo oj jBl fes (e'Jh) t?okrh j? ns fes
;zfBnk;h, fes e'Jh (sg;th) ;z;ko s'I T[gokw j' e fco fojk j?.49. (fgS
d;) ;ko eow ftnoE ;wM', ;ko Xow fB;cb wB', fJe Bkw d nkXko
fpBk

;ko

eowK

Gow

wkso

;wMDk

ukjhdk

j?.50.

soh feqgk Bkb. bx[ Boki Szd

51.

joh.

eoB

fes (eJh) o'r ns

fro joh. r[c joh. fSs joh. BG joh. 2. 52.


Jhjk joh. T{jk 3 joh. fiwh joh. iwk joh. 3. 53.
nby

d[nko

46.

Sz d

joh.

X[g (@skg#) ;fjB eod jB.45. fes (eJh) pBK ftu tk; eod jB, fes
(eJh) Foho T[s rowh ;fjzd jB, fes (eJh) frqj;E Xow dh gkbBk

s'I
2

T[;

ohsK j[zdhnK jB.44. eJh d;-d;KsoK ftu fcod jB, eJh fJe' ;EkB
T[s ;fEs jB, eJh gkDh ftu (yV j' e/) ikg eod jB, eJh Foho T[s

47.

19.

j?.39.

j[zdk j?, fes Fk;sqK ns ;fwqshnK dh ftXh j[zdh j? ns fes tdK d T[bN

neow.

ej{` oze okie[wko. ej{` pd fpnk; ntsko. 18.


eJh pqjw pd oNzs. eJh ;y Bkw T[uozs.

ehsk

fcod jB.42. fes e'Jh B"bh-eow eod jB, fes e'Jh efmB g"D-nkjko
eod/ jB, eJh shoEK T[s ngko dkB eod jB ns eJh T[dkosk g{ote

eod jB
jB.46.
ej{`

ntsfos

45.

;jzs.

Bhfs

eod jB, ns fesB jh g[okDK dh eEk eod jB.41. fesB jh j'w eod
jB, fesB jh g[m bNe e efmB sg eod jB, eJh pKjtK ~ T[Zuk T[mk

fes

fpG{s.
fpgqhfs.

ntskoK

eJh e'e-Fk;sq ns ekft ~ gVQd jB, eJh tdK d ojZ; ~ gqrN


jB (ftnkfynk eod jB), fesB jh Fk;sqK ns ;fwqshnK dk pykB

:Z r -eow
ej{`
ej{`

22

fJzdo MkV{ fdzd jB, eJh td ns pqjwk jB, eJh s[ZS o{g tkb o[dq jB,
eJh nB{gw o{g tkb feqFD ns okw jB.40.

11.

13.

T[ ; sfs

54.

ib ftu joh j?, Eb ftu joh j?, fjod ftu joh j? ns izrbK ftu
th joh jh j?.51. gopsK ftu joh j?, r[cktK ftu joh j?, Xosh (@fSs#)
ftu joh j?, nkekF ftu joh j?.52. fJ; b'e ftu joh j?, gob'e ftu
joh j?, }whB T[s joh j?, nkekF ftu th joh j?.53. joh by s'I fpBk
j?, joh Gy s'I fpBk j?, joh d'y s'I fpBk j?, joh dP?sGkt s'I fpBk j?.54.

23

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

nekb joh. ngkb joh. nSd joh. nGd joh. 5. 55.


nizsq joh. nwzsq joh. ;[si joh. nszsq joh. 6. 56.
nikfs

joh.

ngkfs

joh.

joh.

nfws 1

nwks

joh.

7.

57.

T[ ; sfs

23

joh ekb-ofjs j?, joh gkbD-g'FD s'I ofjs j?, joh SfdnK BjhI
ik ;edk, joh dk Gd BjhI gkfJnk ik ;edk.55. joh izsqK s'I ofjs j?,
joh wzsqK s'I ofjs j?, joh tZv si tkbk j?, joh szsqK s'I ofjs j?.56.
joh iBw s'I ofjs j?, joh pokdoh s'I ofjs (ngkfs) j?, joh fwso s'I
fpBk j?, joh wksk s'I fpBk j?.57.

no'r joh. n;'r 2 joh. nGow joh. neow joh. 8. 58.


ni? joh. nG? joh. nGd joh. nSd joh. 9. 59.

joh o'r s'I ofjs j?, joh ;'r s'I ofjs j?, joh Gow s'I ofjs j?,
joh eowK s'I th go j?.58. joh nfis j?, joh G?-ofjs j?, joh Gd (yzv

nyzv

yzv eoB dh feqnk) s'I ofjs j?, joh BkF s'I ofjs j?.59. joh yzfvnk
BjhI ik ;edk, joh Gzfvnk BjhI ik ;edk, joh ~ dzfvs BjhI ehsk ik

joh.

nGzv

joh.

nvzv

joh.

gquzv

joh.

10.

60.

;edk,
nst

joh.

nGt

joh.

nit

joh.

Gi' joh. Eg' joh. sg' joh.


ib; s[jh. Eb; s[jh. Bfd;
fpqS;
Gi;

s[jh.

gs;

s[nz.

s[jh.

Gi;

oN;

joh.

11.

61.

ig' joh. 12. 62.


s[jh. Bd; s[jh. 13.

fSs;

s[nz.

nSt

s[jh.

s[nz.

T[oX;

mN;

s[jh.

s[nz.

63.

14.

15.

64.

65.

s[jh.

iwk

s[jh.

weh

s[jh.

wek

s[jh.

16.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

19.

69.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

20.

70.

68.

y{e

wbjkoh

frd{nk

w;kB

x[x{ wNpk;h
soto ;dht

ri
pk;

efoUJh

fpG{s
eos

j?.60.

jK,

s?~

igdk

jK,

sz{ jh }whB j?I,

s?~

;[ofs

ftu

fNekT[Idk

jK.65.

sz{ jh nkekF j?I, sz{ jh wekB tkbk j? ns ][d jh

wekB j?I.66. sz{ jh iBw s'I fpBk j?I, sz{ jh vo s'I ofjs j?I, sz{ jh S'j
s'I go j?I, sz{ jh BkF s'I w[es j?I.67. sz{ jh is j?I, sz{ jh pqs j?I, sz{ jh
rsh j?I ns sz{ jh frnkB j?.68. sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh,
sz{ jh, sz{ jh.69. sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh (noEks

Xkoh
j?.

br v'bs T[dk;h fwqr


w'B ;kX Jh wos j?.

fpzd e ;X:k skfj jhi eh pv:k ds


pzdok ;dht gkfJ Bkr Jh fcos j?.
nzrBk nXhB ekw eq'X w? gqphB
Je frnkB e fpjhB ShB e?; e? sos j?.1.71.

e[M

;G

gk;

sz{

jh

sz{

j?I).70.

(i

(i nx'ohnK tKr wb yKfdnK w[esh fwbdh sK) ;{o wb yKdk j?l


ftG{sh wbD Bkb w[esh fwbdh sK) jkEh ns y's yj ftu tfbdd

jBl ( i

w;kDK ftu fojK w[esh fwbdh sK) frdV w;kDK ftu jh fojk

eod jB (T[BQK ~ w[esh feT[I BjhI fwbdh)l


fwbdh sK) T[b{ wmK ftu jh t;d jBl (i

(i wmK ftu t; e w[esh


GowD eofdnK w[esh fwbdh

sK) gF{ (@fwqr#) ;dk T[dk;hnK tKr fcod ofjzd jBl (i


w"B XkoB eoB
Bkb w[esh fwbdh sK) fpqS ;dk w"B XkfonK jh wo iKd jBl (i) thoi
d

;kfXnK

(pqjwuo:

gkfbnK)

s[bBk dDh ukjhdh j?l (i Bzr


;dk Bzr g?ohI fcod jB (T[BQK

1H @nfwsq# 2H @n;'e#

jh

soh feqgk Bkb. efpZs

efps[

rdkjk

tkbk

gZso j?I, sz{ jh Xosh j? ns sz{ jh nkekF j?I.64. (w?I) s?~ Gidk jK, s?~

;G
sP g q ; kfd.

si

fNekU, joh dh sgf;nk eo', joh dk ikg eo'.62. (j joh!) sz{ jh ib


j?I, sz{ jh Eb j?I, sz{ jh Bdh j?I, sz{ jh ;wz[do j?I.63. sz{ jh fpqS j?I, sz{ jh

66.

nG{ s[jh. nG? s[jh. nS{ s[jh. nS? s[jh. 17. 67.
is; s[jh. pqs; s[jh. rs; s[jh. ws; s[jh. 18.

gquzv

joh pj[s wjkB j?, joh dk G/d BjhI gkfJnk ik ;edk, joh nfis
j?, joh Sfdnk BjhI ik ;edk.61. joh dk GiB eo', joh ~ (fjod ftu)

Gidk
fiwh

joh

nXhB ns
fJe pqjw

(w[esh

fwbdh)

sK

T[BQK

jhiV

dh

g?oh fcoB Bkb w[esh fwbdh, sK) pzdo


~ w[esh feT[I BjhI fwbdh)l fJ;soh d

ekw eq'X nkfd ftfFnK ftu g{oh soQK fbgs s[ZS (ftnesh)
frnkB s'I fpBk fetI Gt-;kro s'I so ;ed jB.71.

24

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

G{s pBukoh fSs ST[Bk ;G? d[XkXkoh


gT[B e njkoh ;[ G[izr ikBhns[ j?.

d)

fsqD

xkj

GS:k

XB

s s' rT{nB
BG e T[v:k

b'G

si:k

e i:k fpqyG:k wkBhns[ j?.


skfj gzSh eh pv:k ds

pr[bk fpVkb fpqe fXnkBh


is' pv frnkBh fsB' ikBh
n?;

gqgzu

wfB

G{fb

mkBhns[ j?.
g? pykBh Bkfj

nkBhns[

j?.

2.

72.

G{s pB ftu fcoB tkb jB, Xosh (@fSs#) T[s ;ko S'N pZu (wK
d[ZX T[s gbd jB, g"D ~ nkjko pDkT[D tkb ;Zg nytkT[Id jBl
ykD

p;:k

skfj

T[v:k

;'

cb e
nkfd; 1

G{uoh
fuo:k

GS:k skfj
fco:k ss'

e?
e?

i:k

f;t:k

skfj

uzdqwk

f;t:k

e"

eth

eh

e?

fcoB

ds

gfjukBhn?.

3.

eS

wS

ejs

sId{nk 2

eT[bBkfG eT[b fij


r'ghBkE r{io r'gkb

skb
;p?

73.

pX:k

iwd{s

ejhns[

fsnkrD

tkfbnK

rT{nK

fe)

T[s

nfij

gqgzuK

nEtk

gkyzvK

G[b

th

fXnkB
1H @nfd;# 2H @fszd{nk#

eki

;sh
G{y

;ku/

fgnk;

pV
dj

t;D

G{s

;js

ftu

tkfbnK

G{uoh

(@xh;#)

ikJ

efjDk

ukjhdk

;wMDk

ukjhdk

j?l

gkDh

ftu

soB

tkfbnK

j?
ykD
ftu

irs

jh efjzdk j? (feT[Ife T[vD tkbk T[j ehVk ib T[s jh


ofjzdk j?) ns nZr ykD tkb ~ ue'o tork ;wMDk ukjhdk

ty

fyVd

wZSK

ns

sId{nK

G"o dk BK th) wkXt


74.

;kb

iK

ftr;d

jB).73.

BkokfJD

fejk

iktrk,

(i

ftFD{

@e"b-BkGh#

j?, (i T[; dk BK eBZQ:k j? sK bzwhnK NzrK tkbh)

weVh dk BK th eBQZ:k j? ns (i T[; dk BK ez;-pXe j? sK) ez; ~ wkoB


tkbk iwd{s th ez;-pXe j?l nfrnkBh b'e etb gozgok (beho dh
ns

T[;

(i' gowkswk) ftFt dk gkbe ns irs dk ekb-;o{g j?, dhBK


T[s fdnkb{ ns t?ohnK bJh d[ydkfJe j?, (jo fJe dh) ;dk gkbBk eodk
j? ns iw d ikb d gqGkt s'I w[es j?. (eJh) iNkXkoh i'rh, ;Zu ;sh

pqjwukoh
g?

wB

rtkb r'ghnK d gsh (BjhI jB), i (T[; dk Bkw foyheF j? sK) foyheF
BK d eJh wjzs ty iKd jBl (i T[; dk BK wkXt :d{tzFh feqFD j? sK

gkt?
j?. 4.

fp;Pgkb irs ekb dhB fdnkb p?oh


;dk gqfsgkb iw ikb s ojs[ j?.
iNkXkoh

ikJ

ukjhdk.72.

cehoh) ~ gkbd jB, (go) pqjwfrnkB d ojZ; ~ ;wMd BjhI


~ g{id BjhI fi; d ofynK (;z;ko ftu) ojhdk j?.74.

i'rh

bkb;k d
jB, T[BQK

nkyd jB sK) fi; skbkp ftu ewb g?dk j[zd jB, eh T[j e"b-BkGh BjhI
j?l (i T[; gow-;Zsk dk BK) r'ghBkE j? sK ;ko r[io ns rT{nK d gkbe

j?.

w{V o{fV ghNs B r{Vsk e" Gd


g{is B skfj ik e oky ojhns[

b'G

(i ib ftu fBtk; eoB tkb ~ BkokfJD fejk ikDk j? sK) ;kfonK


eS{nK,

j?.

foyhe; Bkw e? wjzs bjhns j?.


wkXt Gto n" nNo{ e" eB:k Bkw
ez;

j?l ;{oi d T[gk;e ~ ewb c[b dh T[gwk dDh ukjhdh j? ns uzdqwk d


T[gk;e ~ ewbBh ;wMDk ukjhdk j? (feT[Ife fJj eqwtko ;{oi ns

;G

w? ojs[
XBukoh

jK

tkfbnK

@ib-i[bkjk#
skDk sDdk

uzdqwk
BkokfJD

efjzd

fbnkT[ D k
G{wh

pv:k

XB

ns nkekF ftu T[vD tkfbnK ~ fuVhnK efjDk ukjhdk j?l cbK d


tkfbnK ~ pKdoh d g?dk ehs efjDk ukjhdk j? ns nfdqFN o{g

pKdoh e i:k ej?


G{s e gSkBhn?.

eT[b

ns

ofjzd jB)l fisB th tZv


tZv frnkBh j'J jB, T[BQK B (fJBQK fdykftnK
dh n;bhns ~) ;wM fbnk, go df;nk e[M BjhI, (fJ; bJh n;hI ri

ej?

pykBhn?.

ib e so:k e" r`roh ;h ejs ir


nkr e GS:k ;' ue'o ;w wkBhn?.
;{oi

tkfbnK

~ gzSh dh T[gwk dDh ukjhdh j? ns prb, fpZb s pfxnkV ~ fXnkBh


efjDk ukjhdk j? (feT[Ife T[j fFeko dh ske ftu nZyK pzd eo e p?m

BjhI
BG

24

pbd jh wzBDk ukjhdk j? (feT[Ife T[j f;o ;[N e fpBk fe;


ezw eoh iKd jB)l (i' f;ZXhnK d pb s) nkekF ftu T[vd

ti
G{fw

T[ ; sfs

j?.

ns tZv pqjwukoh (T[; gqG{ d) fXnkB bJh G[y ns fgnk; ~ nkgD Foho
T[s ;fjB eod jB. (T[; d frnkB dh gqkgsh bJh eJh) B"fb eow,

25

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

fBT[bh eow ib j'w gkte gtB j'w


nX' w[y Je gkfJ mkY fBpjs j?.
wkBt
pd

cfBzd
n"

Bkus

esp
fcos

dt

dkBt

Bfs

Bfs

w'o

B
e?

pkdo

gkt?

eos

dkfwBh nBe GkT[ efoU


uzdqwk s ;hsb B ;{oi

j?.

jB.
5.

75.

e[wko

;h

(T[;
esp

nBs

j?.

frnkB e fpjhB ekb ck; e nXhB ;dk


i[rB eh uT[eoh fcokJ Jh fcos j?. 6. 76.

Je f;t GJ Je rJ Je co GJ
okwuzdq feq;B e ntsko Gh nBe

w'Bdh

wdko

tor

n;[Bh

e[wko

j?.

es/

nz;k ntsko es ekb pf; GJ j?.


gho n" fgekpo 1 es rB B gos Js

pqjwukoh

pv

pv

SkfJnk

eJh

e';

eh

fBqs-Grsh

ns

d?Is

BjhI

gk

;ed

ns

eoB

si

tkbk

e'Jh

BjhI

j?

sgf;nk

fe;

j'o

BjhI

Bkb

(ns

eoBh.

fwbdk

j't

b'eK

frnkB

s'I

b'e ;dk :[rK dh u"eVh d fcokJ


ftu T[ b M ofjz d jB).76.

sK)

w'o

Budk
rid
nBe

wkb-XB

Bkb

GoB

tKM

fcod

b'e,
ofjzd

ekb

czX

jB

(noEks

fesB jh td ns g[okB (j'J), ns ;fwqshnK d ;w{j j' j' e phs rJ


jB. fesB jh (Xow dh ofynk eoB tkb) w[nktB[ZdhB ns wdko (Fy
eB"ih

tor

dotF),

fesB

jh

nFPtBh

ewko,

fesB

jh

nzF-

ntsko (fJ; ;z;ko ftu nk e) ekb t; j' rJ jB. fesB jh gho ns


g?rzapo (j'J jB, i') fJsB jB fe frD BjhI ik ;ed, T[j (;ko) G{wh
g?dk

j'

fco

G{wh

ftu

jh

i'rh, ish, pqjwukoh ns

;wk

rJ

jB.77.

tZv tZv SsqXkoh (oki) j'J jB, i' eJh

jh

pv
pv

pv okiB e dkpfs fcofs d;


pv okiB e dqg e' dbs[ j?.

fgskwk ~ fwbD bJh 48 e'j SsqK dh SK jm ub e frnk ;h)l i' tZfvnK


tZfvnK okfinK d dF ~ dpKd fcod ;B ns tZfvnK tZfvnK okfinK d

wkB ; wjhg nT[ fdbhg e?; 2 SsqXkoh


pv' nfGwkB G[i dzv e' eos j?.

jzeko ~ dbd fcod ;Bl wkBXksk tor oki ns dbhg tor SsqXkoh
i' nkgDhnK G[iktK dk pj[s wkD eod ;Bl dkok tor oki (@fdbh;o#)

dkok ; dbh;o 3 d[oi'XB ; wkBXkoh


G'fr G'fr G{fw nzfs G{fw w? fwbs j?. 8. 78.

ns d[o:'XB tor jzekoh


jh fwb rJ jB.78.

eo

nBe

g';sh

nBedk

1H fgrKpo# 2H @i?;/# 3H @dbh;s#

s'guh

fBtkts

egN
j?

;h;

G;
e".

j?.

td

jB.75.

Ssq

f;id

ubs

dts

efjzd

fJe fFt j'J T[j th rJ, fJe fco j'J (T[j th ub rJ), okw
uzdo, feqFD tor ntsko th nBeK j'J. fesB jh pqjwk ns ftFD{ (j'J),

SsqXkoh
b"

FFBkr,

(e'Jh) sg;h BjhI (s i td gfVQnK fwbdk j't sK) pqjwk tork tdftukoh e'Jh BjhI j? ns (i sgf;nk ehfsnK fwbdk j't sK) ;Bs e[wko

T[s
ish

pnzs

Bkb fe; oki ~ gowkswk fwbdk j't sK) fJzdo tork irs ns Xosh
~ GoB tkbk e'Jh okik BjhI j?. (i sg ehfsnK fwbdk j't sK) fFt tork

pdhj[ZdhB

G{fw jh s j[fJ e? cfo G{fw jh fwbJ j?.7.77.


i'rh

wB[Zy,

gowkswk

sgd

ftu c;
nktkrtD

es p/d n" g[okB es


j[fJ j[fJ fpsJ j?.

es

Gd
pnzs

jkt-Gkt eodh jh ofjzdh j?. (i gowkswk FKsh XkfonK fwbdk j't sK)
uzdqwk s'I e'Jh mzvk BjhI j?, (i T[j rowh ;jkfonk fwbdk j't sK) ;{oi

torh

pqjwk no[ fp;B[


f;zfwqs ;w{jB e

dk)
th

ofjzdk j?l (i gowkswk Bof;zx tikT[D Bkb fwbdk j't sK) pdb
ofjzd jBl (ns i gowkswk ok;-bhbk Bkb fwbdk j't sK) fpibh

Jh eos j?.
e sgs si

sgf;nk

(i

x'o

fJzdq ;" B okik Gt G{fw e" Gos j?.


f;t ; sg;h nkfd pqjwk ; B pdukoh
;Bs

25

(eod jB ns eJh) ib, nrBh ns g"D Bkb ;zpzfXs j'w (eod jB ns


eJh) w{X wz{j bNe e/ (ns eJh) fJe g?o s yV j' e (;wI ~) r[}kod

Gd

ejs

T[ ; sfs

e'jK

se

(i

SsqK

dh

f;idk

SK

jmK

ehfsnK

jh

(i'

ubd

G'rK

gowkswk

nBe tko (r'bk dkrD bJh)


f;o fBtkT[Idk j?. eh j'fJnk

jB

~)
gq;zB

(;zes

G'r
j[zdk

G'r
j't

d[o:'XB

nzs
sK)

tb

ftu
s'guh

j?

i'

Xosh
egN

GhFw

ftu
;fjs

f;idk eod jB ns g';sh th nBe tko


i e'Jh gfjbtkB nBe vzv eYdk j? go

2 6

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

ejk GfJU wb i" g? ekYs nBe vzv


;' s" B v`v"s n;NKr nfEsh; e".
ejk

GfJU

o'rh

i'

g?

vko:'

oj:'

w[fy

j'fJnk i e'Jh i'rh f;o w[BkJh fcodk oj

e".

Je GktBk fpjhB e?; gkt? irdh; e". 9. 79.


;h;

gNes

ik

ekB

w?

yi{ok

pB

e'

Gqw:k

nT[o

d{;o'

p'e

eos

w'o

dkdo

eos

;dk xBx'o xB efoU Jh eos


Je gkfJ mkY ;dk pB w? ojs

i?;
ej{`

Je ;PKrh ej{` i'rhnk


;fBnkf; G; pB e?

ej{`
ej{`

gT[Bjkoh ej{` p?m bkfJ


b'G eh y[wkoh ;" nBe

ej{`

pqjwukoh

ej{`

jkE

g?

11.

j't

1H

@fBjok:'#

fpjhB

e?;

pqjw

81.

gowkswk

pB

ftu

ftuoB

ns

gqphB j?, (go) fJe GktBk s'I tKfMnk


~ fetI gqkgs eo ;edk j?.80.

cb-c[b

ykD

Bkb

ns ;dk pB
eh j'fJnk i

j?

sK

T[j

pqjwb'e

;qtV

Xosh

T[s

jz{M

j{zM

(c{e

c{e

e)

g?o

Xod

jB.

(i

fJe

jB.
BjhI

(fitI) pqjw frnkB


j' ;edk, T[; soQK

gqw ns FoXk s'I ;yD ftnesh (;z;ko ;kro ~) fetI so ;ed jB.81.
fitI fJe pj[o{ghnk ed i'rh
;zfBnk;h G; XkoB eo e ftykT[Idk

ns ed p?okrh pDdk j? ns ed
j?. ed g"D-nkjkoh ns ed ;wkXh

(@skoh#-skVh) brk e p?mdk j? ns ed b'G dh y[wkoh ekoB nBe r[D


rkT[Idk j?. ed pqjwukoh j[zdk j?, ed jZE T[s ysh izwk e ftykT[Idk j?

pkoh

gktJh.

sK)

ns fJZbK (;dk) d;-d;KsoK ftu ftuod ofjzd


s'I ofjs ftnesh wjkdkBh (gowkswk) ftu bhB

skoh
r[B rktJh.

b'e

(i

;EkB T[s fNe ofjD Bkb gqG{ fwbdk j't sK) gZEo nBe :[rK se fJe
EK T[s tk; eod jB ns (i x[zwD fcoB Bkb gqG{ fwbdk j't sK) eK

ns ed dzvXkoh pD e b'eK ~ GowkT[Idk j?. (i') ekwBktK d t; j' e


Budk j?, (Gbk) frnkB s'I fpBk etb BZuD Bkb fetI pqjw-b'e dh gqkgsh

ej{` vzvXkoh j[fJ e? b'rB GqwktJh.


ekwBk nXhB gfoU Bkus j? BkuB ;'
frnkB

j?.

fJe g?o T[s yV'fsnK gowkswk fwbdk j't sK) pB ftu fpqS ;dk fJe
g?o d Gko s/ yV ofjzd jB (ns i ihtK ~ d[y B fdZfsnK gqG{ fwbdk

p?okrh pB?
fdyktJh.

brkt

jB.79.

(i BZuD ns F'o gkT[D Bkb gowkswk fwbdk j't sK) w'o Bfunk
eodk j? ns vZv{ o"bk gkT[Id jB ns
pdb ;dk rfink eod jB. (i

sos

j?.

;ed/

~ ykD tkbh i'e ~ g[S ty'. i' ftnesh ekwBktK d nXhB j? ns ekw-

j?.
fpqS

GktBk

e?

eo

Gv ;dk nkgDk f;o fpqSK Bkb orVdh fcodh j? (go wZEk orVB Bkb
gqG{ BjhI fwbdk) ns i fwZNh d ykfXnK (gowkswk fwbdk j[zdk sK) fwZNh

;'o

fpuos j?.
w? B j{i? bhB

e?;

fetI

iKdk

eq'X ftu
(@gob'e#)

ekr nT[o uhb df; df;


frnkB e fpjhB wjk dkB
dhB

gqkgs

fwbdk j't sK) nZe ~ ykD tkb, cb-c[b ~ GZSD tkb,


ftu fcoB tkb peo (p'e) tork e'Jh j'o d{ik BjhI j?.

c{fe c{fe gkt G{fw ;qktr Xos j?.


gkjB nBe i[r Je mT[o pk;[ eo?

fpjhB

gowkswk

fgfNnk

;".

ekwBk nXhB ekw eq'X w? gqphB


Je GktBk fpjhB e?; GN? gob'e ;". 10. 80.

Jh

doFB (fXnkB) BjhI eodk. (i') ekwBktK d nXhB,


ns fJe (gowkswk) dh GktBk s'I ;yD jB, T[j

yi{ok tV frnk j't T[j th f;o gNedk j? (ns i gowkswk f;o ~


fgND Bkb fwbdk j't sK) fwso ns g[Zso d woB d ;'r ftu th f;o

ejk G:' Gv iT[ x;s ;h; fpqSB ;"


wkNh e' GS:k p'b g{S bhi? i'e ;".

BkfuU

id'I se) wB ~ w[zB e (;tZS

eo e) gowkswk d
Sb-egN ftu gqphB

(i f;o d gNfenK gowkswk fwbdk j't, sK) fi; d ezB ftu ezB-

X;?

w{zv SNes fwsq g[sq j{` e ;'e ;".


nke e' uo:k cb c{b e' GS:k
;dk

2 6

T[; ~ JhFto (@nfEsh;#) nr ehsk nFNKr vzv"s BjhI fejk ik ;edk.


eh j'fJnk (i' e'Jh i'rh) o'rh tKr T[go tb wz{j eo e fgnk oj, (eh

T[oX[

wB s B w{zv fBj[ok:' 1 nkfd Jh;


ekwBk nXhB ;dk dkwBk gq p hB

T[ ; sfs

12.

82.

j'

;edh

j?.82.

27

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

27

gzu pko rhdo g[eko go ;hs ekb


e[zuo nT[ rdjk nBedk gqeko jh.

(fitI) ;odh dh o[s ftu frdV gzi tb j[nK j[nK eodk j? ns


jkEh s y'sk nBeK tko fuzxkVd ns jhIrd jB (go T[BQK ~ e[M th jk;b

ejk

BjhI

G:'

i'

g?

ebtsq

uhfo uhfo u'oNk


ejk GfJU ck;h

bhU

ek;h

phu

j[zdk).

eh

j'fJnk

eo

ekFh

(pBko;)

ftu

ebtsq

(Bkb

Foho

e[mkoB ;' wkojh.


vkfo p{fvU iV rzrXkfo

fuotk) fbnk (feT[Ife eJh tko) u'o ~ th e[jkVhnK Bkb uho uho e
wko fdZsk iKdk j?. eh j'fJnk (i e'Jh) w{oy (nkgD rb ftu) ckjh gk

vkfo vkfo ckf; mr wkfo wkfo vkojh.


v{p Boe Xkfo w{V frnkB e fpBk fpuko

e rzrk dh Xkok ftu o[V frnk j? (feT[Ife eJh tko) mr b'r (okjhnK
B rb ftu) ckjh gk e wko fdzd jB. frnkB ~ fpBk ftuko (eJh) w{oy

GktBk
skg

fpjhB
e

;j

skgBk

e?;
s

nBe

frnkB

i'

g?

sB

fpukojh.

gkJhn?

xkfJb

ikg e ehJ s i' g?


g{dBk ;dht s[jh s[jh
BG e T[v
nBb nek;

e'

nskg

;js

13.

83.

BkE

i eo Fohoe d[y (skg) ;jkoB Bkb d[yK s'I T[Zu ;[nkwh Bkb wb

j?.

gk:s nikg
T[uos j?.

j' ;edk j't, sK xkfJb ftnesh nBe gqeko d d[y


;fjB eodk j?. i ig[ ehfsnK ig-nshs gowkswk ~

dt

j't sK g{dBk (fJe


ftu T[vD Bkb i

s i' g? BkokfJD gkJh:s


gzSh v'bp' eos j?.

pk;h

feT[

G[izr

sos

j?.

GfJU

e' T {
fjzd{

pq j wukoh e' T { ish nB[ w kBp' .


s[oe e'T{ okfcih fJwkw ;kch

wkB;
eosk
d{;o'
Je
Je

w[zvhnk

;`fBnk;h

e'T{

14.

i'rh

84.

Gd

e'Jh

G{fb

Gqw

wB[Zy

jh eh ;t ;G jh e' r[odt Je
jh ;o{g ;p? Je? i'fs ikBp'. 15.
w;hs ;'Jh g{ik n" fBtki
;p? Je g? nBe e' GqwkT[

dtsk

ndt

iS

rzXqp

fBnko fBnko d;B e


Je? B?B Je? ekB Je?

s[oe
G;
dj

85.

jh

;o{g

;p?

Je

jh

j?.

;Zg
p?okrh

feT[I

w[es

pfDnk

BjhI

j'fJnk

j[zd.84.

j?,

e'Jh

;zfBnk;h

ns

e'Jh

dh

g?dkfJF

nEtk

ikfs

jB

(fJ;

bJh

fJBQK

;kfonK

~)

fJe'

fijk

g?Dk ukjhdk. fJe' dh jh ;tk (eo') (feT[Ife) ;G dk (T[j) r[o{ fJe' jh


j?, ;ko fJe' dk ;o{g jB, (;kfonK ftu) fJe' i'fs ;wMDh ukjhdh j?.85.
ns

w;fid

T[jh

j?

ns

g{ik

ns

Bwk}

th

T[jh

j?,

wB[Zy

;ko
fJe jB, go nBesk dk G[byk g?Idk j?. dts, d?Is, :eF, rzXop,
w[;bwkB ns fjzd{ (i' fGzB fGzB gqshs j[zd jB, fJ; dk ekoB n;b ftu)

fjzd{

pBkT[

(okwkBzdh)

wzfdo

tyo tyo d;K d


jB, ezB fJe' fij

j?.

16.

gfjokt dk gqGkt j?. (;G dhnK) nZyK fJe' fijhnK


jB, Foho fJe' fij jB ns p'bD Fesh fJe ;wkB

j? (feT[Ife ;kfonK dh ouBk) fwZNh, g"D (pkd), nrBh ns ib d wb Bkb


j'Jh j?. nZbkj (fJ;bkwh gow ;Zsk) ns nGy (fjzd{ gow ;Zsk) T[jh j?,

yke pkd nkfs; n" nkp e' obkT[ j?.


nbj nGy ;'Jh g[okB nT[ e[okB UJh
Je

tkb

fwbDh
gkskb

;wMDk ukjhdk j?.


(;G dk) eosk T[jh feqgkb{ j? ns o'}h dD tkbk
fdnkb{ th T[jh j?. (fJBQK ftu) j'o e'Jh nzso ;wMD d Gow ftu BjhI

UJh
j?.

e' gqGkT[
Je? pkB

e'Jh

eoB

s w[esh
j't sK)

i'rh pD frnk j?, e'Jh pqjwukoh ns e'Jh ish fd;dk j?. e'Jh fjzd{ j?,
e'Jh s[oe, e'Jh Fhnk (@ok\ih#) j? ns e'Jh ;[zBh (@fJwkw;kch#), (go) ;ko

wkBp'.

dj[ok
wkB;

fBtk;

GfJU

eh ikfs ;p? Je? gjukBp'.


eohw ;'Jh okfie ojhw UJh
B

ftFF gzSh) ;dk @s[jh-s[jh# T[ukodk ofjzdk j?. nkekF


BkokfJD gqkgs j' ;edk j't sK nBb gzSh (;dk)

fwbdh j[zdh (sK) nZr ftu ftXtk ~ gsh Bkb ;sh j'D
ukjhdh j? (ns i r[ck ftu ofjD Bkb w[esh fwbdh
ftu

e'T{

(skg) Foho T[s


gkfJnk ik ;edk

nkekF ftu jh T[vkohnK brkT[Idk ofjzdk j?. i nZr ftu ;VB Bkb w[esh

nkr w? io s rfs oKv eh gos efo


gskb

ftnesh Boe dh Xkok ftu v[p iKd jB (feT[Ife) GktBk s'I fpBk frnkB
~ (fetI) ftukfonk ik ;edk j?.83.

86.

e[okB ns g[okD th T[jh j? (feT[Ife) fJj ;ko fJe dk jh ;o{g jB ns


;kfonK

dh

pBktN

fJe-;wkB

j?.86.

28

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

i?; Je nkr s eB{ek e'fN nkfr T[m?


fBnko fBnko j[fJ e? cfo nkr w? fwbkfjAr.
i?; Je X{fo s nBe X{fo g{os j?
X{fo e eB{ek co X{fo jh ;wkfjIr.
i?; Je Bd s sozr e'fN T[gis j?
gkfB e sozr ;p? gkfB jh ejkfjIr.
s?; fp;P o{g s nG{s G{s gqrN j'fJ
skjh s T[gfi ;p? skjh w? ;wkfjIr. 17. 87.
es
es
es
ese
ib
ekb
si
skjh

eS wS es T[B eT[ eos GS


nS pS j[fJ ;gS T[v ikfjIr.
BG phu nS gS eT[ eo?Ir GS
gqsS j[fJ gukfJ ykfJ ikfjIr.
ejk Eb ejk rrB e rT[B ejk
e pBkJ ;p? ekb jh upkfjIr.
fiT[ nsi w? nsi i?; si bhB
s T[gfi ;p? skjh w? ;wkfjIr. 18.

88.

e{es fcos es o'ts wos es


ib w? v[ps es nkr w? ios j?.
es rzrpk;h es wdhBk wek fBtk;h
ese T[dk;h e GqwkJ Jh fcos j?.
eots ;js es G{fw w? rvs es
;{nk g? uVs 1 es d[y eT[ Gos j?.
r?B w? T[vs es ib w? ojs es
frnkB e fpjhB ife iko Jh wos j?.

19.

;'fX
p'fX
xf;
g{i
rkfj
bhg
rkfJ
gfu

90.

jko
jko
jko
jko
jko
jko
jko
jko

dtsk
p'Xe
uzdB
gkjB
r'oB
GhsB
rzXqp
gzfvs

fpo'X
gqp'fX
brkfJ
uYkfJ
wBkfJ
brkfJ
pikJ
sgzfs

sP g q ; kfd.

jko dkB' pv
jko ikg;h.
jko u'nk uko
jko bkg;h.
jko wVh wN
jko Skg;h.
jko fezBo ;G
jko skg;h. 20.

G[ i z r

89.

gq : ks 2 Sz d

B okrz B ozrz B o{gz B oyz. B w'jz B eq'jz B dq'jz B dP?yz.


B eowz B Gowz B iBwz B iksz. B fwsqz B ;szq B fgsq B wksz. 1. 91.
1H @uYs# 2H @gqiks#

T[ ; sfs

28

fitI nZr s'I eo'VK fuDrK (@eB{ek#) g?dk j[zdhnK jB ns tZyoh


tZyoh j'Id do;k e/ fco nZr ftu jh fwb iKdhnK jBl fitI X{V ftu'I nBe
}Zo g?dk j[zd jB ns X{V d T[j }Zo fco X{V ftu jh ;wk iKd jBl fitI
fJe ;w[zdo s'I eo'VK sozrK g?dk j[zdhnK jB, go gkDh dhnK ;kohnK bfjoK
gkDh jh nytkT[IdhnK jBl fstI T[; ftokN gowkswk s'I ;{yw ns ;E{b
(iV-usB) g?dk j' e, T[; s'I T[gi e fco T[; ftu ;wk iKd/ jB.87.
fesB jh eZS{ ns wZS jB,
fesB jh T[BQK ~ ykD tkb jB, fesB
jh ro[V, nBb nkfd gzSh, yzGK tkb j' e T[v ikDr. fesB jh nkekF
ftu ro[V, nBb nkfd gzShnK dk GZSD eoBr ns feB jh gqrN j' e
(T[BQK ~) yk e/ guk ikDr. eh ib (tk;h), eh Eb tk;h ns eh nkekF
ftu ftuoB tkb ;G ekb d pDkJ j'J jB ns ekb d[nkok jh BFN
ehs ikDr. fitI gqekF nzXeko ftu ns nzXeko gqekF ftu bhB j?, T[;
soQK T[; s'I g?dk j' e ;G T[; (gow ;Zsk) ftu ;wk ikDr.88.
fesB jh e{ed fcod jB, fesB jh o'Id wo iKd jB, fesB/ jh ib
ftu v[pd/ jB ns/ fesB/ jh nZr ftu ;V iKd/ jB, fesB jh rzrk-tk;h
jB ns fesB jh wZe-wdhB d fBtk;h jB ns fesB jh T[dk;hB j' e
G"Id fcod jB, fesB jh (ekFh ftu) nko (dh Xko) ;fjzd jB ns fesB
jh Xosh ftu (nkgD nkg ~) rvtk b?Id jB ns
fesB jh ;{bK dh ;i
(;{nk) T[s uVQ e d[y ~ ;fjB eod jB, fesB jh nkekF ftu (foZXhnK
f;ZXhnK dh Fesh Bkb) T[vd jB ns fesB jh ib ftu ofjzd
jB, fesB
jh frnkB s'I ;yD b'e wudh (ie) nrBh ftu ;V wod jB.89.
(T[; gowkswk ~ gqkgs eoB bJh) dts y'i eo eo e jko rJ,
fto'Xh Gkt ~ g;koB tkb tZv tZv d?Is jko rJ, p[ZXhwkB p[ZXh dhnK
nNebK brk brk e jko rJ ns ig eoB tkb ;{MtkB th jko rJ,
uzdB fx;kD tkb (g[ikoh) jko rJ, T[sw ;[rzfXs gdkoE brkT[D tkb
jko rJ,
w{oshnK (@gkjB#) ~ g{iD tkb jko rJ, ns fwZmh bNh (dk
gq;kd) uVQkT[D tkb th jko rJ, epoK ftu fco fco e Ee rJ,
wVQhnK
ns wmK ~ wBkT[D tkb th jko rJ, ezXK (ftu brhnK jB{wkB nkfd
dhnK w{oshnK ~) fbzpd fbzpd th jko rJ
ns Xkofwe iK ;zgqdkfJe
mZg (Skg) th brtk brtk e jko rJ, rzXop rk rk e jko rJ, ;ko
fezBo (fJe dt-i{Bh) th ;k} tik tik e jko rJ, gzfvs ns sg;th
sg eo eo e jko rJ (go gowkswk ~ gqkgs BjhI eo ;e).90.
soh feqgk Bkb. G[zir gq:ks Szd

(j gqG{! sok fe; Bkb B sK ftFF) gqw j?, B sok e'Jh ozr j?, B
o{g j?, B oy j?, B (fe; Bkb e'Jh ftFF) w'j j?, B eq'X j?, B X'qj j?, B
dP?F j?, B (e'Jh ftFF) eow j?, B Gow j?, B iBw j?, B ikfs j?, B (e'Jh
ftFF) fwso j?, B t?oh j?, B fgT[ j? ns B wksk j?.91.

29

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

29

nbyz nGyz ni'Bh ;o{gz. ;dk f;fXdk p[fXdk fpqfX o{gz. 2. 92.

(sok fe; Bkb e'Jh ftFF) ;Bj BjhI j?, B xo j?,


B ekwBk j?,
B fmekDk j?, B g[Zso j?, B fwso j?,
B t?oh j?, B fJ;soh. (s[;hI) nby,

Bjh ikB ikJh eS{ o{g oyz. ejk pk; ske' fco? eT[B Gyz.

nGy, ni{Bh ;o{g tkb j'. ;dk f;ZXh dD tkb, p[ZXh dD tkb ns

B Bjz B rjz B ekwz B Xkwz. B g[szq B fwsqz B ;sqz B Gkwz.

ejk Bkw sk e' ejk e? ejkt?. ejk e? pykB' ej? w' B nkt?. 3. 93.

wjkB

o{g tkb j'.92. (T[; gqG{ dh) e[M e[ th o{g-oyk BjhI ikDh iKdh, T[;
dk tk;k feE j? ns fe; Gy ftu fcodk j?, T[; dk eh BK j? ns feE'I
dk fejk iKdk j?, (T[; pko) eh efj e d;K (feT[Ife T[j) efjD ftu BjhI
nkT[Idk.93.

B o'rz B ;'rz B w'jz B wksz. B eowz B Gowz B iBwz B iksz.

(T[; ~) B o'r j?, B ;'r j?, B w'j j?, B ][wko (@wksz#) j?, B eow

ndP?yz nGyz ni'Bh ;o{g. Bw' Je o{g Bw' Je o{g. 4. 94.

j?, B Gow j?, B iBw j?, B ikfs j?, (T[j) dP?F-ofjs, Gy ofjs, ns

gonz gok gow gqfrnk gqek;h. nSdz nS? nkfd ndP? nfpBk;h.

;o{g

B iksz B gksz B o{gz B o`r. Bw' nkfd nG`r Bw' nkfd nG`r. 5. 95.

Bw;eko j?.94. (T[j gow ;Zsk) go s'I go j?,

tkbk

j?,

(T[;)

fJe

o{g

tkb

Bw;eko

j?,

fJe

o{g

ni{Bh

tkb

;qFm p[ZXh (@gqfrnk#) ~

gqekfFs eoB tkbh j?, SdB s'I ofjs, BkF s'I ofjs, w[ZY edhwh, dP?s s'I
ofjs ns nftBkFh j?. (T[; dh) B ikfs j?, B pokdoh j?, B o{g j? ns
B

jh

ozr,

fes feq;B ; ehN e'N? T[gkJ. T[;ko rV/ cfo wN pBkJ.


nrkX nG? nkfd ndP? nfpBk;h. gonz gok gow g{oB gqek;h. 6. 96.

(T[;
T[;ko,
s'I

B)

(fco

gowkswk)
go,

w[ZY

feqFB

Xosh

nfs

edhwh
tor

ftu)

rzGho,

gow

(T[;

B nkXz B fpnkXz nrkXz ;o{g. nyzfvs gqskg nkfd nS fpG{s.


B iBwz B woBz B poBz B fpnkX. nyzv gqu`v nd`v n;kX. 7. 97.

(T[;)

ns
fesB

rv

ns

gowkswk

~)

fco

ofjs
ehV

g?dk

pDkJ

Bw;eko
ehs

ns

dP?s-ofjs

gqekFwJh

nkfX

s'I

eo'VK

nkfd,

g{oB
B

jh

fdZs,

G?-ofjs,

;q/Fm

BkF

j?.95.

jB.

fwNk

nftBkFh

(gfjbK)

fdZs.

j?.

(T[j

(T[j)

go

j?.96.

(wkBf;e

phwkoh)

j?,

fpnkfX

(Fohoe

o'r j?), (T[j) nfs rzGho (nrkX) o{g tkbk j?, (T[j) nyzv gqskg tkbk,
nkfd

;o{g

ns

BFN

j'D

tkbh

;zgZsh

(ftG{sh)

tkbk

iBw j[zdk j?, B woB j[zdk j?, B e'Jh ozr (toB) j?

j?.

(T[;

dk)

ns B jh o'r j?.

(T[j) nyzv, gquzv, ndzv (fi; ~ dzv B fdZsk ik ;e) ns n;kX j?.97.
B Bjz B rjz ;Bjz B ;kE.

T[dzv nwzv gquzv gqwkE.

B iks B gks B ;sq B fwsq. ;[ G{s Gfty GtkB nfusq. 8. 98.

(T[; ~) B (e'Jh ftFF) Bj j?, B (T[; dk) e'Jh xo, B e'Jh ;Bjh
j? ns B jh ;kEhl (T[j) fBvo, ;ki-;iktN s'I go, gquzv ns (fto'XhnK
dk) BkF eoB tkbk j?. (T[; dh) B ikfs j?, B pokdoh, (T[; dk) B e'Jh

B ok:z B ozez B o{gz B oyz. B b'Gz B nS'Gz nG{sz nGyz.


B ;szq B fwsqz B Bjz B rjz. ;d?tz ;dk ;op ;opsq1 ;Bjz. 9. 99.
B ekwz B e'qXz B b'Gz B w'jz. ni'Bh nS? nkfd ndP? ni'jz.
B iBwz B woBz B poBz B fpnkXz. B o'rz B ;'rz nG? fBofpykXz. 10.100.

t?oh

j?

ns

ns

fBokeko

jh

fwso.

(nfusq)

o{g

(T[j)

G{s,

toswkB

tkbk

j?.98.

ns

Gfty

ftu

w"i{d

j?

(T[j) B okik j?, B fGykoh j?, (T[; dk) B e'Jh o{g j? B oyk. (T[;
~) B e'Jh b'G j?, B d[y j?, (T[j) Foho (G{s) ofjs ns Gy-ofjs j?.
(T[;dk) B e'Jh t?oh j?, B fwZso, B ;Bj j? ns B jh e'Jh xo j?. (T[j)
;dhth, jwFk ;G ftu ftnkgs ns ;G Bkb ;Bj eoB tkbk j?.99. (T[;
~) B e'Jh ekwBk j?, B eq'X j?, B b'G j? ns B jh w'j. (T[j) ni{Bh, BFN B
ehs ik ;eD tkbk, w[ZY edhwh, ndP?s ns nfdy ;o{g tkbk j?. (T[j) B
izwdk j? B wodk j?, (T[; dk) B e'Jh ozr j?, B jh ebze j?, (T[; ~) B e'Jh

1H

@;ops#

o'r j? ns/ B jh ;'r j?. (T[j) nG? ns tkd-fttkd s'I ofjs j?.100.

30

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

30

nS d z nG d z neowz nekbz .
nyzvz nGzvz gquzvz ngkbz.

ikD

B sksz B wksz B iksz B ek:z.

(T[; dk) B e'Jh fgsk j?, B wksk, B iBw j? ns B jh djh. (T[; dk)

B Bjz B rjz B Gowz B Gk:z. 11. 101.


B o{gz B G{gz B ek:z B eowz.

B fe; Bkb (e'Jh ftFF) ;Bj j?, B e'Jh xo j?, B e'Jh Gow j? ns B
jh GktBk j?.101. (T[; dk) B e'Jh o{g j?, B jh (T[; T[go e'Jh) okik

B sqk;z B gqk;z B Gdz B Gowz.


;d?tz ;dk f;fX fpqXz ;o{g.

j?, B e'Jh ekfJnk j? ns B jh eow. (T[; ~) B e'Jh vo j?, B MrVk


iK pyVk j?, B e'Jh Gd j? ns B jh Gow. (T[j) fBZs j?, ;dk-f;ZX j?

Bw' Je o{g Bw' Je o{g. 12. 102.

ns
o{g

fBq T [ e sz gq G k nkfd nB[ e sz gq s kg .


ni[ r sz nS? nkfd nftesz nEkg .
fpG[rsz nS? nkfd nS? ;o{g.
Bw' Je o{g Bw' Je o{g. 13. 103.
B Bjz B rjz B ;'ez B ;kez.
gonz gftsqz g[Bhsz nskez.
B iksz B gksz B fwsqz B wzsq.
Bw' Je szsq 1 Bw' Je szsq. 14. 104.

(T[j) nS/d, nG/d, fBFeowk ns/ ekb-ofjs j?l nyzv, nGzv (Gzv
s'I T[Zuk), gquzv ns ngkb (fpBk fe; d[nkok gkb ikD tkbk) j?.

fpoX o{g tkbk j?. (T[;) fJe


tkb ~ Bw;eko j?.102.

o{g

tkb

Bw;eko

j?,

(T[;)

fJe

(j gqG{! sz{) B ejh ik ;eD tkbh gqGk dk ;[nkwh j?, nkfd ekb
s'I jh B eEB ehs ik ;eD tkb gqskg tkbk j?I, (sz{ fe; j'o d fXnkB
Bkb) ;z:[es BjhI, (sz{) B Sd ik ;eD tkbk, w[ZY edhwh, fteko-ofjs
ns Ekfgnk B ik ;eD tkbk j?I. B G'r ik ;eD tkb, BkF B j' ;eD
tkb, w[ZY edhwh, ftBkF s'I T[go ;o{g tkb, fJe o{g tkb (s?~) Bw;eko
j?, fJe o{g tkb (s?~) Bw;eko j?.103. (j gqG{! sok) B fe;/ Bkb ;Bj
j?, B xo j?,
B ;'r j? ns B jh ;ke,
(sz{) go s'I go, gftso, gktB
ns ;[szso (nske) j?I. (soh) B e'Jh ikfs j?, B pokdoh j?, B fwso
j? ns B jh ;bkjeko (wzsqh) j?. (j) fJe-szsq oki tkb! (s?~) Bw;eko
j? , Bw;eko j? . 104.

B Xowz B Gowz B ;owz B ;ke.


B powz B uowz B eowz B pke.
B ;sqz B fwsqz B g[sqz ;o{g.
Bw' nkfd o{g Bw' nkfd o{g. 15. 105.
ej{` ezi e wzi e Gofw G{b.
ej{z oze e oki e Xow nb{b.
ej{z d; e G; e Xow Xkw.
ej{z oki e ;ki e pki skw. 16. 106.
ej{z nSq e gSq e f;X ;kX.
ej{z f;X e p[fX e fpqX bkX.
ej{z nzr e ozr e ;`fr dy.
ej{` izr e ozr e ozr gy. 17. 107.
ej{z Xow e eow e jow ikB.
ej{z Xow e eow e Gow wkB.
ej{z uko[ u;Nk ej{z fusq o{gz.
ej{z gow gqr:k ej{z ;op G{gz. 18. 108.
1H @szs/#

(j gqG{! sok) B Xow j?, B Gow j?, B ;kXBk j? ns B jh ;ke;zpzX j?. (sok) B e'Jh etu (@powz#) j?, B Ykb (@uowz#) j?, B eow j?
ns B jh vo (pke-\ko;h Fpd) j?. (sok) B e'Jh t?oh, j?, B fwso j?,
B g[Zso j?, (sz{ nfij) ;o{g tkbk j?I. j nkfd ;o{g! (s?~) Bw;eko j?,
Bw;eko j?.105. (j gqG{! sz{) fes
ewb (@ezi#) dh ;[rzXh (@wzi#) d Gow
ftu G[b (G"o tKr w[zvok fojk j?I), fes (sz{) fGykoh d ;[Gk ftu ns fes
(sz{) oki d ;[Gk ftu ;fEo j?I. (sz{) fe; d; d G; ns Xow dk fmekDk
(noEks
d)

xo)

pk}

dk

fes

j?I.

fes

(sz{)

ykX-gdkoE

(sz{)

nZyoK

oki

(wk;

dh
dk

T[g;orK

;ki-;iktN

j?I

N[eVk)

j?I.106.

(gqs::K)

d[nkok

ns
f;ZX

fes

(T[;

oki

ehsk

j'fJnk

j?I

ns
fes (sz{) f;ZX g[oF j?I ns fes p[ZXh ~ gqkgs eoB tkbk tZvk p[ZXhwkB
j?I. fes (sz{) fJ;soh d ;z:'r dh w"i ftu fd;dk j?I ns fes :[ZX d
T[s;kj dh w;sh ftu ftykJh fdzdk j?I.107. fes
(s[;hI) Xow-eow d
fBtk;-;EkB j', fes (s[;hI) Xow-eow ~ Gow wzBD tkb j'. fes (s[;hI)
;[zdo

uFNk

tkb

j'

ns

(eod
fes

j'

ns)

;kfonK

fes
d

oki

fuso

tor
j'.108.

j'.

fes

(s[;hI)

;qFm

p[ZXh

31

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

31

ejz{ Bj rqjz 1 ej{z dj d'yz. ej{z nT[ydh o'r e ;'e ;'yz.


ej{z dt fpd:k ej{z d?s pkBh. ej{z iS rzXqp fezBo ejkBh. 19. 109.

fes (s[;hI) gqw ~ rqfjD eoB tkb j', fes s[;hI djh d o'r j'.
fes n"FXh j' e o'r d d[y ~ BFN (;'yz) eod j'. fes (s[;hI) dtfsnK

ej{z oki;h ;kseh skw;h j'. ej{z i'r fpd:k Xo skg;h j'.

dh ftfdnk j' ns fes d?IsK d p'b j'. fes (s[;hI) :eF, rzXop, fezBo

ej{z o'r josk ej{z i'r i[rsz. ej{z G{fw eh G[rs w? Gow G[rsz. 20. 110.

nkfd dtfsnK d fpqZsKs j'.109. fes (s[;hI) oi' r[Dh, fes ;s' r[Dh
ns fes sw' r[Dh j'. fes (s[;hI) :'r ftfdnk ~ XkoB eoB tkb sg;th
j'. fes (s[;hI) o'r-ofjs j' ns fes
G{wh dhnK G'rD:'r t;s{nK ~ G'rD d

ej{z dt e`fBnk ej{` dkBth j'. ej{z iS fpfdnk Xo wkBth j'.


ej{z oki;h j' ej{z oki e`fBnk. ej{z f;qf;N eh fgq;N eh fo;N gzfBnk. 21. 111.
ej{z pd fpd:k ej{z fpUw pkBh. ej{z e'e eh ekfp eE? ejkBh.
ej{z ndq ;koz ej{z Gdq o{gz. ej{z wdq pkBh ej{z S[dq 2 ;o{gz. 22. 112.
ej{z pd fpfdnk ej{z ekfp o{gz. ej{z u;Nk uko fusqz ;o{gz.
ej{z gow g[okB e' gko gkt?. ej{z p?fm e[okB e rhs rkt?. 23. 113.

ej{z ;[X ;yz ej{z pqjw Xowz. ej{z fpqX nt;Ek ej{z pkb eowz 3.
ej{z i[nk 4 ;o{gz iok ojs djz. ej{z Bj djz ej{z fsnkr rqjz 5. 24. 114.
ej{z i'r G'rz ej{z o'r okrz. ej{z o'r josk ej{z G'r fsnkrz.
ej{z oki ;kiz ej{z oki ohsz. ej{z g{oD gqfrnk ej{z gow gqhsz. 25. 115.

ej{z nkoph s'oeh gko;h j'. ej{z gjbth g;sth ;z;feqsh j'.
ej{z d; Gkfynk ej{z dt pkBh. ej{z oki fpfdnk ej{z okiXkBh. 26. 116.
ej{z wzsq fpfdnk ej{z szsq ;koz. ej{z izsq ohsz ej{z ;;sq Xkoz.
ej{z j'w g{ik ej{z dt nouk. ej{z fgzr[bk ukoDh rhs uouk. 27. 117.

ej{z phB fpfdnk ej{z rkB rhsz. ej{z wbS Gkfynk ej{z pd ohsz.
ej{z fBqs fpfdnk ej{z Bkr pkBh. ej{z rkoV{ r{V eE ejkBh. 28. 118.
1H @r/jz# 2H @fSdq# 3H @Xowz# 4H @i[nkB# 5H @r/jz#

i'r Bkb i[V j'J j'. fes s[;hI


Gow ftu fbgs (fd;d j').110.

fes (s[;hI) dt-g[Zsoh j' ns fes d?Is-g[Zsoh j'. fes (s[;hI) :eF
dh g[Zsoh j' ns fes ftfdnk-Xkoh wB[Zy g[Zsoh j'. fes (s[;hI) gN-okDh
j' ns fes oki-ezfBnk j', fes (s[;hI) f;qFNh d Eb gkskb dh T[sw gBzr
g[Zsoh (gzfBnk-Bkr g[Zsoh) j'.111. fes (s[;hI) td-ftfdnk j', fes
nkekF-pkDh j', fes e'e Fk;sq dh ekft-eEk j'. fes (s[;hI) b'jk j' ns
fes ;'Bk. fes (s[;hI) wzrbwJh p'b j' ns fes xNhnk fe;w d Fpd
j'.112. fes (s[;hI) td-ftfdnk j', fes ekft o{g j'. fes (s[;hI) ;[zdo
uFNk eoB tkb ;keko o{g j'. fes (s[;hI) ;qFm g[okDK (d f;ZXKsK) d
Gd ~ gkD tkb j' ns fes p?m e e[okB dhnK nkfJsK gVQd j'.113.
fes (s[;hI) gZe F/y j' ns fes pqkjwD d Xow dh gkbBk eoB
tkb j'. fes (s[;hI) fpoX nt;Ek tkb j' ns fes pkbK tkbh uFNk
eoB tkb j'. fes (s[;hI) itkB o{g tkb
j' ns fes
p[Ykg s'I ofjs
Foho tkb j'. fes dj ~ fgnko eoB tkb j' ns fes xo ~ fsnkrD
tkb j'.114. fes i'r ~ G'rd j' (noEks i'r-;kXBk okjhI Foho ~
fBo'r oyd j') ns fes o'r Bkb fBx oyd j'. fes o'r joB tkb/
j' ns fes G'rK dk fsnkr eoB tkb j'. fes (s[;hI) oki;h mkm tkb
j' ns
fes oki d n?Ftoi s'I ;yD j'. fes (s[;hI) g{oh p[ZXhwkBsk tkb
j' ns fes T[sw gqw eoB tkb j'.115.
fes (s[;hI) noph (GkFk) j', fes s[oeh ns fes gko;h j'. fes
s[;hI gfjbth j'. fes/ g;s' j' ns/ fes/ ;z;feqs j'. fes s[;hI iB;kXkoD
dh GkFk j' ns fes dt-p'bh j'. fes (s[;hI) oki dh ftfdnk j' ns fes
(y[d jh) okiXkBh j'.116. fes (s[;hI) wzsq-ftfdnk j' ns fes szsqK dk
;ko j'. fes :zsqK dk frnkB eokT[D tkbh ftfdnk j' ns fes XB[o
(sho-ewkB) ftfdnk ~ XkoB eoB tkb j'. fes (s[;hI) j'w ns g{ik (dh
ftfdnk j' ns fes) dtfsnK d g{iD (dh ftfdnk j'). fes (s[;hI) SzdFk;sq j' ns fes ;zrhs dh uouk eoB tkb j'.117.
fes (s[;hI) thDk
j'. fes (s[;hI) w[;bwkBh
ekfJw eoB tkbh GkFk
dh p'bh j'. fes (s[;hI)

tikT[D dh ftfdnk j' ns fes ;zrhs dh ftfdnk


d;K dh GkFk j' ns fes (s[;hI) td dh wo:kdk (~
j'). fes (s[;hI) Bku-ftfdnk j' ns fes Bkr-tzF
;Zg dh }fjo ~ d{o eoB tkbh wzsq-ftfdnk j'.118.

32

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

32

ej{z nSok gSok wSok j'.


ej{z pho fpfdnk nG{sz gqGk j'.

fes (s[;hI) fJ; b'e dh ;[zdoh, fes ;tor dh ;[zdoh ns fes


gkskb dh ;[zdoh j'. fes (s[;hI) tho-ftfdnk j' ns fes G"fsesk s'I T[Zuh

ej{z S?b Skbk Xo SsqXkoh.

;[zdosk

ej{z oki ;kiz fXokikfXekoh. 29. 119.


Bw' BkE g{o ;dk f;X dksk.

tkb ;kX{ j') ns fes Ssq XkoB eoB


mkm-pkm tkb oki nfXoki j'.119. j

nSdh nS? nkfd ndP? fpXksk.


B sq;sz B rq;sz ;w;sz ;o{g.

sz{ ;dk f;ZXhnK dk dksk j?I, sz{ nSd, nS? (BkFjhB), w[ZY edhwh, ndP?s;o{g ns ;G dh f;oiBk eoB tkbk j?I. (j gqG{!) B sz{ vodk j?, B fe;

Bw;sz Bw;sz s[ n ;sz nG{ s . 30. 120.

s'I gefVnk iKdk j? ns so ftu ;kfonK d ;o{g ;wkJ j'J jB. j nuoi
o{g tkb! s?~ Bw;eko j?, Bw;eko j?.120.

sP g q ; kfd.

gkXVh

Sz d

np:es si nBGT[ gqek;. nS? ;o{g ndP? nBk;.


nBs[N si nBy[N Gzvko. dksk d[ozs ;opz gqeko. 1. 121.
nBG{ s s i nBfSi rks. eosk ;dht josk ;Bks.
nk;B nv'b nBG{s eow. dksk dfJnkb nBG{s Xow. 2. 122.

tkb

j'.

soh feqgk Bkb.

fes

(s[;hI)

;[zdo

B"itkB

j',

fes

fwqrSkbk

(XkoB

eoB

tkb (oki) j'. fes (s[;hI) Fkjh


g{oB ;[nkwh! (s?~) Bw;eko j?,

gkXVh Szd

(j/ gqG{! s[;hI) fpBk nkeko d si ns nB[Gt d[nkok gqkgs j'D tkb
frnkB (gqekF) j', BkF-ofjs, ndP?s ns nkFk-ofjs ;o{g tkb j'. s[jkvk
si nN[N j? ns Gzvko ny[N j? ns jo soQK Bkb pnzs dks j'.121. (j
gqG{! sok) si n;uoiwJh j?, sok Foho B fSMD tkbk j?. (sz{) ;G dk
eosk ns BhuK ~ ]sw eoB tkbk j?I. (sok) nk;D nv'b j? ns sok
eow ft;wkdh j? (sz{) dksk fdnkb{ ns/ ndG[s Xow tkbk j?I.122.

fij ;sq fwsq Bjh iBw ikfs. fij g[sq Gqks 1 Bjh fwsq wks.
fij eow Gow Bjh Xow fXnkB. fij Bj rj Bjh fpUspkB. 3. 123.
fij ikfs gkfs Bjh ;sq fwsq. fij Bj rj Bjh fujB fusq.
fij ozr o{g Bjh okr oy. fij iBw ikfs Bjh Gow Gy. 4. 124.

(j gqG{! sz{ T[j j?I) fi; dk e'Jh t?oh, fwso, iBw, ikfs BjhI j?,
fi; dk e'Jh g[Zso, Gok, d';s ns wksk BjhI j?, fi; dk e'Jh eow, Gow,
Xow ns fXnkB BjhI j?, i' xo d w'j ns i[rsK pDkT[D s'I go j?.123.
fi; dh e'Jh ikfs, pokdoh, t?oh ns fwso BjhI j?, fi; ~ fe; gqeko
d xo d w'j dh e'Jh geV BjhI j? ns B jh e'Jh fuzBQ-fuso j?. fi;
dk ozr, o{g, gq/w, o/yk, iBw, ikfs ns
fi;

fij eow Gow Bjh ikfs gkfs. Bjh Bj rj Bjh fgsq wks.
fij Bkw Ekw Bjh por fpnkX. fij o'r ;'r Bjh ;sq ;kX. 5. 125.
fij sqk; tk; Bjh dj Bk;. fij nkfd nzs Bjh o{g okf;.
fij o'r ;'r Bjh i'r i[rfs. fij sqk; nk; Bjh G{fw G[rs. 6. 126.

ftu

eow,

ikfs,

pokdoh

dk

Gy dk e'Jh Gow BjhI


e'Jh

Gow

G[byk

BjhI

j?.124.
j?,

(fi;

~) xo, fgsk ns wksk dk ;Bj BjhI j?l i' BK, EK, tor nkfd tzvhnK
(d pyV) s'I go j?, fi; ~ (e'Jh) o'r-;'r BjhI j? ns fi; dk B jh
(e'Jh) t?oh ns

;ZiB j?.125. fi; ~ fe;

gqeko dk e'Jh vo BjhI

ns

B jh (fi; dh) dj BFN j[zdh j?. fi; dk B e'Jh nkfd j?, B nzs ns
B jh fe; gqeko d o{g dk Gzvko j?. fi; ftu B o'r, B ;'r ns B jh
i'r dh i[rs j?, fi; ~ nkFktK (d B g{oB j' ;eD) dk e'Jh vo j? ns
B jh G{wh d G'rK dh (e'Jh bkb;k j?).126.
fij ekb fpnkb efNU B nzr. nS? ;o{g ny? nGzr.
fij Bfs Bfs T[uozs pd. fij nby o{g eEs esp. 7. 127.
fij nby o{g nk;B nv'b. fij nfws si nS? ns'b.
fij fXnkB eki w[fB 2 iB nBzs. eJh ebg i'r ;kXs d[ozs. 8. 128.
1H @ftsq# 2H@w[B#

(sz{ T[j j?) fi; d Foho ~ ekb o{gh ;Zg B vf;nk BjhI, fi; dk
;o{g ftBkF s'I ofjs, ]sw j'D s'I go ns ftxB s'I w[es j?, fi; ~
td pnzs-pnzs T[ukod jB, fi; ~ espK nbZy o{g d;dhnK jB.127.
fi; dk o{g nby j? ns nk;D nv'b j?, fi; dk si nfws j? ns i'
BkF-ofjs ns ns'b j?. fi; d doFB (fXnkB) bJh eJh ebgK s'I
(dhox

ekb

s'I)

pnzs

w[Bh

b'e

efmB

:'r-;kXBk

eod

nk

oj

jB.128.

33

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

33

sB ;hs xkw poyk ;jzs. eJh ebg Je nk;B fpszs.


eJh isB i'r fpfdnk fpukfo. ;kXzs sdfg gkts B gko. 9. 129.

(eJh b'e) Foho T[s ;odh, rowh ns poyk ;fjzd jB, fJe' nk;D
T[s p?fmnK eJh ebg pshs eo fdzd jB, i'r ftfdnk ~ ;kXD d nBe

eJh T[oX pkj d;B Gqwzs. eJh T[oX wX gke M[bzs.

:sB

eJh f;fwqs ;k;sq T[uozs pd. eJh e'e ekfp eEs esp. 10. 130.

yVhnK eo e d;-d;KsoK ftu x[zwd jB, eJh w{X j' e nrBh ftu
bNed jB, eJh ;fwqshnK, Fk;sqK ns tdK ~ T[ukod jB, eJh ekw-Fk;sq,

eod

ekft

jB,

ns

go

espK

fco

dk

th

(sok)

ftfynkB

gko

eod

BjhI

gk

;ed.129.

eJh

pKjK

jB.130.

eJh jtB eod jB, eJh g"D dk nkjko eod jB, eJh eo'VK fwZNh

eJh nrfBj'sq1 eJh gT[B njko. eJh eos e'N fwqs e' njko.
eJh eos ;ke g? gsq GS. Bjh sdfg dt j'ts gqsS. 11. 131.
eJh rhs rkB rzXqp ohfs. eJh pd ;k;sq fpfdnk gqshfs.

dk nkjko eod jB, eJh etb ;kr, d[ZX iK gZsoK dk GZSD eod
go sK th (T[BQK ~) gowkswk gqsZy (j' e doFB) BjhI fdzdk.131.

ej{` pd ohfs ir nkfd eow. ej{` nrfBj's1q ej{z shoE Xow. 12. 132.

rzXopK

tKr

rhs

jB, eJh td
jB ns eJh
eJh df; df; Gkyk oNzr. eJh df; df; fpfdnk gV`s.
eJh eos Gkfs GksB fpuko. Bjh Be[ sk;[ gk:s B gko. 13. 133.
eJh shoE shoE Gows ;[ Gow. eJh nrfBj'sq1 eJh dt eow.
eJh eos pho fpfdnk fpuko. Bjh sdfg sk;[ gk:s B2 gko. 14. 134.

rkT[Id

jB,

eJh

td-Fk;sq

dh

ftfdnk

T[s

dh ohs Bkb :Zr nkfd eow eod jB,


shoEK T[s ik e Xow d ekoi eod

jB,
eJh

fB;uk

eod

eJh jtB
jB.132.

eod

eJh d; d; dh p'bh p'bd jB, eJh d; d; dh ftfdnk gVQd jB,


eJh GKs GKs d ftuko eod jB, (go fco th) T[; dk osk e[ Gd gqkgs
BjhI

eo

;ed.133.

eJh

b'e

Gow-t;

nBe

shoEK

T[s

G"Id

fcod

jB,

eJh jtB ns eJh dt-eow eod jB ns eJh (ptzik) thoK dh ftfdnk


dk ftuko eod jB, (go) sK th T[; (gow-;Zsk) dk gko BjhI gk
;ed.134.

ej{z okiohfs ej{z i'r Xow. eJh f;zfwqs ;k;sq T[uos ;[eow.
fBT[bh nkfd eow ej{z j;fs dkB. ej{z n;PwX3 wy e' pykB. 15. 135.

(eJh)

fe;

oki-ohs

(dh

gkbBk

eo

oj

jB

ns

eJh)

i'r-Xow

ej{z eos pqjw fpfdnk fpuko. ej{z i'r ohfs ej{z fpofX ukfo.

(dk
eo

nfGnk; eo oj jB), eJh ;fwqshnK, Fk;sqK d T[ZukoB dk F[G eow


oj jB, (eJh) B"bh nkfd eow (eo oj jB ns) fes jkEh dkB

ej{z eos iS rzXop rkB. ej{z X{g dhg ej{z nox dkB. 16. 136.

ehs

ik

oj

jB

ns

fes

fes (e'Jh) pqjw ftfdnk


(dh gkbBk eo oj jB)

nFPwX

:Zr

dh

wfjwk

rkJh

ik

ojh

j?.135.

dk ftuko eod/ jB ns fes (e'Jh) i'r


ns fes ;qFm ns wjkB nkuko eo oj

ohs
jB,

fes :eF ns rzXop tKr rk oj jB, fes (e'Jh) X{g, dhge (nkfd ;ik
e) nkosh eo oj jB ns fes (e'Jh) nox dkB eo oj jB.136.
ej{z fgsq eow ej{z pd ohfs. ej{z fBqs Bku ej{z rkB rhs.
ej{z eos ;k;sq f;zfwqfs T[uko. eJh Gis Je gr fBokXko. 17. 137.
eJh Bj dj eJh rj tk;. eJh Gqws d; d;B T[dk;.
eJh ib fBtk; eJh nrfB skg. eJh igs T[oX bNezs ikg. 18. 138.

eJh igs i'r ebgz gqizs. Bjh sdfg sk; gk:s 4 B nzs.
eJh eos e'N fpfdnk fpuko. Bjh sdfg fd;fN dy w[okfo. 19. 139.
1H @nrBj's# 2H @fB# 3H @n;[w/X# 4H @gkfJsfB#

fes

(e'Jh)

td

ohs

nB[;ko

fgsoh

eow

(eo

fojk

j?)

ns

fes

e'Jh skb s Bku (eo fojk j? ns) fes (e'Jh) r


a hs rk fojk j?, fes
(e'Jh) Fk;sqK ns ;fwqshnK dk T[ukoB (eo fojk j?) ns fes (e'Jh) fJe
g?o T[s yV' e fBokXko GiB eo fojk j?.137. eJh Foho Bkb w'j eod
jB ns eJh xo ftu fBtk; eod jB, eJh T[dk;hB j' e d;-d;KsoK
ftu x[zwd fcod jB, eJh ib ftu t;d jB ns eJh nrBh sgd jB,
eJh w{X bNe e ikg igd jB.138.
eJh

(b'e)

ebgK

(fizB

bzp

;wI)

se

i'r-;kXBK

T[; (gqG{) dk nzs BjhI gk ;ed. eJh eo'VK ftfdnktK


jB, sK th gowkswk dk doFB BjhI eo ;ed.139.

eod
dk

jB,
ftuko

sK

th
eod

34

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

fpB[ Grfs ;efs Bjh gos gkB. pj[ eos j'w no[ ir dkB.
fpB[ Je Bkw[ fJe fus bhB. c'eN' ;op Xowk fpjhB. 20. 140.
sP g q ; kfd.

s' N e

Sz d

i? izgfj 1 i[rD i{j 2 i[nz. G? ezgfj 3 wo[ g:kb G[nz.


sg skg; ;op ibo[ Ebz. XzfB 4 T[uos fJzdq e[wo pbz. 1. 141.
nByd ;o{g nGd nfGnz. nByzv nG{s nSd nfSnz.
nBekb ngkb fdnkb n;[nz. fij mNhnz wo nek; G[nz. 2. 142.

nByzv nwzv gquzv Boz. fij ouhnz dt ndt poz.


;G ehBh 5 dhB iwhB[ iwK. fij ouhnz ;op wehB[ weK. 3. 143.
fij okr B o{g B oy o[yz. fij skg B ;kg B ;'e ;[yz.
B o'r B ;'r B G'r G[:z 6. fij yd B Gd B Sd S:z. 4. 144.

fij ikfs B gkfs B wks fgsz. fij ouhnz Ssqh Ssq fSsz.
fij okr B oy B o'r GDz. fij dP?y B dkr B d'y rDz. 5.145.
fij nzvj s pqjwzv ofuU. d; uko eoh Bt yzv ;fuU.
oi skw; si nsi ehU. nBGT[ gd nkg gquzv bhU. 6. 146.

f;qn f;zXo[ fpzX BfrzX Brz 7. f;qn iS rzXqp cfDzd G[iz.


ofu dt ndt nGt Brz. Bogkb fBqgkb eokb fsqrz. 7.147.
eJh ehN gszr G[izr Boz. ofu nzvi ;si T[sG[iz.
ehJ dt ndt ;okX fgsz. nByzv gqskg gquzv rsz. 8. 148.

gqG ikfs B gkfs B i'fs i[sz. fij sks B wks B Gqks ;[sz.
fij o'r B ;'r B G'r G[nz. fij i`gfj fezBo iS i[nz. 9. 149.
1H @izgj[# 2H @i{n# 3H @ezgj[# 4H @XB# 5H @ehB/ 6H @G[izr# 7H @Brh#

nekb

fpBk

Grsh

dh

Fesh

T[ ; sfs

(gowkswk)

34

jZE

BjhI

nkT[Idk,

GktI

pj[s

j'w, :Zr ns dkB (feT[I B) ehs ikD. fpBk fJe Bkw ftu fJekro fuZs
wrB j'J, ;ko Xow (tk;sfte Xow-eow s'I) tKM jB.140.
soh feqgk Bkb. s'Ne Szd

;ko fwb e (T[; gqG{) dh i? i? eko


wo{ gops, gkskb ns Xosh ezpd jB. ibK
~ gqkgs eoB bJh) sg eod jB (ns fi;
okik, XzB XzB efjzd jB.141. (i') yd-ofjs
j?, nyzv G"fse sZsPK s'I ofjs, Sd-ofjs ns
s'I fpBk, (fe; gqeko dh) gkbBk s'I go, fBo
B ;[wo gops, nkekF ns Xosh ~ ;fEs

eod jB, (fi; d) G?


EbK d ;ko sg;th
~) fJzdo, e[po ns
;o{g tkbk, nGd ns
BkF-ofjs j?, i' y[d
nfGwkB ns fdnkb{ j?,
ehsk j'fJnk j?.142.

Bkb
(fi;
pkbh
nG?
ekb
fi;

(i') nyzv, ;EkgBk-ofjs, gquzv si tkbk g[oF j?, fi; B dtfsnK,


d?IsK dh uzrh soQK ouBk ehsh j?, (fi; B) ;koh Xosh ns nkekF (dh
;kiBk eo e nkgD) nXhB ehsk j?, fi; B ;ko wekB ns wekBK ftu
ofjD tkb g?dk ehs jB.143. fi; dk (fe; Bkb ftFF) gqw BjhI, B
jh o{g-oyk ns Feb (wb yKdh j?), fi; ~ skg, ;okg ns B jh d[y
ns ;[y j?, fi; ~ B o'r j?, B ;'r ns B jh G{wh d G'rK (dh fuzsk
j?), fi; ~ ayd, Gd, dP?F ns BFN j'D dk vo BjhI j?.144.
fi; dh B ikfs j?, B pokdoh ns B jh wksk ns fgsk j?, fi;
B Xosh (@fSs`#) T[s Ssq XkoB eoB tkb Ssqh g?dk ehs jB, fi; ~ gqw
s'I ofjs, o{g-oyk s'I fpBk ns o'r-ofjs fejk iKdk j?, i' dP?F d dkra
ns d[y (d ebze) s'I w[es ;wfMnk iKdk j?.145. fi; B nzv s'I pqfjwzv
pDkfJnk j?, (fi; B) uko fdFktK ns B"I yzvK dh ouBk ehsh j?, (fi;
B) oi', sw' ns si-nsi (gqekF ns nzXeko) dh ouBk ehsh j?l (T[;
B) nkgD nkg jh nB[Gt s'I gquzv gqekF ehsk j?.146.
(fi; B) ;w[zdo ns ftzfXnkub, ;[wo gopsK ~ pDkfJnk j?, (fi;
B) :eF, rzXop, FFBkr ns ;ZgK dh f;oiBk ehsh j?, (fi; B) dtfsnK,
d?IsK ns pqjwk, ftFD{ (@nGt#) ns n?okts jkEh dh ouBk ehsh j? ns
wB[ZyK ~ gkbD tkb okfinK ns fGnkBe ihtK (;Zg iK tfjFh gF{) dh
f;oiBk ehsh j?.147. (fi; B) eJh eo'VK gszr, ;Zg, ns wB[Zy (pDkJ
jB ns), nzv, g;hB s'I g?dk j'D tkbhnK t;s{nK ns pB;gsh dh ouBk
ehsh j?, (fi; B nBeK) wkV ns uzr, ;okX ns fgso pDkJ jB, (fi;
dk) nyzv gqskg ns gquzv ukb-Ykb j?.148.
(fi;) gqG{ dh B ikfs j?, B pokdoh j?, (i' nkgDh) i'fs ekoB ;G
Bkb :[es j?, fi; dk B fgsk j?, B wksk, B Gok j?, B g[Zsol fi; ~ B
o'r j?, B ;'r ns B jh Xosh d G'rK (dh fuzsk j?)l fi; ~ (;ko) fezBo
ns :eF igd jB.149.

35

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

Bo Bkfo Bg[z;e ikfj ehJ. rD fezBo iS G[izr dhJ.


ri pki oEkfde gkfs rBz. Gft G{s Gfty GtkB s[nz. 10. 150.

nekb

T[ ; sfs

35

(fi; B) fJ;sohnK, g[oF ns jhiV g?dk ehs jB, ;ko fezBoK,


:eFK ns ;ZgK ~ iBw fdZsk j?, (fi; B) jkEh, x'V, oE nkfd ns g?dbK d
;w{j (g?dk ehs jB). sz{ jh G{s, Gfty ns toswkB ftu w"i{d j?I.150.

fij nzvi ;si io oiz. ofu G{fw nek; gskb ibz.


ofu gkte gT[B gquzv pbh. pfB ik;[ ehU cb c{b ebh.11.151.
G{n wo[ nek; fBtk; fSsz. ofu o'i fJekd; uzd fpqsz.
d[fs uzd fdBh;o 1 dhg dJh. fij gkte gT[ B gq u z v wJh.12.152.

j?,

fi; B nzvi, ;si ns ioi (tkbhnK uko ykDhnK dh) ouBk ehsh
(fi; B) G{wh, nkekF, gkskb ns ib dh f;oiBk ehsh j? ns tZv

si tkbh nZr ns gquzv g"D ~ g?dk


ns ebhnK ~ pDkfJnk j?.151. (fi;
(dh f;oiBk eo e)
fJekdFh (nkfd tosK)

Xosh ~
dh uzdqwk

ehsk j?, fi; B izrb, cb, c[b


B) G{wh, ;[wo gops ns nkekF

fBtk; dk ;kXB pDkfJnk,


(dh fsEhnK nB[;ko) ouBk

(fco) o'},
ehsh, uzdqwk

ns ;{oi o{gh dhftnK dk gqekF fdZsk ns fi; B nrBh ns g"D torhnK


gq u z v
fij yzv nyzv gquzv ehJ. fij Sfsq T[gkfJ fSgkfJ dhJ.

(FeshnK
fi;

dk

fBowkD

nyzv

ns

ehsk).152.

gquzv

yzvK

dh

ouBk

ehsh

ns

BSZsqK

dh

ouBk

fij b'e us[odk; uko[ ou. Bo rzXqp dt ndt ;u. 13. 153.
nBX{ s nG{ s nS{ s wsz . nBrkfX np : kfX nBkfd rsz .

eo e (fco ;{oi d si ;kjwD) b[ek fdZsl fi; B ;[zdo u"dK b'eK dh


ouBk ehsh ns rD, rzXop, dts, d?Is f;oi.153. (T[j) F[ZX ;o{g,

nByd nGd nSd 2 Boz. fij uko[ us[ofd; ueq fcoz. 14. 154.

G"fse

sZsPK

s'I

go

ns

nDS'jh

;{M-p{M

tkbk

j?l

nrkX,

d[ZyK

s'I

ofjs

ns nBkfd ekb s'I rshwkB j?l eFN s'I fpBk, nGd, nSd g[oF j?l fi;
dk u"dK b'eK ftu ;[zdo uZeo fcodk j?.154.
fij okr B ozr B oy o[rz. fij ;'r B G'r B i'r i[rz.
G{n GziB rziB nkfd f;oz. fij pzds dt ndt Boz. 15. 155.

fi; dk (e'Jh) okr, ozr, nkeko BjhI j?, B e'Jh o'r j?, fi; ~ B
(e'Jh) ;'r, G'r j? ns B jh i'r Bkb ;zpzfXs j?, (i') G{wh dk BkF eoB

rD fezBo iS G[izr ou. wfD wkfDe w'sh bkb ;u.


nBGzi gqGk nBrzi fpqsz. fij gko B gkts g{o wsz. 16. 156.

tkbk ns w[ZY edhw s'I fJ; dh f;oiBk eoB tkbk j?, fi; dh dts,
d?Is ns wB[Zy pzdBk eod jB.155. (fi; B) rD, fezBo, :eF ns ;Zg
ou jBl wDhnK, wkDe, w'sh, bkb ;ki jBl (i') B xND tkbh F'Gk ns
nw[e

nByzv ;o{g nvzv gqGk. i? izgs pd g[okB ;Gk.


fij pd esp nBzs ej?. fij G{s nG{s B Gd bj?. 17. 157.

fpqZsKs

tkbk

j?l

fi;

dk

nzs

g{oB

p[ZXhwkB

th

BjhI

gk

;ed.156.

(fi; dk) ;o{g nyzv ns F'Gk no[e j?, ;ko td ns g[okD (fi;

fij pd g[okB esp ig?. ;[s f;zX[ nX'w[y skg sg?.

dh) i? i? igd jB, fi; ~ td ns esp pnzs pnzs efjzd jB, fi;
dk ;E{b ns ;{yw e'Jh th Gd BjhI gk ;edk. 157. fi; ~ td, g[okB

eJh ebgB b" sg skg eo?. Bjh B?e[ feqgkfBfX gkfB go?. 18. 158.

ns

esp

igd

jB,

;w[zdo

dk

g[Zso

(uzdqwk

fi;

dk)

w{X

wz{j

sg

eo

fojk j?l eJh (;kXe) ebgK fizB bzp ;wI s'I sgf;nk ftu wrB jB, (go
T[BQK d) feqgkfBX (gqG{) fpbe[b jZE BjhI br fojk.158.
fij c'eN Xow ;G? si j?. fJe fus feqgkfBfX e' Gi j?.
sT{ :k Gt ;kro e' so j?. Gft G{fb B dj g[Bo Xo j?. 19. 159.
fJe Bkw fpBk Bjh e'fN fpqsh. fJw pd T[ukos ;ko;[sh.
i'T{ tk o; e u;e o; j?. sT{ G{fb B ekb czXk c; j?. 20. 160.

Bkb

e th irs ftu Foho XkoB BjhI eod (Gkt w[es j' iKd jB).159.
fJe Bkw (d f;woB) s'I fpBk eo'VK tosK (Bkb w[esh) BjhI j[zdh, fJ;
gqeko
br

1H @fdBh;j# 2H @wS/d@

fijV b'e ;ko ftnoE Xow ekoi Sv fdzd jB ns fJekro wB


gowkswk ~ igd jB, T[jh (b'e) Gt-;kro ~ sod jB, fco G
a [b

d
frnk

tdK
j?,

d
T[j

eEB
G[b

;o;tsh
e

th

T[ukodh
ekb

j?.
czX

fiBQK
ftu

T[;

BjhI

o;

dk

c;dk.160.

u;ek

36

;qh

d;w-rqzE

sP g q ; kfd.

;kfjp

Boki

nekb

Sz d

ndt dt j? ;dk nGt Gt BkE j?.


;w;s f;fX fpqfXdk ;dht ;op ;kE j?. 1. 161.

(T[; gowkswk
tkfbnK ~ th BFN
j? ns B N[ZN ;eD
dt ns ndt (d?Is)
j?l ;kohnK f;ZXhnK ~

nBkE BkE BkE j? nGzi Gzi j? ;dk.

(T[j)

nrzi rzi rzi j? ;dht f;fX fpqfXdk.


nB{g o{g ;o{g j? nfSi si wkBhn?.
;dht f;fX ;[fX dk gqskg gsq ikBhn?. 2. 162.
B okr ozr o{g j? B o'r okr oy j?.
nd'y ndkr ndr j? nG{s nGqw nGy j?.

fp;PzGo fp;[BkE j? fp;y fp;P GoB j?.


fiwh iwkB e fpy? ;dht eow Gow j?.
w?

fp;y

nkB

wkBhn?.

g[okB n" e[okB Bfs Bfs e? psktJh.


B eow w? B Xow w? B Gow w? pskJhn?.
nrzi nkfd dt j? ej' ;[ e?f; gkJhn?. 5. 165.

dk

BkE

(;[nkwh)

j?l

GzB

ik

;eD

B jh o'r ns wwsk dh e'Jh beho


ofjs, G"fse sZsPK s'I w[es ns GowK s
j?, B wksk, B ikfs j? ns B pokdoh,
nfdqFN, nBzs (nFF), Gy-ofjs ns
j?.163.

j?. (T[j) d'F-ofjs, p-dkra,


GyK s'I go j?. (T[; dk) B
B jh e'Jh fuzBQ iK toB j?.
;dk ;z;ko dh gkbBk eoB

;kVfgsk
(T[j)
tkbk

j? ;wkB o{g ikBhn?.


ngq w kB s i wkBhn? .

;z;ko dh gkbBk eoB tkbk j?. (T[j) Xosh ns nkekF ftukb ;dk j'D
tkb eowK dk ;z:'ie j?. T[; ~ dP?F-ofjs, Gy-ofjs, by s'I fpBk ;[nkwh
;wMDk ukjhdk j?. (T[; ~) ;kohnK EKtK ftu ftFF o{g ftu ;dk w"i{d
wz B Dk ukjhdk j? . 164.
(T[j) B :zsq d t; ftu nkT[Idk j?, B szsq ns wzsq d ekp{ jz[dk
j?. (T[; ~) g[okD ns e[okB pnzs pnzs efjzd jB. (T[j) B eow ftu,
B Xow ftu ns B Gow ftu (b[gs) df;nk iKdk j?. Bk; s'I ofjs T[j
nkfd dt ~ d;' fe; soQK gkfJnk ik ;edk j?.165.

fizwh iwkB e fpy? ;w;s Je i'fs j?.


B xkN j? B pkY j? B xkN pkY j's j?.
6.166. 1

B dj j? B rj j? B ikfs j? B gkfs j?.


B wzfsq j? B fwsq j? B sks j? B wks j?.
B nzr j? B ozr j? B ;zr j? B ;kE j?.
B d'y j? B dkr j? B dP?y j? B dj j?. 7. 167.
1H fJ; s'I pkd e[M phVK ftu @Boki Szd# d'pkok fbfynk j?

nBkEK

(T[j) irs ~ GoB tkbk ns T[; dk ;[nkwh j? ns ftFF o{g ftu


4.164.

B izsq w? B szsq w? B wzsq pf; nktJh.

B jkB j? B pkB
wehB nT[ wekfB

;dk

tkfbnK ~ GzBD tkbk j?l (T[j) ]}kfBnK s'I tKfMnK ~ ;dk ]}kB pyFD
tkbk j? ns f;ZXhnK ftu tkXk eoB tkbk j?l (T[; dk) ;o{g T[gwk s'I
ofjs o{g tkbk j? ns (T[; ~) nw[e si tkbk ;wfMnk iKdk j?l (T[;
~) ;dk F[ZX p[ZXh dD tkbk ns gqskg dk gqwkD-gZso wzfBnk iKdk
j?.162.

ndP?y j? nGy j? nby BkE ikBhn?.


mT[o

gowkswk

~) w[ZY s'I jh nN[ZN ns B BFN ehs ik ;eD


eoB tkbk ikfDnk iKdk j?l (T[j) ;dk ;{yw, ;E{b
tkfbnK ~ s'VB tkbk ;wfMnk iKdk j?l (T[j) ;dk
j? ns Gd-:[es ns Gd-ofjs (frnkB dk) ;[nkwh
ftef;s eoB tkbk ns ;dk ;G dk ;kEh j?.161.

(T[; ~) B w'j (@okr#) j? ns B jh (T[; dk e'Jh) o{g-ozr j? ns

B sks wks ikfs j? B gkfs fujB poB j?.


ndy n;y nGy j? ;dht fp;[ GoB j?. 3. 163.

;op

3 6

soh feqgk Bkb. Boki Szd

nrzi nkfd dt j? nGzi Gzi ikBhn?.


nG{s G{s j? ;dk nrzi rzi wkBhn?.

;dht

T[ ; sfs

Xosh ns nkekF ftu ;G EK (fi; dh) fJe i'fs (g;oh j'Jh) j?l
i' B xNdh j?, B tZXdh j? ns B xNdh-tXdh d'tI j?l (T[j i'fs) B xkN
tkbh j?, B pBktN tkbh j?, (T[; ~) ;wkB o{g tkbk ;wMDk ukjhdk j?l
T[; ~ wekBK ns wekBK ftu t;D tkfbnK ftu p-fw;kb gqekF wzBDk
ukjhdk

j?.166.

(T[; dk) B Foho j?, B xo


dk) B (e'Jh) ;bkjeko j?, B fwso
dk) B (e'Jh) nzr-;ke j?, B ozr
~) B d'F j?, B ebze j?, B dP?F

j?,
j?,
j?,
j?,

B
B
B
B

ikfs
fgsk
fe;
dj

j? ns B jh pokdohl (T[;
j? ns B jh wksk j?l (T[;
;zrh-;kEh dk ;Bj j?l (T[;
j?.167.

37

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

37

B f;zx j? B ;:ko j? B okT[ j? B oze j?.


B wkB j? B w"s j? B ;ke j? B ;ze j?.

(T[j) B Fo j?, B frdV j?, B okik j?, B fGykoh j?l (T[; ~) B


wkD j?, B w"s, B ;ke j? ns B jh Fzek j?l B :eF j?, B rzXop j?, B

B iS j? B rzXqp j? B Bo[ j? B Bkfo j?.

Bo j? ns B jh Bkoh j?l B u'o j?, B Fkj j? ns B jh Fkj{eko dk g[Zso

B u'o j? B ;kj j? B ;kj e' e[wko j?. 8. 168.

j?.168.

B Bj j? B rj j? B dj e' pBkT[ j?.


B Sb j? B fSdq j? B Sb e' fwbkT[ j?.
B szsq j? B wzsq j? B izsq1 e' ;o{g j?.
B okr j? B ozr j? B oy j? B o{g j?. 9. 169.
B izsq j? B wzsq j? B szsq e' pBkT[ j?.
B Sb j? B fSdq j? B SkfJnk e' fwbkT[ 2 j?.
B okr j? B ozr j? B o{g j? B oy j?.
B eow j? B Xow j? niBw j? nGy j?. 10. 170.
B sks j? B wks j? ny:kb nyzv o{g j?.
nSd j? nGd j? B oze j? B G{g j?.
go j? gftsq j? g[Bhs j? g[okB j?.

(T[; ~) B w'j j?, B (T[; dk) xo j?, B Foho j? nsa B jh pBktN


j?l (T[; ftu) B (e'Jh) Sb j?, B fSdq (;{ok]) j?, B jh Sb Bkb T[; dk
e'Jh wb j?l (T[j) B szsq j?, B wzsq j? ns B :zsq dk ;o{g j?l (T[; ~)
B w'j j?, B ozr j?, (T[; dk) B nkeko j? ns B jh (e'Jh) ;o{g j?.169.
(T[j) B :zsq (d t;) j?, B wzsq ns B szsq d[nkok pfDnk j?, (T[j)
B Sb j?, B fSdq (;{ok]) j? ns B wkfJnk (@SkfJnk#) Bkb (T[; dk) wb
j?l (T[j) B w'j j?, B ozr j?, B o{g tkbk j? ns B jh nkeko tkbk j?l
(T[j) B eow j?, B Xow j?, (T[j) niBwk ns Gy s'I ofjs j?.170.
(T[; dk) B fgsk j?, B wksk, (T[j) fynkb s'I T[Zuk nyzv o{g tkbk
j?. (T[j) nSd ns nGd j?, (T[j) B fGykoh j? ns B jh okik. (T[j
;G s'I) go j?, gftso j?, ;tZS j? ns g[oksB j?. (T[j) B BkF j[zdk j?,
B

N[ZNdk

nrzi j? nGzi j? eohw j? e[okB j?. 11. 171.


nekb j? ngkb j? fynkb j? nyzv j?.
B o'r j? B ;'r j? B Gd j? B Gzv j?.
B nzr j? B ozr j? B ;zr j? B ;kE j?.
fgq:k j? gftsq j? g[Bhs j? gqwkE j?. 12. 172.
B ;hs j? B ;'e3 j? B xqkw j? B xkw j?.
B b'G j? B w'j j? B eq'X j? B ekw j?.
B dt j? B d?s j? B Bo e' ;o{g j?.
B Sb j? B fSdq j? B fSdq eh fpG{s j?. 13. 173.
B ekw j? B eq'X j? B b'G j? B w'j j?.
B dP?y j? B Gy j? B d[Jh j? B dq'j j?.
B ekb j? B pkb j? ;dht fdnkb o{g j?.
nrzi j? nGzi j? nGow j? nG{s j?. 14. 174.
nSd Sd j? ;dk nrzi rzi rzi j?.
nG{s Gy j? pbh no{g okr ozr j?.
B dP?y j? B Gy j? B ekw eq'X eow j?.
B ikfs j? B gkfs j? B fusq fujB poB j?. 15. 175.
1H @izs# 2H @gqGkT[# 3H @T[;B#

j?,

(T[j)

T[j

feqgkb{

ekb-ofjs,

j?,

gftso

gkbDk-ofjs

j?,

Xow-rqzE
(T[j)

(e[okB)

fuzsB

(dk

j?.171.
fBFkDk)

j?

ns

nyzv ;o{g tkbk j?. (T[; ~) B o'r j?, B ;'r j?, B ojZ;g{oB j? ns
B jh BFo ehs ikD tkbk j?. T[; dk B (e'Jh) nzr (Foho) j?, B ozr
j?, B (e'Jh) ;zr-;kE j?. (T[j) fgnkok j?, gftso j?, ;tZS j? ns (;G
~) nXhB oyD tkbk j?.172.
(T[j) B ;odh j?, B rowh j?, B SK j? ns B X[g j?l (T[j) B b'G
j?, B w'j j?, B eq'X j? ns B jh ekwBk j?. (T[j) B dtsk j?, B d?Is j?
ns B g[oy ;o{g tkbk j??. (T[; ftu) B e'Jh Sb j?, B fSdq j? ns B
jh

B[e;K

tkbh

ftG{sh

(;zgZsh)

j?.173.

(T[; ~) B ekw j?, B eq'X j?, B b'G j?, B w'j j?, B dP?F j?, B Gy
j?, B d{Jh dk Gkt j? ns B X'yk j?. (T[j) B ekb j?, B pkbe j?, ;dk
fdnkb{ o{g tkbk j?. (T[j) nrzi j?, nGzi j?, Gow ns gzi G{sK s'I T[Zuk
j?.174.
(T[j) ;dk nSd ~ th SdD tkbk j? ns BFN B j'D tkfbnK dk
th BkFe j?. sZsPK s'I fpBk th T[j pbtkB ;o{g tkbk j? ns T[j okrozr ns o{g-ofjs j?. (T[; ftu) B dP?F j?, B Gy j? ns B jh ekw, e'qX
ns eow j?. (T[; dh) B (e'Jh) ikfs j?, B pokdoh j? ns B jh (e'Jh)
fuso,

fuzBQ

ns

toB

j?.175.

38

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

38

fpnzs j? nBzs j? nBzs si ikBhn?.


nG{fw nfGi j? ;dk nfSi si wkBhn?.

(T[j) pnzs j?, nBzs j?, (T[; ~) pnzs si tkbk ikDBk ukjhdk
j?. (T[j) ]keh (gkofEt) BjhI j?, gqGkfts j'D tkbk BjhI j?, (T[; ~) ;dk

B nkfX j? B fpnkfX j? nrkX o{g byhn?.

B fSMD tkbk si wzBDk ukjhdk j?. (T[; ~) B wkBf;e o'r j?, B Fohoe

nd'y j? ndkr j? nS? gqskg gyhn?. 16. 176.

o'r j?l (T[; ~) nrkX o{g tkbk frDBk ukjhdk j?. (T[j) d'y s'I fpBk
j?, dkra s'I ofjs j?, (T[; ~) ;dk BFN B j'D tkb gqskg tkbk tyDk
ukjhdk

B eow j? B Gow j? B Xow e' gqGkT[ j?.

j?.176.
(T[; ftu) B eow j?, B Gow j?l (T[; T[s) B Xow dk gqGkt j?.

B izsq j? B szsq j? B wzsq e' obkT[ j?.


B Sb j? B fSdq j? B fSdq e ;o{g j?.

T[j B :zsqK ftu, B szsqK ftu ns B jh wzsqK ftu ofbnk j'fJnk j?. (T[j)
B
Sb j?, B fSdq j? ns B jh fSdq (B[e;) tkbk ;o{g oydk j?. (T[j)

nGzr j? nBzr j? nrzi ;h fpG{fs j?. 17. 177.

BkF

B ekw j? B eq'X j? B b'G w'j eko j?.


B nkfX j? B rkX 1 j? B fpnkX1 e' fpuko j?.

(T[; ~) B ekw j?, B eq'X j? ns B b'G, w'j ns jzeko (@eko#) j?.


T[j B nkfX j?, B jh (fe; gqkgsh dh T[; ~) ukj (@rkX#) j? ns B jh

B okr ozr o{g j? B o{g oy oko2 j?.


B jkT[ j? B GkT[ j? B dkT[ e' gqeko j?. 18.178.

ftnkfX dk ftuko j?. (T[j) B ozr, okr ns ;o{g tkbk j?, B jh o{goyk dh e'Jh oVe j?. (T[; ftu) B jkt-Gkt j? ns B jh dkT[-gu dk

s'I

e' J h

Yz r

rikXgh BokXgh eozs ;t j? ;dk.


f;s;gsh 3 sg;gsh pB;gsh ig; ;dk.
nr;s nkfd i pV sg;gsh fp;yhn?.
fpnzs fpnzs fpnzs e' eozs gkm gyhn?. 19. 179.
nrkX nkfd dt eh nBkfd pks wkBhn?.
B ikfs gkfs wzfsq fwsq ;sq ;Bj ikBhn?.
;dht ;op b'e e' feqgkb fynkb w? oj?.
4

s[ozs dq'j dj e nBzs Gkfs ;' dj?. 20. 180.


sP g q ; kfd.

o{ n kwb

Sz d

o{g okr B oy ozr B iBw woB fpjhB.

fpBk,

Foho

s'I

fpBk

ns

BFN

j'D

tkbh

;zgdk

j?.177.

j? . 178.

(fi; dh) (n?okts dk ;[nkwh) fJzdo ns (BoK dk ;[nkwh) e[po


;tk eod jBl (fi; dk) uzdqwk (@f;s;gsh#), ;{oi ns to[D ;dk

;dk

ig eod jB, nr;s nkfd tZv tZv ftFF sg;th (;G T[; ~) pnzs pnzs
pnzs efjzd ty rJ jB.179.
j?,

;wMDk

T[; nrkX, nkfd dt dh rZb (fpZqsKs) nBkfd j?. (T[; dh) B ikfs
pokdoh j?, B jh (T[; dk e'Jh) ;bkjeko, fwso, t?oh ns ;Bjh
ukjhdk

j?.

(i'

ftnesh)

;dk

;G

b'eK

T[s

feqgkb{

(gow

;Zsk)

~ nkgD fXnkB ftu oyd jB, (T[BQK dh) dj d nBe soQK d d[y s[os
jh ;V iKd jB.180.
soh feqgk Bkb. o{nkwb Szd

(fi; dk) o{g, okr, oyk ns

ozr BjhI j? ns

(i') iBw-woB s'I

nkfd BkE nrkX g[oy ;[ Xow eow gqphB.


izsq wzsq B szsq ik e' nkfd g[o[y ngko.

ofjs j?, (i') w[ZY-edhw dk ;G dk ;[nkwh, nrkX g[oy j? ns Xow eow


ftu gqphB j?l (fi; ~) :zsq, wzsq ns szsq nkfd (t; ftu BjhI) eo ;ed

j;fs ehN fpy? p;? ;p mT[o w? fBoXko. 1. 181.

ns i' nkfd g[oy ns ngko j?l (i') jkEh s'I b? e ehV se ftu t;dk
j? ns i' ;kohnK EKtK ftu fpBk fe; nkXko d
w"i{d j?.181.

ikfs gkfs B sks ik e' wzsq wks B fwsq.

fi; dh (e'Jh) ikfs, pokdoh, fgsk, wksk, ;bkjeko ns fwso BjhI

;op mT[o fpy? ofwU fij ueq fujB B fusq.


nkfd dt T[dko w{ofs nrkX BkE nBzs.

j?l i' ;G EKtK ftu owD eo fojk j? ns fi; dk e'Jh fuzBQ-uZeo ns


;o{g (@fusq#) BjhI j?l (i') nkfd-dt, T[dko ;[Gk tkbk, nrkX ns nBzs

nkfd nzfs B ikBhn? nfpykd dt d[ozs. 2. 182.

;[nkwh j?l (fi; d) nkfd ns nzs dk gsk BjhI (ns i') pyfVnK s'I w[es
ns p nz s fJFN-d t j? .182.

1H @fpnkX j? nrkX# 2H @eko#, @okr# 3H @f;s;[sh# 4H @wzsq#

39

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

39

dt Gt B ikBjh fi; wow pd esp.


;Be nT[ ;Be;[ BzdB gktjh B j;p.

fi; dk Gd dts BjhI ikDd ns (B jh T[; dk) ojZ; td ns


esp gk ;e jB. pqjwk (@;Be;#), ;Be, nkfd ;tk eo e fi; dk nB[wkB

iS fezBo wS wkB; w[or T[or ngko.

BjhI brk ;e. :eF, fezBo, wZS, wB[Zy, gzSh (@w[or#), ;Zg (nkfd T[; d'

Bfs Bfs g[ekojh f;t ;eq n" w[yuko. 3. 183.

Gd ~ BjhI gk ;e) fFt, fJzdo (@;eq#), pqjwk (fi; ~) pnzs pnzs efjzd
jB.183.

;op ;gs gsko e sfo ikgjh fij ikg.

;ko ;ZsK gkskbK d jmK fi; dk ikg ifgnk iKdk j?, (T[j) nkfd
dt nrkX si tkbk, nBkfd ;o{g tkbk ns d[yK s'I ofjs j?, (T[j) :zsq,

nkfd dt nrkfX si nBkfd w{ofs nskg.


izsq wzsq B nktJh efo szsq wzsq B ehB.
;op mT[o ofjU fpoki fXoki oki gqphB. 4.184.
iS rzXqp dt dkB' B pqjw SsqhnB wkfj.
p?;Bz e fpy? fpoki? ;{dq Gh tj Bkfj.
r{V rT[v B Ghb Gh eo pqjw ;y ;o{g.
okfs fdt; B wX T[oX B G{fw nek; nB{g. 5. 185.
ikfs iBw B ekb eow B Xow eow fpjhB.
shoE iksq B dt g{ik r'o e B nXhB.
;op ;gs gsko e sfo ikBhn? fij i'fs.
;; Bkw ;jz;cfB Bfj Bs g{oB j's. 6. 186.

wzsq
;G

Bkb jZE BjhI nkT[Idk, szsq-wzsq


dk ;[nkwh ;ko ;EkBK ftu
(T[j)

:eFK,

T[j t?FDtK ns
fGnkBe Ghb ns
fdB

ftu

j?

(fi;
B

rzXopK,

Bkb t; BjhI
gqphBsk-g{ote

dtfsnK,

d?Isk,

ehsk ik ;edk. (T[j)


fpokiwkB j?.184.

pqkjwDK,

SsqhnK

ftu

BjhI

j?l

F{doK ftu th BjhI fpokidk. (T[j) B rzGho r"V,


pqkjwD s Fy d ;o{g ftu j?. (T[j) nB{gw B oks

ns

jh

gkskb,

Xosh

ns

nkekF

ftu

j?.185.

dh) B ikfs j?, B iBw j?, B fwqs{ j?, B eow j? ns (i')

Xow-eow

s'I

ofjs

j?.

(i')

shoE-:ksqk,

dt-g{ik

ns

wVQh-w;kDK

dh

g{ik d nXhB th BjhI j?, fi; dh i'fs ;ko ;ZsK gkskbK d jmK ikDh iKdh
j?. j}ko cBK tkbk FFBkr th fBs BtI BKtK Bkb (T[; d) ;ko BK f;wo
BjhI

;fenk
;ko

;'fX ;'fX jN ;G? ;[o fpo'X dkBt ;op.

j?.
dts

186.
(T[;

~)

bG

bG

Ee

rJ

jB

ns

;ko

d?Is

fto'X

rkfJ rkfJ jN rzXqp rtkfJ fezBo rop.


gVs gVs Ee wjk efp rVs rkV nBzs.

eo eo e (jko rJ jB). (T[; ~) rkT[Id rkT[Id rzXop Ee rJ jB


ns fezBo ( th tki tik tik e) nkgDk r"ot rztk u[e jB. wjk eth

jko jko1 efjU ;G{ fwfb Bkw Bkw d[ozs. 7. 187.

th nBzs ekft ou e ns T[BQK ~ gVQ gVQ e Ee rJ jB. (go) jko


e ;G fJ;
Bshi T[s gj[zu jB fe (T[; gowkswk d ;ko) BKtK dk nzs
gk ;eDk pj[s n"yk j?.187.

pd Gd B gkfJU bfyUB ;p esp.


dt dkB' w{V wkB' iS B ikB? ip.
G{s Gp 2 GtkB G{gfs nkfd BkE nBkE.
nrfB pkfJ ib Eb wfj ;op mT[o fBtk;.8.188.

(T[; dk) tdK B Gd BjhI gkfJnk ns B espK B (T[;) ;tk eoB


:'r dk nzs tfynk j?. fi; dh Feb (@ip#) ~ :eF BjhI ikD ;e ns
dts

ns

d?Is

wkB'

(ikDB

dk

:sB

eod

eod)

w{oy

f;ZX

j'

rJ

j'D.

(T[j gqG{) G{s, Gfty ns toswkB dk okik j? ns nkfd BkE ns BkF


s'I ofjs j?. (T[; dk) nrBh, tk:{, ib, Eb nkfd ;GBK ;EkBK ftu tk;k
j?.188.

dj rj B Bj ;Bfj 3 npj Bke nihs.


;op rziB 4 ;op GziB ;op s nBGhs.

(fi; dk) Foho ns xo Bkb ;Bj BjhI j? ns i' nfis ns B

;op eosk ;op josk ;op d:kb ndP?y.

ftzBQ ik ;eD tkbk ;[nkwh j?. (i') ;G ~ BFN eoB tkbk, ;G ~ s'VB
tkbk ns ;G d vo s'I ofjs j?. (i')
;G dk eosk, ;G dk BkFe, ;G

ueq fujB B poB ik e' ikfs gkfs B Gy. 9. 189.

T[s fdnkb{ ns ndP?F j?. fi; dk uZeo,

1H @jfo jfo# 2H @G:# 3H @;Bfj# 4H @wziB#

ikfs,

pokdoh

ns

Gy

j?.189.

fuzBQ ns toB BjhI, B jh (e'Jh)

4 0

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

4 0

o{g oy B ozr ik e' okr o{g B ozr.


;op bkfJe ;op xkfJe ;op s nBGzr.

fi; dk o{g, oy ns ozr BjhI j? ns B jh okr-ozr ns


o{g
j?. (i') ;G e[M eoB d ;woE ns ;G dk ;zxkoe ns nfis j?. (T[j)

;op dksk ;op frnksk ;op e' gqfsgkb.

;G dk dksk, ;G ~ ikDB tkbk ns ;G dh gkbBk eoB tkbk j?. (T[j

dhBpz X [ d:kb ;[ n kwh nkfd d t ngkb. 10. 190.

;G) dhBK dk pzX{, fdnkb{ ;[Gk tkbk ;[nkwh ns fe; dh gkbBk s'I ofjs
nkfd d t j? . 190.

dhBpzX[ gqphB ;qhgfs ;op e' eosko.

(T[j) gowkswk dhBK dk pzX{, gqphB, wkfJnk dk gsh ns ;G dk


eosk j?l fi; dk (e'Jh) toB, fuzBQ-uZeo, w[jKdok ns Foho BjhI j?l (fi;

poB fujB B ueq ike' ueq fujB neko.


ikfs gkfs B r'sq rkEk o{g oy B poB.
;op dksk ;op r:ksk ;op G{n e' GoB. 11. 191.

dh) ikfs pokdoh, r's dh (e'Jh) rkEk BjhI j? ns B jh (e'Jh) o{g oyk
iK toB j?l (T[j) ;G ~ dD tkbk, ;G ~ ikDB tkbk ns ;koh G{wh
dk

d[;N rziB ;sq GziB gow g[o[y gqwkE.


d[;N josk f;q;N eosk irs w? fij rkE.
G{s Gp Gfty GtkB gqwkB dt nrzi.
nkfd nzs nBkfd ;qhgfs gow g[o[y nGzi. 12. 192.

gkbD

g'FD

eoB

tkbk

j?.191.

(T[j) d[FNK ~ wkoB tkbk, d[FwDK ~ BFN eoB tkbk ns


(;z;ko
d ;woEktkBK ~) e[ubD tkbk gow g[oy j?. (T[j) d[FNK ~ wkoB tkbk,
f;qFNh dk eosk j? ns fi; dh eEk irs ftu gqf;ZX j?. (T[j) nBFto
gow-;Zsk G{s, Gfty ns toswkB (fszBK ekbK) se w"i{d j?. ns (T[j)
nkfd

s'I

nzs

se

nBkfd,

wkfJnk

dk

gsh,

;zpzfXs

j'o

fisB

BkF

s'I

ofjs

gow

g[oF

dk

g;kok

j?.192.
Xow e nB eqw ise ehB sT[B g;ko.
dt ndt rzXop fezBo wS eS ngko.
G{fw nek; ib Eb wfj wkBhn? fij Bkw[.
d[;N josk g[;N eosk f;q;fN josk ekw. 13. 193.

Xow

Xow

Bkb

eow

jB,

T[BQK

(T[; B) ehsk j?l ngko dtfsnK, d?Isk, rzdopK, fezBoK, wZSK, eZSK nkfd
(dk ou?sk th T[jh j?). G{wh, nkekF, ib Eb ftu fi; d Bkw dh wfjwk
j?. d[FNK ~ wkoBk, (;kX{ g[oFK ~) fdqVQ eoBk ns f;qFNh dk BkF eoBk
(T[; dk) ezw j?.193.
(T[j)

d[ ; N joBk f;q ; N eoBk d:kb bkb r' f pz d .

d[FNK

dk

BkFe,

f;qFNh

dk

eosk,

fdnkb{

ns

fgnkok

r'fpzd

fwsq gkbe ;sq xkbe dhB d:kb w[ e z d .


nxT[ vzvD d[;N yzvD ekb j{` e ekb.

j?. (T[j) fwsoK dh gkbBk eoB tkbk, t?ohnK ~ BFN eoB tkbk, dhBfdnkb ns w[eshdksk j?. gkghnK ~ dzv dD tkbk, d[FNK ~ u{o u{o eoB

d[;N joDz g[;N eoDz ;op e gqfsgkb. 14. 194.

tkbk ns ekb dk th ekb j?. d[FNK dk dwB eoB tkbk, (Gb g[oFK ~)
g[FN eoB tkbk ns ;G dk gqfsgkbe j?.194.

;op eosk ;op josk ;op e1 nBekw.


;op yzvD ;op dzvD ;op e fBi Gkw 2.
;op G[rsk ;op i[rsk ;op eow gqphB.
;op yzvD ;op dzvD ;op eow nXhB. 15. 195.
;op f;zfwqsB ;op ;k;sqB ;op pd fpuko.
d[;N josk fp;P Gosk nkfd o{g ngko.
d[;N dzvD g[;N yzvD nkfd dt nyzv.
G{fw nek; ib Eb wfj igs ikg nwzv. 16. 196.
1H@s/# 2H @Xkw#

ns

(T[j)

;G

dk

eosk,

;G

dk

BkFe

ns

;G

dhnK

ekwBktK

(g{ohnK

eoB tkbk j?). ;G dk yzvB eoB tkbk, ;G ~ dzv dD tkbk ns


dk fBih gqekF (@Gkw#) j? (noEks ;G ftu T[[; dh i'fs w"i{d j?).

;G
;G

~ G'rD tkbk, ;kohnK i[rsK ns eowK ftu gqphB j?. (T[j) ;G dk BkFe,
;G dk dzve j? ns ;ko eow (T[; d) nXhB jB.195.
j?.

(T[jh) ;kohnK ;fwqshnK, ;ko Fk;sqK ns ;ko tdK dk (;w[Zuk) ftuko


d[FNK ~ wkoB tkbk, irs dh gkbBk eoB tkbk ns ngko nkfd

o{g tkbk j?. (T[j) d[FNK ~ dzv dD tkbk ns pbtkBK (g[FNK) dk ;zxkoe
nyzv nkfd dt j?. Xosh, nkekF, ib, Eb
(@nwzv#) dk ikg ifgnk ik fojk j?.196.

ftu

][d

;Ekfgs

j'D

tkb

4 1

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

4 1

f;q ; Nuko fpuko i s ikBhn? ;fpuko 1.


nkfd dt ngko ;qh gfs d[;N g[;N gqjko.

(T[j

fisB th fFFNkuko ns ftuko jB, ftuko g{ote ;wM bJhJ fe


;ko T[; ftu ;fEs jB). (T[j) nkfd dt, ngko, wkfJnk dk gsh

nzB dksk r:kB frnksk ;qp wkB wfjzdq.

ns

pbtkB

pd fpnk; eo eJh fdB e'fN fJzdq T[fgzdq. 17. 197.

tkbk ns ;kfonK okfinK dk wkD j?. (T[; B) fesB jh td-ftnk;, eo'VK


fJzdo ns T[gIdo (pktB ntsko) pDkJ jB.197.

iBw iksk eow r:ksk Xow uko[ fpuko.

(T[j) iBw-iBwKsoK dh rZb ikDB tkbk, eow-eKvK dk frnksk


ns Xow dk uzrk ftukoe j?. (fi; dk) td, fFt, o[dq ns pqjwk ojZ;

pd Gt B gktJh f;t o[dq nT[ w[yuko.


e'fN fJzdq T[gfJzdq fpnk; 2 ;Be 3 ;Bs 4 e[wko.
rkfJ rkfJ Ee ;G r[B ueqs G w[yuko. 18. 198.

BjhI ikD ;e,


e[wko nkfd ;G
j'

nkfd nzfs B wX ik e' G{s Gp GtkB.


;fs

d[ n kgo

fsq s hnk

efbi[ r

usq

ekb

gq X kB.

fXnkfJ fXnkfJ Ee wjk w[B rkfJ rzXqp ngko.


jkfo jkfo Ee ;G? Bjh gkJhn? fsj gko. 19. 199.
Bkod nkfde p d fpnk;e 5 w[ f B wjkB nBz s .
fXnkfJ fXnkfJ Ee ;G? efo e'fN e;N d[ozs.
rkfJ rkfJ Ee rzXqp Bkfo ngSq ngko.
;'fX ;'fX Ee wjk ;[o gkfJU Bfj gko. 20. 200.

d[FNK

frnk

wkoB

tkbk

eo'VK fJzdo,
(T[; d) r[D

j?.

T[gIdo
rk rk

(T[j)

nzB-dksk,

frnkB

eokT[D

(pktB ntsko), ftnk;, ;Be-;zs


e Ee rJ jB ns pqjwk j?okB

j?.198.

(T[;) dk nkfd, nzs ns wZX ns G{s, Gfty ns toswkB (e[M th


BjhI j?), T[j ;s:[r, d[nkgo, sqsk ns efb:[r u"jK ekbK ftu gqXkB j?.
T[; ~ wjk w[Bh nkokXd nkokXd Ee rJ jB ns ngko rzXop rk rk
e jko rJ jB. ;G jko jko e Ee rJ jB go e'Jh th T[; dk gko
BjhI

gk

;fenk.199.

:sB

Bkod, td-ftnk; nkfd pnzs wjkB w[Bh eo'VK eFN g{oB n"y
tkbh (T[; dh) nkokXBk eod eod Ee rJ jBl rk rk e rzXop

Ee rJ jB ns pnzs ngZSoktK th Bu Bu e (Ee rJhnK jB), gqXkB


dts (T[; ~) bG bG e Ee rJ jB, (go T[; dk) gko BjhI gk
;e.200.

sP g q ; kfd.

d' j ok

soh feqgk Bkb. d'jok

Je ;w ;qh nkswk T[ufoU wfs f;T[ p?B.

fJe tko ;qh nkswk B p[ZXh gqfs (fJ; soQK) puB ehsk fe s[;hI
soQK (T[;) irdhF dk ;kok gqskg (w?~) d;'.201. nkswk dk ;o{g

;G gqskg irdh; e' ejj[ ;eb fpfX s?B. 1. 201.

uzrh

e' nkswk ;o{g j? ejk f;q;fN e' fpuko.


eT[B Xow e' eow j? ejj[ ;eb fp;Eko. 2. 202.

eh j? ns f;qFNh dk ftuko fetI j?< Xow dk


ft;sko Bkb d;' . 202.

ejk 6 ihsp ejk woB j? etB ;[or ejk Boe.


e' ;[xVk e' w{Vsk ejk soe ntsoe. 3. 203.
e' fBzdk i; j? etB etB gkg ejk Xow.
etB i'r e' G'r j? etB eow ngeow. 4. 204.
ejj[ ;[;qw ek ;'' 7 ejfj dw e' ejk ejzs.
e' ;{ok dksk etB ejj[ szs e' wzs. 5. 205.
ejk oze okik etB joy ;'r j? etB.
e' o'rh okrh etB ejj[ ss[ w[fj stB. 6. 206.
1H @;puko#, @;[fpuko# 2H@fpnk;i# 3H@iBe# 4H@;zs# 5H@fpnk;# 6H@ejz#, @efj# 7H@e'#

ihT[Dk

eh

j?,

woBk

eh

j?,

;tor

eh

eow fejVk j?< fJ; ~


j?

ns

Boe

dh

j?<

;[xV

e"D j?, w{oy e"D j?, soe eh j? ns nftsoe (pdbhbh) eh j?<.203.


fBzdk eh j?, :F eh j?, gkg eh j?, Xow eh j?< :'r eh j?, G'r eh j?, ;[eow
eh

j?

ns
d;',

e[eow
sgf;nk

eh

j?<.204.

fe;

efjzd

jB

ns

(fJzdohnK

dk)

dwB

fe;

efjzd jB< ;{owk e"D j?, dksk e'D j?, szsq eh j? ns wzsq eh j?<.205.
e"D fGykoh j?, e"D okik j?< ns joy ns ;'r eh j?< o'rh e"D j? ns
;z;ko ftu fbgs (@okrh#) e"D j?< T[; dh n;bhns w?~ d;'.206.

42

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

42

etB fo;N e' g[;N j? ejk f;q;N e' fpuko.


etB fXq;N e' fGq;N j? ej' ;eb fp;Eko. 7. 207.

ofink j'fJnk e"D j?, pbtkB e"D j? ns f;qFNh (dh ouBk dk)
ftuko eh j?< Yhm e"D j?, GqFN e"D j?< ;koh (rZb w?~) ft;sko ;fjs

ejk eow 1 e' eow j? ejk Gow e' Bk;.

d;'.207. eoB :'r eow fejVk j? ns Gow dk BkF fetI j[zdk j?< fuzsB

ejk fusB eh u;Nk ejk nus gqek;. 8. 208.

eh

j?,

uFNk
fB:w

ejk Bw ;ziw ejk ejk frnkB nfrnkB.

eh

j?

eh

ns

j?,

;ziw

nfuzs:

dk

eh

frnkB

j?,

gqekF

eh

ns

j?<.208.

nfrnkB

eh

j?<

o'rh

e"D

e' o'rh ;'rh etB ejk Xow eh jkfB. 9. 209.


e' ;{o 2 ;[zdo etB ejk i'r e' ;ko.

j?, ;'rh e"D j? ns Xow dh jkBh feE j[zdh j?.209. ;{owk e"D j?, ;[zdo
e"D j? ns :'r dk ;ko eh j?< eosk e"D j?, frnkBh e"D j?< fJBQK dk

e' dksk frnkBh etB ej' fpuko fpukfo. 10. 210. 3

ftuko-nftuko

sP g q ; kfd.

dhxo

fsq G z r h

nS nyzv si gqu`v yzv T[dzv nby ws.


i? i? j';h wfjyk;[fo wodB ozw egodB Ssq fSs. 1. 211.

d[FNK d dbK ~ dzv dDk, d?IsK ~ BFN eoBk ns d[oiBK ~ iVQ'I


g[NDk (fi; dk) nkfd ekb s'I ;[Gk j?l fuZSo d?Is ~ wkoB tkbh, gkghnK
dk T[ZXko eoB tkbh, BoeK s'I pukT[D tkbh (fi; dh) rsh pj[s rzGho
j?l (j) B BFN j'D tkbh, B yzfvs j'D tkbh, gquzv si tkbh, xwzvhnK
~ yzv yzv eoB tkbh ns r[M ftukoK tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh,
;[zdo e;K
i? i? e ko

fpjzv D

d[; N

fBezd D

g[; N

T[d zv D

o{g

d;' . 210.

soh feqgk Bkb. dhox fsqGzrh Szd

Sz d

d[ o iB db dz v D n;[ o fpjz v D d[ ; N fBez d D nkfd fpq s .


uSok;[ o wkoD gfss T[ X koD Boe fBtkoD r{ V rs 4.

nk;[o h

(w? ~ )

ns.

dk i{Vk eoB
j' t . 211.

tkbh

ns

fgqEth

T[s

(j) d?IsK ~ wkoB tkbh, d[FNK ~ iVQ'I

SZso

g;koB

tkbh!

(soh)

g[ND tkbh, nfsnzs pbtkB

uzvk;[o uzvD w[zv fpjzvD X{wq fpX[z;D wfjy ws.


dkBt gq j koB Boe fBtkoB nXw T[ X koB T[ o X nX .

G[iktK tkb o{g tkbh, uzv d?Is ~ wkoB tkbh, w[zv (d?Is) ~ BFN eoB
tkbh, X{wq b'uB ~ ]sw eoB tkbh ns wfjyk;[o d wZE ~ c'VB tkbh,

i? i? j';h wfjyk;[o wodB ozw egodB nkfd fpqs.2.212.

d?IsK dk ;zxko eoB tkbh, BoeK s'I pukT[D tkbh, gkghnK dk T[ZXko eoB
tkbh, nkekF ns gkskb ftu ftnkge o{g tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh
;[zdo

e;K

dk

i{Vk

eoB

tkbh

nkfd

fposh!

(soh)

i?

i?eko

j't.212.

bze[Vhnk ckX? nk:[X pkX? ;?B fpwodB ekb n;[oz.

(fi; dk) vT[o{ vw vw eo e tidk j?, ppo Fo p[edk j?, nfs


nfXe si;th G[iktK coedhnK jB. F;sq ;ik e jB{wkB so nr SkbK

n;Nk:[X uwe? G{yB dwe? nfs f;s Mwe? cze czDz.


i? i? j';h wfjyk;[o wodB ozw egodB d?s fiDz. 3. 213.

wkodk ik fojk j? wkB' d?IsK dh ;?Bk ~ BFN eoB bJh ekb o{g j't.
(so) nZm (jZEK ftu) F;sq uwed jB, rfjD fbFe oj jB, (wkB') nfs

vkto{ vt`e? ppo pt`e? G[ik co`e? si 5 poz.

fuZN

(;Zg

t?ohnK)

;[zdo e;K dk
j't.213.
uzvk;[o uzvD w[zv fpwz[vD yzv nyzvD y{B fys.
dkfwBh dwz e D X[ i k coz e D cDh 6 c[ z e koD i' X fis .
;o Xko fppoyD d[;N gqeoyD g[;N gqjoyD d[;N wE.

tkbh
uweD

i{Vk

c[zeko

eoB

oj

tkbh

j'D.
ns

(j)

d?IsK

wfjyk;[o
fisD

d?Is
tkbh!

wkoB

(soh)

i?

tkbh,
i?eko

(j) :[ZX-G{wh ftu uzv d?Is ~ wkoB tkbh, wz[v d?Is ~ ]sw eoB
ns N'N B ehs ik ;eD tkfbnK d N'N eoB tkbh, fpibh tKr
tkbh,

M{bd

MzfvnK

tkbh,

;Zg

tKr

F{ed

shoK

tkbh

ns

:'fXnK

i? i? j';h wfjyk;[o wodB G{fw nkek; sb 7 T[oX nX.4.214.

~ fisD tkbh, shoK dk whIj t;kT[D tkbh, d[FNK ~ x;hN x;hN e wkoB
tkbh, pbtkB :'fXnK ~ gq;zB eoB tkbh ns d[FNK ~ fwXD tkbh,

1H @Gow# 2H @;{ok# 3H e[M phVK ftu fJj d; d'jo/ nrb/ 20 dhox fsqGzrh SzdK s'I pkd
doi ehs/ fwbd/ jB 4H @ws/# 5H @sp# 6H @cDhno# 7H @o;ksb#

wfjyk;[o ~ wkoB tkbh, G{wh, nkekF, gkskb, T[go jmK ;G ftu ftnkgs!
(s oh) i? i? eko j' t .214.

43

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

dkfwBh gqj k;B ;[Sfp fBtk;B f;q; fN gqek;B r{V rs.


oesk;[o nkuB i[X gqwkuB fBqd? BokuB Xow fpqs.
;q'Dzs nfuzsh

nBb fptzsh i'r i:zsh yVr Xo.

i? i? j';h wfjyk;[o wodB gkg fpBk;B Xow eo. 5. 215.

nekb

j
tkbh

fpibh

(nfsnzs

dh

uwe

;[zdoh),

tor

f;qFNh

T[ ; sfs

jk;

dk

43

tkbh,

gqekF

nfs

eoB

;[zdosk

tkbh,

ftu

rzGho

fBtk;

eoB

tkbh,

d?IsK

rsh

dk bj{ ghD tkbh, :[ZX ftu T[s;kj tXkT[D tkbh, }kbwK ~ yk ikD tkbh,
Xkofwe

fposh

tkbh,

fisD

tkbh

dk

BkF

eoB

ns

bj{

ghD

yVr

tkbh,

XkoB

Xow

tkbh,
eoB

dh

nrBh

tkbh,

T[rbD

wfjyk;[o

;EkgBk

eoB

tkbh,

tkbh!

:'r-wkfJnk

wkoB

tkbh,

gkgK

(soh)

i?

i?eko

j't.215.
nx Ux fBtkoB d[;N gqikoB f;q;fN T[pkoB ;[X ws.

(j) ;ko gkgK ~ ]sw eoB tkbh, d[FNK ~ ;kVB tkbh, f;qFNh dk

cDhno c[zekoB pkx p[ekoD ;;sq gqjkoD ;kX ws.


;?jEh ;BkjfB n;N gqpkjB p'b fBpkjB si ns[bz.

T[ZXko

i? i? j';h wfjyk;[o wodB G{fw nek; gskb ibz. 6. 216.

(nkfd

Fo

eoB
~

tkbh

ns

p[[ekT[D
F;sq)

F[ZX

tkbh,

nZmK

ws

F;sqK

G[iktK

tkbh,

(rb

ubkT[D

Bkb

ubkT[D

ftu

tkbh
tkbh,

gkJ)

c[zekod

ns

;kX{

etu

XkoB

ws

;ZgK

tkbh,

tkbh,

;?jEh

eoB

tkbh,

p'bK

~ g{ok eoB tkbh ns ns[Zb si tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh ns G{wh,


nkekF,
ukufo uwekoB fSS[o jkoB X{w X[ekoB dqg wE.
dkVth gqdzs i'r i:`s wB[i wE`s r{V eE.
2

gkskb
(j

eow gq D k;B uz d 3 gq e k;B ;{ o i gq s i B n;NG[ i .


i? i? j';h wfjyk;[o wodB Gow fpBk;B Xow X[i. 7. 217.

ns/

ib

:[ZX-G{wh

ftu

ftu)

(fBtk;

F;sq

eoB

tkbh!

uwekT[D

soh)

tkbh,

i?

i?eko

j't.216.

fuZS[o

okyF

wkoB

tkbh, X{wqb'uB d?Is ~ (p'Nh p'Nh eo e) wkoB tkbhl ns (t?ohnK d) jzeko


~

wZED

wkfJnk

ekoB

eowK
si
eoB

tkbh,

nBko
fisD

dkfDnK

tkb

wB[ZyK

tor
~

(;'jD

orVB

BFN

eoB

tkbh,

uzdqwk

tor

tkbh,

ns

nZm

G[iktK

tkbh,

wfjyk;[o

X[ik!

(soh)

tkbh

ns

Xow

dh

ns

gZe)

tkbh

gqekF
~

i?

ns

dzdK
r{VQ

tkbh,

:'r-

fpqZsKs

tkbh,

tkbh,

;{oi

Bkb'I

wkoB

tkbh,

GowK

i?eko

j't.217.

th

shpo

BFN

x[zxo{ xwzeD ;;sq MwzeD cDhno c[zekoD Xow X[i.


n;NkN gqjk;B f;q;fN fBtk;B d[;N gqDk;B ueq rs.

tkbh, ;ZgK dh c[zeko tkbh ns Xow dh X[ik d ;o{g tkbh, mkj-mkj eo

e;oh gqtkj ;[X ;Bkj nrw nEkj Je fpqs.

i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd e[wkfo nrkX fpqs. 8. 218.

ns

(j
jZ;D

:[ZX-G{wh
tkbh,

u"jK

etu

f;qFNh

uZeK

tkbh,

d?Is

ftu)

ftu

nrzw

wkoB

x[zxo{

ftu

fBtk;

rfswkB

j'D

ns

tkbh,

g?oK

nrkX

nkfd

eoB
tkbh,

;o{g

e[wkoh

SDekT[D
tkbh,
Fo

tkbh,

tkbh,
d[FNK

T[s

fJe'

F;sqK

uwekT[D

dk

BkF

eoB

tkbh

;tkoh

eoB

tkbh,

gZe

;[Gk

tkbh,

ns

nrkX

fposh

fij

tkbh!

(soh)

s'I

pzdBk

eokT[D

tkbh,

d[FNK

wfjyk;[o
i?

i?eko

j't.218.
;[o Bo w[fB pzdB d[;N fBezdB fGq;N fpBk;B fwqs wE.

dtfsnK,

wB[ZyK

ns

w[BhnK

dk

BkF

ekto{ e[wko nXw T[Xko Boe fBtko nkfd eE.


fezeDh gq;'jfD ;[o Bo w'jfD f;zxko'jfD fpsb sb.

eoB tkbh, GqFN ftneshnK ~ ]sw eoB tkbh ns w"s ~ th w;b dD

i? i? j';h ;G mT[fo fBtk;B pkfJ gskb nek; nBb. 9. 219.

s'I

1H @nuzsh# 2H @X{g XykoB# 3H @uzv#

tkbh,

ekto{

pukT[D

dh

tkbh,
pzBQD

e[wkoh

(ekwZfynk

w[ZY-edhw

tkbh

sVkrh

eoB

tkbh

ns

fpsb

tkbh,

ns

nrBh

ftu

;G

s'I

dtfsnK
(d{ik

EK

jh
ns

gkskb)

fBtk;

eoB

dth!)
fJ;

BhuK

fposh

wB[ZyK
se

sz{
~

ftuoB

tkbh

j?I,

tkbh,
w'jD

skoB
be

tkbh,

tkbh,

g"D,

(soh)

i?

tkbh,
Bkb

Fo

BoeK
x[zxo{nK

dh

;tkoh

gkskb,

nkekF

i?eko

j't.219.

4 4

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;zeNh fBtkoD nXw T[XkoD si gqeoyD1 s[zd sp.


d[y d'y djzsh i[nkb i:zsh nkfd nBkfd nrkX nS.
;[ X sk ;wogD soe fpsoeD sgs gq s kgD igs fit? .
i? i? j';h ;;sq gqeoyD nkfd nBhb nrkfX 2 nG?. 10. 220.

nekb

i? i? j';h oesk;[o yzvD ;[zG ueqsB fB;z[G wE. 11. 221.

pkfoi fpb'uB fpqsB fpw'uB ;'u fp;'uB eT[u e;.


dkfwBh gqjk; ;[e ;o Bk; ;[fpqs ;[pk; d[;N rq;.

4 4

(j) d[ZyK ~ d{o eoB tkbh, BhuK dk T[ZXko eoB tkbh, nfs nfXe
si tkbh, e'qXh (s[zd) ;[Gk tkbh, d[yK-d'yK ~ ;kVB tkbh, nrBh tKr wuD
tkbh, nkfd nBkfd ekb s'I nrkX ns nSd ejh ikD tkbh, F[ZXsk nogB
eoB tkbh, soeK ~ od eoB tkbh, sgd si tkbh, igD tkfbnK ~
fitkT[D tkbh, F;sqK ~ ubkT[D tkbh ns nkfd, nBhb (frDsh s'I go),
nrkX ns nG? ;o{g tkbh! (soh) i? i?eko j't.220.

uzubk uyzrh nbe G[izrh s[zd s[ozrD fsS ;o.


eoe;k e[mko Boe fBtko nXw T[Xko s{o Gi.
dkfwBh dwze ejfo b`e nkfd ns`e eq{o eE.

T[ ; sfs

uz u b

B? D K

ns

nz r K

tkbh,

;Z g DhnK

torhnK

}[ b \K

tkbh,

c[ o shb

x'V tKr fsyh ns s} shoK tkbh, fsyk e[jkVk XkoB eoB tkbh, BoeK
s'I pukT[D tkbh, gkghnK ~ skoB tkbh ns bzphnK pKjtK tkbh, fpibh
torh uwe tkbh, Fo tor gsb be tkbh, w[ZY s'I fGnkBe ns em'o
eEk tkbh, oesphi dk BkF eoB tkbh, F[zG ~ uhoB tkbh, fBF[zG ~ fwXD
tkbh! (soh) i? i?eko j't.221.
(j) ewb torhnK nZyK tkbh, ;'r ns T[dk;h
fceoK ~ ]sw eoB tkbh ns Foho T[s etu e;D

~ fwNkT[D tkbh,
tkbh, fpibh tKr

uzubk fgqnzrh pd gq;zrh si s[ozrh yzv n;[oz 3.


i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd nBkfd nrkfX T[oXz. 12. 222.

jZ;D tkbh, s's tor


~ rq;D tkbh, fpibh
dh ukb tkbh, d?IsK
nkfd, nBkfd, nrkX,

xzNek fpoki? 4 o[DM[D pki? Gqw G? Gki? ;[Bs ;[oz.


e'feb ;[fB bki? febfpy Gki? ;[y T[goki? wfX T[oz.

(fi; d be Bkb) pzBQhnK fezBehnK i' fJe-;wkB tidhnK jB, fiBQK


d ;[o ~ ;[D e Gow ns G? Gi iKd jBl T[; nktk} ~ ;[D e e'fJb th

d[oiB db dM? wB sB foM? ;G? B Gi? o'joDz 5.

FowkT[Idh j?, gkg d{o j' iKd jB, fjod ftu ;[y (FKsh) g?dk j[zdh j?l (j)
d[oiBK dh \"i ~ wkoB tkbh, sB wB ftu ohMD tkbh ns G? Bkb :[ZXG{wh s'I B GZiD tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh, uzv okyF ~ uhoB tkbh,
nkfd-ekb s'I g{ih ikD tkbh! (soh) i? i?eko j't.223.

i? i? j';h wfjyk;[o wodB uzv ueqsB nkfd r[oz. 13. 223.

ukuoh gqi'XB d[;N fpo'XB o'; no'XB eq{o fpqs.


X{wqkS fpX[z;B gqb? gqi[z;B ifr fpX[z;B ;[X ws.
ikbgk i:zsh ;sq wEzsh d[;N gqdkjB rkV ws.
i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd i[rkfd nrkfX rs. 14. 224.

yfsqnkfD yszrh nG? nGzrh nkfd nBzrh nrkfX rs.


fpqVbkS fpjzvD uSo dzvD si gquzvD nkfd fpqs.
;[o Bo gqfsgkoD gfss T[XkoD d[;N fBtkoD d'y jo.
i? i? j';h wfjyk;[o wodB fp; fpX[z;B f;q;fN eo. 15. 225.

1H @gqekoD# 2H @nBkd# 3H @;[o`# 4H @fpri?# 5H @jo'jo`#

o'eD

Be tkbh, ;[ftZqshnK ~ ;zg[FN eoB tkbh ns d[FNK


tor ;[zdo Foho tkbh, td d gq;zr tkbh, s} x'Vh
dk yzvB eoB tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh ns
T[go ~ T[mD tkbh! (soh) i? i?eko j't.222.

(j) uzr F;sqK tkbh, d[FNK dk fto'X eoB tkbh, o'j Bkb t?ohnK ~
tkbh, em'o ;[Gk tkbh, X{wqB?B okyF dk BkF eoB tkbh, gob' g?dk

eoB tkbh (gob' wukT[ D tkbh), irs dk ftBkF eoB tkbh, F[ Z X ws


tkbh, ikbgk gops ~ fisD tkbh (Gkt ikbgk dth), t?ohnK ~ popkd
eoB tkbh, d[FNK ~ ;kVB tkbh, ns nfs nfXe w;sh tkbh, wfjyk;[o ~
wkoB tkbh, nkfd-i[rkfd s'I nrkX rsh tkbh! (soh) i? i?eko j't.224.
(j) SsqhnK tor pkDK tkbh, G? ~ B wzBD tkbh, BFN B j' ;eD
tkbh, w[ Z Y s' I jh Foho-ofjs o{ g tkbh ns nrkX ukb-Ykb tkbh,
fpqVbkS d?Is ~ wkoB tkbh, fuZSo okyF ~ dzv dD tkbh, gquzv si tkbh,
Fo{ s'I jh nfijh fposh tkbh, dtfsnK ns wB[ZyK ~ gkbD tkbh, gfssK
dk T[ZXko eoB tkbh, d[FNK ~ ]sw eoB tkbh ns d'yK ~ joB tkbh,
wfjyk;[o ~ wkoB tkbh, ftFt ~ BFN eoB tkbh ns f;qFNh dh f;oiBk
eoB tkbh! (soh) i? i?eko j't.225.

45

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

45

dkfwBh gqek; T[Bs 1 Bk; i'fs gqek; ns[b pb.


dkBth gqeoyD ;o to toyD d[; N gqXoyD fpsb sb.

gqekF

(j) fpibh tor gqekF tkbh, T[u-bzp Be tkbh, uwed (ujo d)


tkbh ns ns[Zb pb tkbh, d?IsK dh \"i ~ (:[ZX-G{wh ftu) wX'bD

n;Nk:[X pkjD p'b fBpkjD ;zs gBkjD r{V rs.

tkbh,

uzr

ns

ftsb

i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd nBkfd nrkfX fpqs. 16. 226.

(d{ik gkskb) se g;oB tkbh, nZm fe;wK


p'bK ~ fBGkT[D tkbh, ;zsK ~ UN dD

d jZfEnkoK ~ ubkT[D
tkbh ns rzGho rsh

tkbh,
tkbh,

wfjyk;[o ~ wkoB tkbh,


i? i? e ko j' t / . 226.

s'I

(soh)

d[y d'y gqGSD ;te oSD ;zs gqsSD ;[X ;o.

shoK

dh

toyk

eoB

tkbh,

d[FNK

nkfd-nBkfd

ekb

XwekT[D

nrkX

tkbh

;[Gk

tkbh!

;kozr ;Bkj d[;N gqdkj nfo db rkj 2 d'y jo.


rziB r[wkB ns[b gqtkB ;`fs iwkB nkfd nzs.

;zsK

(j) d[yK ns d'yK ~ yk ikD tkbh, ;teK dh ofynk eoB tkbh,


~ gqsZy j'D tkbh, fsy shoK tkbh (iK F[ZX ;o'to tkbh), sbtko

i? i? j';h wfjyk;[o wodB ;kX gqdSB d[;N j`s. 17. 227.

ns

etu

fbskVB tkbh, d'yK ~ d{o eoB tkbh, jzeko ~ BFN eoB tkbh, ns[Zb
gqtkfBnK tkbh, nzs ;wI }kwB ti'I gF nkT[D tkbh, nkfd s'I nzs se

XkoB

eoB

tkbh,

d[FNK

;kVB

tkbh,

t?ohnK

g;oB tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh, ;kX{ o[uhnK tkfbnK ~


tkbh ns d[FNK ~ wkoB tkbh! (soh) i? i?eko j't.227.

v[ev[eh vwze? pkx pp`e? G[ik co`e? ;[X rs.


i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd i[rkfd nBkfd ws. 18.228.

uzdqkBB uko? Boe fBtko? gfss T[Xko? w[zv wE.


i? i? j';h wfjyk;[o wodB X{wq fpX[z;B nkfd eE. 19. 229.

j'D

(;{oi) ~ fisD tkbh ns shyD ws tkbh, nZm F;sqK ~ uwekT[D tkbh,


F;sqK ~ dwekT[D tkbh, fpibh tKr fbFeD tkbh, nkfd ekb s'I nfij
;[ G k tkbh, jZ E Bkb v[ r v[ r h tikT[ D tkbh, F o ~ p[ e kT[ D tkbh,
cVedhnK pKjtK tkbh ns F[ZX ukb tkbh, wfjyk;[o dk wodB eoB tkbh
ns

uSok;[o wkoD Boe fBtkoD gfss T[XkoD Je GN.


gkgkB fpjzvB d[;N gquzvD yzv nyzvD ekb eN.

gqsZy

(j) ;G ekoBK ~ eoB tkbh, jzeko ~ BkF eoB tkbh, i'fs tkb

ekoD eohbh rop rjhbh i'fs fishbh s[zd ws.


n;NkfJX uweD ;;sq MweD dkfwfB dweD nkfd fpq s .

db

T_Xko

nkfd

nBkfd

i[rkfd

(j)

fuZSo

d?Is

eoB

tkbh,

;[GN

(fJe-;wkB)
wkoB
Fesh

uzvD tkbh, B yzfvs j' ;eD


th eND tkbh, uzdqwk Bkb'I th

tkbh,
tkbh,

ws

tkbh!

BoeK
gkgK

s'I

(soh)

i?

pukT[D

BFN

eoB

i?eko j't.228.
tkbh,
tkbh,

gfssK

dk

d[FNK

tkfbnK dk yzvB eoB tkbh ns fwqs{ ~


;[zdo w[y tkbh, BoeK s'I S[Nekok fdtkT[D

tkbh, gkghnK ~ skoB tkbh, w[zv d?Is dk ftBkF eoB tkbh, wfjyk;[o ~
wkoB tkbh, X{wqb'uB dk ftBkF eoB tkbh, nkfd ekb s'I fJ; gq;zr tkbh!
(soh)
oesk;[ o wodB uz v ueq d B dkBt nodB fpVkb pX .
;o Xko fppoyD d[oiB XoyD ns[b nwoyD Xow X[i.
X{wqkS fpX[z;B ;q'Ds u[z;B ;[zG fBgks fB;[zG wE.
i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd nBhb nrkfX eE. 20. 230.

i?

i?eko

j't.229.

(j) oes phi okyF ~ wkoB tkbh, uzv d?Is ~ uhoB tkbh, dkBtK
dbD tkbh, fpVkb d?Is dk pZX eoB tkbh, s} shoK dh MVh brkT[D

tkbh, d[oiBK ~ XwekT[D tkbh, ns[b eq'X tkbh ns Xow dh X[ik wzBh
ikD tkbh, X{wq-B?B dk BkF eoB tkbh (oes phi dk) bj{ ghD tkbh,
;[zG ~ wkoB tkbh, fB;[zG ~ wZED tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh ns nkfdekb s'I nDfrDs ns nrkX gq;zr tkbh! (soh) i? i?eko j't.230.

1H @T[BsB# 2H @;ko#

4 6

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

sP g q ; kfd. gkXVh Sz d

s[w ej' dt ;opz fpuko. fiw ehU nkfg eos g;ko.


idfg nG{s nBG? nBzs. sT[ ej' iEk wfs sq?D szs. 1. 231.
eosk eohw ekfdo feqgkb. ndP? nG{s nBG? fdnkb.
dksk d[ozs d[y d'y ojs. fij Bfs Bfs ;G pd ejs. 2. 232.

nekb

T[ ; sfs

4 6

soh feqgk Bkb. gkXVh Szd

dt! s[;hI fJj ;G ftuko g{ote d;' fe eos

(;koh f;qFNh

dk) g;ko fetI ehsk j?< GktI (T[j) G"fse sZsPK s'I go, G?-ofjs ns pnzs
j? sK th nkgDh fij' fijh p[ZXh j?, T[; dh ftt;Ek d;dk jK.231. (T[j
gowkswk ;G dk) eosk j?, pyfFF eoB tkbk j?, Fesh tkbk j?, feqgkb{
j?, ndP?s o{g j?, sZsPK dh ouBk s'I go j?, vo s'I ofjs j?, dfJnk eoB
tkbk j?, pnzs dksk j?, d[yK-d'yK s'I ofjs j?, fi; ~ ;ko td pnzs pnzs
efjz d

jB.232.
(T[;

eJh T{u Bhu ehB' pBkT[. ;G tko gko ik e' gqGkT[.


;G iht izs ikBzs ikfj. wB w{V feT[ B ;tzs skfj. 3. 233.
eJh w{V gsq1 g{ik eozs. eJh f;X ;kX[ ;{oi f;tzs.
eJh gbfN ;{oi f;idk eokfJ. gqG Je o{g dP? e? bykfJ. 4. 234.

B)

eJh

T[u

BhtI

pDkT[

pDkJ

jB,

T[oko

gko

(T[;

dk)

gqGkt j?, i' ;ko ihtK izs{nK dh rfsftXh ~ ikDdk j?. (j) w{oy wB!
(fco) T[; ~ feT[I BjhI f;wodk.233. eJh w{oy (fpb iK s[b;h d/) gZsoK
Bkb
eJh
j?,

(T[; dh) g{ik eod jBl eJh f;ZX ;kXe ;{oi dh ;tk eod jBl
;{oi d T[bN (gZSw) tb f;idk eod jBl gqG{ sK fJe o{g tkbk
(fco

T[;

~)

dP?s

o{g

ftu

fetI

tfynk

ik

;edk

j?.234.

nBfSi si nBG? gqek;. dksk d[ozs ndP? nBk;.


;G o'r ;'r s ojs o{g. nBG? nekb nS? ;o{g. 5. 235.

(T[j gqG{) B fSZiD tkb si tkbk j? ns T[j ;[sj-f;ZX gqekfFs


j'D tkbk j?l pnzs dksk j?, ndP?s ;o{g ns BkF-ofjs j?l T[j ;G o'rK

eo[ D k fBXkB ekfwb feq g kb. d{ y d' y jos 2 dksk fdnkb.

;'rK s'I ofjs o{g tkbk j?l G?-ofjs, ekb-ofjs, BkF-ofjs ;o{g tkbk
j?.235. (T[j) feqgk dk ]}kBk j?, g{oB feqgkb{ j?, d[y-d'y ~ BFN eoB

nziB fpjhB nBGzi BkE. ib Eb gqGkT[ ;opsq ;kE. 6. 236.

tkbk j?, fdnkb{ dksk j?, wkfJnk s'I ofjs ns nN[ZN ;[nkwh j?. (T[; dk)
ib-Eb
fij ikfs gkfs Bjh Gd Gow. fij ozr o{g Bjh Je Xow.

ftu

gqGkt

j?

ns

;G

Bkb

(owD

eoB

tkbk)

j?.236.

fi; dh e'Jh ikfs, pokdoh ns Gow Gd BjhIl fi; dk e'Jh ozr-

fij ;sq[ fwsq d'T{ Je ;ko. nS? ;o{g nfpub ngko. 7. 237.
ikBh B ikfJ fij o{g oy. efj pk;[ sk;[ efj eT[B[ Gy.

o{g BjhI j? ns etb fJe' jh Xow (eosZt) tkbk j?. fi; bJh t?oh ns
fwso d'tI fJe-;wkB jB. (T[; dk) ;o{g BkF-ofjs, ngko ns ;fEo

efj Bkw sk;[ j? etB ikfs. fij ;sq[ fwsq Bjh g[sq Gqks. 8. 238.

j?.237. fi; dh o{g-oyk ikDh BjhI iKdh. T[; dk tk; feE/ j?, T[; dk
G; fejVk j?, T[; dk Bkw eh j? ns T[; dh ikfs eh j?< (T[; pko e[M

BjhI fejk ik ;edk) fi; dk B e'Jh t?oh j?, B fwso j?, B g[Zso ns
Gok

(T[j) feqgk dk ]}kBk j? (ns ;koh f;qFNh dk) ekoB ;o{g j?l fi;

eo[Dk fBXkB ekoD ;o{g. fij ueq fujB Bjh ozr o{g.
fij yd Gd Bjh eow ekb. ;G iht izs eh eos gkb. 9. 239.
T[oXz fpojs f;X ;o{g. p[Xz ngkb i[Xz nB{g.
fij o{g oy Bjh ozr okr. nBfSi si nBfGi ndkr. 10. 240.

j? . 238.

dk e'Jh fuzBQ-uZeo ns o{g-ozr BjhI j?l i' yd, Gd, ekb ns eow s'I
go
j?l i' ;G iht-izs{nK dh gkbBk eodk j?.239. i' T[ukD-BhtkD
(tkX-xkN) s'I fpBk ns f;ZX (ekwb) ;o{g tkbk j?l (T[j) ngko p[ZXh tkbk
ns nB{g :[ZX eoB tkbk j?l fi; dk e'Jh o{g, oyk ns okr-ozr BjhI
j?l (fi; dk) si B fSZiD tkbk ns i' B gqGkfts j'D tkbk j? ns B
jh

1H @gkso#, @fgs[#

2H @ojs# 3H @nSq#

ebz fes

j' D

tkbk

j? .240.

47

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

ib Eb wjhg pB1 sB d[ozs. fij Bfs Bfs fBf; fdB T[uozs.


gkfJU B ikfJ fij g?fo gko. dhBkB d'y dfjsk T[dko. 11. 241.
eJh e'fN fJzdq fij gkfBjko. eJh e'fN o[dq i[rhnk d[nko.
eJh pd fpnk; pqjwk nBzs. fij Bfs Bfs fBf; fdB T[uozs. 12. 242.

sP g q ; kfd. ;P ? :

dhfBB eh gqfsgkb eo? fBs ;zs T[pkfo rBhwB rko?.


gS g;{ Br Bkr BokfXg ;op ;w? ;G e' gqfsgko?.
g'ys j? ib w? Eb w? gb w? efb e Bjh eow fpuko?.
dhB dfJnkb dfJnkfBfX d'yB dys j? go[ ds B jko?. 1. 243.

dkjs j? d[y d'yB e" db d[iB e gb w? db vko?.


yzv nyzv gquzv gqjkoB g{oB gqw eh gqhfs ;zGko?.
gko[ B gkfJ ;e? gdwkgfs pd esp nGd T[uko?.
o'i jh oki fpb'es okfie o'fy o{jkB eh o'ih B Nko?. 2. 244.

ehN gszr e[ozr G[izrw G{s Gfty GtkB pBkJ.


dt ndt yg nj`wt 2 B Gt bfyU Gqw f;T[ GowkJ.
pd g[okB esp e[okB j;/p Ee eo jkfE B nkJ.
g{oB gqw gqGkT[ fpBk gfs f;T[ feB ;qh gdwkgfs gkJ. 3. 245.

nkfd nBzs nrkfX ndP?y ;[ G{s Gfty GtkB nG? j?.


nzfs fpjhB nBksw nkg ndkr nd'y nfSdq nS? j?.
b'rB e eosk josk ib w? Eb w? Gosk gqG t? j?.
dhB dfJnkb dfJnk eo ;qhgfs ;[zdo ;qh gdwkgfs J j?. 4. 246.
ekw B e'qX B b'G B w'j B o'r B ;'r B G'r B G? j?.
dj fpjhB ;Bj ;G' sB Bj fpoes nrj nS? j?.
ikB e' ds nikB e' ds iwhB e' ds iwkB e' d? j?.
ekj e' v'bs j? s[woh ;[fX ;[zdo ;qh gdwkgfs b? j?. 5. 247.
1H @wfjpB# 2H @j`wt#

nekb

T[ ; sfs

47

(T[j) ib-Eb dk okik ns pBK s FohoK ftu pnzs (o{g ftu


g;fonk j'fJnk j?)l fi; ~ oks-fdB pnzs pnzs ejhdk j?. fi; dk d{ik
ezYk (@gko#) BjhI gkfJnk ik ;edk. T[j T[dko ;o{g tkbk dhBK-d[yhnK dk
d'y joB tkbk j?.241. fi; d eJh eo'VK fJzdo gkDh God jB (;tk
eod jB)l eJh eo'V o[do T[; d d[nko Bkb i[V j'J jBl eJh tdftnk; ns pF[wko pqjwk fi; ~ oks fdB pnzs pnzs (efj e) T[ukod
jB.242.
soh feqgk Bkb. ;?P:

(T[j gqG{) dhBK-d[yhnK dh ;dk gqfsgkbBk eodk j?, ;zsK ~ T[pkodk


j?
ns nfsnkukohnK dk ftBkF eodk j?. gzShnK, gF{nK, gjkVK, ;ZgK ns
okfinK dh ;G tb gqfsgkbBk eodk j?. (i') ib-Eb (ftub ihtK) dk
gb ftu jh gkbD g'FD eodk j? ns efb-ekb (ftu j'D tkfbnK dk)
eow BjhI ftukodk. T[j dhB-fdnkb, dfJnk dk ;w[zdo, d'yK ~ dy eh th
d D ' ;z e ' u BjhI eodk.243.
d[yK ns d'yK ~ ;kVdk j? ns d[oiBK d dbK ~ gb Go ftu dbwb fdzdk j?. i' B yzv ik ;eD tkfbnK dk BkF eoB tkbk, gquzv si
tkfbnK T[s gqjko eoB tkbk ns fBFekw gqw dh gqhs ~ gkbD tkbk j?.
(fi; dk) gko ftFD{ BjhI gk ;edk ns td-esp (T[; ~) nGd (fi; dk
ojZ; B ;wfMnk ik ;e) efjzd jB. jo o'} gowkswk ;kv r[gs GdK ~
tydk j?, go r[Z; ftu nk e ihtK dh o'}h pzd BjhI eodk.244.
(fi; B) ehV, gszr, fjoB, ;Zg, G{sekb, toswkB ekb ns GftFs
ekb pDkJ jBl dts ns d?Is jzeko ekoB yZg rJ, (fe; B T[;dk) Gd B
gkfJnk, (T[j) GowK ftu jh Gowd oj. td, g[okD, esp, e[okB nkfd
(Xow g[ ; seK) pj[ s frDsh-fwDsh eodhnK (fj;kp brkT[ I dhnK) jko
rJhnK, go (T[BQK d) jZE e[M B nkfJnk.
g{oB gqw d gqGkt s'I fpBk (d;')
fe; B gowkswk ~ gqfsFmk ;fjs gqkgs ehsk j?.245.
(T[j gqG{) ;G dk nkfd, nBzs, nrkX, dP?F-ofjs ns G{s, Gftys
ns toswkB fszBK ekbK ftu G?-ofjs j?. (T[j) nzs s'I ofjs, ][d nBksw,
dkra s'I fpBk, d'y s'I ofjs, fSdq s'I fpBk ns BkF s'I w[es j?. (T[j) b'eK
dk eosk th j? ns
josk th, ib-Eb ftu (;ko ihtK dh) gkbDk eoB
tkbk T[jh gqG{ j?. dhB-fdnkb, dfJnk dh ykD, wkfJnk dk ;[nkwh ;[zdo
gq G { T[ j h j? . 246.
ofjs,
ofjs
ofjD
gqkDh!

(fi; ~)
;G Bkb
j?. (i')
tkfbnK)
sz{) feT[I

ekw, eq'X, b'G, w'j, o'r, ;'r, G'r ns G? BjhI j?, (i') dj;Bj eoB tkbk, w'j s'I ftoes, xo s'I fpBk ns BkF s'I
usB ihtK ~ fdzdk j?, iV t;s{nK ~ fdzdk j?, }whB (ftu
~ fdzdk j?, nkekF (ftu ftuoB tkfbnK ~) fdzdk j?. (j
v'b fojk j?, soh ]po ;[zdo gowkswk b? fojk j?.247.

48

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

o'rB s no[ ;'rB s ib i'rB s pj[ Gkfs pukt?.


;sq nBe ubkts xkt sT{ sfB Je[ B bkrB gkt?.

(T[j)

o'rK

s'I,

pukT[Idk

okys j? ngB' eo[ d? efo gkg ;p{j B GNB gkt?.

T[s

n"o eh pks ejk ej 1 s' ;" ;[ gN jh e gN phu pukt?. 6. 248.

;ko

gkg

T[;

se

eh

ejK,

T[j

(wksk

;'rK

j?.

t?oh

nBe

T[ ; sfs

s'I,

tko

ib

48

(jfEnko)

iht-izs{nK

ubkt,

(go)

s'I

nBe

sK

th

YzrK

Bkb

Foho

T[;

fJe BjhI br ;edk. (T[j ;G ~) nkgDk jZE d e oydk j? ns

iS G[izr ;[ dkBt dt nGt s[w? ;G jh efo fXnkt?.

gj[zu

jh

d)

BjhI

gN

;ed.

ftu

(j

roG

fifrnk;{!)

d"okB

th

s?~

j'oK

pukT[Idk

dh

rZb

j?.248.

(j gqG{!) :eF, ;Zg, d?Is ns dts nkfd ;ko s[jk~ nGd eo e

G{fw nek; gskb o;ksb iS G[izr ;G? f;o fBnkt?.


gkfJ ;e? Bjh gko gqGk j{` e' Bfs jh 2Bsj pd2 pskt?.

fXnkT[Id

y'i Ee? ;G jh y[ihnk ;[o jko go jfo jkfE B nkt?. 7. 249.

gqG[sk

jB.

G{wh,

nkekF,

iht) ns :eF,
dk

gko

gkskb,

o;ksb

nkfd

(ftu

t;D

tkb

;ko

;Zg nkfd ;ko (s?~) ;h; fBtkT[Id jB. e'Jh th (soh)


BjhI

gk

;edk

ns

td

th

(s?~)

pnzs

pnzs

efjzd

jB.

;ko y'ih dts y'i eod Ee rJ, jko rJ, (go) gqG{ fe; d th (jZE)
BjhI

nkfJnk.249.

Bkod ; us[okBB ; o[wBkfoy ; ;Gj{` fwfb rkfJU.

Bkod

tofrnK,

pqjwk

fifjnK,

o'wjoFD

foFh

tofrnK

;GBK

B)

pd esp B Gd bfyU ;G jkfo go jfo jkfE B nkfJU.

fwb

gkfJ ;e? Bjh gko T[wkgfs f;X ;BkE ;BzsB fXnkfJU.


fXnkB Xo' fsj e' wB w? fij e' nfws'i ;G? ifr SkfJU. 8. 250.

BjhI. ;G (:sB eo eo e) jko rJ jB, go gowkswk fe;

BjhI

:F

nkfJnk.

;fjs

okr B o{g B oy B ozr B ;ke B ;'r B ;zr fsjko.


nkfd nBkfd nrkfX nGy ndP?y ifgU fsB jh e[b sko. 9. 251.

Xo'

j?.

(T[;

dk)

pqjwk-g[ZsoK

fXnkB
pd g[okB esp e[okB nGd fBqgkB ;G? gfujko.
Gd B gkfJ ;feU nBGd e' yds j? nBSd g[eko.

rkfJnk

feT[Ife

tdK,
nzs

th
T[;

espK
fFt

f;woB
dk

(d

gVQB

th

gqkgs

ehsk

j?.

nfws

tkfbnK

BjhI
(j

si

;ko

oki

eo

T[;

ftu

tfynk

d th jZE

;fenk,

gqkDh!)
irs

T[;

f;ZXK,

BkEK

wB

ftu

dk

g;fonk

j'fJnk

j?.250.
td,
(~

g[okD,

gqkgs

eoB

esp,
dk

e[okB

:sB

ns

eod

oj

go)

Gd
Ee

ik
rJ.

;eD

tkb

gowkswk

T[;

nGd

gowkswk

d Gd ~ gqkgs B eo ;e, T[j d[yh j' e (T[; gow ;Zsk ~) @nSd# (BK
Bkb) :kd eod jB. (fi; dk) B okr j?, B o{g-oyk j?, B e'Jh ozr j?,
B ;ke j?, B ;'r j?, T[j gqG{ ;dk so ;zr j?. (i') nkfd, nBkfd, nrkX,

shoE e'N ehJ fJ;BkB dhJ pj[ dkB wjk pqs3 Xko.

nGy,

d; fcfoU eo G; sg'XB e; Xo B fwb jfo fgnko.


nk;B e'fN eo n;NKr Xo pj[ fBnk; eo w[y eko.

ns

dhB dfJnkb nekb Gi fpB[ nzs e' nzs e/ Xkw f;Xko. 10. 252.

fcodk

ndP?F

(gqG{)

(e'Jh

fifrnk;{

wjkB
oj,

fwbdkl
sP g q ; kfd.

efps[

nsq e ub:k fSsq Ssq e Xo:k


SsqXkohU e Sb:k wjk ;sqB e ;kb j?I.
dkB e fdt:k wjk wkB e pY:k
nt;kB e fdt:k j?I eN:k iw ikb j?I.
i[X e fis:k nT[ fpo[X e fwN:k
1H @ej'I# 2H @Bs nGs#, @Bsj Gd# 3H @fpqs#

pqs

ns

(dhtkB

tkb

gowkswk

soh

feqgk

tkbk,

igdk
GktI)

XkoB

e;

eo'VK

XkoB

eo,

i'r

;kX{nK

tKr)

wz{j

Bkb.

Gi

nkgDh

shoEK

sg;thnK

nk;B
~

T[j

eo'VK

eol

(iNktK)

j?,

fpBk

eo
d

bJ,

ekb

(T[j)

dk

tkbk

nZm

(go

eol
~

jh

fJFBkB
Gy

nzr

nzs

e[b

sko
eo,

Xko

b?Idk

j?.251.

pj[s

dkB

d;-d;KsoK

dt
ftu

sK

th)

fgnkok

jfo

BjhI

XkoB

eo,

pj[s

fsnkr

eo

(go)
:woki

dhB-fdnkb,
d

xo

nekb
iKd

;o{g

jB.252.

efpZs

j gqG{! (sz{) n;sqK ~ ubkT[D tkbk, Xosh d Ssq ~ XkoB


Ssq-XkohnK (okfinK) ~ SZbD tkbk ns gqpb t?ohnK ~ ;bQD

j?I.

(sz{)

dkB

dD

iwK

dk

ikb

eZND

tkbk,
tkbk

pj[s
j?I.

wkD
(sz{)

tXkT[D

tkbk,

j'F-jtk;

:[ZX

fisD

tkbk,

dD

fto'X

tkbk
~

eoB
tkbk
ns

fwNkT[D

49

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

49

tkbk, ;qFm p[ZXh dD tkbk, wjkB wkBK dk th wkB j?I. (sz{) frnkB ~ ikDB
tkbk, wjkB p[ZXh dD tkbk, ekbK dk ekb ns wjkekb dk th ekb

ekb j{` e ekb wjk ekb j{` e ekb j?I. 1. 253.

j?I.253.

i'rh i'r ;kX? gT[B ;kXBk fese pkX?


nkop e nkoph nokX so Bkw j?I.
coK e fcozrh wkB? ezXkoh e[o?;h ikB?
gSw e gSwh gSkB? fBi ekw j?I.
wojNk wxb soh wB ;' sgf;nk eo?
fdqVt? fsbzrh gjukB Xow Xkw j?I. 2. 254.
pzr e pzrkbh fcojzr e fcozrk tkbh
fdbh e fdbtkbh soh nkfrnk w? ubs j?I.
o'j e o[jb wkx d; e wxb pho
pzr;h p[`db gkg g[zi e' wbs j?I.
r'yk r[B rkt? uhB wuhB e ;h; B:kt?
fspsh fXnkfJ d'y dj e dbs j?I.
fiB? s'fj fXnkfJU fsB? g{oB gqskg 1 gkfJU
;op XB Xkw cb c[b ;' cbs j?I. 3. 255.
dt dtskB e" ;[o; dkBtkB e"
wj; rzr XkB e" nG; ejhns[ j?I.
ozr w? ozrhB okr o{g w? gqphB
n"o ekj{` g? B dhB ;kX nXhB ejhns[ j?I.
gkJhn? B gko[ si g[zi w? ngko
;op fpfdnk e T[dko j?I ngko ejhns[ j?I.
jkEh eh g[eko gb gkS gj[zus skfj
uhNh eh fuzxko gfjb jh ;[Bhns[ j?I. 4. 256.
es fJzdq d[nkok es pqjwk w[yuko
es feq;B ntsko es okw ejhns[ j?I.
es ;f; ok;h es ;{oi gqek;h
es w[zvhnk T[dk;h i'r d[nko djhns[ j?I.
es wjkdhB es fpnk; ; gqphB
es e[wo e[bhB es iS ejhns[ j?I.
eos j? fpuko g? B g{oB e' gkt? gko
skjh s ngko fBokXko bjhns[ j?I. 5. 257.
@gqkgs#

T[ ; sfs

wjk p[fX e fdt:k wjk wkB j{` e wkB j?I.


frnkB j{` e frnksk wjk p[fXsk e dksk dt
g{oph B gko gkt? fjzr[bk fjwkb fXnkt?
r'fo rodih r[B rkt? so Bkw j?I.

1H

nekb

fJbke
r[od}h

g{ot d;K d fBtk;h (sok) nzs BjhI gk ;e, fjzrbki (weokB


d fBtk;h) ns fjwkb (d fBtk;h) s?~ f;wod jB. r'o ns
(fJBQK fJbkfenK d tk;h) so Bkw d r[D rkT[Id jBl i'rh (s?~

y[F eoB bJh) i'r-;kXBk eod jB, gqkDk:kw (g"D dh ;kXBk) ftu fesB/
e[ br j'J jB ns nop dF d noph b'e so Bkw dh nkokXBk eod
jB. coK; dF d coK;h;h (s?~) wzBd jB, ezXkoh ns e[oFh th (s?~)
ikDd jB ns gZSw fdFk d gZSwh (b'e th so Bkw dh nkokXBk ~ jh)
nkgDk eosZt ;wMd jB. wjkokFNo d fBtk;h, wrX dF d tk;h wB
s'I soh sgf;nk eod jBl dqkftV ns fsbzr dF d tk;h (th s?~) XowXkw

ti' I

gSkDd

jB.254.

pzrkb gqdF d pzrkbh,


(nkfd ;ko) soh nkfrnk ftu
d wxb, pzrkbh s/ p[zdb yzv
;w[Zu ~ BFN eo fdzd jB.
d fBtk;h (s?~) f;o M[ekT[Id

fcozr dF d cozrh ns fdZbh d fdbtkbh


ubd jB. o[jb yzv d o[jb, wrX gqdF
d :[ZX tho (sok Bkw igd j'J) gkgK d
r'oy (sok) r[D rkT[Id jBl uhB ns wuhB
jB ns
fspsh b'e th (soh) nkokXBk

eo e nkgD Foho d d'yK ~ BFN eod jB. fiBQK B (j


gqG{!) s?~ ifgnk
j?, T[BQK B (sok) g{ok gqskg gk fbnk j? ns T[BQK dk xo pkjo c[bK cbK
ns XB Bkb Gog{o j' frnk j?.255.
(sz{) dftfsnK (~ f;fynk dD bJh) pqj;gsh,
d?IsK (~ wkoB bJh)
fJzdo, rzrk ~ XkoB eoB bJh fFt pD iKdk j?I, (s?~) T[Ii G;-ofjs
jh fejk iKdk j?.
(sz{) ozr ftu ozrs j?I, okr o{g ftu pj[s gqphB j?I
ns fe; d nXhB BjhI j?I, go ;zsK d t; ftu df;nk iKdk j?. (sok)
gko BjhI gkfJnk ik ;edk, (sz{) ngko si dk ;w[Zu j?I, ;koh ftfdnk dk
T[dko (;[nkwh) j?I, ns (s?~) ngko fejk iKdk j?. (so e'b) jkEh dh
fuzxkV gb Go pkd gj[zudh j?, go ehVh dh g[eko gfjbK ;[Dh iKdh
j?.256.
jh

(so) d[nko T[s fesB fJzdo, fesB jh uko w[yK tkb pqjw, fesB
feqFB ntsko ns fesB jh okw ntsko (yV's) d; iKd jB. fesB

jh uzdqw (ns T[BQK dhnK) okFhnK, fesB jh gqekF eoB tkb ;{oi, fesB
jh T[dk;h, ;zfBnk;h, i'rh (so) d[nko (T[s p?m) X{Dh pkb oj jB. fesB
jh w[jzwd (wjkdhB) jB,
fesB jh ftnk; tor fBg[D jB, fesB jh
e[po, fesB jh e[bhB ns fesB jh :eF nytkT[Id jB. (fJj ;G sok)
ftuko eod
jB, go g{oB (pqjw) dk gko BjhI gk ;ed, fJ; eo e
(s?~) ngko ns fBokXko ;wfMnk iKdk j?.257.

5 0

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

5 0

g{oB ntsko fBokXko j? B gkoktko


gkJhn? B gko g? ngko e? pykBhn?.

nko-gko BjhI gkfJnk ik ;edk, B jh sok e'Jh (gob gk; dk) ezYk j?,

ndP ? nfpBk;h gow g{ o B gq e k;h

(fJ; bJh s?~) ngko fejk iKdk j?. (sz{) ndP?s, nftBkFh, ;qFm ns g{oB

wjk o{g j{` e ok;h j? nBk;h e? e? wkBhn?.


izsq j{` B ikfs ik eh pkg j{` B wkfJ sk eh

gqekF

g{oB gqGk eh ;[ SNk e? nB[wkBhn?.


si j{` e' szsq j? fe oki;h e' izsq j?

T[; dk fgsk ns wksk j?. (T[; ~) g{oB i'fs jh Mbe nB[wkBDk ukjhdk

w'jBh e' wzsq j? fBizsq e? e? ikBhn?. 6. 258.

dk

(j

tkbk

ekwBk eh ykB j? fe ;kXBk dh ;kB j?


fpoessk eh pkB j? fe p[fX e' T[dko j?.
;[zdo ;o{g j? fe G{gB e' G{g j?
fe o{g j{` e' o{g j? e[wfs e' gqjko[ j?.
dhBB e' dksk j? rBhwB e' rkoe j?
;kXB e' oSe j? r[BB e' gjko[ j?.7.259.
f;fX e' ;o{g j? fe p[fX e' fpG{fs j?
fe e[qX e' nG{s j? fe nS? nfpBk;h j?.
ekw e' e[fBzdk j? fe y{ph e' fdjzdk j?
rBhwB frfozdk j? fe si e' gqek;h j?.
ekb j{` e ekb j? fe ;sqB e ;kb j?

wzsq

eoB

gkJhn? B gko gkoktko j{` e' gko ik e'


ehis fpuko ;[ fpuko e' fBtk; j?.

j?,

iK

tkbk

(fJ;

bJh

s?~)

Bk;-ofjs

dk e'Jh YKuk (:zsq) BjhI j?, B ikfs j?, B jh

;G

d/

gqoe

ti'I

;wfMnk

iKdk

j?.258.

j?I

iK

;kX{nK

dk

ofyne

j?I,

iK

r[DK

dk

gjkV

j?I.259.

(sz{) w[esh (f;ZXh) dk ;o{g j?I, iK p[ZXh dh ;zgdk j?I, iK eq'X ~ ]sw
eoB

tkbk

ftfFFNsk
gqekfFs

j?I,
dD

eoB

iK

nwo

tkbk
tkbk

j?I,
j?I.

ns
iK
(sz{)

nftBkFh
t?ohnK
ekb

j?I.

~
dk

(sz{)

raoe
th

ekoi

eoB

ekb

eoB

tkbk

j?I,

iK

tkbk

j?I,

j?I,

iK

t?ohnK

si

d[y

iK
~
dD

tkbk j?I, iK fwsoK ~ g[FN eoB tkbk j?I, iK tkX (ftek;) dh ykD (@pk;h#)
j?I. (sz{) i'r dk :zsq j?I, iK si dk szsq j?I, iK w'fjs eo b?D tkbk wzsq

j?I.

fe ;[y e' eoB j? fe si e' gqek; j?.

j?I,

e[p[ZXh ~ BFN eoB tkbk j?I. (sz{) dhBK ~ dD tkbk j?I, iK t?ohnK ~ BFN

o{g e' fBtk; j? fe p[fX e' gqek; j?


fe f;Xsk e' pk; j? fe p[fX j{` e xo[ j?.

fp;P e' GoB j? fe ngdk e' joB j?

Gzvko

(sz{) ;[zdo ;o{g tkbk j?I, iK okfinK dk okik j?I, iK o{g dk th o{g j?I, iK

iK

wjhgB e' wzv j? fe fJ;sqh j? B Bo[ j?. 9. 261.

dk

j?I, iK ;kXBk dh F'Gk j?I, iK t?okr dk ;[Gk j?I, iK T[dko p[ZXh tkbk j?I.

j?I,

iwikb e' eN:k j? fe ekwBk e' eo j?.


si e' gquzv j? nyzvD e' yzv j?

o{g

(feT[Ife sok)

j?I, iK F[ZXsk dk xo j?I iK f;ZXhnK dk ;ko-sZsP j?I. (sz{) ekwBk dh ykD

i'r j{` e' izsq j? fe si j{` e' szsq j?


fe w'jBh e' wzsq j? fe g{oB gqek;h j?. 8. 260.

ndtB e' dt j? fe ;[Xsk e' ;o[ j?.


ikB e' pu:k j? fJwkB e' fdt:k j?

wjkB

th fBokXko j?I

(j gqG{! sz{) si dk wjkB fpqS j?I, iK okiBhsh dk rfsFhb ;o'to

iK

dtB e' dt j? fBoziB nGt j?

(sz{)

j?. (T[j) si dk szsq j?, okiBhsh dk :zsq j?, iK w'fjs eoB tkbh Fesh

j?I,

fe fwsqB e' g'ys j? fe fpqXsk e pk;h j?.

j?I,

g{oB ntsko j'

;wMDk ukjhdk j?. fi;

si j{` e' so[ j? fe oki;h e' ;o[ j?


;[Xsk e' xo[ j? fe f;Xsk eh ;ko[ j?.

gowkswk! sz{)

g{oB

gqekF

j?I.260.

(sz{) o{g dk xo j?I, iK p[ZXh dk gqekF j?I, iK w[esh (@f;Xsk#) dk fBtk;


p[ZXh

dk

fmekDk

j?I.

(sz{)

dtfsnK

dk

dtsk

j?I,

iK

wkfJnk-ofjs

ns Gd-ofjs j?I, iK d?IsK (ndtK) dk th dtsk j?I, iK F[ZXsk dk ;o'to


(sz{

GrsK

dh)

ikB

pukT[D

tkbk

j?I,

iK

JhwkB

dD

tkbk

iK :w-ekb ~ eZND tkbk j?I, iK ekwBktK ~ g{ok eoB tkbk j?I.


si ~ gquzv eoB tkbk j?I, iK
tkbk

j?I,

iK

okfinK

B yzv

;Ekfgs

eoB

j?I,
(sz{)

ik ;eD tkfbnK ~ yzfvs eoB


tkbk

j?I,

iK

fJ;soh

j?I

g[oF.261.
(sz{)
j?I,
gobk

ftFt

dk

GoB-g'FD

eoB

tkbk

j?I,

iK

fpgsk

joB

tkbk

iK ;[y dk ekoB o{g j?I iK si dk gqekF j?I. fi; dk gko T[oko iK


ezYk

th xo j?I.

ikfDnk

BjhI

ik

;edk,

ftuko

eohJ

sK

(sz{)

ftukoK

dk

fjzrbki ns fjwkb (d fBtk;h s?~) rkT[Id jB, jpFh ns

5 1

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

fjz r [ b k fjwkb? rkt? np;h jbph fXnkt?


g{oph B gko gkt? nk;k s nBk; j?.
dtB e' dt wjkdt j{` e dt j?
fBoziB nGt BkE ndP? nfpBkf; j?. 10. 262.

jbph

dP ? s -ofjs,

cNe ;h e? b k; ewkT{ r V ek;hg[ o


;h;k ;h ;[ozrkpkfd Bhe? ;'jhns[ j?.
fjwk ;h fjwkb? jo jko ;h jbpkBo
jz; e?;h jkihg[o dy w'jhns[ j?.
uzdB ;h uzgktsh uzdqwk ;h uzdqkfro
uKdBh ;h uKdrV iT[ B i' j hns[ j? .
rzrk ;w rzr Xkfo pekfB ;h fpbzdkpkfd
ehofs fsjkoh 7 eh T[ihnkoh ;'jhns[ j?. 13. 265.
cok;h fcozrh cok;h; e d[ozrh
weokB e fwqdzrh so rhs rkJhns[ j?.
Gyoh ez X koh r' f o ryoh rod i kukoh
gT[B e njkoh so Bkw[ fXnkJhns[ j?.
g{op gbkT{ ekwo{g nT[ ewkT{
;op mT[o w? fpoki? ijk ijk ikJhns[ j?.
g{oB gqskgh izsq wzsq s nskgh BkE
ehofs fsjkoh e' B gko gkJhns[ j?. 14. 266.
jko{

jwhok;h#

3H@;zX#

4H@ogk#

5H@uzd'oh#

6H@tjh#

tk;h)

fXnkT[Id

jB,

g{op

fBtk;hnK

dtfsnK dk th dtsk, wjkdt dk th dt j?I, (sz{) wkfJnk-ofjs, Gd-ofjs,

Sho e?;h ShoktfX SkS e?;h SsqkBo


Sgkeo e?;h Sfp ekbfJzdq e e{b e?.
jz;Bh 2;h ;hjk o{w jhok ;h2 j[;?Bkpkd
rzrk e?;h Xko ubh ;ks f;zX 3 o{b e?.
gkok ;h gbkT{rY o{gk 4 e?;h okwg[o
;'ok ;h ;[ozrkpkd Bhe ojh M{b e?.
uzgk ;h uzdoh 5 e'N uKdBh ;h uKdkrfV
ehofs fsjkoh ojh 6 wkbsh ;h c{b e?. 12. 264.

2H@;h;h

Bro

5 1

th (sok) nzs BjhI gkfJnk, (sz{ jo gqeko dhnK) nkFktK s'I ofjs j?I. (sz{)

nziB fpjhB j? fBoziB gqphB j?


fe ;te nXhB j? eN:k iw ikb e.
dtB e dt wjkdt j{` e dt BkE
G{fw e G[i:k j? w[jh:k wjk pkb e.
okiB e okik wjk ;ki j{` e ;kik
wjk i'r j{` e i'r j? Xo:k dqw Skb e.
ekwBk e eo j? e[p[fXsk 1 e' jo j?
fe f;Xsk e ;kEh j? fe ekb j? e[ukb e. 11. 263.

1H@fep[fXsk#

(jbp-JhokB

T[ ; sfs

ftBkF-ofjs

;[ n kwh

j? I .262.

(sz{) ekfbwk s'I ofjs j?I ns wkfJnk s'I ofjs fBg[D j?I, (sz{) ;teK
nXhB j?I ns (T[BQK d) iw-ikb ~ eND tkbk j?I. (sz{) dtfsnK dk

dtsk

ns

wjkdt

dk

dtsk

j?,

(sz{)

Xosh

G'rD

tkbk

ns

wjkB

pkfbektK ~ th w'j b?D tkbk j?I. (sz{) okfinK dk th okik, wjkB ;ki;iktNK dk ;ki j?I. wjkB i'rhnK dk th i'rh j?I ns fpqSK dh fSb (d
p;sq) XkoB eoB tkbk j?I. (sz{) ekwBktK g{ohnK eoB tkbk j?I, iK e[p[ZXsk
~ joB tkbk j?I, iK f;ZXhnK dk ;kEh (wkbe) j?I, iK ;kohnK e[ukbK ~ ]sw
eoB

tkbk

j? I .263.

iwBk

(soh ehosh) Sho-;w[zdo


d ezY
T[s uzdqwk dh

ftu d[ZX torh, Ssqg[o ftu bZ;h torh,


;[zdosk torh, ;hjk-o{w (Broh) ftu jz;Bh

fijh, j[;?Bkpkd ftu jho fijh ns ;ZsK ;w[zdoK d ;w[Zu ~ (bikT[D tkbh)
rzrk dh Xkok fijh, gbkT{rV ftu gko torh, okwg[o ftu uKdh fijh,
;kozrg[o ftu F'o fijh (;\?d soh ehosh) uzrh soQK ftnkgs j' ojh j?.
uzdoh d
feb ftu uzp d ;wkB, uKdkrVQ ftu uKdBh torh, soh ehosh
wkbsh

c[b

tKr

(jo

EK

g;o

e?bkF, ewkT{rV ns ekFhg[o


FhF tKr (soh ehosh) F[GkfJwkB j?.

ojh

j?).264.

ftu ;cfNe tKr, ;[ozrkpkd ftu


fjwkbk gops ftu po\ tKr, jbp

Bro ftu fFt d (fuZN ;Zg d) jko tKr, jkihg[o ftu jz; tKr (soh
ehosh etb) tyD Bkb jh w'fjs eo b?Idh j?. uzgktsh ftu uzdB fijh,
uzdqkfroh ftu uzdqwk fijh ns uKdrVQ
F'Gk tyh iKdh j?. rzrk dh Xko ftu
prfbnK

tKr

soh

ehosh

dh

;'Gk

;'G

ftu uKdBh torh (;\d soh)


rzrk tKr (F[ZX), fpbzdkpkd ftu
ojh

j?.265.

gko;h, cozrh, coK; d d'ozr b'e, weokB dF d fBtk;h (fwqdzrh)


nkfd so jh rhs rkT[Id jB. Gyoh (Gyo d fBtk;h), ezXkoh, r'oh, ryVh
ns @rod}#
dF ftu ftuoB tkb ns
g"D dk nkjko eoB tkb so
Bkw dh nkokXBk eod jB. g{op d gbkT{, ekwo{g ns e[wkT{ gqdF, fiE
fiE th ikJhdk j?, T[BQK ;kohnK EKtK s (sz{ jh) fpoki fojk j?I. (j) g{oB
gqskg tkb ns :zsqK-wzsqK d gqGkt s'I
gko BjhI gk ;edk.266.

7H@fjskoh

ofjs ;[nkwh! soh ehosh dk e'Jh

52

;qh

d;w-rqzE

sP g q ; kfd.

;kfjp

gkXVh

Sz d

nekb

T[ ; sfs

52

soh feqgk Bkb. gkXVh Szd

(sz{) dP?s-ofjs, BkF-ofjs, nv'b nk;B tkbk j?Il dP?s s'I w[es, nzs

ndP? nBk; nk;B nv'b. ndP? nBzs T[gwk ns'b.


nS? ;o{g np:es BkE. nkikB[pkj[ ;opk gqwkE. 1. 267.
ij sj wjhg pB fsB gqc[b. ;'Gk p;zs ij sj gqi[b.

s'I fpBk ns ns[b T[gwk tkbk j?I. (sz{) BFN B j'D tkbk nftnes BkE
j?I. nikBpkj[ ns j'o ;kfonK ~ fwXD tkbk j?I.267. fiE feE pB, fsqD

pB sB d[ozs yr fwqr wjkB. ij sj gqc[b ;[zdo 1 ;[ikB. 2. 268.

nkfd gqc[fbs jB (T[BQK dk sz{) okik j?I. fiE feE sz{ p;zs dh F'Gk tKr
uwe fojk j?I. pF[wko pBK ns
fsqDK ns gzShnK s izrbh gF{nK ftu
sz{

wjkB

(w"i{d)

j?I.

(sz{)

;[zdo

;[ikB

fiE

feE

gqc[fbs

j'

fojk

j?I.268.

e[ d ofs ewkb okfie ojhw. eo[ D kfBXkB ekfwb eohw. 3. 269.

gqc[fbs c[bK (ns T[; ftu uwedh g[Fg-X{b) dk w[eN (so f;o
T[s) ;[F'fGs j?, wkB' ekwdt f;o T[s u"o eo fojk j't. (sz{) ewkb e[dos

ij sj fpb'fe sj sj gq;'j. nkikB[pkj[ nfws'i w'j.


o';z fpojs e[o[DkfBXkB. ij sj gqc[b ;[zdo ;[ikB. 4. 270.

tkbk, ofjw eoB tkbk, ;G ~ o'}h dD tkbk, dfJnk dk Gzvko ns g{oB


p]fFF eoB tkbk j?I.269. (w?I) fiE
feE tydk jK, T[E T[E jh (sz{)

c[bsz gqc[b bfjbjs wT[o. f;fo Y[bfj ikB[ wBwEj uT[o.

cp fojk j?I. (sz{) bzphnK G[iktK tkbk, nfws pb tkbk ns w'j b?D tkbk
j?I. (sz{) eq'X s'I ofjs ns dfJnk dk Gzvko j?I. (j) ;[zdo ;[ikB!
(sz{)
pB fsB 2 wjhg ib Eb wjkB. ij sj gq;'j eo[DkfBXkB.
irwrs si g{oB gqskg. nzpo iwhB fij igs ikg. 5. 271.
;ks' nekb ;ks' gsko. fpEfoU nfdq;N fij eow iko. 6. 272. 3

fiE

feE

fiE

(sz{) pBK ns fsBfenK dk


feE j eo[Dk-fBXkB! (soh)

j'

fojk

j?I.270.
okik j?I ns
ib-Eb ftu
;'Gk (g;oh j'Jh j?). (sok)

wjkB jI.
g{oB si

ns gqskg irwrk fojk j?. nkekF ns Xosh ftu (sok jh) ikg ifgnk
ik fojk j?.271. ;ZsK nkekFK ns ;ZsK gkskbK ftu soh feqgk dk ikb
nfdqFN

1H @;[`d`# 2H @sB# 3H fJ; Szd d etb d' uoD fdZs j'D ekoB nX{ok gqshs j[zdk j?. eJh
phVK ftu nzs s @T[;ss ;zg{oB`# T[esh th fby fdZsh rJh j?

gqc[fbs

o{g

ftu

c?fbnk

j'fJnk

j?.272.

pfusq

BkNe

pfusq

1> ;fsr[ o gq ; kfd.


nE pfusq BkNe rqzE fby:s.
;q h w[ y tke gks;kjh 10

Bw;eko ;qh yVr e' eo" 3 ;[ fjs[ fus[ bkfJ.


g{oB eo"3 frozE fJj[ s[w w[fj eoj[ ;jkfJ. 1.

;qh ekb ih eh T[;sfs.4


fsq G z r h

gksFkjh

sPgq;kfd2 . d'jok

Sz d

yr yzv fpjzvz ybdb yzvz nfs oD wzvz popzvz.


G[i dzr nyzvz si gquzvz i'fs nwzvz GkB[ gqGz.
;[y ;zsk eoDz d[owfs doDz febfpy joDz nf; ;oDz.
i? i? ir ekoD f;q;fN T[pkoD ww gqfsgkoD i? srz. 2.

;dk Je i's:z ni{Bh ;o{gz. wjkdt dtz wjk G{g G{gz.


fBozeko fBs:z fBo{gz fBqpkD`. eb` ekoD:z Bw' yVrgkDz. 3.
fBozeko fBqfpeko fBs:z fBokbz. B fpqXz fp;yz B so[Bz B pkbz.
B ozez B ok:z B o{gz B oyz. B ozrz B okrz ngkoz nGyz. 4.

;fsr[ o gq ; kd
BkNe rqzE fbyd
10

;qh

w[y

jK

s'A

soh feqgk Bkb. d'jok

(w?I)
;jkfJsk

;qh

eo'

yVr

sK

(w?I)

fjs-fus

fJ;

rqzE

Bkb
~

g{ok

Bw;eko

eodk

eo

btKrk.1.

jK.

s[;hI

woh

;qh ekb ih dh T[;ss


fsq G z r h

Sz d

sbtko uzrh soQK N[eV N[eV eodh j?, d[FNK d dbK ~ BFN eodh
j?, :[ZX ~ ;[;ifs eodh j?, (nfijh) pbtkB j?. fJj nyzv si tkbh G[idzv j?, gquzv si tkbh j?, ns ;{oi dh F'Gk dh i'fs ~ fcfenK eo fdzdh
j?. (fJj) ;zsK ~ ;[y dD tkbh, wkVh p[ZXh ~ dbD tkbh, gkgK dk BkF
eoB tkbh j?, (w?I) fJ; dh FoB ftu jK. j ir dk ekoB ;o{g ! soh
i?-i?eko j't, (feT[Ife s{z) f;qFNh ~ T[pkoB tkbh ns woh gkbDk eoB
tkbh

G[ i z r gq : ks Sz d

1>
pfusq

j[D

BkNe

j?I,

(sK

soh)

sr!

i?

i?

j't.2.

G[ i z r gq : ks Sz d

(j gqG{ ! s{z) ;dk fJe-i'fs tkbk ns niBw ;o{g tkbk j?A. (s{z)
wjkdtK dk th dt ns tZfvnK okfinK dk th okik j?A. (s{z) fBokeko, fBZs,
o{g-ofjs
yVrXkoh!

ns fBotkD ;o{g j?I. (s{z) Fesh dk ekoB o{g j?A, (j)


(s?~) Bw;eko j?. 3. (j gqG{! s{z) fBokeko, fBo-fteko, ;dhth

ns fBokbk j?I. (s{z) ]k; s"o s B p[ZYk j?I, B itkB j?A ns B jh pkbe
j?A. (s{z) B ezrkb j?I, B okik j?I, (sok) B o{g j? ns B jh oy j?. (sok)
B (e'Jh) ozr j?, B ;Bj (@okrz#) j?, B gko j? ns B jh Gy j? .4.

B o{gz B oyz B ozrz B okrz. B Bkwz B mkwz wjk i'fs ikrz.


B dP?yz B Gyz fBozeko fBs:z. wjk i'r i'rz ;[ gowz gfts:z. 5.

(j gqG{! sok) B o{g j?, B oy j?, B ozr j? ns B jh ;Bj (@okrz#)


j?l B Bkw j?, B fmekDk j?, (p;) irD tkbh (s{z) wjk i'fs j?A. B (so

ni:z nG:z nBkwz nmkwz. wjki'r i'rz wjk ekw ekwz.


nbyz nGyz nBhbz nBkdz. go:z gftsqz ;dk fBqfpykdz. 6.

ftu) dPF j?, B Gy j?, (s{z) nkeko s'A fpBk ;dhth o{g tkbk j?A. (s{z) wjk

1H g[oksB phVK ftu fJBQK wKrfbe T[eshnK ftu nkg;h \oe j?. fes/ fes/ ;`fygs w{bwzsq dh EK @1>
;qh tkjr[o{ ih eh cs/# T[esh fbyh j?. @rqzE# dk Fpd-i'V @fro`E/# nzfes j?
2H e[M phVK ftu fJ; s'I pkd @eE:s/# gkm nfXe j? 3H @eo'I# 4H eJh phVK ftu fJj T[esh
@fsqGzrh Szd# s'I pkd fbyh j?

:'r dk th :'r ns gow gftZso j?I. 5. (j gqG{ ! s{z) nfis, G?-ofjs,


fpBk Bkw ns ;EkB d j?I. (s{`) wjk :'r dk th :'r ns wjk ekwBktK
dh th ekwBk j?I. (s{z) by s'A pkjo, Gy s'A fpBk, frDsh s'A ofjs ns
fpBk fe; w[ZY d j?I. (s{z ;G s'A) go j?A, gftso j?I ns ;dk fttkdK s'A
ofjs

j?I.

6.

54

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

54

(s{z) ;G dk nkfd j?I, nkg fpBk fe; nkfd d j?Il frDsh s'A go ns
j?I. (s{z) dP?F-ofjs, Gy-ofjs, Xosh dk ;[nkwh ns nfs wjkB j?A.

;[nkdz nBkdz nBhbz nBzsz. ndP?yz nGyz wj;z wjzsz.


B o'yz B ;'yz B d'qjz B w'jz. B ekwz B e'qXz ni'Bh ni'jz. 7.

pnzs

go:z gftsqz g[Bhsz g[okDz. ni:z nG:z Gfty:z GtkDz.

(s{z) B r[Z; j[zdk j?I, B ;[edk j?I, B so ftu drak ns B jh w'j j?. B

B o'rz B ;'rz ;[ fBs:z BthBz. nik:z ;jk:z gowz gqphBz. 8.

(so ftu) ekwBk j?, B eq'X j?, (s{z) ni{Bh ns nfdqF j?I .7. (s{z wB ns
pkDh s'A) go j?Il gftso, gktB ns g[oksB j?I. (s{z) nfis ns G?-ofjs
j?Il (s{z) toswkB ns Gftys ftu (w"i{d) j?A. (s{z) o'r-;'r s'A ofjs ns
;dk BthB j?I. (s{z) iBw BjhI b?Idk, (;G dk) ;jkfJe j?I, ;qFm ns fBg[D
j?I.

8.

;[ G{sz Gfty:z GtkBz Gt:z. Bw' fBqpekoz Bw' fBqi[o:z.


Bw' dt dtz Bw' oki okiz. fBokbzp1 fBs:z ;[ okikfXokiz.9.
nbyz nGyz nG{sz ndP?yz. B okrz B ozrz B o{gz B oyz.
wjk dt dt wjk i'r i'rz. wjk ekw ekwz wjk G'r G'rz. 10.

(s{z) G{s, Gftys ns toswkB ftu w"i{d j?I. (j) ftekoK s'A ofjs!
(s?~) Bw;eko j?, (j) o'rK s'I ofjs! (s?~) Bw;eko j?. (j) dtfsnK d
dtsk! (s?~) Bw;eko j?, (j) okfinK d oki! s?~ Bw;eko j?. (j gqG{!
s{`) nkXko-ofjs, ;dhth, okfinK dk th okik j?I. 9. (j gqG{ ! s{z) by
s'A pkjo, Gy s'A ofjs, G"fsesk s'A T[Zuk, dP?F s'A go j?I. (sok) B okr j?,
B ozr ns B o{g j?, B oy j?. (s{z) wjkdtK dk th dt ns :'rK dk th
:'r

j?I.

(s{z)

ekwBktK

dh

th

ekwBk

ns

wjk

G'rK

dk

th

G'r

j?I.

10.

ej{z oki;z skw;z ;kse:z. ej{z Bkfo e' o{g Xko Bo:z.
ej{z dth:z dtsz dJhs o{gz. ej{z o{gz nBe Xko nB{gz. 11.

(w'fjBh)

ej{` c{b jP? e? Gb oki c{b. ej{z Gto jP? e? Gbh Gkfs G{b.
ej{` gtB jP? e? pj pfr n?;. ej w' B nkt eE" 2 skfj e?;. 12.

dtsk ns fes d?Is o{g j?I ns fes (s{z) nBe nB{gw o{g XkoB ehs
j'J jB. 11. (s{z) fes c[b j' e uzrh soQK fyfVnk j'fJnk ;'G fojk j?I,

(j gqG{ ! s{z) fes oi', ;s' ns sw' (r[DK tkbk) j?I, fes fJ;soh
dk o{g XkoB eoB tkbk Bo (ftFD{) j?I. (s{z) fes dth, fes

fes G"ok j' e g{oh p]poh Bkb (c[bK ftu) G[fbnk fcodk j?I. fes (s{z)
g"D j' e nfijh s}h Bkb ub fojk j?Il w?E'A fejk BjhI iKdk, T[; (;fEsh)
dk
ej{z Bkd jP? e? Gbh GKfs pki. ej{z gkoXh jP? Xo pkB oki.
ej{z fwqr jP? e? Gbh Gkfs w'j. ej{z ekweh fiT[ Xo o{g ;'j. 13.
Bjh ikfB ikJh eS{ o{g oyz. ejk pk; sk e' fco? eT[B Gyz.
ejk Bkw sk e' ejk e? ejkt?. ejk w? pykB' ej w' B nkt?. 14.

eEB

fetA

eoK.12.

(s{z) fes Bkd j' e Gbh GKs ti fojk j?I, fes fFekoh j' e (ewkB
T[s) sho oy e ;'G fojk j?I. fes fjoB j' e g{oh soQK w'fjs j' fojk
j?Il fes @osh# (ekw dh gsBh) tKr ;[zdo o{g Xko e ;'G fojk j?I. 13.
T[; dk ;o{g ns nkeko e[M th ikfDnk BjhI ik ;edk. T[;dk tk;k feE
j? ns fejV G; ftu fcodk j? < T[;dk Bkw eh j? ns feE'A dk nytkT[Idk
j?

B ske' e'Jh sks wksz B Gk:z. B g[szq B g"sqz B dk:k B dk:z.

<

w?I

eh

toDB

eoK

(feT[Ife)

w?E'I

fejk

BjhI

iKdk.

14.

T[;dk B e'Jh fgsk j?, B wksk j? ns B jh Gok j?. B (T[; dk

B Bjz B rjz B ;?Bz B ;kEz. wjk oki okiz wjk BkE BkEz. 15.
gowz g[okBz gftsqz go:z. nBkdz nBhbz n;zGz ni:z.

e'Jh) g[Zso j?, B g'sok j?, B e'Jh dkJh j? ns B jh dkfJnk (fyvktk)


j?. (T[; ~) B ;Bj j?, (T[; dk) B xo j?, B \"i j? ns B jh ;kE j?l

nGdz nSdz gftsqz gqwkEz. wjk dhB dhBz wjk BkE BkEz. 16.

(T[j) okfinK dk wjkokik ns BkEK dk th wjkBkE j?. 15.


(T[j) gow
;qFm j?, g[oksB j?, gftso j? ns (wB-pkDh s'A) go j?. nkfd s'A ofjs,
frDsh s'A fpBk, iBw s'A ofjs ns fis ikD s'A w[es j?. (T[j) Gd-ofjs,

1H @Bokbzp# 2H @eE'I#

SdD s'I fpBk, gftso ns


j? ns BkEK dk th wjkB

pbtkB j?. (T[j)


BkE j?.16.

XowhnK

dk

th

tZvk

Xowh

55

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

ndkrz ndrz nbyz nGyz. nBzsz nBhbz no{gz ndP?yz.


wjk si siz wjk iPkb iPkbz. wjk szsq wzsq wjk ekb ekbz. 17.
eoz pkw ukfg:z feqgkDz eokbz. wjk si siz fpoki? fp;kbz.
wjk dkV dkVz ;[ ;'jz ngkoz. fiB? uoph:z iht ir:z jikoz. 18.

vwk vzv vT[o{ f;sk;s Ssqz. jkjk j{j jk;z Mwk Mw nsqz.
wjk x'o ;pdz pi ;zy n?;z. gqb? ekb e ekb eh iPkb i?;z. 19.

o;ktb

Sz d

xDz xzN pkiz. X[Dz wx bkiz.


G:' ;d Jtz. jfV:' Bho Xtz. 20.
x[o z x[zxo:z. X[D z Bt o:z.
wjk Bkd Bkdz. ;[oz fBofpykdz. 21.
f;oz wkb okiz. by o[dq bkiz.
;[G uko fusqz. gowz gftsqz. 22.
wjk roi roiz. ;[D d{s boiz.
;qtz ;q'D ;'jz. wjk wkB w'jz. 23.
G[ i z r gq : ks Sz d

f;qi ;siz ioiz T[sG[itz. ou nzviz yzv pqjwzv Jtz.


fd;k fpfd;k:z fiwh nk;wkDz. us[o pd eE:z e[okDz g[okDz. 24.
ou o?D fdt;z Eg ;{o uzdqz. mN dJht dkB' ou pho fpzdqz.
eoh b'j ebwz fby:' by wkEz. ;p? io ehB pbh ekb jkEz. 25.

eJh wfN vko T[;ko pBkJ. T[gko rV cfo w/N T[gkJ.


feqnk ekb i{ eh feB{ B gSkBh. xfB:' g? fpj? j? xfB:' g? fpjkBh. 26.
fes feq;B ; ehN e'N? pBkJ. fes okw ; wfN vko T[gkJ.
wjkdhB es fgqEh wkfM j{J. ;w? nkgBh nkgBh nzfs w{J. 27.

pfusq

BkNe

55

(T[j) dkra-ofjs, \op-ofjs, by s'A go ns Gy s'A ofjs j?. (T[j)


nBzs, nBhb (frDsh s'A go) no{g ns dP?F ofjs j?. (T[j) siK ftu
wjksi ns nrBhnK ftu wjk nrBh j?. (T[j) wzzsqK ftu wjk wzsq ns
ekbK dk wjk-ekb j?.17. (fi; d) yp jZE ftu XB[F (ns ;i jZE ftu)
fGnkBe sbtko j?. siK dk th wjk si j' e ftFkb o{g ftu fpokiwkB
j?. (T[j) dkVQK dk th wjk dkVQ (nkgD) ngko o{g ftu ;[GkfJwkB j? fi;
B :ZrK (iK irs) d j}koK ihtK ~ up fbnk j?.18.
(wjk ekb dk)
ns fuZN ozr dk Ssq
n;sq uwe oj jB.
dh fwqs{ dh itkbk
o;ktb

vT[o{
j?.
wjk
GVe

vzw
(T[j)
x'o
ojh

vzw eo e tidk j?, ns (T[; dk) ekb


jkjk-j{j{ eo e j; fojk j? ns (T[;d)
X[zB Bkb ;zy nfij tid jB fitA gob'
j't. 19.

Sz d

xBx'o nktk} Bkb


Fofwzd j[zd jB. nfijk
j't.20. x[zxo{nK dh nktk}
BkdK ftu (T[; d) wjk
(uVQdh ebk ftu oydk

xzN tid jB (fiBQK dh)


Fpd j[zdk j?, wkB' ;w[zdo
nk ojh j?, MKMoK dk Fpd
Bkd dk ;to d[y-ebF s'A
j?). 21.

(T[; d) f;o s wkbk


j[zdk j?. (fJ; soQK T[; dh)
(T[; dh) wjkB roi ~ ;[D
ftu gJh Bo-w[zv-wkbk ftu'I)
wjkwkB tkfbnK ~ th w'j

X[zB ;[D e pdb


ftu pkVQ nk rJh
j' fojk j?. nfij
w[es eodk j'fJnk

F[GkfJwkB j? fi; ~ ty e o[do th Fofwzdk


;[zdo w{os ;'Gdh j? i' pj[s gftZso j?. 22.
e :w-d{s ezpD br iKd jB. (T[; d rZb
u'Idk j'fJnk bj{ (fJsBk) ;'G fojk j? fe
b?Idk j?. 23.

G[ i z r gq : ks Sz d

(T[; B) ;si, ioi ns T[sG[i dh f;oiBk ehsh j?. fJ; soQK


nzvi s'A yzvK pqfjwzvK dh ouBk ehsh j?. (T[; B jh) fdFk, ftfdFk, }whB
ns nk;wkB (pDkJ jB) ns uko tdK, e[okB ns g[okDK dk eEB ehsk
j?.24. (T[; B) fdB oks dh ouBk ehsh ns ;{oi s uzdqwk ~ ;Ekfgs
ehsk j?. dtfsnK ns d?IsK ~ pDkfJnk ns pj[s tZv tho ;{ow g?dk
ehs jB. b'j-ebw (sedho dh s]sh) pDkJh ns (;G d) wZE T[s by
fbfynk ns ekb d pbtkB jZE B ;G ~ nXhB ehsk j?. 25.
(T[; B) eJh fwNk fdZs ns fco T[;ko e pDk fdZs. (fJ; soQK
f;qFNh ~) T[ykfVnk, pDkfJnk, fco wfNnk ns g?dk ehsk. ekb ih dh
feqnk (ekotkJh) ~ fe; BjhI gSkfDnk. pj[fsnK T[s phs u[eh j? ns
pj[fsnK T[s phsh j?. 26. (T[; B) fesB jh feqFB tor eo'VK pDkJ,
fesB jh okw tor g?dk ehs ns fwNk fdZs, fesB jh w[jzwd (wjkdhB)
Xosh T[s j'J, ;ko jh nkgD nkgD ;wA (ftu j' e) nzs ftu ;wk
rJ.27.

5 6

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

5 6

fis nT[bhnk nzphnk j'fJ phs. fss:' ekb ihsk B s ekb ihs.
fis okw ; feq;B j[fJ fp;B[ nkJ. fss:' ekb ykfgU B s ekb xkJ. 28.

fisB th Xow-nkr{ nEtk g?razpo j' u[e jB, T[BQK (;G ~) ekb
B fifsnk j? go T[j ekb ~ BjhI fis ;e. fisB th ftFD{ d (ntsko

fis fJzdq ; uzdq ; j's nkJ. fss:' ekb ykgk B s ekfb xkJ.

o{g ftu) feqFB ns okw tor nkJ, T[BQK ;G ~ ekb B ygk fdZsk, go

fis nT[bhnk nzphnk rT[; jP? j?I. ;G? ekb e nzs dkVk sb? j?. 29.

T[j ekb dk BkF BjhI eo ;e..28. fisB th fJzdo ns uzdqwk tor


j'J, T[BQK ;G ~ ekb B ygk fdZsk, go ekb ~ B ]sw eo ;e. fisB
n"bhJ, ns j'o w[;bwkB
fuZ E rJ jB.29.

fis wkBXkskfd okik ;[jkJ. ;G? pkfX e? ekb ib? ubkJ.


fiB? Bkw sk e' T[uko' T[pko. fpBk ;kw sk eh by e'fN wko. 30.

dotF

fisB th wkBXksk
ekb B nkgD nXhB

j'J

jB,

nkfd F'GkFkbh
(ib?) eo e

T[j

;G

ekb

dhnK

dkVQK

jmK

oki j'J jB (T[BQK) ;G ~ pzBQ


ofynk j?. fiBQK B T[; dk Bkw

T[Zukfonk j?, (T[BQK dk) T[ZXko j' frnk j?, fpBk T[; (ekb) dh FoB ftu
frnK,
sP g q ; kfd 1 .

o;ktb

Sz d

wko

rJ

ty

jB.

30.

soh feqgk Bkb. o;ktb Szd

(wjkekb

uwefj feqgkDz. nG{sz G:kDz. X[Dz BtokDz. x[oz x[zxq:kDz. 31.


us[o pkj ukoz. fBi{N2z ;[Xkoz. rdk gk; ;'jz. iwz wkB w'jz. 32.

eo'VK

jZE

ftu)

sbtko

uwedh

j?

i'

pj[s

jh

fGnkBe

j?.

(T[; dhnK) MKMoK dk Fpd j[zdk j? ns x[zxo{nK dh SDeko j[zdh j?. 31.
T[; dhnK uko ;[zdo pKjtK jB, (f;o T[s) ;[zdo i{Vk ;fink j'fJnk j?.
(T[;) e'b rdk ;[F'fGs j? i' iw d wkB ~ w'j ojh j? (gqGkfts eo ojh
j?).32.
nZr

;[Gz ihG i[nkbz. ;[ dkVk eokbz. pih pzp ;zyz. T[m Bkdz pzyz. 33.
;[Gz o{g f;nkwz. wjk ;'G Xkwz. Sp uko[ fuzsqz. gonz gftsqz. 34.

tKr

ihG

;'G

ojh

j?,

dkVQK

pj[s

fGnkBe

jB.

dk) ;Ktbk o{g ;'G fojk j? (i') wjkB ;'Gk dk xo j?.


;[zdo fuZso tork j? (i' wB pkDh s'A) go (nfsnzs)
G[ i z r gq : ks Sz d

X"I;

ns

;zy

ti oj jB, (T[BQK ftu) ;w[zdo dh roi tork Bkd fBebdk j?.33. (T[;
(T[; dk fuZso)
gftso j?.34.

G[ i z r gq : ks Sz d

(T[; d) f;o T[s ;[zdo ;c?d Ssq ;'Gdk j? (fi; dh) Sth ~ ty

f;oz ;s Ssqz ;[ ;[Gqz fpokiz. by S?b SkfJnk eo si bkiz.


fp;kb bkb B?Bz wjkoki ;'jz. fYrz nz;[wkbz j;z e'fN eq'jz. 35.
ej{z o{g Xko wjkoki ;'jz. ej{` dt e`fBnkfB e wkB w'jz.

e si (gqekF) th bik fojk j?. (T[;) wjkB oki d ftFkb bkb b'uB
;'Gd jB (fiBQK d) ;kjwD eo'VK ;{oi (@nz;[wkbz#) jhDsk (@j;z#) ~ gqkgs

ej{z pho jP? e Xo pkB gkBz. ej{z G{g jP? e? pikJ fB;kBz. 36.

j' e feqMd jB (noEks nkgDh uwe rztk b?Id jB) .35. fes (T[j)
tZv oki dk o{g Xko e ;'G fojk j?. fes ngZSoK d wkB ~ w'j fojk

j?. fes F{otho j' e (T[; B) jZE ftu


okik j' e X"I;k tik fojk j?. 36.
o;ktb

Sz d

XB[o pkB Xko. Se S?b Gko.


bJ yr n?;. wjkpho i?;. 37.
i[o izr i'oz. eo i[X x'oz.
feqgk fBfX fdnkbz. ;dk:z feqgkbz. 38.
1H eJh phVK ftu fJj T[esh SzdK d BKtK s'I pkd fbyh j? 2H @fBqi{Nz# 3H @fp;k#

o;ktb

pkD

XkoB

ehs

j'J

jB.

fes

Sz d

(T[; B) sho ewkB XkoB ehsh j'Jh j? ns ;qFm :[ZX-tho tKr cp


fojk j?. jZE ftu sbtko fJzi XkoB ehsh j'Jh j?, fitA e'Jh tZvk ;{owk
j[zdk j?.37. (T[j id'A ed) }'o Bkb izr ftu i[Ndk j (sK) fGnkBe :[ZX
eodk
feq g kb{

j?.

(T[j)
j? . 38.

feqgk

dk

;w[zdo

ns

dfJnk

dk

xo

j?.

(T[j)

jwFK

jh

57

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

57

;dk Je o{gz. ;G? b'e G{gz.


ni n z nik:z . ;ofB:` ;jk:z . 39.

(T[j) ;dk fJe o{g tkbk j?. (T[j) ;kfonK b'eK dk okik j?. (T[j)
fifsnk BjhI ik ;edk ns iBw ftu BjhI nkT[Idk. (T[j) FoB nkfJnK

sg? yr gkBz. wjk b'e dkBz.

dh ;jkfJsk eodk j?. 39. (T[; d) jZE ftu sbtko sg ojh j? (noEks

Gftfynz Gtnz. Bw' fBoi[onz. 40.

ubD bJh T[sktbh j?), (T[j) b'eK


Gftys ekb ftu (fi; d) i'V dk
Bw;eko

wX' wkB w[zvz. ;[Gz o[zv M[zvz.

eodk

wX[ d?Is
j?. (T[;

f;oz ;s Ssqz. b;z jkE nsqz. 41.


;[D Bkd Gkoh. sq;? SsqXkoh.

tkbk

fd;k p;sq okiz. ;[D d'y Gkiz. 42.

iKd jB. fdFktK


BK) ;[DfdnK jh

fbFed

;[D rd ;dz. nBzsz pjdz.

(T[;

xNk ikD[ f;nkwz. d[sz nfGokwz. 43.


us[o pkj ukoz. eohNz ;[Xkoz.
rdk ;zy ueqz. fdg? eq{o peqz.

jB.41.

44.

dh)

ftu
e'Jh

tZvk dkBh j?. toswkB ns


BjhI, (T[; gow-;Zsk ~ w?I)

jK.40.
d wkB ~ ]sw eoB tkbk ns XVK d ;w{j ftu ;'GD
d) f;o T[s ;c?d Ssq (M{bdk j?) ns jZE ftu n;sq
(T[;

d)

Gkoh

Bkd

;[D

SsqXkoh

jh (T[; d) p;sq jB (noEks


d'y Gi iKd jB.42.
rdk

dh

nktk}

;[D

nBzs

oki

th

G?Ghs

j'

T[j

BrB

j?),

(T[;

dk

ns

pjZd

(vo

g?dk

j'

iKdk j?), wkB' ekbh xNk (uVQh j't) fi; dh F'Gk pj[s wB'jo j?.43. (T[;
dhnK) ;[zdo uko pKjtK jB ns (f;o T[s) w[eN XkoB ehsk j'fJnk j?.
(T[;

dk)

rdk,

;zy,

uZeo

ns

fGnkBe

NYhnK

(GtK)

fbFe

ojhnK

jB.44.
Boki

Sz d

Boki

Sz d

fojk

(sok) nB{gw o{g ;'G fojk j? (fi; ~) ty e ekw-dt th bik


j?. (soh) nb"fee (F'Gk) b'eK ftu F[GkfJwkB j? ns (T[; ~) ty

nB{g o{g okfinz. fBjko ekw bkfi:z.


nb'e b'e ;'fGnz. fpb'e b'e b'fGnz. 45.
uwfe uzdq ;hf;:z. ofj:' bikfJ Jh;:z.
;[ ;'G Bkr G{yzDz. nBe d[;N d{yDz. 46.

e b'e b[GkfJwkB j' oj jB.45. (so) f;o T[s uzdqwk uwe fojk j? (fi;
~) ty e fFt Fofwzdk j' fojk j?. (s{z) BkrK d rfjD gkJ j'J jB (i')
nBe

feqgkD gkD Xkoh:z. eo'o gkg Nkoh:z.


rdk frq ; N gkfD:z . ewkD pkD skfD:z . 47.
;pd ;zy pfi:z. xD`fe x[zwo rfi:z.
;ofB BkE s'oh:z. T[pko bki w'oh:z. 48.
nBe o{g ;'jh:z. fp;y dt w'jh:z.
ndt dt dtbz. feqgk fBXkB etbz. 49.
;[ nkfd nzfs Jfe:z. Xo ;o{g nBfe:z.
feqgkD gkD okiJh. fpb'e gkg GkiJh. 50.
nbzfeqs ;[ dj:z. sB' wB' fe w'fj:z.
ewkD pkD Xkojh. nBe ;sq Nkojh. 51.
xwfe x[zxoz ;[oz. Btz BBkd B{goz.
gqi[nkb fpi[bz i[bz. gftsq gow fBowbz. 52.

d[FNK
(s{z)

d[y

dD

tkb

jZE

ftu

sbtko

jB.

XkoB

46.
ehsh

j'Jh

j?

(i')

eo'VK

gkgK

fdzdh j?. (s{`) jZE ftu tZvh rdk (XkoB ehsh j'Jh j?) ns
pkD sfDnk j'fJnk j?.47. (so) ;zy d tiD Bkb g?dk j'D

jNk

ewkB ftu
tkbk Fpd

pdbK dh rVe tork j?. j BkE! (w?I) soh FoB ftu jK, woh bki oy
bt'.48.
(j gqG{ ! s{`) nBe o{gK ftu ;'G fojk j?I, ftFF dtfsnK ~ w'jD
tkbk j?I, dtfsnK ns d?IsK dk g{ik-Xkw j?I, fBo'b feqgk dk Gzvko j?I.49.
(sz{) nkfd s'I nzs se fJe-;wkB j?I, (sz{) nBe o{g XkoB ehs j'J jB.
(so) jZE ftu feqgkB ;'G ojh j?, fi; ~ ty e gkg Gi iKd jB.50.
(soh) dj (rfjfDnK Bkb) fFzrkoh j'Jh j? (i') sB ns wB ~ w'j
b?Idh j?. (s{z) ewkB ftu pkD Xfonk j'fJnk j?, (i') nBe t?ohnK ~ Gik
fdzdk j?.51. (so) x[zxo{nK ns BthnK MKMoK dh nktk} fBeb ojh j?.
(soh)
j?.52.

uwe

fpibh

dh

itkbk

torh

j?

(i')

gow

gftso

ns

fBowb

58

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

sP g q ; kfd. 1 s' N e Sz d

pfusq

BkNe

58

soh feqgk Bkb. s'Ne Szd

(sohnK)

Bt Bto Bkd ;[oz fBqwbz. w[y fpi[b i[nkb xDz gqi[b2z .

MKMoK

ftu

fBowb

Bkd

fBebdk

j?,

(sok)

w[y

pdbK

dh

wdok eo ws wjk GGez. pB w? wB' pkx puk ppez. 53.


Gt G{s Gfty GtkB Gtz. eb ekoD T[pkoD Je s[tz.

fpibh dh nZr tKr fbFedk j?. (soh) GGe Fokp gh e w;s j'J jkEh
torh j?, wkB' izrb ftu Fo dk pZuk djkV fojk j't.53. (s{z) G{s,

;G m"o fBozso fBs B:z. fwqd wzrb o{g s[:z ;[G:z. 54.

Gftys ns toswkB fszBK ekbK ftu


efb:[r ftu T[pkoB dk fJe (s{z) jh

irs
ekoB

~ g?dk eoB tkbk j?I


o{g j?I. (s{z) ;G EKtK

ns
ftu

fBozso, fBZs BtI o{g ftu j?I, e'wb ns wzrbwJh o{g ftu s{z jh ;'G fojk
j?I.
fdqV dkV eokb dP? ;s T[Xz. fij Gkis d[;N fpb'e i[Xz.
wd ws feqgkD eokb Xoz. i: ;d ;[ok;[o:z T[uoz. 55.
Bt fezeD Bto Bkd j{`nz. ub ukb ;Gkub ezg G{nz.
xD x[zxo xzND x'o ;[oz. uo uko uokuo:z j[joz. 56.

(sohnK) d' fGnkBe ns fdqVQ fuZNhnK T[uhnK dkVQK jB fiBQK ~ d[FN


ty e :[ZX-G[wh ftu'A Gi iKd jB. (s{z) Fokp Bkb w;s j' e jZE ftu
fGnkBe sbtko XkoB ehsh j'Jh j?. dts ns d?Is ;dk (soh) i? i? eko
eod jB. 55. (id'A soh) sVkrh ns MKMoK d fwbtA BtA o{g tkbk
Bkd j[zdk j? (sK) ;ko gops ubkfJwkB j' iKd jB ns Xosh ezpD br
iKdh
d

ub u"dj{` ueqB ueq fcoz. pYtz xNtz johnz ;[Goz.


ir iht fis ib:z Eb:z. n; e' i[ stkfJf;nz wb:z. 57.

54.

j?.

id'I

iV-usB

(so)
xpok

xz[xo{nK
iKd

jB

dh

T_uh

nktk}

fBebdh

j?

(sK)

u"jK

fdFktK

.56.

u"dK b'eK ftu (sok jh) uZeo ubdk j? (fi; Bkb s{z) tfXnk j'fJnK

xN Gkdt wk; eh ikD ;[zG. sB ;kto oktonz j[b;z.

~ xNk fdzdk j?I ns ;yfDnK ~ uzrh soQK Go fdzdk j?I. irs d ibEb ftu fisB iht jB, (T[BQK ftu) nfijk fejVk j? i' soh nkfrnk

od gzrfs dkfwBhnz dwzez. xN x[zxo xzN ;[o xwez. 58.

~ wN (wb) dt. 57. fitA Gkd'A wjhB dh xNk ;'Gdh j? T[; soQK sok
;Ktbk Foho uwedk j?. (so) dzdK dh gkb fpibh tKr uwedh
x[zxo{nK s xzfNnK dh X[Bh pdbK dh roi tKr j?. 58.

G[ i z r gq : ks Sz d

xNk ;ktDz ikD ;:kwz ;[jk:z. wDh Bhb Bfr:z by ;h; fBnk:z.
wjk ;[zdo ;:kwz wjk nfGokwz. wjk o{g o{gz wjk ekw ekwz. 59.
fco? ueq uT[dj g[oh:z wfXnkDz. fJ;' e"B ph:z fco? nkfJ;kDz.
ej' e[zN e"B fpy? Gki pku. ;Gz ;h; e ;zr ;qh ekb Bku?. 60.

j?

ns

G[ i z r gq : ks Sz d

(sok) ;Ktbk ;o{g F[GkfJwkB j?, wkB' ;ktD dh xNk j't. (so fJ;
;Ktb o{g ~) ty e Bhb wDhnK B f;o M[ek fdZsk j? (Gkt so ;KtbgB
dh F'Gk d w[ekpb nkgD
;o{g ~ jhB ;wfMnk j?). (sok) wjkB ;[zdo
;Ktbk ;o{g wB ~ b[GkT[D tkbk j?. (s{z) o{gK dk wjk o{g ns ekwK dk
th wjk ekw j?. 59. u"dK g[ohnK ftukb (sok) uZeo ubdk j?. nfijk
d{ik e"D j? < i' (soh) nkfrnk ~ w'V ;e. d;', fejVh fdFk tb (T[j)
Gi e pu ;edk j?. (feT[Ife) ;GBK d f;o T[s ekb Bu fojk j?.60.

eo e'N e'T{ Xo? e'fN UNz. pu?r' B feT[ j{` eo? ekb u'Nz.
fby izsq es gVz wzsq e'Nz. fpBk ;ofB skeh3 Bjh Uo UNz. 61.
fbyz izsq Eke gVz wzsq jko?. eo ekb e nzs b? e fpuko.
fefsU szsq ;kX i[ iBw fpskfJU. GJ c'eNz eki Je? B nkfJU. 62.

1H eJh phVK ftu fJj T[esh SzdK d BKtK s'I pkd fbyh j?. 2H @gqibz# 3H @skfe#

(GktA) e'Jh febQ pDk bJ ns (T[BQK) fefbnK dh UN b? bJ, (go


id'A) ekb u'N eork (T[j) fe; soQK pu BjhI ;erk. (GktA e'Jh) fesB
jh :zsq fby bJ ns eo''VK wzsq gVQ bJ, fpBk T[; dh FoB d j'o e'Jh
UN BjhI j?.61. :zsq fbyD tkb Ee rJ ns wzsq gVQB tkb jko rJ.
iBw s'A nzs ekb se ftuko eod oj, fesB jh szsq ;kX bJ, fJBQK eowK
ftu

iBw

ez w

jh

fpsk

nkfJnk.62.

fdZs,

go

fJj

;ko

(T[dw)

ftnoE

j'

rJ,

fJe

th

59

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

fes Bk; w{zd GJ pqjwukoh. fes ezm ezmh iNk ;h; Xkoh.
fes uho ekBz i[rh;z ejk:z. ;G c'eNz Xow ekwz B nk:z. 63.
wX[ ehNGz okS;;z pbhnz. ;w nkgBh ekb sT{ dbhnz.
GJ ;[zG B?;[zG ;q'Dzsphiz. sT{ ekb ehB g[oi g[oiz. 64.

pbh fgqEhnz wkBXksk wjhgz. fiB? oE ueqz ehJ ;ks dhgz.


G[iz Ghw GoEz irz ihs vzfv:z. fsB? nzs e nzs e" ekb yzfv:z. 65.
fiB? dhg dhgz d[jkJh fcokJh. G[ik dzv d? S'fD Ssqz fSBkJh.
eo ir e'Nz i;z nfBe bhs. tj? pho p`e pbh ekb ihs. 66.

eJh e'N bhB fiB? d[or Ykj. fes ;{ophokB e ;?B rkj.
eJh izr ehB ;[ ;ke gtko. tj? dhB dy? fro ekb wko. 67.
fiB? gkfs;kjh eoh e'fN i[fr:z. o;z nkBo;z Gbh Gkfs G[fr:z.
tj? nzs e' gkt Bkr gXko. fro dhB dy jmh ekb wko. 68.

fiB? yzvhnz dzv Xkoz ngkoz. eo uzdqwk ;{o uo d[nkoz.


fiB? fJzdq ; ihs e S'fv vko. tj? dhB dy fro ekb wko. 69.
o;ktb

Sz d

fis okw j[J. ;G? nzfs w{J. fis feq;B jP? j?. ;G? nzfs i? j?. 70.
fis dt j';h. ;G? nzs ik;h. fis p'X jP? j?. ;G? nzfs S? j?. 71.
fis dt ok:z. ;G? nzs ik:z. fis dJhs J;z. fss:' ekb b;z. 72.

Bof;zxktskoz. tj ekb wkoz. pv' vzvXkoh. jfDU ekb Gkoh. 73.


fdiz pktB:z. jfD:' ekb s:z. wjk wS w[zvz. cfXU ekb M[zvz. 74.
fis j'fJ phs. fss ekb ihs. fis ;ofB i? j?. fsfsU okfy b?j. 75.

pfusq

BkNe

59

eJh Bk;K pzd eo e pqjwukoh j' rJ, eJhnK B rb ftu ezmh


ns f;o T[s iNktK XkohnK, eJhnK B ezB gVtk e (nkgD nkg ~) :'rhoki nytkfJnk, (go fJj) ;ko Xow c'e jB (ns nzs ekb ~) fe; ezw
BjhI nkT[Id.63. wX[ ns e?NG tor pbtkB wjkB okyF j'J jB, (go)
nkgDh tkoh @s ekb B T[BQK ~ w;b fdZsk. F[zG, fBF[zG ns oes-phi
(tor okyF) j'J jB, (go) T[BQK ~ th ekb B g[o}k g[o}k eo e (wkfonk
j?).64.
pbh, fgqE{ ns wkBXksk tor wjkB oki j'J jB fiBQK B (nkgD)
oE d gjhnK Bkb ;Zs dhgK dh f;oiBk ehsh ;h, (fJ; soQK) Ghw B
(nkgDhnK) G[iktK (d }'o s) wjkGkos (dh izr ftu) irs fisD
(fisBk r"ot gqkgs ehsk) ns (;kfonK fto'XhnK ~) dzv fdZsk, (go) T[BQK
~ th nzs ftu :woki B ekb d[nkok wotk fdZsk.65. fiBQK B dhgdhgKsoK ftu (nkgDh) d[jkJh fcokJh ns (nkgDhnK) G[iktK d pb Bkb
SsqhnK s'A Xosh y'j bJh, eo'VK :Zr eoe nBe soQK d :F gqkgs ehs,
(go) T[BQK pKe ;{ofwnK ~ th pbtkB ekb B fis fbnk.66.
fiBQK B eJh eo'V feb/ fis bJ iK Ykj fdZs, fesB jh ;{ophoK
dhnK ;?BktK ~ wX'b fdZsk, fesB jh :[ZX bV ns nd[Zsh ;ke ehs iK
;zxoF (oukJ), T[j ftuko th ekb d wko fvr j'J ty jB.67. fiBQK
B eo'VK :[rK se pkdFkjh ehsh ns o;K e;K dk uzrh soQK ;tB ehsk,
T[j th nzs ~ Bzr g?ohI jh rJ, (T[BQK) ftukfonK ~ jmh ekb dk wkfonk
j' f Jnk fvfrnk t f ynk j? . 68.
nkgD
fdZsk,
o;ktb

fiBQK B ngko dzvXkohnK ~ BFN eo fdZsk, uzdqwk ns ;{oi ~


d[nko s dk; pDk fbnk, fiBQK B fJzdo tofrnK ~ fis e SZv
T[j ekb d wko j'J dhB nt;Ek ftu ty jB.69.
Sz d

fisB th okw (nkfd ntsko) j'J jB, ;ko nzs ~ ;oho fsnkr
rJ jB. fisB feqFB (tor ntsko) j'J jB, ;ko nzs ftu ub rJ
jB.70. (GftF ftu) fisB dts j'Dr, (T[j) ;ko nzs ftu ub ikDr.
fisB th p[ZX (tor wjkg[oF) j'J jB, (T[j) ;ko nzs ~ BFN j' rJ
jB.71. fisB dt-oki (j'J jB), (T[j) ;ko nzs ~ ub rJ jB. fisB
th d?Is-oki (j'J jB) T[BQK ~ ekb B b? fbnk j? (BFN eo fdZsk j?.).72.
Bo f;zx tor ntsko ~ th ekb B wko fdZsk. tZv tZv dzv-XkohnK
dk th pbtkB ekb B BkF eo fdZsk.73. (ntsko o{g) pktB pqkjwD
~ th ekb B wko fdZsk. tZv f;o tkb wZS ntsko ~ th ekb B ikb
(M[zvz) ftu c;k fbnk.74. fisB th (tZv tZv) j' u[e jB, T[BQK ~ ekb
B fis fbnk j?. fisB (wjkekb dh) FoB ftu ikDr, T[BQK (;kfonK ~)
puk bJrk.75.

6 0

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

G[ i z r gq : ks Sz d

pfusq

BkNe

6 0

G[ i z r gq : ks Sz d

T[;

fpBk ;ofB skeh B nT[o? T[gk:z. ejk dt dJhsz ejk oze ok:z.

(wjkekb)

dh

FoB

(ftu

rJ

s'A)

fpBk

j'o

e'Jh

T[gk

BjhI

j?

ejk gkfs;kjz ejk T[wok:z. fpBk ;ofB1 skeh B e'N? T[gk:z. 76.
fis iht izsz ;[ d[Bhnz T[gk:z. ;G? nzfsekbz pbh ekfb xk:z.

(ekb s'A puD dk). eh dts ns d?Is, eh ezrkb ns oki, eh pkdFkj,


eh nwho (]kBdkBh), (;G) T[; dh UN s'A fpBk eo'VK T[gk (eoB Bkb

fpBk ;ofB skeh Bjh n"o UNz. fby izsq es gV wzsq e'Nz. 77.

th ekb dh wko s'A pu) BjhI ;ed.76. fisB th iht izs (T[; B) d[Bhnk
ftu g?dk ehs jB, (T[j) ;ko nzs ;wA pbtkB ekb B wko fdZs jB.
T[; dh FoB s'A fpBk (puD dh) j'o e'Jh UN BjhI j?, (GktA) fesB jh
:zsq

Boki

Sz d

fisfe oki oze:z. jB ;[ ekb pze:z.


fis f e b' e gkb:z . fBdkB ekb dkb:z . 78.
feqgkb gkfD i ig?. nBzs EkN s Ekg?.
fisfe ekb fXnkfJ j?. irfs ihs ikfJ j?. 79.

fby

Boki

bJ

iK

wzsq

gVQ

bJ

ikD.77.

Sz d

fisB
wko

ikD

fdZsk

th
j?.

oki
fisB

ns

oze

j'J

jB,

(T[BQK

~)

NYh

ukb

tkb

ekb

b'e-gkb

(j'J

jB,

T[BQK

~)

nzs

ftu

ekb

B
db

fdZsk j?.78. fijV feqgkB ~ jZE ftu XkoB eoB tkb (wjkekb) ~ igd
jB, (T[j ofynk bJh) pF[wko ;kXB i[Nk b?Id jB. fisB th ekb
(wjkekb) ~ fXnkT[Id jB, T[j irs T[s fis gqkgs eo e iKd jB.79.

pfusq uko fusq : z . gow:z gftsq : z .


nb'e o{g okfi:z. ;[D ;[ gkg Gkfi:z. 80.
fp;kb bkb b'uBz. fpnzs gkg w'uBz.
uwe uzdq uko:z. nxh nBe sko:z. 81.
o;ktb

Sz d

fis b'e gkbz. fss io ekbz.


fis ;{o uzdqz. ejk fJzdq fpzd`q. 82.
G[ i z r gq : ks Sz d

(fi; dk) ;o{g pfusq ns ;[zdo j? ns pj[s gftso j?, (i') nb"fee
o{g ftu ;i fojk j?, (T[; dk BK) ;[D e gkg Gi iKd jB.80. (T[;
d) ftFkb ns bkb Bso pnzs gkgK ~ BFN eoB tkb jB. (T[; d
;o{g
o;ktb

uzdqw

;P?:k

ekb jh gkfJ G:' GrtkB ;[ ikrs :k ir ikeh ebk j?.


ekb jh gkfJ G:' pqjwk f;t ekb jh gkfJ G:' i[rhnk j?.

uzdqwk

s'A

th

;[zdo

uwe

nBe

gkgh

sko

jB.81.

Sz d

fisB b'e gkb jB, T[j ;ko ekb d nXhB jB. fisB ;{oi s
jB ns eh fJzdoK d ;w[Zu jB (;G ekb d t; ftu jB).82.

G[ i z r gq : ks Sz d

u"dK

fco? u"dj{` b'e:z ekb ueqz. ;G? BkE BkE Gqwz GT[j pez.
ejk okw feq;Bz ejk uzd ;{oz. ;G? jkE pkX yo ekb ji{oz. 83.

dh)

b'eK

ftu

ekb

dk

uZeo

ubdk

j?.

(T[;

B)

NYh

G"I

fcok

;ko BkEK ~ BE fbnk j?. eh okw ns feqFB, eh uzdqwk ns ;{oi, ;ko


ekb dh j}{oh ftu jZE pzBQh yV's jB.83.
;P?:k

ekb

(;wK)

gk

jh

GrtkB

(ftFD{)

j'fJnk

fi;

dh

ebk

(Fesh)

ekb jh gkfJ ;[ok;[o rzXqp iS G[izr fd;k fpfd;k j?.

Bkb fJj irs ikr fojk j? (rshwkB j?). ekb gk e jh pqjwk gqrN
j'fJnk ns ekb jh gk e fFt :'rh j'fJnk. ekb jh gk e dts, d?Is,

nT[o ;[ekb ;G? pf; ekb e Je jh ekb nekb ;dk j?. 84.

rzXop, :eF, ;Zg, fdFktK ns ftfdFktK j'Ad ftu nkJhnK. j'o i' toswkB
gdkoE (@;[ekb#) jB, T[j ;ko ekb
jh ekb d gqGkt s'A ofjs j?.84.

1H @UfN#

t;

ftu

jB,

p;

fJe'

wjkekb

6 1

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

G[ i z r gq : ks Sz d

pfusq

(j)

Sz d

Bw' pkD gkDz . Bw' fBoG:kDz .


Bw' dt dtz. GtkDz Gtnz. 86.

Bw' yr yzvz feqgkD eNkoz. ;dk Je o{gz ;dk fBofpekoz.


Bw' pkD gkDz Bw' dzv Xkfo:z. fiB? u"dj{` b'e i'sz fpEkfo:z. 87.
Bw;eko:z w'o shoz s[czrz. Bw' yr ndrz nG?nz nGzrz.
rdk:z frq;Nz Bw' ;?jEhnz. fiB? s[bh:z pho ph:' B phnz. 88.

o;ktb

dts!

(s?~)

(s?~)

Bw;eko

j?,

Bw;eko

ftu ofjD
tkb! (s?~)
o'rK

s'A

j?,

yVrXkoh!

(s?~)

tkbk ns ftekoK s'A ofjs


Bw;eko j?. (j) ftekoK s'A

ofjs

(s?~)

Bw;eko

j?.85.

Sz d

(j) jZE ftu pkD XkoB eoB tkb ! (s?~) Bw;eko j?. (j) vo
s'A ofjs ! (s?~) Bw;eko j?. j dtfsnK d dts! (s?~) Bw;eko j?. (fi;
dh)

G[ i z r gq : ks Sz d

dtfsnK

Bw;eko j?. (s{z) ;dk fJe o{g


j?I. (j) oi', ;s' ns sw' r[DK
ofjs

o;ktb

6 1

G[ i z r gq : ks Sz d

Bw' dt dtz Bw' yVr Xkoz. ;dk Je o{g ;dk fBofpekoz.


Bw' oki;z ;ksez skw;nz. Bw' fBofpekoz Bw' fBoi[onz. 85.

BkNe

irs

ftu

j'Ad

j?,

(T[;

Bw;eko

j?).86.

G[ i z r gq : ks Sz d

(j) sbtko, yzv, feqgkB ns eNko d ;o{g tkb ! (s?~) Bw;eko


j?. (j) ;dk fJe o{g ns ftekoK s'A ofjs! (s?~) Bw;eko j?. (j) jZE
ftu pkD XkoB eoB tkb! (s?~) Bw;eko j?. (j) dzv (;'Nk) XkoB eoB
tkb! (s?~) Bw;eko j?. fi; B u"dK b'eK ftu nkgDh i'fs ~ g;kfonk
j'fJnk j? (T[; ~ Bw;eko j?).87. (j) sho ns pzd{e ;o{g ! woh (s?~)

o;ktb

Sz d

Bw' ueq gkDz. nG{sz G:kDz.


Bw' T[rqdkVz.
wjk frq;N rkVz. 89.
Bw' sho s'gz. fiB? ;sq x'gz.
Bw' X'g gNz. fiB d[;N dNz. 90.
fis ;;sq Bkwz. Bw;eko skwz.
fis n;sq G?:z. Bw;eko s:z. 91.
;P?:k

wo[ eo' fsqD s w[fj ikfj rohp fBtki B d{;o s' ;'.
G{b fSw' jwoh gqG nkgB G{bBjko ej{z e'T{ w' ;'.
;t eoh s[woh fsB e ;G jh frqj dyhns dqp Go' ;'.
:k eb w? ;G ekb feqgkB e Gkoh G[ikB e' Gkoh Go';'. 92.
;[zG fB;[zG ; e'N fB;uko ikfj fSBe fpy? jfB vko.
X{wo b'uB uzv nT[ w[zv ; wkfjy ; gb phu fBtko1.
ukwo ; ofD fuSo ; oefsSD ; MN d? MMeko.
n?;' ;[ ;kfjp[ gkfJ ejk gotkj ojh fJj dk; fsjko. 93.
1H

@gSko#

Bw;eko
Bw;eko

j?. (j) dkr-ofjs, G?-ofjs, nNZ[N yVr d ;o{g tkb! (s?~)


j?. (j) tZvh rdk ns ;?jZEh d ;o{g tkb! (s?~) Bw;eko j?.

fi;

pokpo

o;ktb

s'I

e'Jh

j'o

d{ik

;{owk

BjhI

j?

(T[;

Bw;eko

j?).88.

Sz d

j uZeo ~ jZE ftu XkoB eoB tkb ! (s?~) Bw;eko j?. (j) sZsPK
fpBk j'Id tkb ! (s?~ Bw;eko j?). (j) tZvhnK, fsyhnK ns w}p{s

dkVQK tkb ! (s?~) Bw;eko j?.89. fi; shoK s s'gK tkb B t?ohnK ~
wkfonk j?, (T[; ~) Bw;eko j?. fi; B f;Xh sbtko ns feou Bkb d[FNK
~ vKfNnk j? (T[; ~) Bw;eko
T[BQK ~ Bw;eko j?. fisB th

j?. 90. fisB th BKtK tkb F;sq jB,


n;sq jB, T[BQK ~ Bw;eko j?.91.

;P?:k

wo

tor

fsBe

;[wo

gops

pDkT[D

tkb

raohp-fBtki

tork j'o e'Jh d{ik BjhI j?. j gqG{! nkg woh G[b pyF fdU
wo tork j'o e'Jh G[bDjko BjhI j?. (fiBQK B) soh ;tk ehsh
;kfonK

xo

d"bs

(wjk) ekb dh feqgkB


F[zG-fBF[zG tor eo'VK

Bkb

Go

j'J

fd;d

jB.

fJ;

efb:[r

so

(feT[Ife)
j?, T[BQK

ftu

(w?~)

ns GkohnK G[iktK dk tZvk Go';k j?. 92. fi; B


okyF fSD Go ftu BFN eo fdZs jBl X{wqb'uB,

uzv w[zv ns wfjyk;[o tor (d?Is) gb ftu jh ]sw eo fdZs jBl ukwo,
fuZSo, bkb nZyK tkb d?Is :[ZX-G{wh ftu ibdh jh MkV ;[N jBl nfij
wkbe

gqkgs

eo

s[jkv

fJ;

dk;

ekjdh

gotkj

ojh

j?.93.

6 2

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

6 2

w[zvj[ ; wX[ ehNG ; w[o ; nx ; fifB e'fN db j?.


UfN eoh epj{z B fiB? ofD u'N goh gr dP? B Nb j?.

wko

w[zv tor, wX[-e?NG fij, w[o ns nx tor eo'VK (d?Is) fi; B


fdZs jB, fi; B :[ZX ftu edh (t?oh d gqjko s'A puD bJh) UN

f;zX[ fpy? i B p{v fB;uko gkte pkD pj B ib j?.

BjhI

bJh

s nf; s'fo fpb'fe nb'e ;[ bki e' Skv e? Gkfi ub j?. 94.

tkbk BjhI j?, i' d?Is ;w[zdo ftu v[p BjhI ;e ns nrB-pkD ubD s
th ;V BjhI ;e, T[j th soh nb"fee sbtko ~ ty e bZik ~ fsnkr
e

oktD ; wfjoktD ; xNekBj[ ; gb phu gSko.


pkod Bkd nezgB ; ir izr i[o? fiB f;T[ iw jko.
e[zG ne[zG ; ihs ;G? ifr ;ksj{` f;zX jfEnko gyko.
i i j[s neN fpeN ;[ eN efo ekb feqgkB e wko. 95.
i' ej{z ekb s Gki e pkuhns s' fej e[zN ej' Gfi ikJh:?.
nkr j{z ekb Xo nf; rkis Skis j? fij s Bf; nJh:?.
n?; B e? r:' e'Jh ;[ dkt o ikfj T[gkt ;' xkt puJhn?.
iks B S[Nhn? w[V ej{az jf; skeh B feT[ ;oDkrfs iJh:?. 96.

Gi

ns

rJ

i'

(F;sq

jB.

oktD,

dh)

u'N

brD

:[ZX

ftu

d'

edw

th

fjbD

94.

wfjoktD

ns

e[zGeoB

tor

(fi;

B)

gb

Go

ftu

wko

fdZsl wxBkd ns nezgB tor :'X, fiBQK Bkb irs ftu :[ZX eo e :w
th jko iKdk j?, e[zG ns ne[zG tor (:'X fiBQK B) ;ko ;z;ko ~ fis
e

;ZsK

nkeVykB

;w[zdoK
ns

ftu

nkgD

jfEnko

em'o

(d?Is)

ekb

;k\

dh

ehs

feqgkB

;B,
Bkb

(fJj
eN

s)

wko

nfij

j'o

rJ.95.

i ekb s'A Gi e fes pfunk ik ;edk j't, sK (d;') fejVh fdFk


~ Gi e ub ikJhn?. (fiXo
rZidk j'fJnk ;'G fojk j? fi;

ikJhJ T[Xo) nr jh ekb sbtko Xko


eo e (tkg;) Gi nkJhdk j?. e'Jh th

nfijk dkT[ d; BjhI ;fenk fi; d T[gk Bkb (ekb dh) u'N s'A pu ;ehJ.
j w{oy ! fi; s'A fe; soQK S[fNnk BjhI ik ;edk, T[; dh FoB ftu y[Fh
y[Fh feT[I B ikfJnk ikJ. 96.

feq;B nT[ fp;B[ ig s[fj e'fNe okw ojhw Gbh fpfX fXnk:'.
pqjw ifgU no[ ;zG[ EfgU sfj s s[fje' feB j{` B puk:'.

(j fifrnk;{ !) s{z feqFB ns ftFD{ nkfd eo'VK (dtfsnK ~)


ifgnk j? ns okw s ojhw ~ uzrh soQK fXnkfJnk j?, (s{z) pqjwk ~ ifgnk

e'fN eoh sg;k fdB e'fNe ekj{ B e"vh e' ekw eYk:'.
ekw ek wzsq e;ho e ekw B ekb e' xkT[ feBj{` B puk:'. 97.

j?, ns fFt dh nkokXBk ehsh j? sK th s?~ fe; B th BjhI pukfJnk.


(s{z) eo'VK (fJFN-dtK dh) eo'VK fdB sgf;nk ehsh, go fe; B th (sok)
e"vh

dk

(feT[Ife)
ekj e' e{o eo sg;k fJB eh e'T{ e"vh e ekw B n?j?.
s'fj pukfJ ;e? ej[ e?; e? nkgB xkt pukfJ B n?j?.
e'g eokb eh gkte e[zv w? nkfg N`frU fsw s'fj N`r? j?.
us o us ni' ihn w? iV ekb feqgk fpB[ ekw B n?j?. 98.

gkfJ go' gow;o e iV gkjB w? gow;o Bkjh. 99.

th

fe;

fJBQK

dh

BjhI

th
e{Vh

eYkfJnk.
ekb

dh

sgf;nk

ekwBk-Gfonk
u'N

fe;

wzsq

s'A

pukT[Dk

bJh

eodk

dzwVh

BjhI
j?Il

j?.
(fJBQK

w[Zb

dk

BjhI,

e'Jh

e"vh

97.
ftu'A)

d ezw th BjhI nkT[D tkbk. (T[j) s?~ Gbk fetI puk ;erk, i' nkgD
nkg ~ (ekb dh) u'N s'I BjhI puk ;edk. r[Z; Bkb fGnkBe j'J (ekb
d) nrBh-e[zv ftu (fJj ;ko) nkg Nzr j'J jB, s?~ th T[; soQK Nzrtk
dDr. j w{oy ! j'F eo ns j[D th fdb ftu ;wM b? fe ekb dh feqgk
s'I fpBk (j'o e'Jh T[gk th) ezw nkT[D tkbk BjhI j?.98.

skfj gSkBs j? B wjk g;[ ik e' gqskg[ fsj{` g[o wkjh.


g{is j? gow;o e? fij e? go;? gob'e gokjh.
gkg eo' gowkoE e? fij gkgB s nfs gkg bikJh.

ezw

ftnkgs

j wjk gF{! T[; ~ (s{z) BjhI gSkDdk fi; dk gqskg fszBK b'eK ftu
j?. (s{z T[BQK ~) gowFto eo e g{idk j?I, fiBQK ~ S'jD Bkb

(Gkt g{iD Bkb) gob'e s'I j'o th d{o j' iktArk. (s{z) gowkoE ;wM
e i' gkg eodk j?I, T[BQK (x'o) gkgK ~ ty e nfs o{g tkb gkg th bZik
iKd jB. j w{oy ! (s{z) gowFto d g?ohI g?, (fJBQK gZEoK d g?ohI B g?
feT[Ife)

gZEoK

ftu

gowFto

BjhI

j?.99.

6 3

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

6 3

(T[; ~) w"B o{g ftu GiD Bkb, wkD (jzeko) SZvD Bkb, Gy XkoB
Bkb ns f;o w{zj w[BkT[D Bkb (gqkgs) BjhI ehsk ik ;edk. rb

w'B Gi Bjh wkB si Bjh Gy ;i Bjh w{zv w[zvkJ.


e`fm B ezmh em'o Xo? Bjh ;h; iNkB e i{N ;[jkJ.

eoB

;ku[ ej' ;[fB b? fus[ d? fpB[ dhB fdnkb eh ;kw f;XkJ.

ftu

gqhfs eo gqG[ gk:s j? feogkb B Ghis bKv1 eNkJ. 100.

dk i{Vk pDkT[D Bkb (T[; ~) BjhI (fwfbnk ik ;edk). ;Zu efjzdk jK,
fus d e ;[D bt' fe fpBk dhB-fdnkb dh FoB rJ (fe; j'o T[gk okjhI

ezmh

XkoB

eoB

Bkb,

em'o

sgf;nk

eoB

Bkb

ns

f;o

T[s

iNktK

rfs BjhI j[zdh). gqhs eoB Bkb gqG{ dh gqkgsh j[zdh j?. ;[zBs nkfd eokT[D
Bkb gowkswk gq;zB BjhI j[zdk. 100.
ekrd dhg ;G? efo e? no ;ks ;w[zdqB eh w;[ e?j'.

;ko dhgK ~ ekr} pDk e ns ;ZsK ;w[zdoK dh f;nkjh pDk bJhJ,


pB;gsh ~ eN e fbyD bJh byD ;kwrqh (ebwK) pDk bJhJl

ekfN pBk;gsh f;roh fbyp j{z e byB ekfi pB?j'.


;ko;[sh pesk efo e? i[r e'fN rB; e? jkfE fby?j'.

;koh

ekb feqgkB fpBk fpBsh B sT{ s[w e' gqG B?e[ foM?j'. 101.

(T[gwk) fbytkJh ikJ (go) ekb dh feqgk s'A fpBk, j gqG{ ! e'Jh th pBsh
s?~ E'Vk fizBk th foMk BjhI ;edh.101.

;o;tsh

dth

fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE ;qh ekb ih eh T[;sfs


fgqEw fXnkfJ ;zg{oBz ;s[ ;[Gw ;s[. 1.2

y[d

p'bD

s[woh wfjwk ngo ngkok. ik ek bfjU B feB j{z gkok.


dt dt okiB e okik. dhB fdnkb rohp fBtkik. 1.
d'jok

w{e T{uo? ;k;sq yfN fgzr froB ufV ikfJ.


nzX by? pXo' ;[B? i' ekb feqgk eokfJ. 2.
u"gJh

j't

ns

eo'VK

:[rK

se

rDF

jZEhI

fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d ;qh ekb ih eh T[;sfs BK tkbk


gfjbk nfXnkfJ ;zg{oB j[zdk j? ;G F[G j?.1.

eth-pz ;

eft pz; toDB 3


u"gJh

tkbh

dk

toDB

u"gJh

(j gqG{!) soh wfjwk ngo ngko j? fi; dk e'Jh gko BjhI gk ;edk.
(s{`)
T[s

dtfsnK dk dtsk ns okfinK


dfJnk eoB tkbk ns raohpK

dk
~

okik j?I.
tfvnkT[D

(s{`) dhBK (ftukfonK)


tkbk j?I.1.

d'jok

i ekb dh feqgk j't, sK r[zrk S Fk;sq T[ZukoB br iKdk j?, fgzrbk


gopsK T[s uVQ iKdk j?, nzBQk tyD br g?Idk j? ns p'bk ;[DB d ;woE
j' iKdk j?.2.
u"gJh

j gqG{ ! woh s[S p[ZXh ftu feE'I (fJsBh Fesh j? fe) soh wfjwk

ejk p[fX gqG s[S jwkoh. pofB ;e? wfjwk i[ fsjkoh.


jw B ;es efo f;cs s[wkoh. nkg bj[ s[w eEk ;[Xkoh. 3.
ejk br? fJj[ ehN pykB?. wfjwk s'fo s[jh gqG ikB?.

dk eEB eo ;e. w?I soh f;\s BjhI eo ;edk. s[;hI nkg jh (wo fby
fJ;) fpZqsKs ~ ;[Xko bt'.3. fJj ehN (soh wfjwk dk) feE'A se pykB

fgsk iBw fiw g{s B gkt?. ejk stB ek Gd pskt?. 4.

eo. j gqG{ ! soh wfjwk sz{ jh ikDdk j?I. fitA fgsk d iBw dk Gd
g[Zso BjhI gk ;edk, (T[; soQK) sok Gd (w?I) fetI d; ;edk jK. 4.

s[woh gqGk s[w? pfB


s[woh feqnk s[w jh
;; Bkr f;o ;j;
oNs np br Bkw

nkJh. nT[oB s Bjh iks pskJh.


gqG ikB'. T{u Bhu e; ;es pykB'. 5.
pBkJh. dP? ;jz; o;Bkj ;[jkJh.
ngkok. s[wo' sT{ B gkts gkok. 6.

1H @fbzr# 2H fJBQK T[eshnK ftu fes fes e[M nzso th fwbdk j?, go p[fBnkdh coe BjhI
3H e[M phVK ftu @;'Yh pz; T[sgsh toDB# fbfynk j? ns e[M fpBk fJ; T[esh dhnK jB.

soh

gqGk

dk

pykB

sz{

nkg

jh

eo

;edk

j?I,

j'oBK

s'I

(T[;

dk)

toDB BjhI ehsk ik ;edk. j gqG{ ! s{z jh nkgDh feqnk (rfsftXh) ~


ikDdk j?I. (w?I T[; dk) tX xN fetA pykB eo ;edk jK. 5. (s{`) FFBkr
d j}ko f;o pDkJ jB, (T[; dhnK) d' j}ko ihGK ;'G ojhnK jB. (T[j)
j[D se (so) ngko BKtK ~ oN fojk j?, fco th (T[j) so BKtK dk nzs
BjhI

gk

;fenk

j?.

6.

6 4

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

6 4

s[woh feqnk ejk e'T{ ej?. ;wMs pks T[ofM wfs oj?.
;{Sw o{g B poBk ikJh. fpoX[ ;o{gfj ej' pBkJh. 7.

jh

s[woh gqw Grfs ip rfjj'. S'fo eEk ;G jh sp efj j'.

(fco th jm eoe so) ftokN o{g dk eEB eodk jK.7. id'A soh gqw-

np w? ej' ;[ ngBh eEk. ;'Yh pz; T[gfink iEk. 8.

Grsh gqkgs j'trh, sd'A jh ;koh eEk w[Y'A ejKrk. j[D w?I (etb) nkgDh
eEk efjzdk jK fi; soQK fe ;'Yh pz; (;z;ko ftu) g?dk j'fJnk j?.8.

d'jok

soh feqnk dk e'Jh feE'I se toDB eo. (soh) rZb ;wMD Bkb
p[ZXh ueok iKdh j?. (so) ;{yw o{g dk toDB BjhI ehsk ik ;edk,

d'jok

gqEw eEk ;`Sg s ej' ;[ fjs fus[ bkfJ.


pj[fo pv' fp;Eko e? efjj" ;G? ;[BkfJ. 9.
u"gJh

fgqEw ekb ip eok g;kok. Unzeko s f;q;fN T[gkok.


ekb;?B gqEw? GfJU G{gk. nfXe ns[b pfb o{g nB{gk. 10.
ekbes[ d{;o G{n GfJU. e{qopo;1 sh;o ifr m:'.
ekbX[i us[oE fBqg ;'j?. fij s G:' irs ;G e' j?. 11.
;j;okS ik e' ;[G ;'j?. ;j; gkd ik e sfB w'j?.
;y Bkr go ;'fJp' eo?. ir fsj ;y ;kfJ T[uo?. 12.
Je ;qtD s w?b fBekok. sk s wX{ ehNG sB Xkok.
d[shnk ekB s w?b fBekoh. sk s GJh f;q;fN fJj ;koh. 13.
fsB e' ekb pj[fo pX eok. fsB e' wd ;w[zd w' gok.
fueB sk; ib go fso ojh. wXk Bkw spfj s ejh. 14.
;kX eow i g[oy ewkt?. Bkw dtsk irs ejkt?.
e[feqs eow i ir w? eojh. Bkw n;[o fsB e' ;G Xo jh. 15.
pj[ fp;Eko ej br? pykBhns. rzqE pYB s nfs vo[ wkBhns.
fsB s j's pj[s fBqg nkJ. dS gqikgfs fiB T[gikJ. 16.
d; ;jz; fsfj frqj GJh e`fBnk. fij ;wkB ej br? B nzfBnk.
ekb feqnk n?;h sj GJh. s ;G fpnkj Bo;B dJh. 17.
d'jok

pBsk edq fdfs nfdfs J foy poh pBkfJ.


Bkr Bkrfog[ dt ;G dJhs bJ T[gikfJ. 18.
u"gJh

sks ;{oi o{g e' Xok. iks pz; gqu[o oft eok.
i" fsB e efj Bkw ;[BkT{. eEk pYB s nfXe vokT{. 19.
1H

BkNe

@eq'opo;#

ft;sko

gfjbK (w?I) fjs-fus brk e


Bkb ;G ~ ;[ D ktKrk.9.

;zyg

ftu

eEk

efjzdk

jK.

fco

tZv

u"gJh

id'A ekb B ;G s'A gfjbK gq;ko ehsk, sd'A Unzeko s'I f;qFNh ~
g?dk ehsk. ekb ;?D (BK dk) gfjbk okik j'fJnk i' nfXe pb tkbk, ns[Zb
o{g tkbk ns nB{gw ;h. 10. ekb es (BK dk) d{ik okik j'fJnk, irs
ftu shik (okik) eqo-po; g?dk j'fJnk. ekb X[i u"Ek okik ;[F'fGs
j'fJnk fi; s'A irs dk ;G e[M j'Id ftu nkfJnk.11.
fi; d (Foho T[s) j}ko nZyK F'Gk fdzdhnK jB, fi; d Foho
j}ko g?o w"i{d jB, (i') FFBkr (dh ;ik) T[s ;"Idk j?, T[;~ irs
;kfJ# (FFFJh) efjzdk j?. 12. (T[; B) fJe ezB s'A w?b eZYh, T[; s'A
ns e?NG B Foho XkoB ehs. T[; B d{i ezB ftu'A w?b eZYh, T[; s'A
;koh f;q F Nh pDh.13.

T[s
@;y
wX[
fJj

fco ekb B T[BQK (wX[ ns e?NG) dk tZX ehsk. T[BQK dh fwM (wd)
;w[zdo ftu fvZrh, T[; dh fueBkJh ib T[s sodh ojh, sd s'A (Xosh
dk) BK @wXk# fejk ikD bfrnk. 14. i' g[oF Gb (@;kX#) eow eodk
j?, T[j dtsk BK Bkb ikfDnk iKdk j?. fijVk ;z;ko ftu wkV eow eodk
j?, ;ko T[BQK dk BK d?Is (@n;[o#) oy fdzd jB.15.
ft;sko pj[s j?, feE'I se pykB eoK (feT[Ife) rqzE d tXD dk
pj[s vo brdk j?. T[BQK s'I (nr) pj[s oki j'J fiBQK B deF gqikgsh
~ g?dk ehsk. 16. T[; d xo d; j}ko bVehnK B iBw fbnk fiBQK
torh (;[zdo) j'o e'Jh BjhI brdh ;h. T[d'A ekb B nfijh yv toskJh
(fe T[; B) ;kohnK (bVehnK) okfinK ~ ftnkj fdZshnK.17.
d'jok

pfBsk, edo{, fdfs, nfdfs uko (eF:g) foFh B ftnkj bJhnK


(fiBQK s'A) ;ko ;Zg (edo{ s'A), ro[V (pfBsk s'A), dts (nfdfs s'A) ns
d?Is (fdfs s'A) (foFh B) g?dk eo bJ.18.
u"gJh

T[BQK (pZfunK) ftu'I fe; B ;{oi dk o{g XkoB ehsk fi; s'A ;{oi
pz; dk ft;sko j'fJnk. i T[BQK d (pzF d okfinK d) BK ;[DktK sK eEk
d tXD dk pj[s vo brdk j?. 19.

6 5

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

6 5

T[; (;{oi) d pz; ftu ox{ (BK dk okik) j'fJnk fi; s'I irs ftu
ox{pz; ufbnk. T[;dk @ni# BK dk ;qFm g[Zso g?dk j'fJnk i' wjkoEh ns

ip fsB G; i'r e' b:'. oki gkN d;oE e' d:'.

wjkB XB[FXkoh ;h.20. id'A T[; B :'r dk Gy fbnk sK oki-gkN (nkgD

j's G:' tfj wjk X[B[oXo. shB fsqnkB pok fij o[fu eo. 21.

g[Zso)) dFoE ~ ;"Ig fdZsk. T[j th wjkB XB[FXkoh ;h, T[; B nkgDh y[Fh
Bkb fszB fJ;sohnK Bkb ftnkj ehsk. 21.

fgqEw i:' fsj okw[ e[wkok. GoE bSwB ;sq fpdkok.

gfjbh (okDh e"Ffbnk) B okw BK d e[wko ~ iBw fdZsk. (pkeh


d' okDhnK e?eJh ns ;[fwsqk B) Gos, bZSwD ns Fso{xB (~ iBw
fdZsk). T[BQK B pj[s fuo se oki ewkfJnk, (go) ;wK nkT[D s dtb'e ~ ub rJ. 22. fco ;hsk d d'tA g[Zso (bt ns e[F) okik pD
ns oki-gkN T[BQK ~ pj[s cfpnk. id'A T[BQK B wdq dF (gzikp) dhnK okie[wkohnK ftnkjhnK sK GKs GKs d :Zr ehs .23.

wdq d; J;Poik poh ip. Gkfs Gkfs e ir ehJ sp. 23.

sjh fsB? pkX d[fJ g[otk. Je e;{o d[sh: bj[otk.


nXe g[oh s d'T{ fpokih. fBofy bze nwoktfs bkih. 24.
pj[s ekb fsB oki[ ewk:'. ikb ekb s nzfs c;k:'.
fsB e g[sq g"sq i tJ. oki eos fJj ir e' GJ. 25.

ejk br s poB ;[BkT{I. fsB e Bkw B ;`fynk gkT{I.


j's uj{` i[r w? i nkJ. fsB e Bkw B iks rBkJ. 26.
i' np st feogk pb gkT{I. Bkw iEk wfs Gkfy ;[BkT{I.
ekb es no[ ekbokfJ GfB. fiB e GJ g[sq xfo nBrB. 27.
ekb es G:' pbh ngkok. ekbokfJ fifB Bro fBekok.
Gkfi ;B"Y df; s rJ. sjh G{gik fpnkjs GJ. 28.
fsj s g[sq G:' i' Xkwk. ;'Yh okfJ Xok fsfj Bkwk.
pz; ;B"Y sfdB s Ehnk. gow gftsq g[oy i{ ehnk. 29.
sk s g[sq g"sq j[fJ nkfJ. s ;'Yh ;G irfs ejkJ.
ir w? nfXe ;[ GJ gqf;Xk. fdB fdB fsB e XB eh fpqXk. 30.
oki eos GJ fpfpX gqekok. d; d; e ihs fBqgkok.
ijk sjk fsj Xow ubk:'. nsq gsq ej ;hf; Y[ok:'. 31.
oki;{n pj[ pkoB ehJ. ihfs ihfs d;;Po bhJ.
pkiwX pj[ pkoB eo. ;eb eb{y fBi e[b e jo. 32.
pj[s pz; w? pY' fpykXk. wN B ;ek e'T{ fsj ;kXk.
fpuo pho pB?s[ nyzvb. rfj rfj ub fGoB oB wzvb. 33.
@ir

BkNe

fsB e pz; fpy? ox[ G:'. ox[ pz;fj fij 1irfj ub:'1 .
sks g[sq j's G:' ni[ po[. wjk oEh no[ wjk XB[oXo. 20.

pj[s ekb fsB oki ewk:'. ekb gkfJ ;[o g[ofj f;Xk:'. 22.
;hn ;[s pj[fo GJ d[fJ okik. oki gkN T[B jh eT[ Skik.

1H

pfusq

T[ufo:'#

T[E (gzikp ftu) T[BQK B d' Bro t;kJ (fiBQK ftu'A) fJe dk BK
e;{o ns d{i dk BK bkj"o (btg[ok-bj[otk) fgnk. T[j d'tA Bro pj[s
F'GkFkbh ;B (fiBQK ~) ty e bzek ns nwoktsh (fJzdog[oh) th biKdhnK
;B.24. T[BQK d'jK B pj[s ;wA se oki ehsk, (go) nzs ftu ekb B
(T[BQK ~ nkgD) ikb ftu c;k fbnk. T[BQK d i' g[Zso g'so j'J, T[j th
fJ; irs ftu oki eod oj. 25.
feE'A se (T[BQK d jkb dk) toDB eo e ;[DktK, T[BQK d BKtK
frDsh jh BjhI j' ;edh. u"jK :[rK ftu i' (oki j[zd) nkJ, T[BQK d
frDkJ BjhI ik ;ed.26. i j[D soh feqgk Bkb pb gqkgs eoK (sK
d) BK :Ek-p[ZXh nky ;[DktK. ekb es[ ns ekb okfJ (d BK) b?Idk
fiBQK d xo nDfrDs g[Zso g?dk j'J. 27.

dh
BK
T[BQK
jK

ekb es[ pj[s pbtkB j'fJnk fi; B ekb okfJ ~ Bro s'A eY
fdZsk. T[E'A T[j Gi e ;B"Y dF ~ ufbnk frnk ns T[E'A dh oki-e[wkoh
Bkb (T[; dk) ftnkj j'fJnk.28. T[; (oki e[wkoh) s'A xo ftu i' g[Zso
g?dk j'fJnk, T[; dk BK ;'Yh okfJ ofynk. T[; fdB s'A ;B"Y pz; ufbnk
(i') gow gftso g[oF (gowkswk) B ;kfink ;h. 29.
;'Yh
fdB)
ns
ns

T[; (;'Yh okfJ) s'A i' g[Zso g'so j[zd nkJ, T[j (;G) irs ftu
nytkJ. irs ftu T[j pj[s gqf;ZX j' rJ ns T[BQK d xo (fdB'
XB dk tkXk j[zdk fojk. 30. (T[BQK B) nBe soQK Bkb oki ehsk
dF-dFKsoK d oki fiZs bJ. fiE feE T[BQK B Xow dk ft;sko ehsk
f;o T[s Ssq M[b tkfJnk.31.

(T[BQK B) pj[s tko oki;{: :Zr ehs ns


~ fiZs fbnk. (T[BQK B) pj[s tko nFPwX :Zr
d ;ko gkg BFN eo fdZs.32. fco (T[BQK dh)
frnk fi; ~ e'Jh th Gbk g[oF wN B ;fenk.
fcoB br ns F;sq cV cV e :[ZX-G{wh ~

dFK
th
pz;
pKe
s[o

d ;[nkwhnK (okfinK)
ehs ns nkgDh e[b
ftu MrVk pj[s tX
tho :'fXnK d ;w{j
gJ.33.

6 6

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

XB no[ G{fw g[oksB p?ok. fiB ek w{nk eofs ir xok.


w'j pkd njzeko g;kok. ekw eq'X ihsk ir ;kok. 34.

BkNe

6 6

XB ns Xosh dk g[okDk t?o j? fiBQK dk xfonk j'fJnk ;kok irs


wo fojk j?. w'j ns jzeko jh (fJ;) MrV d gq;ko (d ekoB jB) ns
ekw-eq'X

;kok

irs

fis

fbnk

j?.34.

d'jok

d'jok

XfB XfB XB e' Gkyhn? ik ek irs[ r[bkw[.


;G fBoys :k e' fco? ;G ub eos ;bkw. 35.

XB ~ XzB XzB efjDk ukjhdk j? fi; dk (;kok) irs r[bkw j?


ns fi; ~ ;ko Mked fcod jB ns (XBtkBK d xoK ~) ub e gqBkw
eod

jB.35.

u"gJh

u"gJh

ekb B e'T{ eoB ;[wkok. p?o pkd njzeko g;kok.


b'G w{b fJj ir e' j{nk. ik ;' ukjs ;G? e' w{nk. 36.

ekb dk e'Jh F[wko BjhI j? fi; B t?o, fttkd ns jzeko ~ iBw


fdZsk j?. b'G fJ; irs dk w{b (nkXko) pD frnk j? fi; dh ukjs eoe
;G

wo

oj

fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE ;[G pz; poBBz d[sh:k


fXnkfJ ;zg{oBw ;s[ ;[Gw ;s[. 2. 137.

G[ i z r gq : ks Sz d

jB.36.
fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @F[G pz; poBB# d/ BK tkbk d{ik
nfXnkfJ (;zg{oB j[zdk j?) ;G ;[G j?. 2. 137.

G[ i z r gq : ks Sz d

ftXksk B eJh soQK d t?o ns fttkd ou fdZs fi; ~ e'Jh ;kX{

ouk p?o pkdz fpXks ngkoz. fi;? ;kfX ;kfeU B e'T{ ;[Xkoz.
pbh ekw ok:z wjk b'G w'jz. r:' eT[B phoz ;[ :k

s nb'jz. 1.

sjk pho p`e pe? nkg wXz. T[m ;;sq b? b? wuk i[X ;[Xz.
ej{` ygoh y'b yzv ngkoz. wu?2 pho p?skb vT[o{ vekoz. 2.

g[oF (Be nkdwh) ;[Xko B ;fenk. wjkpbh ekw, b'G, w'j nkfd ftekoK
d jfEnkoK dh wko s'A Gbk e"D F{otho pu e frnk j?<.1. T[E (oDG{wh ftu) pKe ;{ow nkg; ftu e"V puB p'b oj jB. (T[j) F;sq b?
b? e T[md jB ns x'o :[ZX eod jB. fes ygo (u"V cb tkbk sho),
y'b ns yzv XkoB eoB tkb (fJe d{i ~ wko oj jB), fes pho p?skb
vT[o{

ej{` Jh; ;h;z g[n? o[zv wkbz. ej{z vke vT[o{ ej{`ez fpskbz.
uth uktvhnz febzeko ezez3. r[Eh b[E i[E pj? pho pze4` . 3.
goh e[N e[Nz o[b sS w[Sz. oj jkE vko T[G? 5T[oX w[Sz5.
ej{` y'goh y'b fyzr`6 ys`r`. ej{` ysqhnz yr ysz fByzrz. 4.

uth uKtvh vkeBh vke wko?. ej{` G?oth G{s G?o' peko?.
ej{z pho p?skb p`e fpjko`. ej{` G{s gqsz j;? wk;jko`. 5.
o;ktb

Sz d

wjk pho ri. ;[D wx bi.


Mzvk rv rkY. wzv o'; pkY. 6.
1H @;K# 2H @Bu?# 3H @ekez# 4H @pKe`# 5H @T[X w[S`# 6H @yzr#

tik

tik

Bud

fes

fFt

f;oK

(oz[vK)

jB.2.
~

wkbk

ftu

ib{b) p'bdhnK jB ns fes p?skb e{ed


ns fes fJZbK febekohnK wkodhnK jB.

go'Adk
jB.
fes

j?.

fes

vkeDhnK

(T{b

fes uw[zvDK p'bdhnK jB


pKe ;{ophoK dhnK bkFK

r[ZEwr[ZEk j' ojhnK jB. 3. pj[s e[N wko j'Jh j?, (;{ofwnK d FohoK d)
N'N
o[b

o[bd jB.
oj jB).

jB,

fes

(fes) d'tI jZE w[ZSK T[s oy (j'fJnK


fes y'gVh ~ pukT[D tkb y'b ns

;{ophoK

dhnK

sbtkoK

ns

shoK

GZE

o[b

w[od :[ZX-G{wh ftu


XB[y-pkD o[b oj
oj

jB.

4.

fes uw[zvDK p'bdhnK jB ns vkeDhnK vekodhnK jB. fes G?oth,


G{s ns G?o' GZGeK wko oj jB. fes pho p?skb nkeV e (@pze#) fcod
jB ns fes G{s-gqs ns wk;jkoh iht j; oj jB. 5.
o;ktb

Sz d

tv ;{ow ri oj jB (fiBQK dh roi ~) ;[D e pdb th bZik


oj jB. (T[BQK B nkgD) Mzv gZeh soQK rv j'J jB (fiBQK ~ ty e fto'Xh
t?oh dbK d ;{ow) o'j tXk e (:[ZX ftu) i[N j'J jB.6.

67

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

67

feqgkDz eNkoz. fGo o'; Xkoz.


wjkpho pzez. fGo G{fw jzez. 7.

wjkB :'X Xosh ~ ezpkT[Id j'J (fJe d{i Bkb) fGV oj jB.7. ;{ofwnK

wu ;{o ;;sqz. T[mh Mko n;sqz.

feqgkDz eNkoz. goh b'j wkoz. 8.

jB. feqgkBK, eNkoK ns b'j (d pD j'o F;sqK d) y{p gqjko j'J jB.8.

G[ i z r gq : ks Sz d

(;{ow)
F;sq

fes

pjh e'g eksh feqgkDz eNkoh.

sbtko,

ej{` ;?jEhnz ej{` ;[X ;b`.


ej{` ;b ;Kr` Gbh ob gb`. 9.

tkjhnK

Sz d

ubD

tXk

br

e feqgkBK

jB

ns

ns eNkoK

n;sqK

Bkb

ubD

bVd jB.

Bkb

fuDrK

(nBe)

fBebD

pKe

brhnK

G[ i z r gq : ks Sz d

jbph i[ B ph ;o' j h d[ X koh.

Boki

o';

j'

fes
ik

ojh

Boki

jbp

dh,

S[oh,

ojhnK

j?)

fes

iBp

dh,

feqgkB

ns

eNko

jB.

ns

fes

fes

fes

ns

sbtko

(nkgD

;?jZEhnK

Bf}nK

;o'jh

Bkb

XkoeK

ns
d[nkok)

ns

fes

Bkb

XewXZeh

poShnK

fes

Bf}nK

d'Xkoh

eq'X

Bkb

Bkb

(bVkJh

ojh

j?.9.

j'

Sz d

;o'y ;[o ;kfinz. fp;kfo ;ze pkfinz.

o'j Bkb ;{ow ;Zi j'J jB ns Fzek ~ G[bk e y{p fGV oj jB.

fB;ze ;;sq wkojhI. T[skfo nzr vkojhI. 10.


eS{ B ekB okyhI. ;[ wkfo wkfo GkyjhI.

fB;zr

;[ jke jkm ofb:z. nBzs ;;sq Mfb:z. 11.

bbekok wko e (fto'Xh ~) XZe b? iKd jB ns nBzs F;sqK d tkoK ~

j'

jB.10.

F;sq

fe;

;fjz d

dh

j}koK
~

ej{fe nzr eNhnz. ej{z ;o'j gNhnz.


ej{z ;wk; w[Shnz. fro ;[ sS w[Shnz. 13.

(;{ow

;[nzpo

wko'

jB

ns

(fto'XhnK

gotkj

BjhI

eod,

d)

p;

nzr

T[skod

wko'-wko'

jh

ik

oj

p'bd

jB.

jB.11.

jiko j{fo nzpoz. fpo[X e? ;[nzpoz.


eo{o Gks v'bjh. ;[ wko[ wko p'bjh. 12.

wkod
e'Jh

j{oK
pDk

:[ZX-G{wh
jh

nkekF
e

(thorsh

ftu)

p'bd

(ftu

jB.

gqkgs

fGnkBe
12.

ftuo

eoB

Yzr

fe;

ojhnK

Bkb

jB)

tkb

eN

:[ZX-G{wh

;{ofwnK

v'bd

nzr

ns

fcod

rJ

jB

jB.

(fpo[X)

todhnK

ns

fe;

jB).

(w{zj'A)

tkb

wko'(;[o'j)

g[N rJ jB. fe; dk wk; efNnk frnk j? ns (fes e'Jh) tfYnk-N[fenk


fvfrnk
Ywe Y' b Ykfb:z . jo' b jkb ukfb:z .
MNke MN pkjhnz. ;[ pho ;?B rkjhnz. 14.
fBtz fB;kD pkfinz. ;[ pho Xho rkfinz.
feqgkb pkD pkjh jh. niks nzr bkj jh. 15.

fgnk

13.

YkbK s Y'b Yzw-Yzw tid jB ns (;?Bk d) w{job (fjZ; d ;?fBe)


w"i-w;sh
;?Bk

ftu

ub

rkj[zd

feqgkBK

ns

(fJXo-T[Xo)

fGo fp;kfo ;'fe:z. f;Xko dt b'fe:z. 17.

ns

nktk}
e

~
(Bkb

bVd

sho

fo; fpo[X phfo:z. ;[ wkfo Mkfo shfo:z.

;[D

jh)

fto'Xh

jB.

;{ow
X"I;

tid

ubkT[Id

jB

ns

nS'gb

;{ow)

Gid.

e'qfXs

F;sqK

th

Fofwzd

@;VZe#

dh

nktk}

fXoK

Bkb

BtI

wx

ns

c[osh

14.

(ftu

BjhI

jB

oj

jB.

:[ZX-G{wh

fpo[X eqX
[ okfi:z. B uko g?o Gkfi:z.
;zGkfo ;;sq rki jh. ;[ Bkd wx bki jh. 16.
jbze jke wko jh. ;oe ;;sq Mko jh.

;pd ;zy pfi:z. ;[ pho Xho ;fi:z. 18.

j?.

(tho-rsh
d

;{ow

gk

j'
j[zd

jh

nzr

;{ow

jB

ns

rid

jB,

tZY

;[Nd

jB.15.

F[GkfJwkB

jB

ns

uko

jB

(T[BQK

rZiD

dh)

bbeko

wkod

jB

G[bk

rid

fGnkBe

F;sq

ubk

fdzd

;[nor

b'e

e'qfXs

ubkT[Id

XhoitkB

jB.16.

eod
e)

pj[s

;zGkb

(jfEnko)

jB,

jB

shoK

jB.
iKd
dh

edw

;'r
jB.

wko

th

17.
Bkb

(go-

gZy tkfbnK ~) MkV fdzd jB. ;zy d tiD dh X[B nkT[Idh j? ns ;{ow
Xhoi

Bkb

;[;fis

j[zd

jB.

18.

68

;qh

d;w-rqzE

o;ktb

s[oh ;zy
Bu s[zd
fMwh si
T[m? Bd

pki.
skih.
srz.
Bkdz.

;kfjp

Sz d

wjkpho ;ki.
wu ;{o rkih. 19.
wB' fpi prz.
X[B fBqfpykdz. 20.

s[N yr y'bz. w[yz wko p'bz.


Xek Xhe Xez. fro je pez. 21.
dbz dhj rkjz. nX' nzr bkjz.
gq:'xz gqjkoz. pe? wko wkoz. 22.

pfusq

o;ktb

oes g{oz. fcoh r?fD j{oz.


r?fD ekbh. j;h ygokbh. 23.
;{o ;'jz. wzv b'j eq'jz.
rop rfi:z. X[Dz wx bfi:z. 24.
b'j Sez. w[yz wko
w[S pzez. fGo Skv
jke pkih1. fxoh
uko Y{e. w[yz wko

pez.
;zez. 25.
;?D ;kih2.
e{e. 26.

o[e
Yj
jez
o;z

;{o ;zrz. wB' f;zX[ rzrz.


Ykb Yez. feqgkD eVez. 27.
jke pkih. Bu s[zd skih.
o[dq gkr. fGo o'; ikr. 28.

(Bd)

ri?
Gb
fGo?
Mzvk

1H @pih# 2H @;ih#

r?D
g{s
p?o
rv

dth. wjk nz; Gth.


Bkuz. o;z o[dq okuz. 31.
o[M?. wjk i'X i[M?.
rkY. pi p?o pkY. 32.

riz rkj pkX. XB[o pkB ;kX.


pj nkg wXz. fro nX nXz. 33.

dh

nktk}

(fes)

nk

ojh

j?.

fJj

sbtkoK

ns

f;o

X[B
y'b

fBozso
N[ZN

(;[DkJh

gJ

jB,

ojh

(fes

j?).

;{ow)

20.

wz{j

s'I

wko'-wko' p'b oj jB. fes XewXZeh j' ojh j?, fes jZe-pZe j'J (;{ow)
fvr j'J jB.21. (fes) tZfvnK dbK ~ bskfVnk ik fojk j?, (fes) nZX
nzr tY ik oj jB, (fes tho) b'j dh rdk wkod jB ns (fes) wko'efjz d
bj{

jB.22.
Bkb

Bdh

Go

rJh

j?,

nkekF

ftu

j{oK

ftuodhnK

jB.

dth nk;wkB ftu ri ojh j? ns yZgo Go e ghD tkbhnK


j;dhnK jB.23. tZv ;{ow ;'Gd jB, i' izr ftu eq'X Bkb

ekbh

(ebi'rDK)
GVe j'J

jB. tZv jzeko Bkb rid jB (fiBQK dh) nktk} (;[D e) pdb th Fofwzdk
j? . 24.
(;{ow)

F;sqK

dh

;ki

;iktN

Bkb

;Zi

j'J

jB

ns

w{zj

s'A

wko'-

wko' p'bd jB. (;{ofwnK d) w{zj T[s e[zvbhnK w[ZSK jB ns fB;zr j' e
bV oj jB. 25. (:'fXnK B) x'fVnK (pkih) ~ je e ;?Bk ~ xo fbnk
j?, fuVQ j'J (;{ow) u"jK gkf;nK s'A Y[e oj jB ns w{zj s'A wko'-wko' p'b
oj

fro ;[X ;bz. GJh ob gbz.


gbzjko Bu. oDz pho wu. 29.
j; wk;jkoh. Bu G{s Gkoh.
wjk Yhm Y{e. w[yz wko e{e. 30.

Sz d

fprb ns ;zy ti oj jB. tZv ;{ow ;i oj jB. s} ukb tkb

j[ z d k
Se
w[yz
jez
fuo

68

x'V Bu oj jB ns Xow-tho ;{ow w;s j'J fco oj jB. 19. s}


sbtkoK uwe ojhnK jB, wkB' fpibh s}h Bkb ub ojh j't. X"If;nK

wko'
Bdh
ri
wjk
wjk

BkNe

jB.

26.

;KrK

Bkb

;{ow

nNe

j'J

jB,

wkB'

;w[zdo

Bkb

rzrk

fwb

rJh

j't. (eJh) YkbK d Ujb b[e rJ jB ns (Ykb T[s tiD ekoB)


feqgkBK ~ eVek fdzd jB. 27. x'fVnK ~ bbekfonk iK jZfenk ik fojk
j?, T[j s} ukb tkb x'V Bud jB. (;{ow) o"do o; ftu ozr j'J jB
ns eq'fXs j'D s bV oj jB.28.
fsy

Bf}nK

Bkb

(;{ow)

fvr

gJ

jB

ns

(T[BQK

ftu)

XewXZeh

j'

ojh j?. wk;kjkoh iht Bu oj jB ns :[ZX ftu ;{ow ukT[ Bkb i[N j'J
jB.29. wk; ykD tkb j; oj jB ns tv G{s Bu oj jB. pj[s fBvo
(:'X fGVB bJh) T[bQo j'J/ jB ns w[y ftu'I wko'-wko' p'b oj jB. 30.
nkekF

ftu

dth

ri

ojh

j?

i'

wjkekb

s'A

g?dk

j'Jh

j?

(noEks

wjkekb dh Fesh j?). G{s uzrh soQaK Bu oj jB ns o"do o; ftu wrB


jB.31. (tho ;?fBe) t?o Bkb Go-ghs fGV oj ns tZv :'X i{M oj jB.
fdqVQsk Bkb Mzv rv oj jB ns t?o tXk e bbeko wko oj jB.32.
f;o T[s G{yD ;ikJ j'J jB ns sho-ewkBK ;kXhnK j'JhnK jB.
nkg; ftu (sho) ubkT[Id jB ns nZX nZX N[eV j' e fvr g?Id jB.33.

69

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

69

riz pki i[M?. pbh p?o o[M?.


fBqG? ;;sq pkj?. T[G? ihs ukj?. 34.
ri nkfB rkih. Bu s[zd skih.

jkEh ns x'V th i{M oj jB ns ;{otho th t?o ftu o[M j'J


jB. fBoG? j' e F;sq ubkT[Id jB ns d'jK (gkf;nK d ;{ow nkgDh jh)

jez jke pih. fco? ;?B Gih. 35.

Bu oj jB. bbeko s bbekok ti fojk j? ns ;?Bk (fJXo T[Xo) Gih


fcodh j?. 35.

wdz ws wks. o;z o[dq oks.

(;{ow) Fokp Bkb w;s j'J jB. o"do o; ftu g{oh soQK wrB jB.
jkEh d M[zv ;i jB ns o'; tXk e fGV oj jB.36. s} sbtkoK fJ;
soQK uwe ojhnK jB fitA pdbK ftu fpibh dh ukb j't. t?ohnK d x'V
fJT[I B; fcod jB fiT[I ib T[s rzr?oh (ib i[bkjk) Gfink fcodk
j?.37. nkg; ftu (nkjw' ;kjwD F;sq) ubkT[Id jB. d'tA gk; (nkgDh
nkgDh) fis ukj[zd jB. o"do o; ftu os j'J jB. (BF ftu) pj[s w;s
j'J j'J jB. 38.

riz i{j ;ki. fGo o'; pki. 36.


Mwh si srz. xDz fpi prz.
pj? pko p?oh. ibz fiT[ r`r?oh. 37.
ng' nkg pkjz. T[G? ihs ukjz.
o;z o[dq oks. wjk ws wks. 38.
G[ i z r Sz d

wu pho phoz nG{sz G:kDz. pih Gfo Gzeko X[e fB;kBz.


Btz Bd Bh;kD ri rjhoz. fco? o[zv w[zv sBz sS shoz. 39.

pj yr ysz fynkbz yszrz. o[b sS w[Sz wjk i'X izrz.


p`X? pho pkBk pv n?fmtko. x[w? b'j x[Nz wB' wstko. 40.

fis

ukj[zd

jB.34.

nDy

tkb

;{ow

ri

oj

jB.

fsyh

ukb

tkb

x'V

G[ i z r Sz d

;{ow ;{ofwnK Bkb bVd j'J nb"fee ns fGnkBe j' rJ jB.


tidhnK GohnK dh G[zeko ns X"If;nK dh (X[zeko) ;[DkJh fdzdh j?. BtI
X"If;nK d tiD Bkb rzGho Fpd fBebdk j? ns o[zv, w[zv ns shoK Bkb
gZS j'J Foho (:[ZX-G{wh ftu fJXo T[Xo) fco oj jB.39.
:[ZX-G{wh ftu sbtko ubdh j?, shoK (yszr) dh fFFsK (fynkbz)
pzBQ e/ (p"SkV) j[zdh j?. tZv tZv :'X tZY eN (oD ftu) o[b oj jB.
tv nkeVykB :'fXnK B (Fjkds d) pkD ;ikJ j'J jB. T[j F;sqK (b'j)
d tko ;fj e (x[N Go e) :[ZX-G{wh ftu wstkb j'J fcod jB. 40.

T[mh e{j i{jz ;wfo ;ko pfi:z. feX' nzs e ekb e' wx rfi:z.
GJh sho Ghoz ewkDz eVfe:z. pi b'j e'qjz wjk i`fr wfu:z. 41.

:{ZX-G{wh ftu F;sqK d (fJe d{i T[s) tiD Bkb jo gk; o"bk g?
frnk j? fitA fes'A gob' d ;wA d pdb ri oj jB. shoK dh p"SkV
br rJh j? ns ewkBK eVeD br rJhnK jB. eq'X Bkb F;sq (fJe
d{i T[s) tid jB ns tZvk :[ZX wfunk j'fJnk j?. 41.

fpou wjk i[X i'Xk i[nkD`. y[b yr ysqh nG{sz G:kDz.


pbh i[M o[M? o;z o[dq os. fwb jE pyz wjk si ss. 42.

itkB ;{ofwnK B tvk :[ZX ou fdZsk j?. fwnkB ftu'I sbtkoK eY


e ;{ow nd[Zsh ns fGnkBe (o{g tkb) j' rJ jB. o"do o; ftu os
j'J pbtkB :'X :[ZX ftu o[M rJ jB ns gquzv o{g Xko e (fJe db
d t?oh d{i db Bkb) r[Ew-r[ZEk j' rJ jB.42.

Mwh si srz ;[ o';z gqjkoz. o[b o[zv w[zvz T[mh ;;sq Mkoz.

s} sbtkoK uwedhnK jB, r[Z;/ Bkb tko j[zd/ jB, o[zv w[zv o[b
oj/ jB, F;sqK (d tiD Bkb) nZr (dhnK fuzrkohnK) fBebdhnK jB. ;{ow
GGeK wko oj jB, xktK s'A bj{ Ge Ge (eo e fBeb fojk j?)l fJzi
gqshs j[zdk j? fe fJzdo ns ftqsk;[o dk :[ZX j' fojk j't/.43.

ppezs phoz GGezs xk:z. wB' i[X fJzdzq i[fNU fpqsok:z. 43.

wjk i[X wfu:z wjk ;{o rki. nkg' nkg w? ;;sq ;'I ;;sq pki.
T[m Mko ;Krz wu b'j eq'jz. wB' yb pk;zs wkjzs ;'jz. 44.

wjk :[ZX wu frnk j?, tv ;{ow ri oj jB, FFsq fJe d{i T[s
nkjw' ;kjwD tid jB. poShnK (d brD Bkb T[BQK ftu'A) fuzrkohnK
fBeb ojhnK jB, eq'X ftu F;sq ti oj jB, wkB' ;qFm g[oF p;zs (j'bh)
dh yv ftu ;'G oj j'D.44.

70

;qh

d;w-rqzE

o;ktb

;kfjp

pfusq

o;ktb

Sz d

70

Sz d

fisB (;{ow) t?o Gkt Bkb (:[ZX ftu) o[M ;B, T[j ;ko nzs ftu

fis p?o o[Mz. fss nzfs i[Mz.


fis yfs Gki. fss nzfs bki. 45.
s[N dj powz. S[Nh jkE uowz.

wko rJ jB. fisB :[ZX-G{wh s'A Gi jB, T[j nzs ftu Fofwzd
jB.45. (;{ofwnK dhnK) d/jK T[gob etu N[N rJ jB, jZE'A YkbK

ej{z yfs y'bz. fro ;{o N'bz. 46.

rJhnK jB. :[ZX-G{wh ftu fes f;o d N'g gJ jB ns fes ;{ofwnK d


db fvr gJ jB.46.
fes

ej{` w[S w[yz. ej{` ;;sq ;yz.


ej{` y'b yrz. ej{` gow grz. 47.
rj w[S pzeh. wzv nkB jzeh.
Yek Y[e Ykbz. T[m jkb ukbz. 48.

w[ZSK

tkb

w[yV

(fvr

gJ

jB)

ns

fes

ykbh

F;sq

j'J
S[N

jh

gkJ

jB. fes sbtkoK d fwnkB gJ jB ns fes (;{ofwnK dhnK) tZvhnK


tZvhnK gZrK gJhnK jB (iK tZv tZv g?o gJ jB).47. (fes) pKehnK w[ZSK
tkfbnK jzekoh :'fXnK B (jfEnko) XkoB eo
j?. YkbK fJe d{i T[s ti ojhnK jB ns

e fco :[ZX F[o{ eo fdZsk


jkb-d[jkJh wu rJh j?.48.

G[ i z r gq : ks Sz d

G[ i z r gq : ks Sz d

;{ofwnK

y[b yr y{Bh wjkpho ysz.

]{Bh

sbtkoK

fwnkB

ftu'I

eY

bJhnK

jB.

pho-p?skb,

Bu pho p?skb:z G{s gqsz.


pi vzr vT[o{ T[m Bkd ;zyz.

G{s ns gqs nkfd (:[ZX-G{wh ftu) Bu oj jB. vT[o{ vze vze eo e ti


oj jB, ;zyK dh x'o nktk} T[m ojh j?, wkB' gfjbtkB fJe d{i Bkb

wB' wb i[N wjk jE pyz. 49.

r[ E w-r[ E k

j'

oj

j' D .49.

Sg? Sz d

Sg? Sz d

fifB ;{oB ;zrqkw ;pb ;w[fj jP? wzfvU.


fsB ;[GNB s Je ekb e'T{ ihns B SfvU.
;p ysqh yr yzfv yfs s G{ wzvg nj[N .
1

;ko Xkfo Xfo X{w w[efs pzXB s S[N.


jP? N{e N{e i[M ;p? gkt B gkS vkoh:z.
i? eko ngko ;[Xko j{zn pk;t b'e f;Xkoh:z2. 50.
u"gJh

fJj fpfX wuk x'o ;zrqkwk. f;XJ ;{o ;{o e Xkwk.


ejk br? tj eE' bokJh. nkgB gqGk B poBh ikJh. 51.
G[ i z r gq : ks Sz d

bth ;op ihs e[;h ;op jko. pu i pbh gqkB b? e f;Xko.


us[o pd gfm:z eh:' ekf; pk;z. xB poy ehB sjk jh fBtk;z. 52.
fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE bth e[;h i[X poBBz fsqshnk
fXnkT[ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 3. 189.
1H @gj[N# 2H @gXkoh:z#

BkNe

ekb

fiBQK ;{ofwnK B ;kjwD vN e :[ZX wukfJnk ;h, T[BQK :'fXnK ftu'A


B fJe th ihT[Idk BjhI Sfvnk. ;ko F{otho yVrK Bkb yzfvs j'

e G{-wzvg ftu Ee gJ (@nj[N/#) jB ns X{zJ s'A fpBk (nZr) tor/ jfEnkoK


(b'j) dh Xko ;fj e ;z;kfoe pzXBK s'A S[N rJ jB. N[eV N[eV j' e
;ko

wko

ftu ngko
jB.50.

rJ

jB

go

fe;

th

g?o

i?-i?-eko

j'fJnk

j?

ns

soQK

:[ZX

fgS

T[j

BjhI

ehsk.

fJzdo-b'e

(T[BQK

(;[nor)

dk)

irs

ub

rJ

xo

ub

rJ

nkgD

(pz;

dh)

u"gJh

fJ;

x'o

wfunk

(noEks wko rJ). T[; bVkJh


ehosh dk toDB BjhI ehsk

ns

F{otho

;{ofwnK

dk feE'A se eEB
ik ;edk.51.

eoK,

G[ i z r gq : ks Sz d

bt-pz;

tkb

;ko

fis

rJ

ns

e[F-pz;

tkb

;ko

jko

rJ.

i'

pbtkB pu rJ, T[j nkgD gqkD b? e Gi rJ. T[BQK B ekFh ftu fBtk;
ehsk ns u"jK tdK ~ gVQ fbnk. (T[BQK B) pj[s tfoQnK se T[E jh fBtk;
ehsk.52.
fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @bth e[Fh i[X poBBz# BK tkbk shik
nfXnkfJ ;wkgs j[zdk j? ;G ;[G j?. 3. 189.

71

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

G[ i z r gq : ks Sz d

fiB? pd gfm:' ;[ pdh ejkJ. fsB? Xow e? eow Bhe ubkJ.


gm ekrdz wdq okik ;[Xkoz. nkg' nkg w' p?o Gktz fp;koz. 1.

fBqgz w[efb:z d{s ;' ekf; nk:z. ;p pfd:z Gd Gky ;[Bk:z.


;p? pd gkmh ub wdq d;z. gqBkw eh:' nkB e? e? Bo;z. 2.

X[Bz pd eh G{g sk s eokJh. ;p? gk; p?m ;pk phu GkJh.


gV ;kw pd i[io pd eEz. forz pd gfm:z eo Gkt jEz. 3.

o;ktb

Sz d

nEoP pd gfm:z. ;[B? gkg Bfm:z.


ojk ohM okik. dhnk ;op ;kik. 4.
b:' pB pk;z. wjk gkg Bk;z.
foyz G/; eh:z. fs;? oki dh:z. 5.
oj j'fo b'rz. si ;op ;'rz.
XBz Xkw fsnkr. gqGz gqw gkr. 6.
nfVb

pdh G:' gq;zB oki ej gkfJe?. ds G:' podkB jhn? j[b;kfJe?.


ip BkBe eb w? jw nkfB ejfJ j?. j' irs g{i efo s'fj gow gd[ gkfJ j?. 7.
d'jok

bth oki d pfB rj pdhnB ehB' oki.

pfusq

fiBQK (e[F-pz;hnK B) tdK dk gkm ehsk T[j tdh (pdh) nytkT[D


brl T[BQK B Xow d uzr ezwK dh fgos gkJh. (fJXo) wdq d; d (btpz;h) oki/ B fuZmh fby e (ekFh) Gih fe ;k~ nkg' nkgDk t?o Gkt G[bk
d D k ukjhdk j? . 1.
oki/ dk i' d{s (fuZmh d e) Gfink frnk ;h, T[j ekFh gj[zfunk
ns pdhnK ~ (fuZmh d) ;ko Gkt ns ;wkuko efj fdZs. (d{s dh rZb
;[D e) ;ko td-gkmh wdq d; (gzikp) tb s[o gJ. T[BQK B nk e (btpz;hnK d oki ~) gqBkw ehsk.2.
oki B T[BQK s'A td-X[B eotkJh (tdK dk gkm eotkfJnk) ns ;ko
Gok ;Gk ftu fJeZm p?m. (gfjbK T[BQK B) ;kw td gfVQnk, fco :i[o td
dk toDB ehsk. fJ; fgS'A for td dk gkm ehsk ns (oki ns btpz;hnK B tdK d ;ko) Gkt ;wM bJ.3.
o;ktb

pdh (e[F-pz;h) oki ~ gqkgs eo e gq;zB j' rJ ns fdb'A y[F j'


e todkB dD br fe id'A n;hI efb:[r ftu @BkBe# nytktKr sK s[jk~
irs dk g{iD :'r pDk e gow-gd gqkgs eoKr.7.
d'jok

u"gJh

fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE pd gkm GN oki us[oE


fXnkfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 4. 199.

nEot td dk gkm ehsk (sK T[; ~ ;[D e)


frnk. okik gq;zB j' frnk ns (T[; B) ;kok
B) pBpk; b? fbnk, (T[; d) wjk gkg BFN
XkoB eo fbnk ns T[BQK (e[F-pz;hnK) ~ oki
ikD') b'ehI j'Vd oj (go T[; B) ;ko ;'r
ns xo-pko fsnkr fdZs ns gqG{ d fgnko

nfVb

u"gJh

ejk br efo eEk ;[BkT{. rqzE pYB s nfXe vokT{. 10.

Sz d

(id'A e[F-pz;hnK B)
;G dk t?o (gkg) ]sw j'
oki-gkN d fdZsk.4. (oki
j' rJ. (T[; B) foFh-G;
d fdZsk.5. (oki ~ pB
(sBkT[) Sv fdZs. XB-d"bs
ftu oz f rnk frnk.6.

Gkfs Gkfs sfB G'rh:z G{n ek ;eb ;wki. 8.

shB iBw jwj{` ip Xfo j?. u"E iBw r[o{ s[fj efo j?. 9.
T[s okik ekBBfj f;Xk:'. fJs fJB oki eos ;[y gk:'.

71

G[ i z r gq : ks Sz d

ehsk.

fsqsh: pd ;[Bp s[w ehnk. us[o pd ;[fB G{n e' dhnk.

BkNe

bt-pz;h oki d e pB ~ ub rJ ns pdhnK (e[F-pz;hnK) B oki


T[BQK B/ ty ty YzrK Bkb G{wh d ;ko ;[yK ~ G'frnk.8.

(j okiB !) sz{ fszBK tdK ~ (fXnkB Bkb) ;[fDnk


e Xosh dk dkB eo fdZsk. n;hI id'A fszB iBw XkoB
iBw ftu s?~ r[o{ XkoB eoKr. 9. T[Xo (;'Yh) okik
fJXo fJBQK (pdhnK) B oki eofdnK ;[y ~ gqkgs ehsk.
~ ;[DktK (feT[Ife) rqzE d tv j' ikD dk pj[s vo

ns u"Ek td ;[D
eo btKr, sK u"E
pB ~ ubk frnk,
feE'A se fJj eEk
brdk j?.10.

fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @pd gkm GN oki# u"Ek


nfXnkfJ ;wkgs j[zdk j? ;G F[G j?.4.199.

72

;qh

d;w-rqzE

Boki

;kfjp

Sz d

pfusq

Boki

d'jok

fpgq eos GJ ;{dq fpqfs Ssqh p?;B eow.


p?; eos GJ Sfsq fpqfs ;{dq ;[ fdi e' Xow. 2.

fco
;fenk.

ph; rkt fsB e ofj rJ. fiB w' eos feq;kBh GJ.
pj[s ekb fJj Gkfs fpsk:'. iBw ;w? BkBe e' nk:'. 3.
d'jok

fsB pdh:B e e[b fpy gqrN BkBe okfJ.


;G f;yB e' ;[y dJ ij1 sj GJ ;jkfJ. 4.
u"gJh

(pdhnK

ftu)

ekb-uZeo

MrVk

fJzi

tX

ufbnk

frnk,

fe

T[j

eow

eoB

br

dk

eow

eoB

T[BQK

e'b

T[;

G{wh

e'Jh

th

mhe

pz;

s'A

y[;

rJh.1.

(pdh)

eo

d'jok

ngDk
dk

u"gJh

72

Sz d

pj[fo fpykX pkfX:z. feBh B skfj ;kfX:z.


eozw ekb :' GJh. ;[ G{fw pz; s rJh. 1.

BkNe

pqkjwD

;{doK

fbnk.

t?F

Xow

d
SsqhnK

ngDk

rJ

ns

br

SsqhnK

gJ

ns

t?FK

F{doK

dk
B

eow

pqkjwDK

fbnk.2.

u"gJh

(eow

GqFN

j'D

ekoB)

(etb)

thj

fgzv

ofj

rJ,

fiBQK

ftu (T[BQK B) feq;kBh dk ezw F[o{ eo fdZsk. fJ; soQK pj[s ;kok ;wK phsD
T[gozs

(r[o{)

BkBe

iBw

dk

tes

nk

frnk.

3.

d'jok

T[BQK pdhnK dh e[b ftu (r[o{) BkBe okfJ gqrN j'J, fiBQK B ;kfonK
f;ZyK

;[y

fdZsk

ns

fiE

feE

(GhV

pDh

sK)

;jkfJsk

ehsh.4.

u"gJh

fszB fJj eb w' Xow ubk:'. ;G ;kXB e' okj[ psk:'.

T[BQK (r[o{ BkBe dt) B efb:[r ftu Xow uZeo ubkfJnk ns


;kX{ ;[Gk tkfbnK ~ ;jh wkor df;nk. i' (b'e) T[BQK d d; Xow

i' ske wkor wfj nkJ. s epj{z Bfj gkg ;zskJ. 5.

;ko

i i gzE stB e go. gkg skg fsB e gqG jo.


d{y G{y epj{` B ;zskJ. ikb ekb e phu B nkJ. 6.

wkor ftu nk rJ, T[BQK ~ (fco) gkg B ed goFkB BjhI ehsk. 5. i'
i' (b'e) T[BQK d d; Xow wkor T[s g? rJ sK T[BQK d gkgK ns d'yK
~ gowkswk B jo fbnk. (T[BQK ~) d[y ns G[y ed th BjhI ;skT[Idh
ns

BkBe nzrd e' pg[ Xok. Xow gqu[fo fJj ir w' eok.
nwo dk; g[fB Bkw ejk:'. iB[ dhge s dhg irk:'. 7.
ip podkfB ;w? tj[ nktk. okwdk; sp r[o{ ejktk.
fsj podkfB g[oksfB dhnk. nwodkf; ;[og[fo wr bhnk. 8.

T[j

ekb

(r[o{)
ns

fJ;

ikb

BkBe

irs

ftu

ftu
(r[o{)

Xow

BjhI
nzrd

dk

gquko

c;d.6.
(d

o{g

ehsk.

ftu
fco

d{ik)
(shi

Foho
o{g

ftu

XkoB

ehsk

T[j

r[o{)

nwodk; nytkJ, wkB' dhge Bkb dhge irk fbnk frnk j't.7. id
todkB dk T[j ;wK nk frnk sK okwdk; r[o{ gdth Bkb ;[F'fGs j'J.
T[BQK ~ (r[o{) nwodk; g[oksB todkB d e (nkg) ;[nor ~ ub rJ.8.
r[o{

;qh BkBe nzrfd efo wkBk. nwo dk; nzrd gfjukBk.


nwo dk; okwdk; ejk:'. ;kXB byk w{V Bfj gk:'. 9.
fGzB fGzB ;Gj{` efo ikBk. Je o{g feBj{` gfjukBk.
fiB ikBk fsB jh f;fX gkJh. fpB[ ;wM f;fX jkfE B nkJh. 10.

dt

nzrd

s/

r[o{

nzrd

nwodk;

(ti'A)

frnk ns (r[o{) nwodk; ~ (r[o{) okwdk; eo e ikfDnk frnk.


b'eK B (fJ; Gd ~) ;wM fbnk, go w{oy gSkD BjhI ;e.9.

wzfBnk
;kX{

;G b'eK B (fJBQK ~) fGzB fGzB eo e ikfDnk j?, (go) fe; ftob


B (u"jK ~) fJe o{g eo e gSkfDnk j?. fiBQK B (fJBQK ~ fJe o{g eoe)
ikfDnk j?, T[BQK B jh w[esh (f;ZXh) gqkgs ehsh j?. (fJ; Gd ~) ;wM
fpBk

1H @is#

BkBe

w[ e sh

jZ E

BjhI

brdh.10.

73

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

73

okwdk; jfo ;' fwfb rJ. r[osk ds noi[Bfj GJ.


ip noi[B gqG b'fe f;XkJ. jfo r'fpzd fsj mk mjokJ. 11.

(r[o{) okwdk; jfo Bkb nGd j' rJ ns r[fonkJh (r[o{) noiB


~ d rJ. id'A (r[o{) noiB gqG{-b'e ~ ub rJ, (sK) T[BQK dh EK s (r[o{)

jfor'fpzd gqG b'fe f;Xko. joh okfJ fsj mk p?mko.

jfor'fpzd

joh feq;fB fsB e ;[s tJ. fsB s sr pjkd[o GJ. 12.

ub rJ, (sK r[o{) joh okfJ ~ T[BQK d ;EkB T[s fpmkfJnk frnk. T[BQK
d g[Zso (r[o{) jfo feqFB j'J. T[BQK s'A pkd (r[o{) sr pjkd[o j'J.12.

fsbe izR{ okyk gqG skek. ehB' pv' eb{ wfj ;kek.

(r[o{) sr pjkd[o B T[BQK (pqkjwDK) d fsbe ns izi{ dh ofynk


ehsh. (fJ; o{g ftu T[BQK B) efb:[r ftu fJe tZvk ;kek eo ftykfJnk.

;kXB jfs fJsh fifB eoh. ;h;[ dh:k go[ ;h B T[uoh. 13.
Xow js ;kek fifB ehnk. ;h;[ dhnk go[ f;oo[ B dhnk.
BkNe uNe ehJ e[ekik. gqG b'rB ej nkts bkik. 14.

mfjokfJnk

frnk.11.

id'A

(r[o{)

jfor'fpzd

gowkswk

gk;

;kX{-g[oFK bJh fiBQK B (e[opkBh) dh jd eo fdZsh fe ;h; d fdZsk, go


(w{zj'I) ;h se BjhI eZYh.13. Xow (dh ofynk) bJh fiBQK B nfijk ;kek
ehsk fe ;h; d fdZsk, go (Xow T[s nNb ofjD dk) jm BjhI Sfvnk.
(Xow-eow eoB bJh) i' (;kXe) BkNe ns uNe eod jB (nfij gqgzuK
~ ty e) jfo-GrsK ~ Fow nkT[Idh j? (go r[o{ ih B jo rZb ;u eo

d'jok

ftykJh).14.

mheo c'fo fdbh; f;fo gqG g[fo eh:k g:kB.


sr pjkd[o ;h feqnk eoh B feBj{` nkfB. 15.

d'jok

sr pjkd[o e ubs G:' irs e' ;'e.

T[s

j? j? j? ;G1 ir G:' i? i? i? ;[o b'fe. 16.

ekoi fe; j'o s'A BjhI j'fJnk.15. (r[o{) sr pjkd[o d


Bkb ;ko irs ftu ;'r Sk frnk. irs ftu jk-jk-eko

(r[o{ ih B Foho o{gh) mheok fdZbh d pkdFkj (n"ozr}p) d f;o


GzB e gqG{-b'e bJh gq;EkB ehsh. (r[o{) sr pjkd[o tork wjkB

d t -g[ o h

ftu

fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE gks;kjh poBBz


Bkw gzuw'
fXnkT[ ;wkgsw ;s ;[Gw ;s[. 5. 215.

u"gJh

np w? ngBh eEk pykB'. sg ;kXs fij fpfX w[fj nkB'.


jw e[zN gops j? ijK. ;gs f;qzr ;'fGs j? sjK. 1.
;gsf;qzr fsj Bkw[ ejktk. gzv[ oki ij i'r[ ewktk.
sj jw nfXe sgf;nk ;kXh. wjkekb ekbek nokXh. 2.
fJj fpfX eos sgf;nk G:'. dP? s Je o{g jP? r:'.
sks wks w[o nby nokXk. pj[ fpfX i'r ;kXBk ;kXk. 3.
fsB i' eoh nby eh ;tk. sk s GJ gq;`fB r[odtk.
fsB gqG ip nkfJ;[ w[fj dhnk. sp jw iBw eb{ wfj bhnk. 4.
fus B G:' jwo' nktB efj. u[Gh ojh ;[qfs gqG[ uoBB wfj.
fiT[ fsT[ gqG jw e' ;wMk:'. fJw efj e? fJj b'fe gmk:'. 5.
1H @G{n b'fe#

i? - i? - eko

j' D

br

ubkD d e"s[e
wu frnk, go

frnk.16.

fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @gksFkjh poDB# BK tkb gzitA


nfXnkfJ dh ;wkgsh j[zdh j?, ;G F[G j?.5.215.

u"gJh

j[D

w?I

nkgDh

tkosk

dk

pykB

eodk

jK,

fi;

soQK

w?~

sg

eod

~ fbnkT[Idk frnk. fiE jwe[zN gops j? ns fiE ;Zs (gopsh) u'NhnK


;[GkfJwkB jB.1. T[; (;EkB dk) BK @;gsf;zqr# fejk ikD bfrnk fiE
gKvtK B oki-:'r dh ;kXBk ehsh ;h. T[; EK s n;hI pj[s nfXe sgf;nk
ehsh ns wjkekb ns ekfbek dh nkokXBk ehsh.2.
fJ;

soQK

sgf;nk

eod

oj

(ns

nzs

ftu

sgf;nk

cb;o{g)

dP?s s'A nd?Ps o{g j' rJ. wo wksk fgsk B gowkswk dh nkokXBk ehsh
ns pj[s soQK dh :'r-;kXBk ehsh.3. T[BQK B nbZy (gowkswk) dh i'
;tk ehsh, T[; eoe r[odt( gqG{) gq;zB j'J. T[; gqG{ B id'A w?~ nkfrnk
fdZsh sd'A n;hI efb:[r ftu iBw fbnk. 4.
;kvk nkT[D ~ fuZs BjhI eodk ;h feT[Ife (;kvh) ;[ofs gqG{ d uoBK
ftu brh j'Jh ;h.
e fJ; b'e ftu

fitA fetA
Gfink.5.

gqG{

;k~

;wMkfJnk

ns

fJ;

soQK

efj

74

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb g[oy pku fJ; ehN gqfs


u"gJh

pfusq

s jw swfe sfBe w' ykg. fsB eh mT[o dtsk Ekg.


s Gh pfb g{ik T[oMkJ. nkgB jh gow;[o ejkJ. 7.
wjkdt nu[s ejtk:'. fp;B nkg jh e' mjok:'.
pqjwk nkg gkopqjw pykBk. gqG e' gqG{ B feBj{` ikBk. 8.

74

nekb g[oy B fJ; ehN gqfs (fJ; soQK) fejk -u"gJh

id'A gfjbK n;hI f;qFNh pDkJh, (;G s'A gfjbK) d[FN ns d'yh d?IsK

ip gfjb jw f;q;fN pBkJh. dJhs ou d[;N d[y dkJh.


s G[i pb pto jP? rJ. g{is gow g[o[y ofj rJ. 6.

BkNe

dh ouBk ehsh. T[j nkgD G[i-pb #s gkrb j' rJ ns gowkswk dh


g{ik eoB' jN rJ.6. T[BQK ~ n;hI eq'XtkB j' e fSD Go ftu ygk fdZsk.
T[BQK

dh

ftu

T[bM

EK

dtfsnK

rJ

fFt

ns

dh

;EkgBk

nkgD

(nkgD

nkg

nkg
~)

ehsh.
~

jh

nfvr

T[j

th

gowFto

(@nu[s#)

nkgDh

pbh

nytkT[D

nytkfJnk

ns

g{ik

br.7.

ns

ftFD{

sp ;kyh gqG n;N pBkJ. ;ky Bfws dp mfjokJ.

nkgD nkg ~ (gowFto) ;Ekfgs ehsk. pqjwk B y[d ~ gkopqjw df;nk


ns gqG{ ~ gqG{ eo e fe; B th BjhI ikfDnk. 8. sd (gowkswk B)

s ej? eo' jwkoh g{ik. jw fpB[ nto[ B mke[o[ d{ik. 9.

nZm ;kyh (uzdqwk, ;{oi, fgqEth, Xq[t, nrBh, gtB, gqs:{F ns gqGk;) pDkJ
ns ;ky (rtkjh) dD bJh ;Ekfgs ehs. (T[BQK
fdZsk fe ;kvh g{ik eo' (feT[Ife) ;kv s'I fpBk
eo

fiBQK B gow-sZsP ~ BjhI gSkfDnk, T[BQK B nZmK ;kyhnK ~ JhFto


e wzB fbnk. fesB jh uzdqwk ns ;{oi ~ wzBD br. eJh nrBh

j'sq
gqG{

eod oj ns eJh g"D ~ wkBsk fdzd oj.10. eJhnK


eo e gSkfDnk ns eJh ib ftu fJFBkB eoB dk

gow ss e' fiB B gSkBk. fsB efo Jh;[o fsB ej[1 wkBk.
es ;{o uzd ej[ wkB?. nrBj'sq eJh gtB gqwkB?. 10.
feB j{` gqG[ gkfjB gfjukBk. BQks fes ib eos fpXkBk.
efse eow eos vogkBk. Xow oki e' Xow gSkBk. 11.

B th) efjDk F[o{ eo


e'Jh mke[o BjhI j?.9.

B gZEo ~
ftXkB eod

oj. eJh eow eofdnK vod oj ns eJhnK B Xowoki ~ jh gowkswk


;wMD
i gqG ;ky Bfws mjokJ. s fjnK nkfJ gqG{ ejtkJ.
skeh pks fp;o iksh Gh. ngBh ngBh gos ;'G Gh. 12.
ip gqG e' B fsB? gfjukBk. sp jfo fJB wB[SB mjokBk.
s Gh pf; wwsk j[fJ rJ. gow;[o gkjB mjoJ. 13.

i'

gow g[o[y feBj{` Bj gk:'. p?o pkd jzeko pYk:'.


gv gks nkgB s ib?. gqG e? gzE B e'T{ ub?. 15.

sp i i fofy oki pBkJ. fsB nkgB g[fB f;zfwqs ubkJ. 17.

wz B Dk

;kyh

dD

ehsk.11.
bJh

;Ekfgs

ehs

;B,

T[j

fJE

nk

gqG{

F[ o {

ehsk.13.

sd jfo B f;ZX ns ;kX g?dk ehs (go) T[BQK B th gowkswk ~


gqkgs BjhI ehsk. i e'Jh irs ftu f;nkDk j'fJnk sK T[; B th nkgDk
nkgDk (tyok) gzE ubkfJnk.14. gow g[oy fe; B gqkgs BjhI ehsk
(;r'A) t?o, tkd-fttkd ns jzeko tXk fbnk (fitI) fpqSK d gZso nkgD
nkg jh ibD brd jB (T[; soQK T[j b'e nkgD ftekoK ekoB ;V rJ)
go

gowkswk

ubk

fi; fi; B osk e[ f;ZXh gqkgs ehsh j?, T[; B nkgDk nkgDk wkor
fbnk j?. gowFto ~ fe; B BjhI gSkfDnk ns nkgDh T[gk;Bk

wkor

T[s

e'Jh

BjhI

ufbnk.15.

ekoB (;G) fdtkB j' rJ.16. gow-;Zsk ~ fe; B BjhI gSkfDnk, nkgD
nkg ftu jh T[bM rJ. sd i' i' oki foFh pDkJ rJ, T[BQK B fco
nkgDhnK

1H @jh#

gqG{

gq u fbs

wB[ZyK ~ ekfJw ehsk. T[j th wwsk d t; j' rJ ns gowFto ~ w{osh

fifB fifB sfBfe f;X e' gk:'. fsfB fsfB ngBk okj[ ubk:'.
gow;[o B feBj{` gfjukBk. ww T[ukfo s G:' fdtkBk. 16.
gowss feBj{` B gSkBk. nkg nkg Ghsfo T[oMkBk.

ftuko

nytkT[D br. (T[BQK ~) gqG{ dh rZb jh G[b rJh ns nkgDh nkgDh


F'Gk ftu jh br oj.12. id'A T[BQK B gqG{ ~ B gSkfDnk sK jfo B fJBQK
ftu

sp jfo f;X ;kX mfjokJ. fsB Gh gow g[oy[ Bfj gkJ.


i e'Jh j'fs G:' ifr f;nkBk. fsB fsB ngB' gzE[ ubkBk. 14.

dk

;fwqshnK

(Xow-wo:kdk

dhnK

g[;seK)

dk

gqubB

eo

fdZsk.17.

75

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

75

i f;zwqsB e GJ nB[okrh. fsB fsB feqnk pqjw eh fsnkrh.


fiB wB[ jo uoBB mjok:'. ;' f;zfwqsB e okj B nk:'. 18.

fijV fijV (T[BQK) ;fwqshnK ftu gqw gkD br rJ, T[BQK B (;Zuh)
nfXnksfwe ;kXBk dk fsnkr eo fdZsk. fiBQK B nkgDk wB jfo uoBK

pqjwk uko jh pd pBkJ. ;op b'e fsj eow ubkJ.

Bkb

fiB eh fbt jfo uoBB bkrh. s pdB s GJ fsnkrh. 19.

uko tdK dh ouBk ehsh ns ;ko b'eK ~ (td nB[;koh) eow wkor T[s
s'fonk. (go) fiBQK dh fbt jfo-uoBK Bkb br rJh, T[BQK B tdK (d

i'fVnk,

wkor
fiB wfs pd espB fsnkrh. gkopqjw e G nB[okrh.
fsB e r{V wfs i ubjh. Gkfs nBe d{y ;' dbjh. 20.
i i ;fjs iksB ;`dfj. gqG e ;`fr B S'vs Bj.
s s gow g[oh efj ikjh. fsB jfo f;T[ nzso[ feS[ Bkjh. 21.

i i ih: iksB s vo. gow g[o[y sfi fsB wfr go.


s s Boe e[zv w' gojh. pko pko ir w' pg[ Xojh. 22.
sp jfo pj[fo ds T[gikfJU. fsB Gh ngBk gzE[ ubkfJU.
eo w' By f;o iNk ;tkoh. gqG eh feqnk eS[ B fpukoh. 23.

g[fB jfo r'oy e' T[gokik. f;y eo fsB j{ pv okik.


;qtB ckfo w[dqk d[n? vkoh. jfo eh gqfs ohfs B fpukoh. 24.
g[fB jfo okwkBzd e' eok. G; p?okrh e' fifB Xok.
ezmh e`fm ekm eh vkoh. gqG eh feqnk B eS{ fpukoh. 25.
i gqG gow g[o[y T[gikJ. fsB fsB ngB okj ubkJ.
wjkdhB sfp gqG T[gokik. nop d; e' ehB' okik. 26.
fsB Gh Je[ gzE[ T[gokik. fbzr fpBk ehB ;G okik.
;G s ngBk Bkw[ igk:'. ;fs Bkw[ ekj{` B fdqVk:'. 27.
;G ngBh ngBh T[oMkBk. gkopqjw ekj{` B gSkBk.
sg ;kXs jfo w'fj p[bk:'. fJw efj e? fJj b'e gmk:'. 28.
nekb g[o[y pku
u"gJh

w? ngBk ;[s s'fj fBtkik. gzE[ gqu[o eop ej ;kik.


ikfj sjk s? Xow[ ubkfJ. ep[fX eoB s b'e jNkfJ. 29.

dk)

T[j

;fwqshnK

fsnkr

eo

(Xow)

wkor

T[s

BjhI

ub.18.

pqjwk

fdZ s k.19.

fiBQK B tdK ns espK dh ftukoXkok (ws) ~ fsnkr fdZsk,


gkopqjw d (;Zu noEK ftu) gqwh j' rJ. i (e'Jh) gkopqjw d
f;ZXKsK nB[;ko ubrk, T[j (nkgD) nBe gqeko d d[yK ~ BFN
dtrk.20. fijV fijV (;kXe) Foho T[s eFN (@iksB#) ;fjB
jB go gowkswk Bkb'I fgnko BjhI s'Vd, T[j ;G gowkswk d
(gow-g[oh) T[s ikDr. T[BQK dk jfo Bkb'I e'Jh nzso BjhI ofj
(noEks ndP?s nt;Ek ~ gqkgs eod jB).21.

(T[j)
rzGho
eo
eod
d[nko
iKdk

fijV fijV ;kXe eFNK s'A vo jB ns gow-g[oy (dk nfXnkswh


wkor) SZv e tdK d wkor T[s g? rJ jB, T[j ;ko Boe-e[zv ftu g?Dr
ns irs ftu w[V w[V e Foho XkoB eoBr. 22. sd fco jfo B
dZsksq: ~ T[sgzB ehsk, T[; B th nkgDk Xow-wkor ubk fdZsk. (T[;
B) jZEK ftu Bj[z ns f;o T[s iNktK ;ztko bJhnK ns gqG{a dh eoBh
pko }ok ftuko B ehsk.23.
fco jfo B r'oy-BkE ~ T[sgzB ehsk, T[; B tv tv okfinK ~
nkgDk ;te pDk fbnk. (T[; B) ezB gkV e d' w[zdoK gk fdZshnK, go
gowkswk d gqw dh ohs ~ B ftukfonk.24. fco jfo B okwkBzd ~ g?dk
ehsk fi; B p?okrh Gy XkoB eo fbnk. rZb ftu ekm dh ezmh gk bJh,
go (T[; B th) gqG{ dh feqnk dk e[M th ftuko BjhI ehsk.25.
gqG{ B fijV fijV wjk g[oy g?dk
wkor ubkJ. sd gqG{ B j}os w[jzwd
~ nop dF dk okik pDkfJnk.26. T[;
;kfonK okfinK dh ;[zBs (]sBk) eok
igtkfJnk go ;fsBkw fe; ~ fdqVQ
~
e

ehs, T[BQK B nkgD nkgD (Xow)


(@wjkdhB#) ~ g?dk ehsk ns T[;
B th fJe Xow ubk fdZsk ns
fdZsh. ;kfonK s'A nkgDk Bkw
B eokfJnk.27.

;ko nkgDh nkgDh (ftukoXkok ftu) T[bM oj, fe; B th gkopqjw


BjhI gSkfDnk. w?~ sg eod ~ jfo B p[bkfJnk ns fJ; soQK efj
fJ; b'e ftu Gfink.28.

nekb g[oy B fejk -u"gJh

w?I s?~ nkgD g[Zso ti'A r"ot p]fFnk j? ns gzE dk gquko eoB
bJh ;[;fis ehsk j?. T[E/ ik e/ s{` Xow-uZeo ubkT[Dk j? ns d[owfs
eoB s'A b'eK ~ jNkT[Dk j?.29.

76

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

efppku
d'jok

mkY G:' w? i'fo eo puB ejk f;o B:kfJ.


gzE ub? sp irs w? ip s[w eoj[ ;jkfJ. 30.
u"gJh

fJj ekofB gqG w'fj gmk:'. sp w? irfs iBw[ Xfo nk:'.


fiw fsB ejh fJB? fsw efjj". nT[o fe;[ s p?o B rfjj". 31.
i jw e' gow;[o T[ufo j?. s ;G Bofe e[zv wfj gfo j?.
w' e' dk;[ stB ek ikB'. :k w? Gd[ B ozu gSkB'. 32.
w? j' gow g[oy e' dk;k. dyfB nk:' irs swk;k.
i' gqG irfs ejk ;' efj j'. fwqs b'r s w'fB B ofj j'. 33.

Boki

Sz d

efj:' gqG{ ;[ Gkfyj". fe;{ B ekB okfyj".


fe;{ B Gy Ghij". nby phi phij". 34.
gykD g{fij" Bjh. B Gy Ghij" ejh.
nBzs Bkw[ rkfJj". gow g[o[y gkfJj". 35.
iNk B ;h; Xkfoj". B w[zdqek ;[ Xkfoj".
B ekfB ekj{` eh Xo'. efj:' gqG[ ;[ w? eo'. 36.
Gi' ;[ Je[ Bkw:z. i[ ekw ;op mkw:z.
B ikg nkB e' ig'. B nT[o EkgBk Eg'. 37.
fpnzfs Bkw[ fXnkfJj". gow i'fs gkfJj".
B fXnkB nkB e' Xo'. B Bkw[ nkfB T[uo'. 38.
sfte Bkw ofs:z. B nkB wkB wfs:z.
gow fXnkB Xkoh:z. nBzs gkg Nkoh:z. 39.
s[wt o{g okfu:z. B nkB dkB wkfu:z.
sfte Bkw[ T[ukoh:z. nBzs d{y Nkoh:z. 40.

u"gJh

fifB fifB Bkw[ fsjko' fXnkfJnk. d{y gkg fsB fBefN B nkfJnk.
i i nT[o fXnkB e' Xojh. pfjf; pfjf; pkdB s wojh. 41.

pfusq

BkNe

76

eth B fejk -d'jok

w?I jZE i'V e yVk j' frnk ns f;o BhtK eo e pBsh ehsh fe
id'A s[;hI ;jkfJsk eo'r sK irs ftu (fB;u jh) gzE dk ftek;
j'Jrk.30.
u"gJh

fJ; ekoB gqG{ B w?~ (fJ; irs ftu) Gfink j? ns sd jh w?I


irs ftu iBw fbnk j?. fit/I gqG{ B/ fejk j?, T[;/ soQK irs ~ ejKrkl
j'o fe;/ Bkb t?o BjhI gkbKrk.31. i' b'e ;k~ gowFto efjDr, T[j
;ko Boe-e[zv ftu g?Dr. w?~ gowFto dk dk; ;wM'. fJ; (rZb) ftu
}ok fizBk th \oe B ;wM'.32. w?I sK gow-g[oy (gowkswk) dk dk; jK
ns ikrfse gqgzu dk swkFk dyD nkfJnk jK. gqG{ B i' fejk j?, T[jh
irs ftu ejKrk ns woB-Fhb ;z;ko (s'A fe; soQK vo e) w"B BjhI
ojKrk.33.
Boki

Sz d

gqG{ B (i' e[M) fejk j?, T[jh (w?I) ejKrk, fe; dh th gotkj BjhI
oyKrk. fe; Gy s'A gqGkfts BjhI j'tKrk ns gqG{ (@nby# d BK dk) phi
phiKrk (noEks gquko eoKrk) .34. w?I gZEo-g{i BjhI jK ns B jh (fe;
ftFF) Gy ftu fGiD tkbk jK. (w?I) gqG{ d Bkw dk f;woB eoKrk ns
gow g[oy ~ gqkgs eoKrk.35.
(w?I) ;h; T[s iNktK XkoB BjhI eoKrk
gktKrk. w?I fe; dh gotkj BjhI eoKrk,
eoKrk.36. (w?I etb) fJe (gqG{ d) Bkw dk
T[s ezw nkT[D tkbk j?. (w?I) fe; j'o dk
j' o e' J h ;EkgBk eoKrk.37.

ns
i'
GiB
ikg

B jh (ezBK ftu) w[zdoK


gqG{ B fejk j?, T[jh
eoKrk i' ;kfonK ;EkBK
BjhI igKrk ns B jh

(w?I) gqG{ (pnzs) d Bkw dk f;woB eoKrk ns (T[;) gow-i'fs ~


gqkgs eoKrk. (w?I) fe; j'o (fJFN-dt dk) fXnkB BjhI XoKrk ns B jh
(fe;) d{i dk Bkw T[ukoKrk.38. so fJe Bkw ftu (g{oh soQK) ozfrnk
iktKrk, j'o fe; wkB-;BwkB ftu wrB BjhI j'tKrk. (w?I gowkswk d)
;qFm fXnkB ~ (fjod ftu) XkoB eoKrk ns (fJ; soQK eoB Bkb) nBe
gkgK ~ Nkb fdnKrk.39. so jh o{g ftu bhB j'tKrk, j'o fe; d dkB
ftu o[fus BjhI j'tKrk. so jh fJe Bkw ~ T[ukoKrk ns pnzs d[yK ~
d{ o eo fdnKrk.40.
u"gJh

fi; fi; B so Bkw dh nkokXBk ehsh j?, T[; d BV d[y ns gkg


BjhI nkT[Id jB. fijV fijV j'oBK d fXnkB ~ Xkod jB, T[j
(nfXnksfwe) MrfVnK ftu pfj; pfj; e wod jB.41.

77

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

jw fJj eki irs w' nkJ. Xow js r[odft gmkJ.


ijk sjk s[w Xow fpEko'. d[;N d'y:fB gefo gSko'. 42.
:kjh eki Xok jw iBwz. ;wM bj[ ;kX{ ;G wBwz.
Xow ubktB ;zs T[pkoB. d[;N ;GB e' w{b T[gkfoB. 43.

i i GJ gfjb ntskok. nkg[ nkg[ fsB ikg[ T[ukok.


gqG d'yh e'Jh B fpdkok. Xow eoB e' okj[ B vkok. 44.
i i rT[; nzphnk GJ. w? w? eos irs s rJ.
wjkg[o[y ekj{` B gSkBk. eow Xow e' eS{ B ikBk. 45.
ntoB eh nk;k feS[ Bkjh. Je? nk; Xo' wB wkjh.
nkB nk; T[gis feS[ Bkjh. tk eh nk; Xo' wB wkjh. 46.

BkNe

77

fJjh ezw (eoB bJh) n;hI irs ftu nkJ jK, Xow (d gq;ko) bJh
fBokeko (r[odt) B Gfink j?. fiE feE (;opsq) s[;hI Xow dk ft;sko
eo' ns d[FNK ns d'yhnK ~ geV e gSkV fdU.42. fJ; ezw bJh n;hI
iBw XkoB ehsk j?. j ;kX{ g[oF' ! fJ; ~ uzrh soQK wB ftu ;wM bt'.
(fJ; soQK ;kvk eosZt j? fe) Xow ~ ubkfJnk ikJ ns ;zsK dk T[ZXko
ehsk ikJ ns/ ;kfonK d[FNK ~ iVQ'I g[fNnk ikJ/.43.
fijV fijV gfjb ntsko j'J jB, T[BQK B nkgD nkgD (Bkw dk)
ikg eotkfJnk j?. fe; th gqG{-d'yh dk BkF BjhI ehsk ns B jh (b'eK
~) Xow eoB tkb okj T[s gkfJnk j?.44. fijV fijV gho-\eho ns
BZph j'J jB, (T[j ;ko) w?I w?I eofdnK irs s'A rJ jB. fe; B th wjkg[oy (gqG{) ~ BjhI gSkfDnk ns Xow-eow ~ th e[M BjhI ikfDnk.45.
j'oBK dh nk; dk e[M th (wjZst) BjhI j?, fJe' (fBozeko) dh nk;
~ wB ftu XkoB eo'. j'oBK (dth-dtfsnK) dh nk; s'A e[M th jk;b
BjhI j[zdk. (fJ; bJh etb) T[; gqG{ dh nk; ~ wB ftu XkoB eo'.46.
d'jok

d'jok

e'Jh gVfs e[okB e' e'Jh gVs g[okB.


ekb B ;es pukfJe? c'eN Xow fBdkB. 47.
u"gJh

eJh e'fN fwfb gVs e[okBk. pkus fes g[okB nikBk.


nzfs ekfb e'Jh ekw B nktk. dkt ekb ekj{` B puktk. 48.
feT[ B ig' sk e' s[w GkJh. nzfs ekfb i' j'fJ ;jkJh.
c'eN Xow by' eo Gowk. fJB s ;os B e'Jh eowk. 49.
fJj ekofB gqG jw? pBk:'. Gd[ Gkfy fJj b'e gmk:'.
i' fsB ejk ;[ ;GB T[uo'. fvzG ftzG eS[ B?e B eo'. 50.
o;ktb

pfusq

Sz d

B iNk w[zfv Xko". B w[zdqek ;tko".


ig' sk; Bkwz. ;o? ;op ekwz. 51.
B B?Bz fwukT[. B fvzGz fdykT[.
B e[eowz ewkT[. B Gyh ejkT[. 52.
u"gJh

i i Gy ;[ sB w? Xko?. s gqG iB eS[ e? B fpuko?.


;wM bj[ ;G iB wB wkjh. fvzGB w? gow;[o Bkjh. 53.

e'Jh e[okB ~ gVQdk j? ns e'Jh g[okD gVQdk j?. (go) fJj


ftnoE Xkofwe T[guko jB ns ekb s'A puk BjhI ;ed.47.

;G

u"gJh

eJh eo'VK (b'e) fwb e e[okB gVQd jB ns (eJh) nDikD b'e


g[okDK ~ tkud jB, (go) nzs-ekb (fJBQK ftu'A) e'Jh th ezw BjhI nkT[Idk
(feT[Ife) ekb d dkU s'A e'Jh th puk BjhI ;edk.48. j GkJh ! s{z T[;
dh nkokXBk feT[I BjhI eodk i' nzs-ekb ;jkfJe j[zdk j?. c'eN XowK
~ Gow ;wM' (feT[Ife) fJBQK s'A e'Jh th ezw ok; BjhI nk ;edk. 49.
fJ; eoe gqG{ B ;kvh f;oiBk ehsh j? ns (fJj ;kok) Gd d;
e fJ; b'e ftu Gfink j?. i' T[; B fejk j?, (etb) T[jh ;kfonK ~
d;Krk ns e'Jh th gkyzv nkfd fpbe[b BjhI eoKrk.50.
o;ktb

Sz d

(w?I) B f;o T[s iNktK XkoB eoKrk, B (ezBK ftu) w[zdoK gktKrk,
(etb) T[; d Bkw ~ igKrk, (fi; eoe) ;ko ezw f;o uVQd jB.51.
B nZyK whN e (p?mKrk), B jh e'Jh gkyzv iK nkvzpo fdyktKrk. B e'Jh
wkVk eow eoKrk ns B jh (e'Jh ftFF) GyXkoh nytktKrk.52.
u"gJh

i' i' (;kXe) Foho T[s (e'Jh B e'Jh) Gy XkoB eod jB, T[BQK
(GyXkohnK ~) ;Zu ;kXe (gqG{-iB) e[M th BjhI ;wMd. ;G b'e (fJ;
rZb ~ uzrh soQK) nkgD wB ftu ;wM b?D fe gkyzvK ftu gowFto
BjhI j? (noEks gkyzvhnK ~ gowkswk gqkgs BjhI j[zdk).53.

78

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

i i eow efo fvzG fdykjh. fsB gob'eB w' rfs Bkjh.


ihts ubs irs e ekik. ;PKr dfy efo g{is okik. 54.

pfusq

d'jok

jB

(noEks

ty

u"gJh

i i ir e' fvzG fdykt?. b'rB w{zfv nfXe ;[y gkt?.


Bk;k w{zd eo? goDkwz. c'eN Xow B eT[vh ekwz. 57.
c'eN Xow fis ir eojh. Bofe e[zv Ghso s gojh.
jkE jbkJ ;[ofr B ikj{. i' wB[ ihs ;ek Bfj ekj{. 58.

efppku
d'jok

(go

d'jok

jfo jfo iB d[Jh Je j? fpp fpuko eS[ Bkfj.


ib s T[gfi sozr fiT[ ib jh fpy? ;wkfj. 60.
u"gJh

wo:kdk

oki

;Zuh

th

rZb

pDh
(T[BQK

fJj

ofjzdh
dh)

j?

j?)

g{ik

fe);KrK

ns
eoB

okjhI

T[BQK
br

(pkjob)

iKd

jB.54.

gowFto

BjhI

;Kr

fwbdk

(GktI)

d'jok

(fiBQaK B) irs ~ Gy ftyk e, b'eK ~ t; ftu eo fbnk j?, (T[j)


nzs

;wA

ekb

dh

S[oh

Bkb

eN

j'J

BoeK

ftu

ikDr.56.

u"gJh

i' i' irs ~ gkyzv ftykT[Id jB ns b'eK dk f;o w[B e pj[s


;[y gqkgs eod jB. i' Bk;K ~ pzd eoe gqBkw eod jB, (T[BQK d) fJj
Xow-eow e"vh d ezw d BjhI.57.
nkuko eod jB, T[j (;G) Boe-e[zv

irs ftu (fisB th) c'eN Xow


ftu g?Id jB. (etb) jZE fjbkT[D

Bkb ;[nor BjhI


;edk.58.

e'Jh

ik

;ehdk,

id

se

wB

T[s

fis

gqkgs

BjhI

eo

eth B fejk -d'jok

i' fBi gqG w' ;' ejk ;' efjj' ir wkfj.


i' fsj gqG e' fXnkfJ j? nzfs ;[or e' ikfj. 59.

wkB

(eJh)

;ko b'e fes th (feT[I B) y'id fcoB. fiBQK B nkgD wB ~ jZE (ekp{)
ftu eo fbnk j?, T[BQK B jh pqjw ~ gSkfDnk j?.55.

Gy fdykJ irs e' b'rB e' pf; ehB.


nzfs ekfb eksh efN:' pk;[ Boe w' bhB. 56.

78

fijV fijV (b'e) eow eo e gkyzv ftykT[Id jB, T[BQK b'eK dh


gob'e ftu rsh BjhI j[zdh. (T[BQK d) ihT[IfdnK ;z;kfoe ezw ubd ofjzd

;[nKrB w? gow;[o Bkjh. y'fi fco? ;G jh e' ekjh.


ngB' wB[ eo w' fij nkBk. gkopqjw e' fsBh gSkBk. 55.

BkNe

dk

i' gqG{ B w?~ fejk, T[jh w?I irs ftu efj fojk jK. i' T[; gqG{
f;woB eoBr, T[jh nzs ftu ;[nor ~ ikDr.59.

d'jok

jfo ns jfo-iB (;kXe) d'tI fJe jB, (T[BQK ftu) e'Jh j'o ftuko
BjhI j?. fitA ib s'A sozr g?dk j' e fco ib ftu jh ;wk iKdh j? (noEks
T[j gqG{ s'A g?dk j' e fco gqG{ ftu jh ;wk iKd jB).60.
u"gJh

i'

i i pkfd eos jzekok. fsB s fGzB ojs eoskok.

i'

jzeko-t;

j'

tkd-fttkd

eod

jB,

T[BQK

s'A

gowkswk

pd esp fpy? jfo Bkjh. ikB bj[ jfo iB wB wkjh. 61.


nKy w{zfd e'T{ fvzG fdykt?. nKXo eh gdth ej gkt?.

(jwFK) ty ofjzdk j?. tdK espK ftu gowkswk BjhI j?.


jfo-iB nkgD wB ftu uzrh soQK ikD b?D.61. i e'Jh

nKfy whu wr[ ;{fM B ikJh. skfj nBzs fwb? few GkJh. 62.

e gkyzv eodk j?, sK T[j nzfBQnK dk gd gqkgs eodk j?. nZyK whND Bkb
(id) o;sk jh BjhI fd;dk sK j GkJh ! T[; ~ gowkswk fetI fwbrk.62.

pj[ fp;Eko ej bT[ e'Jh ej?. ;wMs pkfs Eefs j[n? oj.
o;Bk Xo? eJh i' e'Nk. sdfg rBs fsj gos ;[ s'Nk. 63.

dh)

(fJ; sZE ~)
nZyK pzd eo

pj[s ft;sko Bkb e'Jh feE'A se ej (feT[Ife) (nfXnksfwe


rZb ;wMD se (;kXe) Ee iKdk j?. i e'Jh eo'VK ihGK XkoB

Gd
eo

bJ, sK th (T[; d BkwK nEtk r[DK dh) frDsh eofdnK, xkN jh wfj;{;
j'trh.63.

79

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

d'jok

ip nkfJ;[ gqG e' G:' iBw[ Xok ir nkfJ.


np w? eEk ;`Sg s ;pj{` ejs ;[BkfJ. 64.
fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE ww nkfrnk ekb ir gqt; eoBz
Bkw y;Nw' X:kfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 6. 279.

nE efp iBw eEBz.


u"gJh

w[o fgs g{ofp fe:f; g:kBk. Gkfs Gkfs e shofE BQkBk.


ip jh ikfs fsqpDh GJ. g[zB dkB fdB eos fpsJ. 1.
sjh gqek; jwkok G:'. gNBk ;jo fpy? Gt b:'.
wdq d; jw e' b nkJ. Gkfs Gkfs dkJhnB d[bokJ. 2.
ehBh nfBe Gkfs sB oSk. dhBh Gkfs Gkfs eh f;Sk.
ip jw Xow eow w' nkfJ. dt b'fe sp fgsk f;XkJ. 3.
fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE efp iBw poBBz Bkw ;gsw'
fXnkfJ ;wksgw ;s[ ;[Gw ;s[. 7. 282.

nE oki ;ki eEBz


u"gJh

oki ;ki jw go ip nk:'. iEk ;efs sp Xow[ ubk:'.


Gkfs Gkfs pfB yfb f;ekok. wko ohS o'M Mzykok. 1.
d; ukb jw s g[fB GJh. ;jo gktNk eh ;[fX bJh.
ekfbzdqh sfN eo fpbk;k. nfBe Gkfs e gfy swk;k. 2.
sj e f;zx xB u[fB wko. o'M ohS pj[ Gkfs fpdko.
cs ;kj e'gk sfp okik. b'j gok jw ;' fpB[ ekik. 3.

G[ i z r gq : ks Sz d

sjk ;kj ;qh;kj ;zrqkw e'g. gzu' pho p`e fgqEh gkfJ o'g.
jmh ihswbz ;[ rkih r[bkpz. oDz dyhn? ozr o{gz ;jkpz. 4.
jfm:' wkjohuz d :z rz r okwz . fiB fesh:z fish:z c" i skwz .
e[g bkb uzdz ehJ bkb o{gz. fiB? rzih:z rop f;zx nB{gz. 5.

e[fg:' wkjo{ ekjo{ o{g Xko. fiB? ykB ykthBh:z ys wko.


e[fgU dts;z d:kokw i[Xz. eh:z dq'D eh fiT[ wjk i[X ;[Xz. 6.

pfusq

BkNe

79

d'jok

w?I

id'A gqG{ dh nkfrnk j'Jh sK (w?I) fJ; ;z;ko ftu iBw fbnk. j[D
eEk ~ ;zyg Bkb ;kfonK ~ efj e ;[DkT[Adk jK.64.
fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @ww nkfrnk ekb ir gqtF eoBk#
BK dk StK nfXnkfJ ;wkgs j[zdk j?, ;G F[G j?.6.279.

j[D eth d iBw dk eEB -u"gJh

wo fgsk (Gkt r[o{ sr pjkd[o) B g{op tb ikDk ehsk ns fGzB


fGzB shoEK T[s fJFBkB ehsk. id T[j fsqtDh (gq:kr) gj[zu, (sK T[E)
g[zB-dkB eofdnK eJh fdB fpsk fdZs.1. T[E jh ;kvk gqekF j'fJnk
(noEks roG-;fEs j'J) ns gNBk Ffjo ftu iBw j'fJnk. (g{op s'A)
;k~ wdq dF (gzikp) ftu b? nkJ ns soQK soQK dkJhnK B bkv eoe (tZvk
ehsk).2. nBe soQK Bkb (wo) Foho dh ofynk ehsh rJh ns eJh soQK
dh f;fynk fdZsh rJh. id n;hI Xow eow (~ ;wMD d) :'r j'J sK
fgsk ih dt-b'e ~ ub rJ (Gkt Fjhd j' rJ).3.
fJE ;qh pfusq BkNe rqzE dk @efp iBw eEB# BK dk ;ZstK
nfXnkfJ ;wkgs j'fJnk, ;G F[G j?.7..282.

j[D oki-;ki dk eEB -u"gJh

id'A r[orZdh (oki) dh f}wtkoh ;kv T[s gJh sK (n;K) nkgDh fts
nB[;ko Xow dk gqubB ehsk. pB ftu soQK soQK d fFeko ehs ns foS,
o'M (BhbrkJ) ns pkoj f;zx wko.1. fco ;k~ d; (nkBzdg[o) s'A ikDk
fgnk ns gKtNk Bro tb ub rJ. (T[E) iwBk Bdh d ezY (nBe)
e"se ehs ns eJh soQK d swkF ty.2. T[E'A (d izrb ftu'A) nBe Fo
u[D u[D e wko ns eJh soQK d foSK ns BhbrktK (o'M) ~ wkfonk.
sd cs Fkj okik (;kv Bkb) ]\k j' frnk, (cb;o{g) fpBk fe; ekoB
;kv Bkb izr j' rJh.3.
G[ i z r gq : ks Sz d

T[E :[ZX ftu ;qh ;zr' Fkj eq'X ftu nk rJ ns gziK GoktK (phph
tho' d g[ZsoK) B Xosh T[s g?o iwk fdZs (noEks :[ZX bJh vN rJ).
ihs wb jmh :'Xk ;h ns r[bkp (okfJ) gow ;{owk ;h. :[ZX dk ozr ty
e (T[BQK ~) bkbhnK uVQ rJhnK.4. wkjoh uzd ns rzrk okw vN e bV,
fiBQK B fesBhnK jh \"iK ~ fis e (fFekoh ikBtoK bJh T[BQK dk) ykik
(skw) pDk fdZsk. bkb uzd eq'XtkB j' e ;{j-bkb j' rJ fiBQK B nB{gw
FoK dk jzeko s'V fdZsk ;h.5.
wkjoh uzd B eq'XtkB j' e fGnkBe o{g XkoB eo fbnk fiBQK B
tv tv yph ]kBK ~ wkfonk ;h. :[ZX ftu d:k okw pqkjwD B th pj[s
eq ' X ehsk ns dq ' D kuko: tork (fGnkBe) :[ Z X wukfJnk.6.

80

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

feqgkb e'gh:z e[se' ;zGkoh. jmh ykB j:ks e ;h; Mkoh.


T[mh

fSfS

fJSz

eYk

w/M

i'oz.

wB'

wkyBz

wNeh

ekBQ

c'oz.7.

sjk Bzd uzdz eh:' e'g Gko'. brkJh poSh feqgkDz ;zGko'.
s[Nh sr fsqyh eY iwdYz . jmh okyh:z bi pz;z ;BYz. 8.

sjk pho p`e Gbh Gkfs wko. pu gqkB b? e f;gkjh f;Xko. 10.

sjk ;kj ;zrqkw ehB nyko. xB ys w' ykB y{Bh bsko.


fBqgz r'gbk:z yo' ys rki?. fwqrk M[zv wfX:z wB' f;zx oki. 11.
sjk Je phoz joh uzd e'g:'. Gbh Gkfs ;' ys w' gkt o'g:'.
wjk eq'X e sho shy gqjko. br? i"fB e skfj gko gXko. 12.

o;ktb

Sz d

joh uzd eqXz. jB ;{o ;[Xz.


Gb pkD pkj. pv ;?B rkj. 13.
o;z o[dq oku. wjk b'j wku.
jB ;;sq Xkoh. fbN G{g Gkoh. 14.
sp? ihs wbz. joh uzd Gbz.
fjqd? n?Iu wkfo:'. ;[ ysz T[skfo:'. 15.
br pho pkDz. fof;:' sfi wkDz.
;w{j pki vko. ;[torz f;Xko. 16.
G[ i z r gq : ks Sz d

y[b? ykB y{Bh y[ok;kB yrz. goh ;;sq Xkoz T[mh Mkb nrz.
GJh sho Ghoz ewkDz eVe. fro pki skih br Xho Xe. 17.
pih Go G[zeko X[e Brko. d[j{` T[os pho p`e peko.
eo pkj[ nkxks ;;sqz gqjkoz. veh vkeDh uktvh uhsekoz. 18.

80

(wjzs) feqgkb dk; B e'qXtkB j' e ;'Nk ;zGkfbnk ns jmtkB B/


j:ks ]kB d f;o T[s MkV fdZsk fi; d }'o Bkb (j:ks ]kB dh) fwM
eY

fdZsh

ns

T[;

dhnK

fSNK

fJzi

T[mhnK

wkB'

ekBQ

wZyD

dh

wNeh

GzB fdZsh j't. 7. T[E (T[; tb dhtkB) Bzd uzd B pj[s eq'X ehsk ns
poSh Bkb tko ehsk ns feqgkB ~ ;zGkfbnk. (bVfdnK bVfdnK) fsyh
sbtko N[ZN rJh ns T[; B eNko
B ;'Yh pz; dh bki oy bJh.8.

sjk wksb:z feqgkbz eqXz


[ . Sfe:' S'G Ssqh efo:' i[X ;[Xz.
;j dj nkgz wjkpho pkDz. efo:' ykB pkBhB ykbh gbkDz. 9.
jfm:' ;kfjpz uzd ysz yfsqnkDz. jB ykB y{Bh y[ok;kB GkBz.

BkNe

eY

bJh.

(fJ;

soQK

T[;)

fdqVQ

;{ow

sd'A wkwk feqgkb B eq'X ehsk ns Sksq-si ftu ozrhi e T[BQK B


fGnkBe :[ZX ehsk. T[; wjk pho B nkgD Foho T[s pkD ;jko go pKe
]kBK d (x'fVnK dhnK) ekmhnK (;tkoK s'A) ;yDhnK eo fdZshnK.9. jmh
;kfjp uzd g{o Sksq-g[D Bkb :[ZX-G{wh (ftu bfVnk ns) y[ok;kB d
si;th ns ]{Byko ]kBK ~ wkfonk. T[E/ pKe/ ;{ofwnK ~ uzrh soQK wko
fdZsk. (etb T[jh) pu i' gqkD b? e Gi rJ. 10.
T[E ;zr' Fkj B :[ZX (d eosp ftykT[D bJh) nykVk pDk fdZsk
ns pj[s ;ko ]{B]ko gmkDK ~ fwX fdZsk. (T[; tb r[bohnk) okik
r'gkb :[ZX-G{wh ftu yV' e ri fojk ;h wkB' fjoBK d M[zv ftu Fo ;'G
fojk j't.11. T[d'A fJe ;{ow joh uzd B eq'X ehsk ns uzrh soQK Bkb
:[ZX-G{wh ftu g?o rv fdZs. (T[; B) pj[s eq'X eo e fsy sho ubkJ
fe fiBQK ~ br T[j (;z;ko s'A) gob gk; ub rJ. 12.
o;ktb

Sz d

joh uzd B e'qX eo e uzr ;{ow wko fdZs. T[; B shoK dh uzrh
tkSV brkJh ns tv tv ;?fBeK ~ fwX ;[fNnk.13. (T[j) o"do o;
ftu (g{oh soQK) wrB ;h, (fJ; bJh) x'o :[ZX j'fJnk ;h. F;sq-XkohnK
~ (T[; B) wko fdZsk ns tv tv okfinK ~ (Xosh T[s) fbNk fdZsk.14.
sd'I (;kv ;{ow) ihs wZb B Gkbk b? e joh uzd d fjod ftu
sD e wkfonk ns T[; ~ G[zi ;[N fdZsk.15. tho-:'fXnK ~ sho brd
ns T[j nrBh tKr (sfi wkDz) bj{ Bkb bkb j' iKd. T[j ;ko/ x'fVnK
~ Sv e ;[nor ~ f;Xko iKd.16.
G[ i z r gq : ks Sz d

]{B]ko gmkDK B y[ok;kB dhnK BzrhnK sbtkoK (;{shnK j'JhnK ;B)


ns F;sqK d (fJe d{i T[s) tiD Bkb nZr dhnK fuzrkohnK fBebdhnK
;B. (nkekF ftu) shoK dh GhV br rJh ;h ns ewkBK eV eV eoB
brhnK ;B. Xhoi tkb ;{ofwnK d XZe tiD Bkb eJh noph x'V fvr
oj ;B.17. GohnK G{z-G{z eo e ti ojhnK ;B ns Brko X[zeko (gk oj
;B). d'jK gkf;nK s'A pKe tho bbeko wko oj ;B, pKjtK ~ T[bko e
F;sqK Bkb ;N wkod ;B (ns :[ZX-;Eb ftu) vkeDhnK veko ojhnK ;B
ns ukw[zvhnK uheK wko ojhnK ;B.18.

81

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

d'jok

ejk br poBB eo" wfu:' i[X[ ngko.


i b[M i[M ;p? Gi ;{o jiko. 19.
G[ i z r gq : ks Sz d

pfusq

BkNe

81

d'jok

feE'I se toDB eoK, fGnkBe :[ZX j'fJnk ;h. fijV (;{ow)


;B (T[j) ;ko/ wko rJ ;B ns j}koK :'X (:[ZX-G{wh ftu'A) Gi
;B.19.

bV
rJ

G[ i z r gq : ks Sz d

Gfi:' ;kj gkjkV skih fsqgk:z. ufb:' phoh:k shoh:k B ubk:z.


i;' vYtkbz wX[eo ;[ ;kjz. Gi ;`fr b? e? ;[ ;koh f;gkjz. 20.

(nkyo) gjkVh okik (cfsj Fkj) x'V ~ Ng';h wotk e Gi frnk.


Gi iKd T[s (;kv) thoK B (e'Jh) sho B ubkfJnk. (T[; fgS'A) i;'
tkbhnk ns vZvtkbhnk wX[eo Fkj (:[ZX bJh B vN ;e ns) nkgDh ;koh
;?Bk b? e Gi rJ. 20.

ueqs u"fg:' uzd rkih u`dbz. jmh joh uzdz rj jkE ;bz.

(fJ; ;fEsh s'A) j?okB j' e :[ZX-tho uzdbhnk (okik) i'F ftu
nkfJnk. (T[Xo'I) jmh johuzd jZE ftu poSk cV e (nkfJnk). nfXe r[Z;
ftu nk T[; B ;[nkwh gqfs t\kdkoh ~ fBGkfJnk ns bVd j'fJnK N'N
N'N j' e fvr fgnk.21.

efo:' ;[nkw Xow wjk o'; o[fM:z. frfo:' N{e N{e jP? fJ;' ;{o M[fM:z. 21.

sjk ykB B?ikps? nkB e? e?. jfBU ;kj ;zrqkw e' ;;sq b? e?.
fes? ykB pkBhB j{z n;sq Mko. ;jh ;kj ;zrqkw ;[orz f;Xko. 22.
d'jok

wkfo fBikps ykB e' ;`r' i[M? i[Mko.


jk jk fJj b'e? GfJU ;[or b'e i?eko. 23.
G[ i z r gq : ks Sz d

by? ;kj ;zrqkw i[M i[Mkoz. stz ehN pkDz ewkDz ;zGkoz.
jfB:' Je ykBz fynkbz yszrz. vf;:' ;sq e' ikB[ ;:kwz G[izr. 24.
frfo:' G{fw ;' pkD d{i' ;zGkfo:'. w[yz GhyBz ykB e skfB wkfo:'.
Gfi:' ykB ]{Bh ofj:' yfs skih. si gqkD shi br? pkD pkih. 25.

S[Nh w{oSBk joh uzdz ;zGko'. rj pkD ekwkD G n?u wko.


br nzfr ik e oj B ;zGkoz. sBz fsnkr s dt b'ez gXkoz. 26.

d[:z pkD y?u fJez pkfo wko. pbh pho pkihB skih fpdko.
fi;? pkB bkr? oj B ;zGkoz. sBz pfX e? skfj gkoz f;Xkoz. 27.

T[; tb B}kps ]kB B nk e ns F;sq b? e ;zr'Fkj ~ wkfonk.


(T[; B th T[;) pKe ]kB T[s fesB n;sq ubkJ ns fJ; soQK ;zr' Fkj
;[ n or f;Xko frnk.22.
d'jok

B}kps ]kB ~ wko e i[Mko{ ;zr' Fkj th i{M wfonk. (T[; d woB
Bkb) fJ; b'e ftu jk-jkeko wu frnk, go ;[nor b'e ftu i?-i?eko
j' D br fgnk.23.
G[ i z r gq : ks Sz d

;zr' Fkj ~ :[ZX ftu bVfdnK ns tho-rsh gqkgs eofdnK ty e,


s[jkv (fJ;) ehN (Gkt eth B) jZE ftu sho ewkB cVh ns fFFs pzBQ e
fJe ]kB ~ sho Bkb wko fdZsk wkB' t?oh ~ ekb ;Zg B v; fbnk j't.24.
T[j Xosh T[s fvr fgnk (ns n;K) d{ik pkD ;zGkfbnk ns GhyB
]kB d w[y ftu e; e wkfonk. (T[j) ]{B]ko ]kB (nkg sK) Gi frnk
(go T[; dk) x'Vk :[ZX-G{wh ftu jh fojk. (;kv) shi pkD d brD Bkb
x'V B gqkD fsnkr fdZs.25.
(fJsBh do ftu) joh uzd dh pj'Fh d{o j' rJh (ns T[; B nkgD
nkg ~) ;zGkfbnk ns sho-ewkB cV e fyu fyu e sho wkoB bfrnk.
(T[; d sho) fi; d Foho (nzr) ftu br, (T[j nkgD nkg ~) ;zGkb
B ;fenk ns dj ~ fsnkr e ;[nor f;Xko frnk .26.
(T[j) d' d' pkD fJe' tb fyu e wkodk ;h ns pbtkB ;{ofwnK
ns noph x'fVnK ~ ftzBQh ik fojk ;h. fi; ~ sho brdk ;h T[; ~
(Foho dh) ;zGkb BjhI ofjzdh ;h ns (sho) T[; d Foho ~ ftzBQ e gko
fBeb iKdk ;h.27.

82

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;p? ;Pkw Xowz ;[ phoz ;zGko. veh vkeDh G{s gqsz peko.
j;? pho p?skb n" ;[X f;Xz. uth uktzvh:z T[vh frX fpqXz. 28.

pfusq

;kfonk ;{o fwnK B


vekodhnK ;B, G{sK-gqsK B

BkNe

82

nkgD ;[n kwh


vzv gkJh j'Jh

Xow ~ fBGkfJnk. vkeDhnK


;h. pho-p?skb ns (fFt d)

f;ZX ;te j; oj ;B. ukw[zvhnK fueko wko ojhnK ;B ns tZvhnK frZXK


T[ v

ojhnK

johuzd e'g ewkDz ;zGkoz. gqEw pkih:z skD pkDz gqjkoz.


d[sh: ske e? sho w' e' ubk:'. ofyU dJht w? ekfB SP?e? f;Xk:z. 29.

joh

uzd

r[Z;

ftu

nk

ewkB

cfVnk

ns

gfjb

sho

dk

tko e; e (;kv) x'V T[s ehsk. (fco) d{ik sho fFFs pzBQ e wo T[s
ubkfJnk. gqG{ B woh ofynk ehsh (ns T[j sho wo) ezB ~ S'j e bzx
frnk.

29.

fsqsh: pkD wkfo:' ;[ gNh wMkoz. fpfXnz fubesz d[nkb gkoz gXkoz.
u[Gh fuzu uowz eS{ xkfJ B nk:z. ebz etbz ikB dk;z puk:z. 30.

;B.28.

(T[;

B)

shik

pkD

gNh

ftu

wkfonk

i'

@fubes#

(oFwh

p;sq)

ftzBQ e gNh d s;w (@d[nkb#) s'I gob gk; fBeb frnk. (T[; dh) u[zi
stZuk ftu u[Gh go e'Jh }]w B j'fJnk. etb gqG{ (ebz) B (nkgD) dk;
dh ikB pukJh.30.

o;ktb

Sz d

ip? pkD bkr:'. sp? o'; ikr:'.


eo b? ewkDz. jBz pkD skDz. 31.
;p? pho XkJ. ;o'xz ubkJ.
sp? skfe pkDz. jB:' Je i[nkDz. 32.

o;ktb

(;k~) id'A pkD bfrnk, sd'A o'j ikr fgnk. (n;K) jZE ftu ewkB
b? e fyu e sho wkfonk.31. (id'A n;hI) pj[s sho ubkJ sK (t?oh db
d) ;ko ;{ow Gi rJ (fco) fFFs pzBQ e (n;hI) sho (ubkfJnk) ns fJe
i[nkB

GJh ihs woh. feqgk ekb eoh. 34.


oDz ihfs nkJ. i:z rhs rkJ.
XBzXko poy. ;p? ;{o joy. 35.
d'jok

i[X ihs nkJ ip? fNe? B fsB g[o gkt.


ekjb{o w? pkfX:' nkfB nBzd g[o rkt. 36.

wko

fdZsk.32.

joh uzd ~ wko fbnk, (T[; d) :'fXnK ~ fbskV ;[fNnk. (i') eko'V

joh uzd wko. ;[ i'Xk bsko.


;[ eko'V ok:z. tj? ekb xk:z. 33.
oDz fsnkfr Gkr. ;p? sqk; gkr.

Sz d

okfJ

(BK dk) okik ;h, T[;

th

ekb

wko

fdZsk.33.

(cb;o{g

oki)

:[ZX-G{wh ~ Sv e Gi rJ, ;ko nfsnzs G?Ghs ;B. woh fis j' rJh.
(;G e[M) ekb dh feqgk eoe (j'fJnk) .34. :[ZX ~ fis e (n;hI tkg;)
gos
;{ow

ns fis d rhs rkJ.


gq;zB j' rJ. 35.

XB

dk

whIj

t;k

fdZsk,

(fi;

eoe)

;ko

d'jok

id (wo ;?fBe) :[ZX fis e nkJ (sK) T[BQK d Bro (g[o) ftu g?o B

i i Bo sj B fGo dhB Bro fBeko.

fNe . efjb{ o (dh fonk;s ftu) nk e nkBz d g[ o fgz v ~ nkpkd ehsk.36.


fijV fijV nkdwh T[E (GzrkDh ftu) BjhI bV ;B, T[BQK ~ Bro s'A eZY

i fsj mT[o Gb fGo fsB eoh gqfsgko. 37.

fdZsk. fijV T[; EK uzrh soQK bV ;B, T[BQK dh (uzrh) gqfsgkbDk ehsh. 37.

u"gJh

pjs
;zs
NKr
e{eo

fdt; fJj Gkfs fpskJ.


T[pkfo d[;N ;G xkJ.
NKr efo jB fBdkBk.
fifw fsB si gqkBk. 38.

fJfs ;qh pfusq BkNe rq`E oki ;ki eEBz GzrkDh i[X poBBz
Bkw n;Nw' fXnkfJ ;wkgsz ;s[ ;[Gw ;s[. 8. 320.

u"gJh

fdZ s .

fJ; soQK pj[s fdB pshs j' rJ. ;zsK ~ T[funk e/ ;ko d[FN wko
T[ B Q K w{ o yK ~ Nz r Nz r e wko fdZ s k, T[ B Q K B e[ f snK tKr gq k D

SZv.38.
fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @oki-;ki eEB# ns @GzrkDh i[X poBBz#
BK dk nZmtK nfXnkfJ ;wkgs j[zdk j?, ;G F[G j?.8.320.

83

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

83

j[D BD"D d :[ZX dk eEB

nE BT[dB ek i[X poBBz


u"gJh

u"gJh

fJ; soQK pj[s ;wK pshs j'fJnk. (fdZbh s'A) whnK ]kB (wkbhnk
bJh) izw{ tb nkfJnk. (T[; B) nb\ ]kB ~ Bkd"D Gfink, (T[;

pj[s ekb fJj Gkfs fpsk:'. whnk ykB izw{ ej nk:'.


nfbc ykB Bkd"D gmktk. Ghwuzd sB p?o pYktk. 1.

t;{bD

i[X eki fBqg jw? p[bk:'. nkfg stB eh Uo f;Xk:'.


fsB em rV Bto; go pkX'. sho s[czr Bo;B ;kX'. 2.

B efjb{o d oki) Ghw uzd Bkb t?o tXk fbnk.1. (nb\ ]kB Bkb) i{MD
bJh oki B ;k~ p[bkfJnk ns nkg T[; tb nr tfXnk. nb\ ]kB B
Bto; (BK tkb fNZb) T[s ekm dk feb (w'ouk) pDk fbnk. (fJXo Ghw
uzd d wZddrko) okfinK B th shoK ns pzd{eK dhnK fFFsK pzBQ bJhnk.2.

G[ i z r gq : ks1 Sz d

G[ i z r gq : ks Sz d

T[E Ghw
B uVQkJh

sjk oki f;zx pbh Ghw uzdz. ufVU okw f;zx wjk sitzdz.

okik oki f;zx ns wjk sitzs okw


gqskgh okik ;[ydt th eq'XtkB j' e

;[yzdt rkih i;o'N okiz. uV eq[X ehB eo ;op ekiz. 3.

f;zx

fgqEhuzd ufYU vY vYtkoz. ub f;X j[n? eko okiz ;[Xkoz.

ufVQnk (ns :[ZX dh) ;koh fsnkoh eo bJh.3. YkYk pbtkB fgqEhuzd
vYtkbhnk ufVQnk. (fJj ;ko) fsnko j' e oki dk ezw ;ztkoB bJh uVQ.

eoh Y{e Y'nz feogkb uzdz. jNkJ ;p wkfo e? pho fpqzdz. 4.

feqgkb uzd B BV Y[e e jwbk ehsk ns ;|ofwnK d i[ZNK ~ wko e fgS


ehsk.4.
d{ih tko w[ekpb bJh Y[e, (T[BQK ~) wko e jmK T[sko fdZsk. (jmK)

d[sh: Y'n Y{e tj? wkfo T[skoh. yo dKs gh; S[G? SsqXkoh.
T[s? t? yo pho p`p? pikt?. so G{g mkY pv' ;'e[ gkt?. 5.
sp? Ghwuzdz eh:' e'g nkgz. jB{wkB e? wzsq e' w[fy ikgz.
;p? pho p'b? jw? Gh p[bk:z. sp? Y'n e? e? ;[ Bhe? f;Xk:z.6.

gjkVh oki eq'X Bkb dzd ghj oj ;B. T[Xo T[j :'X X"I; tik oj ;B.
jmK oki yV' e ;'r gkb oj ;B (noEks d[yh j' e eq'X eo oj ;B).5.
sd'A Ghw uzd B nkg eq'X ehsk ns w{zj Bkb jB{wkB d wzsq dk ikg ehsk.
;kfonK ;{ofwnK ~ ;d fbnk ns ;k~ th p[bkfJnk. sd'A (;G) fJeZm j'
e

uzrh

;ko wjkB :'X eq'X eo e nr


nbzp ub jB. T[E fpZMV tkbhnk

;p? e'g e? e? wjk pho Y{e?. ub? pkfop? pko e' fiT[ GG{e?.
sjk fpM[fVnkbz jfm:' pho fdnkbz. T[fm:' ;?B b? ;zfr ;koh feqgkbz.7.
wX[ G ko Sz d

e[fgU feqgkb. Bu wokb. pi pizs. eo{oz nBzs. 8.


i[Mzs i[nkD. pkj? feqgkD. ihn Xkfo eq'X. Sv ;o'x. 9.
b[M? fBdkD. sizs gqkD. fro gos G{fw. iD[ wx M{fw. 10.
o;ktb

Sz d

uzd

(:[ZX

;koh

bJh)

c"i

nr

Bkb

tX.6.

b?

Y[e fitI tkV ~ ;kVB bJh nZr


tho fdnkb uzd ns (eKrV dk)
uVQ

nkJ/.7.

wX[ G ko Sz d

feqgkb uzd eq'XtkB j'fJnk. (T[; B) x'V ~ BukfJnk. :[ZX d tki


br (ns ;kok tksktoD) fGnkBe pD frnk.8. ;{ow bVB br,

tiD

feqgkBK ubkD br. wB ftu e'qXtkB j' e shoK dh poyk eoB br.9.
(i') bVd jB, nzs ftu T[j gqkD fsnkrd jB. Xosh T[s fvr g?Id jB
wkB'

pdb

M{w

nk

rJ

j'D.10.

o;ktb

;o'xz ubkJ. pv pho xkJ. 11.

feqgkb uzd eq'XtkB j'fJnk, (T[;) :[ZXtho B g?o iwk fbnk, pj[s
nfXe sho ubkJ ns tZv tZv ;{ow wko fdZs.11. SsqXkoh (oki) wko

wjk Bkd pki. Gb ;{o rki. 12.


@G[izr#

feqgkb

soQK

feqgkb e'fg:z. jmh gkt o'fg:z.


jD? SsqXkoh. fbN G{g Gkoh.
1H

uzd Bkb pbtkB


ehsh. i;o'N dk

Sz d

fdZs, (cb;o{g) tZv tZv oki Xosh


seV ;{ow ri oj ;B.12.

T[s

bN

rJ.

X"I;

ti

oj

;B

ns

84

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

eo' i[X uzv. ;[fD:' Bkt yzvz.


ufb:' ;;sq pkjh. oi"sh fBpkjh. 14.
d'jok

ns
(fi;

dk

G[ i z r Sz d

ub BKrb{ gKrb{ tdV'b`. i;tko r[bo ub pKX N'bz.


sjk Je pkfi:' wjkpho fdnkbz. oyh bki i"B? ;p? fpMVtkbz. 16.

stz ehN s" b" s[czrz ;zGko'. fjqd? Je oktzs e sfe wko'.
frfo:' M{fw G{w? efo:' i[X ;[Xz. sT{ wko[ p'b:' wjk wkfB eq'gz. 17.

sfi:' s[gez pkB gkBz ;zGko. us[o pkB:z b? ;[ ;fp:z gqjko.

F'o)

B"I

yzvK

j' f Jnk nr s[ o dk
fBGkfJnk..14.

ftu

;[fDnk

frnk.

(T[ ;

frnk.

B )

(feqgkb

okig{ s h

uzd)

F;sq

wo:kdk

ubkT[Idk

uz r h

soQ K

d'jok

;kfonK

e'g Go okik ;p? ehB' i[X T[gkfJ.


;?B eN'uB eh sp? xo bJh no okfJ. 15.

84

feqgkb uzd B eq'XtkB j' e uzrk :[ZX ehsk. wjk tho rZid ;B
pj[s F;sq (fJe d{i T[s) tid ;B.13. nfijk gquzv :[ZX j'fJnk

feqgkbz e[qXz. eh:' i[X ;[ZXz.


wjkpho ri. wjk ;ko pi. 13.

BkNe

dh

;?Bk

okfinK

Ghw

uzd

eq'fXs

j'

(@nfo-okfJ#)

:[ZX

dh

xo

ftT[Is

pDkJh

ns

eN'uhnK

fbnk.15.

G[ i z r Sz d

BKrb{ ,
okig{s)

gKrb{ ,

;?fBe

BK dk fJe
bJh.16.

t d V' b ,

db

pDk

tZvk

pbtkB

i;tkb,
ub

gJ.

rfink,

r[ b o hJ
T[d'A

fi;

(ty

jh
B

ty

(fto'Xh

fonk;sK

db

fpMVtkfbnK

tb'A)
dh

fdnkb

bki

oy

(j gqG{!) so ;te B th T[; tb fJe pzd{e ~ ;zGkfbnk ns fFFs


pzBQ e fJe oki dh Sksh ftu dkra fdZsh. (T[j) GztkNh yk e Xosh T[s
fvr fgnk (go T[; B) uzrk :[ZX ehsk (feT[Ife)
eq'X eo e wko'-wko' jh fejk ;h.17.

T[d'A

th

T[;

nDyhb

(fco) pzd{e Sv e (w?I) pkD jZE ftu b? bJ. uko pkD b? e ;i

fsq:' pkD b? pkw gkDz ubkJ. br? :k br? Bk eS{ ikfB gkJ. 18.

jZE Bkb Sv ns fszB pkD yp jZE Bkb ubkJ. T[j sho (fe; ~) br
iK B br, (fJ; pko) e[M gsk BjhI.18.

;[ sT[ bT[ dJht i[X ehB' T[Mkoz. fsB? y/d e? pkfo e phu vkoz.

sd se gqG{ B :[ZX ~ ;wkgs eo fdZsk ns T[BQK (t?ohnK) ~ ydV


e (Bdh d) ib ftu ;[N fdZsk. (T[go'A) fNfpnK s'A r'bhnK ns pkDK dh

goh wko p[zrz S[Nh pkD r'bh. wB' ;{o p?m Gbh yb j'bh. 19.

nfijh

p"SkV

j'Jh

wkB'

(jmb

xkfJb

;{ow)

uzrh

soQK

j'bh

yv

p?m

j'D.19.
fro pho G{wz ;oz ;Kr gbz. o`r ;q'D p;sqz wB' ckr ybz.
bh:' ihfs p?oh ehnk nkfB voz. sT{ ikfJ gkoz oj pkfo eoz. 20.

shoK ns poShnK Bkb go's j'J :[ZX-tho Xosh T[s fvr gJ ;B.
(T[BQK d) p;sq bj{ Bkb ozr j'J ;B wkB' ckr yv e (nkokw eo oj
j'D). t?oh ~ fis fbnk ns nk e vo (ftu fp;qkw ehsk.). (ns) t?oh
Bdh

GJh okfsq r[pko e noX ikwz. sp? S'for pko dt? dwkwz.

gko
jBoh

ik

g?

oks

dk

nZXk

Sv

rJ

e[
ns

gfjo
X"AI;k

phfsnk

beV

pDh

ezY

vok

ehsk

ns

uzrh

soQK

;ko

Brkouh

okDz#) uVQ
gJ.21.

oki-wjZbK

tkV

nb\ ]kB Gi frnk, (T[; B nkgDk) ;k}-;kwkB th B ;zGkfbnk.


(T[; d ;kEh) j'o tho th Xhoi Xo fpBk Gi rJ. (n;K) nZm fdB Bdh

;{oi (@fdT[;
x[zwkT[Id ub

(f}wtkoh

dh

Gi:' nfbc ykBz B ykBk ;zGkfo:'. Gi n"o phoz B Xhoz fpukfo:'.

dh

(T[j)

(n;EkJh

rJ). ;koh oks phs rJh ns


gk; s'I) c[oshb tho sbtkoK

tikT[D

sK

;p? okfsq phsh T[d:' fdT[; okDz. ub pho ukbke yrz fybkDz. 21.

Bdh g? fdBz n;N ehB w[ekwz. Gbh Gks dy? ;p? oki Xkwz. 22.

e'N)

rJ.20.

nkfJnk.

tfynk.22.

;"Ig
(;kv

85

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

u"gJh

pfusq

d'jok

nkb;{B ej wkfoe? fJj fdf; eh:' g:kB.


Gkfs nBeB e eo g[fo nBzd ;[y nkfB. 24.

fJXo n;hI (Ghw uzd s'A) ftdk j' e xo (nkBzdg[o) gos ns T[Xo
T[j (Ghw uzd nkfd) ;zXh eoB bJh rJ. fJBQK B T[BQK Bkb ;zXh eo bJh
ns (fJj) ;jkfJsk dD tkbh eEk fJE ;zg{oB j' rJh.23.
d'jok

o;s ftu g?Id nkbF{B (BK d fgzv) ~ fis e (n;hI) fJ; gk; tb
ub

gJ

ns

nkBzdg[o

pj[s poy fJj Gkfs fpskJ. u[fB u[fB u'o ;p? rfj xkJ.
esfe Gkfi ;fjo s rJ. G{fy wos fcfo nkts GJ. 1.
sp b" ykB fdbkto nkJ. g{s nkgB jw Ufo gmkJ.
dPZ?e xoh phsh fBf; ip?. uVs eoh ykBB fwfb sp?.2.

eq{o Gkfs fsB eoh g[ekok. ;'o[ ;[Bk ;osk e? gkok. 4.


G[ i z r gq : ks Sz d

G[y

Bdh:z by:' ekboksq ;wkBz. eo ;{owk ;hfs fgzrz gqwkBz.


fJs pho ri GJ Bkd Gko. Gi ykB y{Bh fpBk ;;sq Mko. 6.

wofdnK

Sz d

fBbi ykB Gfi:'. feBh B ;;sq ;fi:'.


;[ fsnkr ys e' ub. ;[pho phojk Gb. 7.
ub s[o s[okfJ e?. ;e? B ;;sq T[mkfJ e?.
B b? jfEnko rijh. fBjkfo Bkfo bijh. 8.

;[y

wkD.24.

gos

nkJ.1.

sd

(bkj"o

;{pdko)

dbkto

]kB

gk;

(nb\

fdZ s h.2.
id'A

t?oh-db

Bdh

s'A

gko

nk

frnk

sK

fvT[vh

;odko

nkbw

(Fkj f;zx) B ;k~ irkfJnk. F'o g?D s ;G ;?fBe ikr rJ ns thoo; Bkb ws j'J F;sq cV cV e (nr tX) .3. sd'A pzd{eK ubD brhnK
ns

F;sq

fGnkBe

cV

o"bk

cV
gk

;ko

fdZsk.

Bdh

(;?fBe)
d

e'qXtkB

gob

j'D

gkf;UI

br.

(n;hI)

T[BQK
F'o

(gmkDK)

;[fDnk.4.

G[ i z r gq : ks Sz d

GohnK
ns

pbtkB

G{`
:'X

G{z

eo

bbeko

tihnK
wkod

ns

Brko

(:[ZX-G{wh

r{ziD

ftu

br.

fBso).

pKe

sho-nzdk}

(T[bohnK

j'JhnK)

pKjtK dhnK ;ZNk (fJe d{ih s) tihnK (Gkt F;sq ubD br) ns x'V
BuD br. oD-G{wh (feqgk f;zX[-y'gVhnK dk ;w[zdo) ftu fGnkBe ekbh
rZih .5. (T[BQK gmkDK B) Bdh ~ ekb-oksqh tKr ;wfMnk, (Bkb Bdh d)
mzv (ib B) ;{ofwnK ~ fgzrfbnK tork pDk fdZsk. fJXo'A ;{ow ri ns
fGnkBe

Boki

soQK

]kB) nkfJnk. (T[; B ;kok fpqZsKs ;[D e) nkgD g[Zso ~ ;kv e'b Gfink.
id'A d' e[ xVhnK oks phs rJh sK gmkDK B fwb e (;kv T[s) uVQkJh

pih G?o G[zeko X[`e? Brko. wjk pho pkB?s p`e peko.
GJ pkj[ nkxks Bu wokbz. feqgk f;zX[ ekbh roih eokbz. 5.

nBe

pj[s toQ fJ; soQK (;[y Bkb) pshs ehs. (ns fJbke ftu'A) bG
bG e ;ko u'o geV e wko fdZs. eJh nkBzdg[o Bro s'A Gi rJ. eJh

ip db gko Bdh e nk:'. nkfB nkbw? jw? irk:'.


S{NB brh s[c`r? spjh. rfj rfj ;;sq fo;kB ;pjh.

u"gJh

eo
;'o[ gok ;G jh Bo ikr. rfj rfj ;;sq pho fo; gkr. 3.

nk

fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @Bd"B i[X poBBz# BK tkb B"tA
nfXnkfJ dh ;wkgsh j[zdh j?, ;G F[G j?.9.344.

fJfs ;qh pfusq BkNe r`qE Bd"B i[X poBBz Bkw B"w' fXnkfJ
;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 9. 344.

u"gJh

85

u"gJh

fJs jw j'fJ fpdk xfo nkJ. ;[bj Bfws t? T[sfj f;XkJ.


;`fX fJB? T[B e? ;`fr eJh. js eEk g{oB fJs GJh. 23.

BkNe

Boki

Bkd

j'D

br.

(T[Xo)

]{B]ko

]kB

fpBk

F;sq

ubkJ

Gi

rJ.6.

Sz d

fBobi ]kB Gi frnk. (T[; dh ;?Bk ftu'A) fe; B th F;sq XkoB


B ehs. T[j oD_-G{wh ~ fsnkr e ub rJ i' (nkgD nkg ~) seV rak}h
nytkT[Id

;B.7.

(T[j)

x'V

Gik

ub

rJ.

(T[BQK

ftu'A

e'Jh

th)

F;sq

B T[mk ;fenk. B jh (T[j) jfEnko b? e rZi. (T[BQK ~) ty e BkohnK


th FowkT[ D brhnK.8.

86

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

d'jok

potk rkT[ T[iko e? eo w[ekw GbkB.


gqG pb jw? B S[fJ ;e? Gkis GJ fBdkB. 9.
st pfb Jhjk B go ;e? potk jBk fo;kfJ.
;kfbB o; fiw pkBh: o'oB yks pBkfJ. 10.

BK

(T[BQK B o;s ftu g?Id)


d fgzv ftu fmekDk ehsk.

S'j

se

;e

ns

Gi

rJ.

BkNe

86

potk BK d
gowkswk dh
9.

soh

fgzv ~ T[ikfVnk
feqgk Bkb (T[j)

feqgk

eoe

(T[j)

nkBzdg[o

sK jwbk B eo ;e, (go) r[Z; ftu nk e potk ~ T[ikV


wk; d o; dh (fJZSk eoB tkbk) pkDhnk (wk; sK yk BjhI
o'fVnK

(dk

;kbB)

pDk

yKdk

j?.10.

fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @ykBikd e' sqkf;s T[m i?p' poBBz# BK
tkbk d;tK nfXnkfJ ;wkgs j[zdk j?, ;G F[G j?. 10.354.

j[;?Bh i[X eEBz

j[;?Bh i[X d jkb dk eEB

r:' ]kBikdk fgsk gk; Giz. ;e? iPkp[ d? B jB ;{o biz.


sjk m'fe pkjk j[;?Bh rofi:z. ;{o b? b? f;bk ;ki ;fi:z. 1.

T[s

fdZsk, fitI
;edk) go

fJfs ;qh pfusq BkNe r`qE ykBikd e' nkrwB sqkf;s T[m i?p' poBBz Bkw
d;w' X:kfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 10. 354.

G[ i z r gq : ks Sz d

ns GbkB
w{oy ;k~

G[ i z r gq : ks Sz d

]kB}kdk Gi e fgsk e'b frnk. ;{ofwnK d wko ikD dh Fofwzdrh


eoe (fgT[ ~ e'Jh) T_so B d ;fenk. (sd'A) T[E pKjtK ~ m'edk j'fJnk

g[Bfo vYtkbz eh:' ihfs ioz. eo p`fd e? oki g[sqkB uoz. 2.

j[;?Bh rfink ns ;kfonK ;{ofwnK ~ Bkb b? e F;sq ns etu ;ik


bJ.1. ;?Bk ~ fJeZmk (i'o) eo e j[;?Bh B gq;EkB ehsk. gfjbK gjkV

g[Bfo d{B e' b{N bhB' ;[Xkoz. e'Jh ;kw[j jP? ;fe:' B rtkoz.

d (fBtk;hnK d) xoK ~ b[N fbnk. fco vYtkb (d oki) ~ fis e nXhB

bh:' ShB nzBz dbz pkfN dh:z. wjk w{fV:` e[s;s` eki eh:`. 3.

ehsk ns eJhnK okig{sK ~ pzdh ns r[bkw pDk fbnk.2. fco xkNh


(d{B ) ~ uzrh soQK b[N fbnk. e'Jh th w{oy (gjkVh okik) T[; dk ;kjwDk

efo:' i'fo ;?Bz j[;?Bh g:kBz. gqEw e{fN e? b{N bhB ntkBz.

B eo ;fenk. (T[; B/ b'eK s'A) nzB y'j fbnk ns (nkgDh) ;?Bk ftu
tzv fdZsk. (T[;) wjk w{oy (j[;?Bh) B (fJj) fxB"Dk ezw ehsk.3.
d'jok

d'jok

T[;

fese fdt; phss GJ eos T[;? T[sgks.

(nfijk)

T[gdo

eofdnK

eJh

fdB

phs

rJ

ns

r[bohnK

r[nkboh:B eh gos Gh nkfB fwbB eh pks. 4.


i" fdB d[fJe B t fwbs sp nkts nfookfJ.

~ th (T[; Bkb) fwbD dh b'V nk gJh.4. i d' e[ fdB (T[j j[;?Bh ~)


B fwbd sK t?oh (fJXo) nk iKdk. ekb B T[BQK d xo ftu jh bVkJh

ekfb fsB{ e? xo fpy? vkoh ebj pBkfJ. 5.

dh

u"gJh

r[nkboh:k fwbB ej[ nkJ. okw f;zx Gh ;`fr f;XkJ.


us[oE nkfB fwbs GJ ikwz. c{fN rJh bfy Bifo r[bkwz. 6.
d'jok

u"gJh

s?; jh c{b r[bkw ikfs G:'. fsB? B fdq;N so nkBs G:'.


ejb{oh:k eN"u ;`fr bfj. ikBk nkB B w' ;fo wfj wfj. 8.

pDk

fdZ s h.5.

u"gJh

(id'A) r[bohnk (j[;?Bh ~) fwbD nkfJnk sK okw f;zx th T[; d


Bkb frnk. u"E gfjo nk e T[j fwb. T[BQK ~ ty e j[;?Bh (@r[bkw#)
dh B}o cN rJh (noEks pj[s jzeko j' frnk).6.
d'jok

i?; oft e si s os nfXe sgskfJ.


oft pb S[dq B ikBJh nkgB jh ropkfJ. 7.

i[ r s

fitI ;{oi d si Bkb os pj[s sg iKdh j?, (T[j) Bhu (os) ;{oi
pb ~ BjhI ikDdh ns nkgD nkg ftu rophnk ofjzdh j?.7.

u"gJh

T[; soQK r[bkw (j[;?Bh) c[b e (nzBQk j') frnk ns T[BQK ~ B}o Eb
jh B fbnKdk. efjb{ohJ (Ghw uzd) ns eN"u (feqgkb uzd) ~ fJeZfmnK
ty e (T[; B) ;wfMnk fe wo tork Xosh T[s j'o e'Jh BjhI.8.

87

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

fsB i' XB nkB' E' ;kEk. s d oj j[;?Bh jkEk.


ds bs nkgB e[ookB. s X`fB b? fBfi Xkw f;XkB. 9.
uo' sp? si sB s:'. Gbk p[ok eS[ bys B G:'.
Szdpzd Bj B?e[ fpukok. iks G:' d spfj Brkok. 10.

pfusq

(cb;o{g T[j d'tI) XB b? e nkgD nkgD xoK ~ gos rJ.9. sd (T[;)


r[bkw (j[;?Bh) dk Foho r[Z; Bkb sg frnk ns (nkgDk) uzrk wzdk e[M
th B ftukfonk. (T[; B) e'Jh okiB?fse ukb B ;'uh ns s[os X"I;k tik
(r[gkb

dk; fBofy ;zr ;?B gmkBh. c{fb r:' fsB eh Bjh wkBh. 12.

d; ;jz;q np jh e? d?j{. Bkso whu w{zv go b?j{.


f;zx ;zrsh:k sjk gmkJ. r'gkb? ;[ Xow d b:kJ. 13.
fsB e ;`fr B T[B eh pBh. sp feqgkb fus w' fJj rBh.
n?f; xkfs fcfo jkE B n? j?. ;pj{` cfo ;w' Sfb i? j?. 14.

sfBe GBe ip fsB ;[fB gkJh. fBi db iks G:' GN okJh. 15.
wX[ G ko Sz d

ip r:' r[gkb. e[fg:' feqgkb. fjzws j[;?B. i[`w? b[M?B. 16.


efo e? r[wkB. i[`w? i[nkB. pi spb. d[zdG dpb. 17.
pi fB;kD. Bu feekD. pkj? sVke. T[m? eVke. 18.
pi fB;zr. ri fBjzr. S[N? feqgkB. fbN? i[nkB. 19.
s[ge sVke. e?po eVke. ;?jEh ;Vke. S'jh SVke. 20.

ri ;[pho. pi rjho. fpuo fBjzr. i?; gbzr. 21.


j[e feekD. X[e fB;kD. pkj? sVke. Mb? MVke. 22.

ik

fgnk.10.

ik vokfJnk fitA) Fo ~ xo e ;fjnk vokT[Dk ukj[zdk j't. gzdqjK gfjo


T[; B xok xsh ofynk ns ykD ghD (dh e'Jh uh} nzdo) ikD B
fdZsh.11.

ykD

ghD

s'A

fpBk

;{ow

eq'XtkB

j'

bJh d{s Gi. r[bkw (j[;?Bh) nkgD Bkb


d jzekfonk frnk ns T[BQK dh e'Jh (th

rJ.

nkJh
rZb)

(T[BQK

B)

;zXh

gmkDK dh ;?Bk
B wzBh.12.

eoB
ty

(j[;?Bh B ;gFN ehsk fe) j[D jh d; j}ko o[fgnk fdT[ BjhI sK


f;o T[s w"s nkJh ;wM'. (fJj ;[D e okik r[gkb xo gos nkfJnk ns
pkrah

j'

p?mk)

(Ghw

uzd

B)

;zrshnk

f;zx

T[;

e'b

Gfink

(i')

r[gkb

~ Xow-;kyh d e b? nkfJnk. 13. r'gkb dh Ghw uzd Bkb B pDh sK


feqgkb B wB ftu ftukfonk fe nfijk w"ek fco jZE BjhI nkT[Dk. ;wa
dk

r'gkb ;[ np? rfj bhi?. e?d ehihn? e? pX ehi?.

T[s)

T[; B osk fizBk th e'Jh dkT[-gu B ehsk. (T[; B r[gkb ~ fJzi

dkt xkt fsB B?e[ B ejk. f;zxfj xfo ;;k ej[ vok.
ykB gkB fpB[ ;{o fo;kJ. ;kw eoB fjs d{s gmkJ.

87

T[BQK (r[gkb ns okw f;zx) B nkgD Bkb i' XB fbnKdk ;h T[j


j[;?Bh d jZE ftu d oj/ ;B. fdzfdnK b?IfdnK nkg; ftu seoko j' frnk.

e
gzdqj gjfo frod fsj eh:'. ykB gkfB fsB ikB B dh:'. 11.

BkNe

rV

;G

r'gkb

~
~

Sb
j[D

iktrk.14.

jh

rZb dh) e[M fGDe


ubk frnk.15.

cV

id

bJhJ,

r'gkb

e?d

eo

oyhJ

gJh,

sK

T[j

iK
;{owk

wko

dJhJ.

nkgDh

;?Bk

(fJ;
ftu

wX[ G ko Sz d

id

r'gkb

uzd

ubk

frnk,

sd

feqgkb

eq'fXs

j'fJnk.

fjzws

eoe

j[;?Bh (tb'A) bVB bJh s[o fgnk.16. jzeko eoe ;{ow ub gJ. X"I;
ns Brko ]{p tiD br.17. Brko tiD br, x'V BuD br. fFFs
pzBQ

(sho)

jB.

fB;zr
feqgkBK

ubkJ

iKd

ns

j' e (:'X X"I;)


ubdhnK jB ns

eV-eV

(dh

X[B)

T[mdh.18.

tikT[Id jB ns wjkB :'X (fBjzr) rid


:'X Xosh T[s bNd jB.19. pzd{eK sV

sV eodhnK jB, sho eV eV eod jB. ;?jZEhnK @;oo# (dh nktk} Bkb
tidhnK jB) ns SZ t hnK SV-SV eodhnK jB.20.
;{opho

rid

jB.

rzGho

(roi

eoB

tkb

Brko)

tid

jB.

;{ow

(fBjzr :[ZX-G{wh ftu fJzi) ftuod jB fitI (pB ftu) fusok (fcodk
j?).21. x'V fjDed jB, X"I; X[ed jB. (fJe gkf;UI ;{ow) sV sV
(eod F;sq)
jB.22.

ubkT[Id

jB

(ns

d{i

gkf;UA

;{ow

T[BQK

d)

tkoK

Mbd

88

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

88

(:[ZX ftu) bV e (tho-rsh gqkgs eo u[e) wjkB :'X wbzrK tKr


gJ/ jB. (T[BQK d) tkb y[bQ jB wkB' (T[j) iZNkXkoh ;kX{ j'D.23.

i[M fBjzr. fbN? wbzr. y[bQ fe;ko. iB[ iNk Xko. 23.
;i ofizdq. ri rfizdq. T[&&Zso ykB. b? b? ewkB. 24.

BkNe

bN

wjkB oki ;i j'J jB ns tv jkEh ri oj jB. (T[BQK T[s'A) ]kB ewkB


b?
fsq G z r h

Sz d

b?

fsq G z r h

e[fg:' feqgkb` ;fi wokb` pkj fp;kb Xfo Ykb`.

T[so

oj

jB.24.

Sz d

eq'fXs

feqgkb

ehsh.

;ko

uzd

;ikfJnk
bJh)

ns

ftFkb

G[ i z r gq : ks Sz d

sp? e'gh:z eKrV;` eN'u`. w[yz oes B?B` si ;op ;'u`.


T[s? T[mh:` ykB ys` ys`r`. wB' fpjuo wk; js` gb`r`. 26.

jh

p'bd

jB,

wkB'

w;s

tXd

jkEh

pB

jB,

ftu

Ykb

dk

o{g

fGnkBe j? ns T[BQK d bkb w{zjK T[s B{o uwedk j?. feqgkBK b? e, sho
ewkBK ~ ;ik e r[Z;?b itkB oD-G{wh ftu eb'b (eod jB ns w{zj
wko'-wko'

nr

pKjtK

b? b? ;[ feqgkB` pkD ewkD` ;i i[nkB` sB ss`.

ftu'A)

(jwbk

eoB

XkJ ;G ;{o` o{g eo{o` wues B{o` w[fy bkb`.


ofD o`r eb'b` wko jh p'b? iB[ ri v'b` pfB ws`. 25.

;{ow

x'V

XkoB

T[BQK

ftu

v'bd

j'D.25.

G[ i z r gq : ks Sz d

sd'A eKrV dk okik (feqgkb uzd) eN'u eq'XtkB j'fJnk. (T[; dk)
w{zj ns nZyK bkb j' rJhnK ns (T[; B) ;G gqeko dh ;'u Sv fdZsh.
T[Xo'A (j[;?Bh d ;kEh) gmkD w?dkB-izr ftu sho b? e yV's j'J jB wkB'
wk; bJh fuso fcod j'D.26.

pih Go G[zeko shoz sVe. fwb jfE pzEz feqgkD` eVe.


pi izr Bh;kD eE eEhoz. fco? o[zv w[v` sB` sS sho`. 27.

GohnK G{z
;{ow) r[ZEw-r[ZEk

G{z eo e tidhnK jB, sho sV sV eod jB. (eJh


jB (ns fes) sbtkoK eVe ojhnK jB. (fes) izr

ftu

X"I;

tid

jB

(ns

fes)

f;o

ns

fes

shoK

Bkb

gZS

T[m? N'g N{e` r[oi? gqjko. o[b b[E i[E` fro pho wko.
go? esh:` xks fBoxks pho`. fco? o[v w[zvz sB` sB sho`. 28.

(fes)

fcod
pjh pkj[ nkxks fBoxks pkD`. T[m Bd Bkdz eVe feqgkDz.

nkg;
uzd

wjk e'g e? pho fpzqdz ;zxko. pv' i[X e? dt b'ez gXko. 31.
1H

@skjh#

j'J

r[oiK

rkT[Id

Foho

fcod

Bkb

Ne-Ne

tko

jB.

(fes)

XV

ns

T[mdh

j?.

jB.27.
(dh

nktk})

jB).

(fes)

XV

ns

f;o

ns

shoK

Bkb

gS

j'J

Foho

jB.28.

ubD Bkb)
bVhnK Sv
;yD

joh f;zx Xk:' sjk Je pho`. ;j dj nkgz Gbh Gkfs sho`.

br

pKjtK

i[N nkg w? pho pho` i[Mko. wB' ri i[N? d`sko d`sko.


feX' f;zx ;' ;kod{b` no[M. fs;h Gkfs feogkb r'gkb i[M. 30.

T[s

j'J

tkoK

(fes) b'EK d Yo o[bd jB (ns fes) wko j'J :[ZX-tho fvr gJ jB.
(fes) gsbhnK sbtko dhnK brksko ;ZNK Bkb ;{othoK (d FohoK T[s
}yw

Se S'G Ssq si? pkD okih. pj ikfj1 ykbh fco? S{S skih. 29.

N'gK

YkYh

MNfenK

eV eV d rzGho
oj jB. fiBQK ~

fcod

jB.

(fes)

nkg;

ftu
ns

Bkb

T[bM
r'gkb

brksko

sho

ub

oj

jB.

sbtkoK

(d

Bkd T[m oj jB. eq'fXs ;{ow shoK dhnK


(sho) brd jB, T[BQK d x'V (;tkoK s'A)

29.
ftu
j'D.
uzd

;{ow
(fitA)

(nkg;

r[ZEw

r[ZEk

Fo

Bkb

ftu)

i{M

jB,

Fo
oj

wkB'

fGVdk

tv
j't,

dzdK
T[;

tkb
soQK

jkEh
feqgkb

;B.30.

sd'A (j[;?Bh db dk) joh f;zx :'Xk Xktk eo e nkfJnk. (T[; B)


nkgD Foho T[s shoK dh (p"SkV) uzrh soQK ;jh. (T[; B) e'qX eo e
pj[s ;{ow wko fdZs ns pj[s seVk :[ZX eoe ;[nor ubk frnk.31.

89

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

jfm:' fjwsz fezwsz b? feqgkBz. bJ r[oi ub` ;[ ibkb ykB`.


jm ;{owk ws i'Xk i[Mko`. goh e[N e[N` T[mh ;;sq Mko`. 32.

o;ktb

Sz d

pfusq

BkNe

89

(okfinK tb'A) fjzws f;zx ns fezws f;zx BK d eVhnb :'X feqgkBK


b? e nkJ. (j[;?Bh d db tb'A) ibkb ]kB r[oi b? e ufbnk. T[j i[Mko{
:'X

nfGwkB

s' A

fuz r kohnK

o;ktb

Bkb

w;s

j'J

fBebD

]{p

bV.

(F;sqK

d)

brksko

i;tkb

e;oh

xo

fbnk

ns

x'Vk
fsyh

BukT[Idk

B (nr'A) sho ubkJ ns pj[s ;?Bk fbskV fdZsh.


ftu brdk j?, T[; d gqkD fBeb iKd jB.34.

fBqG? ;;sq pkj?. d'T{ ihs ukj?. 36.

uzd)

fsB{ pkD pkj. pv ;?B rkj.

uj{` Uo Y{e. w[yz wko e{e.

j[;?Bh

okik

b:' xfo j[;?Bh. jB:' ;Kr g?Bh. 33.

;zGkoh ewkD`. jD pho pkD`. 35.

B)

(dk

(T[;

ip? xkt bkr:'. sp? e'g ikr:'.

Bkb

F;sqK

Sz d

i;z t kb XkJ . s[ o z r z BukJ .

fi;? nzfr bkr:'. fs; gqkD s:kr:'. 34.

tkoK

brhnK.32.

poSh

j'fJnk

dk

tko

nr

tfXnk.

ehsk.33.

(sho)

fi;

j[;?Bh
Foho

(fi; fe; ~) id'A }yw brdk j? sK (T[; dk) eq'X GVe g?Idk j?.
(T[j fco) ewkB ;zGkb e ;{ofwnK ~ pkDK Bkb wkoh iKdk j?.35. (;{ow)
u"jK gkf;nK s'A nr Y[ed jB ns w{zj s'A wko'-wko' g[ekod
fBoG? j' e F;sq ubkT[Id jB ns d'tI (nkgDh nkgDh) fis
d

fo; ykB ikd. wjk wd wkd.

ukjtkB

j[zd

jB. (T[j)
gqkgs eoB

jB.36.

gmkD ;?fBe eq'fXs j' rJ. j?IeV Bkb


brh. ;ko ;{ow gq;zB j' rJ.37. (T[j

jzeko rJ. shoK


fdqF nfijk ;h)

dh poyk
wkB' pkD

wjk pkD poy. ;G ;{o joy. 37.

j'D

eo? pkD nouk. XB[o pd uouk.

(;[rzfXs gdkoEK dh) nouk (fSVekT[) eo oj j'D. (XB[FK dh Nzeko


Bkb) XB[o td dk gkm j' fojk ;h. T[; EK s (td-gkm dk) e'Jh o{ge

;[ ;Kr` ;wQkbz. eo? sT[B mkwz. 38.

yfvnk

pbh pho o[M. ;w[j ;;sq i[M.

ik

fojk

;h.38.

(T[; ezw ftu) pbtkB tho o[M j'J ;B. ;ko F;sqK Bkb i{M oj
XhoitkB (;{ofwnK) d Xe ti oj ;B ns feqgkBK SDe ojhnK

br? Xho Xe?. feqgkD` MBe?. 39.

;B.

eVe? ewkD` . MDe? feq g kD` .

;B.39. ewkBK eVedhnK ;B. feq g kBK SDedhnK


(sho) ubd ;B. (jo gk;) MDeko (dk Bkd) g?dk

eVeko S[N ?. MDzeko T[m ?. 40.


jmh ;;sq Mko. B ;zek fpuko.
eo sho wko`. fco? b'j Xko`. 41.
Bdh ;q'D g{o`. fco? r?fD j{o`.
T[G ys gkb`. pe fpeokb`. 42.
gkXVh

Sz d

sj jV jVkfJ j; w;kD. fbN rfizdq S[N feeokD.


i[N ;[ pho sj eVe izr. S[Nh feqgkD p[m yszr. 43.
vkeB vjfe uktv fueko. ekez ejfe pi? d[Xko.
y'b` yVfe s[gfe sVkfe. ;?E` ;Ve Xe` Xjkfe. 44.

ftukod

;B. eVke eVke


j' fojk ;h. 40.

jmh (;{ow) F;sqK dk tko eod ;B. (wB ftu) e'Jh Fzek BjhI
;B. sho (fJsB nfXe) ubkJ ik oj ;B wkB' b'j dh poyk

j' ojh j't.41. Bdh bj{ Bkb g{oh rJh j?. nkekF ftu j{oK ftuo ojhnK
jB.

d'jK

gkXVh

gkf;nK

s'A

w[Zyh

;{ow

fGnkBe

nktk}K

eY

oj

jB.42.

Sz d

T[E w;kD fyV fyV e j; oj ;B. (fes) jkEh fvr gJ ;B ns


x'V y[bQ fcod ;B. T[E x'o :[ZX ftu ;{ow i[N j'J ;B. (fes) sbtkoK
ub

ojhnK
(fes)

;B

ns

vkeDhnK

pkD
veko

toQ

oj

ojhnK

;B.43.
;B

ns

uktzvhnK

uh]

ojhnK

;B.

fes eKtK dh e[obkjN g? ojh ;h ns fes d[Xko (yzv) ti oj ;B. (fes)


b'j d N'g yVe oj ;B ns (fes) pzd{eK sVke ojhnK ;B. (fes)
;?jZEhnK

;oe

ojhnK

;B

ns

(fes)

XZew-XZeh

j'

ojh

;h.44.

90

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

G[ i z r gq : ks Sz d

pfusq

90

G[ i z r gq : ks Sz d

sd'I

sjk nkg ehB' j[;?Bh T[sko`. ;G{ jkfE pkD` ewkD` ;zGko`.
o[g ykB y{Bh eo? bkr i[X`. w[yz oes B?D` Go ;{o e[qX`. 45.

BkNe

j[;?Bh

y[d

(izr

eoB

bJh)

fBsfonk.

(T[;

d)

;ko

(;kEhnK

B) jZEK ftu sho ns ewkBK ;zGkbhnK j'Jhnk ;B. ]{B]ko gmkD :[ZX eoB
bJh vN rJ. eq'X eo e (;kfonK) ;{ofwnK d w{zj ns nZyK bkb j' rJhnK
;B.45.

ifr:' izr ikbw ;[ i'X` i[Mko`. pj pkD pKe poSh d[Xko`.


fwb pho pho` wjk Xho p`e. Xek Xfe ;?E` feqgkD` MB`e. 46.

em'o ns fGnkBe :'fXnK (d wB ftu) izr (dh fposh) ikr gJh.


;[zdo

fsy

sho,

poShnK

ns

d[Xko

(yzv)

ubd

jB.

tv

XhoitkB pKe ;{ofwnK Bkb r[ZEw-r[ZEk j[zd jB. (fes)


Xew-Xeh j' ojh j?, (fes) sbtkoK dh SDeko j' ojh
GJ Y'b Yzeko Bd` Bcho`. T[m pkj[ nkxks ri? ;[pho`.
Bt` Bd Bh;kB pi ngko`. o[b sS w[S` T[mh ;;sq Mkoz. 47.

tv

;{ow

;?jZEhnK
j?.46.

Bkb

(fes) Y'bK dh Yweko ns s{shnK dh nktk} g?dk j' ojh j?. (fes)
pKjtK dh ;ZN (Bkb X[B) T[mdh j? ns (fes) ;{opho rid jB. X"If;nK
d tiD
(;{otho)

s'A eJh gqeko


o[b oj jB

dhnK BtebhnK nktk}K


ns F;sqK (d tiD

fBebdhnK jB. tY N[e


Bkb) fuzrkohnK T[mdhnK

jB.47.
Nek N[e N'gz Yek Y[e Ykb`. wjk pho pkB?s pe? fpeqkb`.
Bu pho p?skb:` G{s gqs`.

Buh vkfeDh i'rBh T[oX js1` . 48.

fdzdhnK

pho-p?skb, G{s ns
ojhnK jB.48.

gqs

(fGnkBe

ekoB)

S[Nh i'rskoh wjko[dq ikr. vfr:' fXnkB pqjwz ;G? f;X Gkr.
j; fezBo` iS fpfdnkXo:`. Buh nSok gSok ukoD:z. 49.

(b'j d) N'gK dh Ne-Ne ns YkbK dh Ye-Ye (dhnK ntk}K ;[DkJh


jB). wjktho ns pKe sho-nzdk} fGnkBe (o{g Xko oj jB).

gfo:' x'o i[X` ;[ ;?Bk gokBh. sjk yK j[;?Bh wzfvU pho pkBh.
wz f vnk

vkeDh

i'rDh

wk;

js`#

Xktk

fdZ s k

dk yzGk
j?, T[;

(fFt)

dh

dhnK ;z[do
jB.49.

vkeDhnK,

:'r-;wkXh

i'rDK
Gzr

Bu

j'

ikD

frnk j?, ns ;ko f;ZX


:eF, ftfdnkXo (nkfd
:[tshnK,

ngZSoktK

ns

p'b

(noEks

fJe

j[;?Bh

fdZsk.

(T[BQK

eso

fdZ s k.).50.

]kB

jh

B)

vfNnk

;kfonK

yVk

;tkoK

fojk,

wkB'

oD-G{wh

rfvnk j't. (T[j) jmhbk :'Xk eq'XtkB j' e fi;


~ S'j e sho gob gk; fBeb iKdk j?.51.

(T[;)

;{ow

(nkgD

T[s

;ko)

pkD

;jko.

egfVnK

(fco)

~
;ko

tKr

ftu
sho

:[ZX
wkodk

(T[;

d)

BV nk gj[zu ns u"jK gkf;nK s'I wko'-wko' p'bD br. (j[;?Bh B) uzrh


soQK n;sq ns F;sq ubkJ, (go nzs ftu) j[;?Bh ]kB fvfrnk ns pfjFs
~

@wuh

T[E

;j pkD ;{o` ;G? nkD Y{e?. uj{` Uo s? wko jh wko e{e?.

1H

o[do

nkekF-tk;h

x'o :[ZX j'D ekoB ;?Bk GiD brh. T[E (T[d'I) j[;?Bh ]kB B (:[ZX)
ns ;{ o fwnK tkb p' b (T[ u ko - Gkt rfink). T[ X o pjkd[ o

ftT[ I s
sjk yK j[;?Bh ofj:' Je mkY`. wB' i[X yzGz oDG{w rkv`.

Gbh Gkfs ;' n;sq nT[ ;;sq Mko. fro fG;s e' yK j[;?Bh f;Xko. 52.

wjk

jB.

j; oj jB ns wks b'e
dhnK fJ;sohnK Bu ojhnK

i;tkohnK

fi;? e'g e? e? jmh pkfD wkfo:'. fs;? Sd e? g?b gko gXkfo:'. 51.

oj

Bkb (T[j) ikr fgnk j?l pqjwk dk fXnkB T[ue


(nkgfDnK fmekfDnK s'I) Gi rJ jB. fezBo,
dts)
ukoDK

T[s? pho XkJ ;[ pho` i;Pko`. ;p? fpT[s vko prk ; n;Pko`. 50.

:[ZX

Bu

ufbnk

frnk.52.

91

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

id'I j[;?Bh wkfonk frnk, (sK gmkD) ;{ofwnK d wB ftu pj[s eq'X

ip? j[;?Bh i[fM:' G:' ;{o wB o';[.


Gkfi ub nto? ;p? T[fm:' eN'uB i';. 53.
u"gJh

g?dk j'fJnk. j'o ;ko


g? d k j' f Jnk.53.

sK

Gi

rJ,

(go)

eN'uK

(d

wB)

ftu

p[js

i'F

fjzws

ns

fezws

u[D

u"gJh

e'fg eN'fu ;p? fwfb XkJ. fjzwfs fezwfs ;fjs fo;kJ.


joh f;zx sp eh:k T[mkBk. u[fB u[fB jB gyoh:k i[nkBk. 54.

Sz d

sp? eN'u e'gh:`. ;zGko gkt o'gh:`.


;oe ;;sq Mko jh. ;[ wkfo wkfo T[uko jh. 55.
u`db u"gh:` sp?. fo;ks Xks G ;p?.
fis rJ ;[ wkoh:z. pu fss f;Xkoh:`. 56.

;ko

eN'uhnK

th pj[s o'; ehsk.


x' V -;tkoK ~ wko
Boki

eq'XtkB

j'

sd joh f;zx
fdZ s k.54.

Xktk

p'fbnk.

jwbk

eo

fdZsk

ns

u[D

Sz d

sd'I eN'uK B eq'fXs j' e ns ;zGb e (:[ZX-G{wh ftu) g?o rv fdZs.


;oe ;oe eod F;sq ubkT[Id ;B ns wz{j'I @wko'-wko'# p'bd ;B.55. sd'I
(j[;?Bh dh wZdd ~ nkJ) uzdb okig{sK ~ (th izr dk) ukT[ ufVQnk. r[Z;
ftu nk e ;G B Xktk p'b fdZsk. fisB th (fto'XhnK ;kjwD rJ) wko
rJ. T[E T[jh pu (i' izr ftu'I) fy;e rJ ;B.56.
d'jok

d'jok

;ks ;tkoB e? ;fjs i{M ;zrs okfJ.


do;' ;[fB i[M? fsB? pj[fo i[Ms G:' nkfJ. 57.
fjzws j{` T[sfo:' sjk pho ys wMko.
esB e sfB xkfJ ;fj esfB e sfB Mkfo. 58.
pki sjk i{Ms G:' fjzws r:' gokfJ.
b'E feqgkbfj eh Bfws e'fg go nfo okfJ. 59.
o;ktb

91

d'jok

d'jok

Boki

BkNe

Sz d

pbh p?o o[M?. ;w[fj ;ko i[M?.


feqgk okw rkih. bfo:' ;?B Gkih. 60.
wjk ;?B rkj?. fBqG? ;;sq pkj?.
xfB:' ekb e? e?. ub? i; b? e?. 61.
pi ;`y Bkd`. ;[o` fBofpykd`.
pi v"o vY`. jm ;;sq eY`. 62.
goh Gho Gkoh. i[M? Ssq Xkoh.
w[yz w[S p`e`. wz&v pho j`e`. 63.
w[yz wkfo p'b?. oD` G{fw v'b?.
jfE:ko` ;zGko?. T[G? pki vko?. 64.

;ZsK

;tkoK

;fjs

;zrs

okfJ

th

wkfonk

frnk.

do;'

(BK

;kv

;te B) id'I T[BQK d i{MD dh (]po) ;[Dh (sK T[j th) pj[s bVdk j'fJnk
wkfonk frnk.57. T[E fjzws BK dk ;{owk th oD-G{wh ftu nk frnk.
(T[; B) fesfBnK d (nkgD) Foho T[s i]w ;j ns fesfBnK d Foho
T[s
ns

(nkgD F;sqK) d tko ehs.58. (T[; dk) x'Vk T[E wkfonk frnk
fjzws (nkg) Gi frnk. feqgkb uzd dh b'E b?D bJh t?oh-oki (Ghw

uzd

nkfd)

o;ktb

j'

e'qXtkB

j'

rJ.59.

Sz d

;{ow t?o (eZYD bJh) bVkJh


i{MD br. feqgk okw ;{owk

fto o[M rJ ns F;sqK d ;Bw[y


(nfijk) bfVnk fe ;koh ;?Bk Gi

rJh.60. (T[j) tvh ;?Bk ~ fbskVdk j? ns fBoG? j' e F;sq ubkT[Idk


j?. pj[fsnK dh w"s (dk ekoB) pD e, :F jk;b eodk (][d th ekb t;
j'

e)

ubk
;zy

ns

vZcK

frnk.61.

ns

X"I;

tZidhnK

tid

jB.

jB

jmhb

ns

;{ow

brksko
F;sq

X[BK

eYd

fBeb

jB.62.

ojhnK
pj[s

jB.

v"o{

GhV

wu

rJh j?. eJh SsqXkoh (oki) wko rJ jB. wz{j T[s ;z[do w[ZSK tkb ;{otho
bbeko
wko oj jB.63. wz{j' wko'-wko' p'bd jB. oD-G{wh ftu ftuo
oj
jB.
jB.64.

jfEnkoK

;zGkb

d'jK

gkf;nK

(d

;{ow)

x'V

GikT[Id

92

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

d'jok

pfusq

ykB j[;?B feqgkb e fjzws ofD i{M`s.


Gkfi ub i'Xk ;p? fiw d w[eN wj`s. 66.
u"gJh

fJj fpfX ;sq ;p? u[fB wko. fro nkgB ;{o ;`Gko.
sj xkfJb fjwzs ej bjk. okw f;zx r'gkb f;T[ ejk. 67.

oD-G{wh

ftu

feqgkb

uzd

bfrnk. d'jK ;odkoK (j[;?Bh ns


Gi rJh.65. j[;?Bh ]kB, feqgkb

i{MD

Bkb

r'gkb

feqgkb uzd) dh
uzd ns fjzws

eo e ;ko :'X (T[E'I) Gi ub


iKd jB.66.

uzd

(y[Fh

Bkb)

BuD

;koh ;?Bk pjkb j' e


d oD ftu wko ikD

fitI (fe;) wjzs ~ w[eN d e b'ehI ub

u"gJh

fJ; soQK (r'gkb uzd B) ;ko t?oh u[D u[D e wko (ns fco) fvr
j'J nkgD ;{ow ;zGkb. T[E xkfJb j'J fjzws ~ ty e okw f;zx B r'gkb
uz d ~ fejk.67.

fifB fjzws n; ebj pYk:'. xkfJb nki[ jkE tj nk:'.

fi;

fjzws

nfijk

t?o

tXkfJnk

;h,

ni

T[j

xkfJb

(nt;Ek

ip r[gkb n?; ;[fB gktk. wkfo dh:' ihns B T[mktk. 68.

ftu ;kv) jZE brk j?. id r'gkb uzd B nfijk ;[fDnk sK (T[; B fjzws
~ ) wko fdZsk ns ihT[Idk B T[mD fdZsk.68.

ihs GJh oB G:' T[ikok1 . f;fwqs efo ;G xo' f;Xkok.

(gjkVh okfinK dh) fis j' rJh ns oD-G{wh fyzv rJh. (:[ZX dhnK
xNBktK ~) us eod ;G (;?fBe) xo'-xohI ub rJ. ;k~ gowkswk B?

okfy bh:' jw e' irokJh. b'j xNk nB s po;kJh. 69.

oy

fbnk

fJfs ;qh pfusq BkNe r`E j[;?B pXj feqgkb fjzws ;zrshnk pX poBB`
Bkw frnkow' fXnkfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 11. nci{. 423.

u"gJh

i[X G:' fJj Gkfs ngkok. s[oeB e' wkfo:' f;odkok.

ns

F;sqK

pdb

(b'j-xNk)

j'o

fJ;

soQK

Bkb

tvk

:[ZX

j'fJnk

gzwk

(gowkBzd)

e'g Go d'T{ fd; GN Gko. fJs? u`db T[s? i;tko.


Y'b Brko pi ngkok. Ghw o{g G?o' GGekok. 5.

toQk

fdZsk.69.

;?Bk

fJeZmh

ftu

ehsh

eq'X

ns

s[oeK

Bkb

gqGks

w[ZyhnK

bkb-ghbk

j'

~
e

wko
fJXo

~ Gfink. (T[; B) GbkB


fdZsk. fJXo'I ri f;`x ns
tb

T[BQK

T[s

ik

gJ.2.

T[Xo i[Mko f;zx (oD-G{wh ftu) fJzi vN frnk wkB' :[ZX-G{wh ftu
fe; B yzGk rv fdZsk j't. rfvnk j'fJnk (Mzvk) sK GktI fjb ikJ, go
jkvk (ikfs dk
;kjwfDUI poS

wzfv:' pho ys w' iXk. T[gfi:' ;wo ;{owB eq[Xk. 4.

fdbkto ]kB
fdZsk.1.

fi;

T[E'I (d{i gkf;UI) T[BQK B i[Mko f;zx


(Bkwe e;p) s'I T[BQK ~ (Fkjh c"i ~) Gik

pkfN uV? db d'T{ i[Mkok. T[s u`db fJs i;tkok.

u"gJh

T[s? gfmU T[fB f;zx i[Mkok. fsj GbkB s yfd fBekok.

rkvk ub? B jkvk ufb j?. ;kw[fj ;b ;wo w' Mfb j?. 3.

EK

fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @j[;?Bh pX feqgkb fjzws ;zrshnK pX poBBz#
BK dk frnkoQtK nfXnkfJ ;wkgs j[zdk j?, ;G F[G j?.11.423.

fo; sB ykB fdbkto sJ. fJs? ;T{o gmkts GJ. 1.

T[s? i[Mko f;zx G:' nkvk. fiw oB yzG G{fw ofB rkvk.

@T[Mkok#

dk

fdZsk frnk. (cb;o{g)


;tkoK (dk db) Gi

fJs ri f;zx gzwk db i'ok. XkfJ go fsB T[go G'ok. 2.

1H

92

d'jok

oD i[Ms feogkb e? Bkus G:' r[gkb.


;?B ;p? f;odko d? Gkis GJh fpjkb. 65.

BkNe

okig{s :[ZX-G{wh ftu'I)


~ Mbdk j?.3.

fjbD

tkbk

BjhI

j?.

:[ZX

ftu

;{ofwnK d d'tI db tzv e (fJe d{i T[s) uVQ nkJ. T[Xo'I uzdb
(ikfs dk okik) ns fJXo'I i;tkb dk okik ;h. :[ZX-thoK B oD-G{wh ftu
:[ZX

wuk

i;tkb
th

fdZsk.

:[ZX

ftu

;{ofwnK

wB

ftu

pj[s

eq'X

g?dk

d'jK gkf;nK d wjkB ;{ow eq'XtkB j' rJ. fJXo uzdb


;B. pj[s nfXe Y'b ns Brko ti. fGnkBe o{g

bbeko

fojk

j?.5.

j'fJnk.4.
ns T[Xo
tkbk G?o'

93

;qh

d;w-rqzE

o;ktb

;kfjp

Sz d

pfusq

o;ktb

fBqG? pki vko?. gox? gqjko.


eo sr xk:`. uV fus uk:`. 7.
pe? wko wko`. B ;zek fpuko`.
o[b? sS w[Sz. eo? ;[or fJSz. 8.
d'jok

u"gJh

fJj fpfX j's G:' ;`rqkwk. i{M uzd BokfJB Bkwk.

Sz d

Bkb

T[BQK

Bkb

xkT[

d
eod

(wz{j'I)
eo

oj

uVQdk

j?.6.

ns

(T[BQK

g[ekod

d)

fus

jB.

fe;

ftu
gqeko

ukT[
dk

uVQdk
e'Jh

j?.7.

;zr

ik

(T[j)
e

x'fVnK

tod

s'I

fvr

fvr

g?Id

jB

(ns

gob'e

ftu)

ngZSoktK

jB.9.

u"gJh

fJ; Yzr dk ;zrqkw j'fJnk (fi; ftu) BokfJB uzd BK (tkbk ;{owk)

d'jok

d'jok

\"i

ftu

f;zx

ik

jfEnko

sd

(t?oh)

(i[Mko

X;:' eNe w? MNe d? eS{ B ;`e fpuko.

i[Mko

(f;zx)

;{ofwnK

fus

Xf;nk.

ftu)

tv

tv

fJebk
xo

jh

Xk

fgnk,

(T[;

~)

d;K

(t?oh

dh)

fbnk.10.

fpBk

e'Jh

Fzek

ftuko

rkj

fdZsk

:'fXnK

MNe
ns

(uzrh

soQK

Bkb)

tkj.11.

u"gJh

fJ; soQK (T[; B) pj[s ;ko xoK ~ popkd ehsk ns GKs-GKs d


jfEnkoK
ftu

Bkb

nkg

tko

;[nor

ehs.
~

u[D
ubk

u[D

x'V-uVQ

;{ow

wko

fdZs

ns

nzs

frnk.12.

fJfs ;qh pfusq BkNe r`qE i[Mko f;zx i[X poBBz Bkw dPkd;w'
fXnkfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 12. 435.

fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @i[Mko f;zj i[X poBBz# BK tkb pkoQtI
nfXnkJ dh ;wkgsh j[zdh j?, ;G F[G j?.12.435.

;jikd e' nkrwB wdq d;

Fjikd dk wdq (gzikp) dF ftu nkT[Dk

fJj fpfX ;' pX G:' i[Mkok. nkB p; sp Xkfw b[Mkok.

BjhI

(;{ow) }ok fizBk th :[ZX s'I w[Vd BjhI ns fBvo j' e xkT[ eod
jB.

s'I

u"gJh

;ze'u

tY j'J o[b oj jB ns ;[nor ikD dh fJZSk

d'jok

fdFktK

u[fB u[fB pho gyohnk wko. nz&fs dtg[fo nkg gXko. 12.

ukT[

jB.8.

frnk.

fJj fpfX xB xoB e' rkok. Gkfs Gkfs e eo jfE:kok.

jB

wko'-wko'

sp i[Mko Jeb jh X:'. phoB xfo d;' fdf; b:'. 10.

u"gJh

ftu

ftukod. (eJh :'X) eN

wkfonk

rkjs G:' ;[GNB pfv pkjfs G:' jfEnko. 11.

fus

fBoG? j' e x'V Gik oj jB. r[oiK d tko eo oj jB. sbtkoK

B?e B oB s w[fo ub eo? fBvo jP? xkfJ.


frfo frfo go? gt`r s po po`rB ikfJ. 9.

93

Y'b tiD dh X[zB ;[D e tv ;{ow rid jB. F;sq Bkb }]w eoB

X[D` Y'b pi. wjk ;{o ri.


eo ;;sq xkt`. uV fus ukt`. 6.

BkNe

u"gJh

fJ; soQK Bkb id'I i[Mko f;zx wkfonk frnk sK bVke :'X (nkgD)

sp nT[ozr wB wkfj fo;ktk. wdq d; e' g{s gmktk. 1.

xoK ftu ik fNe. sd n"ozr}p wB ftu eq'XtkB j'fJnk. (T[; B) gzikp tb

fsj nkts ;G b'e vokB. pv pv frfo jfo b[ekB.

nkgD g[Zso ~ Gfink.1. T[; d nkD Bkb ;G b'e G?Ghs j' rJ. tv tv

jw j{` b'rB nfXe vok:'. ekb eow e' wow B gk:'. 2.

(oki) gjkV bG e (ftu ik) b[e. ;k~ th b'eK B pj[s vokfJnk, (go T[BQK
ftu'I fe; B th) ekb-eow d Gd ~ B gkfJnk (fe T[; dh) rsh fetI j?.2.

94

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

94

fus w{ih:B e' nfXe vokBk. fsB? T[pko B ngBk ikBk. 3.

fesB b'e (;kvk) ;kE Sv e ub rJ ns (T[E) ik t; fiE tv


gjkV ;B. (T[BQK) ekfJoK dk fus pj[s G?Ghs j' frnk. T[BQK B (;kv e'b

sp nT[o`r ihn wkM fo;kJ. Je njdhnk Jhjk gmkJ.

fNe

fese b'e sfi ;`fr f;Xko. ikfJ p; frfoto ij Gko.

jw s Gkfi fpw[y i rJ. fsB e Xkw frokts GJ. 4.

ofjD

(nfjdhJ
i nkgB r[o s w[y fco j?. Jhjk T{jk fsB e frqfj frfo j?.
fJjk T[gjk; B ;[og[fo pk;k. ;G pksB s oj fBok;k. 5.
d{y G{y fsB e' oj? bkrh. ;`s ;t s i' j? fsnkrh.
irs fpy? e'Jh ekw B ;ojh. nzsfj e[zv Boe eh gojh. 6.

fsB e' ;dk irfs T[gjk;k. nzsfj e[zv Boe eh pk;k.


r[o gr s i pw[y f;Xko. Jhjk T{jk fsB e w[y eko. 7.
g[sq gT[sq fsB e Bjh co?. d[y d? wks fgsk e' wo?.
r[o d'yh ;r eh fwqs[ gkt?. Boe e[zv vko gS[skt?. 8.
pkp e pkpo e d'T{. nkg eo? gow;o ;'T{.
dhB;kj fJB e' gfjukB'. d[Bhgfs T[B e' nB[wkB'. 9.
i' pkp e' dkw B d? j?. fsB s rfj pkpo e b? j?.
d? d? fsB e' pvh ;ikfJ. g[fB b? j? rqfj b{N pBkfJ. 10.
ip jP? j? pw[y fpBk XB. sfp ufV j? f;yB ej wkrB.
i i f;y fsB? XB d? j?. b{fN wbS fsB{ e" b? j?. 11.
ip j[fJ j? fsB dop fpBk;k. sp Xfo j? fBfi r[o eh nk;k.
ip s r[o do;B e' n? j?. sp fsB e' r[o w[fy B br? j?. 12.
fpdk fpBk i?j? sp Xkwz. ;fo j? e'Jh B e'Jh fsB e' ekwz.
r[o dfo Y'Jh B gqG{ g[fo tk;k. d[j{` mT[o s oj fBok;k. 13.
i i r[o uoBB os jP? j?. fsB e' e;fN B dyB g? j?.
fofX f;fX fsB e frqj wkjh. gkg skg SP? ;e? B Skjh. 14.

fsj wbS SP? j? Bjh Skjk. n;N f;X jP? j? xfo wkjk.
jk; eos i' T[dw T[m? j?. Bt' fBfX fsB e xfo n? j?. 15.

ftu)

nkgDh

;[ofynk

;wMh.3.

sd

n"ozr}p

(nkgD)

wB

ftu pj[s eq'XtkB j'fJnk ns fJe nfjdh (eo t;{bD tkbk nfXekoh)
fJE (nkBzdg[o)) Gfink. ;kv e'b'I pw[y j' e i' Gi rJ ;B, T[BQK d xo
B)

Ytk

fdZs.4.

i' nkgD r[o{ s'I w[y w'V b?Id jB, T[BQK d xo fJE ns T[E (b'e
ns gob'e) ftu BFN j' iKd jB. fJE (T[BQK ~) w]"b jz[d jB ns ;[nor
ftu fBtk; BjhI fwbdk. ;kohnK rZbK s'I fBokF jh ofjzd jB.5. d[y ns
G[y T[BQK ~ (;dk) brh ofjzdh j? fijV ;zs-;tk s'I esokT[Id jB. (T[BQK
dk) ;z;ko ftu e'Jh ezw BjhI ;odk, nzs ftu T[j Boe-e[zv ftu ik fvrd
jB.6.
T[BQK dh irs ;dk jk;h eodk j? ns nzs ftu (T[BQK ~) Boee[zv ftu fBtk; fwbdk j?. r[o{-uoBK s'I i' pw[y j[zd jB, b'e-gob'e ftu
T[BQK d wz{j ekb j[zd jB.7. T[BQK d g[Zso-g'so th BjhI cbd ns wkskfgsk ~ (i[dkJh dk) d[y d e wo iKd jB. r[o{ d d'yh e[Zs dh w"s
woBr. id'I (T[BQK ~) Boe e[zv ftu ;[fNnk iktrk (sK T[j) gSskT[Dr.8.
pkp (r[o{ BkBe dt) d (rZdhdkoK) ns
d'jK ~ nkg gowFto B f;ofink j?. fJBQK ~
T[BQK ~ d[Bhnk dk pkdFkj ftuko'.9. i' pkp
GN BjhI eoBr, T[BQK s'I pkpo
tkb geV e
d d e, fco (T[BQK d) xo uzrh soQK b[N

pkpo (pkdFkj) d (tko;K)


Xow dk pkdFkj ;wM' ns
(d Xow-gquko) bJh XB
b? b?Dr. T[BQK ~ tZvh ;}k
b?Dr.10.

id (T[j) pw[y (w;zd) XB s'I tKM ikDr, sd fco (T[j) f;ZyK gk;'I
wzrD uVQBr. fijV fijV f;Zy T[BQK ~ XB dDr, T[BQK ~ wbS b[N
b?Dr.11. id'I T[BQK dk XB BFN j' iktrk, sd'I (T[j) nkgD r[o{ dh
nk; eoBr (noEks r[o{ dh FoB ftu nkT[Dr). id T[j r[o{-doFBK
bJh nkT[Dr, sd T[BQK ~ r[o{ wz{j BjhI brktrk.12.
sd (T[j f;Zy r[o{ dh) nkfrnk s'I fpBk xoK ~ gosDr, T[BQK dk
e'Jh ezw th f;o
BjhI uVQrk. (fiBQK ~) r[o{ d do T[s Y'Jh BjhI (fwbdh
T[BQK ~) gqG{ d d[nko T[s th fBtk; BjhI fwbdk. T[j d'jK gkf;nK s'I
fBok; ofjzd jB.13. i' i' (b'e) r[o{-uoBK d Bkb gqhs brkT[Id jB,
T[BQK tb eFN ty th BjhI ;edk. T[BQK d xo ftu foZXhnK f;ZXhnK ;dk
w"i{d ofjzdhnK jB. gkg ns skg (T[BQK dh) goSkJh ~ th S'j BjhI
;ed.14.
wbS (b'e) T[BQK dh SkfJnk ~ th S'j BjhI ;ed. nZm f;ZXhnK (T[BQK
d) xo ftu ofjzdhnK jB. jk;k eofdnK (;fji ;[Gkfte) fijV T[dw
(bJh edw) T[mkT[Id jB, B" fBZXK T[BQK d xohI nk iKdhnK jB.15.

95

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

pfusq

BkNe

95

fwoik pr j[s fsj Bkwz. fifB Ykj pw[yB 1 e Xkwz.


;G ;Bw[y r[o nkg pukJ. fsB e pko B pKeB gkJ. 16.

T[; (nfjdhJ dk) BK fwo}k pr ;h fi; B r[o{ s'I pw[y j'fJnK


d xo Ykj ;B. ;ko ;Bw[y f;ZyK ~ r[o{ B nkg puk fbnk, T[BQK dk tkb

T[s nT[ozr ih: nfXe fo;k:'. uko njdh:B nT[o gmk:'.

th

i pw[y sk s pfu nkJ. fsB e frqj g[fB fJB? frokJ. 17.

(T[; B) uko nfjdhJ j'o Gi fdZs. i' pw[y T[; (fwo}k pr)
fBeb ;B, T[BQK d xo fco fJBQK B nk e Ytk fdZs.17.

i sfi Gi j[s r[o nkBk. fsB g[fB r[o{ njdhnfj ikBk.

fijV r[o{ dh UN Sv e Gi
;B, T[BQK B fco nfjdhnK ~ r[o{
wzB fbnk. (nfjdhnK B) fgFkp gk e (T[BQK d) f;o w[zBtk fdZs. (fJ; ~)

w{sq vko fsB ;h; w[zvkJ. gkj[fo ikfB frqjfj b? nkJ. 18.

ftzrk

j'

;fenk.16.

gkj[b

;wM
fijV

fijV

(T[BQK

pko)

nfjdhnK

i i Gkfi j[s fpB[ nkfJ;[. ej' njdhnfj feB? pskfJ;[.


w{zv w{zfv efo ;jfo fcokJ. eko GN iB[ b?B f;XkJ. 19.

(T[j)

T[Xo

xoK

(r[o{
~

n"ozr}p

dh)

fSe s'pok pdB uVkJ. iB[ frqfj ykB wbhdk nkJ. 20.

d)

;h; JhIN e xkfJ eojh. iB[ fsB[ GN g[oksB djh. 21.


d'jok

epj{` oD i{M:' Bjh eS[ d? i;[ Bjh bhB.


rkt p;fs ikB:' Bjh iw ;' feB efj dhB. 22.

fJj fpfX fsB' G:' T[gjk;k. ;G ;zsB fwfb bfyU swk;k.


;zsB e;N B dyB gk:'. nkg jkE d? BkfE puk:'. 23.
ukoDh.

d' f jok

i ;kX{ ;oBh go fsB e etD fpuko.


d`fs ihG fiw okfy j? d[;N nfo;N ;`xkfo. 25.
fJfs ;qh pfusq BkNe r`qE ;kjikd t njdh nkrwB poBBz Bkw
sq'd;w' fXnkfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 13. 460.
1H @pw[y#

j'fJnk.
s'I

pu

nkfrnk

fe;

s'I

fpBk

df;nk

(nkBzdg[o'I)

(noEks

~) w[zB wz[B
j'D .19.

nrzwh

Ffjo

Gi
Fesh
ftu

;B,

d;',

gqo

fcokfJnk,

xo'I

wbhdk

(fBjkoh,

oksp)

ykD

nkfJnk

j't.20.

xkT[

eod

jB,

wkB'

(e'Jh)

fgSbh

(pkeh

ofjzdh)

GIN

fdZsh

j't.21.

d'jok

(fijV) ed :[ZX ftu bV BjhI, ns e[M dkB eo e th :F BjhI


yfNnk, (T[BQK ~) fgzv t;fdnK th e'Jh BjhI ikDdk, (fco gsk BjhI) :woki
(T[BQK

pko)

fe;

efj

fdZsk

j?.22.

u"gJh

T[BQK (pw[yK Bkb) fJ; soQK dk wy"b j'fJnk. ;ko ;zsK (r[of;ZyK)
B ob e (fJj) swkFk tfynk. ;zsK ~ eFN tyDk th B fgnk, nkg gqG{
B

(T[BQK

ukoDh.

fi; B' ;kiB oky;h d[;wB etB fpuko.


SP? B ;e? fsj Skfj e" fBjcb ikfJ rtko. 24.

eq'XtkB

(T[BQK ;kfonK d wZfEnK T[s i[shnK (g?D) d fBFkB ;B, wkB'


(nfjdhnK-r[o{ B T[BQK ~) fsbe brkJ j'D. i' (T[BQK d) f;o T[s fJNK

~
u"gJh

nfXe

T[BQK d fgS i' pZu (UfJ UfJ eod) ub oj ;B, wkB' (T[j T[BQK
uzr f;Zy-;te j'D. (T[BQK d) wz{j T[s s'po fyu e uVQk fdZs ;B,

wkB'
w;sfe ;[G gBjh:B xkfJ. iB[ efo Nhek dJ pbkfJ.

ftu

gos.18.

nfjdhJ T[BQK fgS br rJ). (T[BQK


wkB' eko-GN T[r okj[D bJh s[o
gkS? bkfr bfoetk ub. ikB[e f;y ;yk j? Gb.

wB

dh

~)

jZE

pukfJnk.23.

d' j ok

fi; ~ gqG{ (y[d) oyrk, sK d[FwD ftuko


dh eh wikb j?< T[;
goSkJh ~ th BjhI S'j ;edk, (T[;) w{oy dk (:sB) fB;cb iKdk

j?.24. fijV ;zsK dh FoB ftu gJ jB, T[BQK dk eh ftuko ejhJ< (T[BQK
dh ofynk) dzdK ftu ofjzdh ihG tKr j[zdh j? ns T[BQK dhnK fpgsktK
ns

d[FN

BFN

j'

iKd

jB.25.

fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @Fkj}kd t nkjdh nkrwB poBBz# BK tkb soQtI
nfXnkfJ dh ;wkgsh j[zdh j?, ;G F[G j?.13.460.

96

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

u"gJh

pfusq

;G ;zeN s ;zs pukJ. ;G ezNe ezNe fiw xkJ.


dk; ikB w[fo eoh ;jkfJ. nkg jkE[ d? b:' pukfJ. 2.

96

u"gJh

(gqG{ B) ;kfonK ;fwnK ftu ;kX{ g[oFK dk T[ZXko ehsk j? ns ;ko

;op ekb ;G ;kX T[pko. d[y[ d? e? d'yh ;G wko.


ndG[fs rfs GrsB fdyokJh. ;G ;zeN s bJ pukJh. 1.

BkNe

d'yhnK ~ d[y d d e wkfonk j?. (T[; B nkgDh) ndG[s rsh dk nfj;k;


GrsK ~ eokfJnk j? ns ;ko ;zeNK s'I (T[BQK ~) puk fbnk j?.1. ;kfonK
;zeNK s'I ;zsK ~ pukfJnk j? ns ;kfonK ;zeNK ~ ezfvnK tKr d{o eo
fdZsk j?. dk; ikD e woh ;jkfJsk ehsh
j? nkgDk jZE d e puk fbnk
j?.2.

np i' i' w? by swk;k. ;' ;' eo' s[w? nodk;k.


i' gqG feqgk eNkfS fdy? j?. ;' st dk; T[ukos i? j?. 3.
fij fij fpX w? by swk;k. ujs fsB e' eh:' gqek;k.
i' i' iBw g{opb jo. efjj' ;[ gqG[ gokeqw so. 4.

j[D w?I fijV fijV swkF ty jB, T[j ;ko


(w?I) s[jkv nr gF
eodk jK. j gqG{! ieo s[;hI fwjo dh fdqFNh eo'r sK s[jkvk dk; T[ukodk
iktrk.3. fi; fi; soQK d w?I swkF ty jB, T[BQK dk (irs ftu) gqekF
eoBk ukj[zdk jK. fijV fijV g{opb iBw (w?I) ty jB, T[BQK ~, j gqG{!
so

pb
;G

;op ekb j? fgsk ngkok. dfp ekfbek wks jwkok.


wB{nk r[o w[fo wB;k wkJh. fifB w'e' ;[G feqnk gVkJh. 5.
ip wB;k wB w:k fpukoh. r[o[ wB{nk ej ej:' ;[Xkoh.
i i ufos g[oksB bj. s s np ujhns j? ej. 6.

Fesh)

w'e' fJsh j[sh ej ;[X`. i; gqG dJh feqgk efo p[X`.

dk

dth

efjzdk
ekb

ekfbek

jK.4.

(;op
;kvh

ekb)
wksk

ngko
j?.

wB

(gqG{
wok

;kvk)
r[o{

fgsk
ns

j?
wBFk

ns

(T[;

(ekwBk)

dh
woh

wkJh (r[o{_ gsBh) j? fiBQK B w?~ ;koh ekft-feqnk f;ykJh j?.5. id wB


B (nkgD T[s) wB;k dh feqgk ftukoh sd wB o{gh r[o{ d eEB ~ ;[Xko
e efjzdk jK. fijV fijV (w?I) g[oksB iBw ty jB, T[j T[j (w?I) j[D
efjD ukj[ z d k jK.6.
sd

;op ekb e[oDk sp Go. ;te ikfB d:k o; Yo.


i' i' iBw[ g{opb' G:'. ;' ;' ;G f;woD efo d:'. 7.

Bkb

;op-ekb

eo[Dk

Bkb

Go

rJ

ns

;te

ikD

dfJnk

o; Bkb g;hi rJ. fijV fijV g{opb iBw j'J ;B, T[j ;ko :kd
eok fdZs jB.7. w?~ fJsBh ;'Mh Gbk feE ;h fi; soQK dh p[ZXh gqG{ B

;op ekb sp GJ dfJnkbk. b'j oS jw e' ;p ekbk. 8.

feqgk eo e (w?~) fdZsh j?. sd ;op-ekb (wo T[s) fdnkb{ j' rJ ns


;G ;fwnK ftu (;k~) F;sq dh ofynk gqdkB ehsh.8.

;op ekb oSk ;G ekb. b'j oS ;opdk fp;kb.

;op-ekb dh (w?~) ;G ;fwnK ftu ofynk j?. ;dk (T[;) ftFkb


(gqG{ dh) F;sq o{g ofynk fwb ojh j?. id'I (nkgD T[go) soh feqgk fd;

Yhm G:' st feqgk1 bykJh. n?Iv' fco ;GB G:' okJh. 9.

gJh, sK (w?I) fBvo j' frnk ns (nkgD nkg ~) ;G dk okik ;wM e


n?Ifmnk

fij fij fpfX iBwB ;[fX nkJh. fsw fsw ej frozE pBkJh.
gqEw ;fsi[r fij fpfX bjk. gqEw dfp ufosq e' ejk. 10.
gfjb u`vh ufosq pBk:'. By f;y s eqw Gky ;[Bk:'.
S'o eEk sp gqEw ;[BkJh. np ukjs fco eo" pvkJh. 11.
fJfs ;qh pfusq BkNe rq`E ;op ekb eh pBsh poBB` Bkw u"d;w'
fXnkfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 14. 471.2
1H @feqgkb# 2H SghnK j'JhnK phVK ns eJh g[oksB phVK ftu fJj nzs ;{ue T[esh BjhI
fbyh

fcodk

jK.9.

fi; fi; soQK (g{opb) iBwK dh ;[os nkJh, T[; soQK efj e rqzE
pDkJ jB.
d t h-ufosq

;G s'I gfjbK ;fs:[r


~ eEB ehsk.10.

fi;

soQK

tfynk,

(T[;

soQK)

gfjbK

gfjbK uzvh-ufosq pDkfJnk j?. (T[; dh eEk) Bjz[ s'I b? e u'Nh se


(nkfd s'I nzs se) eqwtko efj e toDB ehsh j?. nkfd-ekb dh (w[ZY edhw
dh) eEk (w?I) gfjbK ;[DkJh j?. j[D fco tfvnkJh eoBh ukjz[dk jK.11.
fJE ;qh pfusq BkNe rqzE d @;op ekb dh pBsh poBzB# BK d u"dtI
nfXnkfJ dh ;wkgsh j[zdh j?, ;G F[G j?.14. 471.

u`vh

ufosq

(T[efs

uz v h

fpbk;)

ufosq
1>

1> tkfjr[o{ ih eh csfj.


j[D

nE u`vh ufosq T[efs fpbk; fby:s.


gkfs;kjh 10.

tkfjr[o {
;qh

;qh GrT[sh ih ;jkfJ.

(T[ e fs-fpbk;)

uzvh

ih

GrT[s h

ufosq

ih

;P?:k

csfj

;jkfJ

(T[efs-fpbk;)

g kfs F kj h

eh

fbyd

jK

10

;P?:k

nkfd ngko nby nBzs nekb nGy nby nBk;k.

(i' ;kfonK dk) w[ZY, gko-ofjs, fby ikD s'I go, pnzs, ekb-ofjs,
B ty ik ;eD tkbk ns BkF-ofjs j?l (fi; B) fFt-Fesh,

e? f;t ;es dJ ;q[fs uko oi' sw ;s2 fsj{` g[o pk;k.

Gy-ofjs,

fdT[; fB;k ;f; ;{o e dhge f;q;fN ouh gzu ss gqek;k.

uko td, oi'-sw'-;s' fszB r[D fdZs jB ns fszB b'eK ftu tk; ehsk
j'fJnk j?l (fi; B) fdB, oks, ;{oi, uzdqwk tor dhge (pDkJ jB) ns

p?o pYkfJ bokfJ ;[ok;[o nkgfj dys p?m swk;k. 1.

gzi

sZsPK

dk

gqekF

eo

;koh

f;qFNh

dh

ouBk

ehsh

j?l

(i')

dtfsnK

ns d?IsK ftu t?o tXk e (T[BQK ~ nkg; ftu) bVkT[Idk j? ns nkg (fJBQK
s'I nbr Ebr) p?mk swkFk ty fojk j?.1.
d'jok

d'jok

feqgk f;zX[ s[woh feqgk i' eS3 w' gfo j'J.

feqgk

;kro!

soh

e[M

feqgk

wo

T[s

j'J,

(sK)

d[ork

dh

eEk dh ouBk eoK (ns) ;koh eftsk (@pkDh#) ;qFm j' ikJ.2. (fi; dh)
i'fs irs ftu irwrk ojh j?, (i') uzv ns w[zv (~ wkoB tkbh pj[s)

ou' u`fvek eh eEk pkDh ;[G ;G j'fJ. 2.


i'fs irwr irs w? uzv uw[zv gquzv.

gquzv j?,
Xosh d

G[i dzvB dzvfB n;[o wzvB G[fJ Bt yzv. 3.

(fi; dhnK)
B"I yzvK ~

G[iktK d vzv d?IsK ~ dzv


;[;Zfis eoB tkbh j?.3.

dD

tkb

jB

ns

(i')

;P?:k

;P?:k

b'eK

skoB b'e T[XkoB G{wfj d?s ;zxkoB u`fv s[jh j?.

skoB

tkbh,

fgqEth

tkbh ns gquzv (;o{g tkbh) s{z


Fesh bZSwh ns fFt dh Fesh

ekoB Jh; ebk ewbk jfo ndq;[sk ij dy' T[jh j?.


skw;sk wwsk Bwsk eftsk eft e wB wfX r[jh j?.

dk

T[ZXko

eoB

tkbh,

d?IsK

;zxkoB

jh j?I. (irs d) ekoB o{g ftFD{ dh


o{g gkopsh fiE ty' T[jh j?. (s{z jh)

sw', oi' ns ;s' fszBK r[DK (d ;ko o{g) eftsk eth d wB ftu r[zdh
j?. (s{z) gko;-w{osh (fi; ~) irs ftu S'j rJh, T[j b'j s'I ;'Bk pD

ehB' j? ezuB b'j irsq w? gko; w{ofs ikfj S[jh j?. 4.

frnk.4.
d'jok

d'jok

gqw[d eoB ;G G? joB Bkw[ u`fvek ik;[.


ns

ou' ufosq pfusq s[n eo' ;p[fX gqek;. 5.


1H fJBQK T[eshnK ftu ty ty phVK ftu nzso j?,
T[eshnK jh fbyhnK fwbdhnK jB. 2H @;s# 3H @e[M#

go

nfXeso

fJ;

gkm

tkbhnK

(w?~)

(i') ;G ~ gq;zB eoB tkbh ns ;G d G? ~ d{o eoB tkbh j?


fi; dk BK uzfvek j?, (T[; d) nb"fee ufosq dh ouBk eoK i s{z
T[Zsw

p[ZXh

dk

gqekF

eoI.5.

98

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

g[Bjk

uzvh

Gkyk ;[G ;G eoj' Xfoj' feqs w?.

j[D

(T[;

;P?:k

;P?:k

Bkw ;[oE w[Bh;o py ;ws ;wkfX ;wkfX brkJh.


uzv nyzv yzv eo e'g GJh ;[o oSB e' ;w[jkJh.
p{Mj[ ikfJ fsB? s[w ;kX nrkfX eEk fej Gkfs ;[BkJh. 7.

(soh)

ik

dh

ouBk

bJh

(fetI)

S[Nh u`fv ikr? pqjw efoU i[X e' ;ki[.

ouBk

eoK.

gq;zB

eoB

eoK).6.

;kjwD
;kX{

gqrN
g[oF!

Bkb ftuko ehsk fe uzvh (BK tkbh) B


eoe yzvB eoB tkbh dtfsnK dh ofynk

j'Jh.
(uzvh

T[j
dh)

(d'tI

@wX;#

nrkX

eEk

foFh

fe;

gk;)

gqeko

ik
dh

e
j?<

g[Sd
(;k~)

d)

ezBK

dh

w?b

s'I

d'

d?IsK

dh

ouBk

j'Jh.8.

d'jok

(T[;

;P?:k

Xkfo T[o{ gfo ueq ;' ekN e? i's b? nkgB? nzfr wbh j?. 11.

dh

T[BQK (d'jK d?IsK) d BK wX[ ns e?NG oy rJ fiBQK d Foho pj[s

;P?:k

d?sB ohM efjU po wKr efjU jfo ;h;B dj[ Gbh j?.

rqzE

tv j' rJ. T[BQK ~ ty e pqjwk (b[e;) wB ftu pj[s vfonk. (T[; B


s[o s) wB ftu ir-wksk (d[o rk) dk fXnkB Xfonk.9.

ehsh.
:sB

;kb GJ fsB gzu jiko d[j{` bos Bfj pkj Nbh j?.

w?I

dk c?bkT[ pj[s fGnkBe ns ftFkb ;h, (T[E ftFD{ dh) BkGh s'I ewbc[b g?dk j'fJnk ns (T[; ftu'I) ftFt dk eosk (pqjwk) T[sgzB j'fJnk.

d?s ;G? xfN ikfj fiT[ pY? dtsB oki.10.

i[X efoU fsB ;' Grt`fs B wko ;e? nfs d?s pbh j?.

sK

fiE ;ik (;?B) ~ ;ik e jfo (ftFD{) ;"I fojk ;h ns fiE ib

wX[ e?NG Bkw Xo fsB e. nfs dhox dj GJ fiB e.

d'jok

j'J,

s'Ne Szd. w[Bh B fejk --

(T[;
fsB dfy b[e; vfoU jhn w?. irwks e' fXnkB[ Xfo:' ihn w?. 9.

nkfrnk

XkoB eoB tkb) @;wkfX# (t?F)


yzv ik ;eD tkb d?IsK dk eq'X

jfo ;'fJ oj? ;fi ;?B sjk. ib ikb eokb fp;kb ijk.
G:' BkfG ;o'i s fp;[ eosk. ;q[s w?b s d?s ou i[rsk. 8.

98

gfotko d vo s'I T[dk; j' e oki B xo Sv fdZsk ns pB ftu


tf;nk. @;[oE# BK ns w[BhFto Gy tkb (T[; oki B ;wkB r[DK ~

jB, fe j
;[DkU.7.
s' N e Sz d . w[ B h;[ o ' t ku

fpbk;)

tkb osBK d s[b puBK ~ u[D e T[; ftu iVQK. ;G F[G Gkyk eo e
(fJ;) ouBk ftu XoK. (ns) ngko s nB'yh eEk ~ fus ftu ;wM e

ndG[fs eEk ngko ;wM efo fus w?. 6.


sqk; e[N`p e j[fJ e? T[dk; ntk; e' fsnkfr pf;U pfB okJh.

(T[efs

g[Bjk

nkfJ; np i' j'fJ rqzE sT[ w? ou".


osB gqw[d eo puB uhfB sk w? ru".

ufosq

tb)

:'r-fBzdqk

(uzv)

fi; soQK d?Is xN


eoB b r ) . 1 0 .

ikD

y[bQh,

ns

ftFD{

dtfsnK

ikr
dk

ns

oki

:[ZX

tZX

dh

(fJ;

fsnkoh
gqeko

ftFD{ B T[BQK Bkb :[ZX ehsk, (go) wko B ;e (feT[Ife) d?Is nfs
pbtkB ;B. T[BQK d'jK (ftFD{ ns d?IsK) ~ bVfdnK gzi j}ko ;kb phs
rJ, (go fe; dh th) pKj B Eeh (noEks brksko :[ZX eod oj). d?IsK
B (ftFD{ d gokeqw

s'I)

gq;zB

j' e fejk

fe

(s{z e'Jh)

to

wzr.

(T[Zso

ftu) jfo B fejk fe f;o d fdU. (d?IsK B fejk fe) uzrh rZb j?. (ftFD{
B T[BQK d f;oK ~) gZNK T[s oy e ;[doFB-uZeo Bkb eN fdZsk ns (T[BQK
dh)

i'fs

b?

(ftFD{

nkgD

jh)

Foho

ftu

fwbk

bJh.11.

99

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;'omk

wX[
Gkr

dhB' ;eb ;wki p?e[zmrkwh jfo GJ. 12.


;qh

wkoezv
gqEw

ufosq

wko

(T[efs

fpbk;)

99

;'omk

dtB EkfgU oki wX[ e?NG e' wko e?.


fJfs

uzvh

g[okB uzvh ufosq T[efs fpbk; wX[ e?NG


X:kfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 1.1

dh

pXfj

ns

e?NG

;koh
fJE

;qh

wko

;kwrqh

wkoezv

g[okB

ikD

tkb#

dtfsnK

ftFD{

oki
ub

uzvh

ufosq

T[efs

nfXnkfJ

dh

;wkgsh

;qh

gfjb

p?e[zm

dh

;EkgBk

ehsh.

oki-

rJ.12.
fpbk;
j?,

@wX[

;G

F[G

e?NG
j?.1.

g[Bjk

g[Bjk

pj[fo GfJU wjyk;[o fsB s' fenk ehnk.


G[ik i'fo efo i[X[ ihs ;G ir[ bhnk.
;{o ;w{j ;zxko oDfj guko e?.
N{fe N{fe efo vko nk:[X Xko e?. 13.

fco

wfjyk;[o

(M'N

dh

Feb

tkbk

d?Is)

j'fJnk.

T[;

eh

ehsk<

(T[; dk toDB fJ; gqeko j?). T[; B G[iktK d pb Bkb :[ZX eo e ;ko
;z;ko

fis

;zxko

ehsk.

fbnk.

(T[;

B)

oD-G{wh

jfEnko

XkoB

eo

ftu

tzrko

(;kfonK

~)

dtfsnK

N'N

N'N

dk

eo

;w{fje

;[fNnk.13.

;P?:k

;P?:k

i[X efo:' wfjyk;[o dkBt wkfo ;G? ;[o ;?B frokfJU.


e? e? d[ N{e dJ nfo yfs wjk popzv wjk oB gkfJU.
;qT[Ds ozr ;fBU fB;foU i;[ fJnk Sfp e' wB w? fJfj nkfJU.
wkfo e? SsqfB e[`v e? Ssq w? wkBj[ g?fm e? okwi{ BkfJU. 14.

wfjyk;[o

d?Is

:[ZX

ehsk

ns

;koh

dt-;?Bk

wko

;[fNnk.

tv

tv t?ohnK ~ d' d' N'N eo e :[ZX-G{wh ftu fvrk fdZsk ns (T[;) wjkpbh
B

xw;kB

pkjo

:[ZX

ehsk.

bj{

fBefbnk.

(T[;

dh

d
fJ;

nkJh wkB' Ssqh okfinK ~


fJFBkB

b? wjyk;[o n;sq ;[ ;;sq ;p? ebtsq fiT[ uho e? vko?.

eo

;[N

n;sq

fdZsk.

b'EK

ftu

;[zdosk

wko

fBefbnk

wfjyk;[o

ozr

bE-gE
~

ty

j'fJnk
e)

(T[j

eth

:[ZX-G{wh

wB

e e[o{eFsq d (bj{ d) e[zv

ftu

s'I)
fJj

ftu'I goF[okw

j't . 14.
ns

T[s

F;sq
b'EK

b?

;ko

r[ZSk-w[ZSk

(t?ohnK)

j'JhnK

gJhnK

ebtso

jB

ns

tKr

b[E g? b[E ojh r[fE i[fE fro fro ; oE ;IXt Gko.

uho

r{d ;B f;s b'j{ w? bkb eokb go oB w? ri eko.

fizB tv oE ns x'V fvr gJ jB. fuZNh fwM ns bkb bj{ Bkb fbpV

gopsK

fiT[ doih iw fwqs e ;hs w? pkr nBe esk efo vko. 15.

ekb fGnkBe jkEh :[ZX-G{wh ftu fvr gJ jB. (T[j) :w d wko j'J fJzi
brd jB fitI ;odh dh o[s ftu do}h nBe egV eN e ;[Ndk j?.15.
fJzdo

b? ;[o ;zr ;p? ;[ogkb ;[ e'g e ;sq[ eh ;?B g? XkJ.


d? w[y Yko bhJ eotko jeko guko gqjko brkJ.
;qT[B w? d?s ;[ozr GJ efp B wB GkT[ fJj? Sfp gkJ.
okw wB' oB ihs e? Gkbe d? f;ogkT[ ;p? gjokJ. 16.

fJ:' wfjyk;[o i[X[ eh:' sp izp[e froM GJ ozr oks.


;q"B gqtkj w? gkfJ g;ko e? ;'J j? ;{o wB' wd wks. 17.

bbeko

eJhnK

phVK

ftu

fJj

g[Ffgek

BjhI

fbyh

j'Jh

(nkgD)

Bkb

b?

eq'XtkB

j'fJnk

t?oh

ns

tzrko

(nfij)

tko

ehs

fe

bj{

Bkb

d?Is

bkb

j'

rJ.

T[BQK dh ;[zdosk ~ ty e eth d wB ftu fJj Gkt nkfJnk wkB' okwuzdq


B

izr

fis
(eJh

;kfonK

foZSK

f;o'gkT[

:'X)

oD-G{wh

ftu

xkfJb

x[zwd

gtkJ
jB

j'D.16.
ns

eJh

Xosh

T[s

gJ

eokj oj jB. (oD-G{wh) ftu XV (@epzX#) d"Vd fcod jB fiBQK ~ tye


vog'e vo oj jB. id'I wfjyk;[o B fJ; gqeko dk :[ZX ehsk sd'I frdV
(izp[e)

ns

froMK

bj{ d jVQ ftu


g;ko

1H

dtfsnK

dh ;?Bk T[s ik fgnk. w{zj nr Ykb d e ns (jZE ftu) sbtko b? e

xkfJb x{ws j? oB w? fJe b'Ns j? XoBh fpbbks.


dT[os phu epzX fco? fij dys ekfJo j? vo gks.

;kfonK

;[Zs

(nfXe
(gJ fJzi

gJ

j'D.17.

ykX-gdkoE
gqshs

fwbD

j[zd jB)

ekoB)

y[F

wkB' Fokp

j'
gh

rJhnK.

;{ow

e wstkb g?o

100

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

(T[efs

fpbk;)

100

;q"B ;w{j ufbU bfy e? us[okBB G{fb rJ ;G rqzEk.

wfjyk;[o d?Is d ehs :[ZX ~ ty e ;{oi th nkgDk o;sk G[b


frnk. bj{ d gqtkj ~ ubdk ty e pqjwk ;ko td (@rqzE#) G[b frnk.

wk; fBjko e? frqM oV? uN;ko gV? fiw[ pkoe ;zEk.

wk;

i[X[ ehU wjyk;[o dkBt dys GkB[ ub Bjh gzEk.

;ko;[sh sfN b? GN b'E f;zqrkb fe f;X pBkt ezEk. 18.


d'jok

nrBs wko rB? e' Gi? i[ ;[o efo sqk;.


Xkfo fXnkB wB f;tk e' seh g[oh e?bk;. 19.
dtB e' XB[ Xkw ;G d?sB bhU fSBkfJ.
dJ ekfY ;[o Xkw s p; f;t g[oh ikfJ. 20.
fesfe fdt; phs sjk BQktB fBe;h dft.
fpfX g{op ;G dtsB eoh dft eh ;t. 21.
oysk

eoh j? jehefs wkb{w y[d dth ;sh bhnk wjyk;[o jwkok ShB Xkw j?.
ehi? ;'Jh pks wks s[w eT[ ;[jks ;G ;tfe edhw sfe nkJ soh ;kw j?.
dhi? pkfi d; jw? wNhn? eb; b; ehihJ nG; T[B? pv' :j ekw j?.
e{eo e' wkos B e'T{ Bkw b? e skfj wkos j? ske' b? e yktzd e' Bkw j?. 22.

d'jok

;[Bs puB J u`fvek wB w? T[mh fo;kfJ.


;G d?sB e' S? eoT[ p;T[ f;tg[oh ikfJ. 23.
d?sB e pX e' ip? uzvh ehU gqek;.
f;zx ;zy nT[ n;sq ;G ;;sq nkfJr gkf;. 24.
d?s ;zxkoB e Bfws ekb iBw[ fJj bhB.
f;zx u`fv pkjB GfJU ;sqB eT[ d[y[ dhB. 25.

tye

froMK

(fJ;

soQK)

p'bdhnK

jB

fitI

pkbe

gkmFkbk

ftu

gVQ oj jB. frdV ;{ofwnK dhnK b'EK fJzi b? ik oj jB fitI ;o;tsh


d ezY f;ZX ezEk pDkT[D bJh (fpqSK dhnK fSbK b? ik oj jB).18.
d'jok

nDfrDs

(dts)

wko

rJ,

(T[BQK

~)

e"D

frD<

fijV

dts

vo

e Gi ;B (T[BQK B) wB ftu d[ork (@f;tk#) dk fXnkB Xo e e?bkF-g[oh


ik seh.19. dtfsnK d ;ko XB ns Xkw ~ d?IsK B y'j fbnk. (T[BQK
~) ;[nor ftu'I eY fdZsk ns T[j e?bkF (@f;tg[oh#) ftu ofjD br.20.
(d?IsK d[nkok GikJ j'J) dtfsnK ~ (fFt g[oh ftu fNfenK) id'I e[M fdB
phs rJ, (sd'I fJe fdB) fJFBkB eoB bJh dth (Bdh T[go) nk fBebh.
;G

dtfsnK

fwb

ftXh

g{ote

dth

dh

;tk

ehsh.21.

oysk

(dtfsnK B) y[d dth ~ ;koh n;bhns d;h fe wfjyk;[o B ;kvk


xo y'j fbnk j?. j wksk! Ujh rZb eo' i' s[jk~ uzrh brdh j?. (n;hI)
;ko (s[jkv) w[ZY edhw d ;te s[jkvh FoB se e nkJ jK. ;k~ (;kvk)
dF ns xo-pko tkg; eok fdT[ ns ebF fwNk fdT[ ns T[BQK (d?IsK
~) pjkb (nG;) eo fdT[, fJjh (;kvk) pj[s tZvk ezw j?. e[Zs ~ wkofdnK
e'Jh T[; dk BK BjhI b?Idk ;r'I T[; ~ wkofdnK (T[; d) wkbe dk BK fbnk
iKdk j? . 22.
d'jok

fJj

puB

;[D

uzvh

wB

ftu

eq'fXs

j'

T[mh

(ns

efjD

brh)

;kfonK d?IsK ~ BkF eoe jh fFt-g[oh ftu t;Krh.23. d?IsK ~ wkoB dh


id'I uzvh B (gqfsfrnk) gqrN ehsh (sd'I) f;zx, ;zy ns j'o ;ko n;sq
ns F;sq (T[;) e'b nk rJ.24. d?IsK ~ BFN eoB bJh ekb jh B fJj
iBw fbnk j't. t?ohnK ~ d[y dD bJh f;zx uzvh dk tkjB pfDnk.25.
;P?:k

;P?:k

(dth dk tkjB) Fo fdri (fdFktK d jkEh) fizBk fGnkBe ns tv

dko[B dhox[ fdri ; pfb f;zxfj e pb f;zx Xo j?.

nkeko tkbk j? ns pZpo Fo fisBk T[; ftu pb j?. (T[; d) tkb wkB'

o'w wB' ;o ekbfj e iB gkjB ghs g? fpqS jo j?.

ekb d sho j'D nEtk ghb gjkV T[s fpqS yV's j'D. (fgm T[s ekb
tkbK dh beho fJzi gqshs j[zdh j?) wkB' ;[wo gops ftu'I :wBk dh Xko

wo e wfX wB' iwBk bfo eseh g[zi g? fGqzr Yo j?.


wkB' wjk fgqE b?e ewkB ;[ G{Xo G{w s fBnko1 eo j?. 26.

(fBebdh j't) ns (Foho T[Zs ekb dkra) wkB' ghbh uwbh d c[ZbK d
r[fSnK T[s G"o fbgN j'J j'D. (Fo d ;[v"b nzr fJzi gqshs j[zd jB)
wkB'

1H

ufosq

@fBnkfJ#

wjkoki

j'D.26.

fgqE{

ewkB

b?

Xosh

T[s

gops

tyo

eo

oy

101

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

d'jok

xzNk rdk fsq;{b nf; ;zy ;ok;B pkB.


ueq peq eo w? bhJ iB[ rqhyw fos[ GkB[. 27.
uzv e'g efo u`fvek J nk:[X efo bhB.
fBefN fpefN g[o d?s e xzNk eh X[fB ehB. 28.
;[fB xzNk ejfo ;pfd n;[oB nf; oB bhB.
uV e'g e? i{E j[fJ isB i[X e' ehB. 29.
g? s kbh; gdw n;[ o ;i : ' eNe us[ o ` f r.
eS[ pkJ eS[ dkjB? eS[ GN fBqg e ;`fr. 30.
GJ fJem db gdw d; gzdqj no[ ph;.
gzdqj ehB dkjB d; pkJ ;`fr ph;. 31.
;P?:k

dT[o ;p? fJe pko jh d?s ;[ nkJ j? uzv e ;kw[j eko.


b? efo pkB ewkBB skfB xB no[ e'g ;' f;zx gqjko.
uzv ;zGkfo sp? eotko jeko e? ;sq ;w{j fBtko.
yKvt ikoB e' nrBh fsj gkoE B? iB[ wx fpvko. 32.
d'jok

uzvh

;P?:k

T[j ;ko ekb d?Is fJe' tko jh Gi e uzvh d ;kjwD nk rJ.


pj[fsnK B jZE ftu ewkBK ns sho e; e eq'X Bkb Fo ~ wko. uzvh
B sd'I sbtko b? e ns bbekok wko e ;kfonK t?ohnK ~ d{o eo fdZsk
wkB' yKvt pB dh nrBh (~ p[MkT[D bJh nkJ) pdbK ~ noiB (gkoE)
B fyzvk fdZsk j't.32.
d'jok

;P?:k

;P?:k

fiT[ X[phnk ;osk sfN ikfJ e b? gN e' gN ;kE gSkfoU. 34.


d'jok

;P?:k

b?efo u`fv e[tzv gquzv wjk popzv sp? fJj ehB'.


Je jh pko fBjkfo jekfo ;[Xkfo fpdko ;G? db dhB'.
d?s xB oB wkfj jB bfy ;q'B ;B eft fJT[ wB[ uhB'.
fiT[ yroki pv' nfjoki ;wki e ekfN esk efo bhB'. 36.

fJe d?Is eq'XtkB j' e x'Vk d"VkT[IfdnK (dth d) ;kjwD frnk fitI
d ;kjwD gszr k iKdk j?. 33.

d?IsK d pbtkB ;odko ;{otho B e'qfXs j' e fwnkB ftu'I sbtko


eZYh. (T[; B) fJe tko gquzv uzvh d Foho T[s ehsk ns d{ik Fo d
f;o T[s. uzvh B ;zGb e ns pb Xko e (d?Is ~) X"D'I geV e Xosh
T[s gNek wkfonk, fitI X'ph Bdh d ezY ik e p;sq ~ b? e gNV Bkb
gSkVdk j?.34.
d'jok

dth wkfoU d?s fJT[ bfoU i[ ;Bw[y nkfJ.


g[fB ;sqfB eh ;?B w? X;h ;[ ;zy pikfJ. 35.

101

xzN ns Fo d (djkVB d) Fpd ;[D e d?IsK B oD ftu sbtkoK


fyu bJhnK. eq'XtkB j' e (;ko d?Is) fJeZm j' rJ ns :[ZX dh ftt;Ek
ehsh.29. wfjyk;[o B d?IsK dh 45 gdw us[ozrDh ;?Bk fJeZmh ehsh.
e[M yp, e[M ;i ns e[M wfjyk;[o (:'fXnK d oki) d Bkb (uVQ jB).30.
fJj fszB'I db d;, gzdqj ns thj gdwK d jB (fiBQK ftu'I) gzdqj ;i tb,
d; yp gk; ns thj (d?IsK d oki B nkgD Bkb oy).31.

dhge

uzv ;zGkfo sp? pb[ Xkfo bfJU rfj Bkfo Xok go wkfoU.

fpbk;)

(uzvh B) xzNk, rdk, fsqF{b, sbtko, ;zy, ewkB, pkD ns fGnkBe


uZeo (nkfd F;sq ns n;sq) nkgD jZEK ftu cV bJ jB ns (T[; dk
;o{g fJsBk gquzv gqshs j'D bfrnk j?) wkB' rowh dh o[s dk ;{oi
j't.27. gquzv eq'X eoe uzvh B fJBQK jfEnkoK ~ nkgD jZE ftu fbnk
ns fGnkBe d?Is d Bro d BV ik e xzN dh nktk} ehsh.28.

;Bw[y dth e GfJU ;bG dhg nB[jko. 33.

Je dfJU sfB uzv gquzv e? d{;o ejfo e f;o MkfoU.

(T[efs

d'jok

d?s e'g fJe ;kw[j rfJU s[ozrw vkfo.

pho pbh f;odko d?Jhs ;[ eq'X e? fw:kB s yr[ fBekfoU.

ufosq

wko

i' d?Is dth d ;Bw[y nk e bfVnk ;h (T[; ~) dth B fJ; soQK


fdZsk ns fco ;zy tik e t?ohnK dh ;?Bk ftu ik tVh.35.

;P?:k

sd uzvh B jZE ftu gquzv ns gqpb ewkB (e[tzv) b? e fJj


fe fJe' jh tko ty e ns bbekok wko e (t?oh d) ;ko db ~
fdZsk. pj[s d?Is oD-G{wh ftu jh wko fdZs, fiBQK ~ bj{ ftu fbpV
e eth B wB ftu fJT[I ftukfonk fitI ro[V (yr oki) B ;ZgK d
(;wki) ~ eN e N'N N'N eo fdZsk j?.36.

ehsk
yXV
ty
;w{j

102

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

d'jok

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

102

d'jok

dth wko d?s pj[ gqpb fBpb ; ehB.

dth

pj[s

;ko

d?Is

wko

F;sq

Xko

fdZs

ns

gqpb

(d?IsK)

fBopb

eo

;;sq Xkfo efo eoB w? uw{z ukb efo dhB. 37.

fdZsk

Gih uw{` wjyk;[oh seh ;ofB fBi Jh;.

dh

XkfJ ikfJ fsB fJT[ efjU jfBU gdw GN ph;. 38.

B fJzi fejk fe (dth B ;kv) thj gdw ;{ow wko fdZs jB.38. (fJj)

;[fB wjyk;[o w{V wfs wB w? T[fmU fo;kfJ.

;[D e w{VQ ws tkbk wfjyk;[o wB ftu e'qX eo e T[fmnk. (T[; B) ;?Bk

nkfrnk dhBh ;?B e' xo' dth ikfJ. 39.

;P?:k

jZEK

c"i

ftu

Gi

j[ew

rJh

fdZsk

ns

fe

(nkgD)

ik

;?Bk

ftu

;[nkwh

dth

dh

xo

GkiV
FoB

gk
ik

fdZsh.37.

seh.

Gi

wfjyk;[o
e

rfJnK

bt'.39.

;P?:k

pks ;[Bh gqG eh ;G ;?Bfj ;{o fwb fJe[ wzsq efoU j?.

;koh

;?B k

fwb

nkgD

;bkj

(wfjyk;[o )

ehsh.

dh

(T[BQK)

wB

rZb

;[D h

ftu

fJj

ns
fdqVQ

;ko

ikfJ go uj{` Uo s XkfJe? mkN fJj? wB wfX efoU j?.


wko jh wko g[eko go nf; b? efo w? db[ fJT[ fpjfoU j?.

ehsk fe u"jK gkf;nK s'I Xk e (dth T[s) ik gJhJ. (p; fco) jZE ftu

xfo bJh uj{` Uo s u`fv ;[ u`d wB' goty gfoU j?. 40.

fJe

;[n kwh

;{ofwnK

fBoDk

sbtkoK b? e @wko b", wko b"# g[ekodh j'Jh (d?Is) ;?Bk fJT[I ftuoB brh
ns u"jK gkf;nK s'I uzvh ~ xo fbnk wkB' uzdqwk ~ gotko fgnk j't.40.
wfjyk;[o dh ;?Bk ~ ty e uzvh B jZE ftu w}p{s XB[F XkoB eo

dfy uw{z wjyk;[o eh efo uzv e[tzv gquzv XfoU j?.


dSB pkw ubkfJ xB ;o e'g G:kBe i[X[ efoU j?.

fbnk. (uzvh B) ;i ns yp jZE Bkb pj[s sho ubk e eq'X Bkb fGnkBe

GziB G nfo e sB s S[N ;qT[B ;w{j XokfB gfoU j?.

:[ZX ehsk. t?ohnK d FohoK d ftzBQ ikD s (T[BQK ftu'I fBefbnk) bj{ ;koh

nkmt' f;zX[ guk:' j[s' wB' :k oB w? fpfX B T[rfoU j?. 41.

Xosh

T[s

d'jok

d'jok

gukfJnk

;P?:k

fJj Gkfs e' i[X[ efoU ;[fB e? etbk; w? fXnkB S[fNU jfoek.
g[fB uzv ;zGko T[Gko rdk X[fB ;zy pikfJ efoU yoek.
f;o ;sqfB e go ueq gfoU S[fN n?; pfjU efo e poek.
iB[ yb e' ;osk sfN ikfJ ubkts j? fSSbh boek. 43.
d'jok

dy uw{z wfjyk;[oh dth pbfj ;zGkfo.


eS[ f;zxfj eS[ ueq ;' vko ;G? ;`xkfo. 44.
fJe Gki? fBqg g? rJ efjU jsh ;G ;?B.
fJT[ ;[fB e? e'fgU n;[o ufV nkfJU oB n?B. 45.

j'fJnk

fgnk
;h,

wkB'
T[j

ftXksk

fJ;

:[ZX

i'

ftu

nZmtK
T[rb

;w[zdo
fdZsk

(nkgD

nzdo)

j't.41.

t?ohnK d db ftu eq'fXs j'Jh uzvh B uZeo ~ XkoB ehsk ns fJe

e'g GJh nfo db fpy? u`vh ueq ;`Gkfo.


Je wkfo e? dP? ehJ dP? s ehB uko. 42.

nkD

s'I

d'

ns

d'

s'I

uko

(t?ohnK

d)

N'N

eo

fdZs.42.

;P?:k

fJ; gqeko d ehs :[ZX (dh rZb) ;[D e e?bkF ftu fFt dk fXnkB
S[N

frnk.

roiB
soQK

fco

ehsh.
S[N

B rdk

;zGkb

t?ohnK

uzvh

T[s

jZE

fgnk

wkB'

ezY

yvD

dth

f;o
Bdh

e T[Gkfonk

ns ;zy

}'o

Bkb
bJh

dh

X[B

ubkfJnk
pkbe

tik

uZeo

mheoh

e
fJ;

ubkT[Idk

j't.43.
d'jok

wfjyk;[o
e[M
e
;[D

Fo
oki
e

okjhI

dh

ns e[M

(wfjyk;[o)
d?Is

c"i

eq'XtkB

e'b

ty

uZeo

Bkb

rJ

ns

j'fJnk

ns

(nkgD)
wko

pb

fdZsk.44.

;G

e[M

fejk

fe

;koh

;?Bk

wkoh

oD-G{wh

ftu

uVQ

;zGkfbnk

ns

(;?fBe)

Gi

rJh
nk

j?.

fJj

frnk.45.

103

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;P?:k

uzvh

w[rdo[ b? ngB efo u`fv ;[ e? pfo sk sB T{gfo vkfoU.


fiT[ jB{wkB T[ykfo gjko e' oktB e T[o Ghso wkfoU. 46.

(T[efs

fpbk;)

103

;P?:k

id

i{M goh ;G ;?B byh ip s" wjyk;[o yr ;zGkfoU.


u`fv gquzv e ;kw[fj ikfJ GfJnkBe Gkbe fiT[ GGekfoU.

ufosq

wfjyk;[o

(nkgDh)

;koh

;?Bk

i{M

wfonk

tfynk

sK

T[;B

yzvk cV fbnk ns gquzv uzvh d ;kjwD ik e fGnkBe foS tKr Gpe


wkoB bfrnk. uzvh B jZE ftu w[rdo b? e pb-g{ote T[; d Foho
T[s (fJT[I) ;[fNnk fiT[I jB{wkB B gjkV ~ T[ykV e oktD dh Sksh ftu
w kfo n k ; h.4 6 .

co ;ok;B e' rfj e? efo pho jB fsB gkfB B wzr.

fco (uzvh B) XB[F jZE ftu cV e (fiBQK) ;{othoK ~ sho wko T[BQK

xkfJb x{w go oB wkfj eokjs j? fro ; ri b`r.

B gkDh th B wzfrnk. }ywh (:'X) x[woh yKd j'J :[ZX-G{wh ftu fvr oj
;B ns gopsK fizB tZv jkEh bzrV j' e eokj oj ;B. etuK Bkb

;{oB e sB eT[uB ;kfE go Xfo GkT[ T[m sj u`r.


ikB' dtk pB wkM br sj ehNB GS e" dT[o G[i`r. 47.

Ye ;{ofwnK d Foho Xosh T[s gJ (ty e eth d wB ftu) uzr Gkt


g?dk j'J, wkB' pB ftu nZr br ikD Bkb T[E ehfVnK ~ ykD bJh ;Zg
Gi

fcod

e'g Goh ofB u`fv gquzv ;[ gqo e f;zx X;h oB w?.

j' D .47.

r[Z; Bkb Goh gquzv uzvh Fo ~ gqo e :[ZX ftu ik tVh ns sbtko

eotko b? bkb ehJ nfo yfs brh pVtkBb fiT[ pB w?.

b?

sp xfo bJh uj{` Uo s d?sB fJT[ T[gwk T[gih wB w?.

pB ftu nZr brh j't. sd'I (dth ~) d?IsK B u"jK gkf;nK s'I xo fbnk.
(T[; fdqF ~ ty e eth d) wB ftu fJ; soQK T[gwk g?dk j'Jh fe dth

wB[ s sB[ si[ ufbU irwks e' dkwfB ikB ub xB w?. 48.

ueq ubkfJ dfJU efo s f;o ;sq e' wko i[dk eo dhB'.
;qT[Bs Xko ubh BG e' iB[ ;{o e' okw ibkib dhB'. 49.

(d

}ywK

s'I

fBeb

bj{

id'I

gquzv

uzvh

jZE

ftu

sbtko

(fJT[I)

ubh

wkB'

goF[okw

bkb

eo

fdZsk

fojk j? iK fJzi

XkoB

;{oi

ehsh

sK

fitI

;wM' fe

(wfjyk;[o

dh)

ibKibh

fdZsh

j't.49.

wjk gquzv (uzvh) B gokeqw eo e :[ZX ftu ;kfonK :'fXnK ~ wko

sj ;qT[Bs f;zX[ GfJU XoBh gfo g[zi fro nf; e? Xw e?.

fdZsk. T[E Xosh T[s bj{ dk ;w[zdo

irwks gqskg jB ;[o skg ;[ dkBt ;?B rJh iw e?.

jh
dk

(d?IsK d) ;w{j fvr gJ.


;zeN (skg) BFN j' frnk

fco d[o rk
brh.50.

dt h

t?o hnK

id'I

;kfonK

d?IsK

;G

e[M

pD

frnk ns sbtko

dh Xwe

Bkb

irs wksk (uzvh) d gqskg Bkb dtfsnK


ns d?IsK dh ;?Bk iw-b'e ~ ubh rJh.
db

o{g h

pdb

ftu

fpibh

tKr

dweD

d'jok

ip wjyk;[o wkfoU ;p d?sB e' oki.


sp ekfJo Gki ;p? SkfvU ;eb ;wki. 51.

pb ~ ;zi'fJnk ns (nkgD) jZE Bkb uZeo ubk fdZsk fi; B t?oh ~


wko e T[; dk f;o (XV s'I) tyok eo fdZsk. (T[; d) bj{ dh Xko nkekF

;p ;{o ;zxko dJ fsj yfs wjk popzv gokeqw e?.

d'jok

G{wh

;koh \"i yo{z yo{z j' rJh. d?Is (n;b'I) wo BjhI oj ;B (;r'I) pj[s o{g
Xko e (:[ZX gokeqw ftu o[fus ;B), sd'I pbtkB (uzvh) B nfs nfXe

tb

pj[o' nfo f;zX[o e db g?m e? dkfwfB fiT[ d[ork dwe?. 50.

Bkb)

wksk dk sB wB (dh rfs) Bkb'I th s} ub


ekb pdbK ftu fpibh ubdh j' t . 48.

c{N rJh X[iBh ;roh nf; uzv gquzv ip? efo bhB'.
d?s wo? Bfj py eo? pj[sT[ popzv wjkpb ehB'.

t?ohnK

(d?Is)

Sv

Svk

dk

okik
e

Gi

wfjyk;[o
rJ.51.

wkfonk

frnk

sd'I

;ko

ekfJo

104

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

wjkpho ejoh d[gjoh e' GkB[ wkB'

d[ g fjo

dtB e eki dth vkfoU d?s wkfo e?.


fJzdq dhB' oki pb[ nkgB' ;' Xkfo e?.
ehB' nGye ;[o wzvb fpukfo e?.

eo

Jhjk GJh r[gfs gqrfN ikfJ sjk GJh

e gqrN

fJzdo

fJE

104

tKr

e' q X tkB

wz B

ikD

tkb

wjkpbh

d? I s

;qh

b'g uzvek j'fJ rJh ;[ogfs e" d oki.


dkBt wkfo nGy efo ehB ;zsB eki. 53.

;P?:k

Mkbo skb fwqdzr T[gzr opkp bhJ ;[o ;ki fwbkt?.


fezBo rzXqp rkB eo? rfB iS ngSo fBos fdykt?. 54.

fdZsk.

Fo

dh

fJE'I

(dth)

r[gs

ybQ (jfo-nzpo)

j'

rJh

ftSk

ns

T[E

e p?mk

wkoezv g[okD d ;qh uzvh ufosq T[efs fpbk; (gq;zr) d


tX# BK tkb d{i nfXnkfJ dh ;wkgsh ;G F[G j?.2.

ik

;h.52.

@wfjyk;[o

BFN

j'

ikD

Bkb)

tv

tv

w[Bh

gq;zB

j'

rJ

jB

ns

dtfsnK d si-gqskg ftu ;[y gqkgs eoB br jB. (eJh) :Zr eod
jB, eJh td gkm eod jB, (eJh) ;z;ko dk d[y d{o eoB bJh fwb e
(jfo
gqeko

ftu) fXnkB brkT[Id jB.


dk tkik), opkp nkfd fis

(fes)

fezBo

ns rzXop

eoe

ftyk

ojhnK

;zyB eh X[B xzNfB eh efo c{bB eh poyk poykt?.


nkosh e'fN eo? ;[o ;[zdfo gy g[ozdo e pfb ikt?.

oki-fsbe

fiE fFt

fJzdo ~ oki d e uzvh b'g j' rJh. (uzvh B) d?IsK ~ wko e pjkb
ns ;zsK (dh ofynk dk) ekoi ehsk.53.
(d?IsK

;P?:k

ir: eo? fJe pd oo? Gt skg jo? fwfb fXnkBfj bkt?.

B) nkgD pb Bkb fJzdo ~ oki fdZsk. dF-dFKsoK


d uoBh gk fdZsk ns ;kfonK dtfsnK Bkb ;bkj

d'jok

ehsk

:ks gq;zB GJ j? wjk w[B dtB e sg w? ;[y gkt?.

j'Jh

pXfj

d'jok

rk

(dts) xzN, S?D, fwqdzr, T[gzr (fJe


d ;k}K ~ b? e fJe-;[o eod jB.

oj jB

ns (fes)

:eF

ns ngZSoktK

Bku

jB.54.

;zyK ns xzfNnK dh r[ziko eo e c[bK dh poyk eo oj jB. (fesB

dkBs dSB1 d? e? gqdSB Gkb w? e[zew nSs bkt?.

jh) ;[zdo dts nkosh eo oj jB ns fJzdo ~ ty e pfbjko iKd


jB. (T[d'I) dkB ns dZSDk d e gqdyDk eod j'J fJzdo d wZE T[s e;o

j's e[bkjb dtg[oh fwb dtB e e[fb wzrb rkt?. 55.

ns

d'jok

n?; uzv gqskg s dtB pfYU gqskg.


shB b'e i? i? eo? oo? Bkw[ ;fs ikg. 56.
fJ;h Gkfs ;' dtsB oki eh:' ;[y wkfB.
pj[o ;[zG B?;[zG d[fJ d?s pv pfbtkB. 57.
fJzdq b'e e oki fjs ufV XkJ fBqg ;[zG.
sSB#,

@dkB

ssSB#

uktbK

X[zw g? ojh
jB.55.

(dk
j?

fsbe)
ns

brkT[Id

dtfsnK

jB.

dhnK

(fJ;

e[bK

soQK)

fwb

dtfsnK
wzrbwJh

dh

Broh

rhs

rk

ftu
ojhnK

d'jok

fJ; soQK uzvh d gqskg Bkb dtfsnK dk gqskg tZX frnk ns fszB
b'e dth dh i?-i?-eko eod j'J (@wkoezv:
BKtK (d ;s'sq dk) ikg eoB br.56. fJ;
ns ;[y wkfDnk.
rJ).57.

;?Bk us[ozrfB ouh gkfJe oE j? e[zG. 58.


@dkB

;{ o i

d; d; e Bo; vko? j? ;[o; gkfJ

ijk p?m jfo jfonzpfo e' vkfo e?. 52.

1H

iKd jB) ns (dth


d okfinK ~ fJzdo

wkoezv g[okB ;qh uzvh ufosq T[efs fpbk; wjyk;[o


Bkw d[shnk fXnkfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 2.

fpbk;)

(wfjyk;[o) ~ dth B dtfsnK d fjs (ekoi) bJh wko fdZsk. j'o (pkeh
ofjzdh d?Is) ;?Bk (fJzi) Gi rJh fitI gtB Bkb pdb Gi iKd jB (fyzv

nT[o db[ GkfiU i?; gkj[B j{` s Gki wx

;qh

(T[efs

efpZs

efps[

fJfs

ufosq

tkbh

fco

;[zG-fB;[zG

(BK

tkb)

g[okD# dh) ;Zs;Jh (ftub)


soQK dtfsnK B oki ehsk
d'

tv

pbtkB

d?Is

(g?dk

j'

fJzdo-b'e dk oki gqkgs eoB bJh okik ;[zG g?db, oE ns jkEhnK


us[o zr Dh ;?B k ;ik e uVQ nkfJnk.58.

105

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;P?:k

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

105

;P?:k

(d?IsK

pkis vze g[oh X[B ekfB ;[ ;`fe g[ozdo w{zds gT[o?.

sK

dh

;{o w? Bkfj ojh d[fs dfy e i[X e' d?s GJ fJe mT[o?.

gJh

T[;

eKg ;w[zdq T[m f;ro pj[ Gko GJh XoBh rfs nT[o?.

wo[ jfbU djfbU ;[o b'e ip? db ;[zG fB;[zG e dT[o?. 59.

rJh (noEks

:[ZX

bJh

fdZsk.)

\"i

d)

vze

FzektkB

fJe

EK

j'

tiD

fJeZm

j'fJnK

d?IsK d fJeZm j'D

;ko

;w[zdo

ezpD

dh

nktk}

(fJzdog[oh)

br

ty

Bkb

rJ

;{oi

T[mh X{V

ns

id

fJzdo

dotk}

pj[s

pzd

ftubh

i'fs

B ;{oi
Gko

eo

ezB

ftu

bJ.

d?IsK

th

ShD

dh o"FBh ~

ekoB

Xosh

dh

j'
Ye

jkbs

th j'o fijh j' rJh. ;[wo gops fjb frnk, fJzdo b'e ;fjw frnk id'I
;[zG-fB;[zG
d'jok

dh

;koh

\"i

uVQkJh

eo

fdZsh.59.

d'jok

dt ;G? fwfb e sp? rJ ;eq gfj XkfJ.

sd

;ko

dts

fwb

fJzdo

(;eq)

e'b

rJ

ns

fejk

fe

gqpb

eo'.60.

(fJj

rZb)

;[D

efjU d?s nkJ gqpb ehi? ejk T[gkfJ. 60.

d?Is

;[fB e'fgU ;[ogkb sp ehB' i[X T[gkfJ.

e fJzdo eq'XtkB j'fJnk ns sd'I jh :[ZX dk T[gk ehsk. (fisB j'o) pkeh

;y dt rB i j[s s ;G bhJ p[bkfJ. 61.

dt-;w{j

;P?:k

uVQ nkJ jB,


;B,

(T[BQK

T[BQK

G{wh
;Kr

dk

Gko

d
ftu

(fJzi

brd

;B)

wkB'

prfbnK

j'D.

T[E etu-Xkoh

dzd

(fJzi)

;{otho

jZE

ftu

poS

JhFto

jkEh

ftuko-g{ote

pdbK

tKr

:[ZX

rid

jB

dhnK

eskoK

uwe

ojhnK

ehs

j'fJnK

(fJzi)

fcod

XkoB

T[wv

fgnk

wkB'

x'o

ekbh

xNk

(Sk

rJh)

j't.62.

d'jok

;rb d?s fJem GJ efo:' i[X e' ;ki.

;ko

d?IsK

(fJzdog[oh)

ftu

fJeZm

ik

j'

fJzdo

:[ZX

dk

xo

ftXkB

ehsk

ns

;?Bk

fBeb

nwog[oh

fbnk.63.

;P?:k

y'fb e? d[nkok fetko ;G? fBe;h n;[okfo eh ;?B ubh.

;kfonK

dotkf}nK

p{j

y'bQ

dtfsnK

dh

ub

gJh. sd (T[j ;ko) :[ZX-G{wh ftu nk e fJeZm j' rJ. (T[BQK ~ nkfJnK)
ty

jkEh
ebhnK
pdb

eo pkB ewkB feqgkB rdk gfjo sB sqkB sp? sB w?.

pDkfJnk.

jB (wkB') fpibh dh fbFe g? ojh j't. d?IsK dk db nkgD t?oh dtfsnK


T[s

fJj e'g g[ozdo dt uV T[s i[X e' ;[zG uV oB w?.

bJh

w;sh

T[BQK

db ;[zG e' wx fpvkoB e' fBef;T[ wxtk wkB' gT[B pbh. 64.

T[skoB

fbnk.61.

irs

ns

oB w? sp nkfB fJesq GJ bfy ;sq[ eh gfsq fiT[ ;?B jbh.


dq[w dhox fiT[ ri pki jb oE gkfJe fiT[ cb c{b ebh.

p[bk

T[gk

dh

gjo? sBsqkB fco? sj pho bhJ poSh efo fpi[ SNk.

;P?:k

e'Jh

(Fokp)

roi? wdws eoh pdok pr gzfs b;? iB dzs rNk.

nwog[oh wfj ikfJe? xfo bhU ;[o oki. 63.

;kfonK

dk)

wd

dk

d'jok

puD

;P?:k

G{fw e' Gko T[skoB e' irdh; fpuko e? i[X[ mNk.

db d?sB e' nfo dtB g? T[wfvU wkB' x'o xwzv xNk. 62.

s'I

t?ohnK

tfvnK
tKr
~

(d?IsK)

doysK

dh

tKr,

fjbD

br

fyzvkT[D

bJh

fJXo'I

eq'XtkB

;?Bk

j'

x'V
rJ.
fJzdo
e

(fgZgb

d)

gZso

tKr

v[bkfJwkB

j'

rJh.

cbK

tKr,

oE

c[bK

tKr

ns

g?db

(fJzi

gqshs

j[zdk

j?)

wkB'

;[zG

;?Bk

o{gh

s}

jtk

ubh

T[Xo'I

:[ZX

bJh

o{gh

fJzdo

ns

j'o

dts

uVQ

f;gkjh

j't.64.
ns

;[zG oD-G{wh ftu nk izfwnk. T[d'I (;kfonK B) jZE ftu sho-ewkB, feqgkB,
rdk (cV j'J ;B) ns Foho T[s etu (@sB-sqkB#) XkoB ehs j'J ;B.
sd d'jK gkf;nK s'I wko' wko wZu rJh ns ;{ofwnK d wB ftu fe; gqeko

106

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

sp wko wuh d[j[` UoB s B ofjU Gqw ;{oB e wB w?.


pj[ izp[e frqM ub? ;[fB e? nfs w'd pfYU f;t e rB w?. 65.

uzvh

ufosq

bfjo

oki g[ozdo e'g ehU fJfs i[X e' d?s i[o T[s e?;.

d" V

fJXo'I okik fJzdo B eq'X ehsk ns T[Xo'I :[ZX bJh d?Is fetI i[V<
xBx'o ekbhnK xNktK B x[woh gk e fJzdo o{gh ;{oi (d oE) ~

fitI

;eq ewkB e pkB br ;o c'e b;? nfo e T[fo n?;.

xo fbnk j't. fJzdo d XB[F


t?ohnK dhnK SkshnK ftu fJzi
w?Bk

(;koe)

pkB br by ;[zG dJhs X; oB b? eotkoB e'.

;[ wB' GN ;ko;[sh sfN Bks j? g{op gkg T[skoB e'. 67.

b'EB T{gfo b'E goh sj rhX f;zqrkbfB wk;[ ufoU j?.


r{d pj? f;o e;B s f;s g[zi gqtkj XokfB gfoU j?.
wkBj[ iNkXo eh iN s iB[ o'; e? rzr e' Bho YfoU j?. 68.

j: Beq X[ik dqw


[ ;qT[Ds Bho w? ueq fiT[ ueq fco? rosk.
sp ;[zG fB;[zG d[j[` fwfb dkBt wko eoh oB w? ;osk. 69.

pZu

fitI

u[ziK

g;ko

oj

j'D.66.

ftu

t?ohnK

fvrk

fdZsk

ns

dtfsnK

dk

pj[s

y{B

tfrnk.

:[ZX-yso ftu rD, frdV, froMK s fg;ku F'o gkD bJh fJ; soQK gqrN
j' rJ wkB' ;{ow (fgSfbnK iBwK d) gkgK ~ T[skoB bJh ;o;tsh (Bdh)
ezY

T[s

fJFBkB

eo

oj

j'D.67.

(;[zG ns) fB;[zG GoktK B nfijk fGnkBe :[ZX F[o{ ehsk fe fJ;
soQK dk gfjbK fe; d?Is B BjhI ehsk ;h. b'EK T[s b'EK uVQ rJhnK ;B
ns T[E (T[BQK dk) wk; froMK ns frdV yk oj ;B. (eJhnK d) f;oK
d tkbK ftu'I ;\?d fwM tr e Xosh T[s g? ojh j?, wkB' fFt (@iNkXo#)
dhnK iNktK s'I r[Z; Bkb rzr k-ib fvr fojk j't .68.

pko f;tko GJ fsj mT[o ;[ cB fiT[ Ssq fco sosk.


eo nzr[bek ;coh sbc? G[i ekfN G[izr eo eosk.

s'I fBeb j'J shoK d pkrV (fgSb fjZ;)


uwe oj jB wkB' gjkV dh dokV ftu'I

;[zG ~ sho br ty e d?Is sbtkoK fyu e :[ZX-G{wh ftu X; rJ.


oD-G{wh

d
i[X fB;[zG GfJnkB ofuU n; nkr B dkBt ekj{ efoU j?.

106

rJh.65.

f;nkw xNk x[woh xB x'o e? xfo bhU jfo e' oft s?;.

ozrG{fw w? ;sq[ frokfJ dJ pj[ ;qT[B pfjU n;[okB e'.


gqrN rB izp[e frqM fg;ku ;[ :" oB Gkfs g[ekoB e'.

fpbk;)

dk e'Jh Gow B fojk. (:[ZX fSVB dh rZb) ;[D e pj[s ;ko frdV ns
froMK (wk; GSD bJh) s[o gJhnK ns fFt-rDK d wB ftu th gq;zBsk
dh

wkB' gjko eoko w? u'Iu g;kfo oj f;;[ ;koe i?;. 66.

(T[efs

T[; EK (;{ofwnK d tkb) ekJh (@f;tko#) tKr ns (;{ofwnK d) Ssq


Mr tKr sod fcod ;B. jZEK dhnK T[IrbK wZShnK d o{g ftu sVgdhnK
jB ns eNhnK j'JhnK pKjtK ~ eosk B ;ZgK dk o{g fdZsk j?. (T[;) bj{
dh Bdh ftu (wo j'J) x'V wro wZSK tKr jB, Mzv fpqSK tor jB, (oE
d gjhfJnK d) uZeo gkDh ftu g?D tkb x[zwo-xo jB. sd ;[zG ns
fB;[zG d'jK d?IsK B fwb e fJsBh x'o wko wukJh wkB' :[ZX-G{wh (y{B dh)
Bdh

d'jok

pDk

;P?:k

(T[;

:[ZX

dtfsnK

dk)

;ki

fJzdo

ftu)

;kok
~

dts

;kwkB
Gik

jko

jfEnk

rJ

ns

fbnk.

d?Is

(d?IsK

fis
B)

rJ
wjkB

ns

(T[BQK

FeshFkbh

B
db

fdZsk.70.

;P?:k

ShB Gzvko bfJU j? e[po s ;;j[` s wfB wkb S[vkJh.

(d?IsK B) e[po s'I ]}kBk b[N fbnk ns FF-Bkr s'I wDhnK dh wkbk

ihs b[e; fdB; fB;; rB;1 ib; dhU j? GikJh.

y'j

b'e ehJ fsB shBj[ nkgB d?s gm sj d? me[okJh.

e Gik fdZsk. (T[BQK B) fszB'I b'e (fis e) nkgD t; ftu eo bJ ns


(T[E ) je{w s eoB bJh d?Is-;odko Gi fdZs . T[j ;ko dt fsnK d

ikfJ p; ;[o Xkw sT{ fsB ;[zG fB;[zG eh coh d[jkJh. 71.
1H

j' t . 69.

d'jok

;[o jko? ihs? n;[o bhB' ;eb ;wki.


dhB' fJzdq GikfJ e? wjk gqpb db ;kfi. 70.

fdZ s h

@fro;#

bJh.

fmekfDnK

pqjwk

ftu

(@b[e;#),

ik

t;

ns

;{oi,

T[BQK

uzdqwk

(@fB;;#),

;[zG

fB;[zG

rDF

dh

ns

d[jkJh

to[D

fcok

fis

fdZsh.71.

107

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

d'jok

uzvh

d?IsK
(dtfsnK
oki

;P?:k

(T[efs

fpbk;)

107

d'jok

ys ihs d?sB bhU rJ dts Gki.


fJj? fpukfoU wB fpy? bj[ f;tk s oki. 72.

ufosq

B)

:[ZX-G{wh
wB

gqk gs

ftu

ftu

eo

fJj

fbnk

fis

gqkgs

ftuko

eo

ehsk

fe

bJh

uzvh

ns

dts

Gi

okjhI

(fco

(@f;tk#)

rJ.
s'I)

ikJ. 72.

;P?:k

dt ;[o; fdB; fB;; wj; g[oh wfj ikfJ p; j?.

fJzdo (@;[o;#), ;{oi, uzdqwk, nkfd (;ko) dts fFtg[oh ftu ik t;

G; p[o sjk ikfJ d[o f;o e; i[o oB s i[ sq; j?.

jB. :[ZX d vo'I (dts) p[o jkb T[E ik e b[e (d[o) jB ns (B tkjD

jkb fpjkb wjk fpeokb ;zGkb Bjh iB[ ekb rq; j?.

ekoB

pko jh pko g[eko eoh nfs nkostzs dohfB X; j?. 73.

jB, (T[BQK ~ Foho dh) ;[X jh BjhI ojh. (fJzi gqshs j[zdk j?) wkB' w"s
d

T[BQK

rq;

d)

j'J

(e?b kF

tkb

j'D.

gops

ekB ;[Bh X[fB dtB eh ;G dkBt wkoB e' gqB ehB'.

(id
d?IsK ~

Gkb e' c'o e? ekbh GJh bfy sk Sfp e' efp e' wB GhB'.

j'

d?s ;w{fj fpBk;B e' iw oki s fwqs wB' Gt bhB'. 74.

fi;

dh

Sth

wkB'

d?IsK

pko

wkoB
:[ZX

rJ
pko

jB.

jkb'I

(ofynk

dhnK)

ezd oktK

ftu

B)

dtfsnK

dh

uzvh

j[fJ e? gqsS wjk po u`fv ;[ eq[X jP? i[X fpy? wB dhB'.

i[V

wB
~

;w{j

dk

tV

(d[ork

eth

dk

ftBkF

j'J

pj[s

j'J

e[o{g

ghVs

Bkb

j'

nt;Ek

;[Dh

uzvh gqsy
wZEk

(fJj

bJh

rJ
ftu

jB.73.

ezBK

dk)

wB

eoB

j'

g[ekod

wjk pbtkB

w'fVnk.

ty

bJh)
e[obkjN

dh gqfsfrnk ehsh.

tb

fpjkb

c'V

T[gwk

(sd)

;kfonK

j'Jh ns eq'XtkB

ekbh

gqrN

dD

bJh)

bbukfJnkl

:w-oki

s'I

fwqs{

cV

eq'X

j'Jh

iBw

fbnk

fpibh

tKr

j't.74.
gkB feqgkB Xo pbtkB ;[ e'g e? fpi[b fiT[ roih j?.

pbtkB

jZE

ftu

sbtko

Bkb

roih j?. (T[; dh roiBk Bkb) ;[wo gops ;ws tv tv (@ro{J#) gjkV

pqjw XB; fdB; vfoU ;[B e? jfo eh Sshnk soih j?.

fjb rJ jB ns FF-Bkr d f;o T[s fNeh Xosh th ezp rJh j?. (T[;

uzv gquzv nyzv bhJ efo ekfbek ekb jh fiT[ noih j?. 75.

roi

d'jok

fBoy uzvek1 sk; e' sp? puB fJj ehB.


j g[sqh s{` ekfbek j'j[ i[ w[M w? bhB. 76.
;[Bs puB :j u`fv e' sk wfj rJh ;wkfJ.
fiT[ rzrk eh Xko w? iw[Bk g?mh XkfJ. 77.

~)

dh

Sksh

b?

;[D

th

XVeD

ekbek

pqjwk,

ekb

;{oi

nkfd

vo

br

e[po,
rJh

j?.

gquzv

fsyh

tKr

gqrN

j'Jh

rJ

jB

nyzv

ns

ftFD{

(sbtko)

(jfo)

jZE

ftu

j?.75.

d'jok

uzfvek B T[; (ekbek) ~ ty e sd'I fJj puB ehsk fe j g[Zsoh


ekbek!
T[;

s{z

ftu

wo

ftu

bhB

;wk

rJh

fitI

j'

ik.76.

rzrk

uzvh
tfjD

d
ftu

fJj

puB

iwBk

;[D

ik

(ekbek)

fwbdh

j?.77.

;P?:k

;P?:k

sd

d[ork

ns

fpBk

fco

(T[j)

dtfsnK

wB

ftu

ftuko

ehsk

gosdh

(fi;

T[s)

nkgDk

fe

:[ZX

;h. fJzdo B fejk fe j wksk! woh fJj rZb ;[D', j[D fYb ehfsnK BjhI

fJzdq efjU np Yhb pB Bfj wks ;[B' :j pks jwkoh.

pDdh.

@nzfpek#

G{wh

ub

gJh.78.

;ZgDh

tKr

BjhI

i[X ehJ fpB[ co fco? Bfj G{fw ;G? ngBh ntXkoh.

ekbh

G{wh

p?m

ehs

(cb;o{g)

;koh

p?m sp? frfoik no[ dtB p[fX fJj? wB wfX fpukoh.

d?sB e pX eki ubh ofD uzv gquzv G[izrfB ekoh. 78.


1H

(ekbh)

wo[ ;ws jb ro{J fro ;; e ;h; Xok boih j?.

gquzv

uzvh

d?Is

;zxko

nfXeko

bJh

:[ZX-

108

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

108

b? eosko ;[Xk eo w? wX w{ofs ;h nzr nzr ouh j?.

(dth dk) ;'B tork (uwedko) Foho, ww'b (gzSh) torhnK (;[zdo)
nZyK jB ns (T[; dh) ;[zdosk ~ ty e ewb dh e'wbsk Fowk ojh j?.

nkBB eh ;o e' ;f; BkfjB nT[o eS{ T[gwk B puh j?.

(fJzi gqshs j[zdk j? fe) eosko B nzfwqs (@;[Xk#) ~ jZE ftu b? e T[;

ezuB ; sB yziB ; fdqr eziB eh ;[ywk ;e[uh j?.

f;qzr ;[wo e u`fv fpokis wkB' f;zxk;B p?mh ;uh j?. 79.

dh g[sbh pDk e nzr-nzr dh ouBk ehsh j't. (T[; d) w[y d pokpo


uzdqwk BjhI j? ns (fJ; s'I S[N) j'o e'Jh T[gwk (pkeh) puh BjhI j?.
(nfijh) uzvh ;[wo gops dh u'Nh
(fJzd o dh gsBh) p?m h j't .79.

d'jok

T[s

p?mh

j?

wkB'

f;zxk;B

T[s

;uh

XkoB

ehs

d'jok

;[wo

n?; f;qzr ;[wo e ;'Gs u`fv gquzv.

gops

T[s

gquzv

uzvh

jZE

ftu

;[zdo

sbtko

fe;h eki e' d?s fJe nkfJU j? fsj mkfJ.

j'fJnK fJzi ;[F'fGs j? wkB' :woki B jZE ftu vzvk fbnk j'fJnk j't.80.
T[; tb e'Jh d?Is fe; ezw T[E nk frnk ns uzvh d ;[zdo ;o{g ~ ty

fBoy o{g po[ u`fv e' frfoU w{oSk ykfj. 81.

uzdqjk; efo po Xo iB iw bhB dzv. 80.

p;[X

j'

fvr

fgnk.81.

(T[j nkgD nkg ~) ;zGkb e T[fmnk ns jZE i'V e uzvh ~ pBsh

T[fm ;zGkfo eo i'o e? ejh uzv ;' pks.


fBqgfs ;[zG e' Gks j" ej:' puB ;[euks. 82.

ehsh fe

shB b'e fifB pf; ehJ nfs pb G[ik nyzv.

B nkgDhnK fdqVQ G[iktK d pb Bkb fszB b'eK ~ t;


nfij oki ;[zG ~ j ;[zdo dth! s{z to b?.83.

n?;' G{gfs ;[zG j? skfj po pfo uzv. 83.

w?I oki ;[zG

dk Gok jK.

fco

Med j'fJnK p'fbnk.82.


ftu

fe

eo

fi;

fbnk j?,

i[X eo? fpB[ Bfj po' ;[Bj[ d?s wsjhB. 84.

(T[;) d?Is dh rZb ;[D e dth B T[so fdZsk fe j p[ZXh-jhB d?Is!


;[D, w?I :[ZX ehs fpBk (T[; ~) BjhI toKrh (Gkt :[ZX ftu fis e jh w?~

fJj ;[fB dkBt ugb rfs rfJU ;[zG e gk;.

tfonk

gfo gkfJB eo i'o e? eoh Je nodk;. 85.

;[zG e'b frnk. g?ohI g? e ns jZE i'V e (T[; B) fJe no} ehsh.85.

;[fB oke; eh pks e' dth T[&&so dhB.

;'omk

;P?:k

;P?:k

j? eo w? jfo g? jfo ;' jfo o{g ehJ joeh XoBh j?. 88.

ftu

(rZb)
j'o

;[D

;ko osB

fJ;soh pB

ftu

d?Is
jB,

fpibh
go

(sok

dh

rsh

xo)

t;dh j?, j gqphB

Bkb

fJ;soh

(oki)!

s[;hI

oki ;[zG B fJj wBw'je rZb ;[Dh (sK T[; B) fco g[fSnk fe j
Gok!

ejfo ;' efojk ubp' jfo g? jfo eh jfoBh soBh j?.

so xo

fJj

;'omk

w';' efj:? Gqks poBB skfj ;oho e'. 87.

b'uB j? jfo ; ;o; jfo ; Go[N jfo;h po[Bh j?.

j?).84.

osB s'I ;yDk j?. fJe


T[; ~ to bt'.86.

;[Bh wB'jfo pks fBqg p{fMU g[fB skfj e'.

jfo ;' w[y j? jfosh d[y j? nfbe? jo jko gqGk jfoBh j?.

;edk

j okiB!

nT[o osB fBqg Xkw s[n sqhnk osB s jhB.


pX{ Je pB w? p;? fsj s[w po' gqphB. 86.

ik

s{z

w?~

T[;

Foho

(dh

;[zdosk

dk)

fpqZsKs

;[Dk.87.

(T[; fJ;soh dk) w[y uzdqwk tork j?, d[y ~ d{o eoB tkbh j?
ns (T[; dhnK bzphnK) }[b\K fFt d (rb ftu gJ j'J ;ZgK d) jko dh
;[zdosk ~ wks gkT[IdhnK jB. (T[;
torhnK jB, GotN ewkB tor jB

dhnK) nZyK fyV j'J ewb d c[b


ns fdqFNh sho torh j?. be Fo

tork (gsbk) j?, ukb jkEh


~ d{o eoB tkbh j? (Gkt

torh j? ns ekwdt dh gsBh ofs dh F'Gk


T[; s'I nfXe ;[zdo j?). (T[; d) jZE ftu

sbtko

j?,

dh

j?,

gsBh

Fo

T[s (;tko)

j?. 88.

;{oi

tor si;th

o{g

tkbh

j? ns fFt

109

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

efps[

uzvh

eho nT[ eg's fpzp e'febk ebkgh pfB

(T[efs

fpbk;)

109

efpZs

whB w[oMkB ezi yziB fy;kB nfb


fcos fdtkB pfB v'b? fis fssjh.

ufosq

(j okiB! T[; dhnK uzub) nZyK ~ (ty e) wZSh FowkT[Idh j?, ewb
s yziB bikT[Id jB ns G"o fdtkB j'J pB ftu fJXo T[Xo fcod jB.
(Be ~ ty e) s's, (rodB ~ ty e) ep{so, (j'mK ~ ty e) e[zdo[ cb,

dkfow doe rfJU gfy d;BfB gkfs

(p'bK ~ ;[D e) e'fJb, ns w'o (ebkgh) nkgD wB dk u?B y'j e pB


ftu b[N g[N fcod jB. (T[; d) dzdK dh gzesh ~ ty e nBko cN frnk

o{g jh eh eqKfs ifr c?b ojh f;sjh.

j? ns o{g dh F'Gk (eqKs) irs ftu gqekF o{g ftu g;oh j'Jh j?. T[j

b{N c{N fco? wfB u?B j{` B fesjh.

n?;h r[B ;kro T[ikro ;[ Bkrfo j?


bhB' wB wo' jfo B?B e'fo fusjh. 89.
d'jok

;[zdoh (Bkro) nfij r[DK dk ;w[zdo gqrNkT[Idh j?. (T[; B) nZyK dh eNkS
Bkb wo wB ~ w'j fbnk j?.89.
d'jok

pks d?s eh ;[zG ;[fB p'fbU eS[ w[;eks.

(T[;) d?Is dh rZb ;[D e okik ;[zG e[M w[;eok e efjD brk fe

pj[fo ejh T[B d?s np ehi? Je fpuko.

fe; f;nkD d{s ~ Gfink ikt i' T[; ~ ekp{ eoB dk dkT[ ty nkt.90.
fco T[; d?Is B fejk fe j[D fJe ftuko eo' fe \"i ftu i' ;{owk fJ;

i' bkfJe GN ;?B w? Gij[ d? nfXeko. 91.

(ezw

us[o d{s e'T{ GihJ bfy nkt? fsj xks. 90.

;P?:k

p?m' j[s' fBqg wfX ;Gk T[fm e? efo i'fo efjU ww ikT{.
pksB s foMtkfJ fwbkfJ j' Bksfo e;B s rfj fbnkT{.
eq[Xq eo sp i[X[ eo ofD ;qT[Ds eh ;oskB pjkT{.
b'uB X{w ej? pb nkgB' ;Pk;B ;kE gjko T[vkT{. 92.

d'jok

bJh)

:'r

j't

(T[;

~)

nfXeko

;fjs

Gfink

ikt.91.

;P?:k

(T[; tb) oki dh ;Gk ftu p?m (X{wqb'uB B) B T[m e jZE pzBQ
e fejk -- @w?I iktKrk#. rZbK Bkb (uzvh ~) c[;bk e (s[jk~) fwbk fdnKrk,
BjhI sK tkbK s'I geV e b? nktKrk. (i T[j) eq'X eorh sK :[ZX eoKrk
ns oD-G{wh ftu bj{ dhnK BdhnK tjk fdnKrk. X{wqb'uB (;[zG dh ;Gk
ftu) nkgDk pb
fdnKrk.92.

d;D

brk

fe

(w?I)

yV's

j'J

:[ZXtho

c{eK

Bkb

jh

ty

(;[wo)

gops

T[vk

d'jok

T[m pho e' dy e? ;[zG ejh s[w ikj[.

(fJ;

soQK)

(X{wqb'uB)

;[zG

fejk

sjk X{wq b'uB ub us[ozrB db[ ;kfi.

s{z ik, i y[Fh Bkb nkt sK b? nkJhI, ns i fyM sK :[ZX eohI.93. T[d'I
X{wqb'uB uko gqeko dh ;?Bk ~ fsnko eo e ub fgnk s (;[wo) gops

fro xfoU xB xNk fiT[ roi roi rioki. 94.

X{wq B?B fro oki sfN T{u ejh g[ekfo.

X{wqb'uB B ;[wo (fro oki) e'b ik e T[Zuh nktk} ftu fejk


(j dth!) iK sK oki ;[zG ~ to b? iK fco :[ZX eoB bJh fsnko j' ik.95.

ohM? nkt? nkBhU yhM i[X eokj[. 93.

e? po[ ;[zG fBqgkb e' e? bo u`fv ;zGkfo. 95.


fog[ e puB ;[zBs jh f;zx GJh n;tko.
fro s T[soh pr d? efo nk:[X ;G Xkfo. 96.
;P?:k

e'g e? uzv gquzv uVh fJs eq[X[ e? X{wq uV? T[s ;?Bh.
pkB feqgkBB wko wuh sp dth bJh poSh efo g?Bh.

ekbh

xNk

tKr

xo

fbnk

ns

rioki

;wkB

rZiD

brk.94.

t?oh d p'b ;[DfdnK jh (uzvh dth) Fo T[s ;tko j' rJh ns ;ko F;sqn;sq jZEK ftu XkoB eo e Ssh Bkb gjkV'I jmK T[so nkJh.96.
;P?:k

fJXo'I

eq'XtkB

j'

gquzv

uzvh

uVQh

ns

T[Xo'I

X{wqb'uB

r[Z;

Bkb

;?Bk b? e uVQ nkfJnk. shoK ns sbtkoK dh y{p wko wuh, sd dth


B shyD poSh jZE ftu cV bJh. Gi e t?oh d w[y ftu (X;k) fdZsh.

110

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

dT_o dJh nfo e w[fy w? efN Um dJ fiw[ b'j e" S?Bh.


dks rzrk iw[Bk sB f;nkw ;' b'j{ pfjU fsB wkfj fsqp?Bh. 97.

(T[efs

fpbk;)

110

(T[; B t?oh d) j'mK ~ (fJ; soQK) eN fdZsk fitI b'j ~ S?Dh (eN fdzdh
j?.) (T[;) d?Is d dzd rzrk tor ;\?d, Foho iwBk tKr ekbk ns T[BQK
ftu

xkT[ br? fo;e? fdqr X{wq ;[ e? pfb nkgB' yr[ ;zGkfoU.

ufosq

bj{

fsqpDh

tKr

tr

fojk

;h.97.

}]w brfdnK jh X{wqb'uB B eq'XtkB j' e g{oh Fesh Bkb sbtko


~ fyu fbnk. T[; B (uzvh T[s) thj gzMh tko ehs go Fo dk g?o }ok

ph; guh;e[ tko eo fsB ejfo e' gr[ B?e[ B jkfoU.


XkfJ rdk rfj c'fo e? cT[i e' xkT[ f;tk f;fo d?s e wkfoU.
f;qzr XokXo T{go e' iB[ e'g g[ozdq B? piq gqjkfoU. 98.

B fEVfenk. (T[Xo'I) uzvh B rdk XkoB eo e ns c"i (dh ;\) ~ s'V


e d?Is d f;o ftu wkfonk, wkB' fJzdo B e'qXtkB j' e gjkV dh u'Nh
T[s

piq

b'uB X{w T[m? febeko bJ ;zr d?sB e e[owk.

dh

(rdk

;ZN

wkoh

dh

;N

b?

tifdnK

ns

fpqS

eoe

d?IsK

s'I

nukBe

dk

db

}'o

Bkb

yi{oK

N[N

Xosh

id'I dth B X{wqb'uB ~ fJ; soQK wko fdZsk (T[d'I) d?IsK dh ;?Bk p?u?B

n;[o ;?B fpB[ u?B j[fJ ehB' jkjkeko. 100.


;qh wkoezv g[okD uzvh ufosq T[efs fpbk; X{wq B?B
Bkw fsqshnk fXnkfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 3.1

yi{o

XkoB

d'jok

X{wq B?B ip wkfoU dth fJj goeko.


fJfs

Bkb

sbtko

T[fmnk

Fo dh Sksh ftu wko fdZsh. uzvh B th jZE ftu sbtko cV bJh ns


}'o Bkb (wkoh fi; eoe) t?oh dk f;o eN frnk ns d?Is-g[oh ftu (ik
jBoh d ubD
j' D .99.

ftu

uh]

jfo u`fv bfJU pfo e? eo s no[ w{zv efNU n;[oz g[o wk.

d'jok

jZE

X{wqb'uB

rfj gkfB feqgkB nukBe skfB brkJh j? ejfo e T[o wk.

fvfrnk) wkB'
T[ s fvrhnK

ns

jh)

(e[owk)

wkB' nkXh pj XoBh go S{Nh yi{o s N{N gfoU y[owk. 99.

Bkb

j't.98.

j'

fJE

pXfj

;P?:k

fdqr i[nkb pYh pVtkBb fiT[ eft B T[gwk fsj eh byhnK.


;G[ Sko GfJU db[ dkBt e' fiw[ x{fw jbkjb eh wyhnK. 101.

d'jok

nT[o ;eb ;?Bk ioh pfuU ;[ Je? gqs[.


u`fv pukfJU ikfB e? nT[oB wkoB js[. 102.
Gkfi fB;kuo wzd wfs ejh ;[zGfj ikfJ.
X{wq B?B ;?Bk ;fjs vkfoU u`fv ygkfJ. 103.
;eb eN GN eNe e gkfJe oE j? e[zG.
:" ;[fB puB nuoi jP? e'g ehU fBqg ;[zG. 104.
1H eJh g[oksB phVK ftu fJj g[Ffgek Szdke 102 s'I pkd fbyh j? ns eJhnK ftu fbyh
jh BjhI j?

;qh

eoB

wkoezv
BK dk

br

gJh.100.

g[okB d ;qh uzvh ufosq T[efs fpbk; d @X{wqB?B


shik nfXnkfJ ;wkgs j'fJnk ;G F[G j?.3.

pX#

;P?:k

(dth B) id d?IsK dk F'o ;[fDnk sd gquzv uzvh B eq'X Goh fdqFNh

;'o[ ;[fBU ip d?sB e' sp u`fv gquzv suh nyhnK.


jo fXnkB S[fNU w[fB e' ;[fB e? X[fB N{fN yr; rJh gyhnK.

jkjkeko

Bkb
ns

x{fonk. T[; dh (roiBk dh) X[B ;[D e fFt dk fXnkB S[N frnk
gzShnK d oki (ro[V) dhnK yzGVhnK N[N rJhnK. (uzvh dhnK) nZyK

dh itkbk pVtkBb (;w[zdoh nZr) tKr tX rJh, eth B T[; dh T[gwk


(fJ; soQK) wfj;{; ehsh fe d?IsK dk ;kok db (fJzi ;V e) ;[nkj j' frnk
fit I }fjo
jB).101.

(jbkjb)

T[ g o

x[ z w D

tkbhnK

wZ y hnK

(BFN

j'

iKdhnK

d'jok

j'o ;koh ;?Bk ;V rJh, (etb) fJe d?Is jh pfunk. (T[; ~) j'oBK
~ wkoB bJh uzvh B ikD p[M e pukfJnk.102. (T[j) w{oy d?Is Gi
e ;[zG e'b frnk ns efjD brk fe ;?Bk ;fjs X{wqb'uB ~ uzvh B BFN
eo

fdZsk

j?.103.

;tko--wko rJ
ehsk.104.

c"i

jB.

d
fJj

;ko
puB

;{ow-g?db,
;[D

oEK,
j?okB

x'fVnK
j'J

ns

oki

jkEhnK
;[zG

s
eq'X

111

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

111

;[zG B sd uzv ns w[zv BK d d'jK d?IsK ~ p[bk fbnk, (i') oki dh


ftu jZEK ftu sbtkoK ns YkbK b? e nk rJ.105. d'jK B (oki

uzv w[zv dP? d?s sp bhB ;[`fG jekfo.


ufb nkJ fBqg ;Gk wfj efo bhB nf; Yko. 105.

;Gk

nGpzdB d'B' ehU p?mkJ fBqg shfo.

~)

gkB dJ w[y s efjU s[w d'B' ww pho. 106.

gkB (dk phVk) fdzfdnK j'fJnK w[y s'I fejk fe s[;hI d'tI wo pbtkB :'Xk
j'.106.

gqBkw

fBi eN e' c?INk dfJU no[ iwXo eotko.


fbnktj[ uzvh pkX e? Bkso vko' wko. 107.
;P?:k

e'g uV ofB uzv nT[ w[zv ;[ b? us[ozrB ;?B Gbh.


sp ;; e ;h; Xok boih iB[ wfX sozrfB Bkt jbh.
y[o pkiB X{o T[vh BfG e' eft e wB s T[gwk B Nbh.
Gt Gko ngko fBtkoB e' XoBh wB' pqjw e b'e ubh. 108.

(ns

(@nGpzdB#)

ehsk,

oki

(T[BQK

(oki B)
fejk fe)

nkgDk ewo-eZ;k ns
uzvh ~ pzBQ fbnkU,

uzv

w[zv

~)

nkgD

e'b

fpmk

fbnk

eNko s sbtko (T[BQK ~)


BjhI sK wko fdU.107.

ns

fdZshnK

;P?:k

ns

eq'XtkB

j'

;qFm

us[ozrBh

;?Bk

b?

(uzvh

Bkb)

:[ZX eoB bJh (uVQQ ub). sd FFBkr d f;o T[gobh Xosh v'b rJh
wkB' Bdh (@sozrfB#) ftu pVh v'bdh j't. x'fVnK d y[oK Bkb nkekF tb
T[vh X{V (~ ty e) eth d wB ftu'I T[gwk dD dk ftuko d{o B j'fJnkl
wkB' ;z; ko d ngko Gko ~ T[s koB bJh Xosh pqj w-b'e ~ ubh
j't.108.

d'jok

d'jok

uzv w[zv d?sB d[j{` ;pB gqpb db[ bhB.


fBefN ikfJ fro xfoe? wjk e[bkjb ehB. 109.

dk

uzv ns w[zv d'jK d?IsK B (nkgD Bkb) pbtkB ns gqpb ;{ofwnK


db b? fbnk. gops d BV ik e xok gk fbnk ns y{p jZbk-r[Zbk

wuk
;P?:k

ip ekB ;[Bh X[fB d?sB eh sp e'g[ ehU froik wB w?.


ufV f;zx ;[ ;zy pikfJ ubh ;fG nk:[X Xko sp? sB w?.
fro s T[soh db p?oB e? go :" T[gwk T[gih wB w?.
BG s pjoh bfy S{N goh iB[ e{e e[bzrB e rB w?. 110.

f d Zs k . 1 0 9 .

;P?:k

eq'X

id
ehsk.

T[s

uVQ

d?IsK dk o"bk ezBK Bkb ;[fDnk sK


sd'I Foho T[s ;ko n;sq-F;sq ;ik
e

(:[ZX

bJh

tX)

s'I

T[so

t?ohnK

db

T[s

uzvh dh ewkB s'I S[ZN sho fJe s'I d; ns ;" s'I j}ko (dh frDsh
tXh ik oj ;B. ns fco bZyK j' e d?IsK d sB ftu tid ;B

bSe[ j[fJ efo ikfJ br sB d?sB wkM oj rfv rkY.


e' eft skfj ;okj eo? nfs;? T[gwk i[ GJh fpB[ ekY.

ftu)

ckr[fB gT[B e rT[B GJ iB[ gks[ fpjhB oj so[ mkY. 111.

j?< T[BQK ~ fpBk efYnK


cZrD dh jtk d ubD

ns ge s"o s (T[E) rv iKd ;B. fejVk eth T[BQK dh f;\s eo ;edk

w[zv bJh eotko jeko e? ejfo e nzr nzr gqjko.

gkB r[wkB ;' ykfJ nxkfJ wB' iw[ nkg[Bh ihG fBjko. 112.

gops

(fJzi) gJh fi; dh T[gwk (wo) wB ftu fJj g?dk j'Jh wkB' e{ziK dh vko
~ ty e nkekF s'I pk} B MgNk wkfonk j't.110.

uzv e[tzv s pkB S[N fJe s d; ;T[ s ;jz; sj pkY.

fco dJh sB dT[o e rT[fo e' xkfJb e? fBe;h nzr Xko.


;qT[B Goh Ejo? efo d?s e/ e' T[gwk eft nT[o fpuko.

ubh.

d[ork B nkgD wB ftu


e, ;zy tikT[Idh j'Jh Fo

gqfs

(dh ;fEsh dh)


Bkb gsoK s'I

tvh
tKM

T[gwk fJT[I
fpqS yV's

pDdh j?
j'D.111.

wkB'

w[zv (BK d d?Is B) sbtko cV e ns bbekok wko e Fo d nzr


nzr T[s tko ehsk. fco Gi e d[ork (@rT[fo#) d Foho ftu

(sbtko) wkoh (fi; Bkb


Bkb fbpVh (sbtko) d?Is
e'Jh

j'o

fgS'I

iwoki

eth

fgnk
gkB

yk

T[; d) nzr ftu'I (bj{ dh) Xko fBebh. bj{


d jZE ftu EoEok ojh ;h. (fJ; dh T[gwk)

ftuko

(go

;k~

r[wkB

Bkb

sK

fJzi

nkgDh

brdh
ihG

j?)
ty

wkB'
fojk

gN

GoB

j't.112.

112

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

112

id'I d?Is (dth ~) }]wh eoe (tkg;) ufbnk sd'I dth B GZE ftu'I

xkT[ e? d?s ufbU ip jh sp dth fByzr s pkB ;[ ekY.


ekB gqwkB bT[ y?u ewkB ubkts Je nBe j[fJ pkY.

sho

eZY

fbnk.

ewkB

w[zv b? Ykb dJh w[y UfN X; fsj wfX oj rfv rkY.

nBe

wkBj[ e{ow ghm g? Bhm GJ ;j; cfB e cB mkY. 113.

Ykb) ftu X; e T[E jh rv rJ wkB' eZS{ dh fgm T[s p?m FFBkr d

j' rJ. w[zv

cB

yV' s

f;zxfj gqo e? nkr? GJh efo w? nf; b? po uzv ;zGkfoU.

ezB

se

fyu

(d?Is) B Ykb

fJe

b? e w{zj

sho

ubkfJnk

UN

i'

fdZsh, (go

tX
T[j

e
sho

j' D .113.

Fo ~ gqo e uzvh nkgD jZE ftu w}p{s (po) sbtko ;{s e nr

wkfo e X{fo ehJ ueu{o fro nfo g{o wjk oB gkfoU.

j'Jh. T[; B t?ohnK d ;w{j (g{o) ~ ueBku{o eo e X{V ftu o'b fdZsk

cfo e xfo bfJU oB wkfj ;[ w[zv e' w[zv i[dk efo wkfoU.

ns

n?; gfoU Xfo T{go ikfJ fiT[ pbfj s ed{nk efN vkfoU. 114.

fbnk ns T[;

dk f;o

ik

fitI

xw;kB
e

:[ZX

wukfJnk.

fvfrnk

f;zx uVh w[y ;zy pikts fiT[ xB w? sVsk d[fs wzvh.

Fo

tb

T[s ;tko

ueq ubkfJ frokfJ dfJU nfo Gkis d?s pv popzvh.

;h)

G{s fg;kufB wk; njko eo? febeko fybko e Mzvh.

t?oh

fvrk

w[zv e' w[zv T[sko dfJU np uzv e' jkE brkts uzvh. 115.

wk;

yk

oj

fitI

pdbK

fdZsk

Bkb'I

fpibh
ns

ns

ed{

tv
tkb

ftu

xo

fdZsk. (T[j) Xosh T[go

fJzi

;zy

uwe

w[zv

eo

eN

Bkb

dh

tv

f;o

x[zw

Bkb'I) tZy

ns w{zj

ftu

;B

(fco)

(XV

d?Is

;[fNnk

oD-G{wh

iKdk

j?.114.

tikT[Idh j'Jh (dth fJzi

cp

ojh

pbtkB

d?Is

fybko

j?.

ueq ubk

Gi

rJ.

febekohnK

br

ojh

e (T[;

G{s
wkod

ns
;B.

B)

fgFku
(uzvh

B) w[zv d?Is dk f;o T[sko fdZsk, j[D uzv (d?Is) ~ jZE bkT[Idh j? (noEks
:[ Z X
w[zv wjk oB wfX jfBU fco e? po u`fv sp? fJj ehB'.
wkfo fpdko dJh ;G ;?D ;[ u`fvek uzv ;' nkjt ehB'.
b? poSh eo w? nfo e' f;o e? po[ wkfo i[dk efo dhB'.
b? e wj; fsq;{b rB; e' o[zv ehU iB[ w[zv fpjhB'. 116.
fJfs

;qh pfusq BkNe ;qh uzvh ufosq


usqE X:kfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw

eodh

w[zv ~ oD ftu wko e gquzv uzvh B sd fJj ehsk fe uzv (d?Is) Bkb
:[ZX eo e (T[; dh) ;koh ;?Bk ~ wko e BFN eo fdZsk. jZE ftu poSh b? e
t?oh d f;o ftu }'o Bkb wko e (T[; ~ XV Bkb'I) ty eo fdZsk, wkB' fFt B
sq?F{b b? e rDF d XV ~ f;o s'I fpBk eo fdZsk j't.116.

uzv w[zv pXfj


;s[. 4.

;'omk

fJE pfusq BkNe d ;qh uzvh ufosq gq;zr d @uzv w[zv pX#
BK

dk

u"Ek

nfXnkfJ

;wkgs

j'fJnk

;G

F[G

j?.4.

;'omk

sVgd j'J eo'VK xkfJbK (d?IsK) B ik e ;[zG (d?Is oki) nr g[eko

xkfJb x{ws e'fN ikfJ g[eko ;[zG g?.


wko dth x'fN ;[GN eNe e fpeN nfs. 117.

j? ) .115.

ehsh

fe

dth

(;kv)

pbtkB

:'X

ns

fGnkBe

;?Bk

db

wko

fdZs

jB.117.
d'jok

d'jok

oki rks e pkfs fJj ejh i[ skjh mT[o.


wfo j' ihnfs B Skfv j' efjU ;fs Bfj nT[o. 118.

d?Is oki B T[; ;EkB s w{zj (@rks#) s'I fJj rZb ejh fe (w?I T[;
~) wkoKrk, ihT[Idk BjhI SvKrk. ;u
(M{ m

s[zv ;[zG e u`fvek ufY p'bh fJj GkfJ.


wkB' nkgBh fwqs e' bhB' n;[o p[bkfJ. 119.
1H eJhnK phVK ftu fJE'I se fJ; g[Ffgek dk gkm fJ; soQK j?- @fJfs ;qh wkoezv g[okB
;qh u`vh ufosq T[efs fpbk;#

BjhI

efjzdk jK, B

fe

e[M

j'o

efjzdk jK

p' b dk).118.

fJ; Gkt Bkb uzvh ;[zG d w{zj ftu ;fEs j' e p'bh, wkB' d?Is B
nkgDh

w"s

(][d )

p[b kfJnk

j't . 119.

113

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

;[zG fB;[zG ;[ d[j[` fwb p?fm wzsq sp ehB.


;?Bk ;eb p[bkfJ e? ;[GN pho u[B bhB. 120.

;'omk

wzsqhnK

d'jok

oes phi fBqg ;[zG e' ehB' nkfB gqBkw.


n;[o ;Gk wfX GkT[ efo efjU eoj[ ww ekw. 124.
;P?:k

oes-phi

fejk

fe

wok

Je s Je wjk pfb dkBt wo e' gkfJB ;kE wEJhnk.


dfy fsB ;[G nzr ;[ dhox eT[u ;i efN pkfX GEJhnk.
bhB ewkBB pkB feqgkB ;wkB e? ;kE bJ i' ;EJhnk. 127.

ezw

gZEo

tKr

bJh)

oesphi

gops

s'I

jmK

Gfink
;[N

tkje) ~

Gi' (i') T[;

e'b

ik

fJe

d?Is

pBsh

ehsh

fe

okik

(;[zG)

;Gk

fJe

ezw

eo'.124.

oes-phi ~ p[bk e ;[zG-fB;[zG B nkdo ;fjs fpmkfJnk ns (f;o


XkoB eoB bJh) w[eN, tv jkEh ns x'V fdZs (fiBQK ~ d?Is B)
rqfjD eo fbnk.
fejk fe uzvh d

(oki e'b'I) gkB (dk phVk) b? e d?Is


XV Bkb'I j[D f;o tyok eo fdzdk jK.

(id'I) T[; B fJ; soQK ;Gk ftu fejk (sK) oki B gq;zB j' e Ssoh tkbh
nz p koh (@w x -nvz p o#) p]F fdZ s h.125.
;[zG ns fB;[zG B oes-phi ~ fejk fe s[;hI pj[s ;koh \"i b? e
ikT[ ns fi; tv gops T[s uzvh p?mh j?, (T[; ~) fwZNh eo fdT[ ns
pb g{ote uzvh ~ bbeko e wko fdT[. ezBK Bkb oki (;[zG) dh rZb
;[D e (oes-phi) r[Z; Bkb Gfonk jkEh T[s uVQ e s[o fgnk wkB'
iwoki (@nzse#) o{g jkEh gqrN j' e d?Is (oes-phi) ~ BFN eoB bJh
oD-G{ w h

phi oesq ;[ pzp pikfJ e? nkr? ehJ ri pki oEJhnk.

bbeko

(fJ;

;P?:k

gq;zBsk g{ote
(oes-phi) B

wkB' gqsS j'fJ nzfse d`fs e' b? e? ufbU ofB js i[ S? e?. 126.

fe

ftu p[bkT[Idk j?, (s[;hI) ibdh jh T[; e'b ub'.123. oes-phi B oki
;[zG ~ nk e gqBkw ehsk. d?Isk dh ;Gk ftu (;Zi p?m oki B) gqw g{ote

gkB b? d?s ejh fJj uzv e' o[zv eo' np w[zv fpjhB'.

ekBB w? fBqg eh ;[Bh pks fo;ks ufbU ufV T[go r? e?.

fejk

d'jok

d? f;oski pv rioki ;[ pki dJ foMtkfJ e? bhB'.

Sko eo' ro{J fro okifj u`fv gukfo jB' pb[ e? e?.

113

xo'I (;d) fbnkt, fi; B fJzdo (@g[oj{s#) ~ fis fbnk, T[; dhnK G[iktK
ftu nfws Fesh j? . 122.

T[s

;q'Ds fpzd e' ;[zG fB;[zG efjU s[w ikj[ wjk db[ b? e?.

ftukog{ote

(oki ;[zG B fejk fe) fe; d{s (;zdF

;qT[Ds fpzd e' ;[zG fB;[zG p[bkfJ p?mkfJ e? nkdo[ ehB'.

n?; efjU fsB wfX ;Gk fBqg ohM e? wx nvzpo dhB'. 125.

fpbk;)

;'omk

;q'Ds fpzd g? d?s fJe[ rfJU eoh nodkf;.


oki p[bkts ;Gk w? pr ub' fsj gkf;. 123.

ikJ (feT[Ife T[j) uzvh


wko dtrk.121.

Gi' e'T{ d{s rqj s fbnkt? skfj e'.


ihfsU fifB g[oj{s G[ipfb ik e nfws j?. 122.

(T[efs

sd ;[zG ns fB;[zG d'jK B p?m e ;bkj ehsh ns ;koh ;?Bk ~ p[bk


(T[; ftu'I) ;qFm :'X u[D bJ.120.

oesphi e' GihJ wzsqB ejh fpuko.


gkEo fiT[ frfo vko e uzvfj jB? jekfo. 121.

ufosq

ufbnk

j' t . 126.

oes-phi B Brkok tik e jkEhnK, x'fVnK ns oEK ~ nr ehsk.


(T[j) d?Is fJe s'I fJe tZX e pbtkB ;B (i') g?oK Bkb ;[wo gops ~
fwX ;ed ;B. T[BQK d ;'jD ns tv FohoK ~ ty' (fiBQK T[s) etu gkJ
j'J jB ns be Bkb GZE pzBQ j'J jB (ns fiBQK B) ewkBK, pkD ns
feqgkBK nkfd (izrh) ;kwkB fbnk j'fJnk
(T[j) Bkb b? e ik fojk j?.127.

j?.

(nfij

pbtkB)

;kEhnK

114

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

d'jok

uzvh

;'omk

oes-phi

fpibh

ubh gqpb nf; Xkfo oefs phi e pX Bfws. 129.


;P?:k

;P?:k

sho ub? fJw phoB e/ pj[ w/x wB' pb[ e? pofyU j?.130.

114

\"i

(jo

gy'I)

fsnko

eo

;[wo

gops

e'b

ik

;'omk

XkoB

nkr/ jP? ;sq[ X;? oB wfX ;[ eq[X e/ i[Xfj e' ;ofyU j?.
b? T[wfvU db[ pkdb[ ;' eft B? i;[ fJnk Sfp e' gofyU j?.

fpbk;)

e vok ehsk. (d{i gk;) uzvh B (d?IsK dh nkwd dk) o"bk ;[D e :[ZX bJh
fsnkoh ehsh.128.

j[fJ f;zxfj n;tko rki rki e? u`fvek.

nkts d/y e/ uzfv gquzv e' ;q'Dsfpzd wjk jofyU j?.

(T[efs

d'jok

oes phi db ;ki e? T[so sfN frfo oki.


;qtfD e[bkjb ;[fB f;tk efoU i[X e' ;ki. 128.

ufosq

j'

tKr

eo

gquzv

uzvh

eVedh

j'Jh

oes-phi
~

t?oh-db

nkT[Idk

ftu

X;

uzvh

Fo

wkoB
ty

frnk.

T[s

bJh

eq'X

j'

ns

sbtko

gJh.129.

oes-phi

(fco)

;tko

ub

pj[s
eo

gq;zB

izr

j'fJnk
bJh

ns

nr

(j'o)

nr

tfXnk. T[j pdbK tor ;?Bk-dbK ~ b? e ufbnk. (T[; dh) Sp ~ ty


e eth B fJzi gSkfDnk j? fe ;{ofwnK d sho fJzi ubd jB wkB' pdb
pj[s

}'o

s'o ;ok;B c'o e? eT[uB whBB e fog[ fiT[ EjokB.

jB.

ewkBK

toQ

oj

j'D.130.

xkT[ br sB u`fv nBe ;[ ;qT[D ufbU pfj e? ;oskB.

sho f;oK T[s) w[zvok oj jB. uzvh d Foho T[s br eJh }]wK ftu'I
bj{ BdhnK tKr tr fojk j? wkB' gops ~ ckV e ;Zg (;[s-sZSe) o{g

:'fXnK d jZEK ftu'I S[N e sho (t?ohnK d) FohoK ftu'I gko j' iKd

phoB e eo s S[fN sho ;ohoB uho e gkfo gokB.

wkBj[ ckfo gjko j{` e' ;[s sSe e fBe; eo pkB. 131.

bk

tNk

s'V

fBeb

e,

etuK

c'V

wZShnK

t?oh

(dXho/

gzSh

tKr

j' D .131.

(id'I) tho-:'fXnK d jZE'I sho S[N sK uzvh B FoBh tKr Gpe wkoh

phoB e eo s S[fN sho ;[ u`fvek f;zxB fiT[ GGekoh.


ekN e? dkwB Sd e? Gd e? f;zX[o eh eoh fGzB nzpkoh.

ns jZEK ftu XB[F, pkD, sbtko, rdk, ueo ns S[oh-eNkoh (nkfd F;sq)
XkoB eo bJ. (t?oh db d nzpkoh ~ e;D tkb) oZ; eN fdZs, szr s'V

wkBj[ nkr brkfJ jB{ rV bze ntk; eh vkoh nNkoh. 132.

fdZsk

b? efo pkB ewkB feqgkB rdk rfj ueq S[oh nT[ eNkoh.

ns
febQ

jkEh
~

uzvh

s'o e? w'o e? d?sB e w[y x'o e u`fv wjk nf; bhB'.

dh

nZr
B

nzpkoh

bk

(jZE

ftu)

y'o e? s'o e? p'o e? dkBt b? fsB e eo jkv uphB'.

s'V wo'V fdZsk. (fijV)


~ (dth B) wko fdZsk.

;qT[D e' gkB efoU fiT[ dtk jfo ;kro e' ib fiT[ fofy ghB'. 133.

v'p

i'o e? e'o e? m'o e? pho ;[ okS; e' jfs e? fsj dhB'.

T[s;kj-jhB

eo

T[;
wjZb

s'I

tZyoh

eo

fdZsh,

wkB'

dh

nNkoh

jmK

;[N

fdZsh

sbtko

XkoB

eo

d?IsK

jB{wkB

bzek

j't.132.
fGnkBe

w[yK

d?Is eskoK pzBQ e nr fmbQ e nkJ ;B, T[BQK


(gfjbK dth B) d?IsK ~ G?Ghs eoe (vo ftu)
fdZsk

ns

fco

T[BQK

dhnK

jZvhnK

dk

uphBk

pDk

fdZsk ns (T[BQK d) bj{ ~ gh fbnk fitI izrb dh nZr ~ ;qh feqFB B


ns nr;s foFh B ;w[zdo d ib ~ gh fbnk ;h.133.

u`fv gquzv e[tzv eo` rfj i[X efoU B rB GN nkB.

gquzv
Bkb

uzvh B jZE ftu XB[F geV e (T[E) nkJ j'J nDfrDs


:[ZX ehsk. (d?IsK dh) ;koh \"i wko fdZsh. T[BQK d bj{ Bkb

wkfo dJh ;G d?s uw{z fsj ;qT[Ds izp[e frqM nxkB.

:'fXnK

Gkb GfJnkBe dfy GtkBh e' dkBt fJT[ oB Skfv gokB.

frdV ns froMK oi rJhnK. uzvh d fGnkBe wZE (nEtk w[y) ~ ty


e d?Is oD-G{wh ~ fJ; soQK Sv e Gi rJ fi; soQK s} jtk d }'o

gT[B e rT[B e si gqskg s ghgo e fiT[ gks T[vkB. 134.

Bkb

ubD

fgZgb

gZso

T[v

iKd

jB.134.

115

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

115

JeB shoB ueq rdk jfs JeB e sB ejfo cko.

:[ZX ftu fyM e uzvh B jZE ftu sbtko cV e t?oh wko fdZs.
eJhnK ~ shoK Bkb, uZeo ns rdk Bkb wko fdZsk ns eJhnK d Foho

j? db r? db g?db xkfJ e? wko oEh fpoEh eo vko.

nkjt w? fyM e? po uzv eo` Xo e? jfo g? nfo wko.

f;zX[o n?; go fsj mT[o fiT[ G{w w? M{fw fro fro Gko. 135.

Fo

j' J
d'jok

oes phi eh uw{z ;G Gkrh efo fsj sqk;.


efjU d?s g[fB xo e? eo' u`fv e' Bk;. 136.
;P?:k

ekBB w? ;[fB e? fJj pks ;[ pho fco eo w? nf; b? b?.


u`fv gquzv ;' i[X[ efoU pfb e? ns jh wB eq[Xs1 jP? e?.
xkT[ br? fsB e sB w? fJw ;qT[D frfoU XoBh go[ u[n? e?.
nkr br fiw[ ekBB w? sB fsT[ ojh pkBB eh X[fB jP? e?. 137.
nkfJ; gkfJ e? dkBt e' db u`fv e ;kw[j nkfJ nfoU j?.
Yko nT[ ;Kr feqgkBfB b? eo w? po phoB i[X efoU j?.
co fco Bfj nkjt s wB wfj fsj Xhoi rkY' XfoU j?.
o'e bJh uj{` Uo s u`fv ;[ GkB wB' gopy gfoU j?. 138.

e'g e? u`fv gquzv e[tzv wjk pb e? pbtzv ;zGkfoU.


dkfwfB fiT[ xB ; db g?fme? e? g[oi g[oi db[ wkfoU.
pkBfB ;kE fpdko dJ nfo sk Sfp e' eft GkT[ fpukfoU.
;{oi eh feoB ;owk;fj oB nBe sjk efo vkfoU. 139.

u`fv uw{z pj[ d?sB eh jfs cfo gquzv e[tzv ;zGkfoU.


pkBB ;' db c'o dfJU pb e? po f;zx wjk GGekfoU.
wko dJ f;odko pv Xfo ;qT[D pjkfJ pv' oB gkfoU.
Je e ;h; dfJU XB[ :" iB[ e'g e? rki B wzvg wkfoU. 140.
d'jok

B gkV

fdZsk. x'fVnK ns jkEhnK T[s ;tko

;?Bk ns g?db

(\"i)

~ wko fdZsk ns oEK tkfbnK ~ oEK s'I tKfMnk eo fdZsk. T[E jkEh fJ;
soQK fvr gJ ;B fi; soQK Xosh d fjbD Bkb tv tv gops fvr
jB.135.

d'jok

fco

oes-phi dh ;koh \"i T[; (uzvh d) vo ekoB Gi rJh. d?Is


(\"i ~) fJZemk eo e fejk fe uzvh ~ BFN eo fdU.136.

;P?:k

ezBK Bkb fJj rZb ;[D e jZEK ftu sbtkoK bJh tho (d?Is) w[V
gJ ns pj[s eq'XtkB j' e gquzv uzvh Bkb }'odko :[ZX ehsk. T[BQK d
Foho s br }]wK ftu'I bj{ u' u' e Xosh T[s fJ; soQK fvrdk j? (fi;
soQK MofBnK ftu'I ib fvrdk j?), fitI izrb ftu nZr brD Bkb (fsV
fsV dh nktk} nkT[Idh j?) fstI Foho T[s sho tiD dh X[Bh j' ojh
j?.137.
(oes-phi dh) nkfrnk gqkgs eo e d?IsK dh \"i uzvh d ;kjwD
nk e vN rJh. jZEK ftu YkbK, poShnK ns sbtkoK b? e pbtkB :'fXnK
B :[ZX eoBk F[o{ eo fdZsk. T[j (d?Is) Xhoi ~ uzrh soQK wB ftu fdqVQ
eoe izr s'I jNkfJnK th BjhI jNd jB. (T[BQK B) uzvh ~ u"jK gkf;nK
s'I fJ; soQK xfonk j'fJnk j? wkB' ;{oi ~ gfoty (ukBD dk xok) fgnk
j' f Jnk j' t . 138.
eq'XtkB j' e gquzv uzvh B g{oh Fesh Bkb fdqVQ XB[F ~
ns (t?oh) ;?Bk ftu dkyb j' e (T[; ~) g[o} g[o} eo fdZsk
d ;w{j ftu fpibh (uwedh j?). t?ohnK ~ shoK Bkb BFN
T[; B}ko bJh eth d wB ftu fJj nkfJnk fitI ;{oi dhnK
e'jo d ib-eD T[v iKd jB (fstI shoK B t?ohnK d FohoK d
uhEV ) T[ v k fdZ s jB.139.

XkoB
fitI
eo
feoBK
s{zp

ehsk
pdbK
fdZsk,
Bkb
nEtk

uzvh B d?IsK dh pj[s ;koh ;?Bk wko e fco gquzv XB[F ~ XkoB
ehsk. pkDK Bkb (t?oh dh) ;?Bk gkV fdZsh ns pbtkB Fo th }'o Bkb
djkfVQnk. tv tv (;?fBe) ;odko wko fdZs ns Xosh T[s bj{ tjk e
seVk :[ZX ehsk. fJe (d?Is) d f;o T[s fJ; soQK XB[F wkfonk wkB' fpibh
B eq'X eo e wjZb Ykj fdZsk j't.140.

u`fv uw{z ;G d?s eh n?; dJh ;zxkfo.

d'jok

gT[B g{s fiT[ bze e' vkfoU pkr T[ykfo. 141.

d?Is dh ;koh \"i ~ uzvh B fJ; soQK BFN eo fdZsk fi; soQK jB{wkB
(@gT[B-g{s#) B bzek dk pkr g[N ;[fNnk ;h.141.

1H @eq'fXs#, @eq'Xs#

116

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;P?:k

uzvh

xkfJb x{w go fsj fJT[ T[gwk wB w? eft :" nB[;ko.


;qT[B gqtkj wB' ;osk fsj wfX X;h efo b'E eoko. 142.

b? efo fp:kb ;' fp:kb pikts ;' T[gwk eft :" wfB Xko.
wkB' wjk gqbJ pj gT[B ;' nkgf; w? fGo j? frfo Gko. 143.

fpbk;)

116

pbtkB

uzvh

pdb

tKr

rZi

shoK

pz{dK

tKr

t?oh

T[s

;[fNnk. fpibh torh sbtko jZE ftu b? e pj[s ;{ofwnK d nZX nZX
N[eV eo e Xosh T[s ;[N fdZs. i]wh G[nkNVh yk e T[E fJ; soQK fvr
j'J jB, (T[BQK T[s) eth wB ftu fJzi T[gwk Y[ekT[Idk j?, wkB'
gqtkj Bdh j't ns T[; ftu X;hnK b'EK ezY j'D.142.

n?; go XoBh go pho ;[ e? e? d[yzv i[ u`fvfj vko.


b'EB T[go b'E froh pfj ;qT[D ufbU iB[ e'N gBko.

(T[efs

;P?:k

rki e? u`fv wjkpfb wx ;h p{zdB fiT[ nfo g? ;o vko.


dkfwfB ;' yr b? efo w? pj[ pho nXz Xo e? Xfo wko.

ufosq

fJ;

soQK

uzvh

d[nkok

d'

d'

N[eV

ehs

;{otho

Xosh

T[s

bj{
gJ

dk
jB.

b'EK T[s b'E fvrh j'Jh j?, bj{ fJ; soQK tr fojk j? wkB' eo'VK goBkb
tr oj j'D. (G{srD) jZE ftu jkEh ~ b? e (d{i) jkEh Bkb NeokT[Id
jB, T[; fdqF dh T[gwk eth d wB
gob' tb jtk d ubD Bkb tv

ftu
tv

fJ; gqeko nkJh j?, wkB'


gjkV nkg; ftu Neok

wjk
oj

j'D.143.
b? eo w? nf; dko[B ekw eo oB w? nfo ;' nfoDh j?.

jZE

ftu

dh

t?oB
pbtkB

sbtko

ikD

pb-g{ote

(T[j)

d'jok

ftu

fdZsk

frnk

;P?:k

soQK

;{w s fiT[ i;[ fpUr s fiT[ o;[ g{s eg{s s fiT[ pz;[ jkB.
Xow fiT[ eq[X s Gow ;[p[X s uzv e i[X s d?s gokB. 146.

bV

fvr

gJhnK

j'D.144.

d?Is d ;ko gqpb db ~ uzvh B (wko e fJ; soQK) Gik fdZsk, fi;
jfo-ikg Bkb gkg ns skg d{o j' iKd jB.145.

;P?:k

GkB[ s fiT[ sw gT[B s fiT[ xB[ w'o s fiT[ cfB fsT[ ;[eukB.
;{o s eks[o[ e{o s uks[o[ f;zx s ;ks[o JfD vokB.

gsBhnK

d'jok

;eb gqps db d?s e' uzvh dfJU GikfJ.


gkg skg jfo ikg s i?; iks gokfJ. 145.

d'

wko

:[ZX-G{wh

ns bj{ t?soBh Bdh j' e/ trD bfrnk. ;[zv torh pKj nZX ftukfbUI
eNh j'Jh gJh j?, T[; dh T[gwk eth ~ fJzi ;[Mh j?, wkB' gops T[s'I FF
dhnK

;{ofwnK

bJ

pkj eNh nX phu s ;[zv ;h ;' T[gwk eft B poBh j?.

Bkr

eodh

j?.

fGnkBe

nkgf; w? bo e? ;[ wB' frfo s froh ;og eh d[fJ xoBh j?. 144.

ezw

t?oh

;{o jB pfb e? pb[tkB ;[ ;qT[B ufbU pfj p?soBh j?.

fitI

;{oi

s'I

jBok,

fitI

jtk

s'I

pdb,

fitI

w'o

s'I

cBhno

vo

iKd jB (;[zrV iKd jB), fstI ;{ow s'I ekfJo, M{m s'I f;nkDg ns Fo
s'I fjoB (@JfD#) s[os (@;ks[o#) G?Ghs j' iKd jB. fitI ezi{; s'I :F, fitI
ft:'r s'I nkBzd ns fitI e[g[Zso s'I ]kBdkB dk B[e;kB j[zdk j? ns eq'X
s'I Xow dk, ;[p[ZX s'I Gow (Gi iKdk j?, T[tI) uzvh d :[ZX s'I d?Is B; iKd
jB.146.

co fco? ;G i[X e ekoB b? eotkB e[qX j[fJ XkJ.

:[ZX bJh fco ;G w[V gJ ns eq'XtkB j' e (jZE ftu) sbtkoK


eod j'fJnK jwbkto j'J. eJh jZEK ftu sho b? e ns ewkBK

Je b? pkB ewkBB skB e? s{oB si s[ozr s[okJ.

XkoB

X{fo T[vh y[o g{oB s gE T{oX j[fJ oft wzvb SkJ.

ftu e; e Ssh Bkb x'fVnK ~ s'od jB. (x'fVnK d) ;[zwK Bkb T[vh
X{V B T[gob o;s (nkekF) ftu g;o e ;{oi d wzvb ~ b[ek fdZsk

wkBj[ co ou fpfX b'e Xok yN nkm nek; pBkJ. 147.

j?, wkB' pqjwk B fco b'eK dh ouBk ehsh j? (fiBQK ftu) S XoshnK ns
nZ m nkekF pDkJ jB.147.

117

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

117

wko rfJzd dJ eotko b? dkBt wkB rfJU T[v g{zp.

gquzv uzvh B XB[F b? e pkDK Bkb d?IsK d FohoK ~ o{z tKr s{zp
s{zp eo fdZsk j?. (uzvh B) sbtko Bkb (d?Is-db d) jkEhnK ~ wko fdZsk

phoB e f;o eh f;s gkr ubh pfj ;q'Bs T{go y{zp.

j?.

uzv gquzv e[tzv b? pkBfB d?sB e sB s{fb fiT[ s{`p.

wkBj[ ;ko;[sh e gqtkj w? ;{oB e i; e? T[m p{`p. 148.

(cb;o{g)

d?IsK

:F

dsB ;kE rdk rfj jkfE ;[ eq[X jP? i[X[ fB;zr efoU j?.

p[bp[b

jzeko

nZe

dhnK

(p{zp)

T[m

oj

p[ZYhnK

tKr

T[v-g[v

frnk

j?.

bj{ T[s y[zpK tKr tfj ojhnK jB.


;o;tsh Bdh d gqtkj ftu ;{ofwnK
j'D.148.

(fco uzvh B) jZE ftu rdk XkoB eo e eq'X Bkb fB;zr j' e d?IsK

gkr ;ws frfoU f;o Je e' GkT[ fJj efp sk e' XfoU j?.

Bkb
wko

g{ofB g[zB gJ BG s ;[ wB' G[n N{N BSsq gfoU j?. 149.

j'fJnk j?, (T[;

gkfB feqgkB bJ pbtkB ;[ wko sp? db Sko efoU j?.

dk

;{ofwnK d f;oK dhnK ;\?d grVhnK


(fJj fdqF fJzi gqshs j[zdk j?) wkB'

:[ZX F[o{ eo fdZsk. jZE ftu w}p{s sbtko b? e (d?IsK d)


e fwZNh ftu fwbk fdZsk. fJe d?Is dk grVh ;ws f;o

g[zBK d g{o
j't.149.

pkfod pkoB fiT[ fBotkfo wjk pb Xkfo sp fJj ehnk.

dk) Gkt

j'D

eftsk ftu

nkekF

s'I

(eth B) fJzi

skok

(BSZsq)

N[N

fpnkB
e

db ~
fvfrnk

ehsk j?, wkB'

Xosh

T[s

fvfrnk

sd (uzvh B) pj[s nfXe pb fJeZmk eo e pdbK tor


fyzvkT[D dk ezw ehsk. jZE ftu sho b? e, ewkB ~ fyu e

jkEhnK
wkfonk

gkfB b? pkB ewkB e' skfB ;zxko ;Bj s ;qT[Bs ghnk.

Je rJ e[wbkfJ gokfJ e? JeB e' XofeU sfB jhnk.

j? ns ;Bj

uzv e pkB feX' eo GkBfj dfy e? d?s rJh d[fs dhnk. 150.

jB ns fJeBK d sB ftu fdb XVeB br frnk. uzvh d sho jB nEtk


;{oi dhnK feoBK jB (fiBQK ~) ty e d?IsK d dhftnK dh o"FBh ubh rJh

g{ote

bj{ ghsk.

(fJj

ty

e)

fJe

sK

xpok

e B;

rJ

j?.150.
(uzvh B) jZE ftu sbtko b? e ns eq'XtkB j' e nfs nfXe pb

b? eo w? nf; e'g GJh nfs Xko wjk pb e' oB gkfoU.


dT[o e? mT[o js pj[ dkBt Je rfJzdq pv' ofB wkfoU.
eT[sfe sk Sfp e' oB gfy sp? efp fJT[ wB wfX fpukfoU.
;kro pKXB e ;wJ Bb wkB' gjko T[yko e vkfoU. 151.
d'jok

;fjs x'o :[ZX wukfJnk. nkgDh EK s'I nr tZX e pj[s d?IsK ns fJe
tZv jkEh ~ oD ftu wkfonk. oD ftu T[; e"se d B}ko ~ ty e sd
eth B wB ftu fJzi ftukfonk wkB' ;w[zdo ~ pzBQ wkoB tb Bb B gops
g[N

;P?:k

;[N

fdZsk

j't.151.

d'jok

id'I (uzvh B d?IsK dh)

wko ip? ;?Bk bJh sp? d?s fJj ehB.


;;sq Xko efo u`fv e pfXp e' wB dhB. 152.

ehsk

fe

F;sq

XkoB

eo

\"i
e

wko
uzv h

sd'I (oes-phi)

wkoB

dk

B fJj

(fynkb)

wB

ezw
ftu

fbnkT[Idk.152.
;P?:k

Fo dh ;tko (uzvh) dk fGnkBe o{g ty e ;ko d?IsK B pj[s vo

pkjfB f;zx GfJnkBe o{g bfyU ;G d?s wjk vo gkfJU.


;zy bhJ efo ueq nT[ peq ;ok;B gsq pfusq pBkfJU.

wzfBnk

XkfJ G[ik pb nkgB jP? jw ;' fsB:" nfs i[X[ wukfJU.

XB[F T[s yzGK tkbk sho (gsq) pj[s


j?. oes-phi eq'XtkB j' e nr tfXnk

eq'X e? ;qT[Ds fpzd ej? ofB fJnkjh s u`fvek Bkw ejkfJU. 153.

bJh,

j?.

(dth

B)

jZE

ftu

;zy

ns

uZeo

fbnk

j'fJnk

j?

ns

ftfusq Yzr Bkb ;ikfJnk


ns (uzvh ~) fJzi efjD

NYh
j'fJnk
bfrnk

fe i sohnK G[iktK ftu pb j? sK oD ftu wo Bkb :[ZX wuk. (nr'I


uzvh B T[so fdZsk fe) fJ; eo e sK (w?I nkgDk BK) uzfvek nytkfJnk
j?.153.

118

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

wkfo bfJU dfb nT[o GfiU sp e'g e nkgB jh ;[ fGfoU j?.

ufosq

(T[efs

(id'I oes-phi dk) db wkfonk


nkg jh eq'XtkB j' e (uzvh Bkb)

fpbk;)

118

frnk ns (pkeh dk) Gi frnk


:[ZX eoB bfrnk. (T[; B) gquzv

u`fv gqu`fv ;' i[X[ efoU nf; jkfE S[fNU wB Bkfj frfoU j?.

sd'I

b? e e[tzv eo` pb Xko e? ;q'B ;w{j w? n?; sfoU j?.

uzvh Bkb :[ZX ehsk (ns T[; d jZE'I) sbtko S[ZN rJh, go T[; dk wB'pb

dt ndt ;w[zdq wfEU wkB' wo e' wfX XfoU ;[ fcfoU j?. 154.

B fvfrnk. jZE ftu XB[F XkoB eo e ns g{oh Fesh fJeZmh eo e bj{


d ;kro ftu fJzi sfonk j? wkB' dtfsnK ns d?IsK B ;w[zdo foVfenk
j't ns T[;
j't.154.

ftu

;[wo

gops

;wkB

(wXkD

tKr

oes-phi)

fcfonk

eqX
[ e? i[X e d?s pbh Bd ;q'B e' s?o e gko gXkfoU.
b? eotko nT[ Yko ;zGko e? f;zx e' dT[o e? ikfJ jekfoU.

gko

nkts gy e? u`fv e[tzv s pkB bfrU sB w{oS gkfoU.

bbekfonk.

okw e GqksB fiT[ jB{wkB e' ;?b ;ws Xok go vkfoU. 155.

wkfonk fi; d) brfdnK


okw d S'N Gok (Gos)

jh (d?Is d) Foho ~ w{ofSs eo fdZsk, fitI


B (;zihtBh p{Nh tkb) gops ;fjs jB{wkB ~

Xosh

;h.155.

co T[fmU efo b? eotko e' uzv gquzv f;T[ i[X efoU j?.

pbtkB d?Is B eqfXs j' e :[ZX bJh bj{ (@;q'B#) dh Bdh ~ so e


ehsk. sbtko ns Ykb ~ ;zG kb e d"V d j'fJnK Fo ~ ik

T[s
jZE

(T[;

~)

fvrk
ftu

nkT[IfdnK

fdZs k

sbtko

b?

ty

fco

uzvh

T[fmnk

XB[F

ns

gquzv

Bkb

uzvh

sho

Bkb

(;kX

:[ZX

eoBk

xkfJb e? sB ejo s pfj ;qT[B ;w{j XokfB gfoU j?.

F[o{ eo fdZsk. (T[; B) Fo ~ xkfJb eo fdZsk j? ns (T[; d }]w s'I)

;' T[gwk efp B poBh wB eh joBh fsj BkT[ XfoU j?.

pj[s ;kok bj{ Xosh T[s v[bQ frnk. (T[; dh) T[gwk eth B tofDs
ehsh j?, T[; dk BK @wB ~ joB tkbh# (wB w'je) oy fdZsk j?, wkB' ro{

ro{ Br` go e? poyk XoBh gfo wkBj[ ozr YfoU j?. 156.

;q'Ds fpzd{ ;' u`fv gquzv ;[ i[X efoU oB wX o[jbh.

d gops (Br) T[s toFk (j'D eo e) Xosh T[s (T[; dk) ozr v[bQ frnk
j't.156.

g? db w? db whi dfJU fsb s fiw[ sb fBekos sbh.

eq'XtkB j' e gquzv uzvh B :[ZX-G{wh ftu oes-phi Bkb x'o bVkJh
bVh. (t?oh d) db ftu tV e gb ftu jh fwX fdZsk j? fitI fsbK s'I

;q'T[D gfoU XoBh go uP? ozroi eh oBh fiT[ c{N e? c?bh.

sbh sb eZYdk j?. Xosh T[s bj{ fJ; soQK u'fJnk fgnk ;h fitI fbbkoh

xkT[ b;? sB d?s e :" iB[ dhge wfX cB{; eh E?bh. 157.

(@ozro}#) dh ozr dh wNeh (@o/Bh#) N[N e c?b rJh j?. d?Is (oes-phi)
d Foho T[s }]w fJzi fbFe oj jB wkB' \kB{; (MkV) dh E?bh ftu dht
ir

oj

j' D .157.

oes-phi

;qT[Ds fpzd e' ;qT[D gfoU Xfo ;qT[Bs fpzd nBe GJ j?.

dk

bj{

Xosh

T[s

fgnk

j?

(sK

T[;

s'I)

nBe

oes-phi

u`fv gquzv e[t`fv ;zGkfo e pkBB ;kfE ;zxko dJ j?.

g?dk j' rJ jB. gquzv uzvh B XB[F ~ ;zGkb e pkDK Bkb (;ko) wko fdZs

;qT[B ;w{j ;wkfJ rJ pj[o' ;[ GJ jfs cfo bJ j?.

jB. (id'I) ;ko oes-phi ;wN


(ns T[BQK ~ th fco uzvh B)

pkfod Xko go? XoBh wkB' fppzo jP? fwN e? i[ rJ j?. 158.

p[bp[b

gfy e? e"s[e sk fSB w? eft B wB w? T[gwk mjokJh.


wkBj[ ;h; wjb e phu ;[ w{ofs Je nBe eh MkJh. 159.

j[zd

fisBhnK

ise ;qT[B eh p{zd fro? ofB sse ;qT[Bs fpzd jP? nkJh.
wko jh wko g[ekfo jeko e? u`fv gqu`fv e ;kw[fj XkJh.

g?dk

j'D,

bj{

fwNd

dhnK

p{zdK

fdZs rJ, (sd'I) fco (j'o) j' rJ jB


wko fdZsk. wkB' whIj g?D Bkb Xosh s'I
j'J/

ub/

oD-G{wh

iKd
ftu

j'D.158.
fvrdhnK

jB

T[sB

jh

oes-

phi g?dk j' iKd jB. (d?Is) wko'-wko' g[ekod j'J bbeko wkod gquzv
uzvh d ;kjwD Y[ed jB. T[; fSD d e"se ~ ty e eth d wB ftu
T[gwk

;[Mdh

j't.159.

j?

wkB'

FhF

wjZb

ftu

fJe'

w{os

nBe

dk

MkT[bk

fdzdh

119

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

119

u`fv gqu`fv ewkB s pkB ;[ GkB[ eh nz; ;wkB S[N? j?.

nBeK oes-phi :[ZX-G{wh ftu T[m e eq'X Bkb fco izr ftu i[ZN
rJ jB. gquzv uzvh dh ewkB s'I ;{oi dhnK feoBK (nz;) tKr sho S[Nd

wkfo fpdko dJ ;[ GJ fcfo b? wz[rok fiw[ XkB e[N? j?.

jB. (uzvh B T[BQK ~) wko e BFN eo fdZsk j?, (go) T[j fco j'o j' rJ

;qT[Bs fpzd nBe T[m ofB eq[X e? i[X e' co i[N? j?.

u`v dJ f;o y`v i[d efo fpbB s iB fpb s[N? j?. 160.

jB. (dth T[BQK ~ fJzi e[Ndh j?) fitI w'jb Bkb XkB e[NhId jB. uzvh
B yzv Bkb (T[BQK d) f;o fJzi tyo eo fdZs jB wkB' fpb-fpqS Bkb'I fpbcb

N[ N

oes-phi

;qT[Bs fpzd nBe GJ nf; b? efo u`fv ;[ n?; T[m j?.


p{zdB s T[fm e? pj[ dkBt pkBB pkfod ikB[ t[m j?.
cfo e[t`fv gqu`fv ;zGko e? pkB gqjko ;zxko ;[N j?.
n?; T[m fcfo ;qT[B s d?s ;[ wkBj[ ;hs s o'w T[m j?. 161.

cfo T[m X[fB e efo e? ;[fB e? w[fB e' S[fN fXnkB[ rfJU j?.
G{b rJ ;[o e n;tkB r[wkB B ;qT[Bs fpzd rfJU j?. 162.
d'jok

;zGkb

g?dk j' e, sbtkoK cV

fJzi

e shoK dh wko
T[m

e uzvh tb

fJ;

soQK T[m

oj

;ko

jB

Bkb

wkB'

oes-phi

;ko ;zxko

mzv

Bkb

fJeZm

j'

fdZs jB.

o'w

rJ

yV

jB

j'

ns

(go)

rJ

}'o

fco

bj{ s'I d?Is

j'D.161.

Bkb

gquzv

uzvh

xo

fbnk j?. uzvh ns Fo B fwb e d?IsK dh ;koh ;?Bk ~ wko fdZsk j?. (T[BQK
B) fco T[m e nfijh X[B ehsh (fi; ~) ;[D e w[BhnK dk fXnkB S[N
frnk

j?.

fw fN n k

dtfsnK

dh

j'F

r[zw

j'

rJh

j?,

go

oes-phi

dk

r[wkB

BjhI

j ? . 162 .

d'jok

oes-phi

oesphi ;' u`fvek fJT[ ehB' po i[X[.


nrBs GJ dkBt sp? eS[ B p;kfJU e[qX. 163.

nBe

e (tXd jB). bj{ dhnK p{zdK s'I (d?Is) g?dk j' oj jB (ns T[j fJzi)
sho (ubkT[Id jB) wkB' pdbK B MVh bkJh j't. gquzv (uzvh) B fco XB[F

;qT[Bs fpzd GJ fJem po u`fv gquzv e xfo bfJU j?.


u`fv nT[ f;zx d[j{` fwb e? ;p d?sB e' db wko dfJU j?.

j' D .160.

nDfrDs

d?Is

Bkb

uzvh

fJ;

soQK

dk

g?dk

j'

rJ

(ns

T[BQK

T[s

fdFktK

s'I

pj[s

;ko

d?IsK

r[bkp

dhnK

;qFm
dth

:[ZX
d)

ehsk,

eq'X

dk

go

sd

jh

e'Jh

t;

ufbnk.163.
;P?:k

;P?:k

d;K

gfy d;' fd; s pj[ dkBt u`fv gquzv suh nyhnk.


sp b? e feqgkB i[ ekN dJ nfo c{b r[bkp eh fiT[ gyhnk.
;qT[B eh ShN goh sB u`fv e ;' T[gwk eft B byhnk.
iB[ ezuB wz&fdo w? iohnk ifo bkb wBh i[ pBk oyhnk. 164.

bJhnK.

ekbh gqsS GJh fsj s ofB c?b ojh G: Gho[ gqGk ;h.
wkBj[ f;qzr ;[wo e' c'fo e? Xko goh Xfo g? iw[Bk ;h. 165.

wDh

cpk

b?

gzyVhnK

gquzv

tKr

uzvh

t?ohnK

B
~

nZyK
eN

sD
fdZsk.

oyh

j't .164.

uzvh B pj[s eq'X eo e :[ZX ehsk ns fJ; soQK ehsk (fitI) wX{
(d?Is)
nkgD
j'Jh

Bkb ftFD{ (nfpBkFh B ehsk ;h). d?IsK d wkoB


wZE s'I nZr dh (fJe) bkN eY bJh. T[; (bkN)
(i')

:[ZX-G{wh

ftu

vog'eK

bJh

G?

(nEtk ekbh fJzi gqrN j'Jh) wkB' ;[wo


T[s iwBk dh Xko gJh j't .165.

wo[ jfbU djfbU ;[ob'e[ d;' fd; G{Xo Gkis Gkoh.


ukfb gfoU fsj uT[dfj b'e w? pqjw GfJU wB w? Gqw Gkoh.

sbtko

uzvh d Foho T[s bj{ dh (fJe) fSN nk gJh, T[; (fdqF dh) T[gwk eth
~ fJj ;[Mh wkB' ;'B d xo (@wzfdo#) ftu iVhJ B ;'B (@ifo#) ftu bkb

eq[X e? i[X efoU pj[ u`fv B Js' efoU wX[ ;' nfpBk;h.
d?sB e pX ekoB e' fBi Gkb s i[nkb eh bkN fBek;h.

sd'I

ty

fdFktK

dh

uwe

gops

dh

pD
u'Nh

bJh (uzvh B)
s'I ekbh gqrN

g;o
~

GzB

rJh
e

j?.
Xosh

(T[; tb ) ;[w o gops fjb frnk, dt -Broh ;fjw rJh ns d;K


ftu tv- tv gops GiD br gJ. u"d K b'e K ftu jb-ub wu

rJh ns pqjwk d wB ftu th Gkoh Gow g?dk j' frnk. fFt (@iNh#) dk

120

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

fXnkB ofjU B iNh ;[ cNh Xfo :" pfb e? oB w? febekoh.


d?sB e pfX ekoB e' efo ekb ;h ekbh feqgkB ;zGkoh. 166.

ufosq

(T[efs

fpbk;)

120

fXnkB th bfrnk B ofj ;fenk, ns Xosh th cN rJh (id'I) pb g{ote


(uzv h B) febekoh wkoh. d?IsK d wkoB bJh ekbh B jZE ftu ekb-;wkB
feqg kB

XkoB

eo

fbnk.166.

d'jok

d'jok

uzvh ns ekbh B fwb e fJj ftuko pDkfJnk fe w?I (uzvh) wkodh

uzvh ekbh d[j{` fwfb ehB' fJj? fpuko.

jK ns s{z (ekbh) bj{ ghIdh ik. (fJ; soQK n;hI) t?oh db wko fdnKr.167.

jT[ jfB j' s{ ;qT[B gh nfo dfb vkofj wkfo. 167.

;P?:k

;P?:k

ekbh ns Fo ~ Bkb b? e uzvh B ;ko (oes-phiK ~) xo fbnk


fitI (pB ~) dktk nrBh g? iKdh j?. uzvh d pkDK d si d gqGkt ekoB

ekbh nT[ ejfo ;`fr b? u`fv ;[ xo ;p? pB i?; dtk g?.


u`fv e pkBB si gqGkt s d?s io? i?; JhN ntk g?.
ekfbek ;qT[B ghU fsB e' eft B wB w? bh:' GkT[ Gtk g?.
wkBj[ f;zX[ e Bho ;p? fwfb XkfJ e? ikfJ go' j? stk g?. 168.

d?Is (fJ; soQK) ;V rJ fi; soQK fJNK nkt ftu (;VdhnK jB). ekbek B
T[BQK dk bj{ gh fbnk, eth d wB ftu (fJ; fdqF ~ ty e) GtkBh (Gtk)
gqfs fJj Gkt g?dk j'fJnk wkB' ;w[zdo dk ;kok ib fwb e (row) st
T[s ik fgnk j't (feT[Ife ib row st T[s g?IfdnK jh ]sw j' iKdk
j?).168.

u`fv jB no[ ekfbek e'g e? ;qT[Bs fpzdB ;' fJj ehB'.

uzvh B wkfonk ns ekbek B eq'XtkB j' e oes-phiK Bkb fJ; soQK


sd'I sbtko ;zG kb e ns tzr ko e febe wko e ;ko (d?Is) db

yr ;zGko jeko sp? febeko fpdko ;G? db[ dhB'.

ehsk

nkfwy ;q'B nfuU pj[ ekfbek sk Sfp w? eft fJT[ wfB uhB'.

BFN eo fdZs. ekbek B pj[s wk; ykfJnk ns bj{ ghsk, fJ; (fdqF) dh
Sph eth d wB ftu fJzi gJh wkB' G[y Bkb nks[o j'J wB[Zy B pj[s ;kok

wkB' S[Xkso[ j[fJ e? wB[S ;[ ;kbB bk;fj ;' pj[ ghB'. 169.

F'o pk
i[X oesq phi efo:' XoBh go ;' ;[o dys ;ko.

ghsk

j't

;q'Bs p{zd go? nut? ;G yr b? uzv gquzv ;zGko. 170.

(yZ g oK

ftu)

sbtko

Bkb

j't . 169.

g? I dhnK
(;G

~)

jB

(T[ j )

wkodh

iKdh

;kohnK

gh

iKdhnK

jB

ns

gq u z v

uz v h

j?. 170.

ekbh ns uzvh B XB[F XkoB eo e d?Is Bkb fB;zr :[ZX wukfJnk.

ekbh nT[ u`fv e[tzv ;zGko e d?s ;' i[X fB;zr ;fiU j?.
wko wjk oB wX GJh gjoe bT[ ;ko ;' ;ko pfiU j?.
;qT[Bs fpzd frfoU XoBh go fJT[ nf; ;' nfo ;h; GfiU j?.

:[ZX ftu
oes-phi

pj[s wko' wko j'J h, fJe gfjo se b'j Bkb b'j k yVfenk.
Xosh T[ s fvr fgnk ns sbtko Bkb t? o h (d? I s) dk f;o

wkB' nshs efo:' fus e XBtzs ;G? fBi wkb sfiU j?. 171.

efNnk

frnk,

fd Z s k

j't.171.

;'omk

;'omk

uzvh dfJU fpdko ;qT[B gkB ekbh efoU.

soQK

fSB w? vkfoU wko ;qT[Bs fpzd dkBt wjk. 172.


wkoe`v g[okB ;qh uzvh ufosq T[efs fpbk; oes phi
Bkw gzuw' fXnkfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 5.

ykfJnk

T[m yV'Id ;B. i'rDhnK u"jK gkf;nK tb g;o rJhnK ;B (fiBQK d) f;o
T[s iNktK jB ns jZEK ftu tZv tZv yZgo jB. (fijVhnK) bj{ dh p{zd

i[rfB nkfB fcoh uj{` Uo s ;h; iNk efo ygo Gko.

;qh

;b{D k

oes-phi B Xosh T[s i' :[ZX ehsk, T[; ~ ;ko dts tyd ;B.
bj{ dhnK fisBhnK th p{zdK fvrdhnK ;B, (T[BQK s'I) nBe o{g Xko e (d?Is)

ise ;"qB eh p{`d fro? T[fm sse o{g nBefj Xko.

fJfs

ns

wkB'

XBtkB

fuZs

t?okrh

eo

;kok

wkb-XB

fsnkr

uzvh B (oes-phi ~) gkV fdZsk j? ns ekbh B bj{ ghsk j?. (fJ;


d'j K B fwb e) tZv d?Is oes-phi ~ fSD Go ftu wko ;[f Nnk

j?.172.
pXfj

fJE

;qh

wkoezv g[okD d
BK tkbk gzitK

uzvh ufosq T[esh fpbk; gq;zr d @oes-phi


nfXnkfJ ;wkgs j'fJnk ;G F[G j?.5.

pX#

121

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

;P?:k

ufosq

(T[efs

fpbk;)

121

;P?:k

E'V pu-y[u (d?Is) oD-G{wh ~ Sv e Gid j'J ;[zG ns fB;[zG e'b

s[S pu Gi e? oB fsnkr e? ;[zG fB;[zG g? ikfJ g[eko.


;qT[Bs phi jfBU d[j B fwfb nT[o wjk GN wko fpdko.
fJT[ ;[fB e? T[fB e w[y s sp p'fb T[fmU efo yr ;zGko.
fJT[ jfB j' po u`fv gqu`fv nik pB w? fiw f;zx gSko. 173.

ik e g[ekoB br (fe uzvh ns ekbh) d'jK B fwb e oes-phi ~ wko


fdZsk j? ns j'o th Bkwh ;{ow wko e BFN eo fdZs jB. T[BQK d w{zj
s'I fJ; soQK ;[D e sd'I (okik ;[zG) jZE ftu yVr ~ ;zGkbfdnK j'fJnK
p'b T[fmnk (w?I) gquzv uzvh ~ pb-g{ote fJ; soQK wkoKrk fitI pB ftu
Fo

d'jok

peoh

gNekT[Idk

j?. 173.

d'jok

;eb eNe e GNB e' dfJU i[X e' ;ki.


;;sq gjo e? fJT[ efjU jfBj' u`vfj nki. 174.
;P?:k

;koh ;?Bk d ;?fBeK ~ :[ZX dk ;kwkB (Fk;sq-n;sq nkfd) d fdZsk.


(;[zG B) F;sq XkoB eo e fJzi fejk fe (w?I) uzvh ~ ni jh wkoKrk.174.
;P?:k

eq'XtkB

e'g e? ;[zG fB;[zG uY X[fB d[zdfG eh d;j{` fd; XkJh.


gkfJe nrq GJ wfX pki oEh oE ;ki e? gkfs pBkJh.
wks wszr e g[ziB T{gfo ;[zdo s[zr X[ik cjokJh.
;eq ;' i[X e js wB' Xfo Skfv ;gS T[v frookJh. 175.

d'jok

j' e ;[zG

ns fB;[zG

(d'jK

BrkfonK dh X[B d;K fdFktK ftu g;o


j'J, wZX ftu x'V-uVQ (ns fco) oEK

GoktK)

B uVQkJh

eo

fdZsh

ns

rJh. ;G s'I nr g?db (;?fBe)


tkfbnK B uzrh soQK eskoK pDk

bJhnK. w;s jkEhnK d M[zvK T[s ;[zdo T[ZuhnK X[iK M[b ojhnK jB. (fJzi
gqshs j[zdk j?) wkB' fJzdo (;eq) Bkb :[ZX eoB bJh yzGK tkb (;gZS) tv
tv gops Xosh ~ Sv e T[v (ik oj j'D).175.
d'jok

;[zG fB;[zG pBkfJ db[ xfo bfJU frooki.


etu nzr ef; e'g efo T[m f;zx fiT[ rki. 176.
;P?:k

;[zG

ns

fB;[zG

dbK

dh

ftT[Is

eoe

;[wo

gops

(@fro

oki#)

~ xo fbnk j? ns FohoK T[s etuK ~ e; e ns eq'fXs j' e Fo tKr


ri T[ m jB.176.
;P?:k

nfs

;[zG fB;z[G ;[ pho pbh wfB e'g Go oB G{wfj nkJ.


dyB w? ;[G nzr T[szr s[ok efo si Xok go XkJ.
gr ;' bgNkJ.

X{o T[vh sp sk fSB w? fsj e eBek

mT[o nvhm e i? eop efj sfi wB' wB ;hyB nkJ. 177.

pbtkB

;{o w ;[zG

ns fB;[zG

eq'f Xs

j' e oD-G{w h

ftu

nkJ

jB. dyD ftu (fiBQK d) Foho F[G jB (T[j) T[Zu x'fVnK (T[s ;tko) s}h
Bkb Xosh T[s Gi ik oj jB. sd'I X{V T[vh j? ns T[; fSD ftu T[; d
}Zo T[BQK d y[oK ~ ik br jB (noEks y[oK Bkb X{V uzpV rJh j?). (fJzi
gqshs j[zdk j?) wkB' nDfd;dh EK (;[nor) ~ fisD bJh (y[oK s'I) shposk
f;yD tk;s }ZfonK d o{g ftu wB[Zyh wB f;fynk b?D nkJ j'D.177.

d'jok

d'jok

u`fv ekfbek ;qtB w? sfBe GBe ;[fB bhB.


T[sfo f;qzr fro oki s wjk e[bkjfb

ehB. 178.

(fJ;
fdZ s k

1H @eB sk# 2H @gqpb pb#

(d{i gk;) uzvh ns ekbh B th ezBK Bkb


bJh T[BQK B) ;[wo gops dh u'Nh s'I T[so
j? . 178.

E'Vh fpVe ;[D bJh.


e y{p jbk-r[bk wuk

122

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;P?:k

uzvh

ekbh e peq fpb'eB s ;[ T[fmU wB w? Gqw fiT[ iw ikB'.


pkB ;w{j ubkfJ dJ febeko T[fmU i[ gqb? xB wkB'. 179.

(T[efs

fpbk;)

122

;P?:k

gquzv uzvh ~ nkT[IfdnK ty e (F[zG) d?Is B wB ftu pj[s eq'X ehsk.

nkts dfy e? uzv gqu`fv e' e'g efoU wB w? nfs dkB'.


Bk; eo' fJj e' fSB w? efo pkB ;zGko pv' XB[ skB'.

ufosq

fJ; (dth) ~ fSD ftu BFN eo dtKrk. (fJj Gkt wB ftu Xko e)
pkD ~ ;zGkb e tv XB[F ftu fyfunk. ekbh d w[y (peq) ~ tyD Bkb
(T[; d) wB ftu Gow g?dk j'fJnk fe (fJj) iw tork j?. (fco th T[;
B) ;ko pkD ubk fdZs ns (fJ; soQK) uh] T[fmnk wkB' gob' tb d pdb
(rid

p?oB e xB ; db g?fm bfJU efo w? XB[ ;kfJe[ n?;.

j 'D ) . 1 7 9 .

t?ohnK d
cV fbnk.

pdb tor db ftu tV e


ekb gops tor d?Is (fJ;

(uzvh
soQK)

B) jZE ftu XB[Fwko fdZs fi; soQK

f;nkw gjko ; d?s jB sw i?; jo oft eh feoB? ;.

pkD

Gki rJh X[iBh vfo e? efp e'T{ ej? fsj eh Sfp e?;.

;{oi dhnK feoBK Bkb jBok ]sw j' iKdk j?. (uzvh d) vo Bkb (d?Is)
;?Bk Gi rJh, T[; dh Sph ~ e'Jh eth fetI efj ;edk j?, fitI Ghw d

Ghw e' ;qT[B GfoU w[y dfy e? Skfv ub oB eT[oT[ i?;. 180.
efps[

nkfrnk gkfJ ;[zG eh ;[ wjkpho Xho i'X nkJ u`fv T[go ;[ eq'X e? pBh mBh.
u`fvek b? pkB nT[ ewkB ekbh feogkB fSB wfX e? e? pb ;[zG eh jBh nBh.
vos fi ys wjk gqs ehB pkBB ;' fpub fpEo n?; Gkirh nBh feBh.
i?; pko{Eb w? ;p{j pj gT[B j{` e X{o T[fv ub j[fJ e e'fNe eBh eBh. 181.

bj{

Go

w{zj

ty

e"ot

oD-G{wh

Sv

ub

jB.180.

efpZs

;z[G dh nkfrnk gqkgs eo e wjkpbh ns XhoitkB :'X eq'X -g{o te


;i-Xi e uzvh T[go uVQ nkJ. uzvh B XB[F ns pkD ns ekbh B feqgkB
XkoB eo e pb-g{ote fSD ftu jh F[zG dh ;?Bk (nBh) ~ wko fdZsk. vo
d wko :[ZX-G{wh Sv rJ, (T[BQK ~) pkDK (dh wko) Bkb G{sB pDk fdZsk ns
ftufbs (d?Is) ;?Bk fJ; soQK fyzv-g[zv rJh fi; soQK os d Eb ftu jtk
d M"Ie (@;p{j#) Bkb X{V d eo'VK }Zo T[vD br iKd jB.181.

;P?:k

;P?:k

ekbh B yVr ns uzvh B XB[F b? e d?Is ~ ty e fJT[I dpekfJnk

yr b? ekbh nT[ uzvh e[t`fv fpb'e e? dkBt fJT[ dpN j?.


ese ukp rJh w[fy ekfbek efsB e f;o u`fv eN j?.

j?. eJhnK ~ ekbh w{zj Bkb uZp rJh j? ns eJhnK d f;o uzvh B eN

;qT[Bs f;zX[ GfJU Xo w? oB Skv rJ fJe d?s cN j?.

fdZs jB. Xosh T[s bj{ dk ;w[zdo pD frnk j?. (eJh d?Is) oD-G{wh
Sv rJ jB (ns eJh) d?Is }]wh j'J gJ jB. (i' :[ZX ftu'I Gi e rJ

;[zG g? ikfJ ejh fsB fJT[ pj[ pho wjk fsj mT[o bN j?. 182.

d'jok

jB) T[BQK B ;[zG e'b ik e fJT[I (rZb) ejh (fe) pj[s ;ko
oD-G{wh ftu bN gJ jB (noEks wko rJ jB).182.

;P?:k

nkfJ; gkfJ ;G? ;esh ufb e? sjk u`fv gquzv g? nkJh.


dth efjU fsB e' eo nkdo[ nkJh Gb iB[ p'fb gmkJh.
sk Sfp eh T[gwk nfs jh eft B ngB wB w? bfy gkJh.
wkBj[ ;ktB wk; Bdh ufb e? ib okf; w? nkfB ;wkJh. 184.

:'X

d'jok

(fJ; soQK d) fGnkBe :[ZX ~ ty e ftFD{ B ftuko ehsk ns (uzvh

dfy GfJnkBe i[X e' ehB' fp;B[ fpuko.


;efs ;jkfJs e Bfws Gih oBfj wzMko. 183.

wjkB

dh)

;jkfJsk

bJh

(;kohnK)

dt-FeshnK

oD-G{wh

ftu

Gi

fdZshnK.183.

;P?:k

(ftFD{ dh) nkfrnk gqkgs eo e (dtfsnK dh) ;koh Fesh ub


e T[E gquzv uzvh e'b nk rJh. T[BQK dk nkdo eo e dth B @ihT{ nkfJnK#
fejk wkB' p[bktk Gi e (wzrtkJhnK
eth B nkgD wB ftu (uzrh soQK)
Bdh

ub

;w[zdo

ftu

nk

;wkJh

j'D). T[; (;wI dh) Sph dh T[gwk


ikD bJh, wkB' ;ktD d wjhB ftu
j't.184.

123

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

123

pkBfB ;kfE jB pb[ e? oB w? pj[ nkts pho frokJ.

dtfsnK d tv db ~ ty e FeshFkbh tho (d?Is) :[ZX eoB bJh


;kjwD nk rJ. (T[BQK d?Is) thoK ~ nkT[Id j'fJnK (ty e uzvh B) pb-

dkVB ;kfE upkfJ rJh efb nT[o rj? uj{` Ufo prkJ.

g{ote

dfy wjk db dtB e' po pho ;[ ;kw[j i[X e' XkJ.

oktB ;' fo; e? oB w? gfs Gkbe fiT[ frooki ubkJ. 185.

shoK

Bkb

oD

ftu

wko

fdZsk.

(T[BQK

ftu'I

eJhnK

~)

ekbh

dkVQK

Bkb up rJh ns (eJh) j'oK ~ cV-cV e u"jK gkf;nK ftu ;[N fdZsk,
fitI oktD Bkb r[Z; j' e ikwtzs (Gkbe-gfs) B :[ZX ftu tv tv gops
;[ N

j' D .185.

co b? gkfB feqgkB ;zGko e? d?sB ;' pj[ i[X efoU j?.

fco

(ekbh

B)

jZE

ftu

feqgkB

;zGkb

e d?IsK

Bkb

pj[s

:[ZX

ehsk

r{d pfjU nfo ;h;B s eft B fsj e' fJj GkT[ XfoU j?.

j?. (sbtko Bkb) pj[s (;{ow) eN tY ;[N jB ns G{wh T[s fvr gJ


(;{ofwnK d FohoK ftu'I) bj{ tr fojk j?. t?ohnK d FohoK ftu'I trdh

wkB' gjko e f;qzrj[ s XoBh go nkfB s[;ko gfoU j?. 186.

fwM (~ ty e) eth B fJj Gkt efYnk j? wkB' gops dh u'Nh s'I Xosh

wko fpdko ;zxko dJ pj[ G{fw go GN ;qT[B MfoU j?.

d'jok

T[s

po\

;P?:k

gJh

j't .186.

id'I e'Jh T[gk B fojk (sK d?IsK dh) ;koh ;?Bk Gi rJh. (T[; tb)
F[zG

fBFz[G

fejk

fe

s{z

jh

db

b?

(bVB

bJh)

ik.187.

;P?:k

wkB e? ;[zG e' p'b fB;[zG[ ufbU db ;kfi wjk pfb n?;.
GkoE fiT[ oB w? fof; gkofE eq[X e? i[X efoU eoB? ;.

soQK

u`fv e pkB br pj[ d?s eT[ c'fo e? gko GJ sB e?;.

g{ote

;ktB wk; feq;kB e yfs T[r wB' XkB e nze[o i?;. 188.

fvr

d'jok

Gkr rJh X[iBh ;G? ofjU B eS{ T[gkT[.


;[zG fB;[zGfj ;' efjU db b? s[w j{` ikT[. 187.

(@s[; ko#)

F[zG d p'b (j[ew) wzB e


s[o fgnk fi; soQK wjkGkos
eoB

Bkb

:[ZX

ehsk ;h.

wjkpbh fBF[zG nkgDk db ;ik e fJ;


(dh izr tb) noiB (@gkofE#) B eq'X

uzvh d pj[s

;ko pkD

d?Is

br, T[j

sB ~ uho e fe; soQK gko j' rJ, wkB' ;ktD d wjhB ftu fe;kB d
ys ftu XkB d nze[o fBeb j'D.188.

pkBB ;kE frokfJ dJ pj[o' nf; b? efo fJT[ oB ehB'.

(gfjbK) pkDK Bkb fvrk fdZsk ns fco jZE ftu sbtko b? e fJ;
:[ZX ehsk fe ;koh (d?Is) ;?Bk ~ wko e BFN eo fdZsk, (cb;o{g)

wkfo fpdkfo dJh X[iBh ;G dkBt e' pb[ j[fJ rfJU ShB'.

soQK

;qT[B ;w{fj gfoU fsj mT[o sjk eft B i;[ fJT[ wB uhB'.

t?oh dh Fesh wZmh g? rJh. T[; ;EkB T[s pj[s nfXe bj{ fgnk j'fJnk

;ks j{` ;kro e' ofu e? fpfX nkmt' f;zX[ efoU j? BthB'. 189.

j?. (T[; dk) :F eth B wB ftu fJ; soQK ikfDnk j? wkB' ;ZsK ;w[zdoK
~ pDk e pqjwk B (bj{ dk) nZmtK BtK ;w[zdo pDkfJnk j't.189.

b? eo w? nf; u`fv gquzv ;[ eq[X GJh oB wX boh j?.


ojh

o{g fdykfJ GfJnkBe fJT[ n;[o`gfs Gqks eh eqKfs joh j?.

pj[s (\"i) wko ;[Nh j?. fJ; soQK fGnkBe o{g ftyk e fB;[zG (n;[o gsh
Gqks) dh uwe ~ BFN eo fdZsk j?. bj{ Bkb Xosh bkb j' rJh j?, wkB'

;qT[B ;' bkb GJh XoBh ;[ wB' nzr ;{jh eh ;koh eoh j?. 190.
d?s ;zGkfo ;G? ngB' pfb u`fv ;' i[X e' cfo no j?.
nk:[X Xkfo bo? oB fJT[ iB[ dhge wfX gszr go j?.
uzv gquzv e[tzv ;zGkfo ;G? oB wfX d[ N{e eo j?.
wkB' wjk pB w? po fpqSB ekfN e? pkYh i[d e? Xo j?. 191.

(Xosh

j?

gquzv uzvh jZE ftu sbtko XkoB eo e eq'fXs j'Jh oD ftu bV


ns us[ozrDh ;?Bk ~ pb-g{ote BFN eo fdZsk j?. ekbh B th

c'o dJh us[ozr uw{z pb[ e? pj[ ekfbek wkfo Xoh j?.

B)

;{j

ozr

dh

;kVQh

gkJh

j'Jh

j't.190.

;ko d?Is nkgDk pb (;zGkb e) uzvh Bkb :[ZX eoB bJh fco vN
j'J jB. F;sq Xko e :[ZX-G{wh ftu fJzi bV oj jB wkB' dht ftu gszr
g? oj j'D. gquzv uzvh B XB[F ;zGkb e ;G d oD ftu d' d' N'N eo
fdZs jB, wkB' wjk pB ftu fsqykD B tv tv fpqS eN e tyo oy
j'D.191.

124

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

ufosq

u`fv e ;kw[j nkfB nfoU nfs i[X[ efoU gr[ Bkfj NfoU j?.

wB

(id'I e[M) db wko fbnk


ftu eq'X ehsk ns uzvh d

u`fv e pkB bfrU w[y d?s e ;qT[B ;w{j XokfB gfoU j?.

:[ZX

ehsk

wko bfJU db[ nT[o GfiU wB w? sp e'g fB;[zG efoU j?.

wkBj[ okj[ rqf;U BfG GkB[ ;[ ;qT[Bs e' nfs pT[B efoU j?.192.

ns

fJe

edw

th

ftu br sK pj[s ;kok bj{


B ;{oi ~ rq; fbnk j't

(T[efs

fpbk;)

124

frnk ns j'o Gi frnk sd'I fBF[zG B


;kjwD nk e vN frnk. (T[; B) ]{p

fgS

jNkfJnk.

uzvh

Xosh T[s nk fgnk


ns (;{oi B) bj{

pkD

d?Is

w[y

wkB' nkekF ftu okj{


dh tvh T[bNh ehsh

j't.192.
;Kr ;zGkfo eo` pb[ Xko e? u`fv dJh fog[ Gkb w? n?;.

(dth B) jZE ftu ;Kr ~ XkoB eo e ns ;kok pb nofis eo

;qT[B eh Xko ubh gE T{oX ;' T[gwk ;[ GJh ej[ e?;.

e t?oh (d?Is) d w;se ftu fJ; soQK y'Gh, (i') }'o Bkb f;o d b'j d
N'g ~ c'V rJh ns (;Kr dh) u[zi gNe ~ gkV e gko j' rJh. (d?Is

wkB' wj; e sh;o B?B eh i's T[d's GJh y[b s?;. 193.

i'o e? c'o rJh f;o sqkB e' gko GJh gN ckfo nB?;.

wZE

s'I)

bj{

dh

Xko

(fBeb

e)

T[go

tb

ubh,

T[;

dh

T[gwk

fe;

soQK dh j'Jh, wkB' fFt d shi B?B d y[bQD Bkb (T[; dh) i'fs gqrN j'Jh
j't.193.

d?s fBek; e? ;Kr tj? pfb e? sp u`fv gquzv e dhBh.

T[jh ;Kr (nkgD Foho s'I) eY e d?Is B }'o Bkb gquzv uzvh ~
(T[j ;Kr) T[; (d[ork) d w{zj ftu ik brh, (cb;o{g) pj[s ;kok

ikfJ brh fsj e w[y w? pfj ;qT[B gfoU nfs jh Sfp ehBh.

wkoh.

fJT[ T[gwk T[gih wB w? efp B fJj Gkfs ;'Jh efj dhBh.

bj{ tfrnk

wkBj[ f;zxb dhg eh Bkfo ro w? s`p'o eh ghe BthBh. 194.

dh T[gwk g?dk j'Jh, T[j fJ; soQK efj fdZsh wkB' gdfwBh (f;zrbkdhg
fJ;soh) d rb ftu gkB dh sk}k E[e fd; ojh j't.194.

i[X[ fB;[zG efoU nfs jh i;[ fJnk Sfp e' efp e' poB?.

ns T[;

B pj[s

F'Gk

tXkJh

j?.

eth

d wB

ftu

fJ;

soQK
dh

fBF[zG B pj[s :[ZX ehsk j?, fJ; Sph dk :F fejVk eth toDB
;edk j?< GhFw, dq'Dkukohnk ns feqgkukohnk B (th nfijk :[ZX) BjhI

Bfj Ghyw d'qfD feqgk no[ dq'Di Ghw B noiB nT[ eoB?.

eo

pj[ dkBt e sB ;qT[B eh Xko S[Nh ;[ br ;o e coB?.

(ehsk) ns B jh Ghw, noiB ns eoB (B ehsk j?) (fJj ;ko wjkGkos


d gqw[y :'X jB). pj[s ;ko d?IsK d sB ftu'I bj{ dhnK sZshohnK c[N

iB[ okfs e? d{fo fpGk; d;' fd; c?fb ubh oft eh feoB?. 195.

ojhnK

jB

(feT[Ife

T[BQK

~)

(fJzi gqshs j[zdk j?) wkB'


feoBK d;K fdFktK ftu

shoK

dhnK

w[yhnK

(cb)

brhnK

oks ~ d{o eoB bJh gqGks


g;o ubhnK j'D .195.

tb

j'JhnK

jB,

;{oi

dhnK

cfo rdk rfj e? bfj e? ufj e? fog[ ;?B jsh bbeko.

uzvh uZeo b? e oD-G{wh ftu X; rJh ns eq'XtkB j' e pj[s


d?Is wko fdZs. fco rdk cV e, ty e, ukj e t?oh dh ;?Bk ~ bbeko

b? eo yr ndr wjk f;o d?sB e pj[ G{ go Mko.

okw e i[X ;w jB{wkfB i[nkB wB' ro{J fro vko. 196.

f;oK T[s wkoh ns (T[BQK ~) Xosh T[s (fyzvk fdZsk). (fJzi gqshs j[zdk
j?) wkB' ;qh okw uzdo d :[ZX tb jB{wkB B tv tv gops fbnk e ;[N

u`fv b? ueq X;h oB w? fof; eq[X ehU pj[ dkBt wko.


1

wkfonk.

(jZE

ftu)

vkYh

fbFethI

(@ndr#)

tZvh

yVr

b?

d?IsK

j'D.196.
fJe

dkBt Je pv' pbtkB feqgkB b? gkfB jeko e? XkfJU.


ekY[ e? yr ;[ u`fvek fwnkB s sk sB phu Gb pfo bkfJU.
N{N gfoU f;o tk Xfo s i;[ fJnk Sfp e' eft e wfB nkfJU.
T{u XokXo T{go s frfoU eke eokb G[izrw ykfJU. 197.
1H @fco#

pj[s

pbtkB

d?Is

jZE

ftu

feqgkB

b? e bbekok wkodk j'fJnk

nr tfXnk. (nr'I) uzvh B fwnkB ftu'I yVr eY e g{o }'o Bkb T[;
d Foho T[s tko ehsk. T[; dk f;o N[ZN e Xosh T[s fvr fgnk. fJ;
Sph

dk

:F

;Zg

dk

ykXk

eth

d wB

j'fJnk

eK

ftu

fJzi

(Xosh

nkfJnk

T[s)

fvr

wkB' T[Zu gops


fgnk

j't.197.

T[s'I

fGnkBe

125

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

tho (BkfJe) fBF[zG dk


d) ;kjwD nk frnk.

pho fB;[zG e' d?s pbh fJe gq/fo s[ozr rfJU ofB ;kw[fj.

ufosq

(T[efs

fpbk;)

125

fJe pbtkB d?Is, x'Vk Gik e


(fi; ~) tyfdnK Xhoi BjhI

oDG{wh ftu
ofjzdk, j[D

dys Xhoi Bkfj oj? nfp e' ;woE j? fpeqw ik wfj.

(dth

u`fv b? gkfB feqgkB jB nfo cfo dJh f;o dkBt sk wfj.

fejVk ;woE j? iK fe; ftu skes j? (i' T[; d?Is Bkb :[ZX eo). uzvh

w[zvfj s[zvfj o[zvfj uhfo gbkB feekB X;h p;[Xk wfj. 198.

B jZE ftu feqgkB b? e (pj[s ;ko) t?oh wko fdZs ns fco (T[j feqgkB)
T[; d?Is d f;o (tb) ubk fdZsh. (T[j feqgkB d?Is d) f;o ~, w{zj ~,
XV ~, (x'V d) gbkD ~, x'V (feekB) ~ uho e Xosh ftu ik e X;
r J h j ?.1 9 8 .

fJT[ ip d?s jfsU po u`fv ;[ nT[o ufbU oB wfX guko.


ejfo e ;w[jkfJ fo;kfJ e? XkfJ e? xkfJ d[ shBe Mko.
u`fv bJh eotko ;zGko jeko e? ;h; dJh pb[ Xko.
ikfJ gfoU f;o d{o gokfJ fiT[ N{Ns nzp[ p:ko e wko. 199.

fJ; soQK id'I pbtkB uzvh B d?Is ~ wko fdZsk, (sK fJe) j'o (d?Is)
bbekodk j'fJnk oD tb ufbnk. Fo d ;kjwD ik e eq'fXs j' e, Gi
e d' fszB }]w brk fdZs. uzvh B sbtko ;zGkb bJh ns g{o }'o Bkb
bbeko e (T[; d) f;o tb ubk fdZsh. (T[; dk) f;o (eN e) d{o ik
fgnk, fitI jtk d M'e Bkb nzp N[N e (ik g?Idk j?).199.

ikfB fBdkB e' i[X[ pfBU ofB d?s ;p{j ;p? T[fm XkJ.

nzs dk :[ZX wfunk ikD e d?IsK d ;ko db T[m e oD tb


jB. b'j Bkb b'jk tidk j?, T[d'I ekfJo b'e :[ZX-G{wh Sv e

Gi
Gi

;ko ;' ;ko eh wko wuh sp ekfJo Skv e? ys gokJ.

gJ

u`fv e yr rdk bfr dkBt ozue ozue j[fJ sB nkJ.

iKd jB. uzvh dh yVr ns rdk tiD Bkb d?IsK d Foho g[o}k g[o}k
j' rJ jB. (fJzi gqshs j[zdk j?) wkB' ;'Nk wko e ns fpqS ~ M{D e wkbh

w{zro bkfJ jbkfJ wB' so[ ekSh B g/v s s{s frokJ. 200.

fpqS

gfy uw{z pj[ d?sB eh g[fB u`fvek nkgB ;;sq ;zGko.

s'I

s{s

fvrkJ

j'D.200.

d?IsK dh pj[sh ;?Bk ty e uzvh B fco nkgD F;sq ;zGkb jB.


d Foho uzdB dhnK rbhnK tKr uho (fdZs jB) ns d?IsK ~

phoB e sB uhfo guho ; d?s jeko gSkfo ;zxko.

;{ofwnK

xkT[ br fsB e' oB G{fw w? N{N go Xo s f;o fBnko.

tzrko e gNek wkfonk j?. T[BQK ~ oD-G{wh ftu xkU br jB (ns T[BQK
d) f;o XV Bkb'I nbr j' e fvr gJ jB. (fJzi gqshs j[zdk j?) wkB'

i[X ;w? ;[s GkB wB' ;f; e ;G N{e i[d eo vko. 201.

:[ZX d ;wI (;{oi d g[Zso) SfBSo B uzdqwk d ;ko N[eV tyo tyo eo
e ;[N fdZs j'D .201.
u`fv gquzv sp? pb Xkfo ;zGkfo bJh eotko eoh efo.
e'g dJhn fB;[zG e ;hf; pjh fJj Gks ojh sotk sfo.
eT[B ;okfj eo? efj sk fSB ;' fpp j'fJ go? XoBh go.
wkBj[ ;ko eh sko b? jkfE ubkJh j? ;kp[B e' ;p[Bhro. 202.

T[;

wkoe`v g[okB
pXfj y;Nw'

uzvh ufosq T[efs


fXnkfJ ;wkgsw.

uzvh

g{oh

Fesh

Bkb

fdqVQsk

fBF[zG d f;o (T[s


efj e/ Fbkxk eo

(eoh)

g{ote

ubkJh
fJE

j?
;qh

(ns

T[;

d'

N[eV

j'

rJ

sbtko

ubk fdZsh), i' g?oK d


;edk j? T[; fSD (d

tko) dh (fe T[j d?Is) d' ckV j' e Xosh T[s fvr fgnk. (fJzi
j[zdk j?) wkB' ;kpD pDkT[D tkb B jZE ftu b'j dh sko b? e

fpbk;
6.

d'jok

gquzv

;zGkb bJh ns/ eq'X eo e


sbftnK se ik gj[zuh. e"D

T[s
fJfs ;qh
fB;[zG

tb

gqshs
;kpB

jB).202.

wkoezv g[okD d uzvh-ufosq T[efs fpbk; gq;zr d


Bkwe StI nfXnkfJ dh ;wkgsh j[zdh j?.6.

@fBF[zG-pX#

d'jok

id'I fJ; soQK dth B fBF[zG (d?Is) ~ wko fdZsk, sd'I fJe d?Is x'V

ip fB;[zG ofB wkfoU dth fJj goeko.


nkfB ;[zG g? fsB ejh ;eb i[X eh pks.

T[s ;tko j' e F[zG e'b Gi e frnk.203. T[; B nk e F[zG e'b :[ZX
dh ;koh tkosk ejh (fe id'I) so Gok (fBF[zG) ~ (dth B) wko fbnk,

sp Gki dkBt ;G? wkfo bfJU s[n Gqks. 204.

sd'I

Gkfi d?s fJe ;[zG g? rfJU s[ozrw vkfo. 203.

;ko

d?Is

(oD-G{w h)

ftu'I

Gi

nkJ.204.

126

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;P?:k

;[zG fB;[zG jfBU ;[fB e? po phoB e fufs S'G ;wkfJU.


;kfi ufVU ri pki ;wki e? dkBt g[zi bhJ oB nkfJU.
G{fw GfJnkBe b'E goh bfy ;qT[B ;w{j wjk fp;wkfJU.
wkBj[ ;ko;[sh T[wvh ib[ ;kro e fwfbp ej[ XkfJU. 205.

u`v gqu`fv ;[ ejfo ekfbek nT[ ;esh fwfb i[X efoU j?.
dkBt ;?B jsh fJBj{` ;G fJT[ efj e? wfB e'g GfoU j?.
pzX[ epzX gfoU ntb'e e? ;'e e? gkfJ B nkr? XfoU j?.
XkfJ ;feU B GfJU GfJ Ghsj uhsj wkBj[ bzr[ gfoU j?. 206.
cfo efjU db e' ip ;[zG ;[ wkfB ub sp d?s xB.
rioki ;[ pkiB e n;tko oEh oE[ gkfJe eT[B rB?.
sjk xo bJh uj{` Uo s u`fv wjk sB e sB dhj pB?.
wB' GkB[ e' SkfJ bfJU T[wv? xB x'o xwzv xNkfB ;B?. 207.

d'jok

uj{` Ufo xo' gfoU sp? uzv fJj ehB.


ekbh ;' jf; fsB ejh B?B ;?B efo dhB. 208.
efps[

es wkfo vko nT[ ese upkfJ vko ese prkfJ vko ekbh e'g sp jh.
pki ri Gko s s' ByB ;' ckfo vko n?; oB G? eo B GfJU nkr? ep jh.
Gkr pj[ pho ekj{` ;[X B ojh ;oho jkb ukb goh wo nkg; w? dp jh.
gfy ;[o okfJ wfB joy pYkfJ ;[o g[izB p[bkfJ eo? i?i?eko ;p jh. 209.

eq'XwkB GfJU efjU okik ;G d?sB e' n?;' i[X[ ehB' ekbh vkfo:' pho wko e?.
pb e' ;zGkfo efo bhBh eotko Yko g?m' oB wfX wko[ wko[ fJT[ T[uko e?.
;kE GJ ;[zG e ;[ wjk pho Xho i'X bhB jfEnko nkg nkgB ;zGko e?.
n?; ub dkB' oft wzvb SgkB' wkB' ;bG T[vkB' g[zi gzyB ;[ Xko e?. 210.

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

126

;P?:k

F[zG B fBF[zG dk wkfonk ikDk ;[fDnk (sK T[;)


eq'X Go frnk. (T[j) jkEhnK ns x'fVnK d ;w{j ~
ns d?IsK d db Bkb b? e oD-G{wh ftu nk vfNnk.
G{wh ftu gJhnK b'EK ns bj{ d SgV (;w{j) ~ ty
wB ftu) pj[s j?okB j'fJnk. (fJzi gqshs j[zdk j?)
;o;tsh Bdh T[wv e ;kro d ib ftu fwbD

pbtkB d fus ftu


;ik e uVQ ufbnk
(T[;) fGnkBe :[ZXe (okik F[zG nkgD
wkB' (bj{ Bkb Goh)
ik ojh j't.205.

gquzv uzvh, Fo, ekbh ns dt-FeshnK B fwb e :[ZX ehsk j?. @fJBQK
B d?IsK dh ;koh ;?Bk wko fdZsh j?# -- fJj efj e (F[zG dk) wB eq'X Bkb
Go frnk. Gok (fBF[zG) dk fgnk j'fJnk XV ty e d[y Bkb (T[; B) nr
g?o BjhI Xfonk. (T[j fJsBk) G? Ghs j' frnk fe (nr) ub B ;fenk,
(fJzi gqshs j[zdk j?) wkB' fuso ~ bzr g? frnk j't.206.
id'I fco F[zG B \"i ~ j[ew fdZsk sd'I pj[s ;ko d?Is wzB e
~) ub gJ. tv tv jkEhnK ns x'fVnK d ;tko, oEK tkb, oE
g?db ;?Bk (dh e"D) frDsh eo ;edk j?. tZv FohoK tkb d?IsK B
u"jK gkf;nK s'I wjkB uzvh ~ xo fbnk j? (fJzi gqshs j[zdk j?) wkB'
j'J xD pdbK dhnK ridhnK j'J hnK xNktK B ;{o i ~ Ye
j't.207.

(:[ZX
ns
T[E
T[wv
fbnk

d'jok

j;

id'I u"jK gkf;nK


ekbh ~ fejk

s'I xok g? frnk sd'I uzvh B fJj ezw


ns nZyK Bkb ;zes eo fdZsk.208.

ehsk

fe

efpZs

(uzvh d ;zes eoB s) ekbh B eq'X eo e fesB jh wko fdZs,


fesB jh up ;[N ns fesB jh (u[e e) go ;[N fdZs. tv tv jkEh ns
x'V sK Bj[znK Bkb uho ;[N. nfijk fGnkBe :[ZX nr ed th BjhI j'fJnk
;h. pj[s ;{ow Gi ub, fe; ~ Foho dh th ;[X B ojh. (nfijh) jbub wuh fe (nBe ;{ow) nkg; ftu jh (fJe d{i d jmK nk e) dp
e wo rJ. dtfsnK dk okik fJzdo (d?IsK ~ wodk) ty e wB ftu gq;zB
j'fJnk ns dtfsnK d ;ko N'fbnK ~ p[bk p[bk e i? i? eko eoB
brk.209.
;kfonK d?IsK ~ eq'XtkB j' e okik F[zG B fejk fe ekbh B nfijk
:[ZX ehsk j? ns ;{ofwnK ~ wko ;[fNnk j?. (F[zG B nkgD) pb ~ ;zGkb
e jZE ftu sbtko ns Ykb geV bJh ns wko' wko' p'bdk :[ZX-G{wh
ftu tV frnk. wjkB pbtkB ns XhoitkB :'X nkgD nkgD F;sq
;zGkb e F[zG d Bkb s[o gJ. d?Is fJ; soQK ub gJ wkB' ;{oi-wzvb ~
b[e'D bJh fNvh db yzG XkoB eo e T[fvnk ik fojk j't.210.

127

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;P?:k

dkBt ;?B by? pbtkB ;[ pkjfB u`fv gqu`v GqwkB'.


ueq nbks eh pks px{oB Ssq Bjh ;w nT[ yo;kB'.
skfoB wkfj ;[ n?;' fcfoU iB GT[o Bjh ;oskfj pykB'.
nT[o Bjh T[gwk T[gi? ;[ d[j{` o[y ejfo e w[y wkB'. 211.

uzvh

;?B ngko jekfo ;[Xkfo fpdkfo ;zxkfo dJh ofB ekoh.


ys GfJU sjk uko ;T[ e'; bT[ ;' T[gwk eft dfy fpukoh.
g{oB Je xoh B goh fi fro Xfo g? Eo fiT[ gsMkoh. 212.

ukb gfoU ntBh f;roh jo i{ jfo nk;B s T[fm Gkrk.


;{y rfJU sq; e? jfo jkfo ;[ ;zefs nze wjk GfJU ikrk.
bkr ofjU bgNkfJ ro wfX wkBj[ w[zv eh wkb e' skrk. 213.

u`fv e ;kw[fj nkfJe? ;[zG efjU w[fy ;' fJj w? ;G ikBh.


ekbh ;ws ;G? ;esh fwfb dhB' ygkfJ ;G? db[ pkBh.
u`fv efjU w[y s T[B e' sT{ sk fSB rT[o e wfX ;wkBh.
fiT[ ;osk e gqtkj e phu fwb poyk pj[ p{zdB gkBh. 214.
e? pfb u`fv wjk oB wfX ;[ b? iwdkV eh sk gfo bkJh.
p?m rJh nfo e T[o w? fsj ;qT[Bs i[rfB g{fo nxkJh.
dhox i[X fpb'e e? p[fX eth;Po e wB w? fJj nkJh.
b'E g? b'E rJh go fJT[ ;[ wB' ;[o b'r eh ;hYh pBkJh. 215.
;[zG uw{z ;zr u`fvek eq[X e? i[X nBefB tkfo wfuU j?.
izp[e i[rfB frqM wi{o oesq eh ehu w? Jh; BfuU j?.
b[E g? b[E ;[ Ghs? GJh f;s r{d nT[ wd b? skfj rfuU j?.
GT[B o`rhB pBkfJ wB' efowkft;[ fusq pfusq ofuU j?. 216.

fpbk;)

127

d?Is (F[zG) dh pbtkB ;?Bk ~ ty e gquzv uzvh B (nkgD) tkjB


(Fo) ~ (fJ; soQK) x[zwkfJnk fe T[; d ;wkB nksFpk}h dh uZeoh, tkto'b dh jtk, (oki f;zxk;B dk) SZso ns (F;sq) s} eoB tkbh ;kD
th (BjhI x[zw ;edh). T[; oD-G{wh ftu T[j (Fo) fJ; soQK fcfonk j?
fe Bdh d Gzto ~ th T[; d ;wkB BjhI fejk ik ;edk. (fJ; ;zpzX ftu)
j'o (sK e'Jh) T[gwk g?dk BjhI j'Jh (go fJzi gqshs j[zdk j?) wkB' d'jK gk;
dk

jh

w{zj

j't.211.

sd'I d?IsK d tv ;w{j Bkb gquzv uzvh dk Gkoh :[ZX j'fJnk. (d?IsK
dh) pfj;kph ;?Bk ~ tzrko e, ]podko ns ;ktXkB eo e ekbh B oD
ftu BFN eo fdZsk. T[E uko ;" e'jK se :[ZX-G{wh pD rJh ;h, T[; (fdqF)
~ ty e eth B (fJj) T[gwk ftukoh j? fe (ni) fJe xVh th g{oh BjhI
r[}oh ;h fe Xosh T[s pbtkB (d?Is) (fJ; soQK) fvr jB fi; soQK
gsMV

wkfo uw{z us[ozr bJh sp bhB' j? ;[zG uwz[v e' nkrk.

(T[efs

;P?:k

Fo
i[X[ wjk n;[ozrfB ;kfE GfJU sp u`fv gquzvfj Gkoh.

ufosq

(ftu

gZ s o

fvrd

jB).212.

(id'I) us[ozrDh ;?Bk wkoh rJh sd'I F[zG uzvh d nr nk vfNnk.


(T[; tb) ;koh Xosh T[s jbub wu rJh ns fFt Fo dh yb d nk;D
(jfo nk;B) s'I T[m e B; fgnk. vo Bkb fFt d rb dk jko (o{gh ;Zg)
;[e frnk ns fdb ftu pj[s vo g?dk j' ikD ekoB ;[zrV frnk. (T[j
;Zg) rb Bkb fJ; soQK uzpV frnk j? wkB' w[zvK dh wkbk dk Xkrk
j't.213.
uzvh d ;kjwD nk e F[zG (d?Is) B w[y s'I (fJj) fejk fe ;koh
w? ikD bJh j?. (j uzvh! s{z) ekbh ;ws ;kohnK FeshnK ~ Bkb
e ;ko dbK d pkBhnK (w[yhnK) ~ BFN eo fdZsk j?. (fJj ;[D e)
B w{zj s'I T[BQK (;kohnK FeshnK) ~ fejk (fe wo ftu ;wk ikT[) ns
T[; tb uzvh d ftu ;wk rJhnK fitI poyk dhnK pj[s p{zdK dk ib
d gqtkj ftu fwb iKdk j?.214.

rZb
fwbk
uzvh
T[j
Bdh

wjkB uzvh B :[ZX-G{wh ftu pb g{ote eNko (@iwdkV#) b? e T[;


T[s ubkJh. (T[j eNko) t?oh dh Sksh ftu X; rJh. T[; d bj{ Bkb
i'rDK g{oh soQK oi rJhnK. (T[;) dhox :[ZX ~ ty e ethFo d wB
ftu fJj ftuko (@p[fX#) nkfJnk fe b'E T[s b'E fJ; soQK g? rJh wkB'
;[n or (se uVQ ikD bJh) g"V h pDkJh rJh j't /. 215.
uzvh

eq'XtkB

j'

F[zG

dh

;?Bk

Bkb

nBeK

tko

:[ZX

wukfJnk.

(fJe o{ge nB[;ko) frdV, i'rDK ns froMK w}d{o jB ns bj{ d


fueV (o{gh rko ftu) fFt Bfunk j? (noEks xkDh x'bh j?). b'E T[s
uVQh b'E ezX pDh j'Jh j? ns ;\?d fwM ns uoph Bkb T[go ebh ehsh
j'Jh j?. (fJj oD-G{wh BjhI) wkB' ftFteowk (@efowkft;[#) B ozrhB wekB
pDk e T[s ftfusq fusoK dh f;oiBk ehsh j't .216.

128

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

128

xkfJ nBe GJ d[j[` e? sfB gT[oy r:' ;G d?s e' jkoh.

oD-G{wh ftu d[n zd-:[ZX j' fojk j?. fJXo gquzv uzvh ns T[Xo F[zG
vN j'J jB. d'jK d Foho T[s nBe }]w br j'J jB, (gozs{) d?Is dh

jhB GJh pb s G[i eKgs ;' T[gwk eft n?f; fpukoh.

;koh Fesh (@gT[oy#) jko rJh j?. pb-jhB j' e (F[zG dhnK) G[iktK ezpD

d[zd ;[ i[X GfJU oB w? T[s ;[zG fJs? po u`fv ;zGkoh.

wkBj[ rkoV{ e pb s bJh gzu w[yh i[r ;kgfB ekoh. 217.

br
gzi

rJhnK jB. T[; (fdqF dh) T[gwk eth B fJ; gqeko ftukoh j?, wkB'
w{zjK tkbhnK d' ekbhnK ;ZgDhnK rko[V{ (wzso) d gqGkt (pb) ekoB

(p;[X
e'g GJh po u`fv wjk pj[ i[X[ efoU oB w? pb Xkoh.
b? e? feqgkB wjk pbtkB guko e? ;[zG e T{go Mkoh.
;ko ;' ;ko eh ;ko pih MBeko T[mh fsj s fuBrkoh.
wkBj[ Gkdt wk; eh o?fB b;? gNphiB eh uwekoh. 218.
xkfJB s pj[ ;qT[B gfoU pb ShB GfJU fBqg ;[zG e' e?;.
i'fs xNh w[y eh sB eh wB' g{oB s gfotk ;f; i?;.
u`fv bfJU efo ;[zG T[mkfJ efjU eft B w[fy s i;[ n?;.
oSe r'XB e fjs ekBQ T[mkfJ bfJU frfo r'XB[ i?;. 219.

d'jok

eo s frfo XoBh gfoU Xfo s rfJU nekf;.


;[zG ;zxkoB e Bfws rJh u`fv fsj gk;. 220.
;P?:k

phu sp? BG wzvb u`fvek i[X efoU fiw nkr B j'T{.


;{oi uzd[ fBSsq ;uhgfs nT[o ;G? ;[o gys ;'T{.
y?u e? w[zv dJh eotko eh Je e' wkfo ehJ sp d'T{.
;[zG d[ N{e jP? G{fw gfoU sB fiT[ ebtsq ;' uhos e'T{. 221.
d'jok

d?s oki fSB w? jfBU dth fJj goeko.


n;N eoB wfj ;;sq rfj ;?Bk dJh ;zxko. 223.
;P?:k

u`fv e e'g B Ug ojh oB w? nf; Xkfo GJh ;w[jkJh.


wkfo fpdkfo ;zxkfo dJ sp G{g fpBk eo? eT[B bokJh.

e)

bNe

ojhnK

j'D.217.

wjkB ns pbtkB uzvh B eq'fXs j' e oD-G{wh ftu pb-g{ote


:[ZX ehsk. (T[;) wjk pbtkB (uzvh) B feqgkB b? e bbekod j'fJnK F[zG
T[go ;[N fdZsh. (sbtko d) b'j (;ko) Bkb (d{i dh sbtko d) b'j
dh Xko tih, T[; s'I SDeko j'Jh ns fuzrkohnK (fBebhnK), wkB' Gkdo'I
wjhB dh oks (ftu) i[r~nK (gNphiB) dh uwe j' ojh j't.218.
}]wK ftu'I pj[s bj{ tr frnk, (cb;o{g) F[zG oki dk pb ShD
j' frnk. fe; soQK< w[y dh i'fs ns Foho dh Fesh fJ; soQK xN rJh
wkB' g{oBwk;h (s'I pkd) fitI Jew d uzdqwk (dh uwe xN iKdh j't/).
uzvh B F[zG ~ jZE Bkb T[mk fbnk. (T[; dh) f;\s eth d nkgD w[y
s'I fJ; gqeko ejh j? fe fi; soQK rT{n K dh ofynk bJh ;qh feqFB B
r' t oXB gops u[ e fbnk ;h.219.
d'jok

(uzvh d) jZE ftu'I (F[zG) Xosh T[s fvr fgnk ns Xosh s'I nkekF
ubk frnk. F[zG ~ wkoB bJh uzvh T[; e'b ubh rJh.220.

;P?:k

sd'I nkekF-wzvb d ftukb uzvh B (fJ; soQK dk) :[ZX ehsk, fi;
soQK dk nr ed BjhI j'fJnk j?. ;{oi, uzdqwk, sko (@fBSsq#), fJzdo
(@;uhgfs#) ns j'o ;ko dts T[; (:[ZX) ~ ty oj jB. (uzvh B) sbtko
fyu e (F[zG d) f;o ftu wkoh ns sd'I fJe ~ wko e d' (N[eV) eo
fdZs. F[zG (dk Foho) d' N'N j' e Xosh T[s (fJzi) fvr fgnk, fitI e'Jh
nko Bkb uhfonk frnk j? . 221.
d'jok

;z[G wko e? u`fvek T[mh ;[ ;zy pikfJ.


sp X[fB xzNk eh eoh wjk w'd wfB gkfJ. 222.

j'

j'
nZmK

F[zG ~ wko e uzvh T[mh ns ;zy tikfJnk. sd'I wB ftu pj[s gq;zB
xzfNnK dh X[Bh ehsh.222.
dth B fJ; soQK d?Is oki ~ fSD Go ftu wko fdZsk (ns fco)
jZEK ftu F;sq XkoB eoe (d?IsK dh) ;?Bk ~ BFN eo fdZsk.223.

;P?:k

(id'I) uzvh sbtko XkoB eo e oD ftu ;kjwD j'Jh (sd'I T[;


d) eq'X (dh e'Jh) pokpoh eo ;eD tkbk B fojk. (id'I ;G ~) wko e
BFN-GqFN eo fdZsk, sd'I oki s'I fpBk (Gbk) bVkJh eoB d e"D (;woE

129

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

eKg T[m nfo sqk; jhJ Xfo Skfv dJh ;G gT[oyskJh.


d?s ub? sfi ys fJT[ i?; pv r[B b'G s iks gokjh. 224.
fJfs

;qh wkoezv g[okD uzvh ufosq ;[zG


Bkw ;gsw' fXnk: ;zg{oBz. 7.

Gkfi rfJU wxtk fiB e vo pqjw s nkfd ;G? G? Ghs.


sJh t? d?s gokfJ rJ ofB jko fBjko GJ pb[ ohs.
izp[e frqM fBok; GJ pB pk; rJ i[r ikwB phs.
;zs ;jkfJ ;dk ir wkfJ ;[ ;[zG fB;[zG pv nfo ihs?. 225.

dt ;G? fwfb e? fJe mT[o ;[ nSs e[zew uzdB bhB'.


sSB bSB d? e? gqdSB Nhek ;[ u`fv e Gkb w? dhB'.
sk Sfp e' T[gi:' sj Gkt fJj? eft B wB w? bfy bhB'.
wkBj[ uzd e? wzvb w? ;[G wzrb nkfB gqt;fj ehB'. 226.
efps[

fwfb e ;[ dtB pvkJh eoh ekfbek eh


Jj' ir wks s? s' efNU pv' gkg[ j?.
d?sB e wko oki dhB' s? ;[o; j{` e'
pv' i;[ bhB ifr so' Jh gqskg[ j?.
ds j? n;h; fdi oki fofy pkfo pkfo
sjk jh gfVU j? pqjw eT[u j{` e' ikg j?.
n?; i;[ g{o ofjU u`fvek e' shB b'fe
i?; Xko ;kro w? rzrk ih e' nkg[ j?. 227.
;P?:k

fJE

fpbk;)

129

;qh wkoezv g[okD d uzvh ufosq T[esh fpbk; gq;zr


@;[zG-tX# BK d ;ZstK nfXnkfJ dh ;wkgsh.7.

;P?:k

fiBQK

vo

s'I

fJzdo

(@wxtk#)

Gi

frnk

;h

ns

pqjwk

ns

j'o

;ko
jhB

dts G?Ghs ;B, T[jh d?Is oD-G{wh ftu nkgDh jko ty e pbj'J Gi rJ jB. frdV ns froMK fBok; j' e pBK ftu ofjD

bJh

ub rJ jB

ns (fJ;

;ko ;ke ~

j'fJnK

ni)

d' gfjo

th

BjhI

phs jB. ;zsK dh ;dk ;jkfJe irwksk (uzvh) B F[zG ns fBF[zG tv t?oh
fis bJ jB.225.
;ko dtfsnK B fJe EK fJeso j' e ns uktb e;o s uzdB
b? e T[; tb bZyK B/ jh gqdyDk d e uzvh d wZE T[s fsbe brk fdZsk.
T[; (tb dh) Sph (~ ty e) i' Gkt g?dk j'fJnk, T[; ~ eth B (nkgD)
wB ftu fJ; soQK ikfDnk, wkB' uzdo-wzvb ftu F[G wzrb B nk e gqtF
ehsk j't (noEks ;[y dkfJe ;fEsh g?d k j' rJh j?).226.
efpZs

(;ko) dtfsnK B fwb e dth (ekbek) dh tfvnkJh ehsh fe j


irswksk! s{z sK (;kvk) tZvk gkg eN fdZsk j?. (s{z) d?IsK ~ wko e oki
fJzdo (@;[o;#) ~ (;[nor dk) oki fdZsk j?. (nfijk eo e s{z) pj[s :F
yfNnk j? (ns fJ; bJh) ir ftu sok jh gqskg (g;fonk j'fJnk) j?.
pqjw-foFh (@fdi oki#), oki-foFh pko pko n;h;K fdzd jB ns T[E jh
@pqjw-etu# (d[ork dh T[;ss ftu pqjwk tb'I T[ukfonk ;s'sq) ikg ~
gfVQnk frnk j?. fszBK b'eK ftu uzvh dk :F fJ; soQK g{fonk ik fojk
j?

fi;

fwb

soQK

iKdk

;w[zdo

dhnK

bfjoK

ftu

rzrk

ih

dk

ib

(@nkg[#)

g{oh

soQK

j? . 227.

;P?:k

dfj n;h; ;G? ;[o Bkfo ;[Xkfo e? nkosh dhg irkfJU.

;kohnK

dt -fJ;sohnK

ftu

c{b ;[rzX ;[nSs dSB iSB ihs e' rhs ;[ rkfJU.

f;oi

X{g irkfJ e? ;zy pikfJ e? ;h; fBtkfJ e? p?B ;[BkfJU.

(@dZSB#) jB
X{g irk e,

j ir wkfJ ;dk ;[y dkfJ s? ;[zG e' xkfJ pv' i;[ gkfJU. 228.

(T[efs

j?). fjod ftu vo Xko e t?oh ezp rJ ns ;koh wodkBrh (gT[oyskJh)


Sv fdZsh. (sd'I) d?Is :[ZX-yso Sv e fJ; soQK Gi ub fi; soQK b'G
s'I tZv (;qFm) r[D d{o j' iKd jB.224.

pXfj

;P?:k

ufosq

T[;

dhge

(uzv h
irkJ

~)
jB.

n;h;K
c[bK

dh

fdzd hnK
;[rzXh

jB
ns

ns
uktb

nkosh
tkodhnK

ns :eF-fJ;sohnK (@iZSB#) fis d rhs ;[DkT[IdhnK jB.


;zy tik e, f;o M[ek e pBsh eodhnK jB fe j irs-

wksk! s{z ;dk ;[y dD tkbh j?I. s{z F[zG ~ wko e tZvk :F yfNnk j?.228.

;eqfj ;kfi ;wki d? uzv ;[ w'd wjk wB wkfj oJh j?.

fJzdo (@;eq#) ~ oki dk ;kwkB d e uzvh wB ftu pj[s y[F j' ojh

;{o ;;h BfG Ekg e? si[ d nkg sjk s ;[ b'g GJh j?.

j?. ;{oi ns uzdqwk ~ nkekF ftu ;fEs eo e ns si gqdkB eo e


(uzvh) nkg T[E'I b'g j' rJh. nkekF ftu (;{oi ns uzdqwk dk) gqekF tX

130

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzvh

ufosq

(T[efs

fpbk;)

130

frnk. T[; (fdqF) dh T[gwk eth d wB s'I G[bh BjhI j?. (bVkJh tb T[mh)
X{V d g;oB eo e ;{oi (@oft#) wbhB j' frnk ;h, wkB' uzvh B (nkgDk)

phu nek; gqek; pfYU fsj eh T[gwk wB s B rJh j?.


X{fo e? g{o wbhB j[s' oft wkBj[ u`fvek Ug dJh j?. 229.

si
efps[

gqdkB

eo

(T[;

fco

s'I

uwedko

pDk

fdZsk

j't).229.

gfjbK wX[ ns e?NG (d?IsK) dk xwzv


wkD w;bD tkbh, to dD tb ;ze'u B

s'VB
eoB

tkbh,
tkbh,

fco wfjyk;[o
X{wqb'uB tor

efpZs

gqEw wX[ e?N wd wEB wfjyk;[o? wkB wodB eoB so[fB po pzvek.
X{wq fdqr XoB Xfo X{fo XkBh eoB uzv no[ w[zv e w[zv yzv yzvek.

dk

oes phoi joB oes GSB eoB doB nB;[zG ofB oko fo; wzvek.

BkfJe

;zG pb[ Xko ;zxko eotko efo ;eb yb[ n;[o db[ i?s i? u`fvek. 230.

~ N'N N'N eoB tkbh, oes-phi ~ wkoB ns (T[; dk) bj{ ghD tkbh,
t?ohnK ~ dbD tkbh, fBF[zG Bkb eq'fXs j' e izr eoB tkbh, F[zG ~ pb-

(@XoBXfo#)

g{ote sbtko Bkb


tkbh uzv h dh i?
;P?:k

gNeD

;zxkoB tkbh
j't .230.

ns

tkbh

;ko

ns

d[FN

uzv

ns

d?IsK

w[zv

db

f;oK

fisD

j fFtk! w?~ fJj to d fe (w?I) F[G ezwK (~ eoB'I) B NbK. id'I


t?oh Bkb (oD-G{wh ftu ik e) bVK sK (}ok) B voK ns fBFu/ jh nkgDh
fis gqkgs eoK. ns nkgD wB ~ f;fynk dtK fe w?~ (;dk) fJj bkbu

B vo' nfo ;' ip ikfJ bo' fB;u? efo ng[Bh ihs eo'.
no[ f;y j" nkgB jh wB e' fJj bkbu jT[ r[B sT[ T[uo'.

(pfDnk oj fe w?I) so r[DK ~ T[ukodk ojK. ns


;wK nk ikJ sK nfs d :[ZX ftu bVdk j'fJnk

ip nkt eh nT[X fBdkB pB? nfs jh oB w? sp i{M wo'. 231.1


u`fv ufosq eftsB w? pofBU ;G jh o; o[dqwJh j?.

uzvh-ufosq

eftsk

ftu

eEB

ehsk

j?.

(fJj)

id'I
wo
;koh

T[wo dk nzfsw
iktK.231.
(eftsk)

o"do-

o; ftu fbyh j?. fJe s'I fJe (T[esh) o; Gog{o j? ns nkfd s'I nzs
se (g?oK d Bj[znK s'I f;o dh u'Nh se) jo T[gwk BthI j?. eth B wkBf;e

Je s Je o;kb GfJU By s f;y bT[ T[gwk ;[ BJh j?.


eT[se js[ eoh eft B ;fs;: eh eEk fJj g{oh GJh j?.

ftbk; (@eT[se#) bJh fJe ekft-ouBk ehsh j?. @;s;Jh# dh fJj g{oh
eEk tofDs j?. fi; (wB'oE) bJh (e'Jh) g[oF (fJ; ouBk ~) gVQ ns

ikfj Bfws gV? ;[fB j? Bo ;' fB;u? efo skfj dJh j?. 232.

;[Drk,
d'jok

T[;

nZtF

jh

(dth)

T[jh

(to)

gqdkB

eorh.232.

d'jok

rzqE ;fs ;fJnk e' efoU ik ;w nto[ B e'fJ.


j'o

fij Bfws eft B efjU ;[ dj u`fvek ;'fJ. 233.

(w?I) @;s;Jh# (d[ork ;gsFsh) rqzE dh ouBk ehsh j? fi; d ;wkB


e'Jh (rqzE) BjhI j?. j uzfvek! fi; wB'oE bJh eth B (fJj eEk)

ejh
fJE

fJfs ;qh wkoe`v g[okB ;qh u`vh ufosq T[efs fpbk; dt ;[o; ;fjs
i?eko ;pd eok n;Nw' fXnkfJ ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[. 8. 2

phVK ftu fJj ;t?:k nzs T[s nze 233 Bkb


nfXnkfJ nzs ;{ue g[Ffgek BjhI fbyh j?

T[s

;P?:k

dj f;tk po[ w'fj fJj? ;[G eowB s epj{z B No'.

1H eJh g[oksB
phVK ftu fJj

Xosh

nkfJnk

j?.

2H

pj[shnK

j?,
;qh

T[;

dk

T[jh

(wB'oE)

g{ok

eo'.233.

wkoezv g[okD d ;qh uzvh ufosq T[efs fpbk; gq;zr d @dt ;[o;
i? i? ekok# nZmtK nfXnkfJ ;wkgs j'fJnk ;G F[G j?.8.

;fjs

u` v h

uz v h

ufosq - 2

;qh

;qh GrT[sh ih ;jkfJ.


nE uzvh ufosq fby:s.
Boki

Sz d

GrT[sh

j[D

Boki

wfjy dJhs ;{o:`. pfY:' ;' b'j g{o:`.

ufosq - 2

uzvh

ih

ufosq

;jkfJ
fbyd

jK

Sz d

wfjyk;[o (BK d) d?Is ;{ow B (nkgDh Fesh) tXk bJh, T[j b'j
etu Bkb) g{oh soQK Yfenk j'fJnk ;h. T[; B fJzdo ~ fis fbnk

;[ dt oki ihs:z. fsqb'e oki ehs:z. 1.

(d

Gi ;[ dtsk sp?. fJesq j'fJ e? ;p?.

sd'I ;ko dts Gi rJ ns fJeZm j' e fFt d gops (e?bkF) T[s


ik t;. T[j fuZs ftu pj[s vo j'J ;B.2. jfEnko ;[N e ns i'rhnK

wj;[okub` p;. fp;y fus w' sq;. 2.


i[r; G; Xko e?. Gi jfE:ko vko e?.
g[eko nkos` ub?. fp;{o ;{owk Gb. 3.

ns

fszBK

b'eK

T[s

nkgDk

oki

;Ekfgs

eo

fdZsk.1.

dk o{g Xko e T[j Gi rJ. d[yh nt;Ek ftu g[ekod j'J uzr uzr ;{ow
M{od s[o ik oj ;B.3.

poy fes sjk oj. ;[ d[y dj w' ;j.

Foho T[s d[y ;jkod j'J T[j


fesB jh toQ T[E oj ns fis
gqtkBk gqkgs eoB bJh irs wksk (dth) dk fXnkB Xod oj.4.

irsq wkfs fXnkfJ:z. ;[ i?s gsq gkfJ:z. 4.

dk

gq;zB dtsk GJ. uozB g{ip XJ.

(dth d gqrN j'D s) dts gq;zB j' rJ ns T[; d uoBK ~ g{iD bJh

;Bz w [ y kB mYh:z . gq D kw gkm gYh:z . 5.


o;ktb

Sz d

nr tX. (dth d) ;kjwD nk e yV' rJ ns gqBkw eo e (dth ;s'sq


dk) gkm gVQB br. 5.
o;ktb

Sz d

sd'I

sp? dt XkJ. ;G' ;h; fBnkJ. ;[wB Xko poy. ;p? ;kX joy. 6.
eoh dfp nouk. pqjw pd uouk. ip? gkfJ bkr?. sp? ;'r Gkr. 7.

(;kfonK
fpBzsh ;[BkJh. GtkBh foMkJh. ;p? ;;sq Xkoh. eoh f;zx ;[nkoh. 8.
eo xzN Bkd`. X[B` fBofpykd`.

;[B' dJhs oki`. ;fi:' i[X ;ki`. 9.

dts

(j'o

nr)

tX,

;G

(dth

nr)

d)

d[y

(dtfsnK

(;'r)
B)

d{o

nkgDh

j'

fpVkbS phoz. uV/ pho Xho`. pV fJy[ Xkoh. xNk ikB ekoh. 11.
1H g[okDhnK phVK ftu wKrfbe T[eshnK ftu e[M \oe jB. SghnK j'JhnK phVK ftu
;`fygs w{b-wzsq th F[o{ ftu nzfes eo fdZsk frnk j?. gNBk tkbh phV ftu T[esh fJ;
soQK j? -- @1> nE uzvh ufosq sqKph wjksw fbfy:s#.

M[ekJ.

c[bK

dh

rJ.7.

ftfEnk

;[DkJh,

dth

gq;zB

j'

rJh.

(sd

dth

B) ;ko F;sq XkoB ehs ns Fo T[s ;tko j' rJh.8. xzfNnK ~ tikfJnk
fiBQK ftu'I brksko X[Bh fBebD brh. (T[; X[Bh
B ;[DfdnK jh :[ZX dh fsnkoh eo bJh.9.

ufV:' okS;;z. ou uko nB;z. pbh ukwot`. jmh fuS[ot`. 10.

;h;

poyk j'D brh, ;ko ;kX{ b'e gq;zB j'J.6. (;kfonK B) dth dh g{ik ehsh,
pqjwk B tdK dk gkm ehsk. id'I (dth d) uoBK dh S'j gqkgs ehsh, sd'I

~)

d?Is-oki

(wfjyk;[o)

okyFK d oki (wfjyk;[o) B uVQkJh eo fdZsh ns (nkgDh \"i d)


uko ;?Bkgsh (nB) pDk fdZs. (fizBQK ftu'I fJe) pbh ukwo ;h, (d{ik) jmh
fuS[o ;h.10. ns (shik) pjkdo fpVkbS ;h. (T[B QK ) pV XhoitkB
:'fXnK B uVQkJh ehshl (T[j) pj[s tZv XB[FXkoh ;B (ns T[BQK dh ;?Bk
fJ;

soQK

uVQh

;h)

wkB'

ekbhnK

xNktK

uVQhnK

j'D .11.

132

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

d'jok

uzv h

G[ i z r gq : ks Sz d

okyFK
d[ork

fJeZm

rb

j'

(T[o)

ftu

fisB

c[bK

th

dh

nDfrDs

wkbk

pD

pkD

Sv

;'G

;B,

oj

T[j

;ko

;B.12.

G[ i z r gq : ks Sz d

fisB

fis dkBt" pkB gkBh ubkJ. fss dtsk nkfg ekN pukJ.
fes Ykb Ykj fes gk; gb. Go p;sq b'j{ iB' ckr yb?. 13.

132

d'jok

pkfD fis okS;fB fwfb Skvs GJ ngko.


c{bwkb j[n? wks T[fo ;'G ;G ;[Xko. 12.

ufosq- 2

eN

th

pkD

nkgD

nkg

dkBtK
~

puk

nkgD

fbnk.

jZEK

Bkb

fesfBnK

ubkJ,

(d?IsK)

T[sB
Ykb

jh
wko

dth
e

B
Ykj

fbnk ns fesfBnK ~ gkF (czX) ftu c;k fbnk. (T[BQK d) p;sq bj{ Bkb
fbpV j'J ;B wkB' j'bh yv oj j'D.13.
dqrk
j{` eh:z ys X[`e Brko. eo` gfN;z gfox gk;h ;`Gko.
[

sjk r'cB? r[oi r'b ;zGko?. jmh wko jh wko e? e? g[eko?. 14.

d[ork B oD wzfvnk ns Brko ti. T[; B jZEK ftu gNk, e[jkVk


(@gfox#) ns czXk (@gk;h#) nkfd cV j'J ;B. T[E jmh (d?Is ;{ophoK B)
jZE

ftu

ewzdK

g[ e koBk

eo

r[oi

r'b

nkfd

XkoB

eo

@wko'-wko'#

fdZ s k.14.

sp n;N jkE`1 jfE:ko` ;zGko. f;oz dkBtIdqkB e skfe Mko.

sd'I nZm G[iktK tkbh (dth B) nZmK jZEK ftu jfEnko cV bJ ns

ppfe:' pbh f;zx i[X` wMko`. eo yzv yzv` ;[ i'Xk ngko`. 15.

dkBtK d w[y hnK d f;oK ~ fBFkDk pDk e ubk fdZs . T[ZX o :[ZX ftu
pbtkB Fo GpeD brk ns nDfrDs :'fXnK ~ N'N N'N eo fdZsk.15.

s' N e Sz d

s' N e Sz d

id'I

sp dkBt o'; Go ;p jh. irwks e pkD br? ip jh.

d[ork

pkD

(T[BQK

d?IsK

~)

br

sd'I

;ko

dkBt

r[Z;

Bkb

fpfpXk:[X b? ;[ pbh joy. xB p{zdB fi:' fp;yz poy. 16.

Go rJ. nBe gqeko d F;sq b? e pjkdo (d?Is) gq;zB j' rJ ns pdb


dhnK eDhnK tKr sho ubkT[ D br . 16.

iB[ x'o e? f;nkw xNk x[wvh. n;[o; nBhefB s:' T[fwvh.

fitI xBx'o ekbhnK xNBktK uVQdhnK j'D fstI okyFK dhnK ;?BktK
(@nBhefB#) T[wv gJhnK. dth B t?ohnk dhnK \"iK (@fpo{EfB#) ftu X;

irwks fpo{EfB w' Xf; e?. XB[ ;kfJe jkE rfj:' jf; e?. 17.

ns

ik

oD-G{wh ftu (dth B) jkEhnK d M[zv (@g[zi#) fvrk fdZs ns B yzv


;eD tkfbnK ~ d'-yzv eo fdZsk. fJeBK d f;oK T[s (nfijh) gqsZy

oD e[zio g[zi frokfJ dhJ. fJe yzv nyzv d[yzv ehJ.


f;o JefB u'N fBc'N pjh. sotko j[n? sotko ojh. 18.

;N
fJfe jkE jfEnko b? nkfB pj. bfo e? wfo e? frfo yfs oj. 19.
Boki

Sz d

sjk ;[ d?s oki:`. ;i ;' ;op ;ki:`.

;[ xkt
@n;Nk#

fe

gJ.

eJh

jZE

ftu

sbtko

(eJhnK

d)

(:'X

XB[F-pkD

(bj{

Foho

oD-G{wh

Bkb)

SkBDh
ftu'I)

cV

g{oh
tKr

Gi

fbnk.17.

soQK

rV[u

Se

Se

j'

fBeb

ns

w'VB

j'

rJh.18.

oD-G{wh
s

th

ftu

fvr

w[V.

eJh

jZEK ftu F;sq b? e (:[ZX-G{wh ftu) nk tV ns bVd j'J wo e :[ZXys o ftu fvr gJ. 19.
Boki

s[ozr nkg pkjh:`. pX` ;[ wks ukjh:`. 20.


sp? d[qrk pekfo e?. ewkD pkD Xkfo e?.

j;

tih

sB MMo j[n? oD G{fw fro. fJe Gki ub fco e? B fco.

1H

F[ o {

(@r'cB?#),

Sz d

sd'I d?Is oki B (:[ZX dk) ;kok ;ki ;ikfJnk ns x'V ~ nkg nr
tXkT[Id

j'J
sd'I

ukwo` eh:'. T[sko j;fs s dh:'. 21.


ukwo

dth
d[ork

(d
B

;kjfwD
bbekok

gj[zu
wko

(BK d ;?Bkgsh ~) xkfJb

e
eo

e)

T[;

XB[F-pkD

~
(jZE

wkoBk
ftu)

ukfjnk.20.
b?

fdZsk s jkEh s'I jmK ;[N

fbnk

ns

fdZsk.21.

133

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

G[ i z r gq : ks Sz d

uzv h

133

G[ i z r gq : ks Sz d

sd'I

sp? pho e'gz fpVkbkS Bkwz. ;i ;;sq dj` ub' i[X Xkwz.
f;o` f;zx e nkfB xk:` gqjko`. pbh f;zx ;' jkE ;' wkfo vko`. 22.

ufosq- 2

fpVkbkS

BK

tkbk

;{otho

e'qfXs

j'fJnk

ns

Foho

T[s

F;sq

;ik e :[ZX-G{wh ~ ub fgnk. (d?Is B) Fo d f;o T[s ;N wko e (T[;


~)

xkfJb

eo

fdZsk,

go

pbtkB

Fo

T[;

gzi

(jZE)

Bkb

jh

wko

e nkfJnk.

(T[;

fdZsk.22.
fpVkbkS wko ;[ fgzrkS XkJ. dq[rk ;kw[j p'b pKe ;[BkJ.
eoh nfGq i:' roi e? pkD poyz. wjk ;{o phoz Go i[X joyz. 23.

fpVkbkS
B)

d wko ikD

s fgzrkS

d[ork d ;kjwD gj[zu

roi

pkDK

dh

poyk

(BK dk d?Is)

e ftnzr
ehsh.

Go p'b

(T[j)

wjkB

Gi

;[DkJ ns pdb
;{opho

:[ZX

(nGq)

ftu

tKr

nkBzfds

j'

frnk.23.
sp? dthnz gkfD pkD` ;`Gko`. jfB:' d[;N e xkfJ ;h;` wMko`.
frfo:' M{fw G{wz rJ gqkD S[N`. wB' wo e' ;kst" f;qzr N[N`. 24.

sd'I

jZE

ftu

pkD

xkfJb

eo

fdZsk.

T[j

G[nkNDh

d)

gqkD

fBeb

rJ.

(fJzi

gqshs

u'N h

N[N

rJh

;zGkb
yk

bJ

ns

Xosh

d[FN

T[s

j' fojk ;h)

f;o

fvr

fgnk

wkB' ;[wo

gops

ftu

wko

ns

(T[;

dh ;ZsthI

j't . 24.

(id'I) dth d wko fgzrkS (fij) :'X fvr, sd'I j'o :'X F;sq T[bQko

fro? pho fgzrkS dph ;zxko. ub nT[o[ pho` jfEnko` T[xko.


sp? o'f; d/fp:` ;o'xz ubkJ. fpBk gqkB e i[X wX` frokJ. 25.

dth

e (:[ZX-G{wh tb) ub gJ. sd'I dth B eq'XtkB j' e pj[s ;ko sho (;oUx)

ubkJ

(ns

;{ophoK

~)

gqkDK

s'I

;yDk

eo

:[ZX-G{wh

ftu

fvrk

fdZsk.25.
u"gJh

i i ;sq[ ;kw[j nkJ. ;p? dtsk wkfo frokJ.


;?Bk ;eb ip? jfB vkoh. nk;[o; e'gk njzekoh. 26.

u"gJh

fijV fijV t?oh (d?Is) ;kjwD nkJ, (T[BQK) ;kfonK ~ dth B wko
;[fNnk.

pkj? fB;zr. T[&&m MV`r.


s[ g e sVke. T[ m s eVke. 30.

wko

sd

GtkBh

nkg

(@gyohnk#)

j'Jh,

pkDK

Bkb

fi;

ftu'I

d[ork

d)

:[ Z X

wko
nkg

fdZsh

ehsk

rJh,

ns

(sd'I)

u[ D

jze koh

u[ D

fdZsk.

(dth

d)

ekbek

dth

fBebh.27.

w;se

e
s'I

d?Is-oki

etu-XkohnK
eq'X

dh

nrBh

nrBh

fBeb

wX[ G ko Sz d

(dth

wZE

s'I

fBebh

(ekbek)

wz{j

ftu'I

ojh ;h. (T[; B) jkEhnK d ;tkoK ~ wko fdZsk ns x'fVnK d ;[nkwhnK


~

(x'fVnK

tko

(:[ZX

S[ N ` s pkD. Mwes feq g kD.


;Kr` gqjko. ybs Xwko. 29.

;?B k

frnk.26.

w[ f y pws i[ n kb. fBe;h egkfb.


wko ri;. S[N j?J;. 28.

(t?oh)
j'

gqr N
wX[ G ko Sz d

;koh
eq'f Xs

nkg i[X sp ehnk GtkBh. u[fB u[fB jB? gyohnk pkBh.


eq'X i[nkb w;se s fpr;h. sks nkg ekfbek fBe;h. 27.

id'I

(@nk;[o ; #)

s'I)
ftu)

j'

oj

(d?Is)

pkD
;B,

fB;zr

c[bMVhnK

gqrN

;h

(r'bhnK

ns

ftS'V

fdZsk
ub

(wkB'
j'

j[zdhnK
toQB

e
;B.
Bkb)

(noEks
oj

;B,

;{ow)
(F;sq)
pzd{eK

Xwkb
ubk
s'I

ekV-ekV

wko

fdZsk).28.

sbtkoK

uwe

(Bku)

gk

oj

;B.

sV-sV
(dh

X[B)

ojhnK
oj
(T[BQK

dh

jB.
d

(nktk})
T[m

pofSnK

j'D.29.

ojh

tiD

Bkb)

fbeb

ojh

j?.30.

134

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

poez s wkfJ. GGez s xkfJ.


i[M i[nkD. Bu feekD. 31.
o{ n kwb

Sz d

XkJh:' n;[oAdq sfj fBi e'g Ug pYkfJ.


;zr b? us[ozr ;?Bk ;[X

;;sq BukfJ.

dfp ;;sq br? fro? ofD o[fM i[fM i[nkD.


ghboki fco ej{` oD ;[S S[S feekD. 32.

fojk

o{ n kwb

sr[ sho s[czr spo e[j[epkB nBzs.


pfX pfX fro? pofSB ;{o ;'Gktzs. 33.

S[dq whB S[o[Xqek no[ uow eSg nBzs.


Beq peq ;[ pow ;'fGs ;q'D Bho d[ozs. 34.

gJ
(S{S)

bkfd bkfd wB' ub XB Xho pho ;bki.


w'b[ phu fco? u[eks dbkb ys yszr.
rkfj rkfj fco ctifB Mkfo fdop fByzr.35.

okik

e'qf Xs

j'

nkgDh

Fesh

tXkT[Idk

j'f Jnk

oD

fco

ftu

oj

fes

ri-oki

ns

fes

;[zdo

x'V

(;tkoK

x[zwk
fvr

s'I)

ftS[zB

;B.32.

ns fes pofSnK Bkb

(:[ZX-G{wh

ftu)

tvhnK

ftzBQ j'J ;{opho

tvhnK

frXK

T[v

fvr j'J F'Gk gk

ojhnK

;B

ns

e[Zs

j[zd ;B). S'NhnK S[ohnK fBZehnK wZShnK fijhnK ;B ns nBzs YkbK eZS{nK
tKr ;B. etu (@pow#) fGnkBe wrowZS tor ;'G oj ;B ns bj{
gkDh

dh

Bdh

;wkB

;h.34.

Bt I (B" i tkB) ;{ o w p V hnK fij ;B ns oEh-wjkoEh ijk} ;B,


wkB' ;{ow bki oyd j'J Xhoi d XB ~ bd bd e ik oj j'D. :[ZXG{wh ftu sho dbkbK tKr w[b u[e kT[D bJh x[zw oj ;B. \"iK (:[ZX-G{wh
ftu) soeFK s'I (shoK-o{gh) XB ~ u[ek e fJXo T[Xo d"VhnK fco ojhnK
;B.35.
fes
oj
j'J
BjhI

;B).

F;sq

(FohoK
oD-G{wh

Bkb'I)
ftu

eN
fes

;B. fes f;o wz{j ns


;B). ;ko t?oh bV bV

j'J

nzr

Ykb,

fvr

etu

gJ
ns

;B,
fes

fes

pj[ozrh

n;sq-F;sq

p;sq

gJ

F'G

fes Mzv-MzvhnK N[N-c[N ty ty j'J (fvr


e fvr gJ ;B ns e'Jh fJe th pfunk

;h.36.
T[;

e'g e? wfjy; dkB' XkJh:' fsj ekb.

1H @:[X#

fBeb

s frdV p'b (@fceozs#) oj ;B. (fvr j'J) w;s jkEh gZyK tkb gopsK
(tor brd ;B ns T[BQK T[s p?m) eK B'ehbh dG (@o;kb#) (fij gqshs

w[zv s[zv X[ik gskek N{e Nke noe.

i'fs i'fs fpy? fwbh si pqjwo`fXq T[skb. 37.

;B.

T[E

(gJ

ekb gkfD feqgkD b? fsj wkfo:' ssekb.

d?Is

(fyzv) gJ ;B
oj ;B.33.

uow pow ;[Gz ej{` oD` ;;sq o[ n;sq.

n;sq ;;sq ;zGko ;{o' o{g e? fpeokb.

x'V ns fes n;sq-F;sqK Bkb ;i ;odko ns ;tko (fvr gJ ;B)


(fes) sbtkoK, sho, pzd{eK, e[jkV, (;hNh dh nktk} eYD tkb) e[j[e pkD

nzr Gzr fro ej{` pj[ ozr o`frs p;sq.

i{M i{M go ;p? nfo pkfu:' Bjh Je. 36.

eo

(:[ZX-G{wh ftu fes) p;sq, u"oK ns jkEhnK d M[zv ns nBe ;qFm

nEkj
Bt ;{o Btek ; oEh nfs oEh ikB[ ijki.

}ywK (ftu'I bj{) px-px


x'V Bu oj ;B.31.

Sz d

sd'I

frqX fpqX T[v sjk fceozs ;[nkB f;qzrkb.


ws d`fs ;gS gp? eze pze o;kb.

134

us[ozrDh ;?Bk ~ Bkb b? e (nr tfXnk fi; d ;?fBe) jfEnkoK ~


oj ;B. (T[j ;?fBe) dth d F;sq brD Bkb oD ftu i{Md j'J

uho ukwo g[zi e[zio pki oki nBe.


;;sq n;sq ;[G ej{` ;odko ;[nko nBe.

dth wksk bbekodh ;h,


;h. ;{ow bV oj ;B,

ufosq- 2

tb

eq'XtkB

j'

wfjyk;[o

d?Is

Xktk

ehsk.

T[;

n;sq-

XkoB eo e fGnkBe o{g pDk fbnk. ekbh dth B jZE ftu feqgkB

b? e T[; ~ s[ozs wko fdZsk. (d?Is


ozfXq#) SZv e Ssh Bkb gow i'fs

dh) i'fs T[; d d;w-d[nko


ftu ftbhB j' rJh.37.

(@pqjw-

135

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

d'jok

uzv h

135

d'jok

wfjyk;[o

wfjyk;[o ej wko efo gqc[bs Gh ir wkfJ.


sk fdB s wfjy pb? d/s irs ;[y gkfJ. 38.

ufosq- 2

bJh

irs

wko

ftu

M'N

dth

pj[s

gq;zB

dh

pbh

fdZsh

ikD

j'Jh.

T[;

fdB

s'I

fJfs ;qh pfusq BkNe uzvh ufosq wfjyk;[o pXj


gqEw fXnkfJ ;zg{oBzw ;s[ ;[Gw ;s[. 1.

fJE ;qh pfusq BkNe d uzvh ufosq gq;zr d @wfjyk;[o-pX# BK


d gfjb nfXnkfJ dh ;[G ;wkgsh.1.

nE X{wB?B i[X eEB 1

j[D X{wq B?B d :[ZX dk eEB

e[ b e

Sz d

e[ b e

Sz d

GJh pXkJh. ;G ;[ydkJh. 1. 39.

tkbh

sd'I dth riD brh. brksko tki


tiD
tXkJh j'D brh.39. X"I; tiD br ns

d[zdG pki. ;G ;[o rki.

(;G

dth

d t ;[ sp rkih:. nBjd pkih:.

eos pvkJh. ;[wB pqykJh. 2. 40.


ehBh pj[ nouk. i; X[fB uouk.
gkfJB bkr. ;G d[y Gkr. 3. 41.
rkJ i? eoyk. g[jgfB poyk.
;h; fBtkJ. ;G ;[y gkJ. 4. 42.
d'jok

b'g u`fvek i{ GJh d? dtB e' oki[.


pj[o ;[zG B?;[zG d[n? d?s pV f;oski. 5. 43.
u"gJh

;[zG fB;[zG uV b? e? db. nfo nBe ihs fiB 2 ifb Efb.


dt oki e' oki fSBktk. ;f; w[eN wfB GN gmktk. 6. 44.
ShB b:' nbe; Gzvkok. d; d; e ihfs fBqgkok.
ijk sjk eo d?s gmkJ. d; fpd; ihs fco nkJ. 7. 45.
d'jok

(T[BQK

Boki

Sz d

c[bK

dh

dth

dh)

poyk

eod

pj[s

g{ik

j'J
ehsh

gqkgsh

br. ;G ~ y[Fh dD
;ko dts riD br.

tfvnkJh
ns

eoB

:F-rkB

br.40.

ehsk.

(dth

d)

g?ohI brl (cb;o{g T[BQK d) ;ko d[y d{o j' rJ.41. fis d Szd (eoyk)
rkT[D br ns c[bK dh poyk eoB br. (T[BQK B dth nr) ;h; M[ekJ
(ns

nfijk

eoe)

;G

soQK

;[y

gqkgs

ehs.42.

d'jok

dtfsnK ~ oki d e uzfvek ih b'g j' rJh.


d?Is fFo'wDh (pD e) }'o geV rJ.43.

d'

fco

F[zG-fBF[zG

BK

u"gJh

F[zG ns fBF[zG \"i b? e uVQ gJ fiBQK B ib ns Eb d nBeK


t?ohnK ~ fis fbnk. fiBQK B
FFBkr B f;o dh wDh GNk
(fiBQK
oki fis
e gos

B)

e[po

bJ. (T[BQK
nkJ . 45.

(@nbe;#)
B)

fJzdo dk oki
ti'I Gih.44.
dk

]}kBk

fiE feE d?IsK

y'j

y'j

fbnk

fbnk

Gfink

(ns

ns

fiBQK

d;-d;KsoK

~)
d

i' d;K-ftd;K

fis

ftuko

(nkfyo)

d'jok

dt ;p? sqk;fs GJ wB w' eh:' fpuko.


;oB GtkBh eh ;p? Gkfi go fBoXko. 8. 46.

T[s)

;[y

brh.38.

;kfonK
;ko

fBnk;o

Boki

dtfsnK
j'

B
Gi

G?-Ghs
e

dth

j'

dh

FoB

wB

ftu

ftu
ik

gJ.46.

ehsk.

ftFF

o{g

ftu

bfis

Sz d

;[ sqk; dt Gkihnz. p;y bki bkihnz.

dts

vo

Bkb

Gi

oj

;B.

j'

oj

;B.

fpf;y ekowz e;?. ;[ dt b'e w' p;?. 9. 47.

}fjohb shoK (@fpf;y#) ns ewkBK (@ekowz#) ~ e; j'fJnK dth d b'e ftu

sp? gqe'g d/fp j[n?. ubh ;[ ;;sq n;sq b?.

ik t; ;B.47. sd'I dth pj[s e'qXtkB j'Jh ns n;sq-F;sq b? e (:[ZX


bJh) ub gJh. y[Fh Bkb wfdok (@gkfB#) ~ gh e ns jZE ftu feqgkB

;[ w[d gkfB gkB e?. rih feqgkB gkfB b?. 10. 48.

b?
1H @poBB# 2H @iB#

roih.48.

136

;qh

d;w-rqzE

o;ktb

;kfjp

Sz d

uzv h

o;ktb

dtfsnK

dh

;[D

F;sqK ~

soQK Bkb)

eo' Bd Bkd`. wjk wd wkd`.

tkb ;B.49. (dth B j[ew


pj[s wd-w;s eo dD tkbk
gk;

F[G

rZb

;[Gz ;;sq Xko. ;G gkg Nko. 11. 49.

;[ f DnK

dth

XkoB

eo

Fo

T[s

;tko

fbnk i' ;G

j'

rJh.

(T[;

soQK d gkgK ~

jo

fwNkT[D

d e) tv BrkfonK s'I Bkd eotkfJnk i'


;h. (T[; tb) ;zyK dk F'o j'fJnk i' u"jK

frnk.50.

T[Xo'I pj[s tvh ;?Bk b? e d?Is nr tX. T[j bkb nZyK Bkb wz{j'I

T[s d?s XkJ. pvh ;?B fbnkJ.


w[yz oes B?D`. pe p`e p?D`. 13. 51.

u[GtI

ut` uko Y{e. w[yz wko[ e{e.

wz{j'I wko'-wko' p'bD br. T[BQK B jZE ftu sho, sbtkoK ns S[ohnK bJhnK
j' J hnK ;B.52.

bJ pkD gkD`. ;[ eksh feqgkD`. 14. 52.


wz&v wX i`r`. gqjko` ys`r`.
eoT[sh eNko`. T[mh ;;sq Mko`. 15. 53.
wjk pho YkJ. ;o'xz ubkJ.
eo? pkfo p?oh. fco i:' r`r?oh. 16. 54.
G[ i z r gq : ks Sz d

T_fXs 1 ;Nk:` T[s? f;zx Xk:'. fJs ;`y b? jkfE dth pik:'.
g[oh uT[dj{`:` ofj:' Bkd g{o`. uwfe:' w[yz i[X e wfX B{o`. 17. 55.

p'b

sp? X{wq B?D` wfu:' ;;sq Xkoh. bJ ;zr i'Xk pv pho Gkoh.
b:' pfV gp` eh:' Bkd T[&&u`. ;[D roGDhnkfB e roG w[u`. 18. 56.

pbtkB
shposk

Bkb)

Sz d

fi;? pkD wko:'. fs;? wkfo vko:'. fis? f;zx Xk:'. fss? ;?B xk:'. 21. 59.
fis? xkfJ vkb. fss? xkfo xkb. ;w[fj ;sq[ nk:'. ;[ ikB B gk:'. 22. 60.

s'I

(c"iK)

BV

j'JhnK

ns

(;{opho)

nr tX.
Bkb) tko

fcodk

j? . 54.

G[ i z r gq : ks Sz d

T[Xo tkbK d r[S tkbh gz{S T[Zuh eo e Fo nr tfXnk. fJXo


dth B jZE ftu ;zy b? e tikfJnk. (fi; dh) X[Bh u"dK b'eK ftu rz{iD
(ns

dth

d)

w[y

ftubk

B{o

:[ZX-G{wh

ftu

uweD

brk.55.

sd'I X{wq B?D F;sq Xko e (:[ZX bJh) nr tfXnk. (T[; B) nkgD
Bkb tZv :'X bJ j'J ;B. (T[; B) gops ~ xok gk e T[Zuk Bkd ehsk
~

;[D

dth

(B

roGtsh
ezBK

Bkb

fJ;sohnK
Bkd

;[D

d
e)

roG-gks
pj[s

e'qXtkB

j'

iKd
j'Jh

;B.56.
ns

f;o

T[s

(b'j dk) N'g oy e Ykb ns etu ;ik fbnk. (T[j) Fo T[s ;tko j'
rJh ns T[Zuk Bkd ehsk (fi; ~) ;[D e tv tv okyFK dh j?IeV BFN
rJh.57.

dth pj[s eq'XtkB j' e ;?Bk ftu X; rJh ns T[E ;ihb :'fXnK
~ nX'-nX tY fdZsk. fi; T[s (th dth B) Gi e fsqF{b iK ;?jZEh ubkJh,
T[;

o;ktb

gkf;nK

pj[s nfXe sho ubkT[D br. t?oh T[s (fJ;


eod ;B fitI ib-G"ok (@rzr?oh#) (ib ftu s}h

j'
fi;? XkfJ e? ;{b ;?Eh gqjkfo:'. fsB cfo gkD` B pkD` ;`Gkfo:'. 20. 58.

u"jK

wjk
soQK

;[fD:' Bkd ;qtD` eh:' dft e'gz. ;i uow powz Xo ;hf; N'gz.

wjk e'fg dth X;h ;?B wX`. eo pho p`e sjk nX[ nX`.

br.51.

i[N rJ, shoK dh poyk eoB br. sbtkoK


F;sqK (d tiD Bkb) c[bMVhnK T[mD brhnK.53.

fi;
GJh f;zx ;[nko` eh:' Bkd T[&&u`. ;[B dhj dkBtkB e wkB w[u`. 19. 57.

p'bD

(T[j ) izr ftu


(@eoT[sh#), eNkoK nkfd

brh

1 H@e o ' X s #

136

Sz d

;[Bh dt pkBh. uVh f;zx okBh.

G:' ;`y ;'o`. ;[fD:' uko Uo`. 12. 50.

ufosq- 2

o;ktb

fco

jZE

ftu

pkD

cfVnk.58.

Sz d

fi;
~ th (dth B) pkD wkfonk, T[; ~ wko ;[fNnk. fiXo tb
Fo iKdk j?, T[Xo jh \"i BFN j' iKdh j?.59. fisB th (d?Is) wko rJ,
T[sfBnK ~ jh (gopsK dhnK) dokVK ftu ;[N fdZsk (nEtk p?ez[m tkb
xo ftu Gi fdZsk). fisB th t?oh ;kjwD nkJ, T[j gos B ;e.60.

137

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

fis i[M o[M. fss nzs i[M. fiB? ;;sq xkb. fss wko vkb. 23. 61.
sp? wks ekbh. sgh si i[tkbh. fi;? xkt vkfo:'. ;[ ;[orz f;Xkfo:'. 24. 62.

th

xoh nX wX`. jfB:' ;?B ;[X`. jfB:' X{wq B?D`. ;[fB:' dt r?D`. 25. 63.

wksk

d'jok

137

fisB th :[ZX ftu br, T[j ;ko nzs ftu wko rJ. fisfBnK B
F;sq cV j'J ;B, T[sfBnK ~ jh (dth B) wko fdZsk.61. sd'I ekbh
nrBh

si

tKr

sg

T[mh.

fi;

(T[;

B)

xkfJb

d?IsK

dh

\"i

(@fpo{EfB#)

Gi

efjD brh fe) ekbh B X{wq B?D


j' e Gi nkJh j?.64.

e
~

(nkgD)
wko

oki

e'b

rJh

nE uzv w[zv i[X eEBz

j[D uzv ns w[zv d :[ZX dk eEB


fJ;

d?IsK

wko

gVQ

iK

d[ork

;[Drk,

nkgD

T[;

fBtk;

d xo

ftu

ubh

rJh.

i'

foZXhnK-f;ZXhnK

dh

u"gJh

(;[zG

B)

id'I

X{wqB?D

wko

ikD

pko

;[fDnk

sK

oki

uzv

ns

w[zv ~ (:[ZX bJh) p[bkfJnk. (T[BQK dk) pj[s soQK Bkb ;BwkB eoe x'fVnK,
jkEhnK ns nBe soQK d oEK Bkb ;[;fis ehsk.66.

fgqEw fBofy dphnfj i nkJ. s Xtbk frfo Ufo gmkJ.


fsB eh sfBe GBe ;[fB gkJh. fBf;oh ;;sq n;sq b? wkJh. 3. 67.

soQK

(ftnesh) fJ; eEk ~


g qk g s h j 't r h . 6 5 .

X{wqB?D ip ;[D ;zxko. uzv w[zv sp G{fg jeko.


pj[ fpfX eo gmJ ;BwkBk. j? r? gfs dhJ oE BkBk. 2. 66.

ik

d'jok

fJj fpX d?s ;zxko eo Xtbk ubh ntk;.

u"gJh

(ns

fdZsk j? ns (;kvh) ;?Bk fBok;

fJE ;qh pfusq BkNe d uzvh-ufosq gq;zr d @X{wqB?D pX#


BK tkb d{i nfXnkfJ dh ;[G ;wkgsh.2.

i' :j eEk gV? ;[B? fofX f;fX frqfj sk;. 1. 65.

T[j

d'jok

fJfs ;qh pfusq BkNe u`vh ufosq X{wqB?B pXs


d[shnk fXnkfJ ;zg{oBw ;s[ ;[Gw ;s[. 2.

d'jok

ehsk,

;[n or f;Xko frnk.62. (d?IsK dh) ;koh ;??Bk ~ nZXh xVh ftu wko fdZsk.
X{wq B?D ~ wko fdZsk. (fJj rZb) dtfsnK B nkekF ftu ;[Dh.63.

Gih fpo{EfB dkBth rJh G{g e gk;.


X{wqB?D ekbh jfB:' Gih:' ;?B fBok;. 26. 64.

ufosq- 2

pko
fGDe

fijV gfjbK dth ~ ty nkJ ;B, T[BQK ~ e?bkF gops tb (;fEsh


ikDekoh jk;b eoB bJh) Gfink. T[BQK d (nkT[D dh) wkVh fiBh
dth

ezBK

ftu

gJh

sK

T[j

n;sq-F;sq

;i-Xi

:[ZX-G{wh

b?

(:[ZX

bJh)

ub

gJ.

(eJhnK

fBeb

gJh.67.
o{ n kb

Sz d

o{ n kb

;kfi ;kfi ub sjk ofD okS;Idq nBe.

Sz d

nBe

okyF

;?Bkgsh

bJh

d)

noX w[zfvs w[zfvse iNk Xo ;[ noe.

g{o ns (eJhnK d) nZX f;o w[zB j'J ;B ns eJhnK B iZNK XkoB ehshnK

e'fg Ugz d? ;p? efo ;;sq n;sq BukfJ.

j'JhnK ;B. T[j ;ko e'qXtkB j' e n;sq-F;sq jZEK ftu Buk oj ;B ns
d"V d"V e fsyhnK sbtkoK ~ ezpk ezpk e tko eo oj ;B.68.

XkfJ XkfJ eo? gqjkoB fsS sr ezgkfJ. 4. 68.


;;sq n;sq br fis ;p c{b wkb j[n? rJ.
e'g Ug fpb'fe nfsG[s dkBtz fp;w? GJ.
dT[o dT[o nBe nk:[X cfo cfo gqjkojh.
i{fM i{fM fro? noe ;[ wko wko g[ekojh. 5. 69.

fisB th n;sq-F;sq (dth ~) br, T[j ;G c[ZbK dh wkbk pD rJ.


e'qXtkB j'J dkBt (fJ;) nihp (e"se) ~ ty e j?okB j' rJ. (T[j) d"V
d"V
bV

e nBe F;sqK
bV e fvrd

Bkb
j'J

pko pko gqjko eo


wko'-wko' g[eko oj

oj ;B.
;B.69.

(T[BQK

ftu'I

e'Jh)

138

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

ufosq- 2

138

ofb ofb ub jJIdqB gfb gfb riIdq.


Mfb Mfb nBzs nk:[X jfb jfb fogIdq.

x'V-uVQ ;?Bk-BkfJe (x'fVnK ~) nr tXk-tXk e ub oj ;B


jkEh-uVQ ;?Bkgsh (jkEhnK ~) nr ~ mbQ oj ;B. nBzs F;sqK (dh

ns
wko

rkfj rkfj fco ctiB pkfj pkfj yszr.

~)

ns

nzr Gzr fro ej{` ofD ozr ;{o T[szr. 6. 70.

x'V-uVQ) \"iK ~ rkj rkj e jZEk Bkb sho ubkTI[d ;B. eJh ;qFm ;{ow
nzr eNtk e oD-G{wh ftu fvr gJ ;B.70.

Mkfo Mkfo fco ;o'sw vkfo Mkfo feqgkB.

T[sw fe;w d shoK Bkb (t?oh ;?fBeK ~) MkVd fcod ;B, fes
feqgkBK Bkb (fJe d{i ~) MkV e ;[N oj ;B. (oD-G{wh d fdqF dk o{ge

;?b ; ofD g[zi e[zio ;{o ;h; pykB.


peq Beq G[ik ;[ ;'fGs ueq ; oE ueq.
e; gkf; f;pkb ;'js n;E u{o ;oeq. 7. 71.

jB.

wko wko g[eko e? jEhnko jkfE ;zGko.


XkfJ XkfJ go fB;ku pkfJ ;zy ngko. 8. 72.
;zy r':wz rih:` no[ ;ih:` fog[oki.
Gkfi Gkfi ub fes sfi bki pho fBbki.
Ghw G/oh G[`ehnz no[ X[`ehnz ;[ fB;kD.
rkfj rkfj fco ctiB pkfj pkfj rdkD. 9. 73.

j'J

t?ohnK

;?Bkgsh

jZb

jZbk

p'bd

d[n kok toDB eofdnK eth fbydk j? fe) oD ftu


jB ns ;{ofwnK d f;o gZEo jB. ftzrhnK pKjtK
d

;fi ;fi ub jfEnkoB rfi rfi riIdq.


pfi pfi ;pi pkiB Gfi Gfi jJIdq.

Mbd

r'bkeko
jZvhnK

gjhJ
dk

eS{J
u{ok

;'G
jh

oj

os

jB.

e;

ns

czX

;B.

(T[j

jkEhnK dk M[zv gops


wrowZS jB ns oZEK
ekJh

fij

jkEhnK T[s ;tko ;?Bkgsh jfEnkoK ~ ;ik ;ik e ri ti e ub

tikT[Id

j'J

Gi

Gi

gqjko

eod

jB.72.

;zy ns oD-f;zx (@r':wz#) roi oj jB s t?ohnK d oki ;i oj


jB. fesB tho-:'Xk bki Sv e fBobZi j'J Gi fcod jB. tZvhnK GohnK
ti ojhnK jB ns X"I; X[Ze X[Ze eo oj jB. (tho ;?fBe) \"iK ~ rkjT[Id
fcod jB ns (nkgDhnK) rdktK ~ ubkT[Id fcod jB.73.
tho :'X (:[ZX eoB bJh) rkB pzBQd jB ns ngZSoktK (T[BQK d)
ftu sb M;dhnK jB. j{oK-gohnK T[BQK d f;oK ftu c[bb gk gk

f;o

e{fd e{fd go sjk s Mkfr Mkfr ;[ sho. 10. 74.

~) b? ik ojhnK jB ns T[j tho-:'X ftwkBK ftu'I pko pko


e g?Id jB ns shoK ~ Mkr Mkr (e nr tXd jB).74.

e T[BQK ~ u[D u[D e todhnK jB. (T[BQK ~) ftwkBK ftu fpmk e (;[n or

jkfe jkfe bo sjk ofD ohfM ohfM GNIdq.

XkfJ XkfJ ;zxkohnz fog[ oki pki nBzs.


;q'D eh ;osk T[mh oD wfX o{g d[ozs.
pkD nT[o ewkD ;?jEh ;{b fsS[ e[mko.
uzv w[zv jD d'T{ efo e'g ekfb eqtko. 12. 76.

oj

j?.71.

pho phfB po pozrB vkfo vkfo c[bb.


xkfb xkfb fptkB brh cfo cfo ;[ pho.

ekfN ekfN dJ egkbh pkfN pkfN fd;kB.


vkfN vkfN efo db` ;[o gr[ gp fg;kB. 11. 75.

fdy

oj jB. tkfinK ~ tikT[Id j'J, x'V-uVQ ;?Bkgsh x'fVnK ~ GikJh ik


oj jB. jZEK ftu jfEnko ;zGkb e ns @wko' wko'# g[ekod j'J okyF ;zy

pho ezrB pzXjh no[ nSo? f;o sb[.

ihfs ihfs b:' fiB? eJh pko fJzdq T[gIdq.

jkEh

eJh

e[d

e[d

tho-:'X bbeko e T[E :[ZX ftu ohM ohM e bVd jB fiBQK B


tko fJzdo ns T[gIdo ~ fis fbnk j? (ns nkgD f;o) eN eN

d egkbh (fFt) ~ GN ehs jB (ns T[; B nr'I) d;K fdFktK ftu tzv
fdZs jB. (fJBQK d?Is ;{ofwnK B) dtfsnK d dbK ~ vKN vKN e g?oK Bkb
gops tKr gh; fdZs k j?.75.
G{wh

t?oh Gi Gi e t?oh oki d nBeK x'fVnK ~ ;zxko oj jB. oDftu pj[s fGnkBe o{g tkbh bj{ dh Bdh ub gJh j? (fi; ftu)

pkD, ewkB, ;?jZEh, fsqF{b ns


e'qXtkB j' e sbtko Bkb uzv

fsy e[jkV (o[VQ ik oj jB). ekbh B


ns w[zv d'jK d?IsK ~ wko fdZsk j?.76.

139

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

d'jok

uzv h

j'o

ekbh B eq'fXs j' e sbtko Bkb


fizBh th (d?Is) ;?Bk ;h, (T[; ~)

j[D oes-phi d :[ZX dk eEB


;'omk

;'omk

id d?Is-oki B fJj rZb ;[Dh fe ekbh B uzv ns w[zv ~ wko fdZsk


(sK) d'jK GoktK B p?m e fJ; soQK ;bkj ehsh.78.

;[Bh G{g fJw rkE uzv w[zv ekbh jB.

j?

p?m Gqks ;' Gqks wzsq eos fJj fpfX GJ. 1. 78.

u"gJh

u"gJh

oesphi sg G{fg p[bk:'. nfws dop[ d sjk gmk:'.


pj[ fpfX dJh fpo{EB ;zrk. j? r? oE g?db us[ozrk. 2. 79.
oesphi d? ufb:' Brkok. dt b'r bT[ ;[Bh g[ekok.
ezgh G{fw rrB EjokBk. dtB i[fs fdtoki vokBk. 3. 80.
Xtbk frfo e ip sN nkfJ. d[zdfG Y'b fwqdzr pikJ.
ip jh ;[Bk e[bkjb ekBk. T[soh ;;sq n;sq b? BkBk. 4. 81.
Sjpo bkfJ poyh:z pkDz. pki oki no[ fro feekD`.
Yfj Yfj go ;[GN f;odkok. iB[ eo eN? fpoS ;zr nkok. 5. 82.
i i ;sq ;kw[j GJ. pj[o ihns frqj e Bjh rJ.
fij go gos GJh sotkok. fJfe fJfe s GJ d' d' ukok. 6. 83.
G[ i z r gq : ks Sz d

fMwh si sr` ;[o';` gqjko`. fywh dkfwBh ikD Gkd' wMko`.


T[d Bd Bkdz eVe ewkD`. wfu:' b'j eq'j` nG{s` HG:kD`. 7. 84.

pi Gfo Goh i[Mko MD`e. goh e[N e[N` br Xho Xe.


uth uktvh:` Bcho` oD`e`. wB' fpuo` pkx p`e ppe`. 8. 85.

T[s e'gh:z ;q'Dfpzd` ;[ pho`. gqjko Gbh Gkfs ;' nkfB sho`.
T[s dT[o dth efo:' yr gks`. rfo:' w{oSk j[n? G:' ikB[ xks`. 9. 86.

uzv ns w[zv d'jK ~ wko fdZsk.


fSD Go ftu wko w[ekfJnk.77.

fJE ;qh pfusq BkNe d uzvh ufosq gq;zr ftu @uzv-w[zv pX#
BK d shi nfXnkfJ dh F[G ;wkgsh.3.

fJfs ;qh pfusq BkNe uzvh ufosq uzv w[zv pXj


fsqs:' fXnkfJ ;zg{oBw ;s[ ;[Gw ;s. 3.

nE oes phoi i[X eEB`

139

d'jok

uzv w[zv wko d'T{ ekbh e'fg eqtkfo.


nT[o fish ;?Bk j[sh fSB w' dJh ;zxko. 13. 77.

ufosq- 2

sd oki B (nkgD e'b) oes-phi ~ p[bkfJnk. pj[s XB d e


T[; ~ Gi fdZsk. T[; ~ pj[s soQK dh ;?Bk (@fpo{EB#) th Bkb fdZsh i'
x'V, jkEh, oE ns g?db uko gqeko dh ;h.79.
oes-phi Brkok tik e ufbnk
;[Dh rJh. Xosh ezp rJh ns nkekF
fJzd o th vo frnk.80.

(fi; dh) nktk} dt b'e se


EoeD br frnk. dtfsnK ;ws

id'I (T[j d?Is) e?bkF gops d BV nkJ (sd'I) X"I;, Y'b ns fwqdzr
tik fdZs. fiT[I jh (dth B) T[BQK dk o"bk ezBK Bkb ;[fDnk (fsT[I jh dth)
nBe soQK d n;sq ns F;sq b? e (gops s'I jmK) T[soh.81.
(T[; B) pkDK dh Sfjpo bk fdZsh (fi; eoe) x'V-;tko ns x'V
fvr gJ. uzr ;{ow ns ;?fBe-BkfJe fvrD br rJ, wkB' (pkYhnK B)
nkfonK Bkb fpqS eN e ;[ZN j'D.82.
fijV fijV t?oh (dth d) ;kjwD nkJ, (T[j) w[V ihT[Id xo ~
B gos. fiBQK T[s (dth dh) sbtko dk tko j' frnk (T[j) fJe fJe
s'I d' d' ns d' d' s'I uko uko (N[eV j' e eN rJ).83.
G[ i z r gq : ks Sz d

eq'XtkB j' e s} sbtko dk


Gkd'I (d wjhB) ftu fpibh uwe
ewkBK s'I eVke (dh nktk}) g?dk j'
fGnkBe ns pf w;kb F;sq- ;zx oF

tko eoB Bkb (T[j fJzi) uweh wkB'


ojh j't. X"If;nK s'I rzGho X[Bh ns
ojh j?. (:[ZX-G{wh ftu) g{o eq'X Bkb
wfunk j'f Jnk j?. 84.

(:[ZX ftu) Go ns GohnK ti ojhnK jB ns tho-:'X (F;sqK ~)


SDeK oj jB. eoe[N wZuh j'Jh j? ns XhoitkB (:'fXnK ~ th) XZe ti
oj jB. fJbK p'b ojhnK jB ns s{shnK ti ojhnK jB wkB' fGnkBe
(pze) Fo Gped j'J ftuo oj j'D.85.
fJXo'I ;{opho oesphi eq'fXs j' e nkfJnk ns shoK dk uzrh soQK
jwbk eo fdZsk. T[Xo'I dth B Gi e sbtko dk tko ehsk fe (d?Is)
w{ofSs j' e fvr fgnk, wkB' wo frnk j't.86.

140

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

S[Nh w{oSBk:` wjkpho rfi:'. xoh uko bT[ ;ko ;' ;ko pfi:'.
br pkD ;q'D` frfo:' G{fw i[X. T[m pho ss ehJ Bkd eq[X`. 10. 87.

uzv h

sK wjktho (d?Is) rZfink ns uko


pkD brD Bkb :[ZX-G{wh (ftu oes-

phi

dk

jh

eq ' X

Bkb

G:' uko ;? e'; bT[ pho ys`. fpdko go/ pho fpqzdq` fpus`. 12. 89.
o;kbt

Sz d

uj{` Uo Y{e. w[yz wko[ e{e.


M`vk rv rkY. wu o'; pkY. 13. 90.
Go pho joyz. eoh pkD poyz.

fisBk)

bj{

fvfrnk

bbekoB

br

T[sB

(j'o)

tho-:'Xk

g?dk

j'

rJ

ns

rJ . 87.

fisB tho-:'X (T[; tb bj{ dhnK pz{dK s'I) g?dk j'J, T[sB jh ekbh
B wko fdZs. (:[ZX-G{wh ftu) fes YkbK, etu ns fes eN j'J Foho
gJ j'J ;B. :[ZX-G{wh ftu fisBhnK th bj{ dhnK p{zdK fvrdhnK ;B, T[sB
jh

goh e[N e[N` o[b sS w[S`. ej{` w[zv s[`v` ej{` wk;[ w[S`.

140

id'I (T[; dh) w{oSBk N[Nh


xVhnK se b'j Bkb b'jk yVfenk.

T[m pho is fss ekb e{N. go uow powz ej[` rks N{N.
fish G{fw wX` goh ;q'D Xko`. ir ;{o ss ehJ wko wko`. 11. 88.

ufosq- 2

(T[BQK

ftu'I

j'o

oesphi)

;{ow

g?dk

j'

wko'-wko'

g[ekod

;B.88.

y{p wko-e[N j'Jh j?, (;{otho) N'N N'N j' e fvr gJ jB. fes f;o,
fes wz{j ns fes wk; d b'EV o[b oj jB. uko ;" e'jK se :[ZX-G{wh
g;o rJh j? (fi;
jB.89.
o;ktb

pj[s

;ko ;{ow nus

(@fpdko#)

ns p;[os

gJ

Sz d

(tho
gZeh

ftu)

soQK

:'X)
Mzv

u"jK

rv

gkf;nK

j'J

s'I

jB.

Y[e

eq'X

oj

tXk

jB.

wz{j'I

(:[ZX

wko'-wko'

ftu)

e{ed

rfj-ru

jB.

jB.90.

ut` uko Y[e. gS nkj[ o[e. 14. 91.

;{opho y[Fh Bkb Go j'J jB ns shoK dh poyk eod jB. u"jK


(gkf;nK s'I) uko gqeko dh ;?Bk Y[e ojh j? ns (nkgD nkgD) gZyK ftu

goh ;;sq Mko`. ubh ;q'D Xko`.

jh

T[m pho wkBh. Xo pkB jkBh. 15. 92.


wjk o'f; ri. s[oh Bkd pi.
GJ o'; Gkoh. wu SsqXkoh. 16. 93.

fro nzr G`r`. dt` ikB[ d`r`.


eV`eko S[N. MDeko T[m. 18. 95.

o;` o[dq oku. T[G? i[X wku.


eo? pkD nouk. XB[o pd uouk. 20. 97.
wu pho pho`. T[mh Mko sho`.
rb' rv c'o?. Bjh B?B w'o?. 21. 98.

j?.91.

F;sqK dh (y{p) MkV gJh, (cb;o{g) bj{ dh Bdh tr ubh. nfGwkBh


T[m

yV's jB

(fiBQK B nkgD) jZE

pkDK T[s Xo j'J jB.92.

(T[j) pj[s eq'X Bkb rZi oj jB. s[ohnK ns X"I; ti oj jB.


nfs-nfXe eq'XtkB j' e (tZv) SsqXkoh (:[ZX-ekoi ftu) wrB jB.93.
bbeko

bbekok

wkfonk

fcodh j?. e'qX g{ote b'j


j'J ;'G oj jB.94.
oj

eNk eN pkj. T[G? ihs ukj?.


wjk wd wks. sg si sks. 19. 96.

j'Jh

tho-;?fBe

je` jke pih. fco? ;?D Gih.


gfo:' b'j eq'j`. Se ;{o ;'j`. 17. 94.

o[eh

N[N j'J
j'D. ekV
eNkeN

fis
Bkb
dh

Bkb

ik

fojk

j?,

b'jk

yVe

fojk

;?Bk

(:[ZX-G{wh

j?.

:'X

ftu)

(:[ZX

ftu)

Gih
ws

nzr fvr gJ (fJzi) brd jB, wkB' nzrko dr dr eo


ekV eod sho S[Nd jB ns MDeko g?dk j[zdh j?.95.
(F;sq)

ub

d ukjtkB (pD
pj[s sg j'J

oj

jB

j'J) jB.
jB.96.

ns

(T[j)

d'jK

gkf;nK

pj[s

s'I

wd-w;s

(tho-:'X

jB

ns

nkgDh)

nkgD

si

d'jK gkf;nK s'I o"do o; ftu ou j'J :[ZX eo oj jB. (T[j) pkDK
GNk uVQk oj jB ns XB[o-td dh uouk j' ojh j?.97.
;{ow

brh j'Jh
jB.98.

thosk
j?.

(dk

ueq-ft:{j

gqdoFB
~

eoB

s'Vd

ftu)
jB

w;s

(ns

T[;

jB

ns

tZb'I)

pkDK
nZy

dh

MVh

w'Vd

BjhI

141

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;w[j ;;sq poy. wfjy[nk;[ eoy.


eo? sho wko`. pj? b'j Xko`. 22. 99.
Bdh ;'qD g{o`. fcoh r?D j{o`.
ri? r?fD ekbh. j;h ygokbh. 23. 100.
ej{` pki wko. ej{` ;{o Gko.
ej{` uow N{N?. fco ri c{N?. 24. 101.
ej{` pow pX. ej{z uow Sd.

uzv h

;kjwD j' e F;sq ubkT[Id


uVQkT[Id jB. shoK dh wko eod
bj{ Bkb
nk;wkB

by pho ys`. Bu G{s gqs`. 26. 103.


Bu wk; jkoh. j; p:'wukoh.

N[NhnK

T[m fSS fJS`. ub sho fsS`. 28. 105.


rD` rKXqp:`. uo` ukoD;`.
j; f;X f;X`. wu pho eq[X`. 29. 106.
vek ve vke?. jek je jke?.
Gek G[ze Goh. vwe vke voh. 30. 107.
wjk pho rki. Bt` Bkd pki.
Xok r'w ri. dq[rk d?s pi. 31. 108.
fpi? Sz d

x'V

fes
(eN

Bdh

rZi

gJhnK

jkEh

Go

ojh

j?

w'J
jB

etu
gJ

rJh

ns
ftzBQ

jB)

j?,

ns

gJ

jB
jB

jB,

fes

fes

xkfJb

(gJ
ns

jB),

fes

ns XB[FK (@wfjy[n k;#) T[s fuZbk


ns bj{ dh Xkok trdh j?.99.

nkekF

yZgo

141

ftu

j{oK

tkbhnK
tv

fes

jB,

j;

ojhnK

(fvr

gJ

jB),

fco

YkbK

x'fVnK

ojhnK

(i'rDK)

;{ow

jkEh

fco

oj

N[ZNhnK

etu

ekbh

jB.100.
fes

YkbK

jB.101.

gJhnK

(powz)

jB,

e[N

fes

gJ

tv

jB.102.

;{ow t?o-Gkt Bkb o[M j'J jB, ;ko F;sq Bkb M{M oj jB. :'fXnK
~

:[ZX-G{wh

(@ezez#)

ftu

wrB
sho

fSZ N K

ubkT[Id

rD,

G{s

ns

gqs

jB.

eq'X

fsy

d{s

tho-:'X

vkeDhnK

(Bkb

shoK

;{otho
j?

Go

jB.103.

j'J

brD

jB),

Bkb

XB[FK

(FohoK

veko

(uo),

ukoB

f;ZXhnK

tkb

eow

ftu)

wrB

ojhnK

jB,

(:'X)

bbeko

jB

ns

rid jB,
ns

ns

(:[ZX

GohnK Ge-Ge dh X[Bh Bkb ti


nktk} (eY ojhnK jB).107.
ojh

oj

(@wfjy[n k;#)

ftu'I

bj{

dhnK)

jB.105.

rzXopa,

eq'fXs

T[m

Bu

jB, nkekF ftu ftuoB tkb j; oj jB, eK


jB ns pbtkB :'X g{oh w;sh Bkb (:[ZX-ekoi

(;?Bk-BkfJe)

T[ m dhnK

ns

jB.104.

SsqXkoh
ftu'I

ty

wk;kjkoh Bu oj
febekohnK wkod

ftu)

febe eko e`e`. wu pho p`e`. 27. 104.


S[ G Ssq X koh. wfjy[ n k; ukoh.

ftu
fes

ej{` ghb gowz. eN pki powz. 25. 102.


pbh p?o o[M. ;w[fj ;ko i[M.

ufosq- 2

ojhnK

BtI BtI Brko tid jB,

d[ork

Bkb

d?Is

bV

oj

f;ZX

j;

oj

jB

wko

oj

jB,

jB.106.
bbekok

v[rv[rhnK

vw-vw

oD-G{wh ftu

dh

vcK rz{i

jB.108.

fpi? Sz d

t?oh gZy s'I fisB th pkD ub, (T[j ;ko) c[bK dh wkbk j' e (dth

ise pkD ub nfo Uo s c{b eh wkb j[n? e`fm fpoki.

d)

dkBt g[zrt gfy nuzGt S'fv Gi oD Je B rki.

ty e oD-G{wh s'I Gi ubh j?, e'Jh fJe th vfNnk BjhI fojk. T[; ;EkB
T[s jkEhnK d M[zv fvr gJ jB ns x'fVnK d ;w{j bj{ Bkb fbpV fvr

e[zio g[zi fro fsj mT[o Go ;G ;q'Ds g? rB ski.


ikB[e BhoX wfX Sg Gqfw G{Xo e G: s Br Gki. 32. 109.
wB' j o

Sz d

;qh irBkE ewkB b? jkfE gqwkEfB ;zy gqi:' ip i[X`.


rksj ;?D ;zxkos ;{o ppefs f;zx Gqw:' ofD eqX`
[ .

rb

ftu

F[GkfJwkB

j'

rJ

j'J jB, wkB' fJzdo (@G{Xo#)


ftu fSg j'J j'D .109.
wB' j o

jB.

vo

d?IsK

dh

Gqw

c"i

eoe

(@g[zrt#)

Gi

fJ;

j'J

nuzp

gops

;w[zdo

Sz d

;qh

irswksk

jZE

ftu

ewkB

b?

ns

;zy

tik

fGnkBe

(@gqwkfEB#) :[ZX ehsk. (T[j) ;?Bk ~ rkj ojh ;h ns ;{ofwnK ~ wkodh


ik ojh ;h. Fo th e'qXtkB j' e oD-G{wh ftu Gpedk fco fojk ;h. (T[;

142

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

eT[ufj Gfd nGfds nzr ;[o`r T[s`r ;' ;'fGs ;[X`.


wkB' fp;kb pVtkBb i[nkb ;w[dq e wfX fpokis T[X`. 33. 110.

142

B ;?fBeK d) Foho Bkb fuge j'J (nGfds nzr) etuK ~ GzB fdZsk ns
(i]wK ftu'I fBebdk j'fJnk) bj{ (etuK) T[go ;'G fojk. (fJzi gqshs
j[zdk

fpi? Sz d

ufosq- 2

;h)

wkB'

ftFkb

;w[zdoh

nrBh

dh

bkN

T[go

T[m

ojh

j't.110.

fpi? Sz d

XB[F dh X[Bh ;z;ko (Gt) ftu ftnkgs j' rJh ns (;?fBeK d ubD
X{V T[v e nkekF ftu Sk rJh. (:'fXnK d) si;th w[y (F;sqK

g{o ojh Gft G{o XB[o X[fB X{o T[vh BG wzvb Sk:'.
B{o Go w[y wkfo fro ofD j{oB jfo jh:' j[b;k:'.

Bkb)

g{oD o'; Go nfo s{oD g{fo go oD G{fw ;[jk:'.

dh) wko yk e oD-G{wh ftu fvr gJ ;B, T{BQK ~ ty e j{oK d fjod

u{o GJ nfo o{o fro GN u{oD ikB[e p?d pBk:'. 34. 111.

ftu ukT[ uVQ frnk ;h. eq'X Bkb g{oh soQK Go j'J pj[s ;ko (s{oD)
t?oh oD-G{wh ftu gJ F'Gk gk oj ;B, t?oh db d u{o u{o j'J ;[zdo
(o{o)

;zrhs G[izr gq:ks Szd

ekrVd`

;{ow

ftu'I
}' o

}'o dh nktk} fBebdh


Bkb rid ;B.112.

Bkb

;V;VkN eod
g?o iwkJ j'J

pkrV
ukrVd` uT[g pkrVd` pho`. wkrVd` wko sB`2 fsS sho`.
rkrVd` ri ;[ pi rjho?. ekrV` eth:kB eE? eEho?. 37. 114.

ftu

dF

dkrVdz dkB' GkrVdz Gki/ . rkrVdz rkih ikrVdz rki/ .

BkrVd` Brko pkrVd` pki . ikrVd` i' X k rkrVd` rki . 41. 118.

;{ow

veko

Szd

(@eEho?#)

eJh phVK ftu

@e# s'I pkd

@r# nZyo

tkX{ fbfynk fwbdk j? 2H @sBh#

rV

eVe
eod

u{oD

pDkfJnk

j't.111.

dh

X[Bh

Bkb

;{otho

(@rkih#)

oj ;B, oD ftu g{oh seVkJh


F;sq MNgN MkV oj ;B ns

;B.113.

d?Is

drV

eo

;B,

S[ohnK

ri

oj

g?Id

jB

ns

shoK

eod

oDf;zr

rV

;B.

drV

eod

rV

oj

sVke

s
}'o

114.

Gi

ns

Bkb

oj

SthnK

pzd{eK
ri

;B,

;{otho

irj

irj

eod

SVke

SkV

SkV

rVke

j[zd

;B.115.

oj

;B,

;zyK

dh

nktk}

ns

s{shnK dh X[Bh j' ojh ;h, ;{ow pkrV dF d tki tik oj ;B ns G{sgqs Bzr j' e Bu oj ;B.116.
dh

d' yzGhJ pkD sV sV eod ubd ;Bl S[ohnK, eNkohnK ns feqgkBK


eVeko j[zdh ;hl pkrV dF d BrkfonK ftu'I X[Bh fBebdh ;h ns
;{ow

(fJBQK

BrkfonK

d)

Bkd

ftu

wrB

(j'

:[ZX

eo

oj

;B).117.
;zyK dh nktk} ns s{shnK dh X[Bh j' ojh ;h, oDf;zr pj[s rzGho
Bkd eY oj ;B, pkrV dF d tki
irj irj ri oj ;B.118.

1H ekrVdzr#.

t?d

rV

Bkb
;kV
oj

rk

rV

;ko
;krVd` ;` y z BkrVd` Bcho` . rkrVd` r' w k: ri rjho` .

wkB'

;h.

;{ow eq'X
;B, ;kV

rV

skrVd` sho` pkrVd` pkD` . ekrVd` eksh eNkoh feq g kD` .


BkrVd` Bkd` pkrVd` pki. ;krVd` ;{o` okrVd` oki. 40. 117.

Gr"V

rkrVd` r' w k: ri rjho` . ;krVd` ;` y z BkrVd` Bcho` .


pkrVd` pki pi pho ys`. BkrVd` Bku ;[ G{s` gos`. 39. 116.

;B

pkrV dF d tho i'F (@uT[g#) Bkb bbekod ;B, wkfVnK d Foho


fsy sho wkod ;B, tZv tZv Brko }'o Bkb roid ;B ns eth

eVked ko
dkrVd` ST[jh S[o gq SVke. skrVd` sho` s[ge` sVke. 38. 115.

gJ

S[ohnK ns eNkohnK eVeV eo ojhnK ;B, sho skV skV eo


;B ns pzd{eK sVke sVke eo ojhnK ;B. ;N tiD Bkb BrkfonK

oj

;krVd` ;{o` ekrVd`r e'gz. gkrVd` gowz oD` gkt o'gz.


;krVd` ;;sq` MkrVd` Mko?. pkrVd` pho` vkrVd` veko. 36. 113.

fvr

;zrhs G[izr gq:ks Szd

eksh eNkoh eVke` . skrVd` sho` s[ g e` sVke` .

MkrVd` BkrVd` pkrVd` pki. rkrVd` rkih wjk ri rki. 35. 112.

(fJzi)

ns

Brko

ti

oj

;B

ns

;{ow

143

;qh

d;w-rqzE

Boki

;kfjp

Sz d

uzv h

Boki

ufosq- 2

143

Sz d

(oes-phi d bj{ d s[ge) fisB th o{g Xkod ;B, T[sB jh dth

fise[ o{g Xkoh:`. fsse[ dfp wkoh:`.


fise o{g Xkojh. fsfsU dq[rk ;zxkojh. 42. 119.

wko fdzd h ;h.


dtrh.119.

fise[ ;;sq tk Mo. gqtkj ;q'B e go.

T[; ~ fisB F;sq tid jB, bj{ d gqtkj ub g?Id ;B. (bj{) dhnK
fisBhnK p{zdK
fvrdhnK ;B, T[j ekbek gh b?Idh ;h.120.

fishfe fpzdek fro?. ;[ gkB ekfbek eo?. 43. 120.


o;ktb

Sz d

o;ktb

frfo:' nzfs M{wz. wB' wx G{wz. 44. 121.


;p dt joy. ;[wB Xko poy.
oes fpzd wko. ;p? ;zs T[pko. 45. 122.

o{g

bj{

s'I

frnk. nzs ftu (T[j)


fvr fojk j' t . 121.
;ko
e

(T[j

j'o )

XkoBr,

(T[j

;ko)

;yDk
G[nkNDh

j'
yk

frnk
e

ns
fvr

(T[;

dk)

Foho

fBopb

wkB'

Xosh

T[s

;kfonK

;zsK

(;zeN

s'I)

puk

fbnk.122.

nE fB;[`G i[X eEB`

j[D fBF[zG d :[ZX dk eEB


d'jok

;[zG

;[`G fB;[`G ;[fD:' ip? oesphoi e' Bk;.

G[ i z r gq : ks Sz d

ns

fB;[zG

nkg

;?Bk

uVQ

g J . 1 2 3 .

fJeZmh

id'I

oesphi

eoe ns e[jkfVnK

wko

ikD

ns czfXnK

Bkb

ngko

ns

fB;[zG

dh

X[Bh

rz{iD

GJh n;N ;? e'; bT[ Ssq Sk:`.

ty

e)

y[o` yj T[mh ofj:' r?B g{o`.


db f;zX[ fpXz GJ gp u{o`.
;[D' ;'o ekbh rj? ;;sq gkD`.
febeko iwh jB izr i[nkD`. 4. 126.

ns

;[zG

BrkfonK

oV frqX fpqX` febeko e`e`. 3. 125.

X"If;nK

;{otho

SsoK dh SK j' rJh. (T[; ;fEsh


ns fJzd o th vo frnk.124.

vwk v`fw vT[o{ vek v[`e v`e`.

tb'I)

tkb

dh

cNh By f;zx w[yz vY e'b`.

;?Bk

Fesh

T[m Bd Bkd` ;[ XT[;k X[eko`.

Gek G[`e Goh Yek Y[`e Y'b`.

(dh

rZb)

;[;fis

;[Dh

(sd'I)

j' e (d'tI)

G[ i z r gq : ks Sz d

uV ;[zG B?;[zG ;{ok ngko`.

Gi uzd ;{o` vfo:' dt ok:`. 2. 124.

j'

pdb

dts y[F j'J ns c[bK dh poyk eoB br. oesphi ~ wko


fJE ;qh pfusq BkNe d uzvh-ufosq gq;zar d @oesphi-pX#
BK d u"E nfXnkfJ dh F[G ;wkgsh.4.

nkg uVs G? i'fo db ;i go;[ no[ gkf;. 1. 123.

wko

fgnk,

fJfs ;qh pfusq BkNe u`vh ufosq oes phoi pXj


us[oE fXnk: ;zg{oBw ;s[ ;[Gw ;s[. 4.

d'jok

dt h

Sz d

(oesphi)

j{U ;q'D jhB`. G:' nzr ShB`.

fisB

uVQkJh
brh.

;{oi

eo
nZm

ns

fdZsh.

(T[BQK

;"

e'jK

se

uzdqwk

Gi

rJ

GohnK dh Ge-Ge ns Y'bK dh YK-YK dh (nktk} j'D brh). Fo


d Bjz[nK Bkb (Xosh fJzi) cN rJh (fitI) ;{o (e'bz) B nkgD j[Zv Bkb
(g[Nh j'Jh j[zdh j?). v"o{ vzw vzw eo oj ;B (ns BrkfonK T[s) vZr ve
ve eo e (ti oj ;B). tv nkeko tkbhnK frXK p'b (oVz) ojhnK ;B
ns eK febekohnK wko oj ;B.125.
(x'fVnK d) y[oK Bkb (fJsBh) rod T[mh fe ;kok nkekF Go frnk.
(T[BQK d g?oK jmK) ;w[zdo ns gops (@fpXz#) db rJ ns S'N gops u{oB
pD rJ. ekbh B F'o ;[DfdnK jh jZE ftu F;sq XkoB eo bJ ns i?x'F (@iwh febeko#) eodh j'Jh B :[ZX ftu ;{othoK ~ wko fdZsk.126.

144

;qh

d;w-rqzE

o;ktb

;kfjp

Sz d

ri pho rkih. s[o s[zd skih.


wfjy[nk; eoy. ;o` Xko poy. 5. 127.
fJs f;zx rfi:'. wjk ;`y pfi:'.
ofj:' Bkd g{o`. S[jh r?fD X{o`. 6. 128.
;p? ;;sq ;ki. xD` iw rki.
ub si s? e?. nB`s ;;sq b? e?. 7. 129.
uj{` Uo Y{e. w[yz wko e{e.
nB`s ;;sq pi. wjk pho ri. 8. 130.
w[yz B?D oes`. Xo gkfD ;es`.
ehJ eq'X T[m. ;o` fpq;fN p[m. 9. 131.
fes d[;N e{N. nBzsk;sq S{N.
eoh pkD poyz. Goh dfp joyz. 10. 132.

uzv h

o;ktb

bj bjs pkfD feqgkD:`. rj rjs gqs w;kD:`. 11. 133.

144

Sz d

fti?Fkbh :'X ri oj ;B ns s}h Bkb x'V d"VkT[Id ;B. XB[FK


(@wfjy[nk;#) ~ fyu oj ;B ns pkDK dh MVh brk oj ;B.127. fJXo'I
Fo rfink (wkB') tZvk ;zy tfink j't. (T[; dh roi
g;o rJh ns X{V nkekF se gj[zu rJh.128.
;ko F;sq ;ikJ/ j'J/ ;B, pdb

tKr

ri

dh)

X[Bh jo

gk;

oj ;B. (;{otho) eq'XtkB

j' e ns nBzs F;sq b? e (ub oj ;B). 129. u"jK gkf;nK s'I (;{ow)
nkD Y[Ze ;B ns wz{jK s'I wko' wko' g[eko oj ;B. pfj;kp F;sq ti oj
;B ns wjkB :'X ri oj ;B.130.
(T[BQK ;{othoK d) wz{j ns nZyK bkb ;B ns jZEK ftu poS (@;esz#)
XkoB

ehs

j'J

;B.

(T[j)

eq'X

eo

vN

rJ

;B

ns

shoK

dh

poyk

eo oj ;B.131. fesB jh d[FN e[N ik u[e jB ns nBeK n;sq ub


oj ;B. pkDK dh poyk ehsh ik ojh ;h. dth nkBzfds j' ojh ;h.132.
pbh fpdqw Szd

pbh fpzdqw Szd

ej ej ;[ e{es e`eh:`. pfj pjs pho ;[ p`eh:`.

ufosq- 2

eT[J eK eK eo e F'o eo oj ;B ns pKe :'X pfj pfj eod


(F;sq) tkj oj ;B. pkD ns
ns gqs w[ofdnK (@w;kD#) ~

feqgkBK bj-bj eo e (uwe ojhnK ;B)


geV geV e Sed (@rjs#) ;B.133.

vfj vfj eo e vT[o{ vwed ;B ns bj bj eoe srK uwedhnK

vj vjs vto vwze:`. bj bjs sr sqwze:`.


Xqw Xqws ;Kr Xwze:`. ppezs pho ;[ p`e:`. 12. 134.

(@sqwze:z#) ;B. Xqw Xqw eoe pofSnK d Xwke j[zd ;B. pKe ;{otho pVeK
wkod ;B.134.

S[ N ez s pkD ewkD:` . jooz s y s ysq k D:` .

ewkBK ftu'I S[Nd


vkeDhnK vwo{ (dh X[Bh

vjezs vkwo vzeDh. ej eje e{es i[rDh. 13. 135.

eoe
T[ c Nz s ;q ' D s fSS:` . poyz s ;kfJe fsS:` .
ppe`s pho nBe:`. fceozs f;nko p;y:`. 14. 136.
joyz s ;q ' D fs oz r Dh. fpjoz s d f p nGz r Dh.
ppezs ejo v'b jh. ofD nGzr eb'b jh. 15. 137.

Gih uw{z ;p dkBth ;[zG fBoy fBi b?D.


fBeN fpeN GN i j[s fsB gqfs p[fb:' p?D. 17. 139.

SsqhnK ~ j?okB eo oj jB.


ojhnK ;B ns i'rDK efj-efj

jB.135.

fSNK T[mdhnK ;B. fsy shoK dh poyk


oj/ ;B ns/ frdV j[ze ko (@fceozs #)

j[zdh
oj

;h. nBeK
;B.136.

bj{ ftu ozrD tkbh ns BFN B j' ;eD tkbh dth gq;zB j' e
fco ojh ;h. Fo (@ejo#) djkVdk j'fJnk x[zw fojk ;h ns oD-G{wh ftu
fBoz s o
j'

eb' b

eo

fojk

;h.137.

Y'bK dh Yzw Yzw Yzwe j' ojh ;h, pofSnK dh Xzw X`w dh Xwe
ojh ;h. (tho :'X) eq'X Bkb pfj pfj eodhnK feqgkBK ubkT[Id ;B

ns
d'jok

ojhnK

bj{ dhnK
tho-;?fBe pVQe

Yw Yws Y'b Ywe:`. Xw Xws ;Kr Xwe:`.


pj pjs e[qX feqgkD:`. i[M?s i'X i[nkD:`. 16. 138.

e{ e

pkD :[ZX ftu


;[D e) veko

:'X

:[ZX

ftu

i{M

oj

;B.138.

d'jok

d?IsK dh ;koh ;?Bk Gi rJh, (fJj ;fEsh) ;[zG B nkgDhnK nZyK Bkb
ty bJh. (T[; d) BV fisB th bVke ;{ow (w"i{d ;B), T[BQK gqfs (fJ;
soQ K )

puB

p' f bnk.139.

145

;qh

d;w-rqzE

Boki

;kfjp

Sz d

uzv h

Boki

Sz d

eq'X

Bkb

fejk

fe

ibdh

T[j

;?Bk

fB;[zG ;[zG e'g e?. gfm:' ;[ gkt o'g e?.


efj:' fe ;hxq ikJh:'. dq[rkfj pkX b:kJh:'. 18. 140.
;[ ;?D ;fi e?. ;e'g ;{o rfi e?.
T[m? pizsq pkfi e?. ufb:' ;[o;[ Gkfi e?. 19. 141.

tikT[Id
fgnk.
e

wX[ G ko Sz d

ehi? ;[ fwsq. eT[B ufosq.


iks ;[ wkfJ. ihs? pBkfJ. 22. 144.
;es? fBeko. Gi' ngko.
;sqB ikfJ. jfB j? fo;kfJ. 23. 145.
;'Jh ekw ehB. dtB gqphB.

vN

;kfonK

d t s

Xosh
ns

;ik

rJ.

T[s

g?o

rvd/

j'fJnK

d[o rk

pzB Q

fbnkU.140.

eq'XtkB

(T[BQK

dh

j'fJnk

uVQs

ns
ty

fB;[zG

uVQ
e)

fgnk.

fJzdo

Gfink

ns

(;?fBe)

tki

Gi

ufbnk.141.

;{ofwnK

vo

p[bk

e fJeZmk

(@Go#)

eo

fbnk

(fizBQK

~)

ty

rJ . 142.

wX[ G ko Sz d

fJzdo ezp frnk, wjF B (T[; ~) e'b p[bkfJnk, (nkg; ftu) ;bkj

e`fg:' ;[o;. p[fb:' wj;.


feB' fpuko. g[S i[Mko. 21. 143.

ikU

145

nDfrDs ;{ofwnK ~ Bkb b? e ns X"If;nK ~ tik e (fB;[zG) uVQ

nBs ;{o ;`fr b?. ufb:' ;[ d[zdGhB d?.


jekfo ;{owk Go. fpb'fe dtsk vo. 20. 142.

j'J

;[zG

ufosq- 2

ehsh

ns

;?fBeK

pko

g[fSnk.143.

fwso!

T[j

fejVk

e"se

eohJ

fi;

Bkb d[o rk wksk dh uzr h soQK fis j' ikJ. 144. (nkgDhnK ngko)
FeshnK ~ eY bt' ns (:[ZX ftu) Gi fdU (sK i') ik e eq'X Bkb t?ohnK
~ wko dD.145. (T[BQK) gqphB dtfsnK B
ngko FeshnK eY e G i fdZ s hnK.146.

Ujh

ezw

XkoB

eo

ehsk.

(nkgDhnK)

fpqX Boki Szd

(T[j)

;es? fBekfo. G i h ngko. 24. 146.

FeshnK

s[os

jZEK

ftu

sbtkoK

(:[ZX-G{wh

tb)

ub gJhnK. (T[BQK ~ s[ofdnK ty e) tZv tZv frZX


vkeDhnK veko e s[o gJhnK. tv nkeko tkb eK

v"o G"o j' e ns


j;D br ns XV

th nzBQ tkj
br.147.

pkDK dh poyk eoB

T[m ;[ frqX fpqX vT[o vkeDh veko e?.


j; ;[ ozr eze p`e:` epzX nzX T[mjh.

o;ktb

fpqX Boki Szd

ubh ;efs ;hxq ;qh feqgkfD gkfD Xko e?.

fp;y dtsk o[ pho pkD Xko p[mjh. 25. 147.


o;ktb

Sz d

w[yz oes B?D`. pe? pze p?D`.

Xko uko uowz. ;qi eq{o powz. 28. 150.


uj{` Uo roi. ;p? dt boi.
S[N fsS sho`. eN uT[o uho`. 29. 151.

;ko dts ns ;{otho

Sz d

ukb gk fdZs.
fdZsk.148.
(T[BQK

d)

(T[BQK

B)

wjkB

n;sq

wz{jK

ns

nZyK

ftu'I

p'b ojhnK ;B. (T[BQK


j ' J hn K ; B .1 4 9 .

Xo n;sq gkD`. eNkoh feqgkD`. 27. 149.


T[s? d?s rki. s[oh Bkd pki.

br. pj[s

(dtfsnK dhnK) ;kohnK FeshnK B nk e ;h; M[ekJ ns (:[ZX bJh)

;p? ;efs n? e?. ubh ;h; fBn? e?.


wjk n;sq Xko. wjk pho wko. 26. 148.

T[mD

XkoB

B)

jZEK

ftu

Xko
bj{
n;sq

e
T[so
ns

tZv
fojk

tZv

;{ofwnK

;h

eNkoK

ns
s

em'o

feqgkBK

wko
puB
cVhnK

T[Xo'I d?Is
rid ;B, s[ohnK s X"I; tid ;B, jZEK ftu ;[zdo YkbK
ehshnK j'JhnK ;B ns em'o etu gfjB j'J ;B.150.
u"jK gkf;nK s'I (d?Is) ri oj jB, (T[BQK dh roi ~ ;[D e) ;ko

dts ezp oj ;B. shyD sho S[N oj ;B ns (T[BQK d brD Bkb) u"oK
ns p;sq eN ik oj ;B.151.

146

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

o[;` o[dq os. wjk si ss.


eoh pkD poyz. Goh dfp joyz. 30. 152.

uzv h

;B.

fJXo'I
rzGho
wko

fdZs

ojh

;h,

j'

ojh

;h

(fi;

rJ

;B

d[FN

ns

Gi

c[bK
(d[ork

dh

dh)

rJ

G:' Bkd T[u` ofj:' g{o r?D`.


sq;z dtsk d?s e`fg:' fsqB?Dz. 1. 157.
vfo:' uko pesq` Nfo:' dt oki`.
fvr gp ;op` ;qi ;[G ;ki`.
go j{j d? e? Go b'j e'qjz.

wksk
;B

d[ork

ns

gkV

;ko

fJXo

poyk

j'D

br

rJh,

eo

oj

;B

fojk

d?Is

j?.

ezp

(fFt)
oj

;zsK

dk

T[ZXko

eo

fdZsk

Fo

fis
ns

ri

fojk

d Szd
d?Is

rkJ ikD

vo

Bkb

br.

ezp

oj

fro nze[;` pko[D` pho ys`.


Bu ezX jhD` ep`X` nus`.
T[v? frqX fpqX` oV? eze p`e`.
Gek G[`e Goh vkj v{j v`e`. 5. 161.

b'e

j[D ;[zG d :[ZX dk eEB


G[ i z r gq : ks Sz d

oki ;[zG B (id'I) S'N Gok d wko ikD dh rZb ;[Dh (sd'I T[; B)
n;sq ns F;sq ;ikJ ns pV ukT[ Bkb (:[ZX bJh) uVQ ufbnk. pj[s
}'o dk Bkd j'fJnk (fi; Bkb) ;kok nkekF rz{i T[fmnk. (T[;) d?Is e'b'I
dts

vo

rJ

pqjwk

ns

(@uko

fFt

(@fsqB?Dz#)

pesqz#)

vo

th

frnk

ezp
ns

frnk.157.
dtoki

fJzdo

th

v'b

frnk.

;ko gops fvr gJ ;B. (T[; d?Is B) uzrh soQK ;?fBe ;ki ;ikfJnk
j'fJnk ;h. (T[j) e'qX Bkb bkb j'J j{-jk eod (fJzi br oj ;B) wkB'
;[zG B ;?Bk ;ikJh ns T[Zuk Bkd ehsk (fi; ~) ;[D e
fJ;sohnK d roG-gks j' rJ. eq'XtkB (F{othoK dk) b'jk yVeD

T[mh e{j i{j` fro uT[o uho`.


o[b sS w[S` goh rS sho`. 4. 160.

;zs

;B.156.

;fi:' ;?B ;[G` eh:' Bkd T[u`.

pj ;;sq n;sq` eN uow powz.


Gb e? fBpkfj:' GN` ;[nkfw Xowz.

;h.154.

;h.155.

;[w o

uth uktvh vkeDh:` veko`. 3. 159.

dh

;B.153.

wB' wo e' ;kst' f;qzr ;'j`. 2. 158.


;[D? roGDhnkB e roG w[u`.
gfo:' b'j e'qjz T[mh ;;sq Mko`.

rDK

fJE ;qh pfusq BkNe d uzvh-ufosq d gq;zr dk @fB;[zG-pX#


BK tkbk gzitK nfXnkfJ ;wkgsh 5.

nE ;[`G i[X eEB`


bx[z Gqks i[fM:' ;[fB:' ;[zG ok:`.
;i? ;;sq n;sqz ufV:' uT[g uk:`.

Fo

eoe)

i?-i?-eko

fJfs ;qh pfusq BkNe uzvh ufosq fB;[zG pXj


gzuw' fXnkfJ ;zg{oBw ;s[ ;[Gw ;s[. 5.

G[ i z r gq : ks Sz d

T[Xo'I

fB;[zG ~ ;zxko fdZsk frnk ;h, d?IsK d (;ko) db wko ik u[e ;B,
;ko

GJh g[jg poyk. rkJ ihs eoyk.


i:` ;`s i`g. sq; d?s e`g. 34. 156.

wko

pkDK dh poyk j' ojh ;h, fis d Szd rkJ ik oj ;B, ;ko d[FN

fB;[ ` G ` ;z x kfo:' . db` d? s wkfo:' .


;p? d[;N Gki. fJs? f;zx rki. 33. 155.

dth

roiBk

GJh pkD poyk. rJ ihfs eoyk.


;p? d[;N wko. wJh:k ;zs T[pko. 32. 154.

146

(;ko) o"do o; ftu w;s ;B ns pj[s nfXe si Bkb GVe j'J


pkDK dh poyk eod ;B. dth nkBzd Bkb Gog{o ;h. 152.

fJs dfp wko. T[s? f;zx[ cko?.


rD` r{V roi?. ;p? d?s boi. 31. 153.

ufosq- 2

ns
ns

gops

dh

F;sq (d
vkeDhnK
n;sq

;Zs thI

u'N h

j't . 158.

tiD Bkb) fuzrkohnK T[mD


veko ojhnK ;B.159.

ns

F;sq

ub

oj

;B

ns

brhnK.
YkbK

u[VbK
etu

p'b

rofGs
bfrnk

ojhnK

(@powz#)

eN

;B
ik

oj ;B. ;{ow ;[nkwh-Xow ~ uzrh soQK fBGk oj ;B. oD-G{wh ftu F'o
wu frnk ;h ns u"o ns p;sq fvr oj ;B. tZY N[Ze (Foho) o[b oj
;B

ns

shoK

dh

p"SkV

j'

ojh

;h.160.

oD-G{wh ftu nze[F, jkEh (@pkoDz#) ns ;{otho fvr oj ;B, w'fYnK


s'I fpBk XV nus Bu oj ;B, tZvhnK frZXK T[v ojhnK ;B ns fGnkBe
eK F'o gk oj ;B. GohnK s'I Ge-Ge ns vfrnK s'I vfj-vfj nktk}
fBeb

ojh

;h.161.

147

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

ufosq- 2

147

Nek N[e N'gz Yek Y[e Ykb`.


sSk w[S srz pe fpeokb`.

Ne-Ne N'gK dh, Ye-Ye YkbK


fGnkBe Fpd eodhnK j'JhnK tYk-N[eh

jbk ukb pho` Xwk X`fw ;Kr`.

fjb i[b j' ojh ;h ns pofSnK (d brD Bkb) Xzw Xzw (dh nktk} fBeb

goh jkb j{b` ;[fD:' b'r Bkr`. 6. 162.

ojh ;h).
g? fojk

veh

vkrDh

i' r Dh:`

fpskb` .

Bu ezX jhD` ep`X` egkbz.


j; dt ;op` fo;:' dkBt;`.
feX' nrfB i[nkb` G:' nkg G;`. 7. 163.
;[`Gk;[o ifse[ n;[o gmJ e'g[ pYkfJ.
s dph ;'ys eo p{`d stk eh fBnkfJ. 8. 164.
Sz d

;z r hs wX[ G ko Sz d

skrVd`

sVke.

;krVd` ;[ pho. rkrVd` rjho. 10. 166.


BkrVd` fB;kD. ikrVd` i[ n kD.
BkrVdh fBjz r . gkrVdh gbz r . 11. 167.
skrVdh

swfe.

bkrVdh

;h

fe

gkskb

(Bkr

b'e)

T[;

dk

;o{g

nrBh

dh

bkN

tork

j't.163.

pz{d

;[e

iKdh

j?. 164.

Sz d

uzfrnK

;{othoK

uVQ fgnk. T[ j
fgnk.165.

dh

F;sq

\"i

;ik

e,

Xko

ns

g{o

e'qX

wko'

Bkb

wko'

ridk

j'fJnk

g[ e kodk

eVke-eVke

ns

skV-skV

dh

eod j'J roi oj ;B.166. Bkd


wrowZSK (@fBjzr#) tKr fJe d{i ~
e

g? I d
r[Z;

X[B h

j'

ojh

;h.

;{o tho

;B.167.
Bkb

skVd

j'J

dr-dr

eo

oj

;{otho

em'o

;B.169.

irj

grVhnK tkb (:'X), x'V (@gtzr#) ns ;[zdo nzrK tkb


T[s i[nkB MrVd ns i{Md ;B.170. MV-MV eod

skrVdh sVke. ukrVdh uNke. 15. 171.


GkrVdh

GGke.

ekrVd` egkfb. Buh fpeq k b. 16. 172.


Boki

Sz d

nBzs d[;N wkoh:`. fpnzs ;'e Nkoh:`.


ewzX nzX T[mh:`. fp;y pkD p[mh:`. 17. 173.

oj ;B.168. yo-yo eod sho


;B, SV-SV eod S[Nd ;B ns

;B.

iKd

gkrVdh gtz r . ;krVdh ;[ G z r .

eV-eV eod eVed ;B, sV-sV eod


uV eod (poS ) tid ;B.171.
xV-xV

(gN

y[bd
ojh

;B. (:[ZX-G{wh
; h. 1 7 2 .

Boki

Sz d

tkj

rVrV

eo oj ;B, i[nkB i{M oj ;B,


geVd ;B ns fusfonK tKr T[Sb

SkrVdh S[ N z s . nkrVdh T[ v z s . 13. 169.

MkrVdh MVz r . ekrVdh eVz r .

ub

;z r hs wX[ G ko Sz d

ykrVdh ysz r . BkrVdh fBjz r .

ikrVdh i[ n kD. MkrVdh i[ M kfD. 14. 170.

(;[zG)

j' f Jnk

~ ubk
cV j'J

xpke.

;[DkJh

~ dth B fJ; soQK BFN eo fdZsk fitI sZs st T[s g?IfdnK (gkDh dh)

bjfe.

ekrVd` feq g kD. pkj? i[ n kD. 12. 168.

xkrVdh

ftu

;[zG d?Is B e'qX tXk e fisB th d?Is (:[ZX-G{wh) ftu Gi ;B, T[BQK

Boki

ufb:' ;[ ;;sq Xko e?. g[eko wko[ wko e?. 9. 165.

eVke.

fojk

vkeDhnK, i'rDK ns p?skb p'bd ;B, fpBk f;o ns w'fYnK d XV


oj ;B. ;ko dts j; oj ;B ns d?Is okik e'qXtkB j' fojk ;h,

wkB'

;[ pho ;?D ;fi e?. ufV:' ;[ e'g rfi e?.

ekrVd`

j'

nk ojh ;h), sbtkoK


;B. tho :'fXnk ftu

d'jok

d'jok

Boki

Bu

fJsBk jbk-r[bk
;h.162.

dh (nktk}
eo ojhnK

ftu
ftu)

r'b)

tid

fGnkBe

;B,
o{g

feqgkBK

(@yszr#) ;{ofwnK (fBjzrK) B


nr'I nkD tkfbnK ~ T[vkT[Id

(r'b)

fBebd

GV-GV
XkoB

eoe

eod

;{ow irj
MVd ;B,

;B

ns

(}ywK

egkbh

uV-

d)

wz{j

(ekbek)

Bu

nBzs d[FNK ~ wko e (d[ork B) pnzs d[y d{o eo fdZs ;B. nzBQ
XV T[m oj ;B ns ftFF Yzr Bkb sho ubkT[Id ;B.173.

148

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

eVek eow[e` T[X`. ;Vke ;?jEh i[X`.


fpnzs pkfD poy:`. fp;y pho goy:`. 18. 174.

eVk

eVh

feq g kD:` .

iNk

i[ N h

i[ n kD:` .

bkrVd`
o;ktb

gr .

19. 175.

goy

j'

ojh

r[Ew
oj

;B.175.

o;ktb

;h.174.

fes ;q'D uN`. fes ;h; c[N`.


ej{` j{j S[N`. ej{` pho T[m`. 21. 177.

Gkoh

Gi Sfsq EN`. fes y{B yN`.


fes d[;N dN`. fco i:' joN`. 23. 179.
;i ;{o ;ko. wfjy[nk; Xko.
bJ yrnko. wjk o'j tko. 24. 180.
;jh o{g eko. wB' f;zX[ yko.

;B, fes jbk-r[bk j' fojk j? ns fes tho :''X fco T[m yV's ;B.177.
fes (;{ow) X{V ftu bN gJ ;B, fes wko'-wko' p'b oj ;B, fes
GZN

b'e

pbh wko vko. Ywe YYko. 27. 183.

rk

oj

;B

ns

fes

gkN

j'J

gN

gJ

;B.178.

XkoB

eoB

tkb Gi iKd ;B, fes y{B

tjkfJnk ik

fojk ;h (@yNz#), fes d[FNK ~ BFN ehsk ik fojk ;h ns fes (tho :'X)
joN tKr fco oj jB.179.
;ko ;{otho ;i j'J ;B, (jZE ftu) XB[F (@wfjy[nk;#) Xko j'J ;B,
(jZE

ftu)

fsy

yzv

bJ

j'J

;B

ns

pj[s

eq'X

tkb

;B.180.

(T[j) mhe fJ; soQK d ekb ;B wkB' ykok ;w[zdo j't. (GktI d[ork
B T[BQK ~)
;B.181.
gSkV

eJh

tko

BFN

ehsk

;h

(go

T[j

fco

th)

wko'-wko'

fijV

pj[s

bVke

ns

seV

j"I;b

tkb

;B.

GtkBh

fdZsk,

fitI

itkj

(u"wk;

dh

poyk)

;kV

fdzdh

g[ekod

(T[BQK

~)

j?.182.

(dth B d?Is thoK ~) fJe tko sK T[ykV ;[fNnk ;h ns wko-wko

pvJh b[Mko. j[s i jhJ tko. 26. 182.


fJe` pko Nko. mwz m'fe mko.

:F

fes SsoK ~

eJh pko rkoh. ;[ wko` T[uko. 25. 181.


GtkBh gSko. itk ifw iko.

Sz d

fes (frdV nkfd ;{ofwnK dk) bj{ uN oj ;B, fes f;o c[N gJ

ej{` X{fo b[N`. fes wko oN`.


GD? i; GN`. fes gN cN`. 22. 178.

(nktk}) j[zdh ;h, i[nkB (fJe-d{i Bkb)


T[sfis ;B ns bVkfenK Bkb nk e bV

(;{ow) MN-gN srK uwekT[Id ;B, S[ohnK ~ s}h Bkb ubkT[Id ;B,
(r[oz) r[oiK ~ rN-rN eod Fo dh fgm T[s wkod ;B.176.

r[o` r[oi rN`. gbzrz fg;N`. 20. 176.

e mzvk eo fdZsk ;h. (pV pV) pbtkBK ~


Y`w dh (X[Bh brksko j' ojh j?).183.

wko

fdZsk

;h.

YZYK

dh

Y`w

pj pkDfDnko. fes? sho sko.

nDhnko sho ubd ;B, (T[BQK) shoK B fesB (:[ZXtho) (:[ZX o{gh
Bdh s'I) gko eo fdZs ;B. eJh pbtkB :'X (dth ~) ty e ;[ZX-p[ZX G[bk

by jkE pko . fdtkB fddko . 28. 184.

p? m

jD G{fw gko. fes f;zx cko.


fes nkg[ pko. fis d?s Gko. 29. 185.
@fpoki#

dh

feqgkBK dh eV-eV dh
r[Ek j' oj ;B. ;{otho

Sz d

Mwh sr MN`. S[oh fSgq S[N`.

1H

;{ofwnK

;z r hs Boki Sz d

;[ p ho ikrVd` ir .
bVke

148

XB[;K (@eow[ez#) dh eVke-eVke dh T[Zuh X[Bh ns ;V-;V eodhnK


;?jZEhnK dh nktk} j' ojh ;h. pn zs (;{ow) pkDK dh poyk eod ;B ns
ftFF

;` r hs Boki Sz d

ufosq- 2

~
fis

;B.184.
(dth B) eJhnK (d?IsK) ~ wko e G{wh T[s gk fdZsk ns
eJhnK
Fo B gkV ;[fNnk. fesB jh tv tv jzekoh d?IsK ~ (dth B) nkg
fbnk.185.

149

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

bge bbkj . nohb nfonko .


jD ekb eko. Gi o'j tko. 31. 187.
d'jok

Xek

(fiBQK

d)

wZE

uwed

ekfbnK (d?IsK) ~ ekbek B


G{w h ftu'I) Gi rJ. 187.

;B,

wko

nVhnb

fdZsk

ns

ns

;B,

nkeVykB

pj[s

eq'X

yo{dh
;B,

eoB

ns
(T[B QK)

tkb

(oD-

d'jok

fJj fpfX d[;N gqiko e? ;;sq n;sq efo bhB.


pkD p{`d fgqEw? f;zx Bkd g[fB ehB. 32. 188.
o;ktb

149

T[j ;ko nzs ~ jko rJ fijV pj[s nVhnb


eoB tkb ;B, em'o ns }kbw ;B.186.

fss nzs jko. pvJh nfVnko.


yoJh pfonko. eo{o` eoko. 30. 186.

ufosq- 2

Sz d

fJ; soQK d[FNK ~ BFN eo e (dth B) jZE ftu n;sq ns F;sq


cV bJ. gfjbK (poyk dhnK) p{zdK tKr pkDK (dh tkSV bkJh) ns
f ; zx - B kd e h s k. 1 8 8 .
o;ktb

;[fD:' ;[zG ok:`. ufV:' uT[g uk:`.


;i ;;sq gkD`. uV i`fr i[nkD`. 33. 189.
br? Y'b Y`e. ewkD` eV`e.
GJ Bd Bkd`. X[D` fBofpykd`. 34. 190.
uweh feqgkD`. jm si wkD`.
wjkpho j[`e. ;[ Bh;kD dqze
[ . 35. 191.
;o` Xko poy. wJh:k gkD goy. 36. 192.
u"gJh

;z[G

oki

bJh) uVQ fgnk.


gJ.189.

jZEK

ftu

Y'bK
j'D

br,

;B,

X"IIf;nK

d'jok

u"gJh

f;t d{sh fJfs d[qrk p[bkJh. ekB bkfr Bhe? ;w[MkJh.


f;t e' Gi dhihn? sjk. d?s oki fJ;fEs j? ijk. 39. 195.
f;t d{sh ip fJw ;[B gktk. f;tfjz d{s efo T[s? gmktk.
f;t d{sh sks G:' Bkwk. ikBs ;eb g[o[y no[ pkwk. 40. 196.

;[fDnk

F;sq

sK

;ik

pV

T[s;kj

Bkb

(izr

(d?Is)

;?fBe

:[ZX

bJh

T[s

vr

tiD

br,

ewkBK

eVeD

brhnK,

T[B QK

dh)

X[B h

brksko

j'D

brh.190.

uwe
dh

ojhnK
rz{i

T[m

;B.

jmh

ojh

:'X

(nkgD)

si

X"If;nk
T[s

wkD

eoB
fBeb

Bkd

eo

oj

;h.191.

u"jK gkf;nK s'I (d?Is) roi

oj ;B, ;ko dts ezp

oj ;B, pkDK

dh poyk j' ojh ;h, wksk d[ork d jZEK (dk w}k d?Is) uy oj ;B.192.
u"gJh

fijV (d?Is)
fwqs{ j' rJh.
fGnkBe Yzr

F;sq b? e (d[ork

d)

;kjwD nkJ,

feqgkBK (@n;B#) dh Xko uweK wko


Bkb Gpe oj ;B.193.

T[BQK

ojh ;h.

(;kfonK
f;o

dh)

ns XV

d'jok

j? r? oE g?db eN pfu:' B ihts e'fJ.


sp nkg fBef;:' fBqgfs ;[zG eo? ;' j'fJ. 38. 194.

(fJj)

(ns

feqgkBK

i bJ ;;sq ;kw[j XJ. fss fBXB ej[` gqkgfs GJ.


Mwes GJh n;B eh Xkok. GGe o[zv w[zv fpeokok. 37. 193.

Sz d

(id'I)

uj{` Uo roi. ;p dt boi.

fco

x'V, jkEh, oE ns g?db (u"jK soQK dh ;?Bk) eN fdZsh rJh ;h (T[BQK


ftu'I) e'Jh th fiT[Idk BjhI pfunk ;h. sd d?Is okik nkg fBsfonk. (fJzi
gqshs j'D brk fe j[D i' T[j eork) T[jh j'Jrk.194.
u"gJh

dth

d[ork

nkgD/

e'b

fFt-d{sh

p[bkfJnk.

(T[;

~)

ezB

ftu

(fJj rZb) uzrh soQK ;wMkJh fe fFt ~ T[E Gi fdU fiE d?Is-okik yV'sk
j?.195.
fFt-d{sh

id

fJj

;[fDnk

(sd)

fFt

d{s

pDk

T[E

Gi

fdZsk. sd s'I (d[ork dk) BK fFt-d{sh g? frnk. fJ; rZb ~ ;G fJ;sohnK


ns wod ikDd jB.196.

150

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

f;t ejh d?s oki ;[fB pksk. fJj fpfX efj:' s[wj[ irwksk.
dtB e d? e? me[okJh. e? wKvj[ jw ;zr bokJh. 41. 197.

uzv h

wo

Bkb

bJh

d?Is-oki
nkg s[o

ik

g j [ z f u n k.1 9 8 .

nzBQtkj XV
G? o ' p' b D

s[ojh Y'b Brko pki. Gkfs Gkfs i'Xk ofD rki?.


Yfv vc vwo[ v[rv[rh xBh. BkfJ Bchoh iks B rBh. 44. 200.
wX[ G ko Sz d

M[e fBMe. pi T[pe.


;i ;[pkj. nS? T[Skj1. 46. 202.
eN feekD. c[ N ? utkD.
;{b` ;Vke. T[m eVke. 47. 203.
ri i[ n kD. pi fB;kfD.
;i oiIdq. ri riIdq. 48. 204.
G[ i z r gq : ks Sz d

fco pkih:` skih:` fJs T[s`. ri pkoD` dko[D` oki g[sq`.


pi ;zy Goh T[m? ;zy Bkd`. oD`e? Bchoh X[D fBofpykd`. 49. 205.
eVe feqgkD` ;Veko ;b`. T[mh e{j i{j` GJh ob gb`.
o[b sS w[S` fro uT[o uho`. ej{` jE wE` ej{` pow pho`. 50. 206.
o;ktb

Sz d

pbh p?o o[M. ;w{j ;ko i[M.

br.
br

;o` Ux S[N. eVeko[ T[m. 52. 208.


1H

@T[skj#

B fJj rZb B wzBh. (T[j) nfGwkBh (d[ork Bkb) bVB


fgnk. fiE ekbek ekb tKr roi ojh ;h, T[E d?Is-okik

nus j' e sVcD


br rJ . 199.
Y'b,

Brko

nDfrDs YZYK,
rJhnK.200.

tiD

vZcK,

br.
br,

vwo{

nBeK
GKs

ns

fGnkBe

GKs

v[rv[rhnK,

ns/

:'X

tZv/

nkeko

tkb/

ftu

riD

s{shnK

tiD

oD-G{wh

FfjBkJhnK,

wX[ G ko Sz d

x'V fjDe oj ;B, X"I; rz{i oj ;B, ;{ow ;Zi j'J ;B, rzGho (;[o
Bkb) ri oj ;B.201. fBMZe j' e (fJe d{i T[s) M[e j'J ;B, ;us
:'X (@T[pe#) fGV oj ;B, ;[zdo :'X ;Zi j'J ;B, ngZSoktK dk T[s;kj
tX

fojk

;h.202.

(eJh) x'V eN gJ ;B, (eJhnK d) wz{j cN gJ ;B. (fes) fsqF{b


dh

;Vke

j[zdh

;h

ns

(fes)

eVke

(dh

nktk})

T[mdh

;h.203.

i[nkB

rZi oj ;B, X"I; ti oj ;B, oki ;i j'J ;B, jkEhnK tkb ;?Bkgsh ri
oj ;B.204.
G[ i z r gq : ks Sz d

T[sw

noph

x'V

fJXo

T[Xo

fcod

;B,

oki-gZ[soK

jkEh

fGnkBe

Yzr Bkb roi oj ;B. GohnK ns ;zy ti oj jB ns ;zyK ftu Bkd


fBeb fojk ;h. s{shnK dh X[Bh fBozso ub ojh ;h. 205.
sbtkoK eV-eV eodhnK ;B, poS ;V-;V eod ;B. :[ZX -G{w h
ftu o"bk g? frnk ;h, Xew-Xeh j' ojh ;h. (fes) Foho d N'N o[b oj
;B ns fes u"o ns p;sq fvr gJ ;B. fes jZE
:'fXnK d etu (@pow#) (fvr gJ ;B.).206.
o;ktb

ns f;o

ns fes

Sz d

pbtkB

;`Gko jEh:ko`. pe? wko[ wko`. 51. 207.


;p? ;;sq ;i. wjkpho ri.

eo'. 197.

s[ohnK,

j[`e feekD. X[`e fB;kD.


;i ;[ pho. ri rjho. 45. 201.

:[ZX

T[E feqgkBK dh Xko uwe gJh. G{s, gqs ns p?skb BuD br gJ.

uweh sjk n;B eh Xkok. Bku G{s gqs p?skok.


coe nzX epzX nusk. fGGo GJhot Ghw nBek. 43. 199.

150

fFt B (ik e) fejk fe j d?Is-oki, (woh) rZb ;[D, s?~ d[ork


wksk B fJ; soQK fejk j? fe iK sK dtfsnK ~ pkdFkjh d fdT[ iK fco

d?s oki fJj pks B wkBh. nkg ub i{MB nfGwkBh.


rois ekfb ekb i:' ijk. gqkgfs G:' n;[o gfs sjk. 42. 198.

ufosq- 2

;{ow t?o

Gkt

Bkb

T[bM

gJ ;B, ;ko F;sqK Bkb

i{M

oj

;B, jfEnkoK ~ ;zGkb e wko'-wko' dk o"bk gk oj ;B.207. ;ko wjkB


:'X F;sq ;ik e roi oj ;B. shoK dh tkSV j' ojh ;h, ekV-ekV
(dh

X[Bh)

T[m

ojh

;h.208.

151

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

tki
i[N

pi? pkfdqsnz. j;? rkXqpnz.


Mzvk rv i[N. ;o` ;zi c[N. 53. 209.

ftu)

uj{` Uo T[m. ;o` fpq;N p[m.

gkf;nK

eo'Xh eokb`. pe? fpeokb`. 54. 210.


G[ i z r gq : ks Sz d

fes e[mhnz p[mhnz fpq;N pkD`. oD` v[bh:` pki ykbh gbkD`.
i[M i'fX:` pho dt` ndt`. ;G ;;sq ;kik wB' ;KsBt`. 55. 211.

ri rih:` ;op ;i gt`r`. i[X` i[Nh:` i'X S[N ys`r`.


sVe spb` MV`e feqgkD`. ;Veko ;b` oD`e fB;kD`. 56. 212.

yV'

:'X )

rJ

;B,

shoK

dh

petkd

eo

oj

;B.210.

poyk

eo

oj

;B,

eq'Xh

ns

fGnkBe

G[ i z r gq : ks Sz d

fes (tho) e[m ik oj ;B, (fes) pkDK dk whIj toQ fojk ;h. (fes)
oD-G{wh

ftu

ykbh

ekmhnK

tkb

x'V

fcod

;B,

d?Is

ns

dts

;{ow

(nkg; ftu) bV oj ;B. ;G B F;sq ;ikJ j'J ;B. ( fJzi gqshs j[zdk
;h) wkB' GhFD fgskwk (@;KsBt z# ) j'D .211.
;ko rkih roid ;B, (T[BQK d) x'V ;i j'J ;B, :'X :[ZX ftu i[N
j'J ;B ns sho S[N oj ;B, spb tid ;B, feqgkBK MNe ojhnK ;B,
poS

Ywk Yw Y'b` Ybk Y[e Ykb`. rjk i{j ri j:` jbukb`.


;Nk ;N ;?b` yjk y{fB yr`. s[N uow powz T[m Bkb nr`. 57. 213.

151

ti oj ;B, rzXop j; oj ;B, (;{ow) Mzv rv e (nkg;


j'J ;B, shoK Bkb etu c[N oj ;B.209. (;{otho) u"jK

s'I

(tho

ufosq- 2

;oV

;oV

Yw-Yw
d

;w{j

roi

eod

;B,

X"I;

Y'b

ns

Ye-Ye

oj

;B

ns

rz{i d

YkbK

x'fVnK

;B.212.

(ti
ftu

ojhnK
jb-ub

;B).
wuh

jkEhnK

j'Jh

(@rjk#)

;h.

pofSnK

dh ;N s ;N g? ojh ;h, y{B ozrhnK sbtkoK (nkg; ftu) yfjzdhnK ;B.


YkbK ns etu N[N gJ ;B ns pzd{eK ftu'I nZr fBeb ojh ;h.213.
T[m nfr Bkb` yj y'b yr`. fB;k wkt;h ikD[ wk;kD ir`.
veh vkeDh vkwo{ vT[o ve`. Bu pho p?skb G{s` GGe`. 58. 214.

pbh fpdqw Szd

(f;o d) N'gK (y'b) T[s sbtkoK tidhnK ;B ns


fuzrkohnK fBebdhnK ;B, wkB' wf;nk dh oks (@fB;k#) ;wM
ikr

gJ

j'D.

vkeDhnK

oj

;B.

pho,

p?skb

ns

G{s

F;sqK

(d

tko)

brhnK

;B

GGeK

wkod

ns

vwo{

j'J

Bu

ve-ve
oj

eod

ti

;B.214.

pbh fpdqw Szd

;op ;;sq[1 nkts G fis. ;G ekfN dhB dq[rk fss.


nfo nT[o ifse[ vkohnz. sT[ ekfN G{fw T[skohnz. 59. 215.

vekoB

nZr dhnK
e G{s-gqs

fisB

th

fdZs ;B. j'o


;[ N

;o nkg ekbh Szvhnz. ;opk;sq ;sq fpjzvhnz.

fdz d h

j'

oj

;B,

T[sB

jh

th fisB (n;sq) t?oh ;[Nd ;B, T[BQK ~

d[ork
eN

;G

eN

e G{wh T[s

;h.215.

ekbh

nkg

pkD

Sv

;B,
s'I

fpBk

;ko

tfynk,

n;sq
(sd'I)

s'V

c'V

dtfsnK

fdZs
B

;B.

;;sq jhB ip? fBjkfo:'. i? ;pd dtB T[ukfo:'. 60. 216.

id'I
dk)

BfG wfX pkiB pkijh. nftb' f e d t k rkijh.

nkekF ftu tki tid ;B ns (fJj fdqF) ty e dts riD br


rJ ;B. ;ko dts (dth ~) pko pko ty e i? dk x'F eoB br rJ

bfy dt pko` pkojh. i? ;pd ;op g[ekojh. 61. 217.

(dtfsnK B ;[zG ~) F;sqK


i? - x' F eo fdZ s k.216.

t?oh

(d[ork

;B.217.
ofD e'fg ekb eokbh:z. yN nzr gkfD T[Skbh:`.
f;fo ;[`G jE d[S`vh:`. fJe u'fN d[;N fpj`vh:`. 62. 218.

oD-G{wh ftu ekbh eq'X Bkb fGnkBe o{g Xko e fco ojh ;h. (T[;
B) S jZEK ns G[iktK ~ T[s T[Skfbnk j'fJnk ;h. fco ;[zG e f;o ftu
d't/I

1H @;sq[#

jZE

d/

wko/,

fJe'

;N

Bkb

d[FN

wko

w[ekfJnk.218.

152

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

d'jok

s:' ;kXB e ;sq[ ;G ukps ikj eokb. 63. 219.

j ekbh. fitI (sz{) pj[s eq'X eo e ;[zG d?Is ~ wkfonk ;h, (fstI)
;zsK

;ko

t?ohnK

fGnkBe

i? ;pd dt g[eko jh. ;p c{fb c{bB vko jh.


xB;ko e[zew fbnkfJ e?. Nhek dh: joykfJ e?. 1. 220.

T[;sfs ;p j{` eoh ngkok. pqjw etu e' ikg T[ukok.


;zs ;zp{j gqc[bs GJ. d[;N nfo;N Bk; j[n? rJ. 2. 221.
;kXB e' ;[y pY nBek. dkBt d[;N B pkuk Jek.
;zs ;jkfJ ;dk ir wkJh. ij sj ;kXB j'fJ ;jkJh. 3. 222.

ikfJnk

eo.219.

dts i?-i?-eko d Fpd p'bd ;B, ;G y[F j' e c[b ;[Nd ;B.
ns uzdB fbnk e (dtfsnK B) y[Fh Bkb (dth ~) fsbe eo

e;o

fdZsk.220.
;G B fwb e (dth dh) pj[s T[;ss ehsh. @pqjw-etu# ikg ~
gfVQnk. ;ko ;zs nkBzfds j' rJ feT[Ife ;ko tZv d[FNK dk BkF j' frnk
;h.221.
;kXK

(dtfsnK)

dk

;[y

soQK

Bkb

tXD

bfrnk
;dk

feT[Ife

;zsK

dh

fJe

;jkfJe

dth ih dh T[;ss
G[ i z r gq : ks Sz d

G[ i ` r gq : ks Sz d

:'r-nrBh

Bw' i'r iPkb` Xoh:` i[nkb`.

;z[G ~
oesphi

Bw' ;[zG jzsh Bw' eo{o ekb`.


Bw' ;q'D phoikodBh X{wq jzsh.
Bw' ekfbek o{g i[nkbk i:zsh. 4. 223.
Bw' nzfpek izGjk i'fs o{gk.

i[n kbk

Bw' ukwo` uhoDh fusq o{gz.


Bw' gow gqfr:k fpoki? nB{gz. 5. 224.
Bw' gow o{gk Bw' eq{o eowk.
Bw' wfjy dJhs e' nzs eoDh.

tkbh,
wk:k.

XkoB

eoB

tkbh

o{g

tkbh

uzv-w[zv

ns

izGjk
~

is {

(izG

wkoB

ekbek

d?Is

tkbh

ns

(dth)

Bw;eko

j?l

ekb-o{gDh ~ Bw;eko
eoB tkbh ~ Bw;eko

j?l
j?l

Bw;eko

wkoB

tkbh)

oki-okiFPoh
j?l

j?.223.

ns

i's-;o{g

Bw;eko

T[gwk

s'I

j?l

Bw;eko

ukwo

ofjs

fpokiD

d?Is

tkbh

gow-o{gk ~ Bw;eko j?l fGnkBe eow eoB tkbh ~ Bw;eko j?l


;s' (nkfd r[DK ~ XkoB eoB tkbh) ns ;qFm etu (powk) tkbh

~ Bw;eko j?l wfjyb d?Is dk nzs eoB tkbh ~ Bw;eko j?l ;G ~ fsqgs
eoB tkbh, ;[e kT[D tkbh ns gqo B tkbh ~ Bw;eko j?.225.

Bw' s'yDh ;'yDh ;op fJoDh. 6. 225.


xk:k.

nrBh

uhoB tkbh fuso-o{gDh ~ Bw;eko


gow-gq f rnk ~ Bw;eko j? . 224.
oi',

Bw' oki;k ;ksek gow powk.

dh

wkoB tkbh ~ Bw;eko j?l fGnkBe


~ wkoB tkbh ns X{wqb'uB ~ BFN

nzpek,
j?l

Bw' uzv w[zvkodBh G{fg G{gk.

i' r

nBe

th d[FN dkBt pkeh BjhI pfunk. irs wksk (dth)


j? ns fiE feE T[BQK dh ;jkfJe j[zdh j?.222.

dth i{ eh T[;sfs

Bw'

up

u"gJh

u"gJh

d:kodBhnz

pbh fpdqw Szd

pbh fpdqw Szd

fdifr

Xko

j[D i?eko Fpd dk eEB

nE i?eko ;pd eEB`

eo{ o kS

o{g

fJE ;qh pfusq BkNe d @uzvh-ufosq# gq;zr d @;[zG-pX#


BK d StI nfXnkfJ dh F[G ;wkgsh.6.

fJfs ;qh pfusq BkNe uzvh ufosq ;[zG pXj


y;Nw' fXnk: ;zg{oBw ;s[ ;[Gw ;s[. 6.

jz s h

152

d'jok

fiw ;[zGk;[o e' jBk nfXe e'g e? ekfb.

fpVkbkS

ufosq- 2

fpVkbkS

(d?Is)

pqkjwDK

w[yh

wkoB
(pqjwk)

tkbh
T[s

ns

eo{okS

g;hiD

tkbh

(d?Is)

(@nodBhnz#)

BFN

eoB

ns

:'r-

153

;qh

Bw'

GJhoth

d;w-rqzE

;kfjp

Gkorthnz

GtkBh.

Bw' i'r iPkbz Xoh ;op wkBh. 7. 226.

uzv h

ufosq- 2

153

wkfJnk ~ Bw;eko j?l G?oth, Gkorth ns GtkBh ~ Bw;eko j?l :'rnrBh ~ XkoB eoB tkbh ns ;G s'I wkBsk gqkgs eoB tkbh ~ Bw;eko
j?.226.

nXh T[oXth nkg o{gk ngkoh.


owk o;Noh ekw o{gk e[wkoh.
Gth GktBh GJhoth Ghw o{gk.
Bw' fjzr[bk fgzr[bk:` nB{gk. 8. 227.
Bw' i[XBh eq[XBh eq{o eowk.
wjk p[fXBh f;fXBh ;[X eowk.
goh gdfwBh gkopsh gow o{gk.
f;th pk;th pqkjwh foX e{gk. 9. 228.
fwVk wkoiBh ;{ o sth w' j eosk.
gok g;NDh gkopsh d[ ; N josk.
Bw' fjz r [ b k fgz r [ b k s' s bk:z .
Bw' ekofse : kBh f;tk ;hsbk:` . 10. 229.
Gth Gkorth:` Bw' ;;sq gkD` .
Bw' n;sq Xosk Bw' si wkD`.
i:k

ni:k

uowDh

uktvk:` .

feqg k ekfbek:` B:` fBfs fBnk:`. 11. 230.


Bw' ukgDh uowDh yVr gkD` .
rdk gkfDDh ueq D h fusq wkDz .
Bw' ;{bDh ;jEh gkfD

wksk.

Bw' frnkB fpfrnkB eh frnkB frnksk. 12. 231.


Bw' g' y Dh ;' y Dhnz fwq V kbh.
Bw' d[ ; N d' y kodBh o{ g ekbh.
Bw' i' r i[ n kbk Bw' ekofse : kBh.
Bw' nzfpek s'sbk ;qh GtkBh. 13. 232.
Bw' d' y dkjh Bw' d[ y : josk.
Bw' ;;sq D h n;sq D h eow eosk.
Bw' fo;NDh g[ ; NDh gow i[ n kbk.
Bw' sko[Dhnz Bw' fpqX pkbk. 14. 233.

T[go-jmK ftu ftnkgs j'D tkbh ngko-o{gk (~ Bw;eko j?)l ;G


~ nkBzd dD tkbh (@owk#), oki-;ki (@o;Noh#) eoB tkbh, ekw o{g tkbh
(ekwkfynk) e[wkoh (~ Bw;eko j?)l GtkBh, FoXk, G?oth ns Ghwk (~
Bw;eko j?)l fjzr [b k, fgzr [b k ns nB{g wk ~ Bw;eko j?.227.
:[ZX

eoB tkbh, eq'X eoB tkbh, fGnkBe eow eoB tkbh ~


Bw;eko j?l wjkB p[ZXh tkbh, f;ZXhnK tkbh ns F[ZX eowK tkbh (~
Bw;eko j?)l ngZS ok, gdwBh ns gkopsh tor gow o{g K tkbh (~
Bw;eko j?) l fFt-Fesh, fJzd o-Fesh (pk;th), pqj wk-Fesh ns e[p o Fesh (@foX-e{g k#) (~ Bw;eko j?) .228.
fwVk (fwqV o[dq dh Fesh), wkoiBh (d'FK ~ d{o eoB tkbh), ;{osth
(dfJnk eoB tkbh) ns w'j eoB tkbh (~ Bw;eko j?), gok (pqjwftfdnk), g;NDh (gq;zB j'D tkbh), gkopsh ns d[FNK ~ wkoB tkbh (~
Bw;eko j?) l fjzr [b k, fgzr [b k ns s's bk ~ Bw;eko j?l ekofse:kBh
(ekoshe : -Fesh), fFtk ns ;hsbk ~ Bw;eko j? . 229.
Gth (:w-Fesh), Gkorth (fGqr{-Fesh), ns F;sq XkoB eoB tkbh
~ Bw;eko j?l n;sq XkoB eoB tkbh ~ Bw;eko j?l si ~ wkD dD
tkbh ~ Bw;eko j?l fis gqkgs eoB tkbh, B fis ik ;eD tkbh, u[VbK
~ upD tkbh (~ Bw;eko j?)l feqgk (eoB tkbh), ekbek o{g tkbh, fBZs
BtI ns fBnkfJFhb o{g tkbh ~ Bw;eko j?.230.
jZE ftu XB[F XkoB eoB
(@uowDh#), jZE (@gkDz#) ftu yVr
ftu rdk cVB tkbh, uZeo XkoB
j?l jZE ftu fsqF{b XkoB eoB
Bw;eko j?l frnkB ns ftfrnkB
j?.231.

tkbh (@ukgDh#), Ykb XkoB eoB tkbh


XkoB eoB tkbh ~ Bw;eko j?l jZE
eoB tkbh ns fuso ;o{gh ~ Bw;eko
tkbh ns ;?jZEh cVB tkbh wksk ~
d frnkB ~ ikDB tkbh ~ Bw;eko

gkbB eoB tkbh, ;[ekT[D tkbh ns fwqVkbh (w[ofdnK dh ;tkoh


eoB tkbh) ~ Bw;eko j?l d[FNK ~ d[y dD bJh ekbh dk o{g XkoB eoB
tkbh ~ Bw;eko j?l :'r -nrBh ~ Bw;eko j?l ekoshe: Fesh ~
Bw;eko j?l nzpek, s'sbk ns ;qh GtkBh ~ Bw;eko j?.232.
d[yK ~ ;kVB tkbh ~ Bw;eko j?, d[yK ~ joB tkbh ~ Bw;eko j?l
n;sq K ns F;sq K Bkb eow eoB tkbh ~ Bw;eko j? l gq ; z B eoB tkbh
(@fo;NDh#), g[FN eoB tkbh ns gow si tkbh ~ Bw;eko j?l (;dk) i[nkB
o{g tkbh ~ Bw;eko j?l fpoX ns pkb o{g tkbh ~ Bw;eko j?.233.

154

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

ufosq- 2

154

Bw' yr dr` Mwk Mw pkV`.

Fo dh ;tkoh eoB tkbh ~ Bw;eko j?l fdqVQ dkVQK tkbh ~


Bw;eko j?l jZE ftu Mw Mw uwedh sbtko o{gk ~ Bw;eko j?l nfsnzs

Bw' o{fV r{V` Bw' ;op fpnkgh.

r{VQ

Bw' f;z x pkjh Bw' d kV rkVz .

o{g

Bw' fBs BkokfJDh d[;N ykgh. 15. 234.

ygkT[ D

Bw' fofX o{gz Bw' f;X eoDh.

~
~

tkbh

ns

tkbh

foXh-Gog{o
Bw' g'yDh ;'yDh ;op GoDh.
Bw' nkoiBh wkoiBh ekb oksq h .
Bw' i'r iPkb` Xoh ;op dksqh. 16. 235.

BJh fBs BkokfJDh d[ ; N doDh.

(wkoiBh),
~ XkoB

gob'
eoB

Bw' powDh uowDh eq{o ekbh. 17. 236.

(@powDh#),

Ykb

Bw' ouek g{oek gqks ;`fXnk.

j?.236.
ykbh

fiB? w'j e? uT[dj{` b'r p`fXnk.


Bw' XkoDh pkoDh ;op ;;sqk. 18. 237.
Bw' nzi Bh rzi Bh d[; N ropk.

Bw' skoDh ekoDhnz feqg kDh. 19. 238.


Bw' o{g ekbh egkbh nB`dh.

fBZs

d[FNK

eoB

tkbh

;[ekT[D tkbh ns ;G ~ GoB


(nkoiBh), gkgK s'I F[ZX eoB

(;ko

ezw)

f;ZX

tkbh
tkbh

dh ekb-oksqh tkb o{g torh ~ Bw;eko j?l :'r nrBh


tkbh ns ;G ~ dD tkbh (@;op dksqh#) ~ Bw;eko

tkbh, (fe; s'I th) B


:'r-nrBh (~ Bw;eko
~

eoB

XkoB
tkbh

eoB

tkbh,

(@ouek#),

Sbh ik ;eD tkbh, fFt-Fesh


j?)l etu ~ XkoB eoB tkbh

fGnkBe

GoB

tkbh

o{g

tkbh

(@g{oek#),

ekbh

Bw;eko

;to

ns

;zfXnk

ekoB u"dK b'eK ~ pzfBQn k j'fJnk


n;sqK ~ BFN eoB tkbh wkfJnk
tkbh

(ns

T[BQK

~)

;kfonK ;zsK ~ gq;zB eoB ns GoB tkbh ~ Bw;eko j?l jZE ftu Fesh
XkoB eoB tkbh, fsqF {b ~ cVB tkbh ns sbtko geVB tkbh ~
Bw;eko j?l (;G ~) skoB
o{g k ~ Bw;eko j?. 238.
ekbh,

Bw' S?b o{gk Bw' d[;N doDh.


Bw' ekoDh skoDh f;q;N GoDh. 20. 239.

~)

skoB

ns

(;G

nkBzd -o{g k

d)

ekoB

Bw;eko

tkbh ns ;koh f;qFNh dk g'FD

joy

;o{g

tkbh

j?l

ns

feqgkB-

uzd o-Fesh,

;{o i-

dD

tkbh,

F;sqK

dh

Xko

dh

eoB
poyk

tkbh ~
eoB

Bw;eko
tkbh

j?.239.
Bw;eko

j?l (;G ~) skoB tkbh ns ngko ekoB o{g tkbh ~ Bw;eko j?l :'r
tkbh, G'r tkbh ns pqjw-ftfdnk (@gqw gqfr:k#) ~ Bw;eko j?l dtfsnK

Bw' skoDh ekoDh:` ngkok.


Bw' i'rDh G'rDh gqw gqfr:k.
d[ o fr:k.

egkbh

tkbh,

Fesh ns Xosh ~ XkoB eoB tkbh (@r[fpzdh#) ~ Bw;eko j?l i[n kB o{g
tkbh ns d[FNK ~ dbD tkbh ~ Bw;eko j?l (;G e[M) eoB tkbh, (;G

Bw' joyDh poyDh ;;sq Xkok.

d f t

j?l

j?l

j? . 234.

(@nziBh#) ~ Bw;eko j?l ;ko F;sq ~ XkoB eoB


jNkT[D tkbh (@pkoDh#) ~ Bw;eko j?. 237.

Bw' uz d q D h GkB[ t hnz r[ f pz d h.

dJhs:kfJDh

Bw;eko

d[FNK d jzeko ~ BFN eoB tkbh wkfJnk (@nziBh#) ~ Bw;eko j?l

Bw' ;esDh ;{ b Dh yVr gkDh.

d t

Bw;eko

tkbh,
tkbh

o{g tkbh ~ Bw;eko j?l fi; B w'j


j? (T[; ~ Bw;eko j?)l ;G gqeko d

Bw' s'yDh g'yDh ;zs ;opk.

Bw'

Bw;eko

n? F toi tkbh (@gow F P o h#) ns Xowkuko eoB tkbh ~


fBZs BthI ns d[FNK ~ doVB tkbh d[ork (~ Bw;eko j?)l

SZbD
ns

Bw' nziBh rziBh ;op n;sqk.

tkbh

tkbh

j?.235.

(;G ~)
(@Jh;[oh#)

Sbk nkSbk Jh;[ o h i' r i[ n kbh.

o{g

o{g

(d[ o rk)

Bw;eko j?l gkbD eoB


Bw;eko j?l T[i b o{g

;q F m
Bw;eko j?l

Bw' gow gow;Poh Xow eoDh.

;op-ftnkgh

BkokfJDh

21. 240.

ns
tkbh

d?IsK
dt h

nB[Fk;B
~

ftu

Bw;eko

oyD
j?. 240.

tkbh

(@nk:Dh#)

ns

d[or

d?Is

wkoB

155

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

ufosq- 2

155

Bw' ;{bDh ;?EDh peq p?Dk.

fGnkBe o{g tkbh ~ Bw;eko j?l ;z[do B?DK tkbh ~ Bw;eko j?l
fsqF{b tkbh, ;?jZEh tkbh, e[oZ]s p'bK tkbh ~ Bw;eko j?l p[ZXh ~ tXkT[D

Bw' fpqX p[Xz eoh i'r i[nkbk.

tkbh :'r-nrBh o{gk ~

Bw' x'fo o{gk Bw' uko[ B?Dk.

Bw' uzv w[zvh fwqVk eq{o ekbk. 22. 241.


Bw' d[ ; N g[ ; NkodBh S w eoDh.
Bw' dkV rkVk Xoh d[y: joDh.
Bw' ;k;sq psk Bw' ;;sq rkwh.
Bw' iS fpfdnk Xoh g{oD ekwh. 23. 242.
fogz skgDh ikgDh ;op b'rk.
Eg ykgDh EkgDh ;op ;'rk.
Bw' b`e[V;h Bw' ;efs gkDh.
Bw' ekfbek yVr gkDh feqgkDh. 24. 243.
Bw' b`e[V?;k Bw' Bkrq e'Nh.
Bw' ekw o{gk efwfSnk eo'Nh.
Bw' ekb oksq h egodh efbnkDh.
wjk foXDh f;X dksh feqgkDh. 25. 244.
Bw' us[o pkjh Bw' n;N pkjk.
Bw' g'yDh ;op nkbw gBkjk.
Bw'

nz f pek

iz G jk

ekose : kBh.

fwqVkbh egodh Bw' ;qh GtkBh. 26. 245.


Bw' d t nod : kodBh d[ ; N jz s h.

dh ;tkoh
j?.241.
~

i:z s h

nbk;h

nB` d h.

Bw' gkopqjwh joh ;h w[e`dh. 27. 246.


i:z s h

Bw'

wz r bk

egkbh

Bw'

Gdq e kbh

ekbek:` .
f;tk:` .

d[ r k:` fSwk:` Bw' Xksq h J : ` .


;[nkjk ;[Xk:` Bw' ;hsb:`. 28. 247.
Bw' uopDh ;op Xowz X[ik:`.
Bw' fjz r [ b k fgz r [ b k nz f pek:` .
Bw' dhox dkVk Bw' f;nkw poDh.
Bw' nziBh rziBh d?s doDh. 29. 248.

tkbh

Bw;eko
(@fwqVk#)

j?l uzv
ns

ns w[zv

fGnkBe

ekb

wkoB

o{g

tkbh

tkbh, w[ofdnK
~

Bw;eko

foFN-g[FN (d[FNK ~) BFN eoB tkbh ns efbnkD eoB tkbh


Bw;eko j?l fdqVQ dkVQK XkoB eoB tkbh ns d[yK ~ joB tkbh ~

Bw;eko j?l Fk;sq ikDB tkbh


Bw;eko j?. :eF-ftfdnk XkoB
tkbh ~ Bw;eko j? . 242.

~ Bw;eko j?l
eoB tkbh ns

F;sq ubkT[D tkbh ~


ekwBktK ~ g{ok eoB

t?o h (@fogz#) ~ sgkT[D tkbh, ;kfonK b'e K bJh igD-:'r (~


Bw;eko j?)l (f;qFNh dhnK ;kohnK) ;EkgBktK ~ ygkT[D tkbh ns ;kfonK
;'rK dh ;EkgBk eoB tkbh (~ Bw;eko j?)l jB{wkB dh Fesh (@bze[V;h#)
d[ork ~ Bw;eko j?l jZE ftu poSh geVB tkbh
ftu yVr XkoB eoB tkbh ekfbek ns feqgkB-o{gk

~
~

Bw;eko
Bw;eko

j?l jZE
j?.243.

jB{wkB dh Fesh (@bze[V;h#) d[ork ~ Bw;eko j?l i[nkb-w[yh ~


Bw;eko j?l ekw-o{gk, ekwkfynk ns ekbh dth ~ Bw;eko j?l ekbh oks
torh, f;o T[go i{Vk pzB QD tkbh (@egodh#), efbnkD eoB tkbh ~
Bw;eko j?l wjk-foZXh dD tkbh, f;ZXh gqdkB eoB tkbh ns feqgkB XkoB
eoB

tkbh

Bw;eko

j? . 244.

uko G[iktK tkbh ~ Bw;eko j?, nZm pKjtK tkbh ~ Bw;eko j?l
;koh d[Bhnk dk g'FD eoB tkbh ~ Bw;eko j?l nzpek, izG okyF ~ wkoB
tkbh, ekoshe: dh Fesh ~ Bw;eko j?l w[od T[s ;tkoh eoB tkbh,
f;o T[s i{Vk eoB tkbh ;qh GtkBh ~ Bw;eko j?.245.

f;sk nf;sk oki eqKsh nBzsh.


i[ n kbk

eoB

dtfsnK ~ d[y dD tkfbnK dk BkF eoB tkbh ~ Bw;eko j?l r'o,


ekb ns oki-rodh nkfd nBzs o{gK tkbh (~ Bw;eko j?)l i[nkbk o{g
tkbh, ftiJh, bk;: Bku BuD tkbh ns nkBzd gqdkB eoB tkbh (~
Bw;eko j?), gkopqjw dh Fesh, joh torh ns w[esh dD tkbh ~
Bw;eko j?.246.
~

i:zsh, wzrbk ns ekfbek ~ Bw;eko j?l egkbh, Gdqekbh ns fFtk


Bw;eko j?l d[ork, FKs-o{g ns Xksqh ~ Bw;eko j?l ;tkjk (nrBh-

o{gk),

;[Xk

(nzfwqs-o{gk)

ns

;hsbk

Bw;eko

j?.247.

;G ~ upD tkbh ns Xow-X[ik o{g tkbh ~ Bw;eko j?l fjzr[bk,


fgzr[bk ns nzpek ~ Bw;eko j?l bzphnK dkVQK tkbh ~ Bw;eko j?, ekb
ozr tkbh ~ Bw;eko j?l nziBh, rziBh ns d?IsK ~ dbD tkbh ~ Bw;eko
j?.248.

156

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

uzv h

Bw' noX uz d q k fJDh uz d q u { V ` .

156

tkbh ns uzdqwk ~ nkgDk w[eN pDkT[D


(fJzdo nEtk pdbK ~ Fesh gqdkB eoB

Bw' fJzdq T{oXk Bw' dkV r{V`.

tkbh

;;` ; y oh uz d q G kbk GtkBh.

tkbh) ~ Bw;eko j?, fGnkBe dkVQK tkbh ~ Bw;eko j?l uzdo ~ wZE T[s

Gth G?joh G{sokNh feqgkBh. 30. 249.


ebh ekoDh eow eosk ewS : k.
goh gdfwBh g{ o Dh ;op fJS : k.
i:k i' r Dh ir eosk i:` s h.

XkoB
okDh

eoB tkbh, uzdq-Gkbk ns


ns feqg kBh ~ Bw;eko

GtkBh ~
j?. 249.

efb:[r d ekoB ns ekoi d


Bw;eko j?l ngZSok, gdwBh ns ;kohnK

Bw;eko

j?l

Gth,

G?oth,

eoB tkbh ekwkfynk


fJZSktK ~ g{oB eoB

dt h
tkbh

G{s~
~

;[Gk ;[nkwDh f;q;Nik ;s{qjzsh. 31. 250.

Bw;eko j?l (;G ~) fisD tkbh :'frBh ns :Zr eoB tkbh Ii:zsh ~
Bw;eko j?l F'Gk dh wkbe, f;qFNh dh f;oiBk eoB tkbh ns t?oh ~ wkoB

gftsq h g[ B hsk g[ o kDh go : z .

tkbh

gq G h g{ o Dh gkopq j wh ni? : ` .

(sz{) gftso, g[Bhs, g[oksB, ;wM s'I go (@go:z#), gqG[sk tkbh,


gfog{oD, gkopqjw dh Fesh, nfis, o{g-ofjs, T[gwk-ofjs, Bkw ofjs,

no{gz nB{gz nBkwz nmkwz.


nGhnz nihsz wjk Xow Xkwz. 32. 251.
nSdz nGd` neowz ;[ Xowz.
Bw' pkD gkDh Xo uow powz.
ni : ` nG : ` fBoz e ko fBs : ` .
fBo{ g z fBopkD` Bfws : ` nfeq s : ` . 33. 252.
r[ o h rT[ o ik ekwrkwh r[ g kbh.
pbh phoDh pktBk ir : k i[ n kbh.
Bw' ;sq[ uopkfJDh rop joDh.
Bw' s'yDh ;'yDh ;op GoDh. 34. 253.
fgbz r h gt` r h Bw' uofusz r h.
Bw' GktBh G{s jzsk GfVzrh.
Bw' Ghfw ;o{gk Bw' b'e wksk.
Gth GktBh Gfty : ks fpXksk. 35. 254.
gqGh1 g{oDh gow o{gz gftsqh.
goh g' y Dh gkopq j wh rfJsq h .
iNh i[nkb gouzv w[zvh uw[zvh.
pozdkfJDh d[;N yzvh nyzvh. 36. 255.

1H @gqGk#

nZX uzdqwk ~ XkoB eoB


~ Bw;eko j?l fJzdo-T{oXk

ufosq- 2

Bw;eko

;EkB-ofjs, vo
xo j? I .251.

s'I

j? . 250.

ofjs,

fish

ik

;eD

tkbh

ns

wjkB

XowK

dk

(sz{) nSd (B Sd ik ;eD tkbh), nGd, neow ns ;[Xow j?I, pkD


ns Ykb ~ jZE ftu XkoB eoB tkbh ns etu-Xkoh ~ Bw;eko j?l
nfis, nGd, fBokeko, ;dhth j?l o{g s'I fpBk, ;P-Gkt s'I ofjs, (;G dk)
fBfws ekoB ns fpBk ehfsnK j'D tkbh (~ Bw;eko j?).252.
r"o h, froik, ekw-rkwh (ekwBk ikDB tkbh), r[g kbh (Xosh ~
gkbD tkbh), pbtkB, phoDh, pktBh, :Zr dh nrBh (dh gftsosk) tkbh
(~ Bw;eko j?)l t?ohnK ~ up ikD tkbh ns jzeko s'VB tkbh ~
Bw;eko j?l ;G ~ gq;zB eoB tkbh, ;[ekT[D tkbh ns GoB tkbh ~
B w ; e k o j ?. 2 5 3 .
Fo T[s x'V tKr ;tkoh eoB tkbh ns g{i ikD :'r
Bw;eko j?l FoXk o{gk, G{sK ~ wkoB tkbh ns :[ZX eoB tkbh
fGnkBe o{g tkbh ~ Bw;eko j?l irs wksk ~ Bw;eko j?l
FoXk o{gk, irs ftu gqf;ZX ns pqjwk dh Fesh ~ Bw;eko

nzrK tkbh ~
~ Bw;eko j?l
fFt dh Fesh,
j?.254.

gqG[sk tkbh, ;opsq gfog{oB, gow gftso o{g tkbh


j?)l ngZSok, g'FD eoB tkbh, gkopqjw dh Fesh ns rkfJsqh
j?)l iZNK tkb fFt d si tkbh, uzv-w[zv ~ wkoB tkbh uw[zvh
j?)l to dD tkbh, d[FNK dk yzvB eoB tkbh nyzv-;o{gk
j?).255.

(~
(~
(~
(~

Bw;eko
Bw;eko
Bw;eko
Bw;eko

157

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;p? ;zs T[pkoh po` p:{j dksk.


Bw' skoDh ekoDh b' e wksk.
Bw;s : ` Bw;s : ` Bw;s : ` GtkBh.
;dk oky b? w[fj feqgk e? feqgkBh. 37. 256.

uzv h

fJE ;qh pfusq BkNe ftu uzvh ufosq gq;zr d @dth ih eh T[;ss-toDB#
BK d ;ZstI nfXnkfJ dh F[G ;wkgsh.7.

j[D uzvh ufosq dh T[;ss dk toDB

nE uzvh ufosq T[;ss poBB`


G[ i z r gq : ks Sz d

u"Im

Go? i'rDh gsq uT[;m uko`.


ubh mkw mkwz veko` veko`.
Go Bj rj` rJ eze p`e`.
o[b ;{opho` njkV` fBq;`e`. 1. 257.
ub BkodT[ jkfE phBk ;[jkJ.
pB pkodh vze vT[o{ pikJ.
fro pkfi rkih rih pho ysz.
o[b sS w[S` Bu G{s gqs`. 2. 258.
Bu pho p?skb nX` ewX`.
pX pX r'gk r[fbsqkD pX`.
GJ ;kX[ ;`p{j Ghs` nGhs.
Bw' b'e wksk Gb ;sq[ ihs. 3. 259.

157

j ;kfonK ;zsK ~ T[pkoB tkbh, ;kfonK (p:{j) ~ to dD tkbh


(s?~ Bw;eko j?)l (;G ~) skoB tkbh, ekoB-;o{gk ns b'e wksk s?~
Bw;eko j?l j! GtkBh s?~ pko pko Bw;eko j?. j feqgk eoB tkbh! feqgk
g{o te wo h ;dk jh ofynk eo.256.

fJfs ;qh pfusq BkNe uzvh ufosq dth i{ eh T[;ss poBBz


Bkw ;gsw' fXnk: ;zg{oBw ;s[ ;[Gw ;s[. 7.

G[ i z r gq : ks Sz d

ufosq- 2

i'rDK

(bj{

Bkb)

uzrh

soQK

(@ukoz#)

yZgo

Go

fB;z r

o[ b
jZE

oj
ftu

(pkodh-fFt)

phDk

bJ Bkod

ve-ve

jkEhnK tkb ;{otho


ns G{s gqs Bu

vT[o {

th

tik

ufbnk
fojk

(@rkih#) fvr gJ
oj ;B.258.

frnk

;h,
;B.

;h.

;i j'J pbd

:[ZX -G{w h
tZY

N[Ze

ftu
(w[od)

j' rJ jBl b'e-wksk ~ Bw;eko


gqk gs eo bJh j?. 259.

j? (fi;

B)

uzrh

soQK

ftfdnk

gV? :kfj fpd : koEh fpd : k j s z .

bJh

(i')

ftfdnkoEh

ig? i'r ;`B:k; p?okr e'Jh.

d frnkB ~ gqkgs eo
(fJ; ~) ig?rk, T[; ~

fs;? ;op g[zB:kB e' g[zfB j'Jh. 5. 261.

d'jok

fJfs ;qh pfusq BkNe uzvh ufosq uzvh ufosq T[;sfs poBBz
Bkw n;Nw' fXnk: ;zg{oBw ;s[ ;[Gw ;s[. 8.

o[b

;B

oj

t?ohnK

T[s fis

(i' e'Jh) w{oy th fJ; (ufosq) ~ gVQrk (T[; d) xo XzB dk tkXk


(i e'Jh) ;'ch (goj}rko) ns F{w (ezi{;) ;[Drk, (T[j tho-o;

d ;zuko ekoB) seVk :[ZX eorkl (i') :'rh oks ikr


eork, (T[j) ;qFm :'r ~ XkoB eork ns f;ZXh ~

nzs bj?r w[efs cb[ gktfjr Grtzs. 6. 262

ns

d d;skB (@r[fbsqkD#) gkJ j'J ;B, wko rJ jBl ;ko ;kX{ vo s'I fBvo

ir? o?fD i'rh ig? ikg :k e'.

i i s[wo fXnkB e' fBs T[fm fXn?j? ;zs.

tkbk

x'f VnK

nZX eN j'J XV ns pho-p?skb Bu oj ;Bl (fiBQK B t?oh ~) wkoB


bJh (jZEK Bkb) r'ghJ pzBQ j'J jB ns jZEK T[s t?oh ~ wkoB bJh b'j

j'trkl

d'jok

ns

;B.257.

;[B? ;{w ;'ch bo? i[X rkY?.

bj? ;op ;k;sqkB e' wd us`.

jB

veko s veko wkodhnK EK-EK ub ojhnK jB. (nkgD) xoK gqfs Bj Bkb
Go j'J fGnkBe (@pzez#) eK ub rJ ;B ns ;{otho :[ZX-G{wh (njkVz) ftu

gV w{V :k e' XB` Xkw pkY.

Xo? gow i'rz bj? f;Xsk e'. 4. 260.

j'J

fJ;

gVQrk,

e fJ; dk ikg
gqkgs eork.260.
;kfonK

Fk;sqK

bJrk. (i') e'Jh :'rh, ;zfBnk;h nEtk


;kfonK g[zBK dk g[zB gqkgs j'trk.261.

(T[j)

p?okrh

(j dth wksk!) i' i' ;zs fBZs T[m e sok fXnkB XoBr, (T[j) nzs
ftu w[e sh o{g h
(noEks GrtkB

cb
Bkb

gqkgs eoBr ns GrtkB


nG d j' ikDr ) .262.

gqkgs

eo

fJE ;qh pfusq-BkNe d uzvh-ufosq gq;zr ftu @uzvh ufosq-T[;ss-toDB# a


BK d nZmtK nfXnkfJ dh F[G ;wkgsh.8.

b?D r,

tko

d[ork

tko

eh

1>

1> ;fsr[ o gq ; kfd.


;qh

GrT[sh

ih

gkfs;kjh

10

;fsr[ o

;qh

;jkfJ.

nE tko d[ork eh fby:s.

d[ork

j[D

gq ; kfd

GrT[sh

ih

;jkfJ

d[ork

eh

fbyd

tko

gksFkjh

gT[Vh

eh

jK

10

gT[Vh

gqEfw GrT[sh f;woe? r[o{ BkBe bJh fXnkfJ.

(;G

s'I)

gfjbK

Gr"sh

eodk

jK.

(fco)

r[o{

nzrd,

f;wodk

fe

wo)

;jkJh

j'D.

jK

ns

fco

r[o{

nwodk;

ns

(r[o{)

BkBe

dt

nzrd3 ro[{ s nwodk; okwdk;? j'Jh ;jkfJ.

:kd

noi[B jfor'fpzd B' f;wo' ;qh jfo okfJ.

f;wodk

;qh jfo feq;fB fXnkfJn? fi;[ fvm ;G[ d[y[ ikfJ.

(r[o{)

sr pjkd[o f;wohn? xfo B"fBX nkt? XkfJ.

jK fiBQK d doFB eoB Bkb ;ko d[y d{o j' iKd jB. (r[o{) sr pjkdo
d

;G EkJh j'fJ ;jkfJ. 1.

jK
;qh

f;woB

(;ko

pqjwk fp;B[ wj; ;kfi e[dofs dk yb[

pDkfJnk.

okfJ

Bkb

r[o{

yzvk gqEfw wBkfJe?4 fiB ;G ;?;ko T[gkfJnk.


5

jfo

B"

w?~)

;ko

;z;ko

f;zX[ gops wdBh fpB[ Ezwk rrB ojkfJnk.

e[dos

f;oi dkB' dts fsB nzdfo pkd[ oukfJnk.

EzwK

s? jh d[ork ;kfie? d?sk dk Bk; eokfJnk.

f;oi

s?E' jh pb[ okw b? Bkb pkDk oktD[ 7 xkfJnk.


s?E' jh pb[ feq;B b? ez; e;h gefV frokfJnk.
pv pv w[fB dts eJh i[r fsBh sB skfJnk.
feB? sok nzs B gkfJnk. 2.
;kX{ ;fsi[ r phfsnk nX;hbh sq s k nkfJnk.
Buh efb ;o';oh efb Bkod vT[o{ tkfJnk.

f;wodk

fBZXK
;G

gow-;Zsk
6

(]}kB)

EkJhI

B (;G

dh

ouBk

(r[o{)
(r[o{)

jK.

(fco

(xo

ehsh.

r[o{)

ftu)

;jkfJe

s'I)

noiB

dt,

(r[o{)

;qh

okwdk;

(~

jfor'fpzd

ns

jfofeqFB

GidhnK

ubhnK

nkokXdk

nkT[IdhnK

jB.

j'D.1.

gfjbK

yVr

(o{gh

Fesh)

pqjwk,

ftFD{

ns

fFt

~
~

f;oi
g?dk

e (fco)

eoe

(fco)

dh yv

ou

e pDkJh. ;w[zdo, gops

ns Xosh (pDkJh ns) fpBk

nkekF

;fEs

ehsh).

(fco)

jh

ns

T[BQK

nzdo

(eoB

t?o-fttkd

dh

ftt;Ek

g?dk

ehsk

sz{

d?Is

d[ork

ns
dh

dts
f;oiBk

eoe (T[; s'I) d?IsK dk BkF eotkfJnk. so s'I jh okw uzdo B pb gqkgs
eo e pkDK Bkb oktD dk tZX ehsk. so s'I jh pb b? e/ feqFB B ez;
~

tkbK

s'I

geV

(noEKso

e;h

gfjbtkB

~)

fvrkfJnk

;h.

tfvnK

tfvnK w[BhnK ns dtfsnK B eJh :[rK se sgf;nk ehsh, (go T[BQK ftu'I)
fe;

sok

;kX{

nzs

o[uhnK

gqkgs
tkbk

BjhI
;fs:[r

ehsk.2.
phs

frnk

ns

nZX

Fhb

(T[Zswsk)

tkbk

nfGwkB T[ s koB fdT[ f snk wfjyk;[ o ;[ z G T[ g kfJnk.

sqsk-:[r nk frnk.
ns eb ns Bkod

ihs bJ fsfB dts fsj[ b'eh oki[ ewkfJnk.

(gow-;Zsk B) wfjyk;[o ns F[zG (BK d d?IsK) ~ g?dk eo fdZsk. (T[BQK B)

1H g[oksB phVK ftu fJ; tko dk fJjh BK fbfynk j?, go j[D gqufbs j? -- @tko ;qh
GrT[sh ih eh#, @uzvh dh tko# 2H GkJh wBh f;zx tkbh phV ftu @;qh w[y pke gks;kjh
10# fbfynk j? 3H fJ; s'I gfjbK @fco# gkm th e[M phVK ftu j? 4 @;kfie?# 5H fJ; s'I
pkd @oukfJ# gkm th e[M phVK ftu nkfJnk j? 6H fJ; s'I nr fJe s[e tkX{ j? @u"dk spe?
pDkfJ e? e[dofs dk yb[ fdykfJnk# 7H @dfj;o#

(jo fJe d) f;o T[s ebj-ebF ;tko j' frnk


B vT[o{ tik fdZsk. dtfsnK dk nfGwkB T[skoB bJh

dtfsnK ~ fis fbnk ns fszBK b'eK


fdZsk. (wfjyk;[o B nkgD nkg ~) tZvk

ftu (nkgDk) oki ;Ekfgs eo


;{otho nytk e f;o T[s Sso

159

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

tvk pho nykfJ e? f;o T[gfo Ssq fcokfJnk.


fdsk fJzdq fBekb e fsfB fro e?bk;[ sekfJnk.
vo e? jE'I dkBth1 fdb nzdfo sqk; tXkfJnk.
gk; d[ork d fJzdq[ nkfJnk. 3.

tko

d[ork

eh

159

XkoB eo fbnk. (T[; B) fJzdo ~ (fJzdog[oh s'I)


;jkfJsk bJh) e?bkF gops (;fEs dth d[ork)

eY fdZsk.
tb tyD

T[j (nkgDh
brk. d?Isk

d jZE'I vo e (fJzdo B nkgD) fjod ftu (d?IsK dk) vo pj[s tXk fbnk.
(cfonkd

nEtk

fJe

fJe2 fdjkV? nkJh BQktD d[or ;kj. fJzdq3 fpqEk ;[DkJh nkgD jkb dh.

fdB

;jkfJsk
(id'I)

fBfws)
d[ork

dth

fJzd o

d[o rk

BjkT[D

e'b

bJh

nkfJnk.3.

nkJh,

(sd'I)

fJzdo

ShfB bJh me[okJh ;ks dkBth. b'eh fsjh fcokJh d'jh nkgDh.
p?m tkfJ tXkJh s nwoktsh. fds dt GikJh ;GBk oke;k.

nkgD jkb dh (d[y Goh) ftfEnk ;[DkJh. (fe) ;kv s'I d?IsK B oki y'j
fbnk j?. (T[BQK B) fszBK b'eK ftu nkgDh d[jkJh fcok fdZsh j?. (T[j)

feB? B fifsnk ikJh wfjy? d?s ~. soh ;kw sekJh dth d[or;kj. 4.

nwoktsh (;[norg[oh) ftu p?m (y[Fh d) tki tik oj jB. okyFK B


;ko dts (nwokg[oh s'I) Gik fdZs jB. (feT[Ife) fe;
s'I th wfjyk;[o
fifsnk BjhI ik ;fenk. j d[ork dth! fJ; eoe (w?I j[D) soh FoB ftu
nkfJnk

d[ork p?D ;[D`dh j;h jV jVkfJ. Ujh ;hj[ p[bkfJnk oke; GyDk.
fuzsk eoj[ B ekJh dtk ~ nkfynk. o'j j'Jh wjkwkJh okef; wkoD. 5.
d'jok

oke; nkJ o'jb yfs fGVB e ukfJ.


b;efB srk poShnk ;{oi Bdfo B gkfJ. 6.
gT[Vh

d[jk ezXkok w[zj i[V Y'b ;zy Brko pi.


oke; nkJ o'jb sotkoh pyso ;i.
i[N ;T[j i[X B' fJe ikfs B ikDfB Gi.
ys nzdo i'X ri. 7.
izr w[;kck pfink ofD x[o Brko uktb.
M{ b fB B i p? o ek Bh;kD b;fB 4 b;ktb .
Y' b Brko gT[ D d T{ x B ikD[ iNktb .
d[ork dkB' ofD vj ys tifB Bkd Ghjktb5 .

jK.4.
d[ork (fJzdo d) p'b ;[D e fyV-fyV j;D br gJh. T[; B okyFK

~ ykD tkbk Fo wzrtk fbnk ns


dtfsnK ~ fejk fe (s[;hI) e'Jh fuzsk
B eo'. d[ork dth okyFK ~ wkoB bJh eq'XtkB j' rJh.5.
d'jok

eq'XtkB
dh
th

okyF

:[ZX

eoB

dh

c"i dhnK) sbtkoK ns poShnK


B}o BjhI ;h nkT[Idk.6.

ukj

Bkb

oD-G{wh

(fJsBhnK)

fbFe

ftu

nk

ojhnK

;B

rJ.

(T[BQK

fe

;{oi

gT[Vh

d'jK (fXoK dhnK w{jobhnK) eskoK nkjwD ;kjwD vZN rJhnK ns


Y'b, ;zy s Brko tiD br. okyF eq'X Bkb Go j'J ns sbtkoK s
etuK
Bkb ;i j'J (:[ZX-G{wh ftu) nk rJ. fJe' soQK (@ikfs#) d (;{ow)
nkjw'-;kjwD :[ZX ftu i[N j'J ;B, (i') GiDk BjhI ;B ikDd. w?dkBizr ftu :'X rZi oj ;B.7.
:[ZX

dk

xzNk

(izr)

yVfenk

ns

oD

ftu

ukT[

tXkT[D

tkb

Brko tZiD br rJ. Bf}nK Bkb pzBQhnK MzvhnK nEtk c[zwD M{bD br
;B ns uwehb fBFkB (Mzv) fbFeK wkod ;B. Y'b ns Brko rz{id

pho6 gq's pqShJ iD[ vkb uw[N nktb.

(gT[Dd) ;Bl (fJzi gqshs j[zdk ;h) wkB'I ppo Fo (@iNktb#) p[e oj j'D.
d[ork ns d?Is :[ZX ftu i[N rJ ;B ns oD-G{wh ftu fGnkBe X"I;

fJe tY srh sVchnB wd ghs b'NfB pktb.7


fJe 8u[fD u[fD8 MkVj[ eYhnB os ftu' ;'fJBk vktb.

(Bkd) tZi oj ;B. (:[ZX ftu) tho-:'X poShnK Bkb fJzi go[u j'J ;B
wkB' vkbh Bkb nKtb uw[N j'J j'D. fJe sbtko Bkb tZY j'J (Xosh

rdk fsq ; { b k poShnk9 sho trfB yo T[ s ktb .


iD[ v; G[:zrw ;ktb wfo iktfB pho o'jktb. 8.

T[s

1H @dkBtK# 2H @fJes# 3H e[M phVK ftu fJE gkm @dth# fdZsk j? 4H @M[b# 5H @d[ork dkB'
ofD vj ys tifB Bkd Ghjktb# 6H e[M phVK ftu fJ; s'I gfjbK @fJe# Fpd tkX{ j?
7H fJj s[e eJh phVK ftu BjhI fbyh 8H @u[fD# 9H @;?jEhnK#

fJ;

soQK)

sVc

oj

;B,

wkB'

Fokp

gh

wstkb

tKr

oj j'D. fJeBK ~ MkVhnK ftu'I u[D-u[D e (fJzi) efYnk


(fitI) os ftu fBnkohJ ;'Bk eYd jB. rdk, fsqF{b, sho,
s}h Bkb
o'j tkb

ub ojhnK ;B, wkB' ekb Bkr


tho wod ik oj ;B.8.

vzrd

j'D,

(fizBQK

b'N-g'N

j'

ik fojk ;h
poShnK pj[s
d

brD

Bkb)

160

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

tko

d[ork

eh

160

jEh srk gefVe? ofD fGV eoko. ed B Bm? i[X s1 i'X i[Mko.

gquzv uzvh ~ tyfdnK jh oD-G{wh ftu (d?IsK d) Brko rz{iD br.


eq'XtkB okyFK B u"jK gkf;nK s'I d"V e uzvh ~ xo fbnk. (okyF) jZEK

fdb ftu o'j pYkfJ e? wko[ wko[ g[eko. wko u`fv gquzv B? pho yfs T[sko.

ftu

tyD u`fv gquzv B' ofD x[o Brko. XkJ oke; o'jb uT[frod Gko.

wko ikgfB fpi[bh f;o Gkfo w[Bko. 9.

sbktkoK

;B,

wkB'

u'N gJh dwkw dbk w[ekpbk. dth d;fs BukJh ;hjfD ;ko dh.
ijh fdb ftu nkJh ejh ;[DkfJe?. u'Nh ikD[ fdykJh sko X{wefs. 10.

fpibh

X"I;

gfN wb`d bkJh wfjy d?s B'. r[od nKdk ykJh Bkb o[eV2.

b?

oD

ftu

eoV

j'

bV

oj

;B.

(T[j)

i[Mko{

:'X

ed th :[ZX s'I Gi BjhI ;B. fdb ftu (nEtk db ftu) eq'X tXk e wko'wko' g[ekod ;B. gquzv uzvh B (okyF) ;{ofwnK ~ wko e ;Eo bkj fdZs
T[s

wko

;N

j'J

tid

w[Bko

;ko

f;o

\"iK

dk

Gko

w[ekpbk

(fvr
F[o{

gJ)

j'

j'D.9.

frnk.

(T[;

tb)

dth B jZE ftu b'j dh FoBh (sbtko) ~ BukfJnk ns nkeh j'J (@wbzd#)
wfjyk;[o d gN ftu wko fdZsh (i') r[od, nKdoK ns g;bhnK (@o[eV#)
~

yKdh

(uhodh)

rZb (wo)
es{) sko
u'N k gtfB Brko3 nDhnk i[ N hnk. X{ f j bJhnk sotkoh d t k dkBtk.
tkjfB tko' tkoh ;{o ;zxo. tr? os[ M[bkoh fiT[ ro{ pkp[sqk.

T[bM

tyfB p?fm nNkoh Bkoh oke;k. gkJh X{w ;tkoh d[ork dkBth. 11.

~)

j'Jh

(d{i gk; fBeb

fdb ftu c[oh (T[jh) ;[Dk


B u'Nh ftykJh j't.10.

Brko T[s ;ZNK tifdnK jh


rJhnK. dtfsnK ns d?IsK B
:[ZX-G{wh

ftu

;{otho

tko'

rJh).

tkoh

(T[;

efjzdk

jK,

ty
wkB'

e)

fij' fijh

p'dh

tkb

(X{w

;?fBe eskoK
sbtkoK fyu

(@nDhnK#) nkg; ftu


bJhnK ;B ns (T[BQK

ubkT[Id

bj{

;B.

goBkb

(fJzi)

trd ;B fitI ro{ ozrk gkDh fvrdk j? (p+nkp+T[sok).


okyFK dhnK
fJ;sohnK nNkohnK ftu p?m e (:[ZX dk ozr-Yzr) dy ojhnK ;B. d[ork
ns

d?IsK

;tkohnK

th

X[zw

wukJh

j'Jh

;h.11.

(:[ZX-G{wh ftu) byK X"I; nkjw' ;kjwD tid ;B. eq'X Bkb Go j'J

by Brko tifB nkwQ' ;kjwD. oke; oDj[` B GifB o'j o'jb.


;hjk tkr{` riD ;G ;{ow. sfD sfD e?po SvfB d[ork ;kwQD. 12.

r[;?b okyF oD-G{wh ftu'I Gid BjhI ;B. ;ko ;{ow FoK tKr ri
;B ns d[ork T[s (g{oh soQK) sD-sD e sho Sv oj ;B.12.

x[o Brko v'jo ofD ;zrbhnkb. X{fV bgN X{jo ;odko iNkb.
T[ & &ybhnk Bk;k fiBk w{ z f j ikgB nkb . XkJ d t h ;kwQ D pho

dhnK

;zrbK
w[ S bhnkb .

;[ogfs ij bfV jN pho Nb B Nkb. ri d[ork xfo e? iD[ xDhno[ ekb. 13.

Bkb

pzBQ

d'jo

X"I;

:[ZX-G{wh

ftu

ti

oj

;B.

oj

iNk-Xkoh

(okyF) ;?Bk BkfJe X{V Bkb X{;fos j'J gJ ;B, fiBQK dhnK Bk;K T[ybhnK
ns wz{j nkb ikgd ;B. (T[j) w[S?b ;{otho dth d ;kjwD Gi e nkJ
;B. (T[BQK Bkb) fJzdo (;[ogfs) tor bV jN ;B, go (T[j) tho (:[ZX
G{wh ftu'I fe; s'I) jNkfJnK jNd BjhI jB. (T[j) d[ork ~ xo e (fJzi)
rZi

u'N gJh youkwh dbk w[ekpbk. xfo bJh tfonkwh d[ork nkfJ e?.
oky; pv? nbkwh Gi B ikDd. nzfs j'J ;[orkwh wko dtsk . 14.
5

oj

jB

wkB'

ekb

pdb

(roi

oj)

j'D.13.

y's d uzw Bkb wVQ j'J X"I; T[s u'N gJh (noEKso-uzw d pD
j'J vzv Bkb X"I; T[s ;N gJh) sK dbK ftu w[ekpbk F[o{ j' frnk. ;{othoK
B nk e d[ork ~ xo fbnk. okyF pj[s pbFkbh ;B (i' :[ZX ftu'I) GiDk
ikDd jh BjhI ;B. dth d wko j'J okyF nzs ftu ;[n or ~ ub

nrDs x[o Brko dbk fGV`fdnk. gkJ wjyb Gko dtk dkBtk.

rJ.14.

tkjfB cN eoko oke; o'jb. ikgfB srh nko fwnkB' X{jhnk.


dtfsnK
1H fJ; s'I pkd @tv# Fpd th e[M phVK ftu tkX{ j? 2H e[M phVK ftu fJj s[e tkX{ j?
@b?Idh nxK f;XkJh fcco ekbik#. 3H @Brkoh# 4H @tv# 5H @dts#

;? f Be

dbK

ns

d?IsK

d
B

bVfdnK
M'fNnK

Bkb Go j'J okyF eoko


eZYhnK j'JhnK sbtkoK nko

jh

(tKr)

nDfrDs
Gkoh

T{Xw

Brko
wukfJnk

rz { i D
j'fJnk

br
;h.

rJ .
r[Z;

cZN brk oj jB. (T[BQK d[n kok) fwnkBK ftu'I


gqshs j' ojhnK ;B. :[ZX-G{wh ftu (fvr j'J

161

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

i'X tv w[Bko ikgB ys ftu. dth nkg ;tko gpK itjD.


ed B nkyfB jko XktfB ;kwQD. d[ork ;G ;zxko oky; yVr b?. 15.

tko

(ns

yVr

b?

T[wb bE i'X wko{ tfink. pdb fiT[ wfjyk;[o oD ftu rfink.

y[bQh tkbh d?s njkV ;G/ ;{ow/. ;[s ikD[ iNko Gzrk ykfJ e?. 17.

d[jk ezXkok w[zj1 i[V Bkb2 XT[;k3 Gkoh.

fi;

b? e? ufbnk

fwnkB'

;{ow Bkfb tv jikoh.

yzvk X{fjnk wfjyk;[o Gkoh.

T[wb bE ;{ow wko wuh eokoh.


ub ikgfB os d ;bb iNXkoh. 18.

d)

;kjwD

wko

Y'b
;kjwD

(;dk)

vNd

;B.

d[ork

;kfonK

okyFK

fdZs k.15.

j'

(wo
ns
e

Bkb)
Brko

sho

:[ZX
ti

oD
Gi

eoB
ns

nrtkJh

ftu rfink (ns pVe wkoB brk


frnk j?. (fco) ftukoh d[ork e"D

(dh

fjzws

dbK

dk

(@o?pko#)

eo

ehsh

wuk
gJ

oj ;B, (fJzi
j' D .17.
Gkoh

gqshs

X"If;nk

(d

j[zdk

j?)

wkB' iNktK

tifdnK

jh)

j?).16.

w[ekpbk
oj

nDfrDs tho wko rJ ;B. (fJzi gqshs j[zdk


j'J w[Bko fvr gJ
j'D. ;ko d?Is ;{ow/ y[bQ

eVfe T[fmnk cT[i s tvk4 jzekoh.


5

161

izrh Brko (wko{) d tiD eo e ukT[ Bkb Go :'X (:[ZX-G{wh ftu)

ti Y'b Brko dbk w[ekpbk. sho fco? o?pko nkwQ' ;kwQD.


fvr ikD w[Bko wko? fpi[ d?.

dth
e

fBso nkJ. pdb tKr wfjyk;[o


fe) fJzdo tork :'Xk wo e'b'I
j?<

nrDs pho ;zxko brdh e?poh.

eh

;{otho) tfvnK w[BkfonK tor (fvr j'J) brd ;B. gopsK tor (d?IsK
~) dth B nkg wkfonk ;h (i')) ed th w{zj ftu'I @jko rJ/# BjhI efjzd
;B

fJzdq ijk i'Xk w?E' Gfink. eT[D ftukoh dork fifB oD ;fink. 16.

d[ork

d'j K

F[o{

j'

frnk.

shoK

j?)
j'J

wkB' fpibh d wko


tkbK Bkb jk-jk-eko

tkb ;kX
gkf;nK

nkjw'

;B.

brD

GzrK

dhnK

yk

Bkb

e ;[s

eskoK

nkjw'

;kjwD vN rJhnK. \"i ftu'I tZvk jzekoh (;{owk wfjyk;[o) eVe T[fmnk
ns (nkgD) Bkb j}koK tv tv ;{ow b? e ub fgnk (j}koh dk noE
j}ko-j}ko
wfjyk;[o

;?fBeK T[s ewkB eoB tkb ;?Bk-BkfJe th j' ;edk j?).


B fwnkB ftu'I Gkoh yzvk fyu fbnk. (:[ZX-G{wh ftu) T[s;kj

;N gJh iwXkDh dbk w[ e kpbk.

Bkb Go j'J ;{ow T[so nkJ ns seVh wko-ekN F[o{


f;oK ftu'I fJT[I) bj{ tr fojk ;h (fiT[I) fFt dhnK

X{fj bJh feogkDh d[ork fwnkB s.

d)

uzvh oke; ykDh tkjh d?s ~7.

d'jo Brko (iwXkDh) T[s ;ZN tih ns dbK ftu w[ekpbk F[o{
j' frnk. dth d[ork B fwnkB s'I feqgkB X{j bJh. uzvh B okyFK dk BkF

e'go u{fo utkDh bEh eor b?.

ib

dhnK

XkoK

tr

ojhnK

j' rJh. (T[BQK d


iNktK ftu'I (rzrk

j'D.18.

b?dh nxk f;XkDh f;zrk XT[b fdnk.

eoB tkbh (sbtko) d?Is T[s ubkJh. (T[j sbtko d?Is dh) y'goh ns
wz{j ~ u{o-u{o eodh fgzio (@eor#) se X; rJh. (fco) (x'V T[go gkJh

e{ow f;o bjbkDh d[;wB wko e?.

j'Jh

gkyo s[ok gbkDh oVeh Xofs ikfJ.

tY rzB fsykDh w{J ys ftu.


oD ftu xsh xkDh b'j{ fwM dh.
uko i[r ejkDh ubfr sr dh.
ftXD8 yfs ftjkDh wfjy d?s ~.19.
fJsh wfjyk;[o d?s wko d[ork nkfJnk.9

dh)

M[b

ns

ekmh

(~

uhodh

j'Jh)

Xosh

T[s

ik

tih.

(T[E'I)

bfjzdh j'Jh (Xosh ~ u[eh yV) pbd d f;zrK se ik gj[zuh. (fJ; soQK)
d[FwB ~ wko e eS{J d f;o ftu uweh. (d?Is fJ; soQK) :[ZX-G{wh ftu
wo gJ ;B (fitI) fsykD B (beVh d) w'S tZY d (;[N jB). oD-G{wh
ftu bj{ ns fwM dh xkDh pDh gJh ;h. (dth dh) sbtko dh ejkDh
u"IjK :[rK se ubrh.
e N D k f g n k. 1 9 .

uT[ d j b' e K okDh f;z x BukfJnk.


1H @w[fj# 2H @;{b# 3H @Xr# 4H @tvj# 5H @ufbnk b? e# 6H @fwnkBj[`# 7H@B'# 8H fpXD 9H fJj
s[e e[M phVK ftu BjhI j?

b'j

fJ;
okDh

(dth

soQK
B

wfjyk;[o

wfjyk;[o
gq;zB

j'

d?Is
e

~
~

nkgD

:[ZX-G{wh
wko
tkjB)

ftu

d[ork
Fo

d[ydkfJe
nk

;wK

(fpZXD)

rJh.

u"dK

b'eK

dh

BukfJnk.

dth

d[ork

162

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

tko

wzrD Bkjh gkDh dbh jzekfo e? .1

iD[ eoh ;wkfJ gmkDh ;[fD e? okr[ ~.

os[ d jVQtkDh ub pho ys.

162

(oD

ftu

t?oh)

(T[j

:[ZX

ftu

db

bbekod

fJsB wrB

j'J

;B)

(;{otho)

wkB' gmkD

gkDh

okr

se

BjhI

;[D

wzrd

e w;s

;B.

(;wkfJ)

j' frnk j't. oD-G{wh ftu tho :'fXnK d bj{ dk jVQ nk frnk. fJnkDk

(ftnesh)

ghsk c[ b n:kDh x{ w fD ;{ o w . 20.


j'Jh b'g GtkBh dtk ~ oki[ d4. Jh;o dh podkBh j'Jh fis[ fdB.
5

eh

(d?IsK d) dbK ftu'I pj[s ;ko iNkXkoh tho (d?IsK ~) db ftu wko fdZsk.

wko tho iNkDh db ftfu nrb.


1

d[ork

;[zG fB;[zG r[wkBh iBw ;{ow5. fJzdq dh okiXkBh seh fisDh. 21.

c[b

ghD

dtfsnK
dh

todkBh

j'

rJ,

fJzdq g[oh s XktDk tv i'Xh wsk gekfJnk.

s
oki

(xVh)

(fiBQK

nk

B)

tfvnK

(fitI

M{wdk

j?,

GtkBh

b'g

gj[zuh,

fJzdo

(okyF)

sd'I

dh
B

soQK)

;{ow

M{w

j'

rJh.

T[Xo

fi;

F[zG-fBF[zG

okiXkBh

:'fXnK

T[;

(BK
fisD

fJzdog[oh

T[s

d)

oj

;B.20.
fdB

nfGwkBh

fFt

;{ow g?dk

dh

fJZSk

Bkb

tfynk.21.

jwbk

eoB

dk

ftuko

ehsk

ikbh)

ns

gkyoK

;zi gNbk gkyok GV ;zdk ;ki[ pDkfJnk.

(:'iBk

i[ z w eNe nS{ j Dh n;wkB rod? SkfJnk.

(b'j dh ikbh dhnK pDhnK x'fVnK dhnK M[bK) (~ b? e) bVkJh dh fsnkoh

o'fj ;[zG fB;[zG f;XkfJnk. 22.

F[o{

pDkJh).

eo

etu,

fdZsh.

gNbK

nS{jDh

(wz{j

;?Bk

(fJeZmh

YeD
j'

dh

e/)

b'j

ub

dh

gJh,

(T[;

ubD

Bkb)

xNk B nkekF ~ Ye fbnk. o'j Bkb Go j'J F[zG ns fBF[zG (:[ZX bJh)
s[ o

gJ . 22.

x[o dwkw d'jo iw pkjD fiT[ noVkJ.

tik

fdZsk.

dT[ dkB' b[MD nkJ. 23.

BukT[D

;[zG fB;[zG nbkfJnk tv i'Xh ;zxo tkJ.


o' j fdykbh fdshnk tfonkwh s[ o BukJ .

F[zG ns fBF[zG B nkdF fdZsk (sK) tZv ;{ofwnK B


F[o {

noVkT[Idk
dkB' dT[ nBkrh ;zxo[ ofunk. c[b fyV iD[ pkrh pkD? i'fXnk.

(jo
eo

j?.

d?IsK

G{sk fJbk ekrh r';s Gfynk. j[wV X[wV ikrh xsh ;{fonk. 24.

gk;)

o'j

fdZs .

dts

dk

d'jo

ns

ns dtfsnK

tksktoB
Brko

d?Is

rz{iD

:[ZX

B fBozso

pD

br

eoB
(fpBk

frnk

(:[ZX dk) fprb

ns

fitI

bJh

nkD

Bkra d)

;{othoK
M'Nk

x'V

(@iw-pkjD#)

Y[e.23.

:[ZX

wuk

fdZsk.

:'fXnK

d pkD (fJ; soQK gqshs j[zd jB) wkB' pkr ftu c[b fyV j'D. G{sK, fJbK
s ektK B (]{p) wk; ykfJnk ;h. ;{ofwnK B F'o wukfJnk j'fJnk ;h.24.

;N gJh Brko dbk w[ekpbk.

fds dT[ GikJh fwb e? oke;h.

Brko

T[s

u'N tih sK ;?fBe dbK dk :[ZX nkozG j' frnk. okyFK

b'eh fsjh fcokjh d'jh nkgDh. d[ork dh7 ;kw sekJh dtk vofdnk.

B fwb e dtfsnK ~ (:[ZX-G{wh ftu'I) Gik fdZsk. (d?Isk B) fszBK b'eK ftu

nkdh u`fv uVkJh T[s oke;k. 25.

nkgDh

d[jkJh

ftu

ikDk

nkJh cfo GtkBh ypoh gkJhnk. d?s tv nfGwkBh j'J fJem.

fcok
fgnk.

GtkBh

eVfe T[mh ofD uzvh cT[ik dfy e?. X{fj fwnkB' yzvk XkJh ;kwQD.
;G pho ;zxko X{wo B?D d. iD[ b? eN nko doys pkYhnk. 27.
1H @fJe B wzrD gkDh oD? jzekfo e?# 2H @ikD[ ;wkfJ gmkDh gkJh okr[ ;[fD# 3H @os[ tjh
jVQtkDh nzdo ysd?# 4H @dfJ# 5H @fcfo ;[zG fB;[zG r[wkBh iBw ;{ow#. fJj s[e e[M phVK
ftu d{ih s'I gfjbK nkJh j?. 6H @u'N dwkw gJh dtK dkBtK. ysj{` dJ GikJh d?Ish dts#
7H @dth# 8H @nyKtdk#

uzv h

nk

rJh.

nfGwkBh

B nfGwkBh X{wq-b'uB
w?I)

dtfsnK

tZv

u'N gJh youkwh d[ork fbnktDh. 26.

fe

j'J
T[s

fco

j'fJnk

nytkT[Idk

G?-Ghs
okyFK

;ko)

b'uB X{w r[wkBh okfJ p[bkfJnk. tvk ir ftu dkB' nkg ejkfJnk 8.

(sK

fdZsh.
(ns)

;h.
d[ork

oD-G{wh

(X{wqb'uB
~

gqeko

d?Is

B)
e)

(d?IsK

d{jo

Brko

d[ork

dh

FoB

(;kw)

fbnkT[Idh.25.

;wkuko

(id'I

d?IsK

~)

gqkgs

rJ.

(okyFK

d)

oki

(;[zG)

j'

irs

fbnkT[Dk
dhnK)

dk)

fJeZm

p[bkfJnk (i')

(pzBQ

ftu

(fJ;

uVQk

ftu

nkgD nkg

(youkwh)

T[s

;N

~
wko

tZvk d?Is
e

(fejk

j?.26.

\"iK

ty

uzvh

eVe

T[mh.

fwnkB

ftu'I yzvk fyu e (d?Is d) ;kjwD j' rJh. (T[; B) X{wq B?B d ;ko ;{ow
wko

fdZsl

j'D.27.

(fJzi

gqshs

j[zdk

j?)

wkB'

sqykDK

nko

b?

fpqS

eN

fdZs

163

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

tko

d[ork

;hjD ;ko dh1. pj[fsnk d sfB bkJh ehsh ozr[bh.

dh

GkJhnk wkofB GkJh d[ork ikfD e?. o'j? j'fJ ubkJh okef; okfJ B'.

eh

163

Brkouh (@u'ph#) B X"I;k tikfJnk, dbK dk w[ekpbk (F[o{ j' frnk).


th eq'fXs j' e oky;K T[go nk uVQh. (dth B) yp jZE ftu b'j

u'ph XT[; tikJh dbk w[ekpbk. o'fj GtkBh nkJh T[s? oky;k.
yp d;s BukJh

d[ork

FoBh

(sbtko)

BukJh

ns

pj[fsnK

FohoK

T[s

wko

iwg[fo dhnk gmkJh b'uBX{w B'. ikg fdsh ;kJh wkoD ;[zG dh. 28.

nk e okyF oki (X{wq-B?B) T[s sbtko ubk fdZsh.


~ :w-g[oh tb Gi fdZsk. fJzi gqshs j[zdk j? fe F[zG
fdZ s h
u[fD u[fD i'X wko nzdo ys d?. ikgfB nzpfo sko fvrfB
pu ;[ wko wko ojd okfJ E?. 29.

(oD-G{wh s'I)
;{ow.

uzv no[ w[zv gmkJ pj[sk

p?m

ikg Sgo SkJ pDhnk eiwk.

eo
ub

dh

oki

F[zG

e'b

(ik e)

g[ekoB

br

FoB

ftu

(BjhI

sK

T[j

th

wko

iKd).29.

B)

Y'b

ns

Brko

tikJ

ns

dbK

ftu

w[ekpbk

F[o{

j' frnk. o'j Bkb Go j'J okyF T[E uVQ nkJ. ;G B poShnK geV e
x'V BukJ. (dth B T[BQK ftu'I) pj[s :[ZX-G{wh ftu wko e fvrk fdZs.

;GBh s[o BukJ poS gefV e . pj[s wkfo frokJ nzdfo ys d?.
shoh Sjpo bkJ p[mh dtsk. 31.

dth

Goh ;zy pikJ ;zxo ofunk11. sfD sfD sho ubkJ d[ork XB[y b?.
oj B ihtd. uzv no[ w[zv ygkJ d'B' dtsk . 32.

;B

fdZsk frnk j't. oki B fisB okyF p[bkJ ;B, (T[j) ;ko :[ZX ~
gJ wkB' ;kfonk ~ wkoB bJh :wg[oh ~ Gi fdZsk frnk j't.30.
(BrkouhnK

10

13

ofjzd

okyF oki (F[zG) B r[Z; Bkb Go e (;G ~) p'bkfJnk. (;kfonK B)


e ;bkj ehsh fe d[ork (~ pzBQ e) fbnkT[Idk ikJ. (fco) uzv ns

Y'b Brko tkJ dbk w[ekpbk. o'fj o[jb nkJ T[s oke;k.

fiBQh d;s T[mkJ

j'J okyF

w[zv ~ pj[s ;koh ;?Bk d e (oD-G{wh tb) Gfink frnk (fiBQK dhnK
nDfrDs) sbtkoK (~ ty e fJT[I) gqshs j'fJnk wkB' SgoK dk g;kok

is okfJ p[bkfJ ub i[X B'.9 iD[ ifw gefV ubkJ ;G wkoD. 30.

12

Gi

d wko j'J tv tv gops fvr gJ ;B. (uzvh dh) dfjFs Bkb jh d?IsK
d db jko rJ ;B. (T[jh) pu ;B i' wkV ;B (feT[Ife T[j) wkV okyF

p?m wsk7 gekJ dth fbnktDh.

eNe d?.

(cb;o{g) X{wqB?B
~ wkoB dh ;kJh

B) oD yso ftu u[D u[D e (j'o th pj[s ;ko) :'X wko jB. (T[E)
;{ow nkekF s'I fvrd j'J skfonk fij gqshs j[zd ;B. (iK fco) fpibh

oki
o'j? j'fJ p[bkJ oke; ;[zG B?.

~)

fe (dth B) X{wq-B?B ~ f;gkjhnK ;ws wko fdZsk j?. (fJ; s'I fJbktk T[;

fro4 gops Gko wko fpqi[ d. d?sk d db jko dj;s ykfJ e?.
5

(T[;

j' t . 28.

G`B2 d?s g[eko oki ;[zG E?. b'uB X{w ;zxko ;D f;gkjhnk.
3

oKrbk eo fdZsk. (xw;kB :[ZX ftu nfsnzs wrB go xpokJ j'J) okyF
nkgD Gok okyFK ~ jh dth ;wM e wkoh iKd ;B. (dth B) r[Z; ftu

gq;zB

j'

shoK

dh

MVh

bkJh

j'Jh

;h.31.

d[ork B GohnK ;zy tik e :[ZX F[o{ eo fdZsk ns/ XB[F b? e fyu
fyu e sho ubkJ. fiBQK B (dth tb) jZE T[bQkfonk, (T[BQK ftu'I e'Jh th)

14

ihT[Idk
;[zG fB;[zG fo;kJ wko d?s ;[fD. i'X ;G? p[bkJ nkgDh wib;?.
fiBQh d?t GikJ fJzdq itj. sJh wkfo frokJ gb ftu dts.
1H @pkY d[n Kr b?# 2 @GBD# 3H @fvrd# 4 @ikD efo# 5H eJhnK phVK ftu fJj Fpd
j? 6H e[M phVK ftu fJ; fgS fJfs ;{ue T[esh fbyh j? fitI @fJfs b'uBX{w i{fMnk.
uzv w[zv i[X# 7H @pfj efo ws# 8H @pkjbk# 9H @ikgfB xDhno SkJ pysq ;{fonK.
bfe tbQkJ ik;fB i[X B'#. 10H e[M phVK ftu fJ; s'I nr fJe gzesh fJj th j? -jtko SkJ pDhnK eiwK# 11H @wfunk# 12H @T[ukJ# 13H @d't?I dts# 14H fJ; s'I nr
;wkgsh dh ;{uBk fdZsh th fwbdh j?- @fJfs uzv w[zv i[M?# @nE ;q'ssfpzd dk i[X#

BjhI
nE
srK
@;{b
gq;zr

fojk.

d?IsK

dth
wko

ikD

uzv
(dh

ns

w[zv

rZb)

;[D

~
e

BFN
F[zG

eo
ns

fdZsk.32.
fB;[zG

eq'fXs

j'

rJ.

(T[BQK B) nkgDh wib; ftu ;ko :'X p[bk bJ (ns fejk fe) fiBQK B
fJzdo tor dts GikJ j'J ;B, T[BQK (uzv ns w[zv) ~ th dth B gb
ftu wko ;[fNnk j?. T[BQK dk fXnkB eoe (wib; ftu fJeZm j'J :'fXnK
B rw ftu v[p e) jZE s jZE wko. fco oki (F[zG) B oes-phi ~ (gkB
dk)

phVk

(:[ZX-G{wh

tb)

s'fonk.

(okyFK

B)

etu

ns

gNb

(wz{j

~ YeD bJh b'j dhnK ikbhnK) ~ XkoB ehsk j'fJnk ;h (ns T[BQK dhnK)

164

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

tko

d[ork

eh

164

;zi gN?bk gkJ fubes N'ghnk.

b[MD ~ noVkJ oke; o'jb.

N'ghnK uwe ojhnK ;B. (T[j) eq'XtkB okyF :[ZX eoB bJh noVk oj
;B. (fiBQK :'fXnK ~) :[ZX wuk dD (s'I pkd) e'Jh jNk BjhI ;fenk, T[jh

feB? B ed jNkJ i[X wukfJe?.

fwfb sJh dkB' nkJ j[D ;zxo tyDk3. 33.

okyF

fco ;qDts phi ubkJ phV okfJ d1.

d;sh d;s tikJ T[BQk fus efo.

d?sh vzv T[Gkoh BV nkfJe?.

f;zx eoh n;tkoh4 d[ork ;'o ;[fD.

yp d;s T[Gkoh rdk fcokfJ e?.

;?Bk ;G5 ;zxkoh ;qDts phi dh.

iD[ wd ykfJ wdkoh x{wB ;{ow. nrDs gkT[ g;koh o[b njkV ftfu.

;qDts phi jeko ofjzd ;{ow. i'X tv w[Bko fd;D ys ftu.


xkN xVfB mfmnko ikfD pDkfJ e6. 35.

;N gJh iwXkDh dbk w[ekpbk. x[w o[ por;skDh oD ftu xfsU.


;D s[ok7 gbkDh fvrD ;{ow. T[fm T[fm wzrfB gkDh xkfJb x{wd.
Jtv wko[ ftjkDh T[s? oke;k. fpifb fiT[ MobkDh T[mh 8 dtsk. 36.

d[ork dkB' wko

11

dbk w[ekpbk9.

10

bJh)

d?IsK B BV nk e pj[s

nk

rJ

;B,

j[D

:[ZX

(dk

o"bk (gk fdZsk). (T[BQK dh nkwd

j[zdk

j?

fe

fyvkoh

j'bh

yv

;[s

gJ

fdqF )

dk) F'o

e (x[zw
o[b oj

fojk j't).
;B. (fJzi)

j'D.34.

(T[j ;ko) wko'-wko' efjzd


sbtkoK etuK (T[go tiD

dth d ;kjwD nkD


s fJzi) mDeko (dh

wkB'

dh

mfmnko

pDkT[D

feqn k

eo

oj

j'D.35.

(@por;skDh#) g? rJhnK. (:[ZX-G{wh) ftu ;{ow x'fVnK ns gbkfDnK (b'j


dhnK M[bK) ;fjs fvr oj ;B. xkfJb j'J x[zwd fcod ;{ow T[m T[m
gkDh wzr
(d?Isk d

oj
db

Brkouh

;G' ;?Bk woh gb ftu dkBth10.

o'j pYkfJ e?. f;o ftu sr trkJh ;'qDtsphi d?. 37.

GKv

(vN). T[bohnK j'JhnK


X[Bh) eo ojhnK ;B

d{jo X"If;nK T[go ;N gJh ns c"iK ftu w[ekpbk F[o{ j' frnk.
(dth B d?IsK d) db ftu (nfijh) T[XV-X[zwh (@x[wo#) wukJh (fe) GkiVK

e
e
9

wukT[D

oes-phi B pkeh pu ;{o fwnK ~ p[b k fbnk. oD-G{w h ftu


w[BkfonK tor :'fXnK B sbtkoK fyu e jZEK (pKjtK) ~ T[bko fbnk.

;GBh d;s T[Gko srk X{fj e?. wko' wko[ g[eko nkJ ;kwQD.

u'ph XT[; T[Gkoh

(:[ZX

;[D e d[ork Fo T[s ;tko j' rJh. (T[; B) rdK ~ x[zwk e yp jZE
ftu T[bkfonk ns oes-phi dh ;koh ;?Bk wko fdZsh. ;{ow oD ftu

gqshs

(fJT[I) x[zw oj jB wkB' nwbh (@wdkoh#) BFk eo


nDfrDs (d?Is) g?o g;ko j'fJnK izr d/ w?dkB ftu

iD[ efo yfb fybkoh ;[s ckr B'. 34.

;zik s mDeko srh T[&&Go.

fwb

tyDk.33.

;B. okyFK
T[s) eVe

Brkok

T[s fJsBh wko gJh


e fvrh j?.36.

r[zikfJnk

j' frnk. gb ftu d?IsK dh


d?IsK ~ wkfonk (ns nkyho

(@T[Gkoh#)

ns

;koh ;?Bk wkoh


ftu) oes-phi

fitI
\"iK

dth
ftu

fpibh

pD

w[ekpbk

F[o{

rJh. d[ork B o'j tXk


d f;o ftu th sbtko

e
d

wkoh.37.
nrDs dkB' Gko j'J b'j{nk.

i'X iv

12

12

w[Bko nzdfo ys d.

nDfrDs

fJj s[e th fbyh


@ehsh f;zx ;[tkoh#
9H @;zxo[ wfunk#
th fbyh j?--@yp

okyF

mkj

mkj

;zrbK

Bkb

pzBQ

poShnK b? e
(@phokbh#) tkbk

;{o w
:[ZX

;kjwD

rJ.

nk

oD-yso

j;d

j'J

BrkfonK

s'I

T[m
izr

oj
dk

d[ork

ftu

:'X

bbekod

w[BkfonK

os{ d goBkb fsB s G[fJz gJ. T[m ekofDnko oke; jVjVkfJ. 38.

1H @sK ;q'Ds fpzd upkJ phV okfJ d# 2H e[M phVK ftu fJ; s'I nr fJe
j? -- ikgfB SZgo SkJ ;'jB eiwK 3H @s fwfb dkB' nkJ ;zxo tyDk# 4H
5H @pjbh ;?B# 6H @mkN fit? mfmnko xVfB pDkfJ e# 7H @s[ozr# 8H@dyh#
10H @gb ftu ;G' wkoh @rkjh# ;?Bk dkBth#. fJ; s'I nr fJe s[e fJj
d;fs T[;koh ;hjfD ;ko dh# 11H @dkjh# 12H @ikgfB iv#

(T[j)

j''

soQK) nkT[Id j'J ;kfonK okyFK ~ d[ork B wko fdZsk. T[BQK d (FohoK ftu'I
fBebd) bj{ d goBkb Xosh T[s g? oj ;B (ns T[BQK d bj{ ftu'I j'o)

GV gfJnk phokbh d[ork dkBth. wko wuh w[jokbh nzdfo ys d.

;B).

bj{-b[jkB

iv

bVke{

g?Id

d?Is

d[ork B' bbeko nkJ ;kwQD. d[ork ;G ;zxko oke; nktd.

Xrk ;zrbhnkbh ;zxo tkfJnk. poSh p[zp fbnkbh ;{o ;zx o.

(fd;

tv

;B.

(fJ;

;B.38.
Bkd

fBefbnk.

c[zwDK

tkbhnK

:[ZX eoB br. dt h ns d?IsK ftukb pjkdoh


wfunk j'fJnk ;h. :[ZX-G{wh ftu nfs nfXe wko

wuh j'Jh ;h, wkB' (;{ow) BNK tKr Y'b tik e SkbK wko oj j'D. b'EK
ftu

eNkoK

(iwXV)

y[GhnK

j'JhnK

fJzi

gqshs

j'

ojhnK

jB

fitI

bkb

165

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

tko

iD[ BN bE Skbh Y'b tikfJe?. b'j1{ ckEh ikbh b'Eh iwXVh.


xD ftfu fiT[ uzukbh srk j;hnK. x[zwfonko f;nkbh pDhnk eiwk. 39.

ftu)
Xrk ;{b pikJhnk dbk w[ekpbk. X{fj fwnkB bJhnk i[nkBh ;{owh.
3

;GBh nkB3 trkJhnk srk X{j e?. d[ork ;G pukJhnk Ykb ;zGkb e?.

dth nkg ubkJhnk sfe sfe dkBth. b'j{ Bkb v[pkJhnk srk Bzrhnk.
;ko;[sh iD[ BQkJhnk fwb e? dthnk. ;G wkfo frokJhnk nzdfo ys d.
fsd{` cfo ;tkJhnk j'Jhnk ;{osk. 40.

(fJ;

soQK)

X[zX

(x[zwo

vZr

Bkb

;'G
nkfo)

Brkok

pbtkB ;{o fwnK B


(nkgDhnK) nDfrDs

;B

(fitI)

g;oh

j'Jh

j?.39.

frnk

ns

tikfJnk

Bh;kB pikfJe? .
5

oD[ ftfu xok xfsnk iD[ ;hIj s[fonk rDDkfJe?.


nkg ft;{bk j'fJnk6 fsj[` b'ek s? y[D;kfJe?.

o'j7 f;XkfJnk ueq gkfD efo Bzdr yVr T[mkfJe?.


8

dk

o[s

w[ekpbk

ftu
F[o{

(nkekF

j'

frnk.

(sbtkoK) fwnkBK ftu'I fyu bJhnK. oes-phi B


;{osK tXk bJhnK. (T[j ;kohnK ;{osK) r[Z;k tXk

(fco) dth B (d?Is-;{osK ~) ty ty e (sbtkoK) ubkJhnK. (T[; B d?IsK


gqshs j[zdk j?) wkB'
j't. (dth B oes-

:[ZX-G{wh ftu wko e fvrk fdZsk j?.


Bkb'I th ;tkJhnK j' rJhnK.40.

(go

;{othoK B Y'b, ;zy ns Brko tik e :[ZX F[o{ eo fdZsk j?. uzvh
4

ikfr ;[ i[`wh i[X B' iotkDk iD[ woVkfJe?.


6

dbK

dh

d) bj{ Bkb BzrhnK sbtkoK fGT[I bJhnK. (fJT[I


dthnK B fwb e ;o;tsh Bdh ftu fJFBkB ehsk

pkjbk o'j pYkfJe? .

fBebh wEk c' f Ve? iD[ csfj

f;nkb

e d[ork d ;kjwD nk ojhnK ;B. (T[BQK) ;kohnK B sbtkoK fyu e (dth


T[s) ubk fdZshnK. d[ork B Ykb b? e ;G s'I (nkgD nkg ~) puk fbnk.

;{oh ;zxo[ ofunk Y'b ;`y Brko tkfJe?.


u`fv fuskoh ekfbek wfB

165

ojhnK

phi dhnK ;kohnK ;{osK ~)


oes-phi dhnK ;{o sK) nr
4

eh

ozr dh wZSbh ikbh ftu c;h j't. sbtkoK (fJT[I) uwe ojhnK ;B fitI
pdbK ftu fpibh (fbFedh j?). (iK fco :[ZX -G{w h ftu thoK dhnK)
sbtkoK

;q ' D tsphfi tXkJhnk nrDs ;{ o sk. d[ o rk ;T[ j ? nkJhnk o' f j pYkfJe? 2 .

d[ork

oke; p?m/8 o'jb sho srh Sjpo bkfJe?.

pj[s gSkV oke;k db d?sk nzdo ikfJe?.


pj[ e;h gefV gSkfVnfB9 fsB nzdo X[zw oukfJe?.
tv tv u[fD ;{ow rfj e'Nh dJ ubkfJe?.
ofD ekbh r[;k ykfJe?. 41.
d[jk ezXkok w[j i[V nDhnk u'Jhnk10 .
X{fj feqgkBk fsqyhnk Bkfb b'j{ X'JhnK.
j{ok ;q'Dsphi B' xfs xo yb'Jhnk11.
bkVk tyfD bkVhnk uT[frod? j'JhnK. 42.

B (nkgD) wB ftu pjs[ o'j tXk e ekbek dk fXnkB ehsk. (uzvh dk)
wZEk c'V e (ekbek T[; ftu'I fJT[I) fBebh wkB' fis dk X"I;k tik e
fBebh j't. nrBh (@ikfr#) o{gh ekbek :[ZX eoB bJh ub gJh wkB' fFt
(woVkfJ) s'I tho Gdq (g?dk j'fJnk j't). (ekbek B) oD ftu nfijk xok
gk fdZsk (iK o"bk gk fdZsk j?) wkB' Fo roidk j't. fszBK b'eK T[s fyM
e nkg pj[s eq'XtkB j' frnk. (d[ork ns ekbek) jZE ftu ueo ns
Bzdr

1H @o'j{# 2H @tXkfJe?# 3H @;GBk nkfd# 4H @pjbk o'j tXkfJ e?# 5H @fB;kBh nkfJe?# 6H @iD[
nkg ft;{b knkfJnk# 7H @iD[ o'j # 8H @p[m oke;# 9H @gSkfVU;[# 10H @ftou'J hnK#
11 H @yV'Jhn K#

dh

sbtko

u[e

r[Z;

Bkb

GohnK

ub

gJhnK.

nr

eq'XtkB

okyF shoK ns sbtkoK dh MVh bkJh p?m ;B. d?IsK d db d nzdo ik


e (d[ork ns ekbek B) okyFK ~ geV e gSkV ;[fNnk. pj[fsnK ~
tkbK
tZv

s'I geV e gNek ;[fNnk ns T[BQK (d db ftu) T{Xw wuk fdZsk.


tZv ;{ofwnK ~ u[D e ns eo'VK ~ geV e d{o ;[N fdZsk. oD-

G{wh

ftu

r[Z;k

yk

(ekbek

nfijk

e[M

ehsk).41.

(;{ o fwnK dhnK) d' t I eskoK nkjw' ;kjwD vN rJhnK ;B ns


fsyhnK poShnK ftu'I bj{ u' fojk ;h. (;{o fwnK B) s} sbtkoK fyu e
bj{ Bkb X'JhnK ;B. (fJzi gqshs j[zdk j? fe) j{oK oes-phi ~ xo e yb'
rJhnK jB, (fitI) bkV ~ tyD bJh ;[zdohnK u"jK gk; j' rJhnK j'D.42.

u"ph XT[;h gkJhnk dbk fGV`fdnk. d;sh X{fj BukJhnk srk fsyhnK.
;{fonk d sfB bkJhnk r';s frXhnK. ftXD oksh nkJhnK wodk x'fVnK.

BK

frnk.
ns

Brkouh B X"I; (T[s u'N wkoh ns) d'jK dbK dk w[ekpbk F[o{ j'
(;{othoK B) jZEK ftu fsyhnK sbtkoK fyu e BzrhnK BukJhnK
wk;

(~

ykD

bJh)

frMhnK

fdZsk. wodK ns x'fVnK ~


GihnK nk ojhnK ;B feT[Ife

j'JhnK

;{ofwnK

FohoK

ftu

brk

d[ydkfJe oksK nk rJhnK. i'rDK fwb e


(T[BQK B) bj{ ghDk ;h. dth B d?IsK dhnK

166

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

tko

d[ork

eh

166

Gidh eEk ;[DkJhnK oki ;[`G B'. G[Jh B gT[D? gkJhnK p{`dk oes dhnk.

\"iK wko e jNk fdZshnK ;B. (T[BQK B) Gi


d;hnK ;B (fe ekbek B oes-phi d) bj{

ekbh ys ygkJhnK ;G? ;{osk. pj[sh f;oh ftjkJhnk xVhnk ekb dhnk.

jh BjhI fdZshnK. ekbek B :[ZX-G{wh ftu (oes-phi d bj{ s'I g?dk j'JhnK)

i'rDhnk fwfb XkJhnK b'j{ GyDk. ;G wkfo jNkJhnk cT[ik dkBtk.

ikD[ B ikJ wkJhnk i{M ;{ow. 43.

e oki F[zG ~ ;kohnK rZbK


dhnK pz{dk Xosh T[s g?D

;{osK BFN eo fdZshnK. pj[fsnK d f;o s ekb dh xVhnK phshnK ;B.


(fJsB ;{ow wko rJ jB fe) brdk j? (T[BQK ~) wKtK B izfwnk jh BjhI
;h.43.

;[zG ;[Dh eojkbh ;q'Ds phi dh. oD ftfu feB? B Mkbh d[ork nktdh.

F[zG

oes-phi

dh

wkVh

]po

;[Dh.

(fJj

th

;[fDnk

fe)

oD-

Eo Eo fgoEh jkbh dbk uV`fdnK. BkT[ fit? j? jkbh ;j dfonkT[ ftfu.

G{wh ftu nkT[Idh j'Jh d[ork dh Mkb fe; B Mbh. (T[d'I jh) pj[s iNkXkoh
tho (okyF fJj) efjzd j'J T[m fe BrkfonK T[s u'NK bk fdU (feT[Ife

X{fV T[skjk xkbh y[oh sozrwK. ikD g[keo{ ukbh Xosh fJzdq E?. 44.

T[j)

pj[s pho iNbh T[m nkfy e?. u'NK gkB2 spkbh ik;B3 i[X B'.

nkjo[ fwfbnk nkjohnk4 ;?B ;{fonk ;kih.

:[ZX

ikDr.

(okyFK

d)

dbK

dh

uVQsb

Bkb

ub ;T[j? d[or;kj iD[ ekp jkih.


shoh srh iwXVh ofD tzvh Gkih.

sbtkoK

fJe x[wfB xkfJb ;{ow iD[ wesfp ekih.

j'J ;{ow (oD ftu fJT[I) x[zw oj ;B wkB'


gVQkT[Idk xz[w fojk j't). fJe tho :'X poShnK

fJe dth ;T[j? y[D; e y[D;kfJB skih.


5

fJe XktfB ikgfB ;kwQD fiT[5 G[fynkJ gkih.

ed B oi i[X s ofi j'J okih. 45.

ezpD

ns

eNkoK

(@iwXVh#)

dh

oD

ftu

Gkih

;?Bk ;ik bJh. (T[j)


(tb iKd j'D). shoK,
tzvh

rJh.

fJe

}ywh

wdo; ftu ek}h (e[okB


Bkb go[u (fJT[I nr ~

M[e j'J ;B) fitI Bwk}h (Bwk} gVQB tb) M[ed jB. fJe (;{ow) eq'XtkB
j' e
x'V ~ uwek d d[ork d ;kjwD
iKd ;B, fJe d[ork d ;kjwD
fJ; soQK Xk e iKd jB, fitI G[y gkih jB. (T[j :'X) ed th :[ZX eoe
oid BjhI ;B ns B jh y[F j[zd ;B.45.

pi ;zrbhnkb ;zxfo v'jo. ys vj iNkb jkmk i'fVe?.


Bi p`pfbnkb fdf;fB UoV?. ub ikD iNkb BQktD rzr d. 46.

Eo-Eo

br rJh fitI Fj[ dfonk ftu B"ek fjbdh j?. x'fVnK d y[oK B X{V T[go
tb T[vk fdZsh wkB' Xosh g[eko eoB bJh fJzdo e'b ubh j't.44.
T[dwhnK ~ o[MtK fwb frnk ns ;{ofwnK B
d[ork d ;kjwD fJ; soQK ub ;B wkB' jkih ekp

fJe pho go's poShn? fiT[ M[fe gT[B Btkih.

Xosh

;zrbK tkb d{jo

Brko (@;zxfo#) ti oj ;B. iNkXkoh :'X eskoK

pzBQ e :[ZX ftu i[N rJ ;B. c[zwDK tkb B} (fJT[I) T[bo j'J fd; oj
;B wkB' ;kX{ b'e (@iNkb#) rzrk BjkT[D ~ ub j'D.46.

d[ork ns dkBth ;{b j'JhnK ezrK.

d[ork ns d?IsK d db (fJe d{i d ;kjwD) vN rJ (noEks ;{b


u[ZGD br rJ). ;{ofwnK B oD-G{wh ftu shoK (@yszrK#) dh tkSV

tkSV xsh ;{fonK ftu ys yszrK.

tKr

X{fj feqgkDK6 fsyhnK pfY bkjfB nzrK.

brk fdZsh. fsyhnK sbtkoK ~ fyu e nzrK ~ brkT[Id ;B ns tY fdzd

gfjbk dbk fwb` f dnK

G V [ gkfJnk fBjz r K. 47.

;B. \"iK d
j'fJnk.47.

UofV cT[ik nkJhnK pho uV ezXkoh. ;Vfe fwnkBj[A eYhnk fsyhnk sotkoh.

fwbfdnK

jh

gfjbK

GV

pj[s

\"iK T[bo e nk rJhnK ;B ns


ehsh ;h. (T[BQK B) ;Ve ;Ve

dbo

:'fXnK

(@fBjzrK#)

ftu

tho :'fXnK B eskoK pzBQ e


eodhnK fsyhnK sbtkoK fwnkBK

eVfe T[&&m oD wfunk tv jzekoh. f;o XV pkjk rBb c[b ij pkVh8.

uVQkJh

iD[efo eN9 pkYhnK o[y uzdfB nkoh. 48.

ftu'I fyu bJhnK. tZv jzeko tkb


;{ow eVe T[m ns (x'o) :[ZX F[o{
j' frnk. f;o, XV ns pKjtK d N[eV (:[ZX-G{wh ftu fJzi gJ jB) fitI

1H fJ; s'I nr nkozG ;{ue fJj T[esh th fe; fe; phV ftu fbyh j? -- @nE fB;[zG
i[X# 2H @gkfJ# 3H @ik;j# 4H @fdbktoK# 5H @XktfB ikgfB ;kwQD# 6H @tkjfB srK# 7H @fwbdh
cT[ih ;{fonK# 8H @pkohI# 9H @tY#

prhuh
nkohnK

ftu
Bkb

c[b
uzdB

fyV
d

j'J
fpqS

j'D.

(iK)

eN-eN

fJzi
e

gqshs

(;[N

j[zdk

j'D).48.

j?

fe

sqykDK

167

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

tko

d[jK ezXkok w[fj i[V ofD ;N gJh yotko eT[.


1

se se1 e?po d[or;kj sfe wko? Gb i[Mko eT[.

r[; nkJh ekfbek jE ;i b? sotko eT[.2


Jd{` gko' Us gko jfoBkef;3 eJh j}ko eT[.
fifD fJe' ojh ezXko eT[. ;d ojwfs so tko eT[. 49.

id'I tZv Brko


(@yotko#) T[s ;ZN gJh sk d'jK gkf;nK dhnK ;?fBe)
N[eVhnK
nkjw' ;kjwD j' rJhnK.
d[ork B
se se e uzfrnK ;{ofwnK

cVh fpbz d wz r kfJU;[ cowkfJ; efo w[ b skB eT[ .


r[; nkJh ;kwQD oD5 nzdo xsD xkD eT[.

pfY ;[zGB pjh6

gbkD eT[.

oVeh ikfJ e? Xos eT[7 pfY gkyo pfY feekD eT[.

pho gbkD' fvfrnk efo f;idk ;[zG ;[ikD eT[.


;kpk; ;b'D ykB eT[. ;d ;kpk; so skD eT[.
skohck gkB upkD eT[. ;d ojws e?ck ykD eT[8.
;d ojws s[ o BukD eT[9 .50.

10

d[ork ns dkBth rfj10 ;zxo eE.

sd'I)

d'jK

(gkf;nK

dhnK)

c"iK

nkjwD
dk
B)

M[b
jZE

ftu geV bJh (i' T[; B) T[uuh c[owkfJF eo e w[bskB s'I wzrtkJh
;h. (T[Xo'I) r[Z; Bkb Goh j'Jh (d[ork) oD ftu xw;kB wukT[D bJh
(okyF

d)

;kjwD

nk

rJh.

d[ork

nr'I

j'

nfijh

sbtko

ubkJh

fe (T[j) fBF[zG ~ tZY e ekmh (@gbkD'#) s'I th gko fBeb rJh. (ns
fco) gkyo (b'j dhnK skoK dh pDh M[b) ~ ckV e ns x'V ~ tY e
Xosh ftu ik tih. tho-:'Xk (fB;[zG) ekmh s'I (fJ; soQK
jmK ~) fvfrnk
wkB' ;{MtkB F[zG ~ f;idk eodk j't. (ekft-fBnK nXhB eth B d?Is
BkfJe ~ n;h; fdZsh) ;Ktb ozr
noEKso @;b{D ykD tkbk#),
so

tkb ]kB ~ FkpkF j? (;b'D ykB dk


sqkD ~ th FkpkF j?, sok gkB upkT[Dk

th

dh

Fbkxk

:'r

(dh

(nfijk
13

f;odko ofDnko13.

b? b? srk poShnk jfEnko T[Gko. N'g gNbk gkyok rfb ;zi ;tko.
14

tih

j?,

so

BF

eoB

th

FkpkF

ftXh)

(pkD)

th

FkpkF

j?,

so

x'Vk

j?.50.

:'r j?). ;{ofwnK B T[bo e bVB bJh wZE nkD vkj jB. (fJj F{otho)
pz d { e K ns pkDK (@e? p oh#) Bkb eN e db ~ rKjD bJh fBeb jB.

tyfD izr co;s n;wkBj[` bE. 51.

d'jK ezXkok w[j i[V db12 x[o Brko. UofV nkJ ;{ow

;N

d[o rk ns d?IsK dk :[ZX-G{wh ~ rKjfdnK fcoBk eEB-:'r j? (Fbkxk

efN s[zczrh e?poh db ;kfjp fBeE.

12

T[s

~ ;dk FkpkF j?

;kjwD j' rJhnK. sd'I fBF[zG B (nkgD) B[eo x'V T[s b'j
(@por;skD#) gk e BukfJnk. u"Vh cNh tkbh tZvh ewkB (T[;

BukT[D

UoV T[m11 ;{ow nkfJ vkj? wE.

Brko

ojhnK
b? e

gk; tb (fBebdh
eo fdZsk. fJefbnK

jh dth (d?IsK d) db ~ fis ojh ;h. (dth d) tko


(iK eth dth d tko s'I e[opkB j?).49.
(id'I

sfd fyzr fB;[zG BukfJnk vkfb T[go por[;skD eT[.

pkrVK fJT[I F'G


jZE ftu sbtko

ekbek r[Z; ftu nkJh. (d?Is \"i d) fJe gkf;UI d{i


rJh ns) joBkeF tor/ eJh j}koK okyFK ~ BFN

d[jk ezXkok w[fj i[V ;N4 gJh iwXkD eT[.

nr sr trkJh d[or;kj

167

~ wkfonk. (;{ofwnK d) etuK ftu (shoK dhnK)


jB, wkB' nBko (d fpqS) ~ c[b br j'D. ;i

;'jfB ;zik pkrVk iD[ br c[b nBko eT[.

eh

~ sho wko. g?dbK ~ wkfonk ns jkEhnK ns oEK ;ws (T[BQK d) ;tkoK

g?db wko jkEhnk ;`fr oE fro n;tko eT[.

d[ork

b? e poSh d[or;kj14 pj[ dkBt wko. uV oEh ri x'fVJh wkfo G[fJ s vko.

iD[ jbtkJh ;hy Bkb fpzBQ tV T[sko. 52.


1H @sfD sfD# 2H fJj s[e eJhnK phVK ftu fJ; ;EkB s'I d' s[eK gfjbK fbyh j?. e[M gkmKso
th j? - @r[; nkJh ekfbek jfE ;i b? sotko eT[# 3H @jfDoke;# 4H @UofV cT[iK nkJhnK
ofD u'N# 5H @i[`w? ;T[j?I ekfbek ys# 6H @tfY tjh fB;[zG# 7H @T[j mjeh Xosh ikfJ e?# 8H e[M
phVK ftu fJj nzs ;{ue ns nrb nfXnkfJ dh nkozG ;{ue T[esh fbyh fwbdh j? 9H fJj
gzesh eJhnK phVK ftu fszB gzeshnK gfjbK fbyh j? 10H @dth dkB' ofD vj? o'fj# 11H @nkJ#
12H @d'jK ezXkok w[j i[V db# 13H @oD ekofDnko# 14H @poSh b? e d[or;kj#

nd[ Z s h)

:[ Z X

t y D

bJh

cfoFs

nk;wkB

s' I

(j m K

eskoK

nkjw'

T[ s o

nkJ

jB).51.
BrkfonK

rz{iD

Bkb

d'jK

dbK

dhnK

;kjwD

j'

rJhnK. tZv tZv i[Mko{ ;?Bk-BkfJe T[bo e (:[ZX ftu) nk rJ. (T[BQK B)
sbtkoK ns poShnK nkfd jfEnkoK ~ T[bko fbnk ;h. ns
(f;oK T[s)
N'g, (wz{j s) gNb, (x'V T[s) gkyo ns
rb ftu etu gkJ j'J ;B.
d[ork B poSh b? pj[s ;ko d?Is wko fdZs ;B. oEK, jkEhnK ns x'fVnK
T[go ufVQn K j'fJnK ~ wko e Xosh T[s
;h)

wkB'

jbtkJh

;hy

Bkb

ftzBQ

;[ZN fdZsk ;h. (fJzi gqshs j[zdk


tV

bkj

j'D.52.

168

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

tko

d[ork

eh

168

bJh GrT[ s h d[ o r;kfj to ikrfD Gkoh.

Gkoh Brko d tiD Bkb d' j K fXoK dhnK \" i K nkjw' - ;kjwD
j'JhnK. d[ork B jZE ftu poSh (GrT[sh) b? bJh i' drdh j'Jh nrBh

bkJh oki ;[zG B' os ghn? fgnkoh.

@toikrfB#

d[jk ezXkok w[fj i[V Bkb XT[;k Gkoh1.

;[ z G gkbkD'

fvfrnk T[ g wk thukoh.

v[fp os[ Bkbj[ fBebh poSh d' Xkoh.

d[ork ns dkBth GV gfJnk ;pkjhI.


;;sq gi{s d[or;kj rfj ;GBh pkjhI.

ftu

;[zG fB;[zG ;zxkfonk tE i j? ;kjhI.


cT[ik oke; nkohnK

uwedh

;h.

(T[j)

poSh

(dth

B)

Bkb fbpV e pkjo fBebh j?, (T[j) wkB' oki-e[wkoh


dh ;kVQh gk e (wjZb s'I) T[soh j't.53.

ikD[ oikdh T[sh g?fBQ ;{jh ;koQh. 53.3

d ;wkB

oki

F[zG

wko

fdZsh (i') fgnkoh (T[; d) bj{ ~ gh ojh ;h. F[zG ekmh s'I fvr fgnk,
(T[j fdqF ~ ty e eth ~ fJzi) T[gwk ;[Mh (fe i') d' Xkoh poSh bj{
(@oikdh#)

d[ork ns d?IsK dk sVe;ko :[ZX F[o{ j'fJnk. d[ork


w}p{sh Bkb F;sq geV bJ. Fz[G fBFz[G tor Bkwh

bkb

ozr

B ;kfonK
:'fXnK ~

jZEK
wko

;[fNnk. n;woE d?Is \"iK (jko ~) ty e XkjK (wko e) o' oj ;B. (pj[s

ty o'tfB XkjhI.

d?Is) wz{j ftu xkj d shb d e ns


(dth d ;kjwD nkgDh n;woEk gqrN

w[fj5 eV{u xkj[ d Sfv x'V okjhI.


Gid j'fJ wkohnB6 w[fV MkefB BkjhI. 54.

(dth d[nkok
;B.54.

;[zG fB;[zG gmkfJnk iw d Xkw B'.

wko

ik

oj

;B,

(go

x'fVnK ~ okj ftu jh Sv e


eoB br). Gid iKd d?Is th

T[j)

fgS

w[V

Mked

se

BjhI

(dth B) F[zG ns fBF[zG ~ :w-b'e ~ s'o fdZsk ns fJzdo ~ oki-

fJzdq ;fd p[bkfJnk 7 oki nfGyy B'.

fsbe
fdZsk.

f;o go Ssq fcokfJnk oki fJzdq d.


uT[ d h b' e h SkfJnk i;[ irwks dk.

(@nfGyy#) dD bJh ;d fbnk. oki fJzdo d f;o T[s Ssq fcok


(fJ; soQK)) u"dK b'eK ftu irs-wksk (d[ork) dk :F Sk frnk.

d[ork (;gsFsh) dk gkm (fJ; tko


j?. i' fJ; (gkm) ~ rkJrk (T[j)

d[ o rk gkm pDkfJnk ;G gT[ V hnk.


cfo B i{Bh nkfJnk fifB fJj rkfJnk. 55.

dhnK) ;kohnK gT[VhnK ftu ofunk


fco nktkrtD d ueoK ftu BjhI

gJrk.55.

fJfs ;qh d[ork eh tko ;wkgsz ;s[ ;[Gw ;s[.

1H @GV wfunk efb T[w bh ;{b Xr T[G koh# 2H @gbkDj[`# 3H e[M phVK ftu fJ; s'I pkd
nfXnkfJ nzs dh T[esh fbyh j? @fJfs okik ;[zG d[ork e jE s i[fMnk# 4H @nkbhnK#
5H @w[jhI# 6H @iKd# 7H #wzrkfJnk# 8H fJj nzs ;{ue T[esh pj[shnK phVK ftu BjhI fbyh j'Jh

fJE ;qh d[ork dh tko dh F[G ;wkgsh. ;G F[G j?.

frnkB

frnkB

gq p ' X

1>

1> ;fsr[ o gq ; kfd.


;qh

GrT[sh

ih

;jkfJ.

;qh

j[D

nE frnkB gqp'X rqzE fby:s.


gkfs;kjh

;fsr[ o
GrT[sh

frnkB

10

G[ i z r gq : ks Sz d . sP g q ; kfd

Bw' BkE g{o ;dk f;X eowz. nSdh nGdh ;dk Je Xowz.
eb`e` fpBk fBjeb`eh ;o{g. nSd` nGd` nyd` nB{g. 1.

gq p ' X
gq ; kfd
ih

;jkfJ

gqp'X

rqzE

fbyd

gksFkjh

10

jK

G[izr gq:ks Szd. soh feqgk Bkb

j?Il

j g{o BkE ! (s?~) Bw;eko j?. (s{z) ;dk eowK ~ f;ZX eoB tkb
nSd (B Sfdnk ik ;eD tkbk), nGd (B ftzfBQnk ik ;eD tkbk)

ns ;dk fJe Xow (;[Gk) tkbk j?Il ebze s'A fpBk fBFebze
j?Il nSd, nGd, nyd (yd-ofjs) ns nB{g j?A.1.
j

Bw' b'e b'e;Po` b'e BkE. ;d?t` ;dk ;op ;kE` nBkE.

;ko

b'eK

;[nkwh

ns

b'e-BkE!

(s?~)

Bw;eko

;o{g

tkbk

(s{`)

;dk

j?.

B'w Je o{gz nBe` ;o{g. ;dk ;op ;kj` ;dk ;op G{g. 2.

;G dk ;kEh ns/ ;[nkwh s'I fpBk j?I. (sz{) fJe o{g tkbk j[zdk j'fJnk th

nSd` nGd` nBkwz nmkwz. ;dk ;opdk f;Xdk p[fX Xkwz.

nB/e ;o{gK tkbk j?Il (s?~) Bw;eko j?. (sz{) ;dk ;Gdk pkdFkj ns jwFk
;G dk okik j?A.2. (s{`) nSd, nGd, nBkw (Bkw-ofjs) ns nmkw (;EkB-

ni`sq` nwzsqz nezsqz nGozwz. nyd` nGd` nSd` neowz. 3.

ofjs) j?A, ;dk ;G ~ dD tkbk, f;ZXh gqdkB eoB tkbk ns p[ZXh dk xo


j?Al izso s'A ofjs, wzso s'A w[es, feqnk s'A go ns Gow s'A T[Zuk j?Il nyd,
nGd,

(s{z)

nrkX npkX nrzsz nBzsz. nbyz nGyz nG{sz nrzsz.


B ozrz B o{gz B iksz B gksz. B ;sq' B fwsq' B g[sq' B wksz. 4.

nSd,

ns
nrkX

neow
(fi;

(eowK
dh

Ekj

s'A
B

fpBk)
gkJh

j?I.3.
ik

;e),

npkX

(i'

gefVnk

ik ;e), nrzs (i' rwB BjhI eodk) ns nBzs (nzs s'A ofjs) j?Al nby
(i' fbfynk nEtk bfynk BjhI ik ;edk), nGy (Gy s'A ofjs), nG{s (gzi
G{sK s'A go) ns nrzs j?Il (sok) B ozr j?, B o{g, B ikfs j?, B gkfs,
B Fso{ j?, B fwso j?, B g[Zso j? ns B wksk j?. 4.
(s{z)

nG{sz nGzrz nfGyz GtkBz. go:z g[Bhsz gftsqz gqXkBz.


nr`i nG`i nekwz neowz. nB`s fpnzs nG{w nGowz. 5.

GzfBnk

ik

;eD

tkbk),

nfGy

(Gftys

ekb

;tZS, gftZso ns ;op-gqw[y j?Al nrzi (fi; dk BkF B j't), nGzi (i'
GzfBnk B ik ;e), nekw (ekwBk ofjs) ns neow (eowK s'A w[es) j?Il

Bjh ikB ikJh eS{ o{g oyz. ejk pk;[ sk e' fco? eT[B Gyz.

1H fJ; wKrfbe T[esh ftu fes/ fes/ nzso j?, fit/I @;qh nekb g[oy st gqskg#, @nekb
g[oy s/oh ;ofD# nkfd

nGzr

iK fGfynk s'A ofjs ) ns ;G EK nkg jh toswkB j?Il (s{z) ;G s'A go,

nBzs,
ejk Bkw sk e' ejk e? ejkt?. ejk w? pykB' ej? w? B nkt?. 6.

nG{s,

gsk

pnzs,

nG{w

(Xosh

s'A

go)

ns

nGow

(GowK

s'A

ofjs)

j?I.5.

(T[; dk) e[M th o{g ns nkeko ikfDnk BjhI ik ;edk, (B fJj


brdk j? fe) T[; dk tk; feE j? ns fejV G; ftu fco fojk

j?l T[; dk eh BK j? ns eh eo e ikfDnk iKdk j?. w?I (T[; dk) eh pykB


eoK

(feT[Afe

T[j)

eEB

ftu

BjhI

nkT[Idk.6.

170

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

ni'Bh ni? gow o{gh gqXkB?. nSdh nGdh no{gh wjkB?.


n;kX nrkX nrzi[b rBhw. nozi[b nokX ojke[b ojhw. 7.

frnkB

tkbk

ns

fojk

;dk

;G

;dk ;opdk f;Xdk p[fX dksk. Bw' b'e b'e;Po` b'e r:ksk.

Sz d

Boki

tkbk),
j? . 8.

dD

tkbk,

nkfd-o{g,

ftnkXhnK

dk

f;ZXh

nkokXe
fdnkb{

gqdkB

ozi

s'A w[es

eoB

p[ZXh

tkbk

j?. 7.

eoB

tkbk

ns

dD

nd?Ps-;o{g

ns

emBsk

Bkb

gqkgs

j'D

tkbk

BkFe

(s/oh)

ewkB

j?Il

(@ukg#)

;dk
dk

;G

;o{g

e'b

(@fusq#)

j?.9.
nb"fee

j?

(;zes

fJzdo-XB[F

tb j?)l (s{z) nyzv o{g tkbk ns d[FNK ~ BFN eoB tkbk j?I, (s{z) B Gfdnk
ik ;eDk
j?A.10.

tkbk

ns

nkfd-ekb

tkbk

j?Il

;dk

;G

dh

gkbDk

eoB

tkbk

ekb j{` e ekb j?. ;d?t oSgkb j?. 3. 11.

(s{z) nyzv ns/ gquzv o{g tkbk j?Il pj[s si tkbk ns ;op ;o{gK
tkbk j?Al ekb dk th ekb j?Il ;dk jh ofynk eoB tkbk j?I.11. (s{z) feqgkb{

feqgkb fdnkb o{g j?. ;d?t ;op G{g j?.

ns fdnkb{ o{g tkbk j?Il ;dk ;G dk okik j?Il nBzs ns ;G dhnK nkFktK

nyzv uzv o{g j?. gquzv ;op ;q{g j?.

nBzs ;op nk; j?. got gow gk; j?. 4. 12.

(g{ohnK

eoB

tkbk)

(s{z)

nfdq;N nzsq fXnkB j?. ;d?t ;op wkB j?.

j?Il

nfdqFN
j?Il

fdyD

feqgkb{

th

j?

tkbk)
ns

ns

pj[s

ns (;G

ekb

s'A

BV

d)fXnkB

ofjs

j?Il

th.12.
ftu

;dk

(;fEs)

;zsK

j?Il

Gi; s[:`. Gi; s[:`. ojkT[.


nrkfX fpnkfX Bk;B`. go:` gow T[gk;B`.

(fJ; bJh w?I ;dk) s?~ Gidk jK, s?~ f;wodk jK. ojkT[. (s{z) nrkX
ns ftnkXhnK ~ BFN eoB tkbk j?Il pj[s jh go ns ;qFm T[gk;Bk d

fsqekb b'e wkB j?. ;d?t g[oy goXkB j?. 6. 14.

:'r j?I. fszBK ekbK ftu b'ehI (s?~) wzBd jBl (s{z) ;dk gqXkB g[oy j?I. 14.

nXhB

s{z jh nfijk j?I, s{z jh nfijk j?A. ojkT[. (j) feqgkb{! fdnkbsk (sok)
j?l (j)nrzi! (s{z) GowK ~ GzBdk j?Il (s{z) fszBK ekbK ftu b'eK ~

feqgkb fdnkb eow j?. nrzi Gzi Gow j?.

eow

fsqekb b'e gkb j?. ;d?t ;op fdnkb j?. 7. 15.

gkbdk

ig; s[:z. ig; s[:z. ojkT[.


wjkB w'B wkB j?. got gow gqXkB j?.

wzfBnk

g[okB gqs Bk;B`. ;d?t ;op gk;B`. 8. 16.

dk

irzs i'fs i[nkbek. ibzs dhg wkbek. 9. 17.

wkD

(B

go

;dk ;G
j?I.13.

gquzv nyzv wzvbh. T[dzv oki ;[ Ebh.

dk

pj[s

feqgkb ekb jhB j?. ;d?t ;kX nXhB j?. 5. 13.

sE; s[:`. sE; s[:`. ojkT[.

1H @o{gh#

tkbk

(s{z) nzs s'A fpBk ns nkfd-dt j?Il pnzs ns GowK s'A fGzB j?l nrkX
ns

pfusq fusq ukg j?. nyzv d[;N ykg j?.


nGd nkfd ekb j?. ;d?t ;op gkb j?. 2. 10.

tkbk j?l (T[j)


eokT[D

Sz d

nBzs nkfd dt j?. fpnzs Gow Gt j?.


nrkfX fpnkfX Bk; j?. ;d?t ;op gk; j?. 1. 9.

ik ;eD
(nk}kd)

j?. (T[;) ;kfonK b'eK d ;[nkwh ns ;kfonK b'eK ~ ikDB tkb ~ Bw;eko
j?. (T[j) nSd, G?-ofjs, nkfd-o{g tkbk ns nBzs j?. nSd, nS? (BFN
B j'D
(d[ o z s z )

Boki

170

(T[j) i{BK ftu BjhI nkT[Idk, fifsnk BjhI ik ;edk, gow o{g tkbk
ns (;G dk) w[yh j?l nSd, nGd, no{g ns wjkB j?l n;kX, nrkX ns
t?ohnK s'A wko B

nSdh nG? nkfd o{gz1 nBzsz. nSdh nS? nkfd ndP? d[ozsz. 8.

gq p ' X

j?Il

;dk

;G

(w?I)

s?~

igdk

ikD

BkF

tkbk

eoB

(s{z)

fdnkb

jKl

j?Il

tkbk

gquzv

T[s
go
j?Il

ns

(w?I)

s?~

s'A

go

ns

;G

wzvbK

j?A.15.
nkokXdk

;dk
nyzv

okiXkBh (pj[s) FeshFkbh


irdh j? wkB' dhgwkbk

j[zdk

jK.

gow-gqXkB
e'b

(ftu

ojkT[.
j?Il

(s{z)

wjkB

g[oksB-ekb

s'A

w'Bh
gqsK

j?I.16.
fBtk;

j?l (soh) i'fs dh


pb ojh j't .17.

bkN

eoB

tkbk

(@i[nkbek#)

j?I)l
(fJ;

(soh)
soQK)

171

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

feq g kb fdnkb b' u B` . wz u e pkD w' u B` .


f;o` eohN Xkoh:`. fdB; feqs jkoh:`. 10. 18.

gq p ' X

(j) feqgkb{ ns fdnkb{ (gow;Zsk


BFN eoB tkb jB. (s{z) f;o T[s

171

so) Bso ekw (@wzue#) d pkDK


w[eN XkoB ehsk j'fJnk j? (fi;

d ;kjwD) ;{oi dh eKsh (uwe) th jko iKdh j? (fcZeh g? iKdh j?).18.


fp;kb bkb b' u B` . wB' i wkB w' u B` .
;[Gzs ;h; ;[ gqGk. ueqs uko[ uzdqek. 11. 19.

(so) pj[s ftFkb ns bkb Bso ekwdt (@wB'i#) d wkD ~ th


BFN eo fdzd jB. (so) f;o dh uwe dh F'Gk ~ (ty e) ;[zdo uKdBh
th

ueok

fsq G z r h Sz d . sP g q ; kfd

j[zdh j?. (soh) gqekFwkB (@i?s;h#) i'fs ~ irfdnK (ty e T[; dh) ehos
dk pykB (nkg) JhFtoh (gkopsh) y[d eodh j?.20.
fsqGzrh Szd. soh feqgk Bkb

(j)

nBekd ;o{gz nfws fpG{sz nub ;o{gz fp;[ eoDz.


ir i'fs gqek;z nkfd nBk;z nfws nrk;z ;op GoDz.
nBrzi nekbz fp;[ gqfsgkbz dhB fdnkbz ;[G eoDz.

nBeK

nkfd

(@nBekd#)

;o{g,

nfws

ftG{shnK

tkb,

nub

;o{g tkb, ftFt d ekoB o{g, irs ftu i'fs dk gqekF eoB tkb, nkfd
ekb s'A BkF-ofjs, nfws, ;ko nkekF ~ g{oB eoB tkb, GziB s'A ofjs,

nkBzd ;o{gz nBjd o{gz nfws fpG{sz st ;oDz. 1. 21.

ekb

s'A

go,

fp;PzGo GoDz irs gqeoDz nXoD XoDz f;;N eoz.


nkBzd ;o{gh nBjd o{gh nfws fpG{sh si poz.

(j) ;ko ;z;ko dk gkbD-g'FD


fBnk;fonK ~ nk;ok dD tkb, f;qFNh

nByzv gqskgz ;G ir Ekgz nby nskgz fp;[ eoz.

nBjd

ndP? nfpBk;h si gqek;h ;op T[dk;h Je joz. 2. 22.

gqskg tkb, ;ko ir dh ;EkgBk eoB tkb, B by ik ;eD tkb/, skg


s'A ofjs, ftFt dh f;oiBk eoB tkb, dP?s s'A ofjs, BFN B j'D tkb,

eowK d
(gowkswk

nByzv nwzvz si gquzvz i'fs T[dzvz nfws wsz.

ftFt

dh

eosk, nkBzd
! w?I) soh

o{g

gqekFwkB

tkb,

si

nfws

tkb,

;G

gkbBk

eoB

tkb,

dhBK

o{g tkb, nBjd ;o{g


FoB ftu jK.21.

ftG{sh

s'I

tkb,

fBob/g!

T[s

wjo

tkb,

eoB

nfws

tkb,

ftG{shnK

tkb

eoB tkb, irs ~ eoB


~ f;oiB tkb, nkBzd-;o{g

uzr

si

(s[;hI)

tkb/,

e/tb

fJe

yzv

ik

tkb,
tkb,

;eD

gow-;Zsk

F[G

tkb/

j'.22.

(j/) B yzfvs j'D tkb/, B wzv ik ;eD tkb, gquzv si tkb, pj[s

nkBzd ;o{gh nBjd o{gh nub fpG{sh Gt soDz.

nfXe gqekF tkb, nfws ws tkb, vo s'A ofjs, Ekj B gkJ ik ;eD
tkb, by B ik ;eD tkb, pzBQ B ik ;eD tkb, ;z;ko ~ uzrh soQK ;kXD

nBrkfX npkXz irs gq;kXz ;op nokXz st ;oDz. 3. 23.

tkb,

nBG? nBrkXz nby npkXz fp;[ gq;kXz nfws rsz.

nebze npkXz

nfws

rfs

tkb,

nkBzd-;o{g

tkb,

nBjd

o{g

tkb,

nub

ftG{sh

tkb, ;z;ko s'A (fifrnk;{nK ~) skoB tkb, Ekj B gkJ ik ;eD tkb,
B pzBQ/ ik ;eD tkb/, irs ~ uzrh soQK ;kXD tkb, ;kfonK d[nkok nkokX
ikD

fp;[ gq;kXz irs nokXz Gt Bk;z.

tkb

(w?I)

soh

FoB

ftu

jK.23.

(j) ebze-ofjs o{g tkb, B pzBQ ik ;eD tkb, ;z;ko ~ ;kXD tkb,

fp;PzGo GoDz febfty joDz gss T[XoDz ;G ;kEz.

irs

nBkEB BkE nfeqs nrkE nfws nBkE d[y joDz.

~ GoB tkb, gkgK dk BkF eoB tkb, gfssK ~ skoB tkb, ;G dk ;kE
dD tkb, nBkEK d/ BkE, nfeqs, nrkE, nfws ns/ fe; d nXhB B ofjD

nrzi nfpBk;h i'fs gqek;h irs gqDk;h s[: ;oDz. 4. 24.


1H

j?. 19.

(soh) i'fs (gqskg) dh i[n kbk dh F'Gk ~ ty e okiFtoh gqGk j?okB

ir`s i's i[nkbek1. Sezs oki ;[ gqGk.


irzs i'fs i?s;h. pdzs feqs Jh;[oh. 12. 20.

iKdh

@iPkbek#

d[nkok

nkokX

ikD

tkb,

;z;ko

dk

vo

d{o

tkb, d[yK ~ BFN eoB tkb, B N[ND tkb, BkF


gqekFwkB i'fs tkb, irs dk ;zxko eoB tkb!
jK.24.

eoB

tkb,

;zg{oB

~ B gqkgs j'D
(w?I) soh FoB

ftFt

tkb,
ftu

172

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

eb;

frnkB

gow ss gowkoE gqek;h. nkfd ;o{g nyzv T[dk;h. 5. 25.

(j gqG{! s[;hI) n;hw si tkb, (nkgDh) i'fs Bkb irs ~ gqekfFs


eoB tkb, nkfd s'A jh B Sd ik ;eD tkb, G? ofjs ns ntBkFh j',
gow-sZsP ns gowkoE dk gqekF eoB tkb j', nkfd ;o{g tkb nyzv ns
fBob g

Sz d

nyzv T[dk;h gow gqek;h nkfd nBk;h fp;P eoz.


irsktb eosk irs gqjosk ;G ir Gosk f;X Goz.
nS? nfpBk;h si gqek;h o{g ;[ ok;h ;op fSsz.
nkBzd ;o{gh nBjd o{gh nby fpG{sh nfws rsz. 6. 26.

eb;

j' . 25.

fsq G z r h

Sz d

(j gqG{ ! s[;hI) nyzv, fBofbgs, gow gqekF tkb, nkfd s'A jh BkF
s'A ofjs ns irs d eoB tkb, irs dh gozgok ~ ubkT[D tkb, irs
dk ;zxko eoB tkb, ;ko irs ~ GoB tkb, f;ZXhnK gqdkB eoB tkb,
BFN B j'D tkb, nftBkFh, gqekfFs si tkb, ;koh Xosh dh ;[zdo okFh
tkb,

nkBzd-;o{g

ns

n;hw

tkb,

rfs

nBjd-o{g

tkb

tkb,

by

ik

;eD

tkbh

ftG{sh

tkb

j'. 26.

eb;

(j

nkfd nG? nBrkfX ;o{gz. okr o`fr fij oy B o{gz.


oze G:' okts ej{` G{gz. ej{` ;w[zdq ;osk ej{` e{gz. 7. 27.

dk e'Jh
fes

fsq G z r h

172

eb;

nfws si ir i'fs gqek;h. nkfd nSd nG? nfpBk;h.

fsq G z r h

gq p ' X

Sz d

gqG{
okr

okik

fsq G z r h

j',

s[;hI)

ozr

o{g

fes

nkfd-;o{g

tkb,

G?-ofjs,

nEkj-;o{g

tkb

(s[;hI)

fes ezrkb,

fes ;odko,

ns oyk BjhI j?.

;w[zdo,

fes

Bdh,

fes

y{j

;wkB

j'

fi;

j'.27.

Sz d

(j gqG{ ! s[;hI) fes Bdh, fes y{j, fes ;w[zdo d ;o{g tkb j',

;osk ejz{ e{gz ;w[d1 ;o{gz nby fpG{sz nfws rsz.


ndP? nfpBk;h gow gqek;h si ;[ok;h nfeqs feqsz.

fij o{g B oyz nby nGyz nfws ndP?yz ;op wJh.

nftBkFh, gow gqekF tkb, si dh okFh tkb ns (fe; d[nkok) B pDkJ


rJ j', fi; dk e'Jh o{g ns/ oyk BjhI j?, i' nbZy, nGy, nfws, dP?F-

;G febfty joDz gfss T[XoDz n;ofD ;oDz Je dJh. 8. 28.

byh

ik

ofjs ns
dk T[ZXko

;eD

tkbh

ftG{sh

ns

n;hw

rfs

;op-wJh j?, (T[j s[;hI) ;ko gkgK dk


eoB tkb, fBnk;fonK ~ nk;ok dD

tkb

j',

dP?s

s'A

ofjs,

BkF eoB tkb, gfssK


tkb/ fJe wkso dt

j'.28.
eb;

eb;

nkikB[ pkj[ ;kozr 2 eo XoDz. nfws i'fs ir i's gqeoDz.


yVr gkD yb db pb joDz. wjkpkj[ fp;PzGo GoDz. 9. 29.

(j gqG{ ! s[;hI) r'fvnK se bzphnK pKjtK tkb, jZE ftu ;kozr XB[F
XkoB eoB tkb, nfws i'fs tkb, irs ftu gqekF eoB tkb, jZE

ftu
ns
fsq G z r h

Sz d

fsq G z r h

1H @;w[zd# 2H @;ko`#

tkb,
GoB

d[FNK dk pb
tkb j'.29.

joB

tkb,

tZvhnK

pKjtK

tkb

Sz d

(j gqG{ ! s[;hI) BhuK d db ~ joB tkb, d[FNK ~ BFN eoB tkb,

yb db pb joDz d[;N fpdoDz n;oD ;oDz nfws rsz.


uzub uy ukoD wS fpvkoD gkg gqjkoD nfws wsz.

yVr XkoB eoB


;zg{oB ftFt ~

fBnk;fonK ~ nk;ok dD tkb, n;hw rfs tkb j'. (s[jkv) uzub Bso
wZSbhnK dh ukb ~ wks gkT[D tkb
jB. (s[;hI) gkgK ~ g{oh soQK BFN
eoB

tkb

ns

n;hw

ws

tkb

j'.

(s[;hI)

r'fvnK

se

bzphnK

pKjtK

tkb,

173

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nkikB ;[ pkjz ;kjB ;kjz wfjwk wkjz ;op wJh.


ib Eb pB ofjsk pB fsqfB efjsk yb dfb dfjsk ;[ Bfo ;jh. 10. 30.

frnkB

gqskg ;rb ir pzdB.

;'js uko[ fusq eo uzdB. gkg gqjkoD

d[;N db dzvB. 11. 31.

Sg? Sz d

;kVB

tkb

gow

g[oF

j'.30.

(j gqG{ ! s[;hI) pj[s pbtkB ns d[FNK d dbK ~ BFN eoB tkb


(fBezdB),

nfws

gqskg

T[s)uzdB

dk

;[zdo

dzv

dbK

tkb,

fsbe
dD

;ko

;[F'fGs

tkb

irs
j?.

d[nkok

(s[;hI)

pzdBk-:'r

gkgK

j'.

joB

(s[jkv

wZE/

tkb ns d[FNK

j'.31.

Sg? Sz d

j pqjw ! (so) Gd ~ td ns pqjwk BjhI ikDdl (sok) nzs ftnk;,

pd Gd Bjh by? pqjw pqjwk Bjh p[M?.


fpnk; gok;[o ;[e ;Bkfd f;t nzs[ B ;[M?.

gokFo,

;Bfs e[nko ;Bekfd ;op iT[ ;wk B gktfj.

(sok)

by bywh by fp;B fe;B eJh Bs psktfj.

Bfs Bfs d;d jB. (j) nkgD nkg j'Id ftu nkT[D tkb (n;zG), nB[Gt

n;zG o{g nBG? gqGk nfs pfb;N ifb Efb eoD.


nu[s nBzs ndP? nfws BkE fBoziB st ;oD. 1. 32.

;[edt,
nzs

d[nkok

Bzdh

BjhI

gqekfFs

;fjs

gk

;el

j'D

fFt
bZyK

tkb/,

pj[s

pbtkB

nBzs, ndP?s, n;hw, BkEK d BkE


soh

FoB

ftu

jK.

BjhA

bZSwhnK,

;[fMnkl

bZyK
ns

;ko

ftFD{

;Bse[wko,

ns

ib-Eb

eJh

eoB

ns wkfJnk d gqGkt

;Bekfd

feqFB

(s?~)

tkb,

nNb,

s'A go (gqG{!

w?I)

32.

nu[s nG? nGd nfws nkyzv ns[b pb.

(j gqG{ ! s[;hI) nfvr, G?-ofjs, Gd-ofjs, n;hw, nyzv, ns[b pb

nNb nBzs nBkfd ny? nyzv gqpb db.

tkb/, nNb, nBzs, nBkfd, B BFN j'D tkb, nyzv, gqpb Fesh tkb, n;hw

nfws nfws nBs' b nG{ nBG d nGz i B.

wo:kdk

nBfpeko nksw ;o{g ;[o Bo w[B oziB.

s'A

nfpeko o{g nBG? ;dk w[B iB rB pzds uoB.

tkb,

fteko

Gt GoB eoB d[y d'y joB nfs gqskg Gqw G? joB. 2. 33.

pzdBK

eotkT[D

Sg? Sz d . sP g q ; kfd

tkb,

ofjs,

tkb,

s'A
nfXe

u"jK

ueqK

oj

jB.

beFwh

@febfpy#

o{g
irs

gqskg

dtfsnK,

tkb,
dk

tkb

ns

w[BhnK

;dk

w[Bh

rD

gkbD-g'FD
G?

s'I w[es

wB[ZyK

G?-ofjs,

ns

G/d

eoB
Gow

tkb,
~

ns GziB
gq;zB

d[nkok

d[yK-eFNK

BFN

eoB

eoB

uoBK
~

tkb

dh
joB

j'.33.

(so) w[y-wzvb T[s nfws rfs tkbh i'fs uwe ojh j?, (soh) i'fs
jB,

2H

s'A go (@nG{#),

Sg? Szd. soh feqgk Bkb

ueqtosh ueqt? ueqs uT[ueq efo Xfo.

yzvD nyzv wzvD nG? Bw' BkE GT[ G? joD. 3. 34.

sZsPK

nksw-;o{g,

tkb,

dh

ekby fpjzvD febfty2 joD ;[o Bo w[B pzds uoD.

s'A ofjs,
ofjs

iNs i's irwrs bis by e'fN fByfs gfs.


gdw BkE gdwkS Btb BkokfJD Bfojfo.

@gqjoB#

s'b

fBofteko,

nfs

w[y wzvb go b;s i'fs T[d's nfws rfs.

1H

dbK

eb;

nfs pfb;N db d[;N fBezdB. nfws


1

173

pkdFkjK d pkdFkj, ;G ftu (nkgDh) wfjwk ~ ftnkgs eoB tkb j'.


(s[;hI) ibK, EbK, pBK ftu ;fEs, pBK d eZyK d[n kok nkokX ikD tkb,
BhuK

eb;

gq p ' X

cp

ojh

irwrkjN
~

jZE
d

ty

ftu
;[nkwh,

XkoB

eo'VK
ehs

ewb

uzdqwk
ty

torhnK

e
nZyK

(fByfs-gfs)

bfis

j'

oj

j?okB

j'

ueqtosh

oki

th

tkb,

fBZs

BtI

Bo-jfo

BkokfJD o{g tkb, ekby d{o eoB tkb/, gkgK ~ BFN eoB tkb, dtfsnK,
wB[ZyK,

wBhnK

w[es

eo

(w?I )

Bw;eko

d[nkok
;fEs
eodk

uoB-pzfds,
eoB

tkb,

j?. 34.

nyzvK
G?

ns

~
vo

yzvD
~

tkb/,
d{o

(fco
eoB

T[BQK
tkb

~)
(j)

G?BkE.

174

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

Sg? Sz d

frnkB

gq p ' X

174

Sg? Sz d

Bw' BkE fBqdkfJe Bw' fBw o{g fBoziB.

(j)

wB[ZyK

dD

tkb

(@fBqdkfJe#)

;[nkwh!

(s?~)

Bw;eko

j?l

nGz i B.

fBwosk o{g fBoziB ~ Bw;eko j?, B BFN j'D tkfbnK dk BkF eoB tkb,

nS? ny? nfpeko nG? nBfGi nGdB.

B M[ekJ ik ;eD tkb, Gd s'A ofjs, B GzB ik ;eD tkb, j'Ad ftu B

ny? d kB

nkT[D tkb (@nS?#), BFN B j'D tkb, ftefos B j'D tkb, vo s'A ofjs,

nrz i kD

nrz i D
y d B

nGz i

nBG/ d

nfyi

nBfSdq

nS d B.

nkikB pkj[ ;koz r Xo yVr gkD d[ o iB dbD.


Bo to Bo; BkfJe fBqgfD Bw' Btb ib Eb otfD. 4. 35.

fBobg,

ftzBQ

ik

;eD

tkb,

d[yK

s'A

ofjs

d[y

gj[zukT[D

tkb,

fyMD tkb, B Sd ik ;eD tkb, bzphnK pKjtK tkb, jZE ftu ;kozr XB[F
ns

sbtko

XkoB

eoB

tkb,

t?ohnK

dbD

tkb,

;qFm

g[oFK

oki,

;?BktK d BkfJe, BtI ;o{g tkb ns ib Eb ftu ozwD eoB tkb! (s?~)
dhB d:kb d[y joD d[ows jzsk d[y yzvD.
wjk w'B wB joB wdB w{os wfj

B w ; e ko

wzvB.

j?.35.

(j) dhBK T[s dfJnk eoB tkb, d[ZyK ~ joB tkb, d[ows ~ ]sw

nfws si nfpeko ny? nkGzi nfws pb.

eoB tkb, d[yK ~ yzvD tkb, FKs o{g tkb, wB ~ joB tkb, ekw ;o{g,

fBoGzi fBoGT[ fBot?o fBoi[o fBqg ib Eb.

fgqEth

nS? ;o{g nS{ nfSs nS? nSkB nSo.

tkb, B GzB ik ;eD tkb, n;hw pb tkb, B N[ZND tkb, fBvo, fBot?o,

ndP? ;o{g nfdP: nwo nfGpzds ;[o Bo n;[o. 5. 36.

no'r,

fFzrkoB

ib-Eb

tkb,

nfws

oki,

si

;qFm

tkb,

;o{g

ftekoK

tkb,

S'j

s'I

s'A

ofjs,

ofjs,

BFN

j'Id-ofjs,

j'D
BFN

B j'D tkb, B S[gD tkb, B Sb ik ;eD tkb, nd?Ps ;o{g tkb, nd[Zsh,
e[b ebze efo jhB feqgk ;kro eo[Dk eo.
eoD ekoD ;woE feqgk

nwo,

eh ;{os feqs Xo.

ekb eow eo jhB feqnk fij e'fJ B p[M?.


ejk ej? efj eo? ejk ekbB e? ;[M?.

dtfsnK,

d?IsK

(j)

;G

ns

ebze

wB[ZyK
s'A

d[nkok

ofjs

(s[;hI)

eoB

tkb!

g{fis
(s[;hI)

j?.36.
feqgk

;w[zdo

ns

eo[Dk dh ykD j'l eoB ns ekoB ftu ;woE, feqgk dh w{os ns f;oih
j'Jh (f;qFNh) dk nkXko ns ekb d eowK ~ ]sw eoB tkb j'l fi; dh

ezibe B?B ezp{ rqhtfj efN ejo e[zio rtB.

feqnk ~ p[fMnk BjhI ik ;edk eh efjzdk j?, eh eodk j? ns/ fezBk rZbK

edbh e[oze eog{o rs fpB nekb d[i' etB. 6. 37.

eoe/

(T[;

rodB
NzrK

tkb),

ukb-Ykb
nby o{g nby np?3 nBG{s nGziB.
nkfd g[ o y nfpeko ni? nBrkX nrz i B.
fBofpeko fBoi[o ;o{g fBo dP?y fBoziB.
nGz i kB

Gz i B

nBG d

nBG{ s

nGz i B.

;kjkB ;kj ;[zdo ;[ws pv ;o{g pvt? pys.


e'Nfe gqskg G{n GkB fiw sgs si fJ;fEs sys. 7. 38.

1H @wj# 2H @feqsk# 3H @nG?#

dh)

tkb,

;'Mh

Fo
joB

tkbk

j[zdh

tor
(torh

Gbk

j?l

be

ewb-torhnK
tkb,

u[;sh

nekb

jkEh

tkb),

s'A

nZyK

torh

e\{o

fpBk

j'o

tkb,
ukb

(torh
d{ik

e"D

;zy

tkb,
;[rzX
j'

(ezp{)

torh

eb

(torhnK

tkb),

(nfijh)

;edk

j?<.37.

(i') B ikD ikD tkb o{g tkbk, by ftu B nkT[D tkbk, ;dk fJeo; ofjD tkbk (@np?#), sZsPK s'I ofjs, GziB-ofjs, nkfd g[oy, ftekoK s'I
w[es,

tkbk,

fteko

gqGkt

fis

ik
s'A

ofjs,

s'A go, B

G{sK

s'A

ws

tkbk,

;{oi

dk

fpBk,
wjkB
si

;eD

tkbk,
no'r

Ekj
;o{g

GzBQ ik ;eD

N[ZND
;o{g

sgdk

j?

fstI

gkJ

tkbk,

tkfbnK ~

tkbk,
tkbk

ns

pkdFkjK

dk

;qFm

GkrK

eo'VK

;{oiK

ik
dP?s

;eD
Gkt

GzBD

fizBk

s'A

j?.
T[;

BFN

ofjs,

tkbk, Gd

pkdFkj,
tkbk

tkbk,

;[zdo
fitI
dk

j'D

wkfJnk

s'I ofjs, gzi


;o{g
s]s
gqskg

ns
T[s
j?.

uzrh
p?m
38.

175

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

Sg? Sz d . sP g q ; kfd

frnkB

e'N uzd ue go? s[b Bjh si fpukos.


fpnk; gok;o1 pqjw Gd Bfj pd T[ukos.
;kjkB ;kj ;kfjp ;[xfo nfs gqskg ;[zdo ;pb.
okikB oki ;kfjp ;pb nfws si nS? nSb. 8. 39.
efps[ .

sP g q ; kfd

rfjU i'B ikfJ ;' nrkj e? e? rkJhns[2


SfdU i' B ikfJ ;' nSd e? gSkBhn?.
r`fiU i' B ikfJ ;' nrzi e? e? ikBhns[
G`fiU i' B ikfJ ;' nGzi e? e? wkBhn?.
;kfXU i' B ikfJ ;' n;kfX e? e? ;kX eo
SfbU i' B ikfJ ;' nSb e? gqwkBhn?.
wzsq w? B nkt? ;' nwzsq e? e? wkB[ wB
izsq w? B nkt? ;' nizsq e? e? ikBhn?. 1. 40.

175

Sg? Szd . soh feqgk Bkb

u"jK

ueqs uko ueqt? ueqs uT[e[zN utrB.


e'N ;{o ;w si si Bjh d{B utrB.

gq p ' X

uZeK

;[zdo

ueqtosh

oki

(T[;

d)

jB. (fi; dk) eo'VK ;{oiK tork si jh


eo'VK uzdqwk j?okB jB (feT[Ife T[j nkgDk)

o{g

s'I

j?okB

j'J/

fcod/

BjhI (;r'A) d[r[Dk u"r[Dk j?.


si (T[; d si d) pokpo

BjhI ;wMd. ftnk;, gokFo, pqjwk ns td (th T[; d) Gd ~ BjhI d;


;ed. (T[j) FkjK dk Fkj, ;[xVsk dk ;[nkwh, tZv gqskg tkbk, ;[zdo ns
pbtkB,
j'D

okfinK

tkbk

ns

dk

okik,

Sfbnk

pbtkBK
ik

dk

;[nkwh,

;eD

tkbk

n;hw

si

tkbk,

BFN

j?.39.

efpZs. soh feqgk Bkb

fi; ~ gefVnk B ik ;e, T[; ~ @nrkj# fejk iKdk j?, i' S/fdnk
B ik ;e T[; ~ @nSd# BK Bkb gSkDBk ukjhdk j?. i' s'fVnk B ik ;e/
T[; ~ @nrzi# ti'I ikfDnk iKdk j?, i' GzfBnk B ik ;e/ T[; ~ @nGzi#
BK Bkb wzBDk ukjhdk j?. i' ;kfXnk B ik ;e/ T[; ~ @n;kX# fejk iKdk
j?, i' Sfbnk B ik ;e/, T[; ~ @nSb# BK Bkb :kd eoBk ukjhdk j?. i'
wzsoK ftu B nk ;e/, T[; ~ @nwzsq# eoe/ wzfBnk iKdk j?, i' :zso ftu
B

nk

;e/,

T[;

@nizsq#

BK

Bkb

ikDBk

ukjhdk

j?.40.

(i' fe;/) ikfs ftu BjhI nkT[Idk, T[; ~ @nikfs# eo e fdb ftu

iks w? B nkt? ;' niks e? e? ikB ihn

ikDhdk j? ns i' gkfs (gzesh) ftu BjhI nkT[Idk, T[; ~ @ngks# efj e

gks w? B nkt? ;' ngks e? p[bkJhn?.

p[bkJhdk j?. (i') Gd ftu BjhI nkT[Idk, T[; ~ @nGd# efj e p[bkJhdk
j? ns i' Sfdnk BjhI ik ;edk, T[; ~ @nSd# efjDk ukjhdk j?. i' yzfvnk

Gd w? B nkt? ;' nGd e? e? Gkyhns[


Sd:' i' B ikfJ ;' nSd e? ;[BkJhn?.
yzfvU i' B ikfJ ;' nyzv i{ e' fynkb[ ehi?
fynkb w? B nkt? rw[ ske' ;dk ykJhn?.
izsq w? B nkt? nizsq e? e? ikghns[

B
B

ikJ/, T[; @nyzv# ih dk fXnkB eoBk ukjhdk j? ns (i') f]nkb ftu


nk ;e, T[; dk ;dk raw (fuzsk) ykDk ukjhdk j?. (i') :zso ftu B

nk ;e, T[; ~ @nizsq# eo e igDk ukjhdk j?. ns (i') fXnkB ftu B


nk

S"Dh eo SkfJnk po Ssqhgs rkJhn?.


fp;P3 BkE fp;P z G o p d BkE pkbkeo
pkihrfo pkB Xkoh pzX B pskJhn?.
fBT[ b h eow d{ X kXkoh fpfdnkXo pq j wukoh
fXnkB e' brkt? B?e fXnkB j{` B gkJhn?.
okiB e okik wjkokiB e wjkoki
n?;' oki S'fv nT[o d{ik eT[B fXnkJhn?. 3. 42.
1H @gok;[o# 2H @rkjhns[# 3H @fp;[#

T[;

(T[j

fXnkB w? B nkt? ske' fXnkB[ ehi? fXnkJhn?. 2. 41.


Ssq X koh Ssq h gfs S? b o{ g fSsBkE

;e,

gqG{)

fXnkB

ftu

SsoXkoh,

oy

Ssogfs

fXnkT[Dk

(SsohnK

dk

ukjhdk
;[nkwh),

j?.41.
S?b

o{g

(;z[do

o{g) tkbk ns fgqEth dk ;[nkwh j?. (T[j) fgqEth (S"Dh) d eoB tkbk,
;[zdo SkfJnk tkbk ns Ssoh-gfs (okik) eo e rkftnk iKdk j?. ftFt
dk BkE, ftFt ~ GoB tkbk, tdK dk BkE ns T[Zu ;o{g tkbk j?. (T[j)
pkihro tKr nBe o{g (pkB) XkoB tkbk, (fe;) pzXB ftu B g?D tkbk
d;Dk

ukjhdk

j?.

fBT[bh

eow

eoB

tkb,

d[ZX

d nk;o ihD

tkb,

~ XkoB eoB tkb ns/ pqjwukoh (T[; ftu) fXnkB brkT[Id


}ok fizBk th fXnkB ~ gqkgs BjhI eo ;ed. (T[j) okfinK

ftfdnk

jB, go
dk okik,

wjkokfinK dk wjkokik j?, nfij oki ~ Sv e j'o d{i fe; ~ fXnkfJnk


ikJ.42.

176

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

(T[j)

i[X e fisJhnk ozr G{w e GtJhnk


GkoG{w e fwNJhnk BkE shB b'e rkJhn?.
ekj{ e sBJhnk j? B wJhnk ike

GJhnk e'T{

:[ZX

tkb

;kXBk ;XJhnk X{b

;kXBk

X'wXko e XoJhnk fXnkB ske' ;dk bkJhn?.

tkb,

nkekF

nkT[ e pYJhnk Je Bkw e igJhnk

brkfJnk

ikJ.

nT[o ekw e eoJhnk S'v nT[o eT[B fXnkJhn?. 4. 43.

ezwK

eokT[D

ekw e' e[fBzdk y?o y{ph e' fdjzdk


ri rkih e' rfizdk ;' e[fBzdk e? pskJhn?.
ukw3 e ufbzdk xkT[ xkw s pfuzdk
Ssq S?Bh e Sfbzdk ;' fdjzdk e? wBkJhn?.
io e fdjzdk ikB wkB e' ifBzdk
i's ip e' rfizdk ikB wkB ikB rkJhn?.
d' y e dfbz d k dhB dkB; fdjz d k
d'y d[o iB dfbzd k fXnkfJ d{i ' eT[B fXnkJhn?. 5. 44.
;kfb; ;fjz d k4 f;XskJh e' ;fXz d k
nzr nzr w? nftzdk Je[ Je' BkE ikBhn?.
ekby efNz d k y[ o k;kB e' y[ f Bz d k
rqp rkcb frfbzd k r'b rzi y pykBhn?.
rkbp rozdk ihs si e fdjzdk
fusq ukg e ufbzdk S'v nT[o eT[B nkBhn?.
;ssk fdjz d k ;sskJh e' ;[ f yz d k
eow ekw e' e[fBzdk S'v d{ik eT[B wkBhn?. 6. 45.
i's e' ifrzdk i`r ikcoh fdjzdk
fwsq wkoh e wfbzdk g? e[fBzdk e? pykBhn?.
gkbe g[ f Bz d k gow gko;h gq f rz d k
ozr okr e ;[fBzdk g? nB`dk si wkBhn?.
ikg e ifgzdk y?o y{ph e dfjzdk
y{B wkc e' e[fBzdk j? nfGi o{g mkBhn?.
nkoik dfjzdk ozr okr e' fpYzdk
d[;N d'qj e dfbzdk S'v d{i' e"B wkBhn?. 7. 46.
1H @ike'# 2H @X{B# 3H @ukg# 4H @f;jzdk#

tkbk,

ozr-G{wh

ftu

fcoB

tkbk,

Xosh

Gko

(sBJhnk) BjhI j?, fi; dh B e'Jh wksk s B jh Goksk j?, Xosh ~ XkoB
eoB

XkBh e X[iJhnk

fisD

176

~ fwNkT[D tkbk ns fszBK b'eK dk ;[n kwh fejk iKdk j?. i' fe; dk gZ[so

ST[Bh j{ e/ SJhnk S'v ek f;T[ gqhs bkJhn?.


2

gq p ' X

(S"Bh)
;kXD

dh

SkfJnk

tkb,

Xosh

(@X'w -Xko#)

Sv

(j'o)

(@X{bXkBh#)

fe;

nkXko

fNekT[D

T[wo

tXkT[D

tkb,

fJe

Bkw

tkb

Sv

j'o

fe;

Bkb

tkb

gqhs

(@X[iJhnk#)

(@XoZ: k#)
~

dk

ikJ

gqdkB

eoB

fXnkB

igkT[D

fXnkfJnk

brkJh

;dk

tkb,

(;ko)

ikJ<.43.

(;ko) ezwK ~ eoB tkb (@e[fBzdk#), ;[y ns ]{phnK dD tkb, jkEhnK


s/

rak}hnK

rikD

ubkT[D

tkb,

SbD

tkb

tkb,

T[;

(gqG{)

xkT[

ns

X[g

dksk

eoe

T[;

s'I

eosk

pukT[D

wzfBnk

eoe

tkb,

ikJ.

df;nk

fgqEth

d"bs

ikJ.

(}o)

XB[F

SsoXkohnK

dD

tkb,

ikB ns wkD ~ ikDB tkb, i'fs ns F'Gk (}p) ~ irkT[D tkb, frnkB
dh fizd
Xow
~

eo

e ikD ikD

ns neb
fXnk

tkb dk r[DrkB

(@dkBF#)

(fco)

gqdkB

j'o

eoB

fe;

ehsk ikJ.

tkb,

d[yK

fXnkfJnk

d'yK ~

ns t?ohnK

dbD

tkb,

dbD

tkb

ikJ<.44.

;kb; pD e ;jh fBoDk eoB tkb, f;ZXsk ~ ;kXD tkb/, nzr nzr
ftu ftuoB tkb/ ~ (;G
~ eND tkb, ][ok;kB ~

dk) fJe' fJe ;[n kwh ikDBk ukjhdk j?. ekby


BFN eoB tkb (y[fBzdk), jzekohnK ns rak\bK

~ rkbD tkb (@frfbzdk#) ns (t?ohnK d) ;w{j (@r'b#) dk fso;eko


tkb (@rziy#) ti'A pykBDk ukjhdk j?. is{n K (@rkbp#) ~ fvrkT[D
fis

gqskg

dD

tkb,

ftfusq

dB[F

ubkT[D

tkb

Sv

eoB
tkb,

j'o

fe; ~ (f;woB ftu) fbnkfJnk ikJ. (ihtB) ;Zsk dD tkb, (T[;) ;Zsk
~ ;[y dD tkb, fwjo (@eow#) eoB tkb ns ekwBktK ~ g{ok eoB tkb
~

Sv

j'o

(T[;)
fwso-xkshnK

fe;

i'fs
~

~
BFN

wzfBnk

irkT[D
eoB

ikJ.45.
tkb,

tkb

izr

ftu

fis

(@ikcoh#)

d)

eosk

ti'A

(;G

dD

pykBDk

tkb,
ukjhdk

j?. (T[;) gkbBk eoB tkb, gBkj dD tkb (@g[fBzdk#), ;qFm gkodoFh, (;G
e[M)
~

ikDB
si

o{g

tkb
wzBDk

(@gqfrzdk#),
ukjhdk

okr
j?.

ozr

(T[;)

~
ikg

;[DB
~

tkb

ns

nkBzd

igkT[D

tkb,

;[y

dD

tkb

ns ]{phnK

dD tkb, ]{B d (d'F ~) wk\ eokT[D tkb ~ fBofbgs (@nfGi#) o{g eo


e

rqfjD

eoBk

ukjhdk

j?.

T[wo

dD

tkb,

okr-ozr

tXkT[D

tkb,

d[FNK ns d'qjhnK ~ dbD tkb ~ Sv e j'o d{i fe; ~ nkoXDk ukjhdk


j?<.46.

177

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

gq p ' X

177

p[Xsk fpG{s ikj f;Xsk ;[GkT[ j?.

fi; dk nkgDk nkg (nksw-o{g) gqXkB j?, fi; dk ;o{g efbnkDekoh


(f;ZXsk) j?, p[ZXh fi; dh d"bs (@fpG{s#) j?, w[esh gqdkB eoBk (fi; dk)

okr Gh B ozr skfj o{g Gh B oy ikfj

;[Gk j?. fi; dk (fe; Bkb B) gqw j? ns (fi; dk) B ozr j?, B o{g j?

nzr Gh ;[ozr skj ozr e ;[GkT[ j?.

ns B oyk j?, (fco) th T[; dk Foho (nzr) ;[zdo j?, (T[; dk) ;[Gk
nkBzdwJh j?. T[; dk fuZso (;o{g) pj[s ftfusq j?, pj[s jh gftZso j?,

nkswk gqXkB ikj f;Xsk ;o{g skj

fusq ;' pfusq j? gowsk gftsq j?


;[ fwsq j{` e fwsq j? fpG{s e' T[gkT[ j?.
dtB e dt j? fe ;kjB e ;kj j?
fe okiB e' oki[ j? fe oktB e' okT[ j?. 8. 47.
pfjo sthb Szd. g;uwh. sPgq;kfd

fe nrzi;. fe nGzi;. fe no{g;. fe nozi;. 1. 48.


fe nSd;. fe nGd;. fe nBkw;. fe nekw;. 2. 49.
fe nGy;. fe nby;. fe nBkd;. fe nrkX;. 3. 50.
fe no{g;. fe nG{s;. fe ndkr;. fe nokr;. 4. 51.
fe nGd;. fe nSd;. fe nSkd;. fe nrkX;. 5. 52.
fe nrzi;. fe nGzi;. fe nGd;. fe nSd;. 6. 53.
fe n;n;. fe nXn;. fe nrzi;. fe fJezi;. 7. 54.
fe T[eko;. fe fBeko;. fe nyzi;. fe nGzi;. 8. 55.
fe nxks;. fe nfenks;. fe nub;. fe nSb;. 9. 56.
fe niks;. fe nMks;. fe nSb;. fe nNb;. 10. 57.
nNkN;u. nvkN;u. nvz r ;u. nDz r ;u. 11. 58.
nskB;u. nEkB;u. ndz r ;u. nBz r ;u. 12. 59.
ngko;u. nmko;u. np n ;s[ . nG n ;s. 13. 60.
nwkB;u. njkB;u. nVz r ;u. nsq z r ;u. 14. 61.
nokw;u. nbkw;u. ni' X ;u. nt' i ;u. 15. 62.
n; n ;s[ . nG n ;s[ . nknz r ;s[ . fJnz r ;s[ . 16. 63.
T[ e ko;s[ . neko;s[ . nyz v ;s[ . nvz r ;s[ . 17. 64.
fe nskgfj. fe nEkgfj. fe nzdrfj. fe nBzrfj. 18. 65.
fe nskgfj. fe nEkgfj. fe nBhbfj. fe ;[Bhbfj. 19. 66.

(T[j) fwsoK dk fwso j? ns


dtfsnK dk dtsk j?, FkjK dk
(okfinK)

dk

okT[

XB-d"bs (@fpG{s#) dk ;kXB (@T[gk#) j?.


Fkj j?, okfinK dk okik j? ns okT[n K

j?. 47.

pfjo sthb Szd. g;uwh (gFs' GkFk gqXkB). soh feqgk Bkb

(T[j gowkswk) BkF s'A ofjs j?, N[ZNdk BjhI j?, o{g-ofjs j?, ozi
s'I w[es j?. 48. Sd s'A fpBk j?, Gd s'A ofjs j?, Bkw s'A fpBk j?, ekwBktK
s'A w[es j?. 49.
Gy s'A ofjs j?, by s'A pkjo j?, nkfd s'A fpBk j?, nrkX o{g tkbk
j?.50. o{g s'A fpBk j?, G{sK (sZsPK) s'A go j?, dkra s'A ofjs j?, w'j-gqw
s'I pkjo j?. 51.
Gd-ofjs j?, Sd-ofjs j?, b[fenk j'fJnk BjhI j? (@nSkd;#), nrkX
(nEkj) o{g tkbk j?. 52. ftBkF s'A ofjs j?, GzB ikD s'I pkjo j?, nGd
o{g j?, Sfdnk BjhI ik ;edk j?.53.
;tB s'A fpBk j?, fXnkB s'A go j?, BkF s'A ofjs j?, fJe-o; (nEtk
fJe' fJe) j?.54. nkeko-;fjs (;r[D ) j?, fBokeko o{g (fBor[D ) j?,
fwNkfJnk BjhI ik ;edk (@nyzi;#), GzfBnk BjhI ik ;edk.55.
xks s'A go j?, gkbD tkbk j? (@nfenks;#), nub j?, nSb j?.56.
i' iBw BjhI b?Idk, i' fd;dk BjhI, i' Sfbnk BjhI iKdk, i' nNZb j?. 57.
e[b-r's s'A fpBk j?, vKN-vgN s'A T[Zuk j?, vzfrnk BjhI ik ;edk,
nzr (dj) s'A ofjs j?. 58. sqkD (pb) s'A ofjs j?, ;EkB s'A fpBk j?,
dzr s'A go j?, Bzr-d'F s'A pkjo j?.59.
ngko j?, pj[s tZvk (@nmko#) j?, ;dk ekfJw j?, vo s'A ofjs j?.60.
wkB s'A ofjs j?, jkBh s'A fpBk j?, nzrK ftu tf;nk j'fJnk j?, nzsjeoB
ftu tf;nk j'fJnk j? (iK sozrK s'A ofjs Gkt FKs o{g tkbk) 61.
;[y dD tkbk j?, ;G e[M ikDB tkbk j?, (T[; Bkb) :[ZX BjhI ehsk
ik ;edk, pb dh ofynk eoB tkbk j? (@nt'i;u#).62. (T[j gqG{) nk;oko{g j?, vo ofjs j?, g[oF o{g j? (nk-nzr), fJ;soh o{g j? (fJ-nzr).63.
;r[D o{g tkbk j?, ;keko o{g tkbk j?, yzv ikD s'A fpBk j?, vzr
ikD s'A w[es j?.64. d[yK s'A ofjs j?, ;EkgBk s'A fpBk j?, dzr-ebF s'A
go j?, Bzr-d'F s'A w[es j?.65. fszB skgK s'A pkjo j?, ;Ekfgs BjhI ehsk
ik ;edk, ozr-ofjs j?, ;[zdo ozr tkbk j?.66.

178

;qh

noX

d;w-rqzE

BokiSz d .

;kfjp

sP g q ; kd

;i; s[:z. Xi; s[:z. nb; s[:z. fJe; s[:z. 1. 67.


ib; s[:z. Eb; s[:z. g[o; s[:z. pB; s[:z. 2. 68.
r[o; s[:z. r[c; s[:z. fBo; s[:z. fBd; s[:z. 3. 69.
ot; s[:z. ;;; s[:z. oi; s[:z. sw; s[:z. 4. 70.
XB; s[:z. wB; s[:z. fpqS; s[:z. pB; s[:z. 5. 71.
ws; s[:z. rs; s[:z. pqs; s[:z. fus; s[:z. 6. 72.
fgs; s[:z. ;[s; s[:z. ws; s[:z. rs; s[:z. 7. 73.
Bo; s[:z. fsq:; s[:z. fgs; s[:z. fpqd; s[:z. 8. 74.
jo; s[:z. eo; s[:z. Sb; s[:z. pb; s[:z. 9. 75.
T[v; s[:z. g[v; s[:z. rv; s[:z. dX; s[:z. 10. 76.
ot; s[:z. Sg; s[:z. rop; s[:z. fdop; s[:z. 11. 77.
i?n; s[:z. y?n; s[:z. g?n; s[:z. sq?n; s[:z. 12. 78.

fBoki Sz d . sP g q ; kfd

uezs uko uzdqek. ;[Gzs oki ;[ gqGk.


dtzs d[;N wzvbh. ;[Gzs oki ;[ Ebh. 1. 79.
ubzs uzv wzvek. nyzv yzv d[gbk.
fytzs fpi[ iPkbek. nB`s rfd fpd;k. 2. 80.
b;zs Gkt T[ibz. dbzs d[y d[ dbz.
gtzr gks ;'jh:z. ;w[zdq pki b'jh:z. 3. 81.
fBBz d r d fpq d :z . ny d Bkd d[ X oz .
nmN pN pNez. nxN nBN ;[ybz. 4. 82.

ny[N s[N fdqpez. ni[N S[N ;[Sez.


nx[N s[N nk;Bz. nby nGy nBk;Bz. 5. 83.

frnkB

gq p ' X

178

noX Boki Szd. soh feqgk Bkb

s{z :F-;fjs j?I, X[ik (;BwkB) tkbk j?A, g{oB (@nb;#) o{g tkbk j?I
ns fJe'-fJe j?I.67. ib ftu s{z j?I, Eb ftu s{z j?I, BroK (g[o) ftu
s{z j?I, pBK ftu s{z j?I.68.
s{z jh r[o{ j?I, s{z jh r[ck j?I, s{z jh o;-ofjs j? ns s{z jh d;
ikD s'A pkjo j?.69. s{z jh ;{oi j?I, s{z jh uzdqwk j?I, s{z jh oi' r[D j?I
ns s{z jh sw' r[D j?I.70.
s{z jh XB j?I, s{z
jh p[ZXh (ws) j?I, s{z jh
j?I.72. sz{ jh fgsk j?I,
j?I.73. s{z jh g[oF j?I,
(@fpqd #) j?I.74.

jh wB j?I, s{z jh fpqS j?I ns


wesh (rs) j?I, s{z jh pqs j?I
s{z jh g[Zso j?I, s{` jh wksk j?I
s{z jh fJ;soh j?I, s{z jh fgsk

s{z jh pB j?A.71.
s{z
ns s{z jh u/sB ;o{g
ns s{z jh r's (rs)
j?I, ns s{z jh p}[or

s{z jh joB tkbk j?I, s{z jh eoB tkbk j?I, s{z jh Sb j?I ns/ s{z jh
pb j?I.75. sz{ jh skok (@T[v;#) j?I, sz{ jh nkekF (g[v) j?I, s{z jh gjkV
(rv) j?I ns s{z jh ;w[zdo j?I. 76.
s{z jh ;{oi j?I, s{z jh uzdqwk (@Sg;#) j?I, s{z jh rop j? ns s{z jh
XB-d"bs (@fdop#) j?I.77. s{z jh fisD tkbk j?I, s{z jh y? eoB tkbk j?I,
s{z jh g[oF (g?) dk phoi j?I ns s{z jh (T[; ~ XkoB eoB tkbh) fJ;soh
(@sq?n ;#) j?I.78.
Boki Szd. soh feqgk Bkb

(soh) ;[zdo o"FBh (@uzdqek#) uefos eodh j?, oki;h F'Gk (gqGk)
pj[s F'Gdh j?. (T[; d ;kjwD) d[FNK dh wzvbh dp iKdh j? ns okiXkBh
F' G kfJwkB j? . 79.
(soh) gquzv ;?Bk (@wzvek#) ubkfJwkB j[zdh j?, nyzv (;wM ikD
tkfbnK) ~ d' gbK ftu jh yzfvs eo fdzdh j?, fpibh tKr (soh) itkbk
fywdh j? ns u"jK gk; nBzs FpdK (rfd) dk rkfJB jz[dk j?.80.
(sok) T[ibk ;o{g fbFeK wkodk j?, d[ZyK d d'jK dbK (iBw ns
woB) ~ db fdzdk j?I, (so) x'fVnK dh esko F[GkfJwkB j? ( fi; ~ ty
e) ;w[zdo dk x'Vk (pki) (T[u?;qtk) eq'XtkB j' iKdk j?.81.
(so f;oi j'J) ;ko r'b pqjwzv fBzdk-ofjs jB, (s[;hI) nkBzd
(@nyd#) Bkd ti'I d'jK gk; (g{oB) j', B pDkJ ik ;eD (@nmN#) tkbh
(pqjw o{g) r'bh (@pNez#) ~ tNd/ j', B xND tkb/ ;dhth (@nBN#) ;[yK
Bkb Go g{o j'.82.
(sok) XB (@fdqpez#) B w[eD tkbk ns B xND tkbk j?, (sz{I) B
i[VB tkbk (@ni[N#), ;[szso ns fBofbgs j?I, (sok) nk;D B xND tkbk
ns B N[ZND tkbk j?, (s{z) by s'A pkjo, Gy s'A ofjs ns BkF s'A go j?I.83.

179

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;[Gzs dzs gd[ez. ibzs ;kw ;[ xNz.


;[Gzs S[dq xzNek. ibzs Gko eSNk. 6. 84.

frnkB

(soh)

FowkT[ I dh
;[Gzs ;h; f;Xoz. ibzs f;Xoh Boz. 7. 85.
ubz s dz s gsez . Giz s d f y d[ d bz .
sizs ;;sq n;sqez. ubzs ueq uT[fd;z. 8. 86.
nrzw si ;'Gh:z. foyh; Jh; b'Gh:z.
nBe pko fXnktjh. B ssq gko gktjh. 9. 87.
nX' ;[ X{w X{wjh. nx{o Bsq x{wjh.
;[ gzu nrB ;kXh:z. B skw gko bkXh:z. 10. 88.
fBtb nkfd eowDz . nBz s dkB XowDz .
nBzs shoE pk;Bz. B Je Bkw e ;wz. 11. 89.
nBz s ir : eowDz . rikfd nkfd XowDz .
nBe d; GowDz. B Je Bkw e ;wz. 12. 90.
fJezs e[zN pk;Bz. Gqwzs e'Nez pBz.
T[ u kNBkd eowDz . nB e T[ d k; GowDz . 13. 91.
nBe Gy nk;Bz. eo'o e'Nez pqsz.

179

(so) dzdK dh gzesh F'Gdh j?, (fi; ~ ty e d[yK o{gh) ekbhnK


xNktK ;VdhnK jB, (soh sVkrh Bkb) S'NhnK S'NhnK x[zxohnK ;'G ojhnK
jB,

f;oh;[ ;h; ;[Gh:z. xNke pkB T[Gh:z.

gq p ' X

uwe

(ty

e)

;{oi

dh

F'Gk

;Vdh

j?

(d[yh

j[zdh

j?

iK

j? ) .84.

(so) f;o T[s ebrh (@f;oh;[#) (fJzi) ;[GkfJwkB j? (fitI) xNktK


ftu fJzdo-XB[F (@xNke pkB#) T[Gfonk j'fJnk j?, f;o T[s w[eN (@f;Xoz#)
F'G fojk j?. (fi; ~ ty e) uzdqwk (@f;Xoh fBoz#) FowkT[Idk j.85.
(s[jk~ ty e) d?IsK dhnK eskoK ubhnK iKdhnK jB ns d[FNk d
db Gi iKd jB, id'A (s[;hI) n;sq ns F;sq Svd j' (sd'A s[jkvk j[ew
o{g ) uZe o u"j K gk; ubD brdk j?.86.
(s[jkvk) B BFN ehsk ik ;eD tkbk (nrzi) si F'G fojk j?, (fi;
~ tyD bJh) foFh ns fFt b[GkfJwkB j' oj jBl nBe tko (so Bkw
dk) f;woB eod jB, (go) fco th sok gko BjhI gk ;ed.87.
(nBe K b'e ) T[b N bNe e X{D hnK X[y kT[Id jB, (nBe K ;kXe)
nub BsoK Bkb (fJXo T[Xo) x[zwd jB, (eJh) gzi nrBhnK iK X{DhnK
X[yk e ;kXBk eod jB, (go) sK th (T[j sok) gko BjhI gk ;ed.88.
(ukj e'Jh) B"fb nkfd eow eo ns nBzs dkB d e Xow-eow
eo, nBeK shoEK T[s ik e t;, (T[j ;G) fJe Bkw igD d s[b BjhI
jB.89.
(GktI e'Jh) nBzs :Zr ns eow (eodk fco), jkEhnK ~ dkB dD
dk Xow gkb, nBe d;K ftu fcodk oj, (fJj ;G) fJe Bkw d pokpo
BjhI jB.90.
(GktA e'Jh) r[ck ftu fJeKs tk; eo, eo'VK pBK ftu Gowdk oj,
d[Bhnk s'A T[ukN j'D d eow eodk oj, ns T[dk; j' e nBe (EKtK s)
fc o d k o j . 9 1 .
nBe soQK d Gy ns nk;B eo,
eo'VK tko eo'VK soQK d pqs
eo, fdFk-ftfdFk ftu Gowdk oj ns nBeK GyK ~ tydk oj.92.

fd;k fd;k Gqw;Bz. nBe Gy gyBz. 14. 92.

XkoB

eo' o e' N dkBez . nB e ir : eq s fp:z .

eo'VK tko eo'VK soQK d dkB eo, nBe soQK d :Zr eodk fco,
;zfBnk; nkfd Xow (dk gkbB) eo ns T[dk; Bkw tkb eow eodk
fco.93.

;B:k; nkfd XowDz. T[dk; Bkw eowDz. 15. 93.


nB e gkm gkmBz . nBz s mkN mkNBz .
B Je Bkw e ;wz. ;w;s f;q;N e Gqwz. 16. 94.
irkfd nkfd XowDz . p? o kr nkfd eowDz .
d:kfd nkfd ekwDz. nBkd ;ziwz fpqdz. 17. 95.

nBe soQK d gkm gVQdk oj, nBe soQK d mkm pDkT[Idk oj, (go
fJBQK ftu'A e'Jh th gowkswk d) fJe Bkw d ;wkB BjhI j?< (fJj) ;ko
n;b ftu f;qFNh (ftu g;o) Gow jh jB.94.
(GktA e'Jh) :Zr nkfd XowK dk gkbB eo, p?okr
dfJnk nkfd ekwBktK eo, nBkfd ekb s'A ub/ nk oj
eo.95.

nkfd eow eo,


tZv ;z:w XkoB

180

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nBe d; GowDz. eo'o dkB ;ziwz.


nBe rhs frnkBBz. nBzs frnkB fXnkBBz. 18. 96.

frnkB

gq p ' X

180

(GktA e'Jh) nBe dFK ftu x[zwdk fco, eo'VK dkB dD dk ;z:w
eo, nBe soQK frnkB-rhsk dk rkfJB eo, nBe soQK d fXnkBK ~ ikDdk
j't.96.
ftu

(GktI e'Jh) nBe


fposh brKdk oj

BjhI

gk

nBzs frnkB ;[swz. nBe feqs ;[ fpqsz.


fpnk; Bkod nkdez. ;[ pqjw[ wow Bfj bjz. 19. 97.

p;y p:k; Bk;Bz. nBzs B:k; gqk;Bz. 20. 98.

(j

eo'VK

izso-wzso

gqG{

s?~)

d?Is

eo,

T[s

ns

p?mD

dts

nBzs

szso

pDkT[Idk

(dk

T[dw

eo),

igd

jB,

iZS

fco,
nBe

(:eF)

ftFF
soQK

ns

rzXop

pdzs fpdD'Xoz. rDzs ;; T[orDz. 21. 99.

g{id jB, ftfdnkXo


( @ r D zs # ) . 9 9 .

igz s gkotko:z . ;w[ z d q ;gs Xko:z .


iDzs uko ueqDz. Xqwzs ueq peqDz. 22. 100.

(s?~) T[oko ns gko (d b'e) igd jB, (s[;hI) ;Zs ;w[zdo fNekJ
j'J jB, u"jK uZeK ftu (s[;hI) ikD iKd j', (s[;hI) NY uZeo ~ XkoB ehsk
j 'fJ n k

igzs gzBrz Bez. poz Boz pB;gsz.


nek; T[ophnz ibz. igzs iht ib Ebz. 23. 101.

wB[Zy
dk

;' e'N ueq pesqDz. pdzs pd usqez.


n;zG n;zG wkBhn?. eo'o fp;B mkBhn?. 24. 102.
nBzs ;[o;[sh ;sh. pdzs feqs Jh;[oh.
nBzs nBzs Gkyhn?. nBzs nzs1 bkyhn?. 25. 103.
fpqX Boki Szd

nBkfd nrkfX fpnkfX nkfd nBkfd e' wBkJhn? .


nrzi nGzi nozi nrzi rzi eT[ fXnkJhn?.
nb/y nGy ndP?y noy n;y e' gSkBhn?.
B G{b izsq szsq wzsq Gow Gy mkBhn?. 1. 104.
feq g kb bkb nekb ngkb dfJnkb e' T[ u kohn? .
nXow eow Xow Gow eow w? fpukohn?.
nBz s dkB fXnkB frnkB fXnkBtkB g y hn? .
nXow eow e fpBk ;[ Xow eow byhn?. 2. 105.
@nBzs#

e'Jh)

o{g ftu fpnk; foFh dh rZdh


G'i BK dk fsnkr eo. 98.

igzs dt d?sBz. Egzs iS rzXqpz.

1H

;ed. 97.

(GktI

eo'o izsq wzsqDz. nBzs szsqDz pDz.

soQK d ;qFm frnkB ikDdk fco, nBe F[G eowK


(go) fpnk; Bkod nkfd th T[; pqjw dk Gd

:F

rkT[Id

jB,

FF

Bkr

(@T[orD#)

Bkw

igd

jB

j ? . 10 0 .
(s?~) ;Zg (@gzBrz#)
(sok toDB) eod

jmbk

b'e),

eo'VK

u"jK

ns sId{J (@Bez#) igd jB, pB;gsh ns ;qFm


jB, nkekF, fgqEth (@T[ophnz#), gkskb (ibz-ib

ns

ibK-EbK

w{zjK

tkb

pqjw

iht
(ueq

igd

jB.

101.

pesqDz)

ns

uko

td

(sok)

:F

eEd jB, fFt (so) ftfusq o{g ~ wzBd jB ns eo'VK ftFD{ th (sok)
fXnkB eod jB.102.
nBzs

;o;tsh,

;sh

ns

beFwh

nkfd

dthnK

eodhnK jB, nBzs FFBkr (nBzs) f;woB eod jB,


s{z) nBzs o{g tkbk ikfDnk iKdk j?.103.

so
nzs

:F
ftu

dk

rkfJB

(;G

d[n ok

fpqX Boki Szd

nBkfd, nrkX, o'rK d w{b

ekoB

;o{g

ns X[Bh s'A fpBk o{g

tkb

~ wzBDk ukjhdk j?l nrzi, nGzi, nozi (ozi ofjs), nrzi ns rzi
(]}kBk) o{g ~ fXnkT[Dk ukjhdk j?l (T[;) nby, nGy, ndP?F, noy (oykofjs), nFy (gfo g{oB) ~ gSkDBk ukjhdk j?. G[b e th :zso,
ns wzso, Gow ns Gy ~ XkoB BjhI eoBk ukjhdk.104.
(i')

fegkb{,

fgnkok,

nekb,

ngkb

(gkb

ikD

s'A

go),

fdnkb

szso
dk

;dk f;woB eoBk ukjhdk j?l nXow d eowK ftu, Xow d GowK ftu
ns eowK ftu (;dk T[; ~ jh) ftukoBk ukjhdk j?l nBe gqeko d dkBK,
frnkBK, fXnkBK ns fXnkBtkBK ftu (T[; ~) tyDk ukjhdk j?l nXow
d eow s'A fpBk, Xow d eowK ftu (T[; ~) ikDBk ukjhdk j?.105.

181

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

j? nkfd e[ziwd oki;{ fpBk B GowDz.

pqs nkfd dkB,


e[ziowX, oki;{: (:Zr)

fBtb nkfd eow Gy nBe Gy wkBhn?.

nBe

pq s kfd dkB ;z i wkfd shoE d t eowDz .

GyK

Gy

wzBDk
(j'o

tkbk

efjDk

fe;/

Gy

ukjhdk
ftu

nBe

j?l

BjhI

shoEK

(i')

o{g,

oyDk

nkfd

(n;b

nBkfd shoE ;zi wkfd pos Bw gy hn?.


nBkfd nrkfX e fpBk ;w;s Gow byhn?. 5. 108.

eoB

ty

;kXB
o;ktb

ftu)

nfdqF

Gow

jh

nfwsekfd

Grsz .

nfteskfd

(gowkswk)

BjhI

j?,

(T[;)

ukjhd

fJFBkB

eoBk),

nk;D

ns

Bkod

(go

T[;)

nBkfd,

wkso

jh

;wMD

nkfd

Xow,

nrkX

ukjhd

(gowkswk)

s'I

:Zr

(@EkBz#)

;zfBnk;

(gqG{

nkfd

(eow)

ofjs gqG{) nkfd


dk (Bkw) igDk

eow,

gqkgsh

nkfd

s'A

eoB,

Bhb

ftu fXnkB
j?. 111.

nfws

(n;hw)

nfteqs) ns w'j (pqesz)


j[zdk j?I, s{z ;G dk G'r

;w;s[ n k gq X kBz . X[ i ;s[ n k XokBz .

(d

gzuoksq
ns)
;ziw

fpBk

j'o

;ko

bJh

jkEh

nkfd

ehsk

iKdk

dk

dkB,

x'V

j?).109.
okwFto nkfd
dh gqkgs bJh

jB).110.

fBT[bh

gqekfFs

dh

nkfd

iKd

eoB

jB.108.

ehs
(ozr
T[;

nby

p?okr, ;zfBnk; ns nBe :'r (XkoB


shoEK (T[s ikDk) ns pqs Bw nkfd

;'B dk dkB dDk, ;w[zdo nkfd dk fJFBkB eoBk,


XkwK) T[s fcoBk, fpoes nkfd eow eoB (gowkswk

;[ Grskfd eoDz . nirs[ n k gq j oDz .

nftes[ n k nGz r z . fJe;s[ n k nBz r z . 6. 114.

tkbk

(gow

tkbk
fpoes[ n k gq e k;z . nftrs[ n k gq D k;z . 5. 113.

;wMD

Sz d

dfJnk

pq e sz .

gq S ;s[ t k gq i kgz . gq G rsk nEkgz . 4. 112.

oyk

dk

fBtb nkfd eoDz. ;[ Bhb nkfd poDz.


nBhb nkfd fXnkBz. igs ss gqXkBz. 3. 111.

jB

ozr,

nkfd

;[ t oB nkfd dkBz . ;w[ z d q nkfd fJ;BkBz 1.


fp;[tkfd nkfd Gowz. fpoeskfd nkfd eowz. 2. 110.

iKd

Gow

dfJnkfd nkfd Xowz . ;` f Bnk; nkfd eowz .


rikfd nkfd dkBz. j:kfd nkfd EkBz. 1. 109.

(etb)

ukjhdk.107.

(dk

nB[;ko) nk;D nkfd (eoB),


gdkoEK dk G'r eoBk, nBzs

Sz d

eow

fiE feE ;dk w"i{d j?l (T[; ~) nyzv, wzv (j'Id dD tkbk), uzv (gquzv
o{g tkbk), vo B wzBD tkbk ns B yzv ik ;eD tkfbnK ~ yzfvs eoB

nBz s shoE nkfd nk;Bkfd Bkod nk;Bz .

o;ktb

;ko)

j?.

(i' gqG{) ikfs-gkfs s'A fpBk, wksk-fgsk s'I ofjs ns iBw b?D s'A
w[es ;dk f;ZX j?l (fi; dk) t?oh, fwso, gZ[so, g'sok e'Jh BjhI ns (i')

p?okr nT[ ;`fBnk; nT[ nBkfd i'r gqk;Bz.

fpBk

ukjhdk

niks gks nwks sks niks f;X j? ;dk.

B o{g ozr oy nby Gy w? B okyhn?. 4. 107.

s'A

;z:w ns shoE-fJFBkB nkfd dt-eow, nFPwX,


fpbe[b Gow jB. fBT[bh nkfd eow ns j'o

ndy Gy e fpBk ;[ eow Gow ikBhn?. 3. 106.

nyzv wzv uzv T[dzv nyzv yzv Gkyhn?.

@;BkB`#

(fBok)

181

d ;o{g (Gy)
jB.106.

n;sq fwsq g[sq gT[sq isq ssq ;opdk.

1H

gq p ' X

ozr

brkDk,

(T[;

dh)

(p;sq

(fJBQK

XkoB

;G

Grsh

eoB/),

ftu'A)

j?,

nBhb

gqXkB

fteko

eow

(nftes-

s'A go j?, fifrnk;k (gqS) s'A s{` gqkgs (gqikgz)


eoB tkbk ns fe; d[nkok B Ekfgnk ik ;eD

j?.112.
GrsK

nkfd

tkbk

j?I,

eoB

d ezwK
ftoes

tkbk

j?I,

eoB

(fBobg )
gfssK

tkbk

j?I,

ftneshnK
s{z

BFN

i[VB

tkfbnK

s{z

(nkgD

~
eoB

tkbk

dk

s{z BkF

s/i )

Bkb

j?I.113.

;G ftu s{z gqXkB j?I, X[iktK dk s{z X[Zok j?I, s{z fteko ns BkF ~
gqkgs

BjhI

j[zdk,

fpBk

nzrK

fJe

s{z

jh

j?I.

114.

182

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

T[ n ;s[ n k nekoz . feq g ;s[ n k feq g koz .


fys;s[nk nyzvz. rs;s[nk nrzvaz. 7. 115.
xo;s[ n k

xokBz .

fCq n ;s[ n k

nikgz .

fMe;s[ n k
vN;s[ n k

mN;s[ n k

nmkNz .

YN;s[ n k

nYkgz . De;s[ n k

nDkgz . 10. 118.

sg;s[ n k

nskgz .

nEkgz .

Eg;s[ n k

j'

182

xokfBnK

dk

sz{

s{z

s'I

ofjs

d[yK

xo

j?I,
j?I,

frqj;EhnK
Xosh

ftu

sz{

frqj;Eh

T[s

s{z

jh

(fSs)

j?I,

gqrN

usB

;o{g

j?I.116.

s{z fis o{g ns ikgK s'A go j?I, s{z fe; dh o[ektN s'I BjhI vodk,

nMkgz .

fJe;s[nk nBez. N[N;s[nk nNNz. 9. 117.

gq p ' X

Unzeko jh sok nkeko j?, j feqgkb{ ! soh feqgk j?. fgqEth dh Fesh
(@fys;#) o{g ftu s{z ftnkg fojk j?I, nzrK s'A fpBk s{z rfswkB j?I.115.

fCq j kbz .

fus;s[ n k nskgz . fSs;s[ n k nSkgz . 8. 116.


fis;s[ n k

frnkB

nBeK

ftu
s{z

nvkNz .

s{z

fJe

j?I,

s{z

mkmK

tkbk

ns

s'VB

tkbk

j?

go

j?I,

s{z

vKND

mkm-ofjs

s'A go j?I, s{z Ykj[D tkbk ns B


ns Bkg-ofjs j? I .118.

(nkg)

Ykj ik ;eD

nN[ZN

tkbk

j?I.117.

ns

(nkg)

tkbk j?I, s{z BkgD

vkND
tkbk

s{z sg-si tkbk j?I (go nkg) nskg j?, s{z EkgDk tkbk (ns nkg)

db;s[ n kfd d' y z . Bfj;s[ n k nB' y z . 11. 119.

fe; d[n kok B Ekg ikD tkbk j?I, nkfd s'I jh s{z d[yK ~ dbD tkbk j?I,
so tork e'J h nB'y k BjhI j?.119.

nges[ n k

s{z geD ns ghD s'A w[es j?I, cbK ftu s{z cb-o{g j?I, pdh eoB
tkfbnK ftu s{z ftFF o{g ftu w"i{d j?I, GiB eoB tkfbnK ftu s{z Gy-

ngkBz .

cbes[ n k

cbkBz .

pdes[ n k fp; y z . Gi;s[ n k nG y z . 12. 120.

ofjs
ws;s[ n k

cbkBz .

jfoes[ n k

fjodkBz .

nVes[ n k nVz r z . fsq e ;s[ n k fsq G z r z . 13. 121.

cbK ftu w;sh GoB tkbk s{z jh j?I, fjofdnK ftu s{z T[s;kfjs
eoB tkb j?I, nfVfenK ftu s{z nVB tkbk j?I, fszB (b'e) th s{z j? ns
fszBK

oz r ;s[ n k noz r z . bt;s[ n k nbz r z .


:e;s[ n k :ekgz . fJe;s[ n k fJekgz . 14. 122.
tfd;s[ n k

todkBz .

:e;s[ n k

s{z

pokBz .

gb;s[ n k

gkXVh Sz d . sP g q ; kfd

s{z

j?I.121.

ehsk

iKdk

j?

ns

to

dD

tkbk

j?I,

s{z

etb

fJe'

fJe

j? I .123.
fszBK b'eK ftu s{z j? ns (T[BQK ~) GzBD tkbk th s{z j?I, jo fJe
ftu ftnkgs j?I,
jh j?I .124.

s{z wjFK

ftu

wjF

j? ns GiD

:'r

s{z ;G s'I ;qFm df;nk frnk j?I, s{z gb Go ftu cb dD tkbk j?I,
BoK

ftu

s{z

;qFm

Bo

j?I,

s{z

dbK

;[n kwhnK

dbD

tkbk

j?I.125.

gkXVh Szd. soh feqgk Bkb

fJe

fdB nip Je nkswk okw. nBGT[ ;o{g nBjd nekw.


nBfSi si nkikB pkj[. okikB oki ;kjkB ;kj[. 1. 126.

eEB

ftu s{z jo ozr


(e/tb) s{z nG;

cbkBz .

Bo;s[ n k Bo ; z . db;s[ ; k db ; z . 17. 125.

th

j?, s{z fbgs j'D tkbk ns by s'A go j?I, s{z oyk s'A fpBk eEB ehsk ik

fsq n ;s[ n k fsq G ` r . jfo;s[ n k jo` r .

po;s[ n k

tkbk

th j?I, s{z fJe' fJe j?I, fJe' tork j?I, s{z nkg jh j?I ns etb fJe j?I.122.

fojk
wfj;s[ n k wj ; z . Gi;s[ n k nG ; z . 16. 124.

GzBD

s{z ozr ;fjs ns ozr-ofjs j?I, s{z jh fbgs j'D tkbk ns fBobg

fJekBz .

bt;s[ n k nb y z . ofo;s[ n k no y z . 15. 123.

j? I .12 0.

nB[Gt

tkb ,

fdB
d[nkok

bz p hnK

ihtkswk
ikD

G[ i ktK

B
ikD

tkb ,

gowkswk
tkb,
okfinK

s'A

nD'yk

fijk

nBjd

;o{g,

ekwBk-ofjs,

oki

ns

(gqFB)

FkjK

g[fSnk

fe

nDfSi

si

Fkj!.126.

183

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

T[u foU nkswk gowkswk ;zr . T[s G[i ;o{g nfprs nGzr .
fJj eT[B nkfj nkswk ;o{g. fij nfws sfi nfsG[fs fpG{fs. 2. 127.
gokswk

fJj
BkF

gq p ' X

nkswk e"D j? i' ;koh pB;gsh


s'A fpBk j? ns fi; dk n;hw

183

ftu ftnkgs, rfs s'A


si ns nB'yh ftG{sh

ofjs ns
j?.127.

gokswk B fejk

pku

j ihtkswk! fJj pqjw j? fi; dk n;hw si j?, i' rfs ns ekwBk

:fj pqjw nkfj nkswk okw. fij nfws sfi nfprs nekw.
fij Gd Gow Bjh eow ekb. fij ;sq fwsq ;opk fdnkb. 3. 128.

s'A ofjs j? ns fi; ftu Gd, Gow, eow ns ekb dk e'Jh d]b BjhI
ns i' t?oh ns fwso ;GBK gqfs fdnkb j?. 128.

v'fp:' B v[p? ;'fy:' B ikfJ. efN:' B eN? B pkfo:' pokfJ.

i'

v[pkfJnK

v[pdk

BjhI,

;[ekfJnk

;[edk

efNnK

efNnk

BjhI

fSi? B B?e ;s ;;sq gks. fij ;sq fwsq Bjh iks gks. 4. 129.

iKdk,
BjhI,

;sq ;jz; ;fs ;fs gqxkfJ. fSi? B B?e yzfvU B ikfJ.

(ukj) bZyK t?oh (fwb e T[; T[s) ;?IeV gqjko eoB, (T[j) B fSidk
j? ns B }ok fiBQK N[ZNdk j?, (i') nZr ftu osk fizBk th ;Vdk BjhI, (fi;

Bjh io? B?e gkte wzMko. p'o? B f;zX ;'y? B p:ko. 5. 130.

~)

(nZr Bkb) ;kfVnK ;Vdk BjhI,


fi; dk e'Jh t?oh ns fwso

BjhI,

;w[zdo

Gd-Gkt
feqgk

fJe oki[ Xow fJe dkB Xow. fJe G'r Xow fJe w'S eow.
fJe us[o tor ;G ir GDzs. ; nkswkj gokswk g[S`s. 7. 132.

fJe oki Xow fJe Xow dkB. fJe G'r Xow fJe w'StkB.
s[w ej' usq usq? fpuko. i fsqekb GJ i[r ngko. 8. 133.

s'A

eo
(T[Zso

gfjbK

1H

@Gos#

w[es
e

o{g

tkb!

;z;ko

ftu

dkB

(fJBQK)

uko

torK

dh

ftnkfynk

ftu

gowkswk

gowkswk

:[rK ftu
s[;hI

;edh.130.

fejk)

fJe

uko

tor

ej

iKd

jB.

(okiBhsh)

j?,

fJe

eo'.131.

oki-Xow

g[ f Snk.132.

fszBK

:[rK

(fJBQK dh gkbBk eoB

dkB-Xow

gkbBk ehsh. ;fs:[r


G{wh nkfd dkB fdZs
d

dk

toDB

tkb e"D

eo',

fitI

ftu dtfsnK tor eow


jB (i') eEB s'A pkjo
okfinK

dk

toDB

BjhI

ehsk

e"D) j'J jB<.133.

okfinK

dkB-Xow

dh

fdZsk

ns

(feT[Ife

T[BQK

eo e dkB
jB.134.
ik

;edk,

dh) eEk nw[e j? ns T[gwk eEB s'A go j? (@nrks#), (T[BQK B) irs ftu
i' :Zr eod j'fJnK Xow ehs ns j'o nBzs eow ehs, (T[BQK dk) toDB
ehsk

ik

;edk.135.

efb:[r s'A gfjbK fJ; Gkos-yzv d izp{ dhg ftu i' oki j'J, so
pb Bkb T[BQK (@sq?D#) d gqskg dk toDB eodk jK. fgqEth (@G{#) ~ GoB
tkbk

yzv nyzv fij us[o yzv. e?o" e[oysq wko gquzv.

BjhI

fJe oki-Xow, fJe dkB-Xow, fJe G'r-Xow ns fJe w'y-eow


j?, fJBQK u"jK pko s[;hI ftuko-g{te ;wMkU. (fJj th d;' fe) fszBK ekbK

ebi[r s nkfd i' GJ wjhg. fJfj GoE yzfv wfj izp{ dhg.
JD. 11. 136.

;[ek

BjhI
sP pb gqskg poD" ;[ sq?D. okik :[fX;Nq G{ GoE

tk:{

nkswk

sq? i[r wjhg poB B iks. rkEk nBzs T[gwk nrks.

ns

j?, fJe G'r-Xow (frqj;E-Bhsh) j? ns fJe w'yfJjh uko tor ;z;ko ftu ej iKd jB. (fco)

poBzB eo' s[w fgqEw dkB. fiw dkB Xow fezB fBqgkB.

i' ehJ irs w? ir Xow. poB B ikfj s nfws eow. 10. 135.

;edk

dkB-Xow (Xow-Bhsh)
eow (;zfBnk;-Bhsh).

ns ngko
;fsi[r eow ;[o dkB dzs. G{wkfd dkB ehB nezE. 9. 134.

BjhI

nkswk B fco fJe gqFB ehsk, j BkF s'A ofjs, vo s' fpBk ns

fJe eo:' gq;B nkswk dt. nBGzr o{g nfBGT[ nGt.


:fj us[o tor ;z;ko dkB. fej[ us[o tor fei? tfynkB. 6. 131.

v[pk

;?IeV F;sqK d gqjko Bkb fSMdk


ns/ iks-GkJhukok BjhI j?.129.

ebze -ofjs
(T[;

B)

(@JD #)
u"jK

yzvK

fJe

okik

ftu

yzfvs

:[f XFmo
B

ehs

j'f Jnk
ik

;eD

j?. 136.
tkb

(okfinK

dk)

yzvB ehsk ns e"otK ~ e[o{eFso (d :[ZX ftu) gquzv (pb Bkb) wkfonk,

184

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

fij us[o e[zv fifs:' d[pko. noiB Ghwkfd Gqksk i[Mko. 12. 137.

frnkB

fi; B u"jK fdFktK ~


i[ M ko{ Gok ;B.137.
(T[;

noiB gfm:' T[so fd;kB. Ghwfj eokfJ g{op g:kB.

B) T[Zso

d'

tko

fdFk ~

gq p ' X

fifsnk
(fisD

184

(ns

fi;

bJh) noiB

d)

noiB,

Ghw

nkfd

Gfink ns Ghw

;fjdt gfm:' dSD ;[d;. B[ebfj gmkfJ gSw gqt;. 13. 138.

g{ot fdFk tb Gfink, ;fjdt ~ dZyD dF tb xfbnk ns Be[b ~ gZSw


d fJbke tb Gi fdZs k.138.

wzv wjhg yzfv:' ysqkD. fis nihs wzv wjkB.

(fJBQK ;kfonK B) okfinK ~ w;b (@wzv#) fdZsk ns SsohnK ~ yzv


yzv eo fdZsk, B fis ik ;eD tkfbnK ~ fis fbnk ns/ wjkB (:'fXnK)

yzfv:' ;[ T[sq y[ok;kB d;. dSB g{op ihs Bo;. 14. 139.

~ fwX fdZsk. T[Zso (fdFk ftu y[ok;kB dF dk yzvB ehsk ns dZyD ns


g{op (fdFktK d) okfinK ~ th fis fbnk.139.
yr yzv yzv ihs wjhg. pfi:' fB;kB fJj izp{dhg.
fJe mT[o ehJ ;p d; okT[. wy oki;{n e' ehU ukT[. 15. 140.

(nkgD)

yVr-pb

Bkb

;ko

yzvK

oki

fis

bJ.

fJ;

ftu (oki :[fXFmo dk) X"I;k tiD bfrnk. ;kfonK dFK d


(T[; B) fJe ;EkB T_s (fJeZmk eo e) oki;{: :Zr eoB

izp{

dhg

okfinK
dk F"e

~
g{ok

ehsk.140.
;p d; d; gm ;[ gsq. fis fis r[BkY ehJ fJesq.
wy oki;{n e' eh:' nozG. fBqg pj[s p[bkfJ fis n;zG. 16.141.

;kfonK dFK ~ gZso Gi fdZs. fiE fiE (i') r[DtkB (;B, T[BQK ~)
fJeZmk
~

o{ n kb

Sz d

eo

p[bk

o{ n kb

fbnk.

fbnk,

(fiBQK

:Zr

(@wy#)

fisDk)

n;zGt

dk

nkozG

;h

(T[BQK

ehsk.
~

pj[s

th)

;ko

fis

okfinK

fbnk.141.

Sz d

eo'VK

e'fN e'fN p[bkfJ fosi e'fN pqjw p[bkfJ.

oki;{:

:Zr

eoB

tkb

eoweKvhnK

(@fosi#)

ns

eo'VK

pqkjwDK

e'fN e'fN pBkfJ fpziB G'rhnfj pj[ GkfJ.

~ p[bk fbnk. eo'VK fe;wK d G'iB pDtkJ rJ (fiBQK ~ T[j) pj[s F"e

isq ssq ;wrqek ejz{ bkr j? fBqgokfJ.

Bkb yKd ;B. fiE feE ;kwrqh (fyboh gJh ;h) ns (T[; ~ fJeZmk eoB
bJh) eJh oki br j'J ;B. (;ko oki, fiBQK d) fuZs ftu Xow-eow

oki;{fJ eofj br ;G Xow e' fus ukfJ. 1. 142.

bJh

;jz; us[o ;[toB f;zrh wfjy dkB ngko.


Je Jefj dhihn? ;[B oki oki nT[sko. 2. 143.

;h,

oki;{:

:Zr

ftu

br

j'J

;B.142.

(:Zr eokT[D tkb oki B fejk fe) fJe fJe pqkjwD ~ fJe fJe

Je Je ;[toB e' fdi Je dhi? Gko.


Je ;T[ ri Je ;T[ ofE d[fJ ;jz;q s[yko.

ukj

Gko ;'Bk fdU. fJe ;" jkEh, fJe ;" oE, d' j}ko x'V, uko j}ko ;[Bfjoh
f;zrK tkbhnK wZMK dk ngko dkB fdT[. (fJsBk e[M) fJe fJe pqkjwD
~

;[toB dkB ;[ dkB o[ew dkB ;[ sKpq dkB nBzs.

fdU,

(j)

okfinK

okfiU!

;[D'.143.

;'Bk, uKdh fdZsh ns sKp dk nBzs dkB fdZsk. pnzs d[yhnK ns/
~ t/y e/ pj[s nzB dk dkB fdZsk. p;sqK dk dkB, oFwh egfVnK

nzB dkB nBzs dhis dy dhB d[ozs.

dhBK

p;sq dkB gNzpq dkB ;[ ;;sq dkB fdizs.

dk dkB ns F;sqK dk dkB fdZsk. d{o'A d{o'A dFK s'A nkJ wzrs dkB gqkgs
eo e oki pD rJ. 144.

G{g fGSe j[fJ rJ ;p d; d; d[ozs. 3. 144.


usq e'; pBkfj e[zve ;j;q bkfJ goBko.
;jz;q j'w eo? br? fdi pd fpnk; nT[sko.
j;s ;[zv gqwkB fxqs eh gos Xko ngko.
j's G;w nBe fpziB bgN MgN eokb. 4. 145.

uko

e'jK

se

:Zr-e[zv

pDkfJnk

frnk,

fi;

ftu

fJe

j}ko

gqBkb

brkJ rJ ;B. td ftnk; d ntsko tor fJe j}ko pqkjwD j'w eoB
br. jkEh dh ;[zv fizBh (w'Nh) fxU dh brksko Xko (:Zr e[zv ftu) g?Idh
;h. T[; fGnkBe
;B.145.

(nrBh

dh)

bkN

ftu

nBe

gdkoE

G;w

j'

oj

185

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

ek;Nek ;G d; eh ;G d; eh fiT[Bko.
Gks GksB e wjk o; j'whn? fsj wkfj.

(e[zv) ftu j'w ehs rJ. (fJj ;G e[M) ty e pqkjwD j?okB j' oj ;B

dy ueqs oj? fdizpo ohM jh Bo Bkj. 5. 146.

ns

oki

gq;zB

j'

oj

;B.146.

Gks Gks nBe fpizB j'whn? fsj nkB.

soQK soQK d ykD :'r gdkoE fbnk e T[; (e[zv) ftu j'w ehs ik

us[o pd gV? usq ;G fpg p:k; ;wkB.

oj ;B. u"jK gk; td ftnk; tor pqkjwD uko tdK dk gkm eo oj


;B. GKs GKs d nBe oki pn zs dkB d oj ;B. fiE feE G{-wzvb ftu

Gks Gks nBe G{gs ds dkB nBzs.


G{w G{o T[mh i:s X[B isq ssq d[ozs. 6. 147.

i?-i?eko

dh

gquzv

X[Bh

j'

ojh

;h.147.

nkeh okfinK d dFK (@nk;B#) ~ fis fis e ns (T[BQK s'A) nopK

ihs ihs wtk; nk;B nop yop fSBkfJ.


nkfB nkfB dhJ fdikBB ir w? e[o okfJ.

yopK

Gks Gks nBe X{g ;[ X{ghn? fsj nkB.

~ fdZs ;B. soQK soQK d X{g fbnk fbnk e X[ykJ ik oj ;B. fiE feE
;kohnK fdFktK ftu eJh eJh soQK dh i?-i?eko dh X[Bh j' ojh ;h..148.

Gks Gks T[mh i: X[fB isq ssq fd;kB. 7. 148.


iok;zXj wko e? g[fB e?otk jfE gkfJ.

d (e'F)

y'j

e okik

:[fXFmo

:Zr

ftu

;bkj

oki;{fJ ;[ e? fes fdB ihs ;sq[ nBzs.


pkiwX nozG ehB' pd p:k; wszs. 8. 149.

fdB

oki;{:

:Zr

F[ o {

ehsk

frnk.149.

ehsk

frnk.

fco

td

ftnk;

dh

fgq E w ir ;wkgfsj.

gfjbk :Z r ;wkgs j' f Jnk

;qh poD pXj

;qh poD dk pZX

osB s[zr T[szr pkis T[u ;qtkj ;wkB.


fBos eos ub? Xok gfo ekw o{g gqGkfJ.
dfy dfy Se? ;G? fBqg ohfM fJT[ fBqgokfJ. 9. 150.
phD pD fwqdzr pkis pk;[oh ;[oBkfJ.
w[oi s{o w[uzr wzdb uzr pzr ;BkfJ.
Y'b Y'be yziek vc MKM e'N pizs.
izr x[zxo{ Nbek T[gizs okr nBzs. 10. 151.
nfws ;pd pizsq Gfo jozs pki ngko.
iks iT[B fd;kB e gS bkr jh f;odko.
iT[B pkX s[ozr i{Ms

ihshn? efo i[X.

nkB i"B fwb? pu? Bfj wkohn? efo eq[X. 11. 152.

fbnk

fbnk

e pqkjwDK

iokf;zX ~ wko e, fco e"otK ~ nkgD nXhB ehsk ns feqFB dh


Bkb pj[s tZvk oki;{: :Zr ehsk. nBzs t?ohnK ~ fis e fesB

oki;{fJ ehU pv' wfy fe;B e wfs GkfJ.

uzdq poD ;[eofB f;:kw ;[toB g{S ;wkB.

@M{Ms#

185

;kfonK shoEK dh fwZNh ns ;kfonK shoEK dk ib fbnkT[Idk frnk.


;kfonK d;K dh beVh ns ykD d gdkoE, soQK soQK d ;[n kdh ykD T[;

fwqsek ;G shoE eh ;G shoE e' b? pko.

1H

gq p ' X

uzdqwk

tor

;c?d

ozr

tkbk, tZv hnK nZy K tkbk,


fdZsk frnk) i' Xosh T[s

tkbk,
T[u h
Budk

ekb

ezBK

tkbk,

;bkj

Bkb

;[Bfjoh

nFPwX

ozr

rodB tkbk T[u ;qt j tork


Ngdk ub fojk ;h, ekw-dt

dh

:Zr

g{Sb

x'V k (SZv
torh fi;

dh F'Gk ;h. (T[; ~) ty ty e ;ko oki gq;zB j' oj ;B, fJ; soQK okik
:[fXFmo th y[F j' fojk ;h.150.
thDk, pD, fwqdzr, pz;oh, Goh, w[oi, s[ojhnK, w[uzr, wzdb, auzr, pzr,
FfjBkJh, Y'b, Y'be, yzioh, vc, MKM, eo'VK dh frDsh ftu
tZv NZb (@izr#), x[zxo{, NZbhnK nkfd (d tZiD Bkb) pnzs
oj

ti oj ;B,
okr g?dk j'

;B.151.
Goh

nkfd

tkfinK

(@pizsq#)

dh

n;hw

nktk}

fBeb

ojh

;h,

ns

(;?fBeK d) pF[wko x'V fjDe oj ;B. fi; fdFk ftu (T[j


iKdk ;h (T[;) fgS (c"ih) BkfJe br s[od ;B. fijVk x'V ~

:Zr-x'Vk)
pzBQ b?Idk

;h,

b?Id

T[;

Bkb

(;?Bk

BkfJe)

i{Md

;B

ns

bVkJh

eo

fis

;B.

fijVk nk e fwb g?Idk ;h, (T[j) pu iKdk ;h, BjhI sK eq'X eo e (T[;
~) wko fdzd ;B.152.

186

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

u"jK

j?:1 co uko fd;kB w? ;G ihs e? fSsgkb.

B)

ftu

x'Vk

i'

pj[s

okfinK
n;hw

ns

fis

pqkjwDK ~ soQK soQK d nBeK dkB fdZs rJ (fiBQK ftu) eJh soQK d oFwh
p;sq,

(Fkwb

ehsk

;kfonK

Gks Gks gNz p okfde pkfi:' rioki. 12. 153.

jkEh

;zg{oB

ns

Gks Gks nB e dkB ;[ dhihnfj fdioki.

ns

:Zr

(:[fXFmo
x'V

nFtwX

co

186

pkiwX efo:' ;g{oB nfws ir fo;kb.

nB e dkB dhJ fdikBB nfws dop ngko.

;[zdo

;h.

;B).153.

pqkjwDK ~ nBe soQK d dkB fdZs rJ (fiBQK ftu) pn zs ns ngko

jho uho gNzpokfd ;[toB e pj[ Gko.

XB-d"bs ;hl jho, egV, oFwh p;sq ns ;'B d pj[s Gko ;B. (T[; dkB

d[;N g[;N sq; ;p? EojfoU ;[fB frookfJ.

ekfN ekfN B d? fdPi? fBqg pkN pkN b[NkfJ. 13. 154.

ezpD

ty

e)

;ko

brk

tzv

pbtkB

(fe

tzv

co e? ;G d; w? j:2 wkfoU wy ikfJ.

fes)

t?oh

okik

b[Nk

;kfonK

dFK

ftu

pj[s

vo

(:[fXFmo)

rJ

ns

;[wo

gops

th

;[D

eN

eN

(w?~

th)

pqkjwDK

:Zr-Fkbk

ftu

wko

fdZsk

e
ftu

dt.154.
(x'V

~)

co

frnk.

ekfN e? fsj e' sp? gb e? eo? us[ GkfJ.

sd'I jh T[; ~ eN e uko fjZf;nK ftu tzfvnk frnk. fJe (fjZ;k) pqkjwDK

Je fpgqB Je SsOB Je fJ;fsqB dhB.

~,

usq nz; pfu:' i[ sks j'w w? tfj ehB. 14. 155.

pfunk,

fJe

SsohnK
T[;

dh

ns fJe

jtB

fJ;sohnK

ftu

nkj{s h

fdZsk

fdZs h

frnk.

(i')

u"Ek

fjZ;k

rJh.155.

gzu ;? poy gqwkB ;[ oki e? fJj dhg.

fJ; dhg ftu gzi ;" toQ oki eoe gzv{ oki d g[Zso (gzi gKvt)

nzs ikfJ fro o;ksb gzv g[sq wjhg.

nzs ~ fjwkbk gops ftu ik fvr. (T[BQK s'A pkd) gow ;[zdo ns wjkB

G{w Gos GJ gohSs gow o{g wjkB.

gohefFs

nfws o{ g T[ d ko dkB nfSi s i fBXkB. 15.156.

ns

Gkos-G{wh

ed

dk

fSiD

okik

tkb

j'fJnk.

si

dk

(T[j)
]}kBk

n;hw

o{g

tkbk,

;qh frnkB gqp'X g'Eh, d{ik :Zr ;wkgs.2.

nE okik gqhSs e' oki eEBz

j[D okik gohefFs d oki dk eEB

Sz d

o[ n kb

dkBh

;bkj

Sz d

fJe

Je fdt; gohSsfj fwfb eh:' wzsq wjkB.

T[dko

;h.156.

;qh frnkB gqp'X g'Eh d[shnk ir ;wkgsz.

o[ n kb

fdB

gohefFs
:Zr

(;kfonK

e)

fJe

wjZstg{oB

(T[;

B)

;s dzs wzrkfJ e? pj[ i[rs ;" nfpuko. 1. 157.

i[r s

Bkb

n;N ;jz;q p[bkfJ fos[i[ n;N bS fdikB.

(:Zr

eoT[D

Gks Gks pBkfJ e? sjk n;N ;jz;q gqBko.

e[zv

Bkb)

j;s ;[zv gqwkB sk

;[zv

fizBh

T[E

d; d; p[bkfJ e? pj[ Gks Gks fBqgkb.


ns

nkdo

jho uho gNzpokfde pki nT[ rioki.

;ik

oki

tor

;ki ;ki ;p? dhJ pj[ oki e" fBqgoki. 3. 159.


eoB dt gqwkB bT[ no ihs e? pj[ ;ki.

e'jK

tkb

T[E

GKs

dh

wzr tk

(g;fonk)

eoweKvh)ns

GKs

fxT[

se

jkEh

Xko

nZm
j'w

bZy

j}ko
j'D

ns

fbnk.157.

:Zr-wzvb

nZm

fwsoK

pDtkfJnk.

pqkjwD

gqBkb

nZm

p[bk

pDtk

bJ.

T[;

j}ko

fosi

(T[;

jtB-

ftu

jkEh

dh

brh.158.

dFK dFK s'A GKs GKs d oki p[bk bJ ns pj[s soQK d ;[zdo dkB

Gks GksB e dhJ pj[ dkB wkB o;kb.

n?f; Gkfs ehU sjk pj[ poy bT[ fsj oki.

nZm

tkbk

ehsk

ikJ.

wzsohnK ~ p[bk p[bk e ftuko ehsk. (fco) j'o ftukoK ftu B g? e pj[s
dzd K

ftXhg{ote

ob

p'fb p'fb ;[ fwsq wzsqB wzsq ehU fpuko.

fuZN

fetI

Bkb

ehsh

wfj j'whn? fxqs Xko. 2. 158.

fe

ri-wX

rikwX ;[ ir e' feT[ ehihn? ;tXkB.

ir wzvb e' ofu:' sfj e'N n;N gqwkB.

1H @j?# 2H @j?#

fdFktK

gq p ' X

fJ;

wkD
pj[s

fdZs.

jho,

egV,

okfinK

wjkokik

soQK
wzfBnK

Bkb

T[;

gqwzfBnK

oFwh

pj[s

t?ohnK

tfoQnK
~

p;sq,

gohefFs
fis

x'V
B

se
fbnk

ns

jkEh

nkfde

eoB

dt

fdZs.159.

T[E
ns

oki

ehsk.

;kwkB

(y'j

fbnk).

187

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

gq p ' X

187

Je fdt; ufVU fBqg po ;?b eki nyN.

fJe fdB okik (gohefFs) ;?o eoB bJh fFeko s ufVQn k. T[E fJe fjoB

dy fwqr GfJU sjk w[Boki f;T[ GJh GN. 4. 160.

ty

(T[;

fgS)

j'

fbnk

ns

T[E

fJe

w[Bh

Bkb

T[;

dh

GIN

j'Jh.160.
g?v :kfj r:' Bjh fwqr o oyh;o p'b.
T[sq G{gfj B dhU w[fB nkfy Gh fJe y'b.

(oki B foFh ~ g[fSnk) j foFh, d; fe fJ; o;s s'A e'Jh fjoB


sK BjhI frnk < w[Bh B B nZy y'bh ns B oki ~ eJh T[Zso fdZsk. (T[E

fwqse ;og fBjko e? fij nrq skj T[mkfJ.

jh fJe) w'J j'J ;Zg ~ ty e (gohefFs B) (ewkB d) r'F (@nrq#) Bkb

sT[B e ro vko e? fBqg iks G:' fBqgokfJ. 5. 161.

T[mk e, T[;
frnk.161.

nky T[xko by? ejk w[B ;og dy vokB.

rb

ftu

gk

okfinK

dk

okik

T[E'I

ufbnk

w[Bh B nZy T[xkV e tfynk ns ;Zg ~ ty e vo frnk. T[; tb


eq'X ehsk ns T[; dhnK nZyK ftu'A bj{ u'D bfrnk. (T[j efjD

eq'X eos G:' sjk fdi oes Bsq u[ukB.

w[Bh

iT[B w' rfo vkfo frU fsj ekfN j? nfjokfJ.

bfrnk) i' wo rb ftu (;Zg ~) gk frnk j?, T[; ~ ;ZgK dk okik (sZSe)
eNrk. ;ZsK fdBK ftu T[j wo ikJrk. (wok fJj) ;qkg ;dk jh ;Zuk

;gs fdt;B w? wo? :fj ;fs ;qkg ;dkfJ. 6. 162.

(w[Bh)

j?.162.

;qkg e' ;[fB e? vfo:' fBqg wzdq Je T[;ko.

(w[Bh tb'A fdZs) ;qkg (dh rZb) ~ ;[D e okik vo frnk ns fJe
(wzfdo) T[;otkfJnk. (T[j) fuZNK oki-wjZb rzrk d ftukb ofunk

wfX rzr ofu:' XT[bjfo S[fJ ;e? B fpnko.

xo

;og eh sj rzwsk e' ekfN j? fsj ikfJ.

frnk (fi; ~) tk:{ (fpnko) th S'j BjhI ;edh ;h. T[E ;Zg dh gj[zu
feE, fe ik e eZN ;e. (gozs{) tes nkT[D s ;ZgK d oki (sZSe) B

ekb gkfJ eN:' sp? sfj nkB e? nfjokfJ. 7. 163.

sd'I

;km poy gqwkB bT[ d[fJ wk; :" fdB uko.

T[E

nk

v;

fbnk.163.

(T[; B) ;Zm toQ, d' wjhB ns uko fdBK se (oki ehsk), fco oki
i'fs eosko dh i'fs Bkb fwb rJh. sd Gos-G{wh T[s wjkB okik

i'fs i'fs fpy? obh fBqg oki eh eosko.

dh

G{w GoE GJ sp? iBwi oki wjkB.

iBwik j'fJnk i' ;{otho,


frnksk ;h.164.

;{opho jmh sgh d; uko uko fBXkB. 8. 164.

jmh,

sg;th

ns

uko

u"dK

fJs okik gqhSs ;wkgsz GJ

fJE/ okik gqhSs (gohefFs) dk oki ;wkgs j'fJnk.

okik iBwik oki gkts GJ

okik iBwik ~ oki gqkgs j'fJnk

o{ n kb

Sz d

oki e' frqj gkfJe? iBwi oki wjkB.


;{opho jmh sgh d; uko uko fBXkB.
fgso e pX e'g s ;p fpgq bhB p[bkfJ.
;og wX efo:' br wy Xow e fus ukfJ. 1. 165.

o{ n kb

wzsq ;es eoB? br sfj j'w fpgq pBkfJ.


nkB nkB fro? br sfj ;og e'N ngko.
isq ssq T[mh i?s X[B G{w G{o T[dko. 2. 166.

dk

Sz d

oki

xo

iBw

b?

iBwik

tZvk

okik

(f;ZX

j'fJnk).

(T[j)

;{otho, jmh, sg;th ns uko ns 14 ftfdnktK dk frnksk ;h. (T[;


B) fgsk d pZX (dk jkb ;[D e) eq'fXs j' e ;kfonK pqkjwDK ~ p[bk fbnk.
(T[BQK s'A fgsk d pZX dk pdbk b?D bJh T[gk g[fSnk. pqkjwDK B ;ogwX-:Zr eoB dh ;bkj fdZsh, sd okik iBwik) ;og-wX :Zr eoB ftu
g{ o

Je e'; gqwkB bT[ wy e[zv ehB pBkfJ.

ftfdnktK

F" e

Bkb

br

fJe e'j se
eotkfJnk fi; ftu

frnk.165.
d yso ftu T[; B :Zr-e[zv uzrh soQK fsnko
wzso-Fesh Bkb ;ko ;qkjwD b'e j'w eoB br.

T[; (jtB-e[zv ftu) nDfrDs eo'VK ;Zg nk nk


feE G{wh T[s Xowh oki dh i?-i?eko dh X[Bh

e fvrD br.
T[mD brh.166.

fiE

188

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

gq p ' X

188

fJe jZE, d' jZE, fszB-uko jZE, gzi jZE, thj jZE, fJeh jZE, gzMh jZE,

j;s Je d{ j;s shB uT[ j;s gzu gqwkB.


ph; jkE fJeh; jkE guh; jkE ;wkB.

shj

jZE, pZsh jZE, SZsh jZE

sh; jkE psh; jkE Ssh; jkE frokfj.

;B. T[E (i' i' ;Zg) nk nk d fvrd ;B, ;G

nkB nkB fro? sjk ;G G;w G{s j'fJ ikfJ. 3. 167.

;B.167.

Je ;" j;s gqwkB d' ;" j;s gqwkB.

fizB bzp ;Zg

(nk nk e jtB
;V

ftu) fvrd

e ;[n kj

j'Jh iKd

fJe ;" jZE fizB, d' ;" jZE iv, fszB ;" jZE iv, uko ;" jZEK d pkokpo,

shB ;" j;s gqwkB usq ;? ;[ ;wkB.

gzi ;", S ;" (jZEK) fizB T[; (e[zv) ftu nk e fvrd ;B. j}koK jZEK dh

gku ;? yN ;? br sfj phu nkB frozs.

bzpkJh

;j`; j;s gqwkB bT[ ;G j'w j's nBzs. 4. 168.

G[ i z r gq : ks Sz d

se

G[ i z r gq : ks Sz d

(fJ;

;G

;Zg

(T[;

ftu

soQK)

oki

wjkB

pqkjwD

j'w

eo

oj

fvr

e)

;Vd

;og-wX-:Zr

ik

oj

ofunk.

;B.168.

;ko

ezwK

g{ok

T[;

ftu

ofu:' ;og wXz pv' ir okiz. eo? fpg j'w? ;o? ;op ekiz.

eoB

dj ;op ;ogz nBzsz gqekoz. G[i? G'r nBzsz i[r? oki d[nkoz. 1. 169.

;V w'J ;B. (wzsoK d pb Bkb fyu j'J) i' nBzs ;Zg (@G'r#) oki-d[nko
s

fes n;N j;sz ;sz gqkfJ Bkoz.

fes d[nkfd; j;s b" gow Gkoz.

fes dP?1 ;jz;q fes i'iBez. fro j'w e[zvz ngkoz nusz. 2. 170.

bJh
rJ

fes w[;N nzr[;N frq;Nz gqwkBz. fes vY[ fr;N nzr[;Nz noXkBz. 3. 171.
fes uko i'iB bT[ uko e';z. S[n? fxqs i?; eo? nrB j'wz.
cDz cNe? cDek czsekoz. S[N? bgN iPkbk2 p;? fpyXkoz. 4. 172.

G:' x'o pXz io e'N Bkrz. Gi:' sSez GSez iw ekrz. 5. 173.

Gi:' Bkr okiz se:' fJzdq b'ez. io:' p?d wzsqz Go:' ;eq ;'ez. 6. 174.

fesB

fe;wK

;ko

;Zg

rJ. 169.

jZE

12

ns

jZEK

(fesB)

fisB

;Zs

w'N

jZE

(@Gkoz#),

brGr

fesB

d'

(@gqkfJ#)
j}ko

w'Nh

jZE

bzp

;B.170.

(@G'rB#),
vY

d'

:'iB,

fesB

frm

w[m

(iv

fesB

fszB

(fizB),

ns

:'iB,

(fesB)

fesB)

nzr{m

nX

nzr{m

fesB
(iv,

uko

:'iB

fesB)

fizB

frm

bzp

fizB,

;Zg
fesB

(fizB).171.

fesB uko :'iBK ns uko e'jK iv nZr ftu fJ; soQK j'w j' oj
;B,

fitA

(nZr

ftu)

fxU

(g?Idk

j't).

(jtB

ftu

;Vd

j'J

;Zg)

cDK

~ gNed ;B, MZr ;[Nd ;B ns c[zeko wkod ;B. (id'A) ;Zg ftu fvrd
sK

nZr

dh

fesB
iv

w'N

;[nkj
e/

jh

;ZgK

j'

bkN
;Zs

dk

wudh

:'iBK

fGnkBe

j?.172.

fizB

ns

nZm

e'jK

iv,

pZX

(fJ;

:Zr

ftu

j'fJnk

(fJzi)

Gi

frnk,

rJ.

sZSe

vo

fy;e

iKdk

j?).173.

fesB
ns)

fiT[I

eK

jh

nZm

eo'VK
pk}

:'iBK
;V

(GZSe

(;ZgK dhnK) eo'VK e[bK jtB-e[zv ftu ;V wohnK. i' pu rJ/, T[BQK
~

pzBQ

fJzdo

bfrnk,

1 @d[n ?# 2H @i[n kbk#

tkb,

fesB

t/y
e[bz e'N j'w? fpy? tfjD e[zvz. pu pkX vko xB e[zv M[zvz.

nZm

nBzs

ns fesB jh fJe :'iB bzp pnzs (;Zg) nus j' e jtB-e[zv ftu fvr

jB
fes ;gs i'iB b" e'; n;Nz. fes n;N i'iB wjk gow g[;Nz.

;V

fesB
rodB
oj

fes i'iB d[fJ fes shB i'iB. fes uko i'iB dj G{w G'rB.

(;G)

;B.

e/

fJeZfmnK
b'e

ik

(cb;o{ g )

jtB-e[zv

ftu

;[N

gj[zfunk.

td-wzsoK

(dh

fJz d o

fuz s ktkB

j'

fdZsk
Fesh

frnk.
eo

frnk.174.

Bkr-oki
e

fJzdo

sZSe
b'e)

Gi
;VB

189

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

pX:' wzsq izsqz fro:' G{w wXz. nfVU nk;shez wjk fpgq f;Xz.
fGV:' GV G{gz fMD:' MV MkVz. wjk eq'X T[m:' sDh s'V skVz. 7. 175.

nk

gq p ' X

189

(nkfyo ftu sZSe Bkr th) wzsoK-izsoK dk pzfBQn k j'fJnk G{wh T[s
fvfrnk. (T[; ~ fvrdk ty e) nk;she BK dk f;ZX pqkjwD (oki

nr)

nV

yV'sk.

(T[;

B)

oki

Bkb

]{p

GV

fGfVnk

ns

MrVk

eofdnK

eofdnK fyM frnk. (T[; d fjod ftu) pj[s eq'X g?dk j'fJnk (ns nkgD
ikw dh) sDh s'V e (oki ~) skVB brk.175.
si:' ;qg wXz Gi:' Je BkEz. feqgk wzsq ;{M? ;p? f;q;N ;kiz.
;[Bj[ oki ;od{b fpd:k fBXkBz. sg? si ;ktzs i[nkbk ;wkBz. 8. 176.

(fe) ;ZgK dk :Zr Sv fdU (ns etb) fJe ;[n kwh dk GiB eo'.
dh) feqgk Bkb wzso ;[Md jB ns f;qFNh d ;ko ;ki (;id jB).

(fi;

j okfinK d Fo ns ftfdnk d ]}kB ! ;[D, (i sz{ wok fejk wzBrk, sK


so k si ;{o i ns nrBh tKr sgr k.176.
wjh wkj o{gz sg? si GkBz. d;z uko uT[dkj fpfdnk fBXkBz.
;[Bj[ oki ;k;sqr ;kozr gkBz. sij[ ;og wXz fdi? w'fj dkBz. 9. 177.

Xosh

ftu

uzdqwk

(@wkj#)

(tork

sok)

o{g

ns

;{oi

;wkB

sok

si uwerk. (s{z) d;, uko ns u"dK ftfdnktK dk ]}kBk j'tIrk. j Fk;sq


d frnksk ns XB[FXkoh oki ! ;[D', ;ZgK dk :Zr Sv fdU, fJjh w?~ dkB
fdU.177.

sij[ i' B ;ogz io' nrB nkgz. eo' drX s' e" fdt" n?; ;qkgz.
jD:' gN wXz S[oh iwdkVz. br gkg s'e' ;[Bj[ oki rkVz. 10. 178.

i (s{z) ;ZgK (d :Zr ~) BjhI SvIrk sK (jtB dh) nZr ftu w?I nkg
;V

woKrk.

ns

s?~

nfijk

;qkg

fdnKrk

(fi;

Bkb

s{z

th)

;V

iktIrk.

(iK w?I nkgD) gN ftu S[oh iK eNko wko btKrk. j okiB ! ;[D', (fco)
s?~ (pqj w-jfsnk dk) tZv k gkg brr k.178.
;[B fpg p'bz T[fm:' nkg okiz. sfi:' ;og wXz fgsk p?o ekiz.
p[b:' p:k; gk;z efo:' wzsq uko`. wjk pd fpnkeoD fpfdnk fpuko`. 11. 179.

(d

pqkjwD d p'b ;[D e, okik (nkgD nk;B s'A) T[fmnk. fgsk d t?o
pdb) eoe (i' ;og :Zr ofunk j'fJnk ;h T[;) ;og-:Zr ~ Sv

fdZs k. td , ftnkeoD ns ftfdnktK d wjk ftukoe


p[b kfJnk ns uzr h soQK ;bkj eoB brk.179.
;[Bh g[sqek d[fJ frqjz ekf; okiz. wjk ;[zdoh o{g ;'Gk ;wki`.
fifDT[ ikfJ ske' jD' d[;N g[;Nz. efo:' fXnkB skB bd Gko T[;Nz. 12. 180.

e'b

g[ZsohnK jB i' pj[s ;[zdo ns o{g s F'Gk dk w[i;wk jB. T[BQK ~ fis
fbnkT[ ns tZv tZv d[FNK ~ wko fdT[. (fJj rZb ;[DfdnK ;ko) T[;
bd

e (ekFh tb) ukb gk fdZs.180.

g{ot fdFk tb ;?Bk jtk dh s}h Bkb s[o gJh. XhoitkB ns jmh

ubh ;?B ;{eo gokuh fd;kBz. uV pho Xhoz jm ;;sq gkBz.


;{otho

jZEK

ftu

F;sq

b?

uVQ

gJ.

ekFh

(@pkokD#)

wkfonk) feb ftu ik b[fenk. c"i B (feb ~)


oki B) fJe fFt dk fXnkB ehsk.181.
wfu:' i[X ;[Xz pj ;;sq xksz. fro nX[ tXz ;BXz fpgksz.
fro jho uhoz ;[ phoz oikDz. eN? nX[ nXz S[N o[dq X:kBz. 14. 182.

(oki ~ ftnk; B fejk fe) ;[fDnk j? fe ekFh d oki d xo d'

B T{mK (T[s F;sqK n;sqK) d Gko


d[fo:' ikfJ d[or ;[ pkokD;h;z. xfo:' ikfJ cT[iz GfiU Je Jh;z. 13. 181.

ftnk;

F;sqK

ik

dk

xfonk

okik

(vo

dk

ns (ekFh

uzrk :[ZX wfunk, F;sqK d nkxks ns dkT[-gu j'D br. uzrh soQK
Bkb ;i j'J (@;BZXz#) (F;sqK dh) wko Bkb nZX nZX (N[eV j' e)

fvrD br. jhfonK Bkb ;i p;sqK tkb ;{otho okig{s (Xosh


gJ. (T[B QK d) nX'- nZX eN ikD ekoB fFt dk fXnkB
frnk.182.

T[s) fvr
th T[y V

190

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

fro ysq ysqkD ysqh ysqkDz. pih Go G[zeko dq[fenk fB;kDz.

eo g?itkoz gquko? ;[ phoz. fco o[zv w[zvz sDz sS shoz. 15. 183.

frnkB

SsqhgD
tiD dh

gq p ' X

190

dh wo:kdk gkbD tkb th oD-G{wh ftu fvr


G{zeko j'D brh ns BrkfonK dh X[zeko j'D

gJ. GohnK
brh. ;{ow

bbeko wko e gqfsfrnk (@g?itkoz#) g{oh eo oj ;B. fes XV, fes f;o
ns

fes

fpG dzs towz gqSd? sBkBz. eo wodBz nodBz wodwkBz.


eN uow powz S[N uT[o ukoz. fro pho Xhoz S[N ;;sq Xkoz. 16. 184.

jkEhnK

Bkb

gZS

d etu

fiD:' ek;eh;z jD:' ;op ;?Bz. poh g[sqek skj ezg:' fsqB?Bz.

dhnK

XkoK

Foho

fcod

;B.183.

N[ZN

rJ (@fpG#)

(@dzs-towz#)

j' rJ. pjkdo F{othoK


etu (@powz#) ns YkbK
F;sqK

GfJU wb rbz fwb oki okiz. GJh fwsq ukoz ;o ;op ekiz. 17. 185.

shoK

Bkb

(@wodwkB`#) ~ db-wb
eNhnK rJhnK ;B ns
(tZv

tZv)

XhoitkB

ns FohoK

T[s }]w

e w;b fdZsk frnk .


;[zdo u"o o[b oj ;B.

;{ow

fvr

gJ

;B.184.

(oki iBwi B) ekFh d oki ~ fis fbnk ns T[; dh ;koh ;?Bk


wko

fdZsh.

T[;

dhnK

(d'jK)

g[ZsohnK

Bkb

(iBwi

B)

ftnkj

eo

fbnk.

(fJj xNBk ty e) fFt ezp frnk. (nyho d'jK okfinK dk nkg; ftu)
wb fwbkg j' frnk ns (ekFh d) oki ~ (nkgDk) oki fwb frnk. (d'jK
okfinK ftu)
rJ.185.
fwbh oki dkiz ;[ dk;h nB{gz. wjk fpd:tzsh ngkoz ;o{gz.
fwb jho uhoz fes f;nkT[ eoBz. fwb ws dzsh fes ;s poBz. 18. 186.

(iBwi

uzrh
~

fwsosk
ekFh

d)

j'
oki

rJh

ns/

;ko

ekoi

uzrh

tb'A

dki

ftu

fJe

nB{gw

soQK

f;o

dk;h

uVQ

fwbh

i'

wjkB ftdtzsh ns ngko ;[zdo ;o{g tkbh ;h. fesB jh jho, p;sq ns
ekb (@f;nkT[#) ezBK tkb (x'V) fwb. fesB jh fuZN ozr d w;s jkEh
fwb.186.

efo:' p:kj okik GfJU ;[ gq;zBz. Gbh Gks g'y fdiz ;op nzBz.
eo Gkfs Gksz wjk ri dkBz. GJ d'fJ g[sqz wjk o{g wkBz. 19. 187.

okik

g[Zs oK

byh o{gtzsh wjkoki dk;h. wB' uho e? uko uzdqk fBek;h.


uzdqwk
tKr
F'Gk

dhnK

iBw

e[w kohnK

Bkb)

ftnkj

eoe

pj[s

gq; zB

fdZs k.187.

(fJe fdB) iBwi B o{gtzsh dk;h ~ tfynk (i' fJzi brh) wkB'
~ uho e uKdBh eYh rJh j't. (iK fJzi brdh ;h) wkB' fpibh
iK
jh

ftfdnk dh pb torh (fcodh


gqrN j' rJh j't.188.

iK c[bK dh wkbk j't,

feX" c{b wkbk by? uzdqwk ;h. feX" gdwBh w? pBh wkbsh ;h.
feX" g[jg XzfBnk c[bh okfJ pbz. si? nzr s pk;[ uzgk c[bbz. 21. 189.

oki

j'fJnk ns ;kfonK pqkjwDK ~ nzB nkfd Bkb uzrh soQK oikfJnk. GKsGKs d tZv jkEh dkB ehs. (;wK gk e T[BQK d'jK okDhnK B) wjk o{gtkB
d'

bj? uzubk uko fpfdnk bsk ;h. feX" ezieh wkM ;'Gk gqek;h. 20. 188.

(ekFh

(iK)

j't),

iK

fco

wkB'

uzdqwk fijh brdh j't.

ewb

ftubh

iK gdwBh o{g

j't, (iK) wkbsh dk c[b j't, iK c[bK dh XB[F (@XzfBnk#) j't, ( iK) c[bh
j'Jh okfJpb j't. (T[; d) Foho s'A uzgk d c[bK torh ;[rzX fBeb ojh
;h.189.
iK

feX" dt e`fBnk fgqEh b'e v'b?. feX" iSBh feBqBh f;T[ eb'b?.
feX" o[dq phiz fco? wfX pkbz. feX" gsq gkBz Bu? eT[b Bkbz. 22. 190.

tKr
fco

eb'b
fojk

j't.190.

dt-ezfBnk

Xosh

T[s

fco

ojh

j't,

iK

:efFDh

nEtk

fezBoDh

eo ojh j't, iK gkok (@o[dqphi#) jh fJ; ezfBnk d o{g


j't, iK gkB d gZso (iK) ewb dh vzvh (tKr) Bu

ftu
ojh

191

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

feX" okrwkbk ouh ozr o{gz. feX" fJ;fsq okik ouh G{g G{gz.
feX" Bkr ezfBnk feX" pk;th j?. feX" ;zyBh fusqBh gdwBh j?. 23. 191.

frnkB

iK
(gowkswk)
j't,

iK

b;? fusq o{gz pfusqz ngkoz. wjk o{gtzsh wjk i'pBkoz.


wjk frnkB tzsh ;[ fpfrnkB eowz. gV e`fm fpfdnk ;[ fpfdnkfd Xowz. 24. 192.

o{g -ozr
B (T[;
fJzdo

(T[;
o{g

wjkB

by:' skfj iBwiJ nkg okiz. eo gow G'rz dhJ ;op ;kiz. 25. 193.

B nkg
pfYU Bj[ sk;' sih oki ezfBnk. j[sh f;;N eh fd;N wfj g[;N X`fBnk.
GfJU Je g[sqz wjk ;;sq Xkoh. d;z uko uT[dkj fpfdnk fpukoh. 26. 194.

ni? f;zx oky:' oih g[sq ;{oz. wjk izr i'Xk wjk i; g{oz. 27. 195.

pDh j'J h okrwkbk j't , iK okfinK d oki


fJ;sohnK dk okik pDkfJnk j't, iK Bkr-ezfBnK

gsBh

j't,

iK

;zyBh,

fusqBh

(nEtk)

gdwBh

j't.191.

ns ftfusq fuso tork ;o{g uwedk ;h, (T[j)


Go-i[n kB ;h. (T[j ) wjkB frnkB tkbh ns

eow eoB tkbh


jh) ftfdnk ns

T[;

(T[;
T[;

;h. (T[j) ezm s'A ftfdnk


Xow nkfd ;h. 192.

gVQdh

;h

(fJ;

fJ;

soQK ikD

~)

;iktN

Bkb

(iBwi

e T[;

Bkb

;kwkB

fdZs.

;ko

dk)

gqw

pj[s

tX

pj[s

(gq;zB

j' e) G'r

ehsk

193.
frnk

ns

oki-gZ[sohnK

Sv

fdZsk. (i') f;FNh dh fdqFNh ftu (dk;h wzBh iKdh ;h) j[D tZv GkrK tkbh
j' rJh. (T[; dh e[Zy'A) fJe wjkB F;sqXkoh g[Zso g?dk j'fJnk i' d;, uko
ns

XfoU n;wXz fgqEw g[sq Bkwz. GfJU n;wXkB d{i' gqXkBz.

191

(iBwi) oki B (T[; ~) oki-ezfBnk s'A th (nfXe) o{gtkB tfynk.


ngko ns nBzs i[n kbk dh i'fs tKr uwe ojh ;h. oki iBwi

(T[j)
ns

dh

dk) ngko
tkbh ns

ftfrnkfBe
bJh nkg
byh oki e`fBnkB s o{gtzsh. b;? i's iPkbk1 ngkoz nBzsh.

dh
~)

gq p ' X

u"d K

ftfdnktK

ftu

gqp hB

;h.194.

(oki B) gfjb g[Zso dk BK @n;[wX# ofynk. d{ik g[Zso gqrN j'fJnk,


(T[; dk BK) @n;wXkB# (ofynk). oih (dk;h) d g[Zso dk BK @ni? f;zx# ofynk
(i' pj[s) ;{otho, izr eoB tkbk wjkB :'Xk ns tZv :F tkbk ;h.195.

GfJU sB d[o[;sz pfb;Nz wjkBz. wjkizr i'Xk ;[ ;;sqz gqXkBz.


jD? d[;N g[;Nz wjk ;;sq Xkoz. pv ;sq ihs fit oktDkoz. 28. 196.

(T[j)

pj[s

szdo[;s

F;sq-ftfdnk ftu gqphB


~ wko fdZsk ns ;qh

ns pbtkB

f;ZX

j'fJnk.

(T[j)

wjkB

:'Xk

ns

;h. (T[; B) F;sqK d Xko Bkb tZv tZv d[FNK


okw uzdo (@oktDkoz#) tKr seV t?ohnK ~ fis

fbnk.196.
ufVU Je fdt;z2 nyNz Bo;z. by fwqr Xk:' r:' nT[o d;z.
;qfwU gow pkNz sfe:' Je skbz. sjk dT[o e? ghB gkBz T[skbz. 29. 197.

fJe fdB okik (iBwik) fFeko ~ ufVQn k. (pB ftu) fJe fwor
ty e (T[; fgS x'Vk) Gik fdZsk ns d{i dF (dh ;hwk) ftu gj[zu frnk.
pj[s ;\o eoB
jh d"V e T[E

efoU oki ;?Bz efYU pko pkiz. seh pkiBh o{g okiz ;wkiz3.
br:' nkB ske' oj:' skfj roG`. GfJU f;:kw eoD` ;[ pkih ndop`. 30. 198.

rv:' ir EzGz efo:' j'w e[zvz. Gbh Gks g'y pbh fpgq Mz[vz. 31. 199.

skbkp

tfynk.

ibdh

(ib gh e) okik (T[E) ;"I frnk, (sd'A) ib ftu'A (nrzwh Fesh B)

j' frnk. (;wK gk


iBw fdZs k.198.

T[;

x'Vh

B)

ekb

ezBK

tkb

fJe

nw'be

(T[; x'V dh gqkgsh s'A pkd) oki B pj[s tZvk nFPwX :Zr ehsk.
;ko oki fis bJ ns ;ko ezw ;zto rJ. (fco) :Zr dk yzGk rv fdZsk
ns

1H @i[n kbk# 2H @fd;t`# 3H @;wkB`#

(okik) Ee frnk ns fJe


ghD bJh frnk. 197.

fJe x'Vk efYnk. (ib ftu'I fBeb x'V B) oki d mkm-pkm tkbh x'Vh
(pkiBh) ~ tfynk ns T[; (x'Vh) ~ nkD bfrnk, (fi; d cb;o{g) T[;
~ roG
x'V ~

efo:' pki wXz pv' ir okik. fiD ;op G{gz ;o ;op ekik.

eoe
gkDh

:Zr -e[zv

fdZsk.199.

pDk

fbnk.

pqkjwDK

dh

wzv bh

uzr h

soQK

oik

g[i k

192

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

dJ e'N dkBz ge gow gkez. eb{ wfX ehB' pv' Xow ;kez.
brh dyB nkg fiT[ oki pkbk. wjk o{gtzsh wjk i[nkb nkbk. 32. 200.

eo'V K
efb:[r ftu
ns

T[v:' gT[B e pr f;:' nrq gsqz. j; dy BrBz sqh:z

fpgq Ssqz.

GfJU e'g okik rj fpgq ;opz. dj yho yzvz pv gow ropz. 33. 201.

tZv

dkB fdZs
pj[s tZvk

si

tkbh

gq p ' X

192

ns tXhnk getkB fsnko eotkJ. (oki B)


Xow dk ;kek ehsk. fiT[I jh wjkB o{g tkbh

okDh

(@oki-pkbk#)

(T[m

e)

ty D

brh.200.

(T[; tb okDh d) nr dk p;sq jtk d p[b Bkb T[v frnk (ns


okDh Bzrh j' rJh, T[;) fJ;soh ~ Bzfrnk ty e pqkjwD ns Ssoh j;
gJ. (fJ; soQK j'J okDh d nBkdo eoe ) okik eq'X Bkb Go frnk ns
;ko pqkjwD geV bJ. pj[s jzeko eoB tkb pqkjwDK ~ yho ns yzv
(e

e[zvK

fgqEw pkfX e? ;op w{zv w[zvkJ. g[Bo Jv{nk ;h; ske fNekJ.
g[Bo sgs e? yho e/ wfX vkfoU. fJwz ;op fpgqkB eT[ ikfo wkfoU. 34. 202.

e)

;kV

fdZsk.201.

gfjbK (pzBQ e) ;ko (pqkjwDK) d f;o w[Btk fdZs. fco T[BQK d f;oK
T[BQK ftu

pqkjwDK

fdZsk.

;kV

fesB

jh

e/

wko

pqkjwD

pzBQ

sZsh yho

gk fdZsh. fJ;

soQK ;kfonK

202.

ezXK

ftu

fuD

fdZs.

fesB

jh

tZv

tZv

pkqjwD pzBQ e/ cK;h d/ fdZs/. fesfBnK ~ gkDh ftu v'p fdZsk ns/ nZr ftu
;kV fdZsk. fesB jh nX/ uho fdZs ns fesB jh pzBQ e gkV fdZs. 203.

bfr:' d'y G{gz pfY:' e[;N djh. ;G fpgq p'b efo:' oki Bjh.
ej' eT[B ;' p?fm ehi? fpukoz. dj? dj d'yz fwN? gkg Gkoz. 36. 204.

gk

T[s fJzBP{ fNek fdZs. fco

fes pkfX e? fpgq pku fdtkoz. fes pkX ck;h dhJ fpgq Gkoz.
fes pkfo p'o fes nrfB iko. fes nfX uho fes pkX cko. 35. 203.

ftu

oki

(iBwi)

(pqjw-jfsnk)

dk

d'F

br

frnk

ns

Foho

ftu

e'jV tX frnk. (fco j'o) ;ko pqkjwD p[bkJ ns oki B (T[BQK Bkb)
gqw ehsk. (T[BQK ~ fejk fe s[;hI) p?m e ftuko eo' ns d;' fe (w?I) fejVk
(gkg ehsk j? fi; eo e e'jV j'fJnk j? ns T[j fejVk T[gk j?, fi;
Bkb) Gkoh gkg fwN ikJ ns dj dk d'F ]sw j' ikJ.204.

p'b oki d[nkoz ;p? fpgq nkJ. pv fpnk; s nkfd b? e p[bkJ.


dy? bkr ;k;sqz p'b fpgq ;opz. efo:' fpgqwXz pfYU G{g ropz. 37. 205.

(oki d) p[bkJ ;ko pqkjwD oki-d[n ko T[s nkJ. ftnk; nkfd tZv
tZv (foFhnK ~ th) p[bk fbnk. (T[BQK B) Fk;sqK ~ tfynk ns ;ko pqkjwD
efjD
dh

;[Bj[ oki ;od{b fpfdnk fBXkBz. efo:' fpgq wXz ;[ irz gqwkBz.
GfJU ne;wzszq efjU Bkfj eT[B?. eoh iT[B j'sh GJh pks sT[B?. 38. 206.

fe

nkj{s h

fdZs h

GfJU sT[B e pz; w? okw okik. dhi? Ssq dkBz fBXkBz fpokik. 40. 208.

jzeko

tX

ikD

ekoB

fpgq-wX

(ftu

pqkjwDK

j?) .205.
d Fo

ns ftfdnk

d ]}kB!

;[D',

;kok

irs

ikDdk

j?
fe;/
T[jh

j'

iKdh

dj

j okiB ! s[;hI ftnk; s'A (wjkGkos d) 18 got ;[D' (sd'A ) s[jkvh


s'A ;kok eFN jNrk. (oki B) ftnk; fpgq ~ p[bk fbnk ns/ ;ko

j? . 206.

T[;

uoBh

brk

ns

(wjkGkos

d)

got

;[D B

(ftnk; B fejk) j okfinK d Fo ns ftfdnk d ]}kB! ;[D', GoE


d tzF ftu ox{ okik j'fJnk j?. T[; d tzF ftu (nr'A) okw okik j'fJnk
j?

1H @sh:I#

fe (s[;hI) fpgq-wX ehsk. (fJj ezw s[jkv s'A) nukBe j' frnk j?,
B (s[jk~) fejk BjhI j?. (go gqG{ B) fijVh (rZb) eoBh j[zdh j?,

jze ko ~ Sv
brk.207.
;[Bj[ oki ;od{b fpfdnk fBXkBz. j{U GoE e pz; w? ox[okBz.

oki

j okfinK

;[Bj[ fpnk; s gop n;Nz d;kBz. dj? dj s e[;N ;opz fBqgkBz.


p'b? fpgq fpnk;z ;[B? bkr gopz. gfo:' G{g gkfJB si ;op ropz. 39. 207.

br

fi;

yNh.208.

(nkgD

Gok

Gos

~)

oki-SZso

ns

]}kBk

dkB

F'Gk

193

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

GfJU sT[B eh id w? id[ okiz. d;z uko u"dj ;[ fpfdnk ;wkiz.


GfJU sT[B e pz; w? ;zsBnz. GJ skfj e eT[oU gkvtnz. 41. 209.

GJ sT[B e eT[otz e{qo eowz. ehU SsqDz i?B

e[b S?D eowz. 42. 210.

e"ot

ns

gKvt

j'J.

i' d; ns uko u"dK


(okik) j'fJnk. T[; s'A

209.

T[; d tzF ftu fXqsokFNo j'fJnk i' pj[s seVk :'Xk ;h ns


tfvnK tfvnK t?ohnK ~ f;fynk dD tkbk ;h. T[; d (xo) em'o eowK
tkb
e zw

ehU Ghyw nrq ;?Bk ;wkiz. GfJU eq[X i[Xz ;w[j gzv[ okiz.
sjk rofi:' noiBz gow phoz. XB[o pd frnksk si gow shoz. 43. 211.

193

T[; (GoE) dh e[b ftu :d{ okik j'fJnk


ftfdnktK dk frnksk ;h. T[; d tzF ftu ;zsB:
nr

GJ/ sT[B e pz; w? fXqsok;Noz. wjk i[X i'Xk gqp'Xk wjk ;[sqz.

gq p ' X

e"ot g?dk j'J


ehsk.210.

fiBQK

SsohnK

Bkb

S?Dh

tKr

e[b-BkF

eoB

tkbk

(T[BQK B) GhFw ~ nkgDh ;?Bk dk w[yhnk pDkfJnk ns okik gzv[


g[ZsoK Bkb fGnkBe :[ZX ehsk. T[; (izr ftu) wjkB tho noiB B

bbekok wkfonk. (T[j) sho-nzdk}h ftu gqphB ;h, (fJ; bJh T[; B) pj[s
sho

ubkJ.211.

sih pho pkBk toh pho ysz. jfDU Ghywz ;G? ;?Bk ;wsz.
dJh pkDf;ik

ro Ghyw?Dz. i:z gsq gkfJU ;[yz gkvtDz. 44. 212.

oD-G{wh
;koh
T[j)

(GhFw

gq; EkB

GJ eoD ;?Bkgsh Ssqgkbz. wu:' i[X e[qXz wjk fpeokbz.

s'A

pkd

ehsk.

(T[;

GJ ;?Dgkbz pbh ;{b ;b:z. Gbh Gkfs e[fNU pbh gzu db:z.

e"o tK

dk

d{i k)

tkbk

jko
(T[;

fXq;N d'B[ wkfoU nfs oEh. gkvt ;?B Gb efo wEh.


dh
ftu
1H @i?D# 2H @f;jik#

bk

fdZsh.

GhFw

;?B kgsh

ns

s'A

;?B kgkbe

dq'D kuko:

B dq'Dkuko: ~ wko
:[ZX-G{wh s'A dt b'e

pkd

e"otK

dk

shik)

;?Bkgsh

eoB

j'fJnk.

wjk

fGnkBe

j'

frnk.214.

(Fesh) Bkb (T[; d) jZE ~ ftzBQ


fgnk ns oki :[fXFmo B T[; ~

;[ f Nn k.215.

u"gJh

;b okik iT[B? fdB i{Mk. eT[oT[ jko stB s ;{Mk.

gkvt e/ gku' ;[s wko. d[nkg[o w? pv ehB nyko. 2. 217.

MVh

(T[; s'A pkd e"otK dk u"Ek) ;?Bk BkfJe (t?ohnK ~) ;{b tKr u[GD
pbtkB Fb: j'fJnk. (T[; B) gKvtK dh ;?Bk ~ uzrh soQK e[fNnk

ftz B Q

i{Ms ;b GfJU n;skwk. e{fNU e'N eNe[ fJe ikwk. 1. 216.

dh

213.

ns dfbnk. fco :[fXFmo B poSh


fdZsk. okik Fb: :[ZX-G{wh ftu fvr
u"gJh

shoK

ns efjo Gfonk :[ZX j'fJnk. eoB ~ noiB (gzEz) B wko e s[os T[;
dk f;o eN fdZsk. T[; d fvrD Bkb (fJe gqeko Bkb) :[fXFmo dk oki
;Ekfgs

g[Bo j;s :[fX;Noz ;es pXz. frfo:' i[X G{gz pbh G{g pXz. 47. 215.

(noiB)

j'fJnk. T[; tb T[E x'o :[ZX j'fJnk. fXqFNd:[wB


fdZsk ns T[; B gqkD fsnkr fds. (dq'Dkuko: B)
~

jfDU skfj gzEz ;dz ;h;[ efgU. frfoU sT[D :[fX;Noz oki[ EfgU. 46. 214.

F{otho

\"i ;ws wko fdZsk. GhFw ~ pkDK dh ;i fdZsh rJh (fi; T[s
bN frnk. (T[; fdB) gKvtK dh ;[y g{ote fis j'Jh.212.

GJ dq'D ;?Bkgsh ;?Bgkbz. GfJU x'o i[Xz sjk sT[B ekbz.


jfDU fXq;N d'Bz si dq'D gqkDz. efoU i[X s dtb'ez fgnkDz. 45. 213.

ftu

fi; fdB okik


;[M rJh. Fb:
B/)

fJe

gfjo

Fb: wkfonk frnk. T[; (fdB) s'A e"otK ~ nkgDh


d i{MD (T[gozs) n;P;Ekwk (gzitK ;?Bkgsh) j'fJnk.
ftu

eo'VK

;?fBeK

e[N

fdZsk.216.

(T[; B) wjk pbh (nfs oEh) fXqFNd:[wB ~ wko fdZsk ns gKvtK


;?Bk ~ uzrh soQK fwfXnk. gKvtK d gzi g[Zso wko fdZs ns d[nkgo
pj[s

tZv k

:[ZX

(nykok)

ehsk.217.

194

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

ehsk.
nk

G[ i z r gq : ks Sz d

T[;

dh
rJ

d)

wko

xks-gqfsxks

;B

ns

nB/e

fro pho Jez nBez gqekoz. fro nX nXz S[Xz ;;sq Xkoz.

pbh wzvbkeko i{M? fpoki?. j;? roi m'e? G[ik jo d[ rki?.

th

fdZsk.218.

T[E Ghw ;?B dk d[o:'XB Bkb (fJj' fijk) :[ZX j'fJnk


pqjw-;wkXh y[bQ rJh ns (T[j) BuD bfrnk. (T[E) tho

(F;sqK

eN eT[otz d[o f;zX{o ysz. Bu frX nktX ;ktzs ysz. 2. 220.

G[ i z r gq : ks Sz d

sjk Ghw e[ooki f;T[ i[X wfuU. S[Nh pqjw skoh wjk o[dq BfuU.
T[m? ;pd fBoxks nkxks phoz. GJ o[zv w[zvz sDz sS shoz. 1. 219.

194

sd'A d[o:'XB (eT[oT[ oki) B pj[s eq'XtkB j' e Ghw ;?B Bkb :[ZX
:[ZX eofdnK (d[o:'XB) ed jkfonk BjhI ;h, go pbtkB ekb B

eT[oT[ oki ehU sp i[Xk. Ghw ;zfr j[fJ e? nfs e[qXk.


i[X eos epj{ Bjh jkok. ekb pbh fsj nkB ;zxkok. 3. 218.

gq p ' X

Foho

soQK

Bkb

yVke

shoK

Bkb

Bkb

(bVd/

g?dk

j[zdk

ftzBQ

j'J/)

rJ

eJh

;h.

f;o

XVK

(fe) fFt
:'fXnK d

Bkb'A

tZy

j'

;B.219.

fJe

;{ow/

fvr/

gJ/

;B.

F;sqK

dh Xko d S'jD Bkb (T[j) nX'-nX eN j'J Xosh s gJ ;B. e"otK


d w;s jkEh :[ZX-G{wh ftu eN/ j'J/ gJ/ ;B. F;sqK tkb/ (nktX) ;{ofwnK
(;ktzs) ~ :[ZX-G{wh
;B.220.
wzvbkeko

fdykt pbh wzvbkeko EkB?. T[Gko? G[ik nT[ cNke? rikB?. 3. 221.

ftu

pDk

(fvfrnk
pbtkB

tye)

;{ow

froMK

(:[ZX

(y[F

ftu)

j'

e)

wrB

;B.

Bu

ojhnK

(T[j)

j;d

;B, rid ;B, G[iktK ~ m'ed ;B ns d'jK gkf;nK s'A bbekod ;B,
wzvbkeko ftu vN e nkgDk pb ftyk oj ;B. pKjtK ~ T[Gkod ;B
ns

(r[o iK

d)

cNKe

r[oiK

Bkb

pzBQ

(T[go
;[G ;toB e gsq pkX rik w?. GJh nrfB ;'Gk byh e? X[ik w?.
fGVk w? Gqw? wzvbkeko pkj?. ng' nkg ;? Bfe xkfJz ;okj?. 4. 222.

T[mdhnK)

wkod
j'J

;B.221.

;'B

nrBh

dhnK

gZso
bkNK

;'Gd
tKr

;B.
F'Gk

:[ZX-G{wh ftu GqwD eod ;B ns wzvbkeko ftu


(d'tA) nkg' nkgD gkf;nK ftu uzr cN brkT[D

(:[ZX-G{wh
gk

ojhnK

(F;sq)
tkfbnK

ftu)

X[iktK

;B.

(:'X)

tkj oj ;B.
~ ;bkj oj

;B.222.
T[[E
sjk Ghw Gkoh G[ik ;;sq pkj?. Gbh Gkfs e? e? Gb ;?B rkj?.
T[s? eT[ogkbz Xo? Ssq Xowz. eo? fus gkftsq pkfusq eowz. 5. 223.

Ghw

;?B

Gkoh

G[iktK

Bkb

F;sq

ubkT[Idk

;h

ns

uzrh

soQK

;?Bk ~ bskV fojk ;h. T[Xo e"ot ;?Bk-BkfJe (d[o:'XB) Ssoh Xow dk
(uzrh soQK) gkbB eo fojk ;h ns fuZs ~ gftZso eoB tkb ftfusq eow
(:[ZX

e"s e)

eo

fojk

;h.223.

;G? pki[tzdz Se? G{gBkDz. b;? w[sek uko d[wfbnz jkDz.

d'tA

(d'jK F{othoK d) pki{pzd, G{FD ns w'shnK d jko ;'G oj ;B ns


wZb jkDh ;B. d'tA ;?BkBh pV Xhoi tkb ;B ns d'tA pj[s nfXe

d'T{ who Xhoz d'T{ gow Uiz. d'T{ wkBXksk wjhgz fe G'iz. 6. 224.

Ui

tkb

;B.

d't A

okik

wkBXksk

nEtk

G'i

tor

;B.224.

d'jK thoK B N'N N'N eo dD tkb pkDK (d GZE) pzBQ j'J ;B. d'tA
d'T{ pho pkBk pX? nX nXz. d'T{ ;;sq Xkoh wjk i[X e[qXz.

F;sqXkoh

d'T{ e{qo eowz d'T{ ikB pkjz. d'T{ jfd fjzd{B ;kjkB ;kjz. 7. 225.

tkb ;B
X[o se

ns

pj[s

e'qX

Bkb

:Z[X

eoB

tkb

ns d'jK dhnK G[iktK r'fvnK se


(FkB tXkT[D tkb) FkjK d Fkj

;B.

d'tA

bzphnK ;B.
;B.225.

em'o
d'tA

eow
fjzd{nK

eoB
dh

195

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

d'T{ ;;sq Xkoz d'T{ gow dkBz. d'T{ Ykb Yhukb fjzd{ fjzdkBz.
d'T{ ;;sq tosh d'T{ Ssq Xkoh. d'T{ gow i'Xk wjk i[Xekoh. 8. 226.

frnkB

d'T{ pho pkBh d'T{ pkj ;kjz. d'T{ ;{o ;?Bz d'T{ ;{o wkjz. 9. 227.

195

d'tA F;sq XkoB eoB tkb ns wjkB dkBh ;B. d'tA fjzd[st d
;Zu ftu Yb j'J fjzd{ ;B. d'tA F;sqK ~ tosD tkb ns SsoXkoh ;B.
d'tA

d'T{ yzv yzvh d'T{ wzv wzvz. d'T{ i'X i?stko[ i'Xk gquzvz.

gq p ' X

seV

:'X

ns

tZvk

:[ZX

eoB

tkb

;B.226.

d'tA (t?ohnK d) yzvK (fJbkfenK) ~ yzvD tkb ns d'tA (T[BQK ~)


;Ekfgs eoB tkb ;B. d'tA :'fXnK ~ fisD tkb ns ][d gquzv :'X ;B.
d'tA F{othoK d w'Yh ns d'tA G[iktK d pbh ;B. d'tA ;?BktK d ;{oi ;B
ns d'tA ;?BktK d uzdqwk ;B.227.
d'tA

d'T{ ueqtosh d'T{ ;;sq psk. d'T{ izr i'Xh d'T{ izr isk.
d'T{ fusq i'sh d'T{ fusq ukgz. d'T{ fusq towk d'T{ d[;N skgz. 10. 228.

~
d'T{ yzv yzvh d'T{ wzv wzvz. d'T{ fusq i'sh ;[ i'Xk gquzvz.
d'T{ ws pko[`B fpeqw ;wkB`. d'T{ ;;sq psk d'T{ ;;sq gkB`. 11. 229.

ueotosh

;B,

d'tA

F;sq

ubkT[D

ftu

gqphB

;B.

d'tA

izr

d :'X ;B ns d'tA :[ZX ftu ftiJh j'D tkb ;B. d'tA i'fs d fuso
;B ns d'tA XB[F dh w{os ;B. d'tA Ykb dh w{os ;B ns d'tA d[FNK
d[y

dD

tkb

;B.

d'tA (t?ohnK
;Ekfgs

eoB

d)

tkb

jkEh (@pko[zB#)
(ubkT[D ftu)

228.
yzvK

;B.

(ysoK)

d'tA

i'fs

yzvD

dk

fuso

tkb ;B
;B

ns d'tA (T[BQK

ns

tKr w;s ns (okik) fpeqw d


gqphB ;B ns d'jK B jZE ftu

gquzv

;wkB
F;sq

:'X

;B.

~)
d'tA

;B. d'tA F;sq


(XkoB ehs j'J

;B).229.
d'T{ gow i'Xh d'T{ e[qXtkB`. d'T{ ;;sq psk d'T{ o{g ykBz.
d'T{ Ssqgkbz d'T{ Ssq Xowz. d'T{ i[X i'Xk d'T{ eqo eowz. 12. 230.

d'T{ wzvbkeko i{M fpoki?. jE? jo d[ m'e? G[ik gkfJ rki?.


d'T{ ysqjkDz d'T{ ysq yzvz. d'T{ yr gkDz d'T{ Ssq wzvz. 13. 231.
d'T{ fusqi'sh d'T{ uko fpukoz. d'T{ wzvbkeko yzvk npkoz.
d'T{ yr y{Bh d'T{ ysqjkDz. d'T{ ysqysk d'T{ SsqgkDz. 14. 232.

d'T{ pho fpp nk;s Xko fBjko. oj p:'w w? G{g rT[B? jeko.
jek je bkrh XBz XzB izg:'. ue:' iS oki` fgqEh b'e e`g:'. 15. 233.

jfBU oki d[oi'XBz i[X G{wz. Gi ;G? i'Xk ubh Xkw X{wz.
efo:' oki fBjezNez eT[ogkbz. g[Bo ikfJ e? wfM f;M? fjtkbz. 16. 234.

d'tA
tkb

ns

tZv
d'tA

ofynk eoB
eoB tkb
Bkb

:'X
o{g

;B

ns

d'tA

eq'X

dh

ykD

;B.

d'tA

tkb) ;B.
;B.230.

d'tA

:[ZX

eoB

tkb

;B.

Ssogkb

d'tA

ns

tkb :'X ;B

F;sq-ftfdnk

d'tA

Skso

ns d'tA

Xow
em'o

ikDB
(dh
eow

d'tA wzvbkeko ftu yV' e i{M oj ;B. d'tA v"fbnK (G[iktK) ~ jZEK
m'ed ;B ns (Xosh T[s) g?o (wko e/) rid ;B. d't/I SsohnK

dh jkBh eoB tkb/ ns/ SsohnK ~ BFN eoB tkb/ ;B. d'jK d jZEK ftu
sbtkoK

;B
d't A

ns
;[zd o

d'tA

:[ZX-G{wh

i'fs

tkb

;B

;[F'fGs
ns

d'j K

eoB
d

tkb
ftuko

;B.231.
;[zd o

wzvbkeko ftu brksko yzvk ubk oj ;B. d'jK dhnK sbtkoK


fbpVhnK ;B ns d'tI SsohnK dk B[e;kB eoB tkb ;B. d'tA
(ysk)

(s'A

g?dk

j'J

;B)

ns

d'tA

Skso-gD

tkb

;B.

d't I

bj{ Bkb
SsokDhnK

;B.232.

d'jK F{othoK B d'jo n;sq (@fpp nk;s#) XkoB ehs j'J ;B (ns
fJXo T[Xo) ty oj ;B. fijV oki (wko ikD s'A pkd) nkekF ftu fco
oj ;B, (T[j fJBQK ~) p[bk oj ;B. jke s jke g? ojh ;h ns XzB XzB
eo e (fJBQK dk :F) rkfJnk ik fojk ;h. :eFK dk okik j?okB ;h ns
wks-b'e

ezp

fojk

;h.233.

(nkyho ftu) okik d[o:'XB :[ZX-G{wh ftu wkfonk frnk. (fJ; rZb
dh) X[zw g? ikD Bkb ;ko :'X Gi rJ. (fJ; fgS'A) okik :[fXFmo B e"otK
T[s

fBFezNe

oki

ehsk.

(fco)

fjwkbk

gops

ftu

ik

rb

rJ.234.

196

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

sjk Je rzXqp f;T[ i[X wu:'. sjk G{ogkbz X{ok ozr[ ou:'.
sjk ;sq[ e Ghw j;sh ubkJ. fco wfX r?Dz niT[ bT[ B nkJ. 17. 235.

frnkB

ofj:' Bke w? e[;N Ssqh ;tkB`. GJh sT[B jh o'r s G{g jkB`. 18. 236.

oj

jB,

(Xosh

s)

Be

fJ;

soQK

u"ok;h

B oki ehsk. fco


frnk).237.

gos.235.

ftu

e'jV

ofj

frnk.

T[;

o'r

Bkb

oki

;Zs

wjhB

d)

f;o

T[s ekb

(T[;

ns

u"th

fdBK

se

okik

iBwik

dk Brkok tfink (noEks

wo

fJE/ iBwi k ;wkgs j'f Jnk

u"gJh

n;[wX no[ n;wdjkok. wjk ;{o ;stkB ngkok.


wjk pho pfonko XB[y Xo. rkts ehos d; ;G xo xo. 1. 238.

BjhI

;kb,

fJfs iBwi k ;wkgs GfJnk

u"gJh

se

u"gJh

fJw uT[ok;h poy gqwkB`. ;gs wkj uT[ph; fdBkBz.


oki ehU iBwik okik. ekb Bh;kB[ pj[fo f;fo rkik. 19. 237.

j[D

(fJj) p'b ;[D e okik (iBwik) Be uVQk e E'Vk w[;eokfJnk ns


efjD brk- (jkEhnK ~ ;[ND tkbh) n?t/I rZg j?. (fJzBk efjD s) SsohnK
d jz; (okik iBwik) d
dk Bk; j' f Jnk.236.

u"gJh

196

T[E fJe rzXop Bkb :[ZX j'fJnk. T[E G{ogkb B ftfusq X[zXbk ozr
c?bk fdZsk. T[E Ghw;?B B t?oh d jkEh u[e u[e e ;[N. (T[j) nkekF ftu
fco

;[B? p?B eT[ G{g fJT[ n?m Bkez. efo:' jk; wzd? p[b:' Jw pkez.

gq p ' X

(iBwik
tZv ;{otho
;B) (fiBQK

wjk pho no[ wjk XB[y Xo. ekgs shB b'e ik e vo.

oki

ns ngko
dh) ehosh

(d't/I)

pj[s

d'

g[Zso

;Zsk
;ko

;{otho

;B-)

n;[wX

ns

n;wdjko.

(d'tA)

pj[s

tkb ;B. wjkBpjkdo, pbtkB ns XB[FXkoh


dF d xo xo rkJh iKdh ;h.238.

ns/

tZv/

XB[FXkoh

;B

fiBQK

d/

vo

Bkb

fszB'

pv wjhg no[ nyzv gqskgk. nfws si ikgs ir ikgk. 2. 239.

b'e
s/i

ni? f;zx T[s ;{o wjkBk. pv wjhg d; uko fBXkBk.

d{i gk; ni? f;zx wjkB ;{otho ;h. (T[j) tZvk wjhg ns u"dK
ftfdnktK dk ]}kBk ;h. (T[j) ftekoK s'A ofjs, s[bBk s'A fpBk ns ns[b

nBfpeko nBs'b ns[b pb. no nBe ihs fiB dbwb. 3. 240.

pb
fiB ihs ;zrqkw nBek. ;;sq n;sq Xfo SkvB Jek.
wjk ;{o r[BtkB wjkBk. wkBs b'e ;rb fij nkBk. 4. 241.

tkbk

;B.
;B,

;h

(T[j) wjkB oki/ ns/ nyzv gqskg tkb/ ;B.


;kok irs (T[BQK dk) ikg igdk ;h.239.

fi;

nBe

t?oh

fis

e[ub

fdZs

(T[j)

woB ekb iBwi okik. wzsq ehU wzsqhB ;wkik.

;B.240.

tkbk
woB

;h.

;kok

irs

tb

okik

iBwik

T[;

dh

B/

wzsoh

JhB

wzBdk

wzvb

Bkb

;h.241.
;bkj

ehsh

fe

fJBQK

(fszBK)

ftu'A

oki

fe;

dJhJ,

oki

fe;

g[Zso

okik

(dk;h) dk g[Zso
:'r j?.243.

oki

oihnk g{s B oki eh i'rk. :kfj e i'r B oki e G'rk. 6. 243.

pDkJhJ. (fJe ftuko ;kjwD nkfJnk fe) oihnk


d bkfJe BjhI j?, B jh T[j oki d G'rK bJh

n;Pwd1 ej[ dhB' okik. i? gfs Gky:' ;eb ;wkik.

(ftuko tNKdo T[gozs ;G s'A tZv g[Zso) n;[wd ~ oki


frnk. ;ko wzsoh wzvb B i?-i?-eko ehsk. (T[; B okik pD e)

1H

@n;[wd#

oki-

f;zxk;B dk fsbe fe; ~ fdZsk ikJ, (fJ; T[dF s'A @okie[wko# dhnK) okik
pDB dhnK Gkr-o y ktK ~ ftukoB br . 242.

fJB wfj oki etB eT[ dhi?. eT[B fBqgs ;[s eT[ fBqg[ ehi?.

iBwik eh ;[rfs eokJh. n;Pwd e? tih tXkJh. 7. 244.

nfws

fi; B nBeK izrK fishnK ;B. F;sq-n;sq XkoB eoB tkfbnK


ftu'A fJe th (ihT[Idk) ofjD BjhI fdZsk ;h. (T[j) wjkB F{otho ns T[sZw
r[DK

oki fsbe G{gs nGyyk. fBoys GJ fBqgs eh oyk. 5. 242.

ezpd/
tkb/

dh

;[rfs

(feqnk)

eotkJh

ns

n;[wd

xo

y[FhnK

tki

fdZsk
iBwik

ti.244.

197

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

gq p ' X

197

(n;[wd dk) i' fJe j'o Gok ;h, T[; ~ nBeK osB ns XzB-d"bs
rJh. (T[; ~) nkgDk wzsoh pDk e d{ik ;EkB d fdZsk.245.

d{;o GkfJ j[s' i' Jek. osB dhJ fsj dop nBek.
wzsqh e? ngBk mjokfJU. d{;o mT[o fs;fj p?mkfJU. 8. 245.

fdZsh

sh;o i' oihnk ;[s ojk. ;?Bgkb sk e' g[B ejk.

(T[; dk) shik (Gok) i' oihnk (dk;h) dk gZ[so ;h, T[; ~ ;?Bkgsh
fB:[es ehsk. T[; ~ eo t;{bD bJh @p]Fh# gd gqdkB ehsk ns/ T[;
B/ ;koh ;?B k dh ftt;Ek ubkJh.246.

py;h efo ske" mjokfJU. ;p db e' fsj ekw[ ubkfJU. 9. 246.


oki[ gkfJ ;Gj{ ;[y gkfJU. G{gs eT[ Bkup ;[y nkfJU.
soj ;? u";m wodzrk. pkis j? eJh e'N T[gzrk. 10. 247.
d{;o GkfJ GJ wd nzXk. dys Bkus bkfJ ;[rzXk.
oki ;ki d[jj{` s G{bk. tkjh e? ikfJ Ssq f;o M{bk. 11. 248.
eos eos pj[ fdB n; okik. T[B d[j{` G{fbU oki ;wkik.
wd efo nzX GJ d'T{ Gqksk. oki eoB eh fp;oh pksk. 12. 249.
d'jok

fij ukj ske' jB i' pkS? ;' bfJ.


fij oky? ;'Jh oj? fij ikB? fsj dfJ. 13. 250.

oki ~ gqkgs eo e ;G ;[yh j' rJ. oki ~ Bku (wfj\b dyD


Bkb) jh ;[y gqkgs j'D brk. (T[; d dopko ftu) 1364 fwqdzr ns
eJh eo'V tki (@T[g zr #) tid ;B.247.
d{ik Gok Fokp ftu X[s ofj e ns ;[rzXhnK brk e Bku jh tydk
ofjzdk. d'jK ~ oki dk ezw-eki G[b frnk ns T[; (ni? f;zx) d f;o
T[ s Sso M[ b D brk.248.
fJ; soQK pj[s fdBK se oki eofdnK eofdnK T[BQK ~ oki d \o}
fBGkD G[b rJ. Fokp ftu d'tA Gok raoe j' rJ ns oki eoB dhnK
rZ b K G[ b rJ . 249.
d'jok

(ni? f;zx) fi; ~ ukj[zdk, T[; ~ wko fdzdk, i' e'Jh (T[; s'A) ukj[zdk,
b? b?Idk. fi; ~ (T[j) oydk ;h, T[jh ofjzdk ;h. fi; ~ (T[j nkgDk)
;wMdk ;h, T[; ~ (T[Zuh gdth) d fdzdk ;h.250.
u"gJh

u"gJh

n?;h Gks ehB' fJj ipjh. gqik b'e ;G p; GJ spjh.


nT[ pf; j'fJ rJ Bp ytk;k. i' okys E fBqg eh nk;k. 1. 251.

Je fdt; fsj{` Gqks ;[ikBk. wzv; u"go yb fybkBk.


dkT[ ;w? eS[ fo;e fpukfoU. ni? ;[Bs fJj Gks T[ukfoU. 2. 252.

T[; (ni? f;zx) B id'A fJ; soQK dk (fttjko) eoBk nkozG ehsk,
sd'A gqik d b'e T[; d t; ftu j' rJ. ns BkfJp s ]k; nfXekoh
th t; ftu j' rJ fijV (gfjbK) oki s'A (nkgDhnK ekwBktK dh g{osh
dh) nk; oyd ;B.251.
fJe fdB fszBK ;[ikB GoktK B u"gV dh yv yvD dh ftt;Ek ehsh.
dkT[ (brkT[D) t/b (fe; ~) e[M r[Z;k nk frnk ns ni? f;zx ~ ;[DkT[Id
j'f JnK fJ; soQK fejk.252.
d'jok

d'jok

(ty', fJj) eh eodk j?, dkT[ eh g?Idk j? ns fetA wo:kdk pzBQdk


fJ; s'A t?oh fetA work i' (nkg) oihnk (dk;h) dk gZ[so j?.253.

ejk eo? dk ej go? ej :j pkX? ;{s.

j?.

ejk ;sq[ :ks wo? i' oihnk ek g{s. 3. 253.

u"gJh

u"gJh

:j? nki jw yb fpukoh. ;' Gkys j? gqrN g[ekoh.


Jefj osB oki XB[ bhBk. d[shn? n;P T[;N ri bhBk. 1. 254.

(oki e[wko j[D gqrN o{g ftu efjD br) ni i' n;hI fJj yv
ftukoh j?, T[; dk (gq:'iB) gqrN eo e ;[DkT[Id jK (fe fJj yv ;kvh
Fesh ns GkrK dk fBskok eo dtrh. fJj efj e) fJe B osB ns
oki-XB b? fbnk ns d{i ~ x'V, T{m ns jkEh b? bJ/ .254.

198

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

pDk
ikJ.

uT[go yb goh fsj wkjk. dys T{u Bhu Bo Bkjk.


iPkbk o{g ;[goXk pkYh. G{gB fcos ;zxkos ekYh. 3. 256.

eh

i'

ftS

Bkb

tkbh

F[o{ j'Jh fe

d;h

iKdh

(fszB') woB

j?.256.
wkoB

s s[b

rJ

gq;zB

ns

frdV

w"i

fes-fes

p?skb

th

(;{ofwnK

d)

XV

fybo gJ ;B. fes w;s jkEh fvr j'J


;{ow oD-G{wh ftu ;[s gJ ;B.260.

uhy

oj

Bud

j'

ns

fcod

rkT[Id

;B.
;B

froMK

ns

dhnK

XkoK

uwedhnK

;B.

ngko

ns
;B

(jkEhnK d) ;[zv
ns fes eoV

rJ

fes xkfJb x'V fvr j'J fjDe oj ;B. fes ;[n o;r ~ Gi
;{ow bN gJ ;B. fes etu ns YkbK eNhnK tYhnK gJhnK ;B.
jkEhnK

x'fVnK

etu

eN

gJ

;B.261.

fes ebi'r DK febekohnK wko ojhnK ;B. (fes) G{s skVhnK


tik e Bu oj ;B. u"jK gk; ptzik pho fco oj ;B. wko{ ns ;zd{ohnk
ti

oj

oD-G{wh

;B.262.
(rZi

fojk

Gi

ojh

;h.

fJ;

wko{ okr tfink (fi; Bkb ;{ofwnK ~


i') ekfJo ;B, T[j th B Gi.263.

:[ZX

dk

fiw rkik. G{s fg;ku Gho G? Gkik.


Bkb

G{sK

nBeK

nBjd okr nBkjd pkik. ekfJo[ j[sk tj? Bjh Gkik. 12. 265.
g?IsV
i')

gZe

ekb

fgFkuK

F{othoK ~
rJ. fes/

br.264.

ftu

ns

Xkts nX ewX nBek. wzfv oj okts rfv Nek.

@ibd#

eoB

;B.259.

sbtkoK

eN

2H

d?Is

G{s-gqs

;[ D kT[ I d

Bkus i'rB ej{` fpskok. Xkts G{s gqs fpeokok. 11. 264.

@ngwkB#

ftBkF

;B.258.

ns

;B.

fes

ofj rJh ;{oB yr eh Nek. efN rJ ;[zv G;[zv nBek.

1H

dk

rJhnK

p'bd

okr
oD wko{ fJj fd; s pki:'. ekfJo[ j[s' ;' Gh Bfj Gki:'. 10. 263.

255.

fwNDk n"yk j' frnk. gfjbK (dkT[ T[s) osB ns pj[s


rJh ns fco p;sq, x'V ns jkEh (brkJ rJ i' ;G)

eb-i'rDK

fes

oD n; ekb ibX

j?.

d'jK ftu Jhoyk tX rJh ns d'jK gkf;nK s'A sbtkoK fyu e ;{ow
yV's. fes sbtkoK dhnK XkoK uwedhnK ;B ns nBe ngko b"EK

T[m

fjz;s ej{` fro j? xkJ. ;'ts eq{o ;b'e gmkJ.

eokT[Idk

r J .2 5 7 .

uwes ej{` yrB eh Xkok. fpE rJ o[`v G;[zv ngkok.

pktB pho fco? uj{` Uok. pkis wko{ okr f;dT[ok. 9. 262.

eodk

T[BQK ftukb nfijh yv

nktk}K

i[rB ds ej{` febekoh. Bkus G{s pikts skoh.

okfinK

(ns MrV dk)


XB-d"bs brkJh

i[rB d?s fcofj jfoykB. rhX f;tk p'bfj nfGwkB1.

efN rJ ej{` eT[u no[ uowk. efN rJ ri pkiB e powk. 8. 261.

eh

rJh

(T[ E )

fuz;s ej{` fro ri wks. ;'ts ej{` ;[GN oD sks. 7. 260.

yb

tX

d[j[`nB phu ;[goXk pkYk. d[j fd; T[m ;[GN n; ekYk.

G{s gqs Bkufj no[ rktfj. ej{` ej{` ;pd p?skb ;[Bktfj. 6. 259.

fJj

fBZe

j ko
uwefj ej{` n;B eh Xkok. fpS rJh b'E nBe ngkok. 5. 258.

gsk

T[BQK ftu u"gV dh yv nkozG j' rJh fi; ~ TZ[u BhtA ns tZvnfXekoh ty oj ;B. (T[BQK fszBK d wB ftu) Jhoyk o{gh i[n kbk

fsB e? phu goh n; ybk. eNB ;[ fjs GfJT[ fwNB d[jbk.


fgqEw? osB fdqp pj[ bk:'. p;sq pki ri pj[s jok:'. 4. 257.

198

okie[wkoK B ;koh ;?Bk tzv bJh ns fszB fjZ; eo e (nkgD nkgD)


bJ. (fco ftukoB br) fe fej' fijk gk;k ;[N e dkT[ brkfJnk

e[no? pkN ;?B ;G bhnk. shBj[ pkN shB eo ehnk.


gk;k Yko Xo? e; dktk. ejk yb X" eo? eoktk. 2. 255.

gq p ' X

fJzi

dh

GhV

;h)

wkB'

pdb
gk;
nfijk

rZid
s'A

j'D.

vo

oD-G{wh

ftu

ukU

ufVQn k

fe

j[D sbtko dh jh Ne ofj rJh. nBeK jkEhnK d ;[zv


i'r DK ns p?s kb BuD br. fGnkBe G{s -gqs GiD

nZX

nZX

XV

eo

oj

;B.

ekfJo

;h,

T[j

d"V

oj

nBjd
th

BjhI

;B.

okr

oitkV/

brksko

Gidk

ti

;h.265.

bV

oj

fojk

;B
;h

ns

(fi;

nkgD
~

;[D

199

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

wzdo s{o eo{o eo'ok. rki ;okts okr ;`d'ok.


Mwef; dkwB fiw eotkok. po;s pkBB wx ngkok. 13. 266.

dh

eo'VK Y'b, s{o nkfd s}h Bkb tiD br


roi ~ ;okj[zd ;B. fpibh tKr sbtkoK

ngko
x{wfj xkfJb b'j u[uks. yb p;zs wB' wdwks.
fro rJ ej{` fioj no[ i[nkBk. roiB frX g[ekos ;[nkBk. 14. 267.
T[B db d[j{` GkfJB e' Gkik. mkY B ;fe:' oze[ no[ okik.
sfeU UvSk d;[ fpuSB. okik fBqgfs fsbe ;[G bSB. 15. 268.
wd efo ws GJ i okik. fsB e rJ n?; jh ekik.
ShB SkB fSs Ssq fcok:' . wjkoki nkgjh ejk:' . 16.269.

gq p ' X

whIj

toQ

fojk

199

(ns ;{ow) ;zd{ohnk okr


uwedhnK ;B. pkDK dk

;h.266.

bj{ u"Id xkfJb (fJzi) x[zw oj ;B wkB' j'bh dh yv ftu wstkb


j' rJ/ j'D. fes etu ns fes ;{ow fvr gJ ;B. (fes) froMK
roidhnK ;B ns (fes) e[Zs G"Ied ;B. 267.
T[BQK d'jK GoktK dh \"i Gi rJh. (ni? f;zx d ;kjwD) e'Jh nwho
rohp mfjo B ;fenk. (;G B) ;[zdo T[Vh;k d; ftu FoB bJh (fiE'A
dk) F[G bZSDK tkbk oki @fsbe# ;h. 268.
Fokp d ;tB
jB T[BQK d ezw fJ;
yso y'j bJ ns
wjkoki n ytkT[ D

nkr ub n;PwX jkok. Xtfj gkS cT[i ngkok.

eo e fijV oki (nkgD eosZt gqfs) p;[X j' iKd


soQK jh ftrV iKd jB. (ni? f;zx B d'jK gk;'A oki(nkgD f;o T[s) Sso M[bkfJnk. (fco) nkg ~ jh
bfrn k. 269.

jkfonk j'fJnk n;[wd nr nr ufbnk ik fojk ;h. (T[; d) fgS


\"i brh j'Jh ;h. (T[j T[E) ub rJ fiE wjkoki fsbe (oki
;h). T[; ~ oki-gkN F'Gdk ;h.270.

r ifj fBqgs fsbe wjkokik. oki gkN tkj{ eT[ Skik. 17. 270.

ngko
eodk

sjk fJe nkfj ;BT[Yh pqjwB. gzvs pv wjk pv r[B iB.

T[E fJe ;B"Yh pqkjwD ofjzdk ;h. (T[j) pj[s tZvk gzfvs ns tZv
r[DK tkbk ;h. (T[j) oki dk r[o{ ;h, (fJ; bJh) ;G jh (T[; dh) g{ik
eod ;B. T[; s'A fpBk (T[E fe;) d{i dh wkBsk BjhI ;h.271.

G{gfj e' r[o ;Gj[ eh g{ik. fsj fpB[ nto[ B wkBfj d{ik. 18. 271.
G[ i z r gq : ks Sz d

ej{` pqjw pkBh eofj pd uouk. ej{z fpgq p?m eofj pqjw nouk.
sjk fpgq ;B"Y s Je bSB. eo? peb p;sqz fco? pkfJ GSB. 1. 272.

ej{` pd f;:kwz ;[oz ;kE rkt?. ej{` i[io pdz gV wkB gkt?.
ej{` forz pku? wjk noE pdz. ej{` pqjw f;Sk ej{` fp;B Gd`. 2. 273.

ej{` n;N dP? ntsko eE? eEkDz. d;z uko uT[dkj fpfdnk fBXkBz.
sjk gzvsz fpgq gowz gqphBz. oj Je nk;z fBok;z fpjhBz. 3. 274.

ej{z e'e;koz gV? Bhs Xowz. ej{` B:kfJ ;k;sq gV? Ssq eowz.
ej{` pqjw fpfdnk gV? p:'w pkBh. ej{` gqw f;T[ gkfm gfmn? fgVkBh. 4. 275.

G[ i z r gq : ks Sz d

fes pqjw-pkDh (dk gkm j[zdk ;h ns fes) tdK dh uouk ehsh


ik ojh ;h. fes pqkjwD p?m j'J pqjw-g{ik eo oj ;B. (T[E T[;) ;B"Yh
pqkjwD dk fJe bZSD ;h fe T[j G'i-gZsoK d p;sq gfjBdk ;h ns jtk
Gydk ;h. 272.
fes f;nkw td ~ ;[o Bkb rkfJnk ik fojk ;h. fes :i[o td
d gkm Bkb wkD gqkgs ehsk ik fojk ;h. fes for td ns fes wjkB
nEopB td ~ tkfunk ik fojk ;h. fes pqjw ;zpzXh f;fynk fdZsh ik
ojh ;h ns fes ftFD{ d Gd (d; ik oj ;B).273.
fes d; ntskoK dh eEk j' ojh ;h. (T[j ;B"Yh pqkjwD) d; ns/
uko Gkt u"dK ftfdnktK dk ]}kBk ;h. (T[j ;ko) fJe gowkswk dh nk;
eod ;B (ns ;z;kfoe nkFktK gqfs) fBok; ns tk;Bk-jhB nt;Ek ftu
ofjz d ;B.2 74 .
(T[j) fes e'e;ko ~, (fes) Xow-Bhsh ~ gVQd ;B. fes fBnkfJFk;sq ~, (fes) Ssoh-eow (:[ZX-ebk) ~ gVQd ;B. fes pqjw-ftfdnk
(tdKs-Fk;sq) ~, fes ftUw-ftfdnk (yr'b Fk;sq) ~ gVQd/ ;B. fes gqw
Bkb uzvh (:[ZX dh dth) d/ ;s'sq dk gkm j' fojk ;h. 275.

200

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

ej{` gqkfeqs` Bkr Gkyk T[ukofj. ej{` ;j;feqs p:'w pkBh fpukofj.
ej{` ;k;sq ;`rhs w? rhs rkt?. ej{` iS rzXqp fpfdnk pskt?. 5. 276.

frnkB

fes/

rzX op

;zrhs

Fk;sq

ftfdnk
fes

ej{` fBnkfJ whwk;ek soe ;k;sq`. ej{` nrfB pkDh gV? pqjw n;sq`.

dk

]}kB

ej{` Gky pku? ej{` e'wdhnz. ej{` f;Xek uzdqek ;ko;[sh:`.


tkud

o{g

nB[;ko

Gd

fBnkfJ,

fes) pqjw-n;sq
(ns fes eDkd
d

ej{` p:keoD p?f;ekbkg eE. ej{` gqkfeqnk ek;ek ;op wE. 7. 278.

200

fes gqkfeqs-GkFk (ns fes) Bkr-GkFk dk T[uko j' fojk ;h. fes/
;z;feqs ns/ ftUw-ftfdnk (yr'b nEtk i'fsF Fk;sq) dk ftuko j' fojk
;h.

ej{` pd gkszib? ;y ekB`. gV? ueq utdkj fpfdnk fBXkB`. 6. 277.

gq p ' X

d;

wh;K;k

rhs
oj

ns

rkJ/

ik

oj/

;B.

fes

:eF

ns

fes

nrBh-pkD

ns

;B.276.
soe

Fk;sq

(ns

nkfd gVQ/ ik oj/ ;B. fes gkszib td (:'r-Fk;sq)


w[Bh dk ofunk) t?FfFe-Fk;sq ns (fes) u"dK ftfdnktK

uZeo

fes/

(gkszibh

;B.

fes

ftfdnk
wjk)

f;ZXKs,

(j;s-o/yk)

GkF

uzdqek

ns

ns

~
fes

;ko;[

gfVnk

ik

fojk

(gkfDBh

dh

f;ZXKs)

(~

gVQd

;B).

;h.277.
e"wdh

fes

ftnkeoD

ns t?FfFe (@p?f;ekbkg#) dk eEB (j' fojk ;h). fes gqeoD (gqkfeqn k),
ekfFek (ftnkeoD rqzE) nkfd ;G dk wzEB j' fojk ;h. 278.
ej{` p?m wkB'owk rqzE pku?. ej{` rkfJ ;zrhs w? rhs Bku.
ej{` ;;sq eh ;op fpfdnk fpuko?. ej{` n;sq fpfdnk pku? ;'e Nko?. 8. 279.

fes (e'Jh) p?m e @wB'owk# rqzE dk gkm eo fojk ;h. fes e'Jh
ftu rhs rk e Bu fojk ;h. fes (e'Jh) ;ko Fk;sq dh ftfdnk

okr
~

ftukokdk

;h.

fes (e'Jh)

n;sq-ftfdnk

gVQ e/ G? ~

eo

ftykT[Id

d{o

eo

fojk

(e'Jh)

yVr

;h.279.
ej[{ rdk e' i[X e? e? fdykt?. ej{` yVr fpfdnk i[M? wkB gkt?.
ej{` pke fpfdnkfj S'oz gqpkB`. ej{` ibs[o` pke fpfdnk pykB`. 9. 280.

fes/

rdk

:[ZX

eo

;B.

fes

dh ftfdnk ftu i{MD dk wkD gqkgs eo oj ;B. fes (e'Jh) tke-ftfdnk


(nbzeko-Fk;sq) pko/ gqwkD d/ oj/ ;B ns/ fes/ ib ftu soB dh ebk
ns/

ej{` p?m e rkoVh rqzE pku?. ej{` ;kGth ok; Gkyk ;[ oku?.
ej{` ikwBh s'oeh pho fpfdnk. ej{` gko;h e"u fpfdnk nfGfdnk. 10. 281.

(e'Jh)

tke-ftfdnk

dk

ftfynkB

j'

fojk

;h.280.

fes/ (e'Jh) p?m e/ rko[Vh ftfdnk dk rqzE gVQ fojk ;h. fes (e'Jh)
(fFt

dh

ouh)

Fkto

wzso

ftfdnk,

(ns

fes

e'Jh)

BNK

dh

GkFk

ftu

o[fMnk j'fJnk ;h. fes (e'J h) :{B kBh, s'o eh ns tho-ftfdnk (ekbhftfdnk) (gVQ fojk ;h). fes (e'Jh) \ko;h (gVQdk ;h ns fes e'Jh) etu
(ftfdnk
ej{` ;;sq eh xkT[ fpfdnk ps?r'. ej{` n;sq e' gksek g? ub?r'.
ej{` uow eh uko fpfdnk pskt?. ej{` pqjw fpfdnk eo? dop gkt?. 11. 282.

okjhI)

fes/
(e'Jh)

n;sq

ftzBQ

ik

;eD

(dk

(e'Jh)

F;sqK

d/

xkT[

(GoB)

fvrkT[D

(gksek)

Ykb dh ;[zd o ftfdnk d;


(ftfynkB) eo e XB gqkgs
ej{` fBqs fpfdnk ej{` Bkd Gd`. ej{` gow g"okB eE? esp`.
;G? nSo fpfdnk ;G? d; pkBh. ;G? d; g{ik ;w;s' gqXkBh. 12. 283.

(dh

Yzr
dh

tkosk)

fojk ;h.
eo fojk

f;y

fojk

ftfdnk
ubk

d;
fojk

fes (e'J h)
;h.282.

;h).281.
fojk
;h.

;h.
fes

fes/
(e'Jh)

pqj w-ftfdnk

dk

fes Bku-ftfdnk ns fes Bkd d Gd (d; ik oj ;B). fes


gftso g[okDK dh (ns fes) espK dh eEk j' ojh ;h. (fes) ;koh nZyoftfdnk ns fes (ty-ty) dFK dh GkFk (f;ykJh ik ojh ;h). ;kfonK dFK
dhnK g{i k (ftXhnK ~) ;G (gqe ko dhnK ftfdnktK s'A) gqX kBsk fdZs h ik
ojh

;h. 2 8 3 .

201

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

ej` f;zxBh d{X pS u[zxkt?. ej{` f;zx b? ;zr rT{nk uokt?.


fco? ;og fBqeqX
[ s"fB ;EbkBz. ej{` ;k;sqh ;sq eE? eEkB`. 13. 284.
sEk ;sq fwsq` sEk fwsq ;sq`. iEk Je Ssqh sEk gow Ssq`.
sjk r:' ni? f;zx ;{ok ;[e[qX`. jfB:' n;wX` efoU gow i[X`. 14. 285.

frnkB

r[tk

jw ;opz fwb gqkB dkB`. ;oB` ;oB` ;oB` r[okB`. 15. 286.

201

fes FoBh (rK d) tZS ~ d[ZX u[zxk ojh ;h. fes Fo rT{nK ~
Bkb b? e uok fojk ;h. T[; ;EkB s ;Zg th eq'X s'A fpBk fco oj ;B.
fes

F;sqXkoh

(t?oh

:F

dh)

eEk

d;

fojk

;h.284.

fijk t?oh j?, fsjk fwso j?l fijk fwso j?, sjk t?oh j?. fijk fJe
;kXkoD Ssoh j?, fsjk gow gqskg tkbk Ssoh j?. (t?o ns Gd Gkt
s'A w[es)
tZvk :[ZX

oihnk g[sq fdfy:' vo d'fJ Gqks`. rjh ;oD fpgqz p[fb:' Jt pksz.

gq p ' X

T[;
eo

;EkB T[s eq'XtkB ;{owk ni? f;zx th gj[zu


e n;[wX ~ wkoBk ukfjnk ;h.285.

frnk

fi;

oihnk (dk;h) d g[Zso (ni? f;zx) ~ ty e d'tA (okie[wko) Gok


vo rJ. (T[BQK B ;B"YhJ) pqkjwD dh FoB b? e fJ; soQK rZb eoB br
fe i (;k~) gqkD-dkB fwb ikJ sK rT{ ns ;'Bk nkfd ;kfonK (dkBK dk
g[zB gqkgs
jK.286.

u"gJh

sd'A

r[odt

(n;hI

soh)

FoB

jK,

FoB

jK,

FoB

oki

(ni?

f;zx)

T[E

d{s

Gi

fdZs.

(;B"YhJ)

pqkjwD

;kfonK ~ uzrh soQK oik e fsqgs ehsk. (fJ; fgS'A T[BQK d{sK B pBsh
ehsh fe) n;[wX ns n;[wd jko yk e Gi j'J s[jkv xo nkJ jB.287.

e? fdi pkX dj[ d[n2? w'j{. Bkso Xo' d[iBtk s'j{.


efoU B g{ik dT[ B dkBk. s'e' d[y dt' fdi BkBk. 2. 288.

u"gJh

sp G{gs sj d{s gmkJ. fsqgs ;eb fdi ehJ foMkJ.


n;wX no[ n;[wd jkok. Gki go xo ske fsjkok. 1. 287.

j'trk).

d'jK

iK sK gzfvs ih ! d'tA pzBQ e ;k~ d fdU, BjhI sK s[jk~ th T[BQK


Bkb fwbk dtKr (wko dtKr). (fco) B nkg ~ dkB fdZsk iktrk

ns

jh

g{ik

ehsh

iktrh.

(;r'I)

s[jk~

eJh

gqeko

d[y

fdZs

ikDr.288.
ejk fwqse d[fJ ezm brkJ. dj[ jw? s[w ejk bikJ.

eh d'tA w[od (s[;hI) rZb Bkb bk bJ jB. ;k~ d dD ftu s[jk~

iT[ d[n? J s[w dj[ B w'j{. sT[ jw f;y B j'fJ j? s'j{. 3. 289.

eh ;ze'u j?. i fJj d'tA ;k~ BjhI dUr sK n;hI s[jkv f;Zy (;/te) BjhI
j'tKr.289.

sp fdi gqks ehU fJ;BkBk. dt fgsq s'y fpX BkBk.

(gzfvs ;to itkp dD bJh nkfrnk b? e xo ubk frnk) sd


;to pqkjwD B/ fJFBkB ehsk. dtfsnK ns fgsoK ~ eJh soQK Bkb gq;zB

uzdB e[zew y'o brkJ. ub eo oki3 ;Gk w? nkJ. 4. 290.

fdi' pku

ehsk.

(fco

ftu

nk

jw p?m s[w dj[ n;h;k. s[w okik okiB e Jh;k. 2. 292.


1H @r[Dk# 2H @dP?# 3H @okik#

uzdB

ns

e;o

fNe

brkJ

ns

ub

oki-;Gk

T[j d'tA woh B}o ftu BjhI gJ, B jh woh FoB ftu nk e gJ
jB.
s[; hI

wjkoki okiB e okik. BkfJe nyb XoD f;o skik.

s)

pqkjwD B fejk --

jwoh t? B go? d[n? vhmk. jwoh nkfJ go? Bjh ghmk.


M{m efj:' fiB s'fj ;[BkJh. wjkoki okiB e okJh. 1. 291.

wZE

frnk..290.

fi;

B s[jk~

okfinK
j

wjkoki

(fJj
oki
!

rZb)

d;h j?, T[;

B M{m

fejk j?. j wjkoki!

j'.291.
okfinK

oki

(s[;hI)

;kfonK d ;[nkwh j'. n;hI (fJE) p?m s[jk~


okfinK d ;[n kwh oki (pD oj').292.

f;o
n;h;K

T[s
d

ski
oj

jK

oyD

tkb

fe

s[;hI

202

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

okik pku

frnkB

gq p ' X

202

oki B fejk --

(i s[;hI) ;ko nkgDk Gbk ukj[zd j' sK T[BQK d'jK ~ pzBQ e w?~ d/

Gbk uj' nkgB i' ;pjh. t? d[fJ pkX dj[ w[fj npjh.
;pjh eo' nrB ek G{ik. s[woh eoT[ fgsk fiT[ g{ik. 3. 293.

fdU. (w?I T[BQK) ;kfonK ~ nrBh dk G'iB pDktKrk ns s[jkvh fgsk ;wkB
g {i k e o K r k . 2 9 3 .

i' B go? t? Gki fsjko. ej br' s[w nki jwko.

i (T[j) Gi e s[jkv xo BjhI b[e, sd s[;hI ni wok fejk wzB.


n;hI s[jkv bJh G'iB (fpziB) nkfd pDtkT[Id jK. n;hI, s[;hI s T[j fszB'

jw s[w e' fpqziBkd pBkt?. jw s[w t? shB' fwb ykt?. 4. 294.

fwb

;bkj

;ko pqkjwD fJj rZb ;[D e xoK ~ ub rJ (fJj efj e n;hI


eo e T[Zso fdnKr). (T[BQK B) GoktK, g[ZsoK ns fgT[-dkfdnK ~

fdi ;[B pks ub ;G Xkwk. g{S Gqks ;[g{s fgskwk.


pkX dj[ sT[ S{N Xowk. G'i G[i sT[ S{N eowk. 5. 295.

yktKr . 294.

(fJeZmk eoe) g[fSnk fe (i n;hI T[BQK ~) pzBQ e d dJhJ sK Xow BFN


j[zdk j? ns i G'iB eo bJhJ sK eowK dk BkF j' ikJrk.295.
:fj oihnk ek g[s wjkpb. fiB ihs Ssqh rB dbwb.
SsqkgB nkgB pb bhBk. fJB e' ekfY XoB s dhBk. 6. 296.

fJj oihnk (dk;h) dk g[Zso pj[s pbtkB j? fi; B SsohnK d


;w{jK ~ fis e w;b fdZsk j?. nkgD pb Bkb fJ; B oki-;Zsk (SsqkgB)
gqkgs

ehsh

j?

ns

fJBQK

(oki

dh)

Xosh

(dh

;hwk)

s'A

eY

fdZsk

j?.296.
s' N e Sz d

s' N e Sz d

id'A

fJw pks ip? fBqg s ;[fB:`. rqj p?m ;p? fdi wzsq eh:`.
ni ;?B ni? GN dk; ;[s`. ns d[jeo e[sf;s eq{o wsz.7. 297.

pqkjwDK
pj[s

efje? fdi ;T[ T[fm iks GJ. tj nkfB i;{; pskfJ dJ. 10. 300.
sjk f;zx ni? wfB o'; pYh. efo e'g uw{z us[ozr uYh.
sj ikfJ goh ij ysq po`. pj[ e{fd go fdi ;kw xo`. 11. 301.

G?V/

fe

fttjko

B)

oki

dk;h

dk

tkbk

ns

s'A

g[Zso
wkVh

;[Dh,

(sd)

ni? f;zx
p[ZXh

xo

nfis

tkb

p?m

F{otho

;ko

j? ns/

j?.297.

(;bkj

eoB

T[gozs

pqkjwDK

oki

fejk-)

okfinK

wjkB ws tkb! ;[D', ;koh Xosh (fSsz) (T[s fJe s[;hI jh) vo
ns nfis j'. B rkj ik ;eD tkb, Ekj s'A fpBk, nBzs db
N[ZND

fJj mT[o B Ssqh Je Bo`. ;[B ;ku[ wjk fBqgoki po`.

em'o,

(pqkjwDK

ehsh

j?. (i) B ykJhJ sK ekb d okj T[s ikDk g?Idk j?. (fJ; bJh) j/ fwso'!
fwb e e'Jh ;bkj eo' fi; Bkb ni irs ftu fJ}s ofj ikJ.298.

;[B okiB oki wjkB ws`. nBGhs nihs ;w;s fSsz.


nBrkj nEkj nBzs db`. nBGzr nrzi wjk gqpb`. 9. 299.

rZb

(i T[; Bkb) fwb e (G'iB) ykJhJ sK irs ftu iBw GqFN j[zdk

fwb ykfJ sT[ y't? iBw ir`. Bfj yks s[ iks j? ekb wr`.
fwb fwsq ;[ ehi? eT[B ws`. fij Gks oj ir nki gs`. 8. 298.

fJj

B ;bkj

tkb,

fJ;

;EkB

]sw

j'D

fJe

tkb,
th

wjkB

Ssoh

ns

wB[Zy

gqpb
BjhI

j?.

oki,

s'A fpBk
tkb, B

j'.299.
j

wjk

pbtkB

okiB!

;[D', fJj ;Zuh rZb j?. fJj efj e pqkjwD T[m e ub rJ. T[Xo i;{;
B nk e d; fdZsk ( fe n;[wX s/ n;[w/d nzdo jh jB).300.
sd'A ni? f;zx d wB ftu r[Z;k tX frnk. eq'XtkB j' e u"jK soQK
dh \"i uVQk fdZsh. (T[j) T[E ik gJh fiE ;qFm Ssoh (oki e[wko) (b[e
j'J ;B). T[j (d'tA okik e[wko e'm s'A) NZg e pqkjwD d xo FoBh ik
gJ.301.

203

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

fdi wzvb p?fm fpuko[ eh:'. ;p jh fdi wzvb r'd bh:'.


ej[ eT[B ;[ p?fm fpuko eo?. fBqg ;kE oj? Bjh JT{ wo?. 12. 302.

frnkB

ikJ

fe)

;ko

fJ; soQK (rZb) ej ikD s'A pkd ;kfonK (pqkjwDK) B fejk fe s[;hI
j[D jh izi{ s'V fdU. fiBQK B (T[d'A) ejh rJh rZb ~ wzB fbnk

ns

izi{

s'V

Bkb

th

ofj

nkt

ns

fJj

(d'tA

th)

fdZs,

T[j

t?F

j'

rJ

ns

tDi

eoB

br

iBT{

s'VB

dk

jm

ehsk,

T[BQK

Bkb

T[BQK

woB.302.

rJ.303.
okie[wkoK

fJeZmk G'iB ehsk. fco ik;{; B (okik ni? f;zx ~) fJzi fejk -- fJBQK
(pqkjwDK) ns T[B QK (okie[w koK) ftu (ni) fJe Gd ofjzd k j?.304.

g[fB p'fb T[fm:' fBqg ;op fdiz. Bfj Ssqs[ dj[ ;[skfj s[nz.
wfor ;[fB pks wB' ;p jh. T[fm e? frqfj iks GJ sp jh. 15. 305.

oki

fiBQK

fij s'o iBT{ B ehB jm`. fsB f;T[ T[B G'i[ ehU fJem`.
fco ikfJ i;{;fj n?; efjU. fJB w? T[B w? fJe Gd[ ofjU. 14. 304.

203

pqkjwD-;wki B p?m e ;bkj ehsh. ;koh pqkjwD-wzvbh B (T[BQK


~) r'd ftu b? fbnk ns p?m e ftuko eoB br fe fejVk (T[gk ehsk

fJj Gkfs ejh fsj skfj ;G?. s[w s'o iBtB dj[ np?.
i'T{ wkfB efj:' ;'Jh bs GJ. sT{ p?; j[fJ pkDi eos GJ. 13. 303.

gq p ' X

fco

okik

(ni?

f;zx)

;kfonK

pqkjwDK

efjD

bfrnk--

s[;hI

Ssoh (okie[wko) BjhI (fdzd/) sK s[;hI nkgDh g[Zsoh fdU. (fJj) rZb ;[D
e/ wkB' ;ko (pqkjwD) wo rJ j'D ns T[d'A jh T[m e ;ko xoK ~ ub
rJ.305.
;ko p?m e ftuko eoB br. ;ko ;'r d ;kro ftu v[p j'J ;B.

;G p?fm fpukoB wzsq br. ;G ;'e e ;kro phu v[p.


tfj pkX pfjm nfs sT{ jm`. jw J d'T{ Gqks ub? fJem`. 16. 306.

T[j (fJBQK ~) pzBQD bJh p?mk j? ns (fJj pqkjwD th) pV jmh jB fe


(n;hI)

jm ehB fdi? fsB bhB ;[sk. nfs o{g wjk Sfp gow gqGk.
fsq:' gN ;B"Y s g{s GJ. tfj ikfs ;B"Y ejks GJ. 17. 307.

fJBQK

d'j K

(;B"Yh)

GoktK

pqkjwD

Bkb
jm

fJeZm

ehsk

(sK

ubKr. 306.
okik

ni?

f;zx

B)

T[;

dh

g[Zsoh

b? bJh i' pj[s o{gtkB, wjkB Sph tkbh ns ;qFm F'Gk tkbh ;h. T[;
;B"Y fJ;soh d gN s'A (i') g'[Zso g?dk j'J, T[j ;B"Y iksh tkb gqf;ZX
j'J/.307.

;[s nT[oB e T[j mK i[ nj?. T[s Ssqhn ikfs nBe GJ.


fBqg e ;`fr i' fwfb iks[ GJ. Bo ;' oig{s ejks GJ. 18. 308.

j'oBK
ofjzd

;B,

(pqkjwD)
fsB ihs fpi? ej[ okT[ uV:'. nfs si[ gquzv gqskg[ pY:'.
i'T{ nkfB fwb no[ ;ke dJ. Bo s oig{s ejks GJ. 19. 309.

(SsohnK
T[BQK

oki

s'A

pqkjwD

SsohnK

Bkb

fwb

fJ;sohnK

s'A

g?dk

j'J)

gZ[so

dhnK

j'o

eJh

ikshnK

ftef;s

rJ,

T[j

g[oF

okig{s

nytkT[D

i'

j'JhnK.

T[E
i'

br.308.

T[BQK ~ fis e fdrfti? bJh okik (ni? f;zx) B uVQkJh eo fdZsh.


(T[; dk) si gquzv j' frnk ns gqskg pj[s tZX frnk. fijV (T[; ~)
nk e fwb gJ ns (pNhnK d) ;ke fdZs, T[j g[oF th okig{s nytkT[D
br.309.

fiB ;ke dJ Bfj okfo pYh. fsB eh fJB b? iV w{b eYh.


db s pb s XB N{fN rJ. tfj bkrs pkBi eow GJ. 20. 310.

fiBQK B ;ke B fdZs (T[BQK Bkb) bVkJh tZX rJh. T[BQKa dh iVQ fJ;
B w{b'I eY ;[Nh. (i') ;?Bk ti'A, Fesh ti'A iK XB ti'A N[N rJ, T[j tDi
eoB

i'T{ nkfB fwb Bfj i'fo bo. tfj pkX wjkrfB j'w eo.
nBrzX io wjk e[zv nBb`. GfJU Ssqhn wX[ wjk gqpb`. 21. 311.
fJfs ni? f;zx ek oki ;zg{oB GfJnk.

br

r J .3 1 0 .

fijV nkD e fwb BjhI, ;r'A }'o Bkb bV ;B, T[BQK ~ pzBQ e wjkB
nrBh ftu ;kV fdZs. T[j tZv
;V rJ. (fJ; soQK) SsohnK dh

nrBe[zv ftu fpBk gsk ub (nBrzX)


e[opkBh dk pj[s tZvk :Zr j'fJnk.311.

fJE ni? f;zx dk oki ;zg{oB j'fJnk.

204

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

frnkB

iroki
s' w o Sz d . sP g q ; kfd

204

iroki
s'wo Szd. soh feqgk Bkb

fpnk;h poy gowkB. fdB d'fJ wk; n;NkB.


pj[ oki[ Gkr ewkfJ. g[fB fBqg e' fBqgokfJ. 1. 312.

gq p ' X

fpnk;h ;kb, nZm wjhB ns d' fdB se


okfinK d oki (ni? f;zx) dk fco (djKs

oki-Gkr uzrh soQK


j' frnk).312.

ewk

;[D', okfinK d tZv oki ns d; ns uko ftfdnktK d ;[zdo ]}kB!

;[B oki oki wjkB. d; ukfo ukfo fBXkB.


d; d'fJ d[nkd; wzs. XoBh XokB wj`fs. 2. 313.

d; ns d'
ns Xosh

g[fB G:' T[d's fBqgkb.a o; ofs o{g o;kb.

fco wjkokik (ir) gqrN (T[d's) j'fJnk i' gqw dh ohs tkbk ns
;[zdo ;o{g tkbk ;h. (T[; dk) si ;{oi Bkb'A th gquzv ;h ns (T[j) gquzv

nfs GkB si gquzv. nByzv si gquzv. 3. 314.

si

BkF
T[;

fsfB p'fb fpgq wjkB. g;[ wX ir oukB.


fdi gqkr i's p[bkfJ. nfg ekw o{g ejkfJ. 4. 315.

i'fsF
d

ofjs

;h.314.

(pj[s

;ko)

frnksk

nytkT[D

wjkB
ns

tkb

(UBw

pqkjwD
nkgD

p[bk

nkg

pqk jwDK

Grts

tk;dt:)

bJ

ns

(n;kw

(p[b k

gVQB

gF{-wX
d)

:Zr

tkb

ukfJ.

ekw-o{g

(shoE

fbnk).315.

ekw-o{g (shoE) s'A nBe pqkjwD oki B ]k; s"o s p[bk bJ. ;ko
irs ftu'A ngko iht (fJeZm eo bJ) ns pfbdkB
(@nfpuko#) ;G ~ :Zr ftu j'w eo fdZsk.316.

g;[ Je g? d; pko. gfV pd wzsq nfpuko.


nfp wfX j'w eokfJ. XB[ G{g s pj[ gkfJ. 6. 317.

(nZyoK d) wzso
g{ i D-:' r !.313.

s'A

ftfdnk

fBtk;h)

fdi ekwo{g nBe. fBqg p'fb bhB fp;y.


;G ihn ir ngko. wy j'w ehB nfpuko. 5. 316.

pkoQK
T[ s

fJe

fJe

gF{

T[s

(pqkjwDK

B)

d;

d;

tko

dh

ohs

pfbdkB

nB[;ko
dh

ohs

nB[;ko td wzso gVQ fdZs. pefonK (@nfp#) ~ (jtB e[zv) ftu j'w eok
e (pqkjwDK B) oki s'A pj[s XB gqkgs ehsk. 317.

g;[ wx ir eokfJ. pj[ Gks oki[ ;[jkfJ.

gF{-wX :Zr eok e ns nBe soQK Bkb


toQ ns d' wjhB se oki ehsk.318.

okik

;[F'fGs

eoe

poy n;hj n;N gqwkB. d[fJ wk; oki[ ewkB. 7. 318.

nmk;h

g[B emB ekb eotkb. ir ikohnk fij i[tkb.

fco em'o ekb dh sbtko, fi; B nkgDh i[nkbk Bkb ;kok irs
;kV fdZsk j?, B B yzv ik ;eD tkb (ir oki) ~ yzfvs eo fdZsk fi;

tfj yzvhnk nByzv. nByzv oki gquzv. 8. 319.

dk

oki

gquzv

ns

fJfs gzuw' oki ;wkgsw ;s[ ;[Gw ;s[.

s' w o Sz d . sP g q ; kfd

g[B GJ w[Bh fSs okfJ. fJj b'e ejfo okfJ.


nfo ihfs ihfs nyzv. wfj ehB oki[ gquzv. 1. 320.

;h.319.

fJE gzitA oki dh F[G ;wkgsh j'Jh.

s'wo Szd. soh feqgk Bkb

fco

w[Bh

BK

dk

Xosh

dk

okik

j'fJnk

i'

fJ;

b'e

dk

Fo

tork

okik ;h. (T[; B) B yzv ik ;eD tkb t?ohnK ~ fis fis e Xosh T[s
gqu zv oki ehsk. 320.

nfo xkfJ xkfJ nBe. fog[ Skvh:' BjhI Je.


nByzv oki[ ewkfJ. fSs ShB Ssq fcokfJ. 2. 321.

nyzv

B)

nBe t?ohnK ~ wko wko e fJe th t?oh (pkeh) BjhI Sfvnk. (T[;
nyzv oki ewkfJnk ns j'o BK dh Xosh y'j e (nkgDk) Sso

fcokfJnk.321.

205

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nByzv o{g ngko. nBwzv oki i[Mko.


nfpeko o{g gquzv. nByzv oki nwzv. 3. 322.

frnkB

(T[j) ngko ns nyzv o{g


i[Mko{ ;{owk ;h. T[; dk o{g gquzv
oki

pj[ ihfs ihfs fBqgkb. pj[ Skfv e? ;o ikb.


nfo wkfo wkfo nBzs. fSs ehB oki d[ozs. 4. 323.

nyzv

ns

nwzv

gq p ' X

205

tkbk ns fpBk fe; dh ;jkfJsk d


ns fteko s'A ofjs ;h ns T[j dk

;h.322.

(okik w[Bh B/) pj[s ;ko okfinK ~ fis fis e/ ns shoK dh pj[s
p"SkV eo e ns nBeK t?ohnK ~ wko wko e fJ; Xosh T[s fdqVQ oki
ehsk.323.
pj[s

pj[ oki Gkr ewkfJ. fJw p'bhU fBqgokfJ.


fJe ehihn? wy;kb. fdi p'fb bj[ T[skb. 5. 324.
fdi p'fb bhB nBe. frqj SkvhU Bjh Je.
fwfb wzsq ehB fpuko. wfs fwsq wzsq T[uko. 6. 325.

nBe

sd

ns

wfjy; eT[ oD xkfJ. f;fo fJzdq Ssq fcokfJ.


efo s'y i'rfB ;op. efo d{o dkBt rop. 10. 329.

;kohnK

y[Fh
nyz v

sp p'bh:' w[y uko. ;[fB u`fv u`v i[jko.


fiw j'fJ nkfJ; w'fj. fsw GkyT{ ws s'fj. 13. 332.

pq k jwDK

ibdh

fJe

xo

ftu

fbnk,

(fJe

th

fdB)

okik

fJzi

p'fbnk

(@T[ s kb#)
BjhI

fe
p[ b k

ofjD

fdZsk.

oki!

;[D',

ehsk ns (fco)

oki ~

(s;hI)

u"dK

uko

ns/

fJzi

efj

fdZsk.

ngko

ftfdnktK

j okiB ! ;[D', ;fs:[r ftu uzvh B wfjyk;[o BK d t?oh ~


fFt (@g;/;#) ~ gq;zB eoe uzrh soQKa :Zr ehsk.328.
wfjyk;[o ~ oD ftu
i'rDK ~ y[F ehsk
~

oD-G{wh

wko
ns
ftu

wko

e fJzdo d f;o T[s SZso fcokfJnk.


d?Is dk jzeko d{o ehsk.329.
fis

pqkjwDK

ns

(wfjyk;[o

dtfsnK
s'A)

Xosh

G?-w[es
y'j

irs-wksk uzvh B uko w[yK tkb pqjwk ~ p[bk fbnk ns fuZs ~


Bkb Go e :Zr dk nkozG eokfJnk. (T[; dk) si nfs gquzv ns
;h.331.

sd pqjwk efjD brk -- j gquzv o{g tkbh uzvh ! ;[D', (s[jk~)


Bw;eko j?. fitA nkg dh w?~ nkfrnk j'J, fstI jh s[jk~ (nkgDh) okfJ
fdzd k

jK.

332.

irs

ir ihn izs ngko. fBi bhB dt jeko.


nfo ekfN e? gb yzv. gfV pd wzsq T[dzv. 14. 333.

p[bk

ewk
ns

eo fdZsk. fJzdo (@fsqd;;#) ~ p[bk e ns


(T[; d) f;o T[s SZso M[bk fdZsk.330.

w[y uko bhB p[bkfJ. fus uT[g f;T[ ir wkfJ.


efo ir e' nkozG. nByzv si gquzv. 12. 331.

eo'

fwsq wzsoh B ftuko

wfjyk;[o

wfjy; eT[ ofD ihfs. fdi dt ehB nGhs.


fsqd;; bhB p[bkfJ. fSs ShB Ssq fcokfJ. 11. 330.

pqkjwDK

j okfinK d T[dko
fr n ks k j ' . 3 2 7 .

;fs i[r w? ;[fB okfJ. wy ehB uzv pBkfJ.


nfo wko e? wfjy;. pj[ s'y ehB g;;. 9. 328.

oki-Gkr

sd oki B fejk fe wok wB :Zr eoB ~ eodk j?. (j[D d;') fej',
:Zr-Fkbk fsnko ehsh ikJ. j fwsq wzsoh! ibdh ;bkj fdU.326.

fijh

sp wzsq fwsqB ehB. fBqg ;zr :T[ efj dhB.


;[fB oki oki T[dko. d; ukfo ukfo ngko. 8. 327.

se

fsnko

(oki B) wzsoh Bkb fwb e ftuko ehsk ns p[ZXhwkB fwsq wzsoh B/ g[fSnk
(j'o eh eoBk j?) .325.

sp p'fbU fBqg okfJ. efo ir e' fus ukfJ.


fet ehihn? wy;kb. ej[ wzsq fwsq T[skb. 7. 326.

fuo

fJe :Z r -Fkbk
bt'.324.

ftu

eN

d ngko
e

td

ihn-izs{ dth

wzsoK

dk

T[Zuh

B nkg
;[o

ftu

p[bk
gVQBk

bJ.
F[o{

t?ohnK
eo

gb

Go

fdZsk.333.

206

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

o{ n kb Sz d . sP g q ; kfd

frnkB

eT[B GksB ehihn? np ir e' nkozG.


nki w'fj T[ukohn? ;[fB fwsq wzsq n;zG. 1. 334.
wk; e gb ekfN e? gfV pd wzsq ngko.
nrfB Ghso j'whn? ;[fB oki oki nfpuko.
Sfd fuS[o fpVkok;[o X{fb eofD ygkfJ.
wko dkBt eT[ efoU wy d?s wX pBkfJ. 2. 335.

(d[ork B) pqkjwDK, wzsohnK ns fwsoK ~ p[bk e ngko :Zr ehsk.


fJzdo, tkwB ns pqjwk se ;kfonK ~ p[bk e (efjD brh fe) j[D fe;
soQK :Zr dk nkozG ehsk ikJ. j fwso wzsohU ! ni w?~ n;uoi Goh
;bkj
pj[s

s?; jh wy wko e? f;fo fJzdq Ssq fcokfJ.


i?; ;[o ;[y[ gkfJU fst ;zs j'j[ ;jkfJ. 3. 336.

fdU.334.
(T[BQK

dh

tko

td -wzs o

;bkj

nB[;ko
gVQ

:Zr

gVQ

F[o{

j'fJnk)

pfbdkB

wk;

dh

ohs

N[eV

eN

nB[; ko

ns

(@nfpuko#)

nrBh ftu T[BQK ~ j'w ehsk ik fojk ;h. j okfinK d oki! ;[D', (dth
B) fuS[o, fpVko ns X{fbeoD BK d d?IsK ~ wko e ygk fdZsk ns
(;kfonK)

d?IsK

wko

uzrh

soQK

d?Is-wX

:Zr

ehsk.335.

j okfinK d gquzv oki ! ;[D', (s;hI th) T[; soQK dk :Zr eo'. (;ko)

s?; jh wy ehihn? ;[fB oki oki gquzv.


ihfs dkBt d; e pbtkB g[oy nyzv.

206

o{nkb Szd. soh feqgk Bkb

p'fb fpgB wzsq fwsqB ir ehB ngko.


fJzdq nT[o T[fgzdq b? e? p'fb e? w[y uko.

gq p ' X

dF d d?IsK ~ fis e s[;hI pbtkB nyzv g[oF j'J j'. (s[;hI th) T[; soQK
fitA :Zr ftu (d?IsK ~) wko e (d[ork B) fJzdo d f;o T[go SZso
M[bkfJnk

;h

ns

e)

;zsK

wko

dtfsnK
d

;jkJh

;[y

fdZsk

j't'.336.

;h,

T[;

soQK

(s[;hI

nfsnkukohnK

You might also like