AZOTLU GAZLARIN (N2, N2O, NO2, NO, NH3)

ATMOSFERK DNM OLAYLARI ve

EVREDE YOL ATII OLUMSUZ ETKLER
Prof. Dr. Abdulreit BROH - Ar. Gr. M. Rt KARAMAN
Gaziosmanpaa nv., Ziraat Fak., Toprak Blm, TOKAT

ZET
Gerek endstriyel ve gerekse tarmsal faaliyetler sonucu zellikle son yllarda atmosfere
youn bir ekilde salnan azotlu gazlar, bata ozon
tabakas olmak zere evre zerinde tahrip edici
etkide bulunmaktadr. Bu makalede sz konusu etkiler ve zm yollar tartlmtr.
GR
Topraa azot ilavesinin temel amac, bitkilerin azot ihtiyalarnn karlanmasdr. Buna
karlk bitkiler, ilave edilen azotun ancak bir ksmn kullanabilmekte (yaklak % 50'si), geriye
kalan ksm ise topraa uygulanmalarn takiben
ksa bir sre sonra eitli yollarla kayba uramaktadr.
Azotlu
gbreler
topraa
kartrldnda temel kimyasal olay sz konusudur;
a. NH/j-N'un nitrifikasyonu
b. N3-N'un denitrifikasyonu
c. NH3 eklinde buharlama
zellikle havalanmas iyi olan topraklarda
NH4, 2-6 hafta ierisinde NC^'a okside olmaktadr. Danimarka'da 1980 ylnda yaplan bir
aratrmada azot dngs ekildeki gibi olmutur.
Burada, topraktaki N akmlasyonu minimum kabul edilmitir. Dier lkeler iin de buna

benzer bir dengenin sz konusu olduu bildirilmitir.

Temel azot kayp yollarndan birisi azotun
N2O, NH3, N2 gibi gaz emisyonlar eklinde atmosfere umasdr. Topraa ilave edilen azotun 1/3
kadarnn atmosfere kart bildirilmektedir
(Aksoy ve Karaka, 1990). Sz konusu olayn topraklardaki ana kayna denitrifikasyon olaydr.
Denitrifikasyon olay, nitrat formundaki azotun,
molekler azot (N2) ya da nitroz oksit (N2O) formunda gaz halindeki azota mikrobiyal redksiyonudur.
Denitrifikasyon olay, elverili oksijen dzeyinin dk olduu ye.kolayca ayrabilen organik madde miktarnn fazla olduu koullarda ortaya kmaktadr. Topraktaki nem dzeyi de toprak
havalanmasn etkilemek suretiyle bu olayda etkili
bir faktrdr. Toprakta nem dzeyinin artmas ile
birlikte havalanma azalmakta ve anaerobik koullar
hakim olmaktadr.
Sonu olarak NOs'daki ojisijen mikrobiyal solunumda kullanlmakta ve bylece denitrifikasyon
olay ortaya kmaktadr. Reaksiyon aadaki gibi
cereyan etmektedir (Broh vd. 1995).
Azot Kayna > NO, > NOZ > N2o > NO > N,
Toprak nemi ile birlikte scaklk ve toprak
pH's da denitrifikasyonu kontrol etmektedir. S-

ATMOSFER

Denitrifikasyon
(100)

Mineral gbre
(375)

Atmosferden kaynaklanan
(45)

Bitkilerce alnma
(455)
Net Mineralizasyon
(300)

Ykanma
(165)

HDROSFER

ekil: Danimarka topraklarnda yllk 720 ton azot iin inorganik N dengesi (Schroder, 1990).

28

TEMMUZ-AGUSTOS-EYLUL 1995 SAYI: 16

AZOTLU GAZLAR ve EVRE

cakln 10C'den 70C'ye kmas ile birlikte denitrifikasyon olay artmaktadr. Denitrifikasyon
iin optimum pH dzeyi 7-8'dir. 6'dan dk pH
deerlerinde denitrifikasyonun gerilemesine karlk, N2/N2O orannn deimesi nedeniyle azot
oksit oluumu artmaktadr. Alkali koullarda ise
molekler azot dzeyi artmaktadr.
Topraa uygulanan azotun formu ve miktan
da tarmsal alanlarda cereyan eden denitrifikasyonu etkileyen bir dier nemli faktrdr.
Uygulanan azotlu gbrelerden N kayp oranlarnn
kalsiyum nitrat iin %0.01, amonyum slfat iin
% 0.11, re iin % 0.12 ve susuz amonyak iin
%5.40 olduu bildirilmitir.
AZOTLU GAZLARIN EVREDE YOL
ATII OLUMSUZ ETKLER
Doada N2 Srekli olarak oluturulmakta ve
kimyasal ve biyokimyasal baz dnglere katlmaktadr. Tarmsal ve endstriyel blgelerde
N2O oluumunun hzlanmas ile sz konusu denge
hzla bozulmaktadr. Bu durum ise bata sera etkisinin gzlenmesi, yerkrenin snmas ve ozon tabakasnn zarar grmesi olmak zere evre asndan ok sayda olumsuz etkileri de gndeme
getirmektedir. Bu etkiler ana balklar halinde aada sralanmtr.
Seralarda Oluan Gazlarn Emisyonu ve
Sera Etkisi
Azot oksit, seralarda oluan en nemli gazlardan biridir. Oluan dier nemli gazlar ise karbondioksit (CO2), metan (CH/f), ozon (03) ve kloroflorokarbonlar (CFCs)'dr. Seralarda aa kan
N2O gaznn nemi, CO2 ve CH4 gazlarnnkine
yakn olmakla birlikte N2O gaznn nemi paralanmas daha yava cereyan etmektedir. Aa
kan N2O gaz atmosferde 100-175 yl kadar kalabilmektedir (Anonymous, 1991).
Ylda yeryzndeki toplam azotoksit salnmnn 30 milyon tonu bulduu sanlmaktadr.
Seralarda gaz salnm ve doal snma en scak
doal evre olaylarndan biridir. Sera etkisi yeryznde iklim deimelerine ve s artlarna
neden olmaktadr. Doal snma yakn bir gelecekte denizleri ykselterek ada, delta ve baz kylan tehdit edecek, bylece verimli tarm topraklarnn 1/6 orannda yok olmasna katklar
bakmndan CO2, CH4, N2O ve CFCs'n yzde
oranlan srasyla %47, 14, 10 ve 29 kabul edilmektedir.
Ozon Tabakasnn Zarar Grmesi
Azotlu gazlar, kloroflorokarbonlara benzer ekilde ozon tabakasna zarar vermektedir. Ozon tabakas, Ultra Viyole (UV) nlan ve dier zararl
radyasyon dalgalanna kar koruyucu bir kalkan
grevi yapan ve bunlann yeryzne ulamasn en-

TEMMUZ-AGUSTOS-EYLUL 1995 SAYI: 16

Ekoloji
icvre d,.rs,si >

gelleyen nemli bir atmosferik tabakadr. Dolaysyla, ozon tabakasnn kalnlndaki bir azalma, radyasyon ve zararl nlarn canllara olan zararl etkilerini artracaktr. Sz konusu olumsuz
etkilerin banda ise kanser gelmektedir (Haunold,
1994).
Yaplan" aratrmalarda, ozon konsantrasyonundaki yaklak %5'lik bir azalmann,
UV-n konsantrasyonunda %10'Iuk bir arta ve
dolaysyla deri kanserlerinde arta yol aaca bildirilmitir (Aksoy ve Karaka, 1990).
ounlukla soutucu ve spreylerde kullanlan
kloro-floro hidrokarbonlar, ozon molekllerinin
azalmasna yol amaktadr. Ad geen kimyasal
maddelerin haricinde son yllarda nitroz oksit ve
dinitrojen oksit gibi azotlu gazlann da ozon tabakasnn incelmesine yol at bildirilmitir
(Burns ve Hardy, 1975).
Ozon tabakasnn esas olarak azot monoksit
(NO) ve azot dioksit (NO2) gazlar bulunmaktadr.
Sz konusu gazlar, atmosferde yer alan N2O'nun
ayrmas sonucu doal olarak oluma-ktadr. NO
ve NO2 gazlan ozon tabakasndaki havann yaklak 3 ppb'lik bir ksmn oluturmaktadr. '
eitli yollarla oluan ozon tabakas yine baz
reaksiyonlar sonucu ortadan kalkmaktadr. Aadaki reaksiyon, ozon kaybnn %18'ini oluturmaktadr.
O+O3
> 2O2
Ozon kaybnn %70'ine ise denitrifikasyon ve
dier olaylarla aa kan azot gazlar yol amaktadr. Oluan azot gazlan atmosferde uradklar transformasyon olaylarna bal olarak
ozon tabakasn etkilemektedir.
Atmosferde^ cereyan eden balca N transformasyon olaylar ise aadaki gibidir;
a. N2'un Ozonizayonu: \ mol 03 harcanmak
suretiyle N2, N2O' e okside olmaktadr.
N2+O3------> N2O+O2
b. A^O' in Fotolizi: Oluan N2O, k enerjisi
yardmyla tekrar N2 ya da NO'e aynabilir.
N2O
> N2+O
N2O
> NO+N
c. NO'in Ozonizasyonu: Oluan NO, l mol
03' un kullanlmas ile tekrar N2O' e dnebilir.
NO+O3
>N2O+O2
d. NO'in Oksidasyonu: NO, NO2' e okside
olabilir.
2NO+O2
>2NO2
Yukardaki reaksiyonlardan da grld
gibi, atmosferde cereyan eden N2 dnm olaylarnda oksijen kullanlmas nedeniyle, ozon tabakas zarar grmektedir. Ozon tabakasnn zarar
grmesine neden olan dier gazlar ise H atomlan,
H ve OH kkleridir. Sz konusu olaylarla birlikte
ozonun %1'lik bir ksm troposfer tabakasna tanmakta ve burada bozulmaya uramaktadr. Yaplan aratrmalarda, atmosfere salnan N2O d-

2 -)

Ekoloii
evre dereisi *
zeyinin artmas ile birlikte atmosferlik ozon tabakasnn net redksiyonunun da artt tespit edilmitir.
Azot Oksitler (NO, NO 2 )'in Toksit Etkileri
Azot, yedi eit oksit meydana getirmekle birlikte bunlardan hava kirleticisi olarak en nemlileri
azot monoksit (NO) ve azot dioksit (NO 2)' dir.
Bunlar beraberce (NO+NO2) NOX olarak belirtilmektedir. Her iki gaz da yksek konsantrasyonlarda (> 50 ppm) toksin ve ldrc etki
gsterirler, ancak atmosferdeki konsantrasyonlar
bu seviyenin ok altnda olduundan, esas olarak
akcier ve solunum sistemi zerinde olumsuz etkileri sz konusudur.
Azot oksitler daha ok asit fabrikalar tarafndan atmosfere salnmaktadr. Buralarda grlen kahverengi bulutlarn NO2' den ileri geldii
bildirilmektedir. Renksiz bir gaz olan NO, ok
kolay bir ekilde oksitlenmek suretiyle NO2'e dnebilmektedir. NO2, krmz kahve renkli, keskin
ve naho kokulu, kuvvetli zehir etkisinde bir gazdr.
Bu gazn etkisiyle bitkilerde ortaya kan belirtiler, yaprak kenarlarnda kahve ve koyu kahve
renkli yanmalar ve lekelerdir. leri aamalarda yapraklar solmakta, klorofil ve niasta yok olmakta ve
karotinler paralanmaktadr. Genellikle 50 mg N02/m3
konsantrasyonun bitkiler iin zararl olduu, 30 mg
NO2/m3 konsantrasyonun ise insanlar iin snr
deer olduu belirtilmektedir (Trs vd., 1993).
Dier Zararl Etkileri
Gbre azotunun amonyak (NH3)'a dnmesi
de atmosferik kirlilie yol amaktadr. Gbre azotunun NH3 gaz eklinde buharlaarak atmosfere
kanmas olayna "amonyak buharlamas" ad
verilmektedir. NH3 buharlamas ile azot kayb
pH, scaklk, rzgr durumu, uygulanan gbrenin
cins ve miktar gibi faktrlere bal olarak deimektedir. Gbre uygulamasn takiben, zellikle
3-5 gn ierisinde NH3 eklinde buharlama ve st
dzeye ulamaktadr. Gaz eklinde amonyak kayb,
hayvancln da yer ald tarmsal iletmelerde,
dier tarmsal alanlara gre daha ciddi boyutlardadr. Tarmsa alanlarda zellikle amonyak
ya da re formunda azotlu gbre uygulandnda
amonyak eklindeki azot kayplar daha fazla olmaktadr.
Avrupa lkelerinde yaplan aratrmalar sonucu, atmosferlik NH3 konsantrasyonunun geen
30-40 yl ierisinde %50 orannda artt tespit edilmitir. Atmosferde artn NH3 konsantrasyonu ise;
a. eitli oksidasyon olaylarn etkilemektedir
(rnein SO2' in oksidasyonunu).
b. Doal ekosistem ierisinde dier azotlu bileiklerin tanmas ve birikmesi zerinde temel etkiye sahiptir.

30

AZOTLU GAZLAR ve EVRE

c. Topran asitlemesine yol amaktadr.
Amonyan asilliin hzlandrlmas olaynda
yer almas ile iklim arasnda bir iliki sz konusudur. N'lu gbrelerden kaynaklanan doal
amonyak emisyonunun 4.5 milyon ton olduu sanlmaktadr (Anonymous,
1992). Atmosferik
amonyak ayrca gr zayflatmakta, paslanma ve
rmeyi hzlandrmaktadr.
SONU
Sonu olarak ozon tabakas ve evre saln
tehdit eden N2O ve dier azot gazlarnn oluumuna yol aan temel olay bulunmaktadr;
a. Atmosferde cereyan eden N2 transformasyon olaylar,
b. Doal azot dngs,
c. Topraa ilave edilen organik ve inorganik
azotlu gbrelerin maruz kaldklar reaksiyonlar,
d. Endstriyel faaliyetler.
Azot gazlarnn normal seviyelerde tutulmas
asndan' ilk iki olaya mdahale etmek pek mmkn deildir. Ancak zellikle gbre uygulamalarnda dikkat etmemiz gereken baz hususlar bulunmaktadr. rnein havalanmas zayf
olan ve pH's yksek olan topraklara yksek dzeyde uygulanacak olan azotlu ve zellikle NO3 ve
NH3 formundaki gbreler, N2O oluumu ve NH3
eklindeki buharlamay artracaktr. Dolaysyla
alnacak olan en nemli tedbir, gbre uygulamasnda tarmsal verim art ve evrenin korunmas asndan en uygun gbre eidi, gbre
dozu, uygulama zaman gibi kriterlere dikkat edilmesi ve ortam koullarnn dikkate alnmasdr. Bu
tedbirlerin yan sra, fabrika bacalarndan atmosfere uan azot gazlarnn da belirli seviyelere
tutulmas alnacak olan bir dier nemli tedbirdir.
KAYNAKLAR
Aksoy, A.. ve Karaka, T., 1990 Ozon Tabakasnda Olan
ncelme, Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi, Cilt: 27, Say:l,
zmir.
Anonymous, 1991, Agro-Chemicals News in Brief, Vol: 15
No: 3, 6-9 pp, July.
Anonymous, 1992, Agro-Chemicals News in Brief, Vol: 15
No: 4, 4-8 pp, October-December.
Brohi, A.R., Aydeniz A. ve Karaman, M.R., 1995, Toprak
Verimlilii, Gaziosmanpaa Univ., Ziraat Fak. Yaynlan: 5, Kitaplar Serisi: 5, Tokat.
Bruns, R.C. and Hardy, R.W.F., 1975 Nitrogen Fixation
in Bacteria and Higher Plants, Springer-Verlag Berlin.
Haunold, E., 1994, Critical Comments On The Possible
Influence of Fertilizer Nitrogen On The Destruction of The Ozone
Layer, Soil-Plant Relation-ships, Proceedings of The XXIV th Annual ESNA/IURR Meeting September 12-16, Varna, Bulgaria.
lkin, . ve Alkin, A. 1991, Ekonomik ve Sosyal Sorunlar,
zm nerileri Dizisi, No: l, TOBB, Ankara.
Schroder, H., 1990, Agricultural Production and The Environment of The Baltic and Adjacent, Seas, in Fertilization and
The Environment, 11-19 pp.
Trs, M., Kalafatolu, E. ve Okutan, H. 1993, Hava Kirlilii, Kaynaklan ve Kontrol, TBTAK-Marmara Ara. Mer.,
Kimya Mh. Ara. Bl., Kocaeli.

TEMMUZ-AGUSTOS-EYLUL 1995 SAYI: 16