KORNELIUSZ NEPOS

ywoty Wybitnych Mw

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail: historian@z.pl

MMIII

PRZEDMOWA
Nie mam wtpliwoci, Attyku, e wrd czytelnikw wikszo bdzie takich, ktrzy ten mj sposb pisania uznaj za mao
powany i nie do godny wielkich ludzi, kiedy na przykad
przeczytaj wzmiank o tym, kto uczy Epaminondasa muzyki,
albo kiedy ja wymieniajc inne jego zalety, wspomn o tym, e
dobrze taczy i e opanowa gr na aulosie. Lecz bdzie to zdanie ludzi, ktrym obca jest literatura grecka, ktrzy za rzecz
dobr uznawa bd tylko to, co zgadza si z ich wasnymi obyczajami. Jeeli dowiedz si, e nie kady ma takie samo pojcie
o tym, co jest waciwe a co zdrone, lecz e wszystko ocenia si
miar rodzimej tradycji, wtedy nie bd si dziwi, e podkrelajc przymioty Greka mam na uwadze zwyczaje greckie. Kimonowi, na przykad, wybitnemu Ateczykowi, nie przynioso
ujmy, e mia za on przyrodni siostr, bo jego wspobywatele
korzystali z takich wanie uprawnie, a przecie wedug naszych
poj uchodzi to za czyn bezbony. Na Krecie poczytuje si za
chlub modym ludziom, jeeli ktry z nich mia wielu kochankw. W Sparcie kada wdowa, nawet z dobrej rodziny, pjdzie
(wziwszy zapat) na przyjcie mczyzn. Wielk przynosio
chwa niemal w caej Grecji zosta ogoszonym zwycizc
w Olimpu, tak jak nikomu nie przynosio ujmy pokazanie si na
scenie w teatrze i wystpowanie publiczne.
Wszystko to u nas do pewnego stopnia zniesawia czowieka,
ponia i uchodzi za dalekie od postpowania etycznego. Natomiast w wielu wypadkach to, co wedug naszych zwyczajw jest
stosowne, u Grekw uchodzi za niewaciwe. Kt bowiem z Rzymian krpuje si zabra ze sob on na przyjcie? albo czyja
matka rodziny nie zajmuje pierwszego miejsca w domu i nie
udziela si towarzysko? W Grecji rzecz ma si zupenie inaczej,
bo kobieta nie bywa tam na przyjciach, chyba e w gronie rodzinnym, cay czas spdza w gbi swego domu, w pokojach dla
kobiet, zwanych gynajkonitis, do ktrych aden mczyzna poza
bliskimi krewnymi nie ma wstpu.
Lecz obszerniej powiada o tym w przedmowie nie pozwala
mi zarwno objto ksiki, jak i ch, by jak najprdzej omwi wszystko zgodnie z zamierzeniami. Dlatego przejd do waciwego tematu i w tym tomie opowiem o yciu wybitnych wodzw.

I. MILTIADES
1. Miltiades, syn Kimona, Ateczyk, i staroytnoci rodu
i saw przodkw i wasnym rozsdkiem i umiarem niezwykle
wyrnia si spord innych. Kiedy by w tym wieku, e rodacy mogli ju nie tylko pokada w nim pikne nadzieje, ale
nawet mie pewno, i takim wanie bdzie, za jakiego go na
podstawie dotychczasowej znajomoci uznali, zdarzyo si, e
Ateczycy powzili zamiar wysania kolonistw na Chersonez.
Wyprawa liczya bardzo wielu uczestnikw, i wielu te starao
si do niej przyczy. Wybranych spord nich posano wic
do Delf, aby si dowiedzieli, kto najbardziej nadaje si na wodza.
Bo ziemie, na ktrych mieli si osiedli, naleay wtedy do Trakw i z nimi musiao doj do zbrojnego starcia. Na ich pytanie
Pytia wyranie wskazaa Miltiadesa zapewniajc, e jeeli jego
wybior na wodza wyprawy, przedsiwzicie si uda. Na skutek
tej odpowiedzi wyroczni Miltiades wyruszy morzem na Chersonez, wiodc ze sob wyborowy oddzia kolonistw. Po drodze
popyn do Lemnos i chcc zaj wysp dla Aten prbowa
skoni mieszkacw, aby podporzdkowali si dobrowolnie. Oni
za odpowiedzieli szydzc, e uczyni tak wtedy, kiedy jego okrty
pync z ojczyzny dobij do Lemnos niesione podmuchami Akwilonu. A przecie wiatr ten wieje od pnocy, w kierunku przeciwnym dla eglujcych z Aten. Miltiades nie majc czasu na dusz zwok odpyn w dalsz drog do zamierzonego celu. Tak
przyby na Chersonez.
2. Tutaj w krtkim czasie rozproszywszy wojska barbarzycw zawadn ca okolic, ktr chcia opanowa, pobudowa
w dogodnych miejscach warownie, przybye ze sob rzesze osadzi na roli i wzbogaci czstymi upieczymi wyprawami. Wspomogo go w tym zarwno roztropne postpowanie, jak i szczcie;
kiedy bowiem dziki mstwu onierzy pokona wojska nieprzyjacielskie, zorganizowa wszystko bardzo sprawiedliwie i postanowi pozosta na Chersonezie. Mia bowiem wrd kolonistw
wadz krlewsk, cho bez krlewskiego tytuu. Pozycj t zawdzicza w rwnym stopniu stanowisku wodza naczelnego, ]ak
i wasnej sprawiedliwoci. Wcale te nie mniej gorliwie wywizywa si ze swych powinnoci wobec Ateczykw, z ktrych po-

lecenia wyruszy. Dziki temu mia wci wadz naczeln, cieszc si poparciem zarwno tych, ktrzy go posali, jak i tych,
z ktrymi wyjecha. Gdy tak uoyy si sprawy na Chersonezie,
Miltiades powraca na Lemnos i da, aby miasto poddao mu si
zgodnie z umow. Powiada, e obiecywali przecie kapitulacj,
gdy niesiony Boreaszem wylduje u nich pync z ojczyzny.
I oto ojczyzna jego jest na Chersonezie. Karyjczycy, ktrzy wtedy zamieszkiwali Uemnos, nie odwayli si stawia oporu i wynieli si z wyspy; ale chocia stao si to, czego si nie spodziewali, ustpili jednak nie wobec sw, lecz wobec pomylnej
dla ich wrogw sytuacji. Miltiades rwnie atwo podporzdkowa
Atenom pozostae wyspy Cykladzkiego Archipelagu.
3. W tym samym czasie krl perski Dariusz przerzuci armi
z Azji do Europy i postanowi rozpocz wypraw przeciw Scytom. Wybudowa na Dunaju most, eby po nim przeprawi wojsko. Poleci, aby na czas jego nieobecnoci na stray mostu zostali wadcy, ktrych przywiz z Jonii i z Eolii; kady z nich
sprawowa tam z jego ramienia rzdy w jednym z miast. Krl
perski sdzi bowiem, e najatwiej zapewni sobie posuszestwo
Grekw, ktrzy mieszkali w Azji Mniejszej, powierzajc wadz
w ich miastach swoim przyjacioom, ludziom, dla ktrych w razie
jego katastrofy nie byoby ratunku. Miltiades by wtedy jednym
z tych, ktrym zlecono piecz nad mostem. Kiedy nadchodziy
nieustanne wieci o niepowodzeniach Dariusza i o tym, e Scytowie mocno go naciskaj, zacz namawia stranikw mostu,
aby wykorzystali zesan przez los okazj wyzwolenia Grecji.
Powiada, e jeeli zguba dosignie krla i wojsk, z ktrymi si
przeprawi, wtedy nie tylko bezpieczna bdzie Europa, ale take
Grecy mieszkajcy w Azji uwolni si od panowania Persw i od
wszelkiego z ich strony niebezpieczestwa. Mwi, e osign
to mona zupenie atwo. Po zerwaniu bowiem mostu zagada
wprdce spotka krla czy to z rk wrogw, czy z braku ywnoci.
Chocia wikszo popieraa ten plan, sprzeciwi mu si
Histieus z Miletu powiadajc, e zupenie nierwna z tego bdzie korzy dla ludu i dla nich, panujcych, bo ich wadza
twierdzi opiera si na panowaniu Dariusza; z jego klsk oni
zostan odsunici od wadzy i ukarani przez wspobywateli. On
tedy zdecydowanie sprzeciwia si opinii pozostaych, nawet uwaa, e nic nie da wikszych korzyci ni umocnienie krlestwa
perskiego. Poniewa wikszo posza za jego zdaniem,
Miltiades nie wtpic, e gdy jest tak wielu wtajemniczonych,
jego propozycje dojd do uszu krla, opuci Chersonez i

powrci do Aten. Chocia pogld jego nie zwyciy, zasuguje

jednak na wielkie pochway, poniewa Miltiades okaza, e ceni
bardziej wolno ogu ni wasne panowanie.
4. Dariusz za, gdy wrci z Europy do Azji, zachcany przez
przyjaci do podboju Grecji, wystawi flot 500 okrtw, a na
jej czele postawi Datisa i Artafernesa i da im 200 000 piechoty
i 10 000 jazdy. Pozorowa to wystpienie tym, e jest wrogiem
Ateczykw, bo udzielili oni Jonom pomocy w zdobyciu Sardes
i w wymordowaniu perskiej zaogi. Ci dowdcy floty krlewskiej
wyldowali na Eubei i szybko opanowali Eretri, wszystkich za
jej mieszkacw uprowadzili i wysali do Dariusza do Azji.
Z Eubei skierowali si do Attyki i wysadzili wojska na rwninie
Maratoskiej. Jest ona odlega od miasta okoo 10 000 krokw.
Ateczycy, bardzo zaniepokojeni tak bliskim i tak znacznym
wojennym zamtem, ju tylko od Spartan wygldali posikw.
Posali do Sparty Feidipposa goca, jednego z tych, ktrych zw
hemerodromami, aby tam oznajmi, jak bardzo potrzebna jest
szybka pomoc. W miecie wybrali dziesiciu dowdcw, ktrzy
mieli sta na czele armii. Miltiades by wrd nich. Dowdcy ci
dugo spierali si, czy naley broni si za murami, czy wyj
naprzeciw nieprzyjaciela i stoczy bitw. Sam tylko Miltiades
gwatownie nalega, aby jak najprdzej rozbi obz w polu.
W ten sposb tumaczy wzronie duch wrd Grekw,
skoro spostrzeg, e ufa si ich mstwu, a take nieprzyjaciel zawaha si widzc, i tak szczupy oddzia miao wydaje mu bitw.
5. adne wtedy pastwo nie przyszo z pomoc Ateczykom
prcz Platei, ktre przysay tysic onierzy. Tak wic z ich
przybyciem stano 10 000 zbrojnych. W wojsku tym panowa
godny podziwu zapa bojowy. Dziki temu Miltiades zyska wiksze znaczenie ni pozostali strategowie. Za jego wic spraw
Ateczycy wyprowadzili wojsko z miasta i rozbili obz w dogodnym miejscu. Nastpnego dnia u stp wzgrza, gdy wojsko stano w szyku w terenie niezbyt odkrytym (bo w wielu miejscach
rosy z rzadka drzewa), Grecy wydali bitw liczc na to, e ich
ochroni wynioso wzgrza i rzdy drzew utrudni uderzenie
jedzie, tak e nie otoczy ich przewaajca liczba wrogw. Datis,
chocia wiedzia, i miejsce nie sprzyja jego onierzom, ufny
w liczb swoich wojsk pragn jednak, eby doszo do bitwy. A
pragn jej tym bardziej, e chcia stoczy walk przed nadejciem posikw spartaskich. Uszykowa tedy do boju
100 000 piechoty, wyprowadzi 10 000 jazdy i stoczy bitw.
W boju Ateczycy tak dalece growali mstwem, e pobili dziesiciokro liczniejszego nieprzyjaciela. Taki te wzniecili popoch

wrd Persw, e ci uciekli nie do obozu, lecz wprost na okrty.

Nie zdarzyo si dotd nic, co by zyskao wikszy rozgos ni ta
bitwa. Bo te nigdy tak szczupa garstka nie rozgromia tak potnych zastpw.
6. Na miejscu chyba bdzie wzmianka o nagrodzie, jak otrzyma Miltiades za to zwycistwo, poniewa poucza nas ona, e
jednaki jest charakter wszystkich narodw. Bo podobnie jak
zaszczyty przyznawane przez lud rzymski byy dawniej rzadkie
i skromne, a przez to wielk przynosiy chwa, dzi za przydzielane bez miary spowszedniay, tak te, jak si przekonaem, byo
u Ateczykw. Owego bowiem Miltiadesa, ktry wyzwoli Ateny
i ca Grecj, takie spotkao wyrnienie, e gdy wymalowano
bitw maratosk w portyku zwanym Poikile, jego podobizn
umieszczono wrd dziesiciu dowdcw na pierwszym miejscu
jako tego, ktry zagrzewa wojsko i ktry stacza bitw! Ten sam
nard, gdy osign wiksz potg, a wskutek hojnoci urzdnikw uleg zepsuciu, Demetriuszowi z Faleronu trzysta wystawi
posgw.
7. Po tej bitwie Ateczycy dali Miltiadesowi 70 okrtw, aby
najecha wyspy, ktre wspieray barbarzycw. Wiele z nich
w tej wyprawie zmusi do posuszestwa, niektre zaj si. Na
dumnej ze swych bogactw wyspie Paros, skoro nic nie sprawi
sowami, wysadzi wojska na ld, miasto zamkn szacami i odci dowz ywnoci. Potem ustawi ochronne szopy i osony
i posun si pod mury. Gdy by ju bliski zawadnicia miastem,
las rosncy w pobliu na staym ldzie i widoczny z wyspy nagle
noc stan w ogniu z niewiadomej przyczyny. Pomienie dostrzegli zarwno obrocy jak szturmujcy, i tak jedni jak drudzy wzili je za sygna dany przez flot krla perskiego. Powstrzymao to Paryjczykw od poddania si, a Miltiades w obawie przed nadpyniciem, floty krlewskiej spali machiny oblnicze, ktre ustawi, i z tyloma okrtami, z iloma wyruszy, powrci do Aten ku wielkiemu niezadowoleniu ludu. Oskarono go
zatem o przekupstwo e chocia ju mg zdoby Paros, zosta
jakoby przepacony przez krla i dlatego odstpi nic nie wskrawszy. By wtedy chory z powodu ran, ktre odnis podczas
oblenia miasta. Tak wic, poniewa nie mg sam si broni,
przemawia za jego brat, Stesagoras. Po rozpatrzeniu sprawy
unikn najciszego wyroku i zosta ukarany grzywn. Ustalono
kwot 50 talentw tyle, ile wynosiy koszty wystawienia floty. Poniewa Miltiades nie by w stanie natychmiast zapaci tej
sumy, wtrcono go do wizienia i tam zmar.
8. Oskarony by wprawdzie z powodu Paros, ale przyczyna

skazania bya zgoa inna. Ot Ateczycy z powodu tyranii Pizystratesa, ktra skoczya si par lat przed opisywanymi wypadkami, bardzo bali si wzrostu znaczenia ktregokolwiek ze
swych wspobywateli. Nie wydawao si, aby Miltiades, ktry
piastowa wiele wysokich godnoci, potrafi sta si zwykym
obywatelem, zwaszcza e i z nawyku wadza moga go pociga.
Na Chersonezie bowiem przez wszystkie te lata, ktre tam spdzi, sprawowa rzdy i by nazywany tyranem, prawda, e
sprawiedliwym. Bo nie osign stanowiska przemoc, lecz z woli
poddanych i utrzymywa je dziki swym zaletom. Wszystkich
za, ktrzy sprawuj doywotni wadz w demokratycznym
przedtem pastwie, uwaa si za tyranw i tym mianem okrela
A Miltiades czy wielk dobro z niezwyk askawoci, tak
e kady, choby najbiedniejszy, mia do wolny przystp; cieszy si te wielkim powaaniem we wszystkich pastwach, nosi
wietne nazwisko, posiada niezmiern saw wojenn. Nard
wszystko to majc na wzgldzie wola skaza niewinnego ni duej trwa w obawie.

II. TEMISTOKLES
1. Temistokles, syn Neoklesa, Ateczyk. Wielkie zalety tak
dalece wziy gr nad bdami jego wczesnej modoci, e nikogo
bardziej nie ceniono, a niewielu uchodzio za rwnych jemu. Ale
naley zacz od pocztku. Ojciec jego, Neokles, pochodzi ze znakomitego rodu. Za on poj kobiet z Akarnanii, i ona to bya
matk Temistoklesa. Poniewa rodzice niezbyt byli z niego zadowoleni, gdy i ycie prowadzi nader swobodne i nie dba o majtek, ojciec go wydziedziczy. Ta zniewaga nie zaamaa Temistoklesa, lecz wydwigna, kiedy bowiem poj, e tylko usilnym
staraniem moe zmaza ow sromot, cakowicie powici si
sprawom pastwa. Dbajc bardziej o przyjaci i o dobre imi
wystpowa czsto w procesach prywatnych a take na zgromadzeniach ludowych. adne waniejsze wydarzenie nie obeszo
si bez niego, szybko orientowa si, jak naley dziaa, i z atwoci myl sw rozwija; by rwnie chtny do czynu jak i do
rady, poniewa jak twierdzi Tukidydes i aktualn sytuacj
dobrze ocenia i trafnie przewidywa wypadki, ktre mogy nastpi. Dziki temu w krtkim czasie sta si sawny.
2. Pierwszy jego krok w karierze politycznej przypad na
okres wojny z Korkyr. Wybrany wwczas przez obywateli wodzem sprawi, e pastwo stao si groniejsze nie tylko w tej
wojnie, lecz take w przyszoci. On bowiem nakoni obywateli,
aby za pienidze pastwowe pynce z kopalni kruszcw wybudowa flot zoon ze stu okrtw, poniewa dotychczas pienidze
te szy na marne z powodu hojnoci wadz. Flot szybko wystawiono i Temistokles najpierw pokona mieszkacw Korkyry, a
potem cigajc korsarzy zapewni spokj na morzu. W ten sposb
wzbogaci Ateny i doprowadzi do tego, e Ateczycy zdobyli
wielkie dowiadczenie w bitwach morskich. Jak wielkie znaczenie miao to dla caej Grecji, okazao si w wojnie z Persami.
Kserkses wypowiedziawszy wojn caej Europie na morzu
i ldzie, uderzy z takimi siami, jakimi przedtem ani potem nikt
nie rozporzdza: flota jego skadaa si z 1200 okrtw wojennych, ktrym towarzyszyo 2000 okrtw transportowych; wojsko
ldowe liczyo 700 000 piechoty i 400 000 konnicy. Gdy wie
o nadejciu Kserksesa obiega ca Grecj i gdy mwiono, e
Ateny z powodu bitwy pod Maratonem najbardziej s naraone na zaatakowanie, mieszkacy miasta wysali do Delf po

rad, co maj czyni w tej sytuacji. Pytia odpowiedziaa pytajcym, eby Ateczycy zabezpieczyli si drewnianymi murami.
Poniewa nikt nie rozumia, co oznacza ta odpowied, Temistokles
przekona obywateli, i Apollo radzi, aeby z caym dobytkiem
przenieli si na okrty, gdy bg drewnianymi murami" nazywa
okrty. Ateczycy przyjli t rad, do wymienionych powyej
okrtw dodali tyle trjrzdowcw i wszystko, co mona zabra,
wywieli czciowo na Salamin, czciowo do Trojdzeny. Kapanom i garstce starcw powierzaj opiek nad zamkiem i kultem
bogw, poza tym miasto zostawiaj opustoszae.
3. Plan Temistoklesa wielu pastwom nie podoba si i wolay
raczej walczy na ldzie. Posano przeto wyborowy oddzia pod
dowdztwem Leonidasa, krla Sparty, ktry mia zaj Termopile i nie dopuci, aby nieprzyjaciel posun si gbiej. Nie wytrzymali jednak naporu wroga i wszyscy w tym miejscu polegli.
Tymczasem poczona flota Grecji, zoona z 300 okrtw, z ktrych 200 byo ateskich, stara si najpierw z flot krlewsk
u przyldka Artemizjon, midzy Eubej a ldem staym (Temistokles bowiem wyszukiwa cieniny, by nie da si otoczy przewaajcej sile wroga). Wprawdzie bitwa nie zostaa rozstrzygnita, Ateczycy jednak nie mieli odwagi pozosta w tym samym
miejscu, poniewa zagraao niebezpieczestwo, e jeeliby cz
okrtw nieprzyjacielskich opyna Eubej, bd zagroeni
z dwch stron. Dlatego odstpili od przyldka Artemizjon i ustawili swoj flot naprzeciw Aten, pod Salamin.
4. Tymczasem Kserkses po zdobyciu Termopil natychmiast
ruszy na Ateny, a poniewa nie byo tam adnej obrony, wymordowa kapanw, ktrych zasta na zamku, i spali miasto.
Kiedy onierze na okrtach przestraszeni poarem miasta nie
mieli odwagi pozosta na stanowisku i wikszo nalegaa, aeby
rozej si do domw i broni si za murami, jeden Temistokles
sprzeciwi si temu, twierdzc, e wszyscy razem mog sprosta
wrogowi, a rozproszeni niezawodnie zgin. Przekonywa take
Eurybiadesa, krla Sparty, ktry wtedy mia naczelne dowdztwo, e do tego doj musi. Poniewa nie udawao mu si dostatecznie go przekona, wysa noc do Kserksesa najbardziej oddanego niewolnika i poleci mu zawiadomi krla Persw, w jego
imieniu, e wrogowie szykuj si do ucieczki; kaza mu te powiedzie, e jeeli Grecy si rozejd, doprowadzenie wojny do
koca bdzie wymagao wikszego wysiku i duszego czasu, jeeli za natychmiast na nich uderzy, w krtkim czasie wszystkich
pokona. To posunicie Temistoklesa miao na celu zmuszenie
wszystkich Grekw do walki chociaby wbrew ich woli. Usy-

szawszy to Kserkses, nie podejrzewajc podstpu, nastpnego

dnia stoczy bitw z Grekami w miejscu bardzo niedogodnym dla
siebie, a dla wrogw jego znakomitym, bo tak ciasnym, e flota
liczca wiele okrtw nie moga rozwin dziaa. Pokonany
wic zosta nieprzyjaciel raczej podstpem Temistoklesa ni si
greckiego ora.
5. Chocia nie powiodo si wtedy Kserksesowi, pozostao mu
jednak tylu onierzy, e wtedy jeszcze mg t si zniszczy
wroga. I znowu Temistokles stan mu na przeszkodzie. Lkajc
si bowiem, eby krl nie chcia dalej prowadzi wojny, powiadomi go, e dziaania zmierzaj do tego, aeby zerwa most, ktry
Persowie zbudowali na Hellesponcie, i eby w ten sposb odci
im powrt do Azji; uwierzy w to Kserkses, wrci wic do Azji
w niecae trzydzieci dni t sam drog, ktr poprzednio szed
sze miesicy, i nabra przekonania, e Temistokles nie jest jego
zwycizc, lecz sta si wybawc. Tak to dziki rozwanemu postpowaniu jednego czowieka Grecja zostaa ocalona, a Azja
ulega Europie. Jest to drugie zwycistwo, ktre mona porwna
z triumfem maratoskim. Podobnie bowiem, jak tam pod Salamin, take i tutaj Grecy ma liczb okrtw pokonali flot najwiksz za pamici ludzkiej.
6. Wielk rol odegra Tomistokles w tej wojnie, lecz nie
mniejsza przypada mu w czasie pokoju. Poniewa Ateczycy
korzystali dotychczas z niewielkiego i niezbyt dogodnego portu
Faleronu, wybudowano za rad Temistoklesa potrjny port w Pireusie i tak go zabezpieczono murami, e wspaniaoci
dorwnywa Atenom, a przewysza je uytecznoci.
Temistokles take doprowadzi do tego, e odbudowano mury
Aten, przy czym naraa si sam na wielkie niebezpieczestwo,
Spartanie bowiem znalazszy dobry powd a mianowicie
najazdy barbarzycw twierdzili, e adne miasto poza
Peloponezem nie powinno by otoczone murami, aeby nie byo
warownych miejsc, ktrymi mogliby zawadn wrogowie;
usiowali te przeszkodzi Ateczykom, ktrzy rozpoczli
budow murw. To stanowisko Spartan miao na celu co innego,
ni chcieli upozorowa, Ateczycy bowiem dziki dwom
zwycistwom pod Maratonem i Salamin tak u
wszystkich
narodw
zdobyli
saw,
e
Spartanie
rozumieli, i musi doj do walki z Atenami o hegemoni,
dlatego to zaleao im na jak najwikszym osabieniu Aten.
Skoro zatem usyszeli o budowie murw, wysali do Aten
posw, ktrzy mieli nakaza, aeby przerwano prace. W ich

obecnoci Ateczycy zaniechali budowy i powiedzieli, e wyl

w tej sprawie swoich posw do Sparty. Temistokles podj si
tego poselstwa i najpierw sam si tam uda; poleci, aeby
pozostali przedstawiciele wtedy dopiero wyruszyli do Sparty, gdy
ich zdaniem mury bd ju dostatecznie wysokie dla obrony
miasta. Nakaza te, aeby w tym czasie wszyscy wolni i niewolni
pracowali przy budowie i eby nie oszczdzali niczego, czy byoby
to miejsce wite czy prywatne, czy pastwowe, i znosili zewszd
wszystko, co ich zdaniem moe si nadawa do budowy
obwarowa. W ten sposb mury Aten powstaway z kapliczek i
grobowcw.
7. Temistokles po przybyciu do Sparty nie chcia zgosi si
u wadz i stara si odwlec to spotkanie jak najduej, tumaczc
si, e czeka na kolegw. Kiedy Spartanie wystpowali ze skargami, e budowa murw trwa i e Temistokles usiuje ich zwodzi,
przybyli pozostali posowie. Gdy Temistokles dowiedzia si od
nich, e mury s ju na ukoczeniu, stawi si przed eforami,
najwyszymi urzdnikami w Sparcie, i zapewni, e doszy ich
faszywe wiadomoci. Dowodzi, e uwaa za waciwe, aeby wysali do Aten ludzi cieszcych si opini dobrych obywateli i znanych, ktrych darz zaufaniem, aeby zbadali sytuacj, jego za
niech na ten okres zatrzymaj jako zakadnika. Zastosowano si do
tego i wysano do Aten trzech posw, ktrzy w Sparcie sprawowali wysokie urzdy. Temistokles kaza swoim kolegom [tj.
posom z Aten] wybra si z nimi i zapowiedzia, aeby nie wypucili posw spartaskich, dopki jego nie zwolni Spartanie.
Kiedy obliczy, e ju dojechali do Aten, stawi si przed najwyszymi urzdnikami i rad w Sparcie i wyzna otwarcie, e
Ateczycy za jego namow osonili co wolno im byo uczyni
zgodnie z powszechnym prawem narodw murami bogw
pastwowych i ojczystych oraz domy wasne, by atwiej mc
obroni je przed wrogami, i e nie uczynili przez to nic takiego,
co nie byoby poyteczne dla Grecji. Mwi dalej, e Ateny byy
przedmurzem w wojnach z barbarzycami i e ju dwukrotnie
flota krlewska poniosa tam klsk. Natomiast Spartanie postpuj le, troszczc si bardziej o to, co przynosi korzy ich panowaniu anieli caej Grecji. Jeeli wic chc odzyska swoich
posw, ktrych wysali do Aten, niechaj go odel z powrotem, w przeciwnym razie tamtych nigdy nie ujrz w swojej
ojczynie.
8. Nie omina jednak Temistoklesa zawi obywateli. Ot
z powodu takiej samej obawy, ktra doprowadzia do skazania

Miltiadesa, i Temistokles na mocy sdu skorupkowego zosta

usunity z pastwa; uda si tedy do Argos chcc tam
zamieszka. Chocia y tam otoczony szacunkiem, Spartanie
wysali do Aten posw, ktrzy mieli go, jakkolwiek go tam nie
byo, oskary, e sprzymierzy si z krlem perskim na zgub
Grecji. Na podstawie tego oskarenia zosta zaocznie skazany za
zdrad. Dowiedziawszy si o tym wyjecha na Korkyr,
poniewa widzia, e w Argos nie jest bezpieczny. Kiedy jednak
zorientowa si, e stojcy u wadzy na wyspie boj si, eby z
jego powodu Spartanie i Ateczycy nie wypowiedzieli im wojny,
uciek do krla Molossw Admeta, z ktrym czyy go zwizki
gocinnoci. Gdy tam przyby, krla wtedy wanie nie byo,
chwyci wic na rce jego ma creczk i tak szuka schronienia w
wityni otaczanej powszechn czci, aeby krl, o ile go przyjmie,
zaopiekowa si nim tym gorliwiej. I nie wyszed stamtd, dopki
krl nie poda mu rki na znak, e bierze go w opiek. Admetos
dotrzyma obietnicy. Kiedy bowiem Ateczycy i Spartanie w
imieniu obu pastw domagali si wydania Temistoklesa, Admet nie
wyda czowieka, ktremu zapewni opiek. Doradzi jednak
Temistoklesowi, by pomyla o sobie, przekona go, e trudno mu
bdzie y bezpiecznie tak blisko ojczyzny. Kaza go wic zawie
do Pydny dawszy mu odpowiedni ochron. Temistokles wsiad na
okrt, na ktrym nie zna go aden z marynarzy. Ale kiedy silna
burza zacza ich znosi w kierunku wyspy Naksos, gdzie stao
wtedy wojsko ateskie, Temistokles zrozumia, e jeli tam dobij, bdzie zgubiony. Zmuszony t trudn sytuacj wyjawi dowdcy statku, kim jest, i obieca mu hojn nagrod, jeeli go uratuje.
A ten, peen wspczucia dla tak sawnego czowieka, dniem
i noc trzyma na kotwicach okrt na penym morzu z dala od
wyspy i nie pozwoli nikomu zej z okrtu. Po czym popyn
do Efezu, gdzie wysadzi Temistoklesa, ktry odwdziczy mu
si pniej za t przysug.
9. Wiem, e wielu pisarzy utrzymywao, e Temistokles przyby do Azji za panowania Kserksesa. Ale ja najbardziej wierz
Tukidydesowi, poniewa z tych, ktrzy przekazali histori tego
okresu, y w czasach najbliszych opisywanym wydarzeniom,
a ponadto pochodzi z tego samego pastwa. Tukidydes za twierdzi, e Temistokles przyby do Artakserksesa i jemu przesa list
tej treci: Przybyem do ciebie ja, Temistokles, ktry dopki walczy musiaem przeciwko twemu ojcu i broni ojczyzny, najwicej ze wszystkich Grekw cignem klsk na twj dom. Ale
o wiele wicej dobrego uczyniem, gdy sam byem ju bezpieczny,
a nad twym ojcem zawiso niebezpieczestwo. Kiedy bowiem

po bitwie pod Salamin chcia wraca do Azji, powiadomiem go

listownie, e most, ktry zbudowa na Hellesponcie, ma by zer
wany a on osaczony przez wrogw. Ta wiadomo ocalia go od
niebiezpieczestwa. Teraz za ja, przeladowany w caej Grecji,
uciekem do ciebie i zabiegam o tw przyja. Jeli j pozyskam,
bdziesz mia we mnie rwnie dobrego przyjaciela, jak ojciec
twj mia nieprzejednanego wroga. Prosz ci wic, aby w zwizku ze sprawami, o ktrych chc z tob mwi, da mi rok czasu,
a po upywie tego okresu pozwoli mi stawi si przed tob".
10. Krl, podziwiajc si charakteru tego czowieka i pragnc
go sobie zjedna, przychyli si do jego proby. Temistokles cay
rok powici na poznanie literatury i jzyka perskiego. A tak
dobrze jzyk opanowa, ze podobno o wiele swobodniej rozmawia u krla ni ci, ktrzy urodzili si w Persji. Poniewa wiele
krlowi obiecywa, a najbardziej pontn z obietnic bya ta, e
podbije on Grecj, jeeli zechce korzysta z rad Temistoklesa,
wrci do Azji hojnie obdarowany przez Artakserksesa; osiedli
si tam w Magnezji. Otrzyma bowiem od krla to miasto wraz
z nakazem, by zaopatrywao go w chleb (okolica ta przynosia
rocznie 50 talentw dochodu), a z innych miast Lampsakos miao
dostarcza mu wina, Myus zaspokaja inne jego potrzeby.
Do naszych czasw przetrway dwa jego pomniki: grobowiec
w pobliu miasta, gdzie zosta pochowany, i posg na rynku
w Magnezji. O mierci Temistoklesa pisao wielu autorw, lecz ja
najbardziej zgadzam si z Tukidydesem, ktry podaje, e
Temistokles zmar w Magnezji z powodu jakiej choroby,
chocia nie zaprzecza, e krya pogoska, jakoby zay
trucizn, gdy zacz wtpi, e bdzie mg dotrzyma obietnicy
danej krlowi, to jest e podbije Grecj. Tukidydes take
przekaza wiadomo, e przyjaciele pogrzebali koci
Temistoklesa potajemnie w Attyce, poniewa prawo nie
pozwalao na to wobec tego, e zosta skazany za zdrad
pastwa.

III. ARYSTYDES

1. Arystydes, syn Lizimacha, Ateczyk, by prawie rwienikiem

Temistoklesa i wspubiega si z nim o pierwsze miejsce w
pastwie rywalizowali przecie ze sob. Na ich przykadzie
poznano, jak bardzo wymowa gruje nad uczciwoci. Chocia
bowiem Arystydes odznacza si prawoci do tego stopnia, e
by jedynym jak daleko moe sign pami ludzka o ktrym wiemy, e nazwano go Sprawiedliwym, to jednak doprowadzony do upadku przez Temistoklesa, na mocy owego znanego
sdu skorupkowego zosta skazany na dziesicioletnie wygnanie.
Poniewa zdawa sobie spraw z tego, e nie mona opanowa
podburzonego tumu, opuci zebranie i wtedy zauway jakiego
czowieka, ktry pisa na skorupce jego imi; Arystydes podobno
spyta go, dlaczego to robi i jakiego to czynu dopuci si Arystydes, e uwaa si go za zasugujcego na tak wielk kar. Tamten
mu odpowiedzia, e nie zna Arystydesa, ale nie podoba mu si,
e on z takim uporem pracowa, aeby go przed innymi nazwano
Sprawiedliwym.
Arystydes
nie
odby
naznaczonej
dziesicioletniej kary. Kiedy bowiem Kserkses wtargn do
Grecji, uchwa ludu zosta odwoany do ojczyzny prawie w
szstym roku wygnania.
2. Bra jednak udzia w bitwie morskiej pod Salamin, ktra
rozegraa si, zanim zosta uwolniony od kary. By take wodzem
Ateczykw w bitwie pod Platejami, w ktrej zostao rozgromione wojsko wrogw i wdz Persw, Mardoniusz, zabity. Nie
ma te adnego innego gonego czynu w wojskowej karierze
Arystydesa poza tym pamitnym dowdztwem. Natomiast wiele
jest znanych przykadw jego sprawiedliwoci, prawoci i nieskazitelnoci przede wszystkim to, e dziki jego sprawiedliwemu
postpowaniu hegemonia na morzu przesza od Sparty na Ateny,
kiedy to wraz z Pauzaniaszem (ktry zmusi do ucieczki Mardoniusza) uczestniczy w wyprawie poczonej floty greckiej; przedtem bowiem Spartanie przewodzili na ldzie i morzu, wtedy za
i zuchwalstwo Pauzaniasza, i sprawiedliwo Arystydesa sprawiy, e prawie wszystkie miasta-pastwa greckie zwizay si przymierzem z Ateczykami i ich obray jako wodzw przeciwko
wrogom.
3. Ateczycy, aeby mc tym atwiej odeprze nieprzyjaci,

jeliby ci przypadkiem prbowali wznowi wojn, wybrali Arystydesa, aeby wyznaczy, ile pienidzy ma dawa kade pastwo
na budow floty i uzbrojenie wojska. Stosownie do decyzji
Arystydesa wpacano corocznie po 460 talentw na Delos, albowiem uchwalono, aeby tam mieci si wsplny skarbiec.
W pniejszym czasie wszystkie te pienidze przeniesiono do Aten.
Jak wielk uczciwoci odznacza si Arystydes, najpewniejszym dowodem jest fakt, e chocia zarzdza tak wielkimi sumami, umar w takim ubstwie, e pienidze, ktre pozostawi,
zaledwie starczyy na jego pogrzeb. Dlatego te crki jego byy
utrzymywane na koszt pastwa i otrzymay posag ze skarbu
pastwa. Arystydes zmar w cztery lata po wygnaniu z Aten
Temistoklesa.

IV. PAUZANIASZ
1. Pauzaniasz, Spartanin, by czowiekiem wybitnym, lecz
penym sprzecznoci w kadej sytuacji yciowej; jak bowiem
zabysn dziki swym zaletom, tak z powodu wad upad nisko.
Najbardziej wsawi si w bitwie pod Platejami. Albowiem
dziki jego dowdztwu Mardoniusz, z pochodzenia Med, satrapa
i zi krla perskiego, wyrniajcy si wrd wszystkich
Persw dzielnoci i rozwaga, zosta rozgromiony z 200 000
wyborowej piechoty i 20 000 jazdy przez niewielki oddzia wojsk
greckich; sam Mardoniusz poleg na polu bitwy. Zwycistwo to
wbio Pauzaniasza w dum, zacz wywoywa wielkie
zamieszanie w pastwie i dy do zdobycia wikszych
wpyww. Lecz najpierw zarzucono mu, e w Delfach umieci
ulany ze zdobytych na wrogu upw zoty trjng, na ktrym
kaza wyry napis tej treci, e pod dowdztwem Pauzaniasza
zostali zniszczeni wrogowie pod Platejami, wic on w podzice
za to zwycistwo zoy ten dar Apollinowi. Wiersze te Spartanie
kazali zatrze i nie umiecili innego napisu, tylko podali nazwy
pastw, przy ktrych pomocy zwycieni zostali Persowie.
2. Po tej bitwie wysano znowu Pauzaniasza z poczon flot
na Cypr i do Hellespontu, aby wypdzi z tych terenw zaogi
nieprzyjacielskie. Kiedy z rwnym powodzeniem i tego dokona,
zacz zachowywa si zbyt wyniole i siga wyej. Ot, kiedy
po zdobyciu Bizancjum wzi do niewoli wielu znakomitych Persw, a midzy nimi i krewnych krla, odesa ich potajemnie do
Kserksesa, stwarzajc pozory, e uciekli z wizienia. Wraz z nimi
wysa Gongyla z Eretrii, aeby wrczy krlowi list, ktry wedug przekazu Tukidydesa zawiera nastpujc tre: Pauzaniasz,
wdz spartaski, odsya ci w darze jecw, ktrych wzi do
niewoli w Bizancjum. Rozpozna w nich twoich bliskich; pragnie
take poczy si z tob zwizkiem rodzinnym, dlatego jeli
uwaasz to za stosowne, daj mu sw crk za on. Jeeli to uczynisz, przyrzeka, e przy jego pomocy zagarniesz pod swoj wadz i Spart, i pozosta Grecj. Jeeli zechcesz w tej sprawie
podj jakie kroki, wylij do niego zaufanego czowieka, z ktrym by mg przeprowadzi rozmowy". Krl bardzo si ucieszy, e tylu tak bliskich mu ludzi ocalao, i bez zwoki wysa
do Pauzaniasza Artabazosa z listem, w ktrym go pochwali i prosi, aeby nie zaniedba adnych rodkw dla zrealizowania tego,

co obiecuje. Jeeli to zaatwi, nie ma rzeczy, ktrej by mu odmwi. Gdy Pauzaniasz pozna pragnienia krla i tym gorliwiej zabra si do dziaania, popad w podejrzenie u Lacedemoczykw.
Wobec tego zosta odwoany do kraju i postawiony w stan oskarenia. Nie skazano go na kar mierci, wymierzono mu jednak
kar pienin, w zwizku z czym nie odesano go ju do floty.
3. A on po niedugim czasie na wasn rk powrci do wojska i tam zdradzi swe zamysy postpujc ju nie gupio, ale jak
czowiek szalony: zarzuci nie tylko ojczyste obyczaje, lecz zmieni take sposb ycia i ubir. Otacza si krlewskim przepychem, ubiera si tak jak Medowie, stra przy nim penili Medowie i Egipcjanie, urzdza uczty na sposb perski zbyt wystawnie ni mogo to znosi jego otoczenie. Nie dopuszcza do siebie
ludzi, ktrzy prosili o posuchanie, udziela wyniosych odpowiedzi, wydawa okrutne rozkazy. Do Sparty wraca nie chcia,
uda si do Kolon (jest to miejscowo w Troadzie); tam ukada
plany zgubne tak dla ojczyzny, jak i dla niego samego. Gdy Lacedemoczycy dowiedzieli si o tym, wysali do niego posw ze
skytale, na ktrej (jak to maj zwyczaj) napisali, e jeeli nie
powrci do kraju, zostanie skazany na mier. Poruszony t wiadomoci powrci do ojczyzny, spodziewajc si, e jeszcze dziki pienidzom i wpywom zapobiegnie zagraajcemu niebezpieczestwu. Gdy przyby do Sparty, zosta przez eforw wtrcony do wizienia, albowiem wedug ustaw spartaskich kady z
eforw ma takie same uprawnienia jak krl. Wydosta si
stamtd, lecz nie uwolni si od podejrzenia, utrzymywao si
bowiem przekonanie, e jest w kontakcie z krlem. Jest w Sparcie
warstwa ludzi zwanych helotami, wielka ich liczba uprawia ziemi i
pracuje jako niewolnicy. Przypuszczano, e Pauzaniasz ich take
buntuje udzc ich nadziej wolnoci, lecz poniewa co do tego nie
byo adnego jawnego dowodu, na mocy ktrego mona by go byo
oskary, eforowie byli zdania, e nie naley wydawa sdu o
takim, i tak sawnym, czowieku na podstawie podejrze i naley
czeka, a sama sprawa wyjdzie na jaw.
4. Tymczasem pewien mody chopiec z miasta Argilos, ktry
by kochankiem Pauzaniasza, kiedy dosta od niego list do Artabazosa i zacz podejrzewa, e w tym licie jest wzmianka o nim
(poniewa dotychczas nie wrci nikt z tych, ktrzy podobnie
zostali wysani), rozwiza list i zerwa piecz. Dowiedzia si,
e zginie, jeeli dorczy ten list krlowi, tre pisma za dotyczya ukadw pomidzy krlem i Pauzaniaszem. Chopiec przekaza
pismo eforom. Nie mona pomin milczeniem w tej sytuacji
rozwanego postpowania Spartan, nie dali si bowiem spowodo-

wa nawet donosem tego chopca, aeby uj Pauzaniasza, i uwaali, e nie naley uywa siy, zanim sam on si nie zdradzi.
Pouczyli wic Argilczyka, do czego chc doprowadzi. Jest w
Tenaron witynia Neptuna, ktrej zniewaenie uwaaj Grecy za wielkie przestpstwo. Tam uciek w Argilczyk
i usiad przy otarzu. Obok otarza wykopano pod ziemi d,
z ktrego mona byo sysze, jeliby kto rozmawia o czym
z Argilczykiem, zeszo tam kilku eforw. Kiedy Pauzaniasz usysza, e chopiec schroni si przy otarzu, zaniepokojony przyszed
tam. Zobaczywszy, e chopiec siedzi u otarza jako bagalnik, zapyta o przyczyn tego nagego postpowania. Argilczyk
wyjawi mu, czego si dowiedzia z listu. Pauzaniasz, przestraszony jeszcze bardziej, zacz go baga, eby tego nie rozgasza
i eby jego, ktremu tyle zawdzicza, nie wyda. Zapewnia te
chopca, e hojnie go wynagrodzi, jeeli ten mu przebaczy i pomoe, poniewa si uwika w tak trudn sytuacj.
5. Eforowie dowiedziawszy si o wszystkim uwaali, e lepiej
bdzie pojma Pauzaniasza w miecie. Kiedy si tam wybrali,
a Pauzaniasz wraca do Sparty uagodziwszy, jak mu si
zdawao, Argilczyka w drodze, kiedy zblia si moment, gdy
mieli go uj, z wyrazu twarzy jednego efora, ktry chcia go
ostrzec, zrozumia, e urzdzono na niego zasadzk. Wyprzedzajc
kilkoma krokami tych, co szli za nim, wbieg do wityni Minerwy, zwanej Chalkioikos. Eforowie natychmiast kazali zamkn
bram, aeby Pauzaniasz nie mg wyj ze wityni, oraz zniszczy dach, aeby tym prdzej zgin pod goym niebem. Podobno
ya jeszcze wtedy matka Pauzaniasza i ona to, chocia bya ju w podeszym wieku, kiedy dowiedziaa si o przestpstwie syna, jedna z pierwszych przyniosa kamie, aeby
zamkn wejcie do wityni. Kiedy wyniesiono go pywego
ze wityni, natychmiast skona. Tak Pauzaniasz sw wielk saw
wojenn splami mierci w pohabieniu. Chocia niektrzy byli
zdania, e ciao jego naley zanie tam, gdzie chowano
skazacw, wikszo sprzeciwia si temu i pochowali go z dala
od miejsca, gdzie umar. Pniej na mocy wypowiedzi boga
delfickiego zosta stamtd zabrany i pochowany w miejscu, gdzie
zakoczy ycie.

V. KIMON

1. Kimon, syn Miltiadesa, Ateczyk nieatwe mia pierwsze lata modoci. Poniewa jego ojciec nie mg zapaci
pastwu grzywny i a do mierci z tego powodu przebywa w
wizieniu, Kimona trzymano w tym samym wizieniu. Wedle
prawa ateskiego bowiem nie mg wyj na wolno, dopki nie
zapaci kary, na ktr zosta skazany jego ojciec. Kimon mia za
on siostr przyrodni Elpink. W wyborze ony kierowa si
zarwno uczuciem jak i zwyczajami miejscowymi, poniewa w
Atenach wolno byo mie za on przyrodni siostr ze strony
ojca. Dziewczyn t chcia polubi niejaki Kalias, czowiek nie
tyle dobrze urodzony, co bogaty, dorobi si bowiem duego
majtku na kopalniach. Zwrci si w tej sprawie do Kimona i
obiecywa, e jeli dostanie Elpink za on, zapaci za niego
grzywn. Chocia Kimon odrzuci propozycj, Elpinika
owiadczya, e nie pozwoli, aby syn Miltiadesa umar w
wizieniu, skoro ona moe go od tego uchroni. Zgodzia si
zosta on Kaliasa pod warunkiem, e przyszy maonek
dotrzyma obietnicy.
2. Uwolniony w ten sposb z wizienia Kimon wkrtce zaj
pierwsze miejsce w pastwie. Opanowa bowiem wystarczajco
dar wymowy, odznacza si wielk hojnoci oraz doskona znajomoci zarwno prawa jak i sztuki wojennej, poniewa od dziecistwa przebywa z ojcem w wojsku. Dziki temu mia wpyw
i na lud ateski, i wrd onierzy cieszy si autorytetem. Po
pierwsze, dowodzc wojskiem zmusi do ucieczki wielk armi
Trakw nad rzek Strymonem, zaoy miasto Amfipolis i
osiedli tam 10 000 Ateczykow. Potem znw pokona koo
przyldka Mykale flot Cypryjczykw i Fenicjan zoon z 200
okrtw. W tym dniu los sprzyja jego poczynaniom take na
ldzie, natychmiast bowiem po zdobyciu nieprzyjacielskich
okrtw wyprowadzi swoje wojsko na ld i jednym natarciem
rozgromi wielkie siy nieprzyjaci. Dziki temu zwycistwu
zagarn wielkie upy, a w drodze powrotnej do ojczyzny,
poniewa z powodu surowych rzdw kilka wysp
sprzeniewierzyo si Ateczykom, przychylne Atenom umocni
w wiernoci, a wrogo nastawione zmusi do po-

suszestwa. Spustoszy wysp Skyros zamieszka w tym czasie

przez Dolopw, albowiem jej mieszkacy zachowywali si zbyt
opornie; dawnych osadnikw wypdzi z miasta i wyspy, a
ziemi rozda Ateczykom. Mieszkacw Tazos, dufnych w
potg bogactw, ukorzy samym swym przybyciem. Z upw tam
zebranych wyposaona zostaa poudniowa strona zamku
ateskiego.
3. Dziki owym sukcesom Kimon zdoby pierwsz pozycj
w pastwie, przez co cign na siebie zawi, tak jak niegdy
jego ojciec i inni wybitni Ateczycy: sdem skorupkowym zwanym przez Ateczykw ostrakismos zosta skazany na dziesi lat
wygnania. Mieszkacy Aten poaowali tego wczeniej ni on
sam. Kiedy bowiem bohatersko ustpi wobec zawici niewdzicznych obywateli, a Spartanie wypowiedzieli wojn, wtedy Ateczycy natychmiast odczuli, jak bardzo potrzebne jest im wyprbowane mstwo Kimona. Po piciu latach wygnania wezwano go
wic z powrotem do ojczyzny. Poniewa Kimon poprzednio korzysta z praw proksenii ze Spart, sdzi, e lepiej samemu si
tam uda. Wybra si zatem do Sparty na wasn rk i doprowadzi do zawarcia pokoju midzy dwoma najpotniejszymi
pastwami. Niedugo potem zosta wysany na Cypr na czele
floty zoonej z dwustu okrtw, a kiedy podbi ju wiksz
cz wyspy, zachorowa i umar w twierdzy Kition.
4. Ateczycy przez dugi czas odczuwali brak Kimona nie tylko w czasie wojny, ale i w czasie pokoju. Odznacza si on bowiem
tak wielk hojnoci, e chocia mia wiele posiadoci i ogrodw
w rnych stronach, nie trzyma w nich nigdy stra, ktry by
pilnowa owocw, chcia bowiem, aby kady mg z nich do woli
korzysta. Zawsze szli za nim niewolnicy z pienidzmi, aby w kadej chwili mg co ofiarowa, gdyby kto potrzebowa jego pomocy; nie chcia, by zwok poczytano za odmow. Kiedy przypadkiem spotka czowieka ubogiego i ndznie odzianego, oddawa
mu wasny paszcz. Codziennie tak przygotowywano u niego
obiad, e mg zaprasza do siebie spotkanych na agorze ludzi,
ktrych nikt nie zaprosi. Nie byo dnia, w ktrym by tego nie
zrobi. Nikomu nie odmwi opieki, pomocy ani wsparcia. Wielu
ludzi hojnie wyposay, wielu biedakw, ktrzy nie zostawili pienidzy na pogrzeb, pochowa na wasny koszt. Jeeli wic tak
postpowa, nie mona si dziwi, e ycie jego pyno
spokojnie, a mier bya bolesnym ciosem dla Ateczykw.

VI. LIZANDER

1. Lizander Spartanin wielk zostawi saw swojego imienia.

a zawdzicza j bardziej szczciu ni zaletom charakteru. Wiadomo, e pokona on Ateczykw, ktrzy od dwudziestu lat prowadzili wojn z mieszkacami Peloponezu. I nie jest tajemnic,
e stao si tak nie dziki mstwu wojska Lizandra, lecz z
powodu niekarnoci przeciwnikw, ktrzy nie posuchali rozkazu
wodzw, opucili okrty i rozproszeni po polach dostali si w
rce wrogw. W ten sposb Ateczycy uzalenili si od Spartan.
To zwycistwo dodao takiej pewnoci siebie Lizandrowi, e
cho ju przedtem by dny wpyww i zuchway, teraz na tak
wiele sobie pozwala, e przez niego Spartanie cignli na siebie
nienawi caej Grecji. Chocia bowiem Spartanie podawali stale
jako powd wojny konieczno ograniczenia nadmiernych
wpyww Ateczykw, Lizander, skoro zawadn flot wroga
nad rzek Aigospotamoi, o niczym innym nie myla, jak tylko o
tym, by narzuci swoj wadz innym pastwom, chocia
udawa, e dziaa w interesie Spartan. Usunwszy zewszd tych,
ktrzy sprzyjali Ateczykom, wybra w kadym pastwie
dziesiciu ludzi i powierzy im najwysz wadz cywiln i
wojskow. Nie byo wrd nich nikogo, kto nie byby poczony
z Lizandrem zwizkiem gocinnoci albo nie zoy przysigi, e
bdzie cakowicie. na jego usugi.
2. Tak wic wprowadzone we wszystkich miastach kolegium
dziesiciu mw zaatwiao wszystkie sprawy zgodnie z jego
wol. Do mi bdzie przytoczy tu, dla przykadu, jedn tylko
spraw wiadczc o okruciestwie i przewrotnoci Lizandra, nie
chc bowiem nuy czytelnikw zbyt dugim wyliczaniem.
Kiedy wraca z Azji jako zwycizca i zawrci na wysp Tazos,
poniewa pastwo to byo kiedy szczeglnie wierne
Ateczykom, chcia je zniszczy, jak gdyby nie mogli by
wiernymi przyjacimi ci, ktrzy przedtem byli zaciekymi
wrogami. Zdawa za sobie spraw z tego, e jeli teraz nie
ukryje przed mieszkacami Tazos swoich zamiarw, dojdzie do
tego, e wymkn mu si z rk i zatroszcz o swoje sprawy.
3. Tak wic Spartanie znieli wadz kolegium dziesiciu mw ustanowion przez Lizandra, on za, dotknity tym, powzi

plan obalenia krlw Sparty. Lecz uwaa, e nie moe tego dokona bez pomocy bogw, poniewa Spartanie zwykli byli we
wszystkich sprawach radzi si wyroczni. Najpierw usiowa
przekupi wyroczni delfick. Gdy mu si to nie udao, zwrci
si do wyroczni w Dodonie. Odprawiony rwnie stamtd,
ogosi, e zoy luby, ktre ma wypeni w wityni Jowisza
Ammona, sdzi bowiem, e atwiej bdzie mu przekupi
Afrykaczykw. Z t nadziej uda si do Afryki, lecz srodze si
zawid na kapanach Jowisza. Nie tylko nie dali si przekupi,
ale wysali do Sparty posw, ktrzy mieli oskary Lizandra o
to, e usiowa przekupi kapanw wityni. Oskarony o takie
przestpstwo zosta uniewinniony przez sdziw, po czym
wysano go na pomoc mieszkacom Orchomenos. Zgin pod
Haliartos, zabity przez Tebaczykw. O tym, na jaki wyrok
zasugiwa, wiadczy mowa, ktr po jego mierci znaleziono u
niego w domu; namawia w niej Spartan, aeby obaliwszy wadz
krlewsk wybrali do prowadzenia wojny jednego spord
wszystkich obywateli.
Mowa bya tak uoona, aby robia wraenie, e plany s zgodne
z wol wyroczni bogw, a Lizander ufny w si pienidzy nie
wtpi, e wyroczni bdzie mia po swojej stronie. Podobno
mow t mia dla niego napisa Kleon z Halikarnasu. Mwic o
tych sprawach nie mona pomin tego, co zrobi Farnabazos,
satrapa krlewski. Lizander jako dowdca floty podczas wojny
dopuci si wielu okruciestw i naduy, a podejrzewajc, e
wiadomo o tym dojdzie do jego ziomkw, prosi Farnabazosa,
by da mu pismo do eforw wiadczce o tym, jak to on,
Lizander, uczciwie prowadzi wojn i jak dobrze obchodzi si ze
sprzymierzecami, i prosi go take, eby wszystko dokadnie
przedstawi. Twierdzi, e autorytet Farnabazosa bdzie mia
wielkie znaczenie. Farnabazos wspaniaomylnie mu to obieca i
napisa dugi list, w ktrym obsypa Lizandra pochwaami.
Kiedy Lizander przeczyta pismo i uzna za odpowiednie,
podczas opiecztowywania Farnabazos podsun pod piecz
inny list, tej samej wielkoci i tak podobny, e nie mona ich
byo rozrni. W licie tym oskary Lizandra o chciwo i
nieuczciwo podajc wiele szczegw. Po powrocie do
ojczyzny Lizander przedstawi przed najwyszymi urzdnikami
swoj dziaalno tak, jak sam chcia, i na dowd pokaza list
Farnabazosa. Eforowie kazali Lizandrowi wyj, a kiedy
zapoznali si z treci listu, dali mu go do przeczytania. Tak to

Lizander przez swoj nierozwag sta si oskarycielem samego

siebie.

VII. ALKIBIADES
1. Alkibiades, syn Kleiniasa, Ateczyk. Wydaje si, e na nim
natura prbowaa, czego potrafi dokona. Wszyscy bowiem, ktrzy opowiadaj o Alkibiadesie, zgodnie utrzymuj, i ani w zaletach ani wadach nikt go nie zdoa przewyszy. Urodzi si w
potnym pastwie, w znakomitym rodzie, rwienikw znacznie
przewysza urod, peen by rozwagi i do wszystkiego
nadzwyczaj zdolny (okaza si bowiem znakomitym wodzem na
ldzie i na morzu i by takim mwc, e przede wszystkim dziki
wymowie mia ogromne wpywy, gos jego bowiem i sowa
miay wdzik, ktremu nie mona si byo oprze). Bogaty. Gdy
tego sytuacja wymagaa, potrafi by pracowity i wytrway.
Hojny, wspaniay tak w obejciu jak i sposobie ycia, ludzki,
uprzejmy, umiejcy nadzwyczaj zrcznie dostosowywa si do
okolicznoci. Ten sam czowiek, skoro tylko sobie pofolgowa, a
nic go do podjcia trudw nie zmuszao, okazywa si rozrzutny,
niedbay, rozpustny, nieumiarkowany tak, e wszyscy dziwili si,
tak dwoist natur i tak sprzeczno w jednym znajdujc
czowieku.
2. Wychowywa si w domu Peryklesa (podobno by jego pasierbem), ksztaci si za u Sokratesa. Za tecia mia Hipponika,
najwikszego bogacza ze wszystkich ludzi, ktrzy mwi po
grecku. Tak, e gdyby sam to wszystko mg zaplanowa,
jeszcze by sobie wicej dobrodziejstw obmyli ani wikszych
osign by dbr nie mg, nili mu, jedne z urodzenia, inne z
losu, przypady. We wczesnej modoci dla wielu by
kochankiem na sposb grecki, midzy innymi dla Sokratesa, o
czym napomyka Platon w Uczcie". Przedstawia go bowiem
wspominajcego, e nocowa z Sokratesem i podnosi si od jego
boku, tak jak syn od ojca. Skoro za zmnia Alkibiades, sam
mia rwnie licznych kochankw; a w tych miostkach (na ile to
moliwe w tej spronoci) poczyna sobie i subtelnie, i
dowcipnie. Opowiedziabym o tym, gdybym nie mia rzeczy
waniejszych i godniejszych relacji.
3. Podczas wojny peloponeskiej z namowy Alkibiadesa i za
jego rad, Ateczycy wypowiedzieli wojn Syrakuzanom. Sam
on zosta obrany wodzem na t wojn, a dwch mu dodano towarzyszy, Nikiasza i Lamachosa. W toku przygotowa, zanim

flota wypyna, zdarzyo si, i jednej nocy potuczono wszystkie, po caych Atenach, hermy, oprcz tej, ktra bya pod
drzwiami Andokidesa; dlatego nazywano j potem Merkurym
Andokidesa. Poniewa za wyszo na jaw, e byo to dzieem
wielu sprzysionych, ktrym chodzio nie o sprawy prywatne,
lecz o pastwowe, wielki niepokj ogarn tumy, i w miecie
moe doj do gwatownego zamachu stanu, ktry zdawi
swobody ludu. Zdawao si, e na to najatwiej way si moe
Alkibiades, bo widziano, e jest jak na zwykego obywatela
i za wielki, i zanadto wpywowy. Wielu bowiem zjedna sobie
hojnoci, a jeszcze wicej stronnikw zyska dziaalnoci
sdow i polityczn. Dlatego ilekro si gdzie pojawi, zwraca
na siebie oczy wszystkich, i nie byo w pastwie nikogo, kto by
mg si z nim rwna. Pokadano wic w tym czowieku
najwiksze nadzieje, lecz i obawiano si go najwicej, bo mg
najbardziej tak pomc, jak i zaszkodzi. Towarzyszya mu przy
tym za sawa, mwiono bowiem, e w swoim domu urzdza
misteria. Byo to wedle obyczajw ateskich zabronione i
uwaane nie za obraz religii, a za tajne knowania.
4. Nieprzyjaciele oskarali go to na zgromadzeniu ludowym.
Zblia si jednak termin odpynicia na wojn. Alkibiades, majc to na uwadze i dobrze znajc swoich rodakw, da aby,
jeli chc po pozwa, sprawa odbya si raczej w jego obecnoci,
niby go potem nieobecnego obwinia miano przed sdem na
podstawie oskarenia dyktowanego przez nienawi. Ale
wrogowie Alkibiadesa wiedzc, e mu nie mog zaszkodzi,
uznali, e naley tymczasem przycichn i czeka, a odjedzie,
aby ugodzi w nieobecnego. Tak te zrobili. Skoro bowiem
upewnili si, e dotar do Sycylii, pozwali go zarzucajc mu
witokradztwo. Gdy w zwizku z tym wadze wysay mu na
Sycyli polecenie, aby wrci do kraju dla stawienia si przed
sadem, Alkibiades, chocia bardzo bliski pomylnego wykonania
swej misji, chcia by posuszny i wsiad na okrt, ktry po niego
przysano. Kiedy dopyn do Turioi, do Italii, dugo rozwaajc
nieumiarkowan skonno rodakw swoich do samowoli i ich
zawzito wobec arystokracji uzna, e najlepiej bdzie unikn
nadcigajcej burzy, wymkn si wic chykiem swym
stranikom i z Turioi pospieszy najpierw do Elidy, stamtd do
Teb. Skoro za dosza go wie, e zosta skazany na mier i
konfiskat dbr i co si nigdy przedtem nie zdarzyo e lud
zmusi kapanw Eumolpidw, aby go oboyli kltw, e

wreszcie dla upamitnienia tekst tej kltwy, ryty na kamiennym

supie, wystawiono na widok publiczny odjecha do Sparty.
Stamtd toczy wojn, jak sam utrzymywa, nie przeciw ojczynie, lecz przeciw swoim wrogom, ktrzy byli zarazem wedle
niego nieprzyjacimi tej ojczyzny, bo chocia wiedzieli, e on
moe najwicej przysuy si krajowi, wygnali go przenoszc
zaspokojenie wasnej nienawici nad dobro publiczne. Przeto za
rad Alkibiadesa Lacedemoczycy sprzymierzyli si z krlem
perskim, potem obwarowali Dekelej w Attyce, obsadzili j zaog i trzymali Ateny w obleniu. Za jego te spraw skonili Jonie do odstpienia Ateczykw. W rezultacie Spartanie zaczli
wyranie bra gr w wojnie.
5. Lecz poczynania te raczej odstrczyy Spartan od Alkibiadesa, napeniajc ich obaw, ni uczyniy jego przyjacimi. Gdy
poznali bowiem znakomit we wszystkich dziedzinach biego
tego utalentowanego czowieka, ogarn ich strach, e kiedy
wiedziony mioci ojczyzny odstpi ich i odzyska wzgldy
u swoich. Postanowili wic szuka okazji zgadzenia go. Tego si
dugo przed Alkibiadesem ukry nie dao. By bowiem tak
bystry, e niepodobna byo go podej, zwaszcza jeli si mia
na bacznoci. Uda si wic do namiestnika krla Dariusza, Tyssafernesa. Wszed z nim w zay przyja, a poniewa widzia,
jak siy Ateczykw wrd sycylijskich niepowodze sabn i jak
Spartanie przeciwnie rosn w potg, najpierw porozumia
si przez porednikw z wodzem Pejsandrem, ktry sta z wojskiem na Samos, i napomkn mu o swym powrocie. Ten Pejsander by bowiem tych co i Alkibiades przekona, przewadze ludu
niechtny, stronnik arystokracji. Alkibiades zawidszy si na
nim, najpierw by przyjty przez wojsko dziki Trazybulosowi,
synowi Likosa, i obj dowdztwo na Samos, potem za
wstawiennictwem Teramenesa zapada uchwaa ludu, ktr zosta
do praw przywrcony i dziki ktrej otrzyma zaocznie naczeln
wadz wojskow wraz z Trazybulosem i Teramenesem. Za ich
dowdztwa sytuacja ulega takiej zmianie, e Spartanie, ktrzy si ju mieli za zwycizcw, przeraeni zabiegali
o pokj. Bo ich pi razy pobito na ldzie i trzy razy na morzu,
gdzie utracili 200 trjrzdowcw, ktre wrogowie zdobyli i zabrali. Alkibiades i tamci dwaj odzyskali Jonie, Hellespont, poza
tym wiele miast greckich, ktre le na wybrzeu trackim; z tych
szereg zdobyli, wrd nich Bizancjum, a nie mniej liczne
namow skonili do przymierza, bo agodnie postpowali z

pokonanymi. Przeto obadowani zdobycz, ze wzbogaconym

wojskiem przybyli do Aten, wielkich dokonawszy czynw.
6. Gdy cae miasto zeszo do Pireusu, aby ich powita, wszyscy tak bardzo pragnli zobaczy Alkibiadesa, e tumy cisny
si przy jego okrcie, jak gdyby tylko on jeden przyby. Ludzie
bowiem byli pewni, e zarwno minione klski jak i obecne
zwycistwa s jego dzieem. Tak wic siebie samych obciali
win i za utrat Sycylii, i za spartaskie triumfy, poniewa takiego czowieka wypdzili z kraju. Zdaje si, e mieli suszne
powody, by tak mniema. Odkd bowiem Alkibiades obj
dowdztwo nad wojskiem, wrogowie nie mogli mu sprosta ani
na ldzie ani na morzu. Kiedy zeszed na brzeg z okrtu, chocia
Teramenes i Trazybulos w tych samych dowodzili wojskiem
okolicznociach, co on, i przybyli razem do Pireusu, to jednak
cay tum szed tylko za nim i co byo dotychczas przywilejem
jedynie zwycizcw olimpijskich obdarzono go wiecami
laurowymi i wstgami. Alkibiades paczc przyjmowa oznaki
tak wielkiej yczliwoci rodakw, wspominajc dawn
zawzito. Kiedy przyby do miasta i gdy zwoano
zgromadzenie ludowe, przemwi tak, e nie znalaz si nikt na
tyle nieczuy, by nie zapaka nad jego losem i nie burzy si
przeciwko tym, co go wygnali z ojczyzny. Jakby to nie ten sam
lud wtedy paka, ktry go przedtem za witokradztwo skaza!
Majtek mu oficjalnie zwrcono, a ci sami Eumolpidzi, kapani,
ktrzy go wyklinali, musieli teraz kltw zdejmowa. Te za supy, na ktrych formua bya spisana, cinito w morze.
7. Ta rado Alkibiadesa nie trwaa dugo. Gdy mu ju bowiem wszystkie przyznano zaszczyty i caym pastwem tak
w czasie wojny jak i pokoju tylko jego wola miaa rzdzi, i gdy
sam wtedy zada, aby mu dodano dwch pomocnikw, Trazybulosa i Adejmantosa, i tego mu nie odmwiono, wyruszy z flot
do Azji, a e mu si niezbyt powiodo pod Kyme, znowu popad
w nieask. Mylano bowiem, e nie ma dla rzeczy niemoliwych, dlatego poczytywano mu za przewin kade niepowodzenie mwic, e to si sta musiao przez jego niedbao albo ze
zej woli. Tak si i wtedy zdarzyo. Oskarono go, e
przekupiony przez krla perskiego zaniecha zdobycia Kyme.
Tak wic myl, e najwikszym nieszczciem byo dla
wygrowane mniemanie innych o jego talentach i zdolnociach
bo bano si go nie mniej ni kochano sdzc, e podniecony
wielkimi sukcesami zapragn moe jedynowadztwa. Dlatego to

zaocznie odebrano mu to stanowisko i powierzono je komu

innemu. Alkibiades, skoro si o tym dowiedzia, nie chcia
wraca do ojczyzny, ale si uda do Paktu, tam umocni trzy
zamki: Ornos, Bisant i Neontichos, i zebrawszy oddzia wojska
pierwszy z Grekw wkroczy do Tracji, uwaajc, e bardziej
godzi si bogaci upem wzitym na barbarzycach ni na
Grekach. Z czego rosa tak jego sawa jak i bogactwo, a przy tym
wszed w wielk zayo z niektrymi krlami trackimi.
8. Przecie nie zdoa uciec od mioci ojczyzny. Gdy bowiem
wdz Ateczykw, Filokles, zakotwiczy sw flot u ujcia rzeki
Aigospotamoi, a niedaleko znajdowa si Lizander, wdz Spartan, w ktrych interesie leao przeciganie dziaa wojennych,
poniewa krl perski zaopatrywa ich w pienidze, podczas gdy
wyczerpanym Ateczykom pozostawaa ju tylko bro i statki,
Alkibiades popieszy do ateskiego wojska. Tam przemwi do
tumnie zebranych onierzy. Obiecywa, e jeeli zechc, zmusi
Lizandra do walki albo do proszenia o pokj. Spartanie
powiada nie chc starcia na morzu, bo si czuj pewniej na ldzie ni na okrtach. Dla niego jednak, jak mwi, nie
przedstawia adnej trudnoci skoni krla trackiego Seutesa, aby
Lizandra z wybrzea przepdzi. A wtedy nie pozostanie mu nic
innego, jak tylko bi si na morzu, albo w ogle walki zaniecha.
Filokles chocia rozumia, e tamten ma suszno, jednak propozycje odrzuci. Wiedzia bowiem, e po przyczeniu si Alkibiadesa on sam nie bdzie nic znaczy w wojsku i e jeli przedsiwzicie powiedzie si, nikt mu adnej zasugi nie przypisze,
natomiast w razie niepowodzenia wszyscy tylko jego okrzykn
winnym tej poraki. Odchodzc stamtd Alkibiades rzek: Poniewa sprzeciwiasz si zwycistwu ojczyzny, radz ci tylko,
aby nie kotwiczy floty blisko nieprzyjaciela, istnieje bowiem
niebezpieczestwo, e przez niekarno waszych onierzy
Lizander moe znale okazj do zadania wam klski". I nie
omyli si. Lizander bowiem, gdy tylko dowiedzia si przez
szpiegw, e Ateczycy tumnie zeszli na ld w poszukiwaniu
upu i e okrty pozostay prawie puste, nie zmarnowa
sposobnoci dziaania i tym atakiem pooy kres caej wojnie.
9. A Alkibiades po klsce Aten, nie czujc si do bezpiecznie na dawnym miejscu, schroni si za Propontyd w gb Tracji
w nadziei, e tam si najatwiej ukryje ze swymi bogactwami.
Omyli si. Trcy bowiem, gdy si zwiedzieli, e podruje z
wielk iloci pienidzy, urzdzili zasadzk. Zrabowali wszystko,

co wiz ze sob, samego jednak nie zdoali schwyta. Alkibiades

widzc, e wobec potgi Sparty nie ma dla niego bezpiecznego
miejsca w Grecji, przeprawi si do Azji do Farnabazosa, ktrego tak sobie zjedna uprzejmoci i ogad, e Pers nikogo nie
darzy wiksz przyjani. Da mu bowiem zamek o nazwie Grynium, we Frygii, skd Alkibiades otrzymywa dochd roczny
50 talentw. Nie zadowala ten los Alkibiadesa, nie mg te
cierpie, e Ateny pobite suy musz Lacedemoczykom. Na
wszystkie tedy sposoby przemyliwa nad oswobodzeniem
ojczyzny. Widzia jednak, e to nie moe si sta bez pomocy
krla perskiego, dlatego pragn go sobie uj i spodziewa si,
e atwo to osignie, jeli tylko znajdzie sposobno spotkania si
z nim. Wiedzia bowiem, e brat krla, Cyrus, potajemnie, z
pomoc Sparty przygotowuje przeciw niemu wojn, i sdzi, e
wyjawiajc to zyska wielk wdziczno.
10. Gdy snu takie plany i domaga si od Farnabazosa, aby go
wysa do krla, wtedy wanie Kritiasz i pozostali atescy tyrani
posali ludzi pewnych do Lizandra do Azji, zawiadamiajc go,
e dopki nie pozbdzie si Alkibiadesa, wszystko, co sam zarzdzi w Atenach, bdzie zagroone. Niech go zatem dosignie, jeeli yczy trwaoci wasnemu dzieu. Spartanin poruszony tym
zdecydowa si wtedy bardziej stanowczo nastawa na Farnabazosa i powiadomi go, co zamierzaj Lacedemoczycy przeciw
krlowi, jeeli im Alkibiades nie zostanie wydany ywy lub umary. Ugi si satrapa i wola zada gwat agodnoci ni narazi
interesy krla. Posa wic Susamitresa i Bagajosa z poleceniem
zgadzenia Alkibiadesa; by on bowiem we Frygii i gotowa si
wyruszy do krla. Ci dwaj potajemnie wydali polecenie zamordowania Alkibiadesa wieniakom w okolicy, gdzie przebywa. Oni
za, bojc si na uderzy zbrojnie, noc uoyli drwa dookoa
chaty, w ktrej spoczywa, i zapalili je, pragnc, aby ten, co do
ktrego nie wierzyli, e go mona pokona w walce wrcz, zgin
w pomieniach. Alkibiades za, gdy obudzi go huk poaru, chocia
mu miecz przedtem po cichu zabrano, porwa bro, ktr mia przy
sobie jego towarzysz. By z nim bowiem pewien znajomy Arkadyjczyk, ktry go nigdy nie chcia odstpi. Wzywajc tamtego,
aby szed za nim, co byo szat pod rk zebra i cisnwszy je
w ogie, przeszed pomienie. Barbarzycy widzc, e si wymkn z poaru, zabili go miotajc z dala pociski i gow jego zanieli do Farnabazosa. Ciao za, kobieta, ktra ya z Alkibiadesem, okrya sw kobiec szat i spalia w poncej chacie,
w ogniu, ktry mia ywego pochon.

Tak w wieku lat okoo czterdziestu doszed kresu ywota Alkibiades.

11. Temu czowiekowi, przez wszystkich prawie zniesawionemu, trzej bardzo powani historycy nie szczdz pochwa: Tukidydes, ktry mu by wspczesny, troch pniejszy Teopomp
i Timajos; nie wiem, jak to si dzieje, e ci dwaj ostatni, nader
skonni do obmowy, zgadzaj si akurat w pochwaach dla niego.
Bo powiedzieli o Alkibiadesie to wszystko, co dotd napisaem,
i to jeszcze dodali: Chocia urodzi si w Atenach, w miecie
penym przepychu, wszystkich przepychem i wietnoci przymiewa, a gdy wygnany stamtd przyby do Teb, tak przystosowa si do tamtejszych zamiowa, e mu nikt nie mg dorwna w wiczeniach fizycznych i pod wzgldem siy (albowiem
wszyscy Beotowie bardziej dbaj o krzepko ciaa ni o bystro umysu). Ten sam czowiek u Spartan, ktrzy nade wszystko ceni wytrwao, tak surowe narzuci sobie rygory, e prostot ycia i obyczajw przewysza wszystkich Lacedemoczykw. Gdy by u Trakw, ktrzy s pijacy i cakiem, w zmysowych rozrywkach pogreni, to i w tym take wrd nich przodowa; przybywszy do Persw, u ktrych najwiksz saw przynosi dobrze polowa i y w zbytku, tak naladowa ich obyczaje, e go sami Persowie niezmiernie podziwiali. W ten sposb
sprawia, e wrd jakiegokolwiek ludu przebywa, uchodzi za
najlepszego i wielk zyskiwa mio. Ale o nim do, przejdmy
do innych.

VIII. TRAZYBULOS
1. Trazybulos, syn Likosa, Ateczyk. Gdyby ocenia same
tylko zalety charakteru, bez uwzgldniania roli losu, nie wiem,
czy nie przyznabym Trazybulosowi pierwszestwa nad innymi.
Jedno jest pewne jeli chodzi o rzetelno, stao, wielkoduszno czy mio ojczyzny, nikogo nad niego nie przeo.
Wielu ludzi bowiem chciao, a tylko nieliczni mogli uwolni
ojczyzn od jednego tyrana, Trazybulosowi za udao si wyzwoli kraj z niewoli trzydziestu tyranw. Nie wiem jednak, dlaczego wielu przewyszao go saw, cho nikt nie growa nad
nim owymi zaletami. Ju w czasie wojny peloponeskiej Trazybulos dokona wielu czynw bez pomocy Alkibiadesa, Alkibiades
bez Trazybulosa nie zrobi nic, ale dziki jakiemu wrodzonemu
darowi wszystko umia uczyni swoj zasug. Sukcesy wojenne
s dzieem wodzw, onierzy i losu, poniewa w wirze walki
sytuacja zalena jest to od strategii wodza, to od losu bd od
mstwa walczcych. Tote susznie cz zasug odbiera wodzowi onierz, a wicej jeszcze los, i istotnie mona powiedzie,
e znaczy on wicej ni dowiadczenie wodza. Ale ten wspaniay
czyn jest zasug samego Trazybulosa. Kiedy trzydziestu tyranw, narzuconych przez Spart, uciskao Ateny, kiedy wypdzili
oni z ojczyzny wielu obywateli, ktrych w czasie wojny los
oszczdzi, wielu zamordowali, a najliczniejszym skonfiskowali
majtki i podzielili si nimi midzy sob Trazybulos nie tylko
pierwszy, ale pocztkowo i jedyny wypowiedzia wojn tyranom.
2. Kiedy bowiem zbieg do Fyle, najlepiej obwarowanej twierdzy Attyki, mia ze sob nie wicej ni trzydziestu oddanych
mu ludzi. Ta akcja staa si pocztkiem wyzwolenia mieszkacw Attyki, fundamentem wolnoci najsawniejszego pastwa.
Pocztkowo tyrani zlekcewayli Trazybulosa i jego sabe siy.
I to wanie lekcewaenie przynioso im zgub, a pogardzanemu
Trazybulosowi ocalenie; cigali go bowiem opieszale, dziki
czemu ludzie Trazybulosa, majc czas na przygotowania, wzrastali w siy. Z tego przestroga dla wszystkich: w czasie wojny
nie .mona nic lekceway, i nie bez powodu mwi si, e matka
czowieka ostronego rzadko pacze. Siy Trazybulosa nie wzrosy jednak tak, jak si tego spodziewa; ju w owych czasach
patrioci z wiksz odwag rozprawiali o wolnoci, ni o ni walczyli. Z Fyle przedosta si do Pireusu i obwarowa Munichi.

Dwukrotnie tyrani usiowali j zdoby, w kocu, sromotnie odparci, straciwszy bro i tabory, powrcili do Aten. Trazybulos
dziaa zarwno mdrze, jak i odwanie. Zabroni krzywdzi cofajcych si onierzy, uwaa bowiem, e sprawiedliwo wymaga, by wspobywatele wzajemnie si oszczdzali; dziki temu
nikt nie zosta ranny, chyba e sam sprowokowa walk. Trazybulos nie pozwoli zdziera ubra z polegych onierzy ani zabiera czegokolwiek z wyjtkiem broni, ktrej potrzebowa,
i ywnoci. W wygranej przez Trazybulosa bitwie poleg wdz
tyranw Kritiasz, ktry dzielnie stawia mu czoa.
3. Po jego mierci przyby na pomoc Ateczykom krl Sparty Pauzaniasz i doprowadzi do zawarcia pokoju midzy Trazybulosem a tymi, w ktrych posiadaniu byo miasto, na takich warunkach: prcz trzydziestu tyranw i dziesiciu ludzi, ktrzy
potem objli wadz i sprawowali swe funkcje z okruciestwem
nie mniejszym ni ich poprzednicy, nikt nie bdzie skazany na
wygnanie ani na konfiskat majtku, a rzdy w pastwie przejd, w rce ludu. Zasyn Trazybulos rwnie z tego, e po zawarciu pokoju, kiedy mia wielkie wpywy w pastwie, wyda
prawo, na mocy ktrego nie mona byo nikogo oskary ani
ukara za czyny przedtem popenione. Nazwano to amnesti
prawem zapomnienia. I nie tylko doprowadzi do tego, by
takie prawo zostao wydane, lecz take sprawi, e go przestrzegano. Kiedy bowiem cz jego towarzyszy wygnania uwaaa,
e naley wymordowa dawnych przeciwnikw, z ktrymi Trazybulos pojedna si na mocy ustawy, sprzeciwi si temu i dotrzyma obietnicy.
4. Za tak wielkie zasugi otrzyma od narodu wieniec z dwch
gazek drzewa oliwnego. A poniewa sprawia to mio obywateli, a nie wymg go si, nie dotkna go zawi i y w sawie. Susznie zatem postpi Pittakos, jeden z siedmiu mdrcw.
Kiedy mieszkacy Mityleny chcieli mu ofiarowa wiele tysicy
jugerw ziemi, powiedzia: Nie dawajcie mi, prosz, tego, czego
wielu mogoby zazdroci, a wikszo poda. Nie chc wicej
ni sto jugerw; bdzie to dowodem moich skromnych wymaga
i waszych dobrych chci. Trwae s bowiem mae dary, zbyt
bogate zwykle nietrwae". Tak i Trazybulosa zadowoli wieniec; nie pragn niczego wicej i uwaa, e nikt nie zosta bardziej od niego wyrniony. Niedugo potem jako wdz przyby
na czele floty do Cylicji. Poniewa nie byo noc do czujnych
stray, zamordowali go w jego wasnym namiocie barbarzycy,
ktrzy uczynili nocny wypad z miasta.

IX.

1. Konon Ateczyk rozpocz dziaalno polityczn podczas

wojny peloponeskiej; udzia jego w tej wojnie mia wielkie znaczenie, albowiem i piechot dowodzi, i jako dowdca floty dokona wielkich czynw na morzu. Dziki tym osigniciom spotkao go szczeglne wyrnienie: ot sam jeden zarzdza wszystkimi wyspami, a majc t wadz zaj Feraj. W jego rkach
byo take dowdztwo w ostatnim stadium wojny peloponeskiej,
kiedy to wojska Ateczykw rozgromi Lizander pod Aigospotamoi. Lecz w tej bitwie Konon nie bra udziau, i sprawa wzia
tym gorszy obrt; mia on bowiem dowiadczenie w sztuce wojennej i jako wdz dziaa przezornie. Tote w tych okolicznociach
nikt nie wtpi, e Ateczycy nie byliby ponieli owej klski,
gdyby Konon bra udzia w bitwie.
2. Kiedy za doszo do tego nieszczcia i Konon usysza, e
jego ojczyste miasto jest oblone, nie szuka miejsca, gdzie
mgby y bezpiecznie, lecz takiego, skd mgby nie pomoc
wspobywatelom. Uda si wic do Farnabazosa, satrapy Jonii
i Lidii, a zarazem zicia i krewnego krla. Z wielkim trudem
i naraajc si na niebezpieczestwa doprowadzi do tego, e
zyska u niego wielkie wpywy. Kiedy Spartanie po pokonaniu
Ateczykw nie zachowywali przymierza, jakie zawarli z Artakserksesem, lecz wysali Agezilaosa do Azji, aeby tam prowadzi wojn (ulegli tu gwnie wpywom Tyssafernesa, ktry nalea do zaufanych krla, lecz sprzeniewierzy si i zawar porozumienie ze Spartanami), powierzono gwne dowdztwo Farnabazosowi; w rzeczywistoci jednak wojskiem dowodzi Konon,
i on decydowa o wszystkich posuniciach. On to w znacznym
stopniu utrudnia dziaania wielkiemu wodzowi Agezilaosowi
i czsto niweczy jego plany. Byo te rzecz zupenie jasn, e
gdyby nie byo Konona, Agezilaos byby wydar krlowi Azj
a po Tauros. Kiedy Agezilaos zosta odwoany do ojczyzny przez
swoich wspobywateli, poniewa Beotowie i Ateczycy wypowiedzieli Spartanom wojn, Konon przebywa nadal wrd
dzw krlewskich i wszystkim im niemae zasugi oddawa.
3. Tyssafernes sprzeniewierzy si krlowi, ale Artakserkses
nie zdawa sobie z tego sprawy tak dobrze jak inni, Tyssafernes
bowiem dziki wielu znacznym przysugom, jakie wywiadczy

krlowi, cieszy si jego wzgldami, chocia ju nie by na jego

usugi. I nic dziwnego, e nieatwo byo przekona o tym krla,
ktry pamita, e z pomoc Tyssafernesa pokona swego brata
Cyrusa. Farnabazos wysa Konona do krla, aeby przedstawi
win Tyssafernesa. Kiedy Konon przyby, uda si zgodnie ze
zwyczajem Persw do chiliarchy Titraustesa, ktry zajmowa
drugie miejsce w pastwie po krlu, i owiadczy, e chce mwi
z krlem. Nikogo bowiem bez tej formalnoci do krla nie dopuszczano. Chiliarcha odpowiedzia Kononowi: Nie ma adnej
przeszkody, lecz zastanw si, czy wolisz rozmawia sam z krlem, czy te przedstawi spraw na pimie. Jeeli bowiem staniesz przed krlem, musisz zoy mu pokon wedug naszych
zwyczajw (nazywaj ten pokon proskynesis). Jeli jest to dla
ciebie przykre, zaatwisz spraw rwnie dobrze, jeeli j mnie
przedstawisz". Na to Konon odpowiedzia: Mnie osobicie nie
sprawia przykroci zoenie hodu krlowi w jakiejkolwiek formie, lecz obawiam si, czy nie bdzie to obraz dla moich wspobywateli, jeeli ja chocia przyszedem z pastwa, ktre przyzwyczaio si rozkazywa innym, zachowywa si bd raczej
zgodnie ze zwyczajami cudzoziemskimi, a nie naszymi". Wobec
tego przekaza mu swoje yczenia na pimie.
4. Kiedy krl pozna sytuacj, do tego stopnia uleg powadze
Konona, e i Tyssafernesa uzna za wroga, i Kononowi powierzy prowadzenie wojny ze Spart; pozwoli mu take, aeby
do zarzdzania finansami wybra sobie, kogo zechce. Konon
owiadczy, e ten wybr nie naley do niego, lecz do krla,
ktry zna najlepiej swoich ludzi, radzi jednak, aeby ten urzd
powierzy Farnabazosowi. Konon otrzyma tam obfite dary i zosta wysany nad morze, aeby zada okrtw wojennych od
mieszkacw Cypru, od Fenicjan i innych nad morzem mieszkajcych narodw oraz aeby przygotowa flot, przy ktrej pomocy mgby w roku nastpnym, latem, strzec morza. Przydzielono mu do pomocy Farnabazosa, jak sobie yczy. Gdy doniesiono o tym Spartanom, zaczli przygotowywa si bardzo
starannie do wojny, gdy przewidywali, e grozi im cisza rozprawa, anieli gdyby mieli walczy tylko z Persami, wiedzieli
bowiem, e wojskami krla dowodzi bdzie wdz dzielny i dowiadczony i e przyjdzie im walczy z tym, ktrego nie bd
mogli pokona ani strategi, ani si wojskow. Z t myl wystawili wielk flot. Wyruszyli pod wodz Pejsandra. Konon
uderzy na nich pod Knidos, rozgromi w wielkiej bitwie, zdoby
wiele okrtw, a mnstwo zatopi. Dziki temu zwycistwu wy-

zwoliy si nie tylko Ateny, lecz caa Grecja, ktra pozostawaa

pod panowaniem Sparty. Konon z czci okrtw przyby do
swej ojczyzny. Dooy stara, aeby odbudowano zburzone przez
Lizandra mury zarwno Pireusu jak i Aten, mieszkacom Aten
za ofiarowa pidziesit talentw, ktre otrzyma od Farnabazosa.
5. Stao si jednak z Kononem to, co zdarza si i innym
w powodzeniu okazywa mniejsz ostrono ni wrd przeciwnoci. Ot po odniesieniu zwycistwa nad flot peloponesk,
kiedy myla, e pomci krzywdy ojczyzny, zapragn dokona
czynw przekraczajcych jego moliwoci. Byy to jednak zamierzenia szlachetne i godne uznania, poniewa wola, by raczej
wzrosa potga jego ojczyzny ni krla perskiego. Kiedy bowiem
dziki owej bitwie pod Knidos zapewni sobie wielkie znaczenie
nie tylko wrd cudzoziemcw, lecz take u wszystkich pastw
greckich, zacz dziaa potajemnie, aeby Jonie i Eoli odzyska
dla Aten. Poniewa nie strzeono tajemnicy wystarczajco,
Tiribazos, namiestnik Sardes, wezwa Konona pod pozorem, e
chce go wysa do krla w wanej sprawie. Kiedy Konon
posuszny wezwaniu stawi si, wtrcono go do wizienia, w
ktrym pozostawa przez jaki czas". Std, jak przekazay
niektre rda, zosta odstawiony do krla do Persji i tam zgin.
Natomiast historyk Dejnon, do ktrego przekazw, jeli chodzi o
histori Persw, mam najwiksze zaufanie, podaje, e Konon
uciek; sam jednak ma wtpliwoci co do tego, czy stao si to z
wiedz, czy bez wiedzy Tiribazosa.

X. DION

1. Dion, syn Hipparinosa, z Syrakuz, pochodzi ze znakomitego

rodu. By on wmieszany w sprawy obu tyranw Dionizjuszw.
Starszy z nich bowiem mia za on Arystomach, siostr Diona,
i mia z ni dwch synw, Hipparinosa i Nizajosa, oraz dwie crki, Sofrozyn i Aret. Starsz z nich da za on synowi swojemu
Dionizjuszowi, temu samemu, ktremu przekaza po sobie
wadz, a drug, Aret Dionowi. Dion za poza
powinowactwem ze znakomitym rodem i oprcz gonego
imienia przodkw mia wiele osobistych zalet: by zdolny,
uprzejmy, peen najlepszych skonnoci, peen godnoci
osobistej, co bardzo ujmuje ludzi. Ponadto odziedziczy po ojcu
wielki majtek, ktry powikszy jeszcze dziki darom tyrana.
Darzy go zaufaniem Dionizjusz Starszy zarwno ze wzgldu na
jego charakter, jak i pokrewiestwo. Jakkolwiek bowiem
Dionowi nie podobao si okruciestwo Dionizjusza, dba jednak
o jego bezpieczestwo bardziej jeszcze ze wzgldu na swoj
rodzin (ni na siebie samego). W wielu wanych sprawach by
pomocny Dionizjuszowi, a ten liczy si bardzo z jego zdaniem,
chyba e w jakim wypadku odegraa wiksz rol ambicja
tyrana. Na czele wszystkich poselstw, ktre wymagay lepszej
reprezentacji, sta Dion. Przeprowadzajc sprawy skrupulatnie i
kierujc lojalnie, agodzi swoim taktownym postpowaniem
rozgos o okruciestwa tyrana. Kartagiczycy, kiedy Dion
przyby jako pose od Dionizjusza, patrzyli na niego z takim
podziwem, jakim nigdy ju nie darzyli nikogo z mwicych po grecku.
2. Nie uszo to uwagi Dionizjusza. Czu, jak wielk ma jego
autorytet obron w osobie Diona. Tote, gdy do Sycylii dotara
wie, e do Tarentu przyjecha Platon, Dionizjusz nie mg odmwi Dionowi poniewa ten paa wielk ochot usyszenia
filozofa i nie zaprosi Platona. Wyrazi wic zgod i z wielk
pomp sprowadzi Platona do Syrakuz. Dion odnosi si do niego
z takim podziwem i tak go polubi, e cakowicie powica mu
swj czas. Nie mniejsz sympati darzy Platon Diona. Wic te,
chocia tyran ciko go skrzywdzi (kaza go przecie sprzeda
jako niewolnika), powrci znw na Sycyli na usilne proby

Diona.
Tymczasem Dionizjusz zachorowa. Kiedy mu si pogarszao,
Dion zapyta lekarzy o stan jego zdrowia i zarazem prosi ich,
by mu otwarcie powiedzieli, gdyby tyranowi grozio jakie wiksze niebezpieczestwo; tumaczy to tym, e chce mwi z Dionizjuszem o podziale krlestwa, poniewa synowie jego siostry i
tyrana powinni uczestniczy w podziale. Lekarze nie zachowali
tego w tajemnicy i powtrzyli rozmow Dionizjuszowi-synowi.
Ten, zaniepokojony, zmusi lekarzy, by dali ojcu rodek
usypiajcy, aeby odebra Dionizjuszowi sposobno dziaania.
Chory po zayciu trucizny, upiony, zakoczy ycie.
3. Taki by pocztek wzajemnej niechci Diona i Dionizjuszasyna, pogbiajcej si w miar rozwoju wielu wydarze. Lecz
w pocztkach przez jaki czas trwaa midzy nimi udawana przyja; nawet kiedy Dion nie przestawa prosi Dionizjusza, by
wezwa Platona z Aten i skorzysta z jego rad, ten zgodzi si,
chcc do pewnego stopnia naladowa ojca. Rwnoczenie sprowadzi do Syrakuz historyka Filistosa, ktry sprzyja tak tyranowi, jak w ogle tyranii. Lecz o nim pisaem obszerniej w dziele
powiconym historykom greckim. Platon za mia taki wpyw
i tak oddziaywa swoj wymow na Dionizjusza, e namwi go,
by skoczy z tyrani i przywrci swobody Syrakuzaczykom.
Od tego zamiaru odwid go jednak Filistos, i Dionizjusz zacz
postpowa coraz okrutniej.
4. Kiedy Dionizjusz widzia, e Dion przewysza go zdolnociami, wpywami i popularnoci, zacz obawia si, aeby Dion
nie znalaz jakiej sposobnoci do zamachu na niego, o ile go
przy sobie zatrzyma, da mu wic trjrzdowiec, ktry mia go
odwie do Koryntu. Tumaczy, e robi to dla dobra ich obu,
aeby poniewa wzajemnie boj si siebie, ktry z nich
drugiemu nie zaszkodzi. Kiedy posuniecie to oburzyo wielu
ludzi i wzbudzio straszn niech do tyrana, Dionizjusz
zaadowa cay majtek Diona na okrt i odesa do niego. Chcia,
aeby tak powstaa opinia, e zrobi to nie kierowany nienawici
do Diona, lecz dla wasnego bezpieczestwa. Potem za, kiedy
si dowiedzia, e Dion zbiera na Peloponezie wojsko i ma
zamiar wszcz z nim wojn, on Diona, Aret, odda komu
innemu, a jego syna kaza wychowywa w taki sposb, aeby
pobaaniem pogry go w najniszych namitnociach. Tak
wic kiedy by maym chopcem, sprowadzano mu dziewczta,
pograno go w pijatykach i biesiadach i nie pozostawiano czasu
na wytrzewienie. Kiedy ojciec wrci do kraju, chopiec tak dalece

nie mg znie zmiany trybu ycia (mia bowiem przy sobie

wyznaczonych opiekunw, ktrych zadaniem byo odwie go od
poprzednio prowadzonego ycia), e rzuci si z pitra, i tak zgin.
5. Kiedy Dion przyby do Koryntu i zbieg tam rwnie Heraklides, wygnany przez tego Dionizjusza, zaczli wszelkimi
sposobami przygotowywa si do wojny. Lecz mao dokonali,
gdy wieloletni tyrani uwaano za wielk si. Dlatego te
nieliczni dali si namwi do uczestnictwa w niebezpiecznym
przedsiwziciu. Lecz Dion, polegajc nie tyle na swoim wojsku,
co liczc na nienawi do tyrana, peen otuchy wyruszy na
dwch handlowych okrtach, aeby uderzy na pastwo istniejce pidziesit lat, ktrego si stanowio: 500 okrtw wojennych, 10 000 konnicy i 100 000 piechoty i co wzbudzio podziw
u wszystkich narodw tak atwo pokona wroga, e w trzecim
dniu po przybyciu na Sycyli wkroczy do Syrakuz. Mona z tego
wnioskowa, e bezpieczna jest jedynie wadza oparta na yczliwym stosunku obywateli.
W tym czasie nie byo Dionizjusza w kraju, czeka na flot
w Italii liczc na to, e nikt bez wielkiej armii nie przyjdzie
do jego pastwa. Zawiody go te obliczenia, albowiem Dion przy
pomocy tych wanie ludzi, ktrzy byli pod wadz przeciwnika,
stumi zapdy krla i zaj ca t cz Sycylii, ktra bya pod
rzdami Dionizjusza; podobnie opanowa take Syrakuzy z wyjtkiem zamku i wyspy poczonej z miastem. W ten sposb
doprowadzi do tego, e tyran gotw by zawrze pokj na takich oto warunkach: Dion zatrzyma mia Sycyli, Dionizjusz
Itali, a Syrakuzy Apollokrates, ktrego Dion darzy najwikszym zaufaniem.
6. Zasza jednak nieoczekiwana zmiana po tak niespodziewanych wydarzeniach, bo los z waciw sobie zmiennoci zacz
pogra tego, ktrego niedawno wynis wysoko. Najpierw wykaza sw si na synu Diona, o ktrym wyej wspomniaem.
Kiedy bowiem Dion odzyska on, ktr oddano komu innemu,
a syna chcia nawrci z drogi zgubnej rozpusty ku dobremu
postpowaniu, spad na niego bolesny cios mier syna.
Nastpnie doszo do konfliktu midzy Dionem a Heraklidesem. Poniewa Dion nie dopuszcza go do wadzy, utworzy on
wasne stronnictwo; cieszy si nie mniejszym poparciem arystokracji, za ktrej zgod dowodzi flot (podczas gdy Dion sta na
czele piechoty). Nie znis tego Dion obojtnie. Przytoczy w
znany wiersz z drugiej ksigi Homera, zawierajcy myl, e nie
moe dobrze dzia si w pastwie, gdzie rzdzi wielu. Sowa te
wywoay wielk ku niemu niech, zdawao si bowiem, e zdra-

dzi si z tym, i chce skupi ca wadz w swych rkach. On

za nie stara! si zagodzi tej niechci ustpstwami, lecz usiowa przeama j surowymi rodkami i kiedy Heraklides przyby do Syrakuz, kaza go zabi.
7. Czyn ten wzbudzi oglne przeraenie, nikt ju bowiem po
zamordowaniu Heraklidesa nie czu si bezpieczny, Dion za pozbywszy si przeciwnika rozdzieli nader swobodnie pomidzy
onierzy majtki tych, o ktrych wiedzia, e s do niego wrogo
usposobieni. Wkrtce po rozdzieleniu tych majtkw szybko da
si odczu brak pienidzy, poniewa wydatki codzienne wzrastay; mona byo sign po rodki tylko do majtkw przyjaci. Skutek tego by taki, e kiedy Dion zjedna sobie onierzy,
straci przychylno arystokracji. Wobec tych trudnoci zaamywa si i nieprzywyky do tego, by o nim le mwiono, nie mg
obojtnie znosi zej opinii, jak mieli o nim ci, ktrzy niedawno
wynosili go pochwaami pod niebiosa. A poniewa wrd onierzy wytworzy si nastrj niechci do Diona, to i lud wypowiada si swobodniej i rozgasza, e tyrana nie naley znosi.
8. Kiedy Dion widzc sytuacj nie znajdowa sposobw opanowania jej i ba si jej skutkw, przyszed do niego pewien
Ateczyk, Kallikrates, ktry niegdy przyjecha z nim z Peloponezu na Sycyli, czowiek obrotny, przywyky do podstpw,
bez czci i wiary, i owiadczy, e z powodu niechci narodu
i nienawici onierzy tyran jest w wielkim niebezpieczestwie,
ktrego nie moe w aden sposb unikn, chyba e da polecenie komu z grona zaufanych, by udawa, e jest jego wrogiem;
jeeli znajdzie czowieka odpowiedniego, atwo pozna w ten sposb nastroje wszystkich i usunie przeciwnikw, poniewa jego
nieprzyjaciele wyjawi swoje uczucia wobec czowieka pornionego z wadc. Kiedy Dion uzna tak rad za dobr, sam Kallikrates podj si tej roli; naiwno nierozumnego Diona daa
mu bro do rki. Kallikrates zbiera sojusznikw, aeby zgadzi Diona, spotyka si z jego przeciwnikami i zwiza ich moc
przysigi. Poniewa wielu byo w to wtajemniczonych, sprawa
si wydaa i dosza do siostry Diona, Arystomachy, i do ony jego,
Arety. Przeraone kobiety spotkay si z Dionem, ktrego niebezpieczestwo przejo je niepokojem. On jednak twierdzi, e
Kallikrates nie przygotowuje na niego zasadzki, a to, co si
dzieje, jest zgodne z jego zaleceniami. Mimo to kobiety zaprowadziy Kallikratesa do wityni Prozerpiny i wymusiy na nim
przysig, e z jego strony nic Dionowi nie zagraa. Kallikratesa
nie tylko nie przestraszy religijny charakter zapewnienia, lecz
skoni go do przyspieszenia dziaania, ba si bowiem, by nie

wykryto jego planw przed ich zrealizowaniem.

9. Liczc si z tym, w najbliszy dzie witeczny, kiedy
Dion unikajc tumu pozostawa w domu i pooy si w grnym
pokoju, Kallikrates przekaza spiskowcom lepiej obwarowane
czci miasta, a dom Diona otoczy straami, ktre miay nie
odstpowa od drzwi; dowdztwo odda w rce ludzi pewnych,
okrt trjrzdowiec zaopatrzy w zbrojn zaog i odda swemu
bratu, Filostratosowi, ktremu rozkaza tak kry po porcie,
jak gdyby odbywa wiczenia z marynarzami. Przygotowa to
z myl, aeby w wypadku, gdyby los zawid jego plany, mg
uciec na okrcie i w ten sposb uratowa si. Spord swoich
stronnikw wybra kilku modych ludzi z Zakyntos, ktrzy wyrniali si zuchwaoci i ogromn si, i rozkaza im pj do
Diona bez broni, aeby si zdawao, e przychodz go odwiedzi.
Wpuszczono ich do domu, poniewa ich znano. A oni, jak tylko
przekroczyli prg i zamknli drzwi, napadli na lecego na ku
Diona i zaczli go wiza; powsta haas taki, e sycha byo
za drzwiami.
Oto na tym przykadzie atwo pozna, jak znienawidzona jest
tyrania o czym ju kilkakrotnie poprzednio mwiem i jak
godne poaowania jest ycie tych, ktrzy wol, eby si ich
bano ni eby darzono mioci. Przecie ju sami stranicy gdyby mu byli yczliwi, mogliby go byli ocali wyamujc drzwi,
poniewa napastnicy trzymali go ywego i domagali si broni
z zewntrz. Gdy nikt mu nie przychodzi z pomoc, pewien Syrakuzaczyk, Liko, poda przez okno miecz, ktrym Diona zamordowano.
10. Kiedy po dokonaniu zabjstwa tum wtargn, aeby go
zobaczy, nie orientujcy si w sytuacji zabili kilku ludzi uwaajc ich za winnych zbrodni. Szybko bowiem rozesza si pogoska, e uyto siy przeciwko Dionowi, i zbiego si wielu
ludzi, ktrym ten postpek si nie podoba. Oni to kierujc si
faszywymi podejrzeniami zabili niewinnych jako sprawcw
zbrodni. Kiedy rozesza si wie o mierci Diona, niezwykle
zmieniy si nastroje tumu; ci sami, ktrzy za ycia stale nazywali
go tyranem, teraz rozgaszali, e on wyzwoli ojczyzn i wypdzi tyrana. Nagle taki al zaj miejsce nienawici, e ludzie,
gdyby mogli, gotowi byli wasn krwi wykupi go z Acherontu.
Wic te pochowano go w miecie, w miejscu najbardziej
uczszczanym, na koszt pastwa, i uczczono pomnikiem
nagrobnym. Dion zgin majc okoo pidziesiciu piciu lat.
Byo to w cztery lata po jego powrocie z Peloponezu na Sycyli.

XI. IFIKRATES

1. Ifikrates, Ateczyk, zyska rozgos nie tyle dziki wielkim

czynom wojennym, ile dziki znajomoci sztuki wojskowej. Wodzem bowiem by tak znakomitym, e nie tylko porwnywano
go z wybitnymi ludmi jego czasw, lecz nawet nikogo z poprzednich pokole bardziej nie ceniono. Wiele czasu spdzi na
wojnie, czsto dowodzi armi, nigdy nie ponis klski z wasnej winy, a zwycistwa odnosi dziki dobrej taktyce; wielkie
znaczenie zyska te dziki temu, e wprowadzi wiele innowacji
i wiele ulepsze w dziedzinie wojskowoci. On to przecie zmieni uzbrojenie piechoty; zanim zosta wodzem, uywali onierze
ogromnych tarcz, krtkich wczni i maych mieczy, on za na
miejsce wielkiej tarczy wprowadzi ma zwan pelte (std pniej piechot nazywano peltastami), dziki czemu onierze byli sprawniejsi w ruchach i w starciach. Ponadto podwoi dugo
wczni i wprowadzi dusze miecze, zmieni take rodzaj pancerzy, zamiast dotychczasowych spajanych ze spiu wprowadzi
pancerze pcienne. Tym samym onierze mieli wiksz swobod
w walce, albowiem zastosowa uzbrojenie, ktre miao mniejszy
ciar, chronio ciao rwnie dobrze, a byo lekkie.
2. Prowadzi wojn z Trakami, przywrci na tron Seutesa,
sprzymierzeca Ateczykw. Dowodzc pod Koryntem, utrzymywa wojsko w takiej dyscyplinie, e nigdy nie byo w Grecji
armii lepiej wywiczonej i bardziej zdyscyplinowanej. Nadto doprowadzi do tego, i na dany przez dowdc sygna do walki
bez jego pomocy onierze tak ustawiali si w szyku, e mogo
si wydawa, jakoby kady z osobna zosta ustawiony przez dowiadczonego stratega. Przy pomocy tego wojska wyci w pie
oddzia Spartan, o czym gono mwiono w caej Grecji. Innym
razem w tej samej wojnie cae wojsko wrogw zmusi do
ucieczki, co przynioso mu wielki rozgos.
Kiedy Artakserkses zamierza wszcz wojn z krlem Egiptu, uprosi Ateczykw, aeby Ifikrates obj dowdztwo, chcia
bowiem powierzy mu oddziay najemne, ktre liczyy dwanacie
tysicy onierzy. Ifikrates wywiczy ich i doprowadzi do takiej
sprawnoci bojowej, e jak kiedy onierze Fabiusza w Rzymie,
tak wtedy onierze Ifikratesa cieszyli si najwiksz saw

u Grekw. On rwnie wyruszy na pomoc Lacedemoczykom

i odpar atak Epaminondasa, bo gdyby nie dotary wieci, e Ifikrates nadciga, Tebanie nie byliby odstpili od Sparty, pki by
jej nie zdobyli i nie spalili doszcztnie.
3. Ifikrates by czowiekiem wielkiego serca, imponujcej postawy i samym swym wygldem wzbudza szacunek, lecz jak
podaje Teopomp, by fizycznie saby i nie do wytrzymay na
trudy; cieszy si opini dobrego obywatela i czowieka wielkiej
uczciwoci, czego wielokrotnie da dowd, a szczeglnie jako
opiekun dzieci Macedoczyka Amyntasa. Kiedy bowiem Eurydyka, matka Perdikkasa i Filipa, po mierci Amyntasa zbiega
z synami do Ifikratesa, znalaza u niego opiek.
Doy pnej staroci cieszc si yczliwoci wspobywateli.
Raz tylko, podczas wojny sprzymierzonych, stan przed sdem
wesp z Timoteosem, lecz zosta uniewinniony. Pozostawi syna
Menesteosa, ktrego matk bya Traczynka, crka krla Kotysa.
Zapytywany, kogo ceni bardziej: matk czy ojca, odpowiedzia,
e matk. Poniewa ta odpowied zadziwia wszystkich,
wyjani: moje stanowisko jest suszne, albowiem dziki ojcu
jestem Trakiem, a dziki matce Ateczykiem".

XII. CHABRIAS

1. Chabrias Ateczyk. Jego take zaliczano do najznamienitszych wodzw, dokona bowiem wielu czynw godnych upamitnienia, szczeglnie jednak zasyn manewr, jaki zastosowa w bitwie pod Tebami, kiedy to przyby na pomoc Beotom. Skoro
opuciy go wojska najemne, w taki oto sposb podszed naczelnego wodza Agezilaosa, ktry by pewny zwycistwa: zabroni
pozostaym w szeregach onierzom rusza si z miejsca, rozkaza im oprze tarcze o kolano, nastawi wcznie i tak czeka
na atak wroga. Agezilaos, widzc nowy sposb walki, nie mia
odwagi ruszy naprzd i gosem trby odwoa swoich onierzy,
ktrzy ju ruszali do ataku. Manewr ten tak zasyn w caej Grecji, e Chabrias zada, by jego posg ustawiony przez Ateczykw na agorze, zosta wyrzebiony w takiej wanie pozie, jak
wtedy przyjli jego onierze. Std pniej wzi si zwyczaj, e
zawodnikw i artystw przedstawiano we wznoszonych im posgach w takiej postawie, w jakiej odnieli zwycistwo.
2. Chabrias prowadzi wiele wojen w Europie jako wdz Ateczykw, w Egipcie za prowadzi wojn na wasn rk pospieszy na pomoc Nektenebisowi i osadzi go na tronie. Walczy
rwnie na Cyprze, ale tam zosta przez Ateczykw oficjalnie
przydzielony do pomocy Euagorasowi. Nie wycofa si z wyspy,
zanim jej caej nie podbi, co przynioso wielk saw Ateczykom.
Tymczasem wybucha wojna midzy Egiptem a Persami.
Ateczycy byli sprzymierzeni z Artakserksesem, Spartanie za z
Egiptem, z czego Agezilaos, krl Sparty, cign wielkie zyski.
Widzc to Chabrias, poniewa w niczym nie chcia by gorszy od
Agezilaosa, z wasnej woli pospieszy na pomoc Egipcjanom i obj
dowdztwo nad ich flot, wojska za piesze prowadzi Agezilaos.
3. Wtedy namiestnicy krla perskiego wysali do Aten posw ze
skarg na Chabriasa, i prowadzi wojn po stronie Egiptu, przeciwko krlowi perskiemu. Ateczycy wyznaczyli
Chabriasowi termin powrotu i zagrozili, e jeli w oznaczonym
czasie nie powrci do ojczyzny, zostanie skazany na kar
mierci. Otrzymawszy tak wiadomo, Chabrias wrci do Aten,
ale nie zabawi tam duej, ni to byo konieczne.

Niechtnie bowiem przebywa wrd ziomkw, poniewa y

wystawnie, a ponadto dogadza swoim zachciankom, tak e nie
mg unikn ludzkiej zawici. Jest to bowiem wsplna wada
duych i wolnych pastw, e zawi jest w nich nieodczn
towarzyszk sawy i ludzie chtnie szkodz tym, ktrzy za bardzo
si wybijaj. Biedota take wrogo patrzy na cudze bogactwo. Tote
Chabrias w miar moliwoci jak najczciej przebywa poza
Atenami. Zreszt nie tylko on je chtnie opuszcza, robili to prawie
wszyscy wybitniejsi ludzie w pastwie. Uwaali bowiem, e im
czciej schodzi bd z oczu swym ziomkom, tym mniej naraeni
bd na zawi. I dlatego Konon mieszka gwnie na Cyprze,
Ifikrates w Tracji, Timoteos na wyspie Lesbos, a Chares w Sigeum.
Wprawdzie Chares rni si od nich postpowaniem i obyczajami,
by jednak w Atenach szanowany i wpywowy.
4. Chabrias zgin w wojnie ze sprzymierzecami w takich
oto okolicznociach: gdy Ateczycy oblegali Chios, Chabrias by
wprawdzie na okrcie osob prywatn, ale autorytetem przewysza wszystkich tych, ktrzy sprawowali wadz, i onierze czciej mieli oczy zwrcone na niego ni na dowdcw. To wanie
przyspieszyo jego mier. Sam cign na siebie zgub, gdy
chcc pierwszy wedrze si do portu kaza sternikowi skierowa tam okrt. Dosta si wprawdzie do portu, ale pozostae
okrty nie popyny za nim, na skutek czego zosta otoczony
przez wrogw; walczy dzielnie, lecz okrt przedziurawiony dziobem drugiego okrtu zacz ton. Chabrias, chocia mg si
jeszcze uratowa, gdyby skoczy w morze (poniewa w pobliu
bya flota ateska, ktra miaa ratowa toncych), wola jednak
zgin ni odrzuciwszy bro opuci okrt, na ktrym pyn.
Inni nie chcieli tak postpi i wpaw dotarli do bezpiecznego
miejsca. A Chabrias przekonany, e lepsza jest zaszczytna mier
ni ycie okryte hab, zgin w walce wrcz od broni wroga.

XIII. TIMOTEOS

1. Timoteos, syn Konona, Ateczyk, po ojcu odziedziczon

saw pomnoy wieloma osobistymi zasugami. By to czowiek
wymowny, energiczny, pracowity, biegy w sztuce wojennej i nie
mniej dowiadczony w zarzdzaniu pastwem. Dokona wielu
sawnych czynw, ale najgoniejsze s nastpujce: pokona
w wojnie mieszkacw Olintu i Bizancjum; zdoby Samos i chocia podczas poprzedniej wojny Ateczycy na oblenie Samos
wydali 1200 talentw, on przywrci narodowi swemu wysp
nie naraajc pastwa na adne wydatki; prowadzi wojn z Kotysem i od niego, ze zdobyczy, wnis do skarbu pastwa 1200
talentw; uwolni oblone Kyzikos; wyruszy wraz z Agezilaosem na pomoc Ariobarzanesowi. Chocia Agezilaos przyj od
Ariobarzanesa pewn sum pienidzy, Timoteos wola, by obywatele jego wzbogacili si w ziemi i miasta niby mia przyj
nagrod, ktrej cz mgby zabra dla siebie; otrzyma wic
Kritot i Sestos.
2. On take jako dowdca floty opyn Peloponez, zniszczy
Lakoni, rozgromi flot Spartan, Korkyr zagarn pod panowanie Ateczykw, pozyska jako sprzymierzecw mieszkacw Epiru, Atamanw, Chaonw i wszystkie ludy mieszkajce
w tej czci wybrzea. Dziki temu Spartanie zaniechali dugoletniego sporu i dobrowolnie ustpili Ateczykom pierwszestwa
w panowaniu na morzu, a pokj zawarli na takich warunkach,
e Ateczycy przejli hegemoni na morzu. Zwycistwo to tak
napenio Ateczykw radoci, e wtedy po raz pierwszy wznieli na koszt pastwa otarze bogini Pokoju, ustawiono te dla
niej st ofiarny. Aeby za przetrwaa pami Timoteosa, ustawiono na agorze jego posg na koszt pastwa. Takie wyrnienie eby nard, kiedy ju uczci posgiem ojca, przyzna
ten zaszczyt take synowi spotkao do tej pory tylko jego
jednego. Tak nowy posg postawiony obok dawnego odwiey
pami o ojcu.
3. Kiedy Timoteos by ju w podeszym wieku i wycofa si
z dziaalnoci pastwowej, ze wszystkich stron zacza Ateczykom zagraa wojna. Odpada wwczas wyspa Samos, sprzeniewierzy si Hellespont, a Filip Macedoski, ju wtedy potny,

mia grone wobec Aten zamiary. Chocia wysano przeciwko

niemu Chareta, uwaano, e nie bardzo mona liczy na jego
obron, i powoano na wodza Menesteosa, syna Ifikratesa, zicia
Timoteosa. Zapada decyzja, aeby on wyruszy na wojn. Dodano mu jako doradcw dwch ludzi wyrniajcych si dowiadczeniem i rozumem: ojca Ifikratesa i tecia Timoteosa,
poniewa cieszyli si tak powag, e pokadano w nich wielk
nadziej, i dziki nim da si odzyska to, co utracono. Gdy
wyruszyli na Samos i gdy Chares take (dowiedziawszy si o ich
przybyciu, aeby si nie wydawao, e podjto jak akcj poza
nim) skierowa tam swoje oddziay, nadcigna wielka burza,
gdy ju zbliali si do wyspy. Obydwaj starzy wodzowie uznali
za stosowne unikn jej i zatrzymali flot. Chares jednak lekkomylnie nie liczy si z dowiadczeniem starszych, lecz jakby
w jego rkach by bieg rzeczy, dotar do celu; wysa te posaca do Timoteosa i Ifikratesa, aeby podyli za nim.
Nie powiodo mu si, straci mnstwo okrtw i wycofa si
na miejsce, z ktrego wyruszy. Wysa te do Aten oficjalne
pismo donoszc, e dla niego byo spraw atw zajcie Samos,
tylko e opucili go Timoteos i Ifikrates. Ateczycy nard surowy, podejrzliwy, chwiejny, nieyczliwy i zawistny, gdy chodzio o wpywy odwoali obu do kraju. Oskarono ich o zdrad.
W wyniku tego procesu skazano Timoteosa i naznaczono mu
grzywn w wysokoci stu talentw. Peen niechci do niewdzicznego pastwa przenis si do Chalkidy.
4. Po jego mierci, poniewa Ateczycy aowali wydanego
wyroku, zmniejszyli wysoko grzywny do jednej dziesitej i sum t kazali wpaci Kononowi, synowi Timoteosa, na odbudow
pewnej czci murw. Wida w tym wyranie zmienno losu, te
same mury bowiem, ktre odbudowa Konon-dziad z upw zdobytych na nieprzyjacielu, wnuk musia naprawia wasnym kosztem ku najwikszej habie rodziny.
Jak mdre i pene umiaru byo ycie Timoteosa mgbym
przytoczy wiele dowodw, lecz zadowol si jednym, poniewa
z niego atwo bdzie mona wywnioskowa, jak drogi by swoim
bliskim. Ot, kiedy by jeszcze bardzo mody, wytoczono mu
w Atenach proces; wwczas aeby go broni, przybyli nie tylko
jego przyjaciele i ludzie zwizani z nim osobicie prawami gocinnoci, lecz znalaz si wrd nich take sam Jazon, tyran Tesalii, czowiek posiadajcy wwczas ogromne znaczenie. Ten,
chocia w swej ojczynie nie czu si bezpieczny bez stray przybocznej, do Aten przyjecha bez adnej osony. Tak bardzo ceni
swego przyjaciela, z ktrym czyy go zwizki gocinnoci, e

wola narazi si na niebezpieczestwo, anieli zawie Timoteosa,

kiedy ten walczy o swe dobre imi. A jednak potem Timoteos
na rozkaz wadz prowadzi wojn przeciwko Jazonowi, uwaajc,
e prawa gocinnoci nie tak s wite jak prawa ojczyzny.
Byy to czasy ostatnich wielkich wodzw ateskich: Ifikratesa,
Chabriasa, Timoteosa. Po ich mierci nie byo ju wodza zasugujcego na pami.

XIV. DATAMES

1. Datames, syn Kamisaresa z Karii i Skitissy, nalea najpierw do oddziau onierzy, ktrzy strzegli paacu krla Artakserksesa. Ojciec jego, Kamisares, dziki temu, e okaza si waleczny i energiczny podczas wojny, a w wielu okolicznociach
da dowd wiernoci wobec krla, otrzyma zarzd nad przylegajc do Kappadocji czci Cylicji, ktr zamieszkiwali Leukosyrowie. Datames penic sub wojskow da si pozna, jaki jest,
w wojnie, ktr krl prowadzi z Kaduzyjczykami. Wtedy to (chocia zgino wiele tysicy onierzy krlewskiej armii) dziki swej
taktyce pooy wielkie zasugi. Dlatego te, gdy Kamisares zgin
w tej wojnie, Datamesowi przekazano po ojcu zarzd prowincji.
2. Nie mniejsze mstwo wykaza pniej, gdy Autofrodates
z rozkazu krlewskiego nka wojn tych, ktrzy wypowiedzieli
posuszestwo krlowi. Za spraw Datamesa nieprzyjaciel, ktry
ju wdar si do obozu, zosta rozgromiony i reszta wojska krlewskiego ocalaa; dlatego te zaczto mu powierza powaniejsze
sprawy. By w tym czasie wadc Paflagonii Tuys; pochodzi on
ze starego rodu, wywodzi si bowiem od owego Pylaimenesa,
ktrego, jak opowiada Homer, zabi Patrokles w wojnie trojaskiej. Nie by on posuszny wspomnianemu wyej krlowi, dlatego ten postanowi nka go wojn, a dowdztwo w niej powierzy
Datamesowi, ktry by krewnym Paflagoczyka, byli bowiem
stryjecznymi brami. Przez wzgld na to Datames chcia wpierw
Tuysa wybada, aeby bez uycia broni nakoni krewnego do
ulegoci. Kiedy przyby tam bez stray, uwaajc, e nie ma powodu obawia si zasadzki ze strony przyjaciela, omal nie zgin,
Tuys bowiem chcia go potajemnie zgadzi. Datamesowi towarzyszya matka, ciotka Tuysa. Ona to dowiedziaa si, na co si zanosi, i przestrzega syna. Datames uciek, unikajc w ten sposb
niebezpieczestwa, i wypowiedzia wojn Tuysowi. Chocia w tej
sytuacji opuci go Ariobarzanes, namiestnik Lidii, Jonii i caej
Frygii, Datames wytrwa w zamiarach i wzi do niewoli Tuysa
wraz z on i dziemi.
3. Postara si, aeby wiadomo o tym nie dotara do krla
przed jego przybyciem. Uda si wic, o czym nikt nie wiedzia,

na miejsce, gdzie przebywa krl, i nastpnego dnia ubra Tuysa,

czowieka o olbrzymim wzrocie i strasznym wygldzie gdy
mia czarn skr, dugie wosy i ogromn brod w najwspanialszy strj, taki jaki nosili satrapowie krlewscy, kaza take
przybra go w acuch i zote naramiennice oraz w inne dodatki
stroju krlewskiego, sam za majc na sobie gruby chiton i wiejsk, podwjnie zoon chlajn a na gowie myliwski kaptur,
trzymajc w prawej rce pa, w lewej powrz, pdzi tak przed
sob zwizanego Tuysa, jakby prowadzi schwytane dzikie zwierz. Kiedy wszyscy przygldali si mu z powodu tego niezwykego
przebrania i zmienionego wygldu, gdy powstao wielkie zbiegowisko, znalaz si kto, kto rozpozna Tuysa i zawiadomi krla.
Ten najpierw nie uwierzy i wysa Farnabazosa, aeby si sam
przekona. Gdy od niego dowiedzia si, co zaszo, kaza ich natychmiast dopuci do siebie. Ucieszyo go bardzo i osignicie
Datamesa, i przebranie, lecz przede wszystkim to, e dosta si
w jego rce niespodziewanie krl tak sawny. Wynagrodzi wic
hojnie Datamesa, a nastpnie wyprawi go do wojska, ktre zacigano wtedy pod wodz Farnabazosa i Titraustesa na wojn
z Egiptem; przykaza, aeby Datames mia wadz na rwni z nimi. Pniej za, kiedy krl odwoa Farnabazosa, Datamesowi
powierzono naczelne dowdztwo.
4. Kiedy z caym zapaem zbiera wojsko i przygotowywa
wypraw do Egiptu, dorczono mu nagle list od krla, aeby uderzy na Aspisa, ktry panowa w Kataonii, kraju lecym za Cylicj na pograniczu Kappadocji. Aspis bowiem, ktry mieszka
w okolicy grzystej i zabezpieczonej twierdzami, nie tylko nie
ulega wadzy krla, ale niepokoi ssiednie kraje i grabi to, comiao by dostarczone krlowi.
Datames, chocia znajdowa si daleko od tych okolic i chocia odrywano go od waniejszej sprawy, uwaa jednak, e powinien by posuszny woli krla. Wsiad wic na okrt zabierajc
z sob niewielu, lecz dzielnych ludzi; uwaa, e atwiej z maym
oddziaem zwyciy wroga nie spodziewajcego si napaci, anieli
przygotowanego na to z wielk armi. Dopyn wic do Cylicji, wysiad na ld, skd maszerujc dniem i noc przeszed Tauros, i dotar do celu. Zacz si rozpytywa, w jakich stronach
przebywa Aspis. Dowiedzia si, e niedaleko i e wybra si na
polowanie. Kiedy przeprowadza te wywiady, poznano powd
jego przybycia, Aspis wic zacz przygotowywa Pizydw i swoich onierzy do ataku. Usyszawszy o tym Datames chwyci za
bro, rozkaza swoim ludziom i za sob i spiwszy konia natar
na nieprzyjaciela. Aspis, widzc z dala ruszajcego w jego kie-

runku, przestraszy si i podda rezygnujc z dalszego stawiania

oporu. Datames przekaza go Mitrydatesowi, ktry mia go w
wizach doprowadzi do krla.
5. Kiedy si to dziao, Artakserkses uwiadamiajc sobie, od
jak wanej wojny oderwa gwnego wodza dla niewiele znaczcej sprawy, sam sobie robic wyrzuty, wyprawi do wojska do
Akki posaca z poleceniem, aeby Datames nie oddala si od
onierzy; przypuszcza bowiem, e on w ogle jeszcze nie wyruszy. Zanim posaniec dotar do celu, spotka w drodze ludzi,
ktrzy prowadzili Aspisa. Chocia t szybkoci dziaania
zaskarbi sobie Datames wielk przychylno krla, tym samym
jednak cign na siebie nie mniejsz zawi dworzan, poniewa
widzieli, e on jeden zaczyna by ceniony bardziej ni oni
wszyscy. Dlatego te wsplnie uknuli spisek, aeby go zgadzi.
Donis o tym Datamesowi jego przyjaciel, skarbnik krlewski
Pandantes w licie, w ktrym go ostrzeg, e znajdzie si w
wielkim niebezpieczestwie, jeli co si nie powiedzie w
wojnie, ktr prowadzi w Egipcie. Pisa te, e ley w naturze
wadcw, i niepowodzenia przypisuj drugim, a wydarzenia
pomylne wasnemu szczciu, dlatego atwo daj si
nakoni, by zgubi tych, o ktrych dowiedz si, e kierowane
przez nich sprawy nie powiody si. Pisa te, e Datames
znajdzie si o tyle w gorszym pooeniu, e jego najbardziej
zacitymi wrogami s ludzie, ktrzy maj wpyw na
krla. Datames zapoznawszy si z treci listu, ju po przybyciu
do wojska do Akki, postanowi odstpi krla, poniewa wiedzia
dobrze, e sowa te s prawdziwe. Nie uczyni jednak nic takiego,
co byoby niezgodne z waciw mu uczciwoci, powierzy po
prostu dowdztwo nad wojskiem Mandroklesowi z Magnezji,
a sam ruszy ze swoimi ludmi do Kappadocji i zaj ssiedni
Paflagoni, ukrywajc swoje zamiary. Potajemnie zawar przymierze z Ariobarzanesem, zgromadzi wojsko i warowne miasta
odda pod stra swoim oddziaom.
6. Lecz z powodu pory zimowej przygotowania te przebiegay
nie do pomylnie. Datames posysza, e Pizydowie gotuj
przeciwko niemu jakie oddziay, wysa wic tam swojego syna,
Arsidaiosa, z oddziaem onierzy. Modzieniec zgin w bitwie,
wyruszy wic sam z niewielkim wojskiem, nie zdradzajc si, jaki
go cios dotkn, chcia bowiem dopa nieprzyjaciela, zanim wiadomo o niepowodzeniu dojdzie do jego ludzi, aeby onierze
nie upadli na duchu dowiedziawszy si o mierci jego syna. Przyby do celu i rozoy obz w miejscach tak wybranych, e prze-

waajca liczba wrogw nie moga go otoczy ani te przeszkodzi

mu w swobodnym natarciu. By z Datamesem jego te,
Mitrobarzanes, dowdca jazdy. Ten zwtpi w powodzenie zicia i
zbieg do nieprzyjaci. Gdy to usysza Datames, zrozumia, e
jeli dojdzie do wojska wiadomo, i opuci go tak bliski
czowiek, inni pjd za tym przykadem. Rozgosi wic, e
Mitrobarzanes wyruszy z jego rozkazu udajc zbiega, aeby atwiej
zosta przyjty i mg wymordowa nieprzyjaci; dlatego nie
mona go opuszcza i wszyscy musz natychmiast i za nim.
Jeeli podejm energiczne dziaania mwi wytworzy si taka
sytuacja, e wrogowie nie bd mogli stawia oporu, poniewa
zostan zaatakowani i w obrbie umocnie, i poza nimi. Plan ten
przyjto, Datames poprowadzi wojsko i szed lad w lad za
Mitrobarzanesem, a jak tylko ten przedosta si do wrogw,
Datames rozkaza ruszy do ataku. Pizydowie przeraeni nagym
obrotem sprawy doszli do przekonania, e to zbiegowie podstpnie
i zgodnie z jakim planem do tego doprowadzili, aeby znalazszy
si wrd nich, mogli sta si sprawcami wikszej klski. Na nich
wic najpierw uderzyli. Ci znw, poniewa nie orientowali si, co
si dzieje i dlaczego to robi, zmuszeni zostali do walki z tymi, do
ktrych przeszli, i zmuszeni do zatrzymania si przez tych, ktrych
opucili, a poniewa nie oszczdzali ich ani jedni ani drudzy,
szybko ich pozabijano. Na pozostaych Pizydw uderzy Datames.
Rozbi ich w pierwszym natarciu, rzuci si w pocig za
uciekajcymi, wielu zabi i zdoby obz wrogw. Dziki takiej
taktyce rwnoczenie i zdrajcw zniszczy, i wroga rozgromi, i
plany majce na celu jego zgub odwrci na swoj korzy. Nie
czytaem nigdy o sprytniejszym pomyle jakiegokolwiek wodza ani
te o szybszym przeprowadzeniu akcji.
7. Opuci jednak Datamesa jego najstarszy syn, Sizinas: przeszed on na stron krla Artakserksesa i donis mu, i Datames
od niego odstpi. Artakserkses wstrznity t wiadomoci, poniewa zdawa sobie spraw, e ma do czynienia z czowiekiem
dzielnym i energicznym, ktry zwyk by najpierw przemyle
wszystko, zanim przystpi do dziaania, a dopiero po przemyleniu way si na przeprowadzenie planu, wysa do Kappadocji
Autofrodatesa. Aeby ten nie mg tam wkroczy, Datames usiowa zaj wwz stanowicy wejcie do Cylicji. Lecz nie
zdoa tak szybko cign wojsk. Zmuszony wic do odstpienia
od tego zamiaru, z zastpem, jaki udao mu si zgromadzi,
wybra takie miejsce, e wrogowie ani nie byli w stanie go
osaczy, ani nie mogli przej mimo, eby nie znale si w

niebezpiecznej sytuacji, a jeliby nawet chcieli stoczy walk,

niewielkie straty mogaby wyrzdzi znaczna sia wrogw jego
garstce onierzy.
8. Chocia Autofrodates zdawa sobie spraw z sytuacji, wola
natychmiast doprowadzi do starcia ni wycofa si z tak wielk
armi albo dugo siedzie w jednym miejscu. Mia on 20 000
konnicy cudzioziemcw, 100 000 onierzy pieszych, ktrych oni
nazywaj Kardakami, i 3000 takich samych procarzy. Oprcz
tego 8000 Kappadocyjczykw, 10 000 onierzy z Armenii, 5000
z Paflagonii, 10 000 z Frygii, 5000 z Lidii, prawie 3000
Aspendw i Pizydw, 2000 Cylijczykw i tyle Kapcjanw;
ponadto 3000 najemnikw greckich i ca mas lekkozbrojnych.
Wobec takiej armii ca nadziej pokada Datames w samym
sobie i w terenie, nie mia przecie nawet dwudziestej czci
armii nieprzyjaciela. Ufajc tej sytuacji stoczy bitw i zabi
wiele tysicy wrogw, podczas gdy z jego wojska pado nie
wicej ni tysic ludzi. Z tej okazji nastpnego dnia, w miejscu
gdzie stoczono bitw, ustawi tropaion jako znak zwycistwa.
Zwinwszy obz ruszy w drog; stale ze wszystkich walk
wychodzi zwycisko, chocia mia mniejsze ni przeciwnik
wojsko, poniewa nigdy nie decydowaby si na potyczk, gdyby
wpierw nie zamkn nieprzyjaciela w wskich przejciach; okazja
taka nadarzaa si czsto, gdy zna dobrze okolic i chytrze
obmyla plan dziaania. Autofrodates widzc, e prowadzona
wojna przynosi wiksze klski krlowi ni wrogom, zachca
Datamesa do zawarcia pokoju i przyjani, aeby odzyska wzgldy
krla. Datames, chocia przypuszcza, e zgoda ta nie bdzie
trwaa, jednak propozycj przyj i powiedzia, e wyle posw do
Artakserksesa. Tak pooono kres wojnie, ktr Artakserkses
wszcz przeciwko Datamesowi. Autofrodates wrci do Frygii.
9. Lecz krl, poniewa opanowaa go nieubagana nienawi
do Datamesa, kiedy zorientowa si, e nie moe go pognbi
w wojnie, stara si zgadzi go podstpnie. Datames unikn zasadzki wiele razy. Tak na przykad, kiedy mu doniesiono, e s
w gronie jego przyjaci ludzie, ktrzy przygotowuj na niego
zamach, chcia sam si przekona, czy donos ten zawiera prawd,
czy jest faszywy (uwaa bowiem, e ani nie naley zbytnio temu
wierzy, ani lekceway sprawy, poniewa donosicielami byli
przeciwnicy tamtych). Uda si wic na miejsce, gdzie jak mu
powiedziano w drodze bdzie przygotowana zasadzka. Lecz wybra czowieka, ktry by do niego bardzo podobny i wzrostem
i budow, da mu swoje ubranie i kaza i w tym miejscu, ktre

zazwyczaj on w szeregach zajmowa. Sam w ubraniu i uzbrojeniu

zwykego onierza zacz maszerowa osonity stra przyboczn. Gdy oddzia przyszed na wskazane miejsce, spiskowcy, zmyleni wskutek zmiany miejsca w sz{ku i zmiany ubioru, uderzyli
na podstawionego onierza. Datames z gry uprzedzi tych, ktrzy szli z nim, aeby gotowi byli robi to wszystko, co zobacz,
e on robi. Ot, jak tylko zobaczy nadbiegajcych z rnych
stron spiskowcw, rzuci w nich pociski, reszta posza za jego
przykadem i spiskowcy, zanim mogli dotrze do tego, ktrego
chcieli zaatakowa, padli ugodzeni pociskami.
10. A jednak ten tak przebiegy czowiek zosta wreszcie ujty
podstpem przez Mitrydatesa, syna Ariobarzanesa. Obieca on
krlowi, e zabije Datamesa, jeeli krl pozostawi mu swobod
dziaania i na potwierdzenie tego zwyczajem Persw poda
mu prawic. Uzyskawszy zgod krla zgromadzi wojsko i zawar
przymierze z Datamesem nie widzc si z nim osobicie: nastpnie
nka najazdami prowincje krla, zdobywa zamki obronne i zagarnia upy, ktre czciowo rozdziela midzy swoich ludzi, czciowo odsya do Datamesa; podobnie take odda mu kilka zamkw obronnych. Postpujc tak przez duszy czas, utwierdzi
Datamesa w przekonaniu, e rozpocz z krlem nie koczc si
wojn, tym bardziej e ani nie proponowa mu przeprowadzenia
rozmowy, ani nie stara si z nim zobaczy, by nie wzbudzi podejrzenia, e dziaa podstpnie. Bez kontaktu osobistego utrzymywa z nim przyjazne stosunki, tak e si wydawao, i cz
ich nie wzajemnie wywiadczane przysugi, lecz wsplna nienawi do krla.
11. Gdy Mitrydates uwaa, e ju si dostatecznie zabezpieczy, zawiadomi Datamesa, e nadesza pora, by dokona czynw
wikszych i wszcz wojn z samym krlem, i aeby w tej sprawie, jeeli uzna za waciwe, przyszed na rozmow tam, gdzie
sam zechce. Doszedszy do porozumienia wyznaczono czas odbycia
rozmowy i miejsce spotkania. Kilka dni przed terminem przyszed
tam Mitrydates z pewnym czowiekiem, ktrego darzy najwikszym zaufaniem, i w bardzo wielu miejscach zakopa po jednym
mieczu, a miejsca te dokadnie naznaczy. W dniu rozmowy kady
z nich wysya swoich ludzi, ktrzy mieli zbada teren i kadego
z nich zrewidowa; po czym spotkali si.
Gdy spdziwszy troch czasu na rozmowie rozeszli si w przeciwnych kierunkach, a Datames ju si oddali, Mitrydates, nie
doszedszy do swoich, zawrci na to samo miejsce, eby nie
wzbudzi jakiego podejrzenia, i usiad w miejscu, gdzie bya
zakopana bro, jak gdyby chcia odpocz zmczony; wtedy to

zawoa Datamesa, udajc, e podczas rozmowy o czym zapomnia. Tymczasem wydoby ukryt bro, wysun j z pochwy i
ukry pod szat, do nadchodzcego za Datamesa powiedzia, e
odchodzc zauway miejsce, widoczne std, nadajce si do rozoenia obozu. Kiedy wskazywa to miejsce palcem, a Datames
odwrci si, Mitrydates wbi mu miecz w plecy i zabi go, zanim
ktokolwiek mg pospieszy z pomoc.
Tak oto czowiek, ktry wielu pokona taktyk, lecz nikogo
zdrad, pad ofiar udawanej przyjani.

XV. EPAMINONDAS

1. Epaminondas, syn Polimnisa, Tebaczyk. Zanim napisze

o nim, powinienem, jak sdz, uprzedzi czytelnikw, aby nie
mierzyli cudzych zwyczajw miar wasnych i aby nie myleli,
e to, co im samym wydaje si bahe, uchodzio za takie i u innych narodw. Wiemy bowiem, e u nas nie wypada
czowiekowi wysoko postawionemu zajmowa si muzyk,
taniec za zgoa go habi. A Grecy uwaaj to za zupenie
waciwe i godne uznania. Poniewa chc ukaza obraz ycia i
obyczajw Epaminondasa, uwaam, e nie powinienem pomin
niczego, co moe uczyni ten obraz wyrazistym. Najpierw tedy
powiem o jego pochodzeniu, dalej czego i u kogo si uczy,
potem o jego charakterze i zdolnociach i o innych rzeczach, jeli
bd warte wspomnienia; na koniec o czynach wojennych
opowiem, ktre wielu ma za waniejsze od zalet ducha.
2. Epaminondas pochodzi wic z zacnego rodu (o ojcu ju
mwiem), ale od pokole zuboaego. Nikt w Tebach nie otrzyma staranniejszego wyksztacenia. W grze na kitarze i w piewie przy dwikach strun wiczy go Dionizjusz, cieszcy si
w muzyce nie mniejsz saw ni Damon albo Lampros, ktrych
imiona s powszechnie znane. Recytacji z towarzyszeniem fletu
uczy si u Olimpiodorosa, taca za u Kallifrona. Za nauczyciela filozofii mia Pitagorejczyka Lyzisa z Tarentu, a tak by
mu oddany, e bardzo przecie mody przekada przyja
ponurego i surowego starca nad towarzystwo rwienikw. I nie
puci go od siebie, a do tego stopnia wyprzedzi pozostaych
uczniw w nauce, i mona byo mie pewno, e podobnie
osignie zwycistwo w innych dziedzinach. Te wszystkie umiejtnoci, u nas lekcewaone i raczej pogardzane, w Grecji, zwaszcza niegdy, ceniono bardzo wysoko. Kiedy doszed wieku efeba
i zacz si wiczy w palestrze, bardziej ni o si dba o zrczno. Uwaa bowiem, e gdy pierwsza przydaje si atletom,
druga przynosi korzy na wojnie. Trenowa wic bardzo pilnie
biegi a take wiczy si w zapasach tak dugo, dopki nie nauczy si zmaga z przeciwnikiem w pozycji stojcej. Ale najusilniej wprawia si w robieniu broni.

3. Z t sprawnoci fizyczn czyy si jeszcze liczniejsze

zalety ducha. Epaminondas by bowiem skromny, roztropny, powany, mdrze korzystajcy z okolicznoci, biegy w rzemiole
wojennym, bardzo dzielny i wspaniaego serca. Prawd tak umiowa, e nie kama nawet artem. Poza tym by wstrzemiliwy, agodny i nad podziw cierpliwy. Znosi spokojnie niesprawiedliwoci, jakie spotykay go ze strony narodu, a nawet te,
ktre wyrzdzali mu przyjaciele. Nade wszystko umia dochowywa powierzonych sobie tajemnic, co czsto nie mniejsz przynosi korzy ni wielka wymowno. Pilnie przysuchiwa si
rozmowom, sdzi bowiem, e tak najatwiej czowiek si uczy.
Wic gdy znalaz si w towarzystwie, w ktrym rozmowa toczya
si o polityce lub filozofii, nigdy nie odszed przed kocem dyskusji. Ubstwo znosi tak atwo, e od pastwa nic nie wzi
prcz sawy. Majtku przyjaci na wasne potrzeby nigdy nie
uy, dla wspomoenia innych czerpa ze czsto, tak i mogo
si zdawa, e wszystkie dobra s wspln jego i przyjaci wasnoci. Bo gdy na przykad ktry z rodakw dosta si do niewoli albo bdca na wydaniu crka przyjaciela nie moga wyj
za m z powodu ubstwa, Epaminondas zbiera przyjaci na narad i kademu wyznacza wedle jego zamonoci, ile ma da.
Kiedy suma bya ju dostatecznie wielka, zanim przyj pienidze, przyprowadza tego, ktry by w potrzebie, do ofiarodawcw
i sprawia, e mu je osobicie wrczali, aby wiedzia, ile komu
jest winien.
4. Uczciwo jego wystawi na prb Diomedon z Kyzikos.
Podj si on bowiem na prob krla Artakserksesa przekupi
Epaminondasa. Zjawi si w Tebach z mnstwem zota i za cen
piciu talentw pozyska dla swoich planw Mikytosa modzieniaszka, ktry wwczas by najmilszy Epaminondasowi. Poszed
Mikytos do Epaminondasa i przedstawi mu przyczyn wizyty
Diomedona. Ten za zwrci si do obecnego przy tym Diomedona, mwic: Na nic tu pienidze, bo jeeli krl chce tego, co
jest korzystne dla Teb, gotw jest speni jego wol za darmo.
Jeeli za jest inaczej, nie starczy mu zota i srebra, gdy ja nie
sprzedam mioci ojczyzny za skarby caego wiata. e nie znajc
mnie usiowae mnie przekupi i uwaae za podobnego sobie,
temu si nie dziwi i wybaczam ci. Ale teraz wyno si szybko,
eby innych nie poprzepaca, skoro mnie nie zdoae. A ty,
Mikytosie zwr mu pienidze, bo jeeli zaraz tego nie zrobisz,
wydam ci wadzom". Gdy Diomedon prosi go, by mu byo wolno odjecha bezpiecznie wraz ze wszystkim, co przywiz, Epaminondas odpowiedzia: Stanie si tak, aczkolwiek nie przez

wzgld na ciebie, lecz na mnie samego, aeby, jeli zabrano by

ci pienidze, nie powiedzia kto, e przywaszczyem sobie si
to, czego nie chciaem przyj, gdy mi dawano". Spyta Diomedona, dokd chce si uda, a gdy tamten odpowiedzia, e do Aten,
da mu stra, aby bezpiecznie dotar do celu; mao tego, jeszcze
zadba, za porednictwem Ateczyka Chabriasa, o ktrym wyej
wspomniaem, eby bez szwanku wsiad na statek. Dostateczne
to wiadectwo uczciwoci; mgbym przytoczy wiele jeszcze
przykadw, lecz musz zachowa miar, przecie w tym jednym
tomie zawrze chc ywoty wielu sawnych mw, a o yciu
kadego z nich oddzielnie wielu pisarzy krelio przede mn tysice wierszy.
5. Epaminondas by tak wymowny, i nikt w Tebach nie
mg mu dorwna, i nie mniej celny w krtkiej odpowiedzi,
jak wytrawny w duszym wystpieniu. Mia w samych Tebach
zazdrosnego rywala i przeciwnika politycznego, niejakiego Meneklidesa, do wywiczonego mwc, rozumie si jak na Tebaczyka, bo w tym narodzie wicej siy ni bystroci, w Meneklides widzia mistrzostwo Epaminondasa w sztuce wojennej, pragnc wic, eby talenty tego wodza stay si bezuyteczne, namawia zwyk Tebaczykw, aby przekadali pokj nad wojn.
Zwodzisz swych rodakw tym dwicznym sowem, odradzajc
im wojn rzecze mu Epaminondas zalecasz bowiem niewol pod mianem pokoju. Bo pokj rodzi si z wojny. Kto pragnie dugo si nim cieszy, musi by zaprawiony w rzemiole wojennym. Jeeli chcecie przodowa w Grecji, miejsce wasze jest
w obozie, nie w palestrze". Tene Meneklides zarzuca mu, e nie
ma dzieci ani nie poj ony, a nade wszystko zarzuca mu pych,
i wyobraa sobie, e dorwna saw wojenn Agamemnonowi,
Przestaby powiada Epaminondas wypomina mi on,
jeste z pewnoci ostatnim czowiekiem, ktrego rady w tej
sprawie chciabym usucha (bo Meneklides mia opini cudzocy). A i co do tego bdzisz, e ja si porwnuj z Agamemnonem, bo on z pomoc caej Grecji ledwie w dziesi lat zdoby
jedno miasto, ja wrcz odwrotnie z siami naszego jednego
miasta i w jeden dzie wyzwoliem ca Grecj, rozgromiwszy
Spartan".
6. Epaminondas przyby razu pewnego na zgromadzenie
zwizkowe Arkadyjczykw i stara si ich nakoni do przymierza z Tebaczykami i Argiwami, a ze swej strony ateski
pose Kallistratos (by to najlepszy w owym czasie mwca) domaga si, aby raczej z Attyk szukali sojuszu. Mocno w swym
przemwieniu napada na Teban i Argiww, wrd wielu in-

nych zarzutw powiedzia, e Arkadyjczycy powinni zwrci

uwag na to, jakich oba te pastwa wyday obywateli, a wedle
nich bd mogli sdzi o pozostaych. Argiwami bowiem byli
Orestes i Alkmeon matkobjcy, z Teb za pochodzi Edyp,
ktry zabi swego ojca i podzi dzieci z wasn matk. Gdy
odpowiadajc mu Epaminondas upora si z innymi zarzutami,
przeszedszy do tych dwch powiedzia, e zadziwia go gupota
tego attyckiego krzykacza. To on nawet nie spostrzeg, e tamci
wszyscy zrodzili si w kraju niewinni, a gdy ju dopucili si
zbrodni i zostali wygnani z ojczyzny, wtedy wanie Ateczycy
udzielili im schronienia. Ale wymowa jego zabysa najwspanialej w Sparcie, gdy by posem przed bitw pod Leuktrami. Kiedy
zjechali si tam delegaci wszystkich sprzymierzecw, Epaminondas wobec bardzo licznie zgromadzonych poselstw tak jasno
ukaza despotyzm lacedemoski, e oskareniem tym zaszkodzi
Sparcie nie mniej ni bitw leuktryjsk. Sprawi bowiem, jak si
potem okazao, e sprzymierzecy nie udzielili pomocy Lacedemoczykom.
7. S nastpujce dowody na to, e by cierpliwy i e spokojnie znosi niesprawiedliwoci od swoich rodakw, poniewa
uwaa, i nie mona si gniewa na wasn ojczyzn. Kiedy
wspobywatele, powodowani zawici, nie postawili go na czele
armii, wybrano wodzem czowieka nie obeznanego z wojn, przez
ktrego bdy i nieostrono caa ta masa wojska znalaza si
w takiej sytuacji, i wszyscy dreli o wasne ycie, poniewa
stoczeni w ciasnym miejscu osadzeni byli przez wrogw. Wtedy
wic zatsknili do przezornoci Epaminondasa, a by on tam jako
zwyky onierz. Gdy szukali u niego pomocy, puci zniewag
w niepami i uwolniwszy armi z puapki odprowadzi j bez
strat do kraju. I zaprawd nie raz tak postpi, a wielekro.
Ale najjaskrawiej ukazaa si ta cecha Epaminondasa w zwizku z jego pochodem na Peloponez przeciwko Lacedemoczykom;
wadz dzielio z nim wwczas dwch wspdowdcw, z ktrych
jednym by Pelopidas, czowiek dzielny i roztropny. Ot na skutek oskare, ktre wysuwali przeciwnicy w kraju, zaczto si
do nich wszystkich odnosi z niechci, odebrano im wadz i na
ich miejsce mianowano nowych dowdcw. Epaminondas nie
zastosowa si do woli ludu, namwi obu kolegw, aby uczynili tak samo, i prowadzi dalej rozpoczt wojn. Wiedzia bowiem, e jeeli postpi inaczej, caa armia przepadnie przez nierozwag i brak wojennego dowiadczenia nowych wodzw.
8. Bya w Tebach ustawa, ktra przewidywaa kar mierci
za przetrzymywanie wadzy nad wojskiem poza wyznaczony pra-

wem termin. Poniewa Epaminondas rozumia, e uchwalono j

dla dobra pastwa, nie chcia, aeby obrcia si na jego zgub,
i cztery miesice duej, ni wyznaczy nard, sprawowa wadz. Po powrocie do kraju ci dwaj, ktrzy razem z nim. dowodzili, zostali o to przestpstwo oskareni. Epaminondas zgodzi
si, aby ca win zrzucili na niego i owiadczyli, e z jego polecenia nie uszanowali prawa. Kiedy dziki tej obronie uniknli
niebezpieczestwa, nikt nie przypuszcza, eby Epaminondas
mia si stawi przed sdem, bo przecie nic nie mg powiedzie na swoje usprawiedliwienie. Ale on zjawi si w sdzie,
nie przeczy wcale oskareniom nieprzyjaci, potwierdzi te
zeznania wspdowdcw, nie prbowa w ogle unikn przewidzianej prawem kary. Prosi tylko, eby napisano w wyroku:
Epaminondas skazany zosta na mier przez Tebaczykw za
to, e zmusi ich pod Leuktrami, aby zwyciyli Lacedemoczykw, ktrym, zanim on zosta wodzem, aden Beota nie
mia spojrze w twarz na polu walki; za to, i jedn bitw
nie tylko Teby ocali od zguby, lecz oswobodzi ca Grecj
i do tego doprowadzi oba miasta, e Tebanie szturmowali Spart, a Spartanie radzi byli, i uniknli ostatecznej zagady. I nie
pierwej zaprzesta wojny, a wskrzesi pastwo messeskie,
a stolice wrogw otoczy wojskiem". Powiedzia to, a wszyscy
suchacze wybuchnli gromkim miechem i aden z sdziw nie
odway si w tej sprawie gosowa. Tak ze sprawy gardowej
wyszed okryty wielk saw.
9. Po raz ostatni dowodzi wojskiem pod Mantinej i gdy
sprawiwszy szyki zbyt zuchwale naciera na wrogw. Spartanie
poznali go. Upatrujc ocalenie ojczyzny w zgubie tego jednego
ma, rzucili si na niego wszyscy i nie pierwej odstpili, a
wrd wielkiej rzezi, gdy wielu ju polego, ujrzeli, e Epaminondas, ktry bi si po bohatersku, pada ugodzony z daleka
wczni. Zatrzymao to nieco Beotw, ale nie ustali w boju,
dopki nie zamali oporu nieprzyjaci. Epaminondas za, skoro
poj, e odnis ran mierteln i e umrze od razu, gdy tylko
wycignie ostrze wczni, ktre utkwio w ciele, zatrzyma je
tak dugo, a mu doniesiono, e Beotowie zwyciyli. Usyszawszy t nowin, powiedzia: Dosy yem, umieram bowiem niezwyciony". Wyrwa elazo z rany i natychmiast skona.
10. Epaminondas nigdy nie poj ony. Gani go za to Pelopidas, ktry mia syna okrytego niesaw, mwic, e le suy
ojczynie, nie pozostawiajc dzieci. Na to odpowiedzia Epaminondas: Bacz, by si jej gorzej nie przysuy zostawiajc takiego syna. Mnie przecie nie zbraknie dziedzica. Pozostawiam

zrodzon ze mnie bitw pod Leuktrami, ktra nie tylko mnie

przeyje, lecz rzecz to pewna bdzie niemiertelna".
W czasie gdy wygnacy pod dowdztwem Pelopidasa zajli
Teby i wyparli z zamku zaog lacedemosk, Epaminondas nie
wychodzi z domu, dopki trwaa rze obywateli. Nie chcia
broni zdrajcw, nie chcia te walczy z nimi, aby nie plami
rk krwi rodakw. Kade bowiem zwycistwo odniesione w
wojnie domowej uwaa za aosne. Lecz kiedy u stp Kadmei
rozgorzaa walka ze Spartanami, walczy w pierwszych
szeregach. Do ju bdzie o jego yciu i zaletach, jeeli dodam
jeszcze to, czemu nikt nie moe zaprzeczy, i Teby i przed
Epaminondasem i po jego mierci stale podlegay obcej wadzy;
w okresie za, gdy on sta na czele pastwa, przeciwnie miay
hegemoni w caej Grecji. Std mona wnioskowa, e jeden
czowiek wicej znaczy ni cae pastwo.

XVI. PELOPIDAS

1. Pelopidas, Tebaczyk, bardziej jest znany historykom ni

szerszemu ogowi. Mam wtpliwoci, jak przedstawi jego zalety, poniewa obawiam si, eby, o ile zaczbym temat szerzej
rozwija, nie robio to wraenia, e nie opisuj jego ycia, lecz
e pisz histori; jeeli natomiast spraw potraktuj powierzchownie, zachodzi obawa, e ludziom nie znajcym pimiennictwa greckiego nie uwydatni si dostatecznie, jakim czowiekiem
by Pelopidas. Postaram si wic zapobiec jednemu i drugiemu
w miar moich moliwoci i nie dopuci tak do przeadowania
wiadomoci, jak i do niezrozumienia przedmiotu przez czytelnikw. Spartanin Febidas, kiedy prowadzc wojsko na Olint szed
przez teren Teb, z namowy niewielkiej grupy Teban, ktrzy
sprzyjali Spartanom i chcieli tym atwiej zwalczy przeciwne
im stronnictwo, zaj w Tebach zamek zwany Kadmejskim; zrobi to na wasn rk, bez nakazu wadz. Dlatego Spartanie odwoali go z wojska i skazali na zapacenie grzywny. Zamku Tebanom mimo to nie oddali, sdzili bowiem, e wobec wrogich
stosunkw lepiej trzyma ich w zagroeniu ni oswobodzi. Albowiem po wojnie peloponeskiej i klsce Aten Spartanie uwaali, e Tebaczycy s ich nieprzyjacimi, i to jedynymi, ktrzy
mogliby si way na wystpienie przeciwko nim. Liczc si
z tym powierzyli w miecie urzdy swoim stronnikom, a przywdcw stronnictwa przeciwnego albo wymordowali albo skazali na wygnanie. Wrd tych ostatnich znalaz si z dala od ojczyzny w Pelopidas, o ktrym zaczem pisa.
2. Niemal wszyscy skazani na wygnanie udali si do Aten,
nie eby tam szuka spokoju, lecz eby przy pierwszej sposobnoci, jaka si nadarzy, stara si odzyska ojczyzn. Kiedy
okazao si, e nadszed odpowiedni moment do rozpoczcia akcji,
pokonania przeciwnikw i wyzwolenia ojczyzny, wybrali w porozumieniu ze swymi stronnikami w Tebach dzie, w ktrym
najwysi urzdnicy tebascy urzdzali wspln uczt. Niejeden raz
dokonywano wielkich rzeczy przy niewielkim nakadzie si, lecz
doprawdy tak nika w zalku sia jak wtedy nigdy nie rozgromia
tak wielkiej potgi. Ot porozumiao si dwunastu modych ludzi
spord tych, ktrzy zostali skazani na wygnanie, a w ogle nie

byo wicej ni stu, ktrzy naraali si na tak wielkie

niebezpieczestwo. Ta garstka zamaa potg Sparty, wystpienie
ich bowiem godzio zarwno w stronnikw Spartan w Tebach, jak i
w samych Spartan, ktrzy byli wwczas panami caej Grecji, a
ktrych wadza osabiona tym pierwszym wystpieniem wkrtce
potem, po bitwie pod Leuktrami, upada cakowicie.
Tych wic dwunastu, pod przewodnictwem Pelopidasa, wyszo z Aten dniem, aeby mc dotrze do Teb o zmierzchu; wyszli z psami myliwskimi, niosc sieci, w przebraniu chopskim,
eby przej nie wzbudzajc podejrze. Gdy przybyli do Teb
w tej porze, w jakiej chcieli, udali si do domu Charona,
ktry im poprzednio wyznaczy termin dziaania dokadnie co
do dnia.
3. W tym miejscu warto wtrci wzmiank, chocia nie wie si to cile z tematem, jakie to zgubne skutki sprowadza
zazwyczaj zbytnia pewno siebie. Ot do uszu urzdnikw tebaskich dosza natychmiast wiadomo, e do miasta przyszli
ludzie, ktrych niegdy wygnano. Jednak urzdnicy, oddani pijatyce i ucztowaniu, wiadomo t potraktowali z tak obojtnoci, e nawet nie starali si zbada tak wanej sprawy. Przy
tym zaszed wypadek, ktry jeszcze bardziej wykaza ich lekkomylno. Przyniesiono bowiem z Aten od Archina list do Archiasza, jednego z uczestnikw uczty, ktry wtedy sprawowa w Tebach! najwysz wadz. W licie tym byy podane wszystkie
szczegy dotyczce wyprawy spiskowcw. Dorczono list Archiaszowi, gdy ju siedzia przy stole, a on wrzucajc zapiecztowane pismo pod wezgowie powiedzia: Na jutro odkadam
powane sprawy". Tote, gdy noc zapada, wszyscy, pijani, zostali wymordowani przez wygnacw, ktrym przewodzi Pelopidas. Po tych wypadkach, kiedy wezwano wszystkich do broni
dla odzyskania wolnoci, zarwno ci, ktrzy byli w Tebach, jak
i ludzie, ktrzy ze wszystkich stron cignli ze wsi, przepdzili
z zamku zaog spartask i uwolnili ojczyzn od wroga. Sprawcw zajcia zamku Kadmei cz wymordowali, cz skazali na
wygnanie.
4. Epaminondas w okresie tych zamieszek, o ktrych mwiem powyej, dopki trway walki wewntrzne, trzyma si
spokojnie z dala od nich. Caa akcja wyzwolenia Teb jest wic
wyczn zasug Pelopidasa, inne jednak osignicia dzieli
z Epaminondasem, albowiem i w bitwie pod Leuktrami, w ktrej naczelnym wodzem by Epaminondas, dowodzi Pelopidas
doborowym oddziaem, ktry pierwszy rozbi falang spartask; oprcz tego bra udzia we wszystkich niebezpiecznych przed-

siwziciach Epaminondasa (na przykad, gdy ten oblega Spart,

jednym skrzydem dowodzi Pelopidas) a take, aeby przyspieszy odzyskanie Messeny, pojecha jako pose do Persji. Dziki
temu sta si jedn z dwch najwaniejszych osobistoci w Tebach, jednake zajmowa drugie miejsce tu po Epaminondasie.
5. Ale walczy te z przeciwnociami losu. Najpierw, o czym
bya ju mowa, przebywa jako wygnaniec z dala od ojczyzny,
kiedy znw chcia zagarn Tesali pod panowanie Teb i uwaa, e dostatecznie go chroni prawo nietykalnoci poselskiej
(poniewa zy si z tym pojciem, e wszystkie narody prawo
to szanoway), zosta ujty wraz z Ismeniaszem przez tyrana
Feraj, Aleksandra, i uwiziony. Uwolni go Epaminondas, gdy
w dalszym cigu prowadzi wojn z Aleksandrem. Po tym wypadku Pelopidas nie mg nigdy spokojnie myle o tym, ktry
go znieway, namwi przeto Tebaczykw, aeby wyruszyli na
pomoc Tesalii i wypdzili z niej tyranw. Kiedy powierzono mu
w tej wojnie naczelne dowdztwo i kiedy wyruszy z wojskiem,
bez wahania, jak tylko dostrzeg wroga, stoczy decydujc
walk. Zauwaywszy w tej bitwie Aleksandra, w porywie gniewu
popdzi konia w jego stron; oddali si od swoich i pad
zarzucony gradem pociskw. A stao si to w chwili zwycistwa,
albowiem wojsko tyranw ju nieco wczeniej si zaamao.
Dziki temu wszystkie pastwa Tesalii upamitniy mier
Polepidosa zotymi wiecami i posgami brzowymi, a dzieci
jego hojnie obdarzono ziemi.

XVII. AGEZILAOS

1. Agezilaosa Lacedemoczyka wychwalao wielu pisarzy, ale

szczeglnie Ksenofont, ucze Sokratesa, pozostawa z nim
bowiem w bardzo zayych stosunkach. Agezilaos wid najpierw
spr o wadz ze swym bratankiem, Leotychidesem. Bya
bowiem w Sparcie tradycja przekazana przez przodkw, e
zawsze panowao dwch krlw, bardziej tytularnych ni
sprawujcych wadz; pochodzili oni z dwch rodw, Proklesa i
Eurystenesa, ktrzy pierwsi z rodu Heraklesa byli krlami
Sparty; nie wolno byo, aeby czonek jednego rodu wchodzi na
miejsce przedstawiciela drugiego rodu, dlatego kada
rodzina zachowywaa swoj kolejno. Przede wszystkim przestrzegano zasady, eby panowa najstarszy z synw tego, ktry
zmar jako krl; w wypadku, gdyby nie pozostawi mskiego potomka, wybierano tego, kto by z nim w najbliszym pokrewiestwie. Umar krl Agis, brat Agezilaosa; pozostawi syna
Leotychidesa, ktrego po jego urodzeniu si nie uzna za syna,
ale umierajc przyzna mu swoje ojcostwo. Leotychides walczy
ze swym stryjem Agezilaosem o godno krlewsk, lecz nie
osign tego, do czego dy, dziki bowiem poparciu Lizandra,
czowieka jak wykazaem wyej obrotnego i w tych
czasach wpywowego, Agezilaos uzyska pierwszestwo.
2. Agezilaos, jak tylko obj wadzy, namwi Spartan, eby
wysali wojsko do Azji i wywoali wojn z krlem perskim; dowodzi, e korzystniej jest walczy na terenie Azji ni w Europie,
rozesza si bowiem wie, e Artakserkses przygotowuje flot
i wojska piesze, aeby je wyprawi do Grecji. Uzyskawszy zgod
na wypraw, rozwin dziaania z tak szybkoci, e przyby
z armi do Azji, zanim satrapi krlewscy dowiedzieli si, e wymaszerowa. Dziki temu uderzy na nieprzygotowanych i zaskoczonych. Na wie o tym Tyssafernes, ktry wrd namiestnikw
krlewskich posiada najwiksz wadz, poprosi Agezilaosa o rozejm udajc, e stara si doprowadzi do ukadw midzy Spart
a krlem perskim a w istocie rzeczy dla przygotowania armii
i uzyska zawieszenie broni na przecig trzech miesicy. Obydwaj
przysigli, e uczciwie dochowaj warunkw rozejmu. W ukadzie

tym tylko Agezilaos dotrzymywa sowa, natomiast Tyssafernes

wykorzysta ten czas wycznie na przygotowanie si do wojny.
Chocia Spartanin domyla si tego, dotrzymywa jednak przysigi i mwi, e na tym wiele zyskuje, poniewa Tyssafernes
swym wiaroomstwem i ludzi zniechca do swojego przedsiwzicia, i ciga na siebie gniew bogw; on za dotrzymujc zobowizania wzmacnia ducha onierzy, poniewa widz, e bogowie s mu przychylni i e zyskuje sobie wiksz yczliwo ludzi,
gdy zwykli sprzyja tym, ktrych poznaj jako uczciwych.
3. Skoro min ostatni dzie rozejmu, Tyssafernes nie wtpi,
e nieprzyjaciel zaatakuje najpierw Kari, poniewa byb tam
najwicej paacw i kraina ta uchodzia w owych czasach za najbogatsz; ciga wic tam wszystkie swoje zastpy. Tymczasem
Agezilaos skierowa si do Frygii i spustoszy j, zanim Tyssafernes w ogle podj wypraw. Wzbogacon wielkimi upami armi
doprowadzi na lee zimowe do Efezu, zaoy tam warsztaty
broni i przygotowa si bardzo starannie do wojny. A eby lepiej
byli uzbrojeni i zaopatrzeni w pikniejszy rynsztunek, wyznaczy nagrody dla tych, ktrzy wyka w pracy szczeglne staranie.
Tak samo jeli chodzi o rne wiczenia wojskowe, wyznaczy
wielkie nagrody dla tych, ktrzy wyrnili si wrd wszystkich.
Tymi metodami doprowadzi do tego, e mia wojsko bardzo dobrze uzbrojone i doskonale wywiczone. Gdy uwaa, e pora cign wojska z ley zimowych, zorientowa si, e jeeli otwarcie
rozgosi, w ktrym kierunku pjdzie, wrogowie nie uwierz i obsadz wojskami inne okolice przekonani, e on postpi inaczej,
ni zapowiedzia. Kiedy wic ogosi, e pjdzie do Sardes, Tyssafernes doszed do wniosku, e naley wanie broni Karii. Poniewa zawiody go przypuszczenia i zorientowa si, e Agezilaos
pobi go sprytem, zbyt pno pody swoim z pomoc. Albowiem
kiedy tam przyby, ju Agezilaos zdoby wiele miejscowoci i zagarn ogromne upy, a poniewa widzia, e Tyssafernes ma nad
nim przewag w konnicy, nie dopuszcza nigdy do walki w otwartym polu, lecz walczy w miejscach, gdzie moga wykaza sprawno piechota. Wic te, ilekro doszo do starcia, rozbija o wiele
wiksze siy wrogiej armii i tak prowadzi dziaania w Azji, e
powszechnie uwaano go za zwycizc.
4. Kiedy ju myla o wyprawie do Persji i o uderzeniu na
samego krla, przyby do z kraju pose z wieci od eforw, e
Ateczycy i Beoci wypowiedzieli wojn Spartanom, dlatego niech
bez wahania przybywa. W zwizku z tym naley podkreli zarwno jego postaw obywatelsk, jak i mstwo: czowiek ten,
chocia sta na czele zwyciskiego wojska i mia wielkie widoki

na podbicie krlestwa Persw, z tak ulegoci usucha rozkazw

urzdnikw, ktrzy byli w kraju, jakby jako czowiek prywatny
znajdowa si wobec nich na radzie w Sparcie. Szkoda, e nasi
wodzowie nie poszli za jego przykadem! Lecz powrmy do tematu. Agezilaos przenis dobre imi nad najbogatsze krlestwo
i uzna, e o wiele chwalebniej postpi, jeeli okae posuszestwo
wobec ustaw ojczyzny, ni jeeli w wojnie podbije Azj. W tym
przekonaniu przerzuci wojsko przez Hellespont, a zrobi to z tak
szybkoci, e w trzydzieci dni przeby drog, ktr Kserkses
przemierza cay rok. Gdy by ju niedaleko Peloponezu, Ateczycy, Beoci i inni ich sojusznicy prbowali stawi mu opr pod
Koronej. Wszystkich ich zwyciy w trudnej bitwie. W zwycistwie tym bezsprzecznie to przynioso mu najwiksz saw,
e gdy wikszo wrogw w ucieczce schronia si do wityni
Minerwy i pytano Agezilaosa, co kae z nimi zrobi, on chocia
odnis w tej bitwie kilka ran i zdawao si, e jest wrogo usposobiony do wszystkich, ktrzy wystpili zbrojnie przeciwko niemu kierujc si bardziej poszanowaniem tradycji religijnych
ni gniewem nie pozwoli ich skrzywdzi. I nie tylko w Grecji
tak postpowa, e przybytki bogw jak wito traktowa, lecz
take w obcych krajach z najwikszym szacunkiem odnosi si
do wszystkich posgw i otarzy. Powtarza te zawsze, e dziwi
go, dlaczego nie uwaa si za witokradcw ludzi, ktrzy wyrzdzili krzywd szukajcym opieki u otarzy, albo dlaczego nie wymierza si wikszych kar tym, ktrzy podkopuj tradycje religijne ni tym, ktrzy grabi witynie.
5. Po tej bitwie wszystkie dziaania wojenne toczyy si wok
Koryntu i dlatego wojn t nazwano korynck. Chocia tam
w jednej bitwie, w ktrej wojskiem spartaskim dowodzi Agezilaos, polego dziesi tysicy wrogw (co wskazywao na osabienie si nieprzyjacielskich), Agezilaos by tak daleki od tego, by
pyszni si saw, e ubolewa nad losem Grecji uwaajc, e
tylu ludzi przez niego pokonanych zgino z powodu bdw przeciwnikw, gdyby bowiem Grecy postpowali rozsdnie, mogli byli,
zdaniem jego, wywrze zemst na Persach. Nawet gdy zapdzi
przeciwnikw do miasta i wielu go namawiao, aeby przystpi
do zdobywania Koryntu, odrzek, e nie jest to zgodne z jego
poczuciem mstwa; on bowiem, powiedzia, jest tym, ktry ma
nawraca bdzcych na drog obowizku, a nie tym, ktry by
mia zdobywa najsawniejsze miasta greckie. Jeeli bowiem
doda bdziemy usiowali zgubi tych, ktrzy z nami rami
w rami stali przeciwko barbarzycom, to sami siebie zniszczymy,
a wrg bdzie y spokojnie; a potem, kiedy tylko zechce, poko-

na nas".
6. Tymczasem Lacedemoczycy ponieli ow gon klsk
pod Leuktrami. Agezilaos, aeby unikn tej wyprawy, chocia
go wielu namawiao do wzicia udziau, wycofa si w ogle, jakby przewidywa wynik bitwy. On take, gdy Epaminondas oblega
Spart, a byo to miasto otwarte, okaza si tak wspaniaym wodzem, e wtedy to dla wszystkich stao si jasne, i gdyby nie
byo Agezilaosa, nie byoby ju Sparty. W tej niebezpiecznej
sytuacji szybko jego decyzji okazaa si zbawienna dla wszystkich. Ot gdy kilku modych chopcw przeraonych nadejciem wrogw chciao ucieka do Teban i zajli wzgrze za miastem, Agezilaos widzc, e pocignie to za sob bardzo zgubne
skutki, jeli inni zauwa, e kto usiuje zbiec do wrogw, poszed tam w towarzystwie kilku ludzi i jakby modziecy uczynili
to w dobrych zamiarach, pochwali ich, e zajli to miejsce; powiedzia, e on take zauway, e tak naley postpi. W ten
sposb, pozorujc pochwa, zatrzyma modziecw, a pozostawiwszy przy nich kilku ze swoich ludzi opuci miejsce zabezpieczone. Albowiem owi modzi ludzie majc przy sobie tych, ktrzy
nie znali ich zamiarw, nie odwayli si ruszy stamtd, a pozostali tym chtniej, poniewa myleli, e ich poprzednie plany
nie s nikomu znane.
7. Jest rzecz pewn, e po bitwie pod Leuktrami Spartanie
nigdy ju nie wrcili do dawnych si ani nie odzyskali pierwotnej
potgi, ale Agezilaos w midzyczasie nie przesta pomaga ojczynie, jak tylko mg. Kiedy bowiem Spartanie szczeglnie odczuwali brak pienidzy, pomaga wszystkim, ktrzy odstpili od krla perskiego, a wielk sum pienidzy, jak od krla otrzyma,
wspiera ojczyzn. I to byo szczeglnie godne uwagi w jego postpowaniu, e chocia otrzymywa wielkie dary od krlw,
wadcw i pastw, nigdy nic nie zabra dla wasnego domu i nie
odstpi od spartaskiego sposobu odywiania si i ubierania.
Zadowala si domem, w ktrym mieszka niegdy Eurystenes,
zaoyciel rodu; kto tam wszed, nie mg zauway nic, co wiadczyoby o rozpustnym yciu czy o zbytku, przeciwnie, wszystko
wskazywao, e prowadzi ycie pene hartu i wstrzemiliwoci;
tak by bowiem dom urzdzony, e nie rnij si niczym od mieszkania jakiego czowieka niezamonego i nie piastujcego urzdw.
8. O ile szczodr bya natura dla tego wielkiego ma, jeli
chodzi o zalety charakteru, o tyle zoliw jeli chodzi o wygld
zewntrzny. Albowiem by niskiego wzrostu, drobnej budowy
i utyka na jedn nog. Wszystko to skadao si na szpetn pos-

ta i ci, co go bliej nie znali, oceniajc wygld, odnosili si do

niego z lekcewaeniem; jednak ci, co znali jego zalety, nie mieli
do sw podziwu. Przykadem tego lekcewaenia jest wypadek,
jaki zdarzy si, kiedy Agezilaos majc osiemdziesit lat uda si do
Egiptu z pomoc Tachosowi; nocowa ze swoimi ludmi na
wybrzeu morskim pod goym niebem, posaniem bya mu ziemia
przykryta jedynie som i skrami, a wraz z nim leeli wszyscy jego
towarzysze w ubraniach skromnych i zniszczonych, tak e ubir
nie tylko nie wskazywa, eby kto z nich by krlem, lecz nawet
sprawia wraenie, e nie s to bynajmniej ludzie zamoni. Gdy
wie o przybyciu Agezilaosa dotara do urzdnikw krlewskich,
zniesiono tam szybko dary rnego rodzaju. Ci, ktrzy szukali
Agezilaosa, z trudem uwierzyli, e to jest jeden z owych ludzi,
ktrzy wtedy tam leeli. Gdy w imieniu krla wrczyli mu to,
co przynieli, nie przyj nic prcz misa cielcego i innej ywnoci, ktrej brak odczuwali w danej chwili; olejki, wiece, przysmaki rozda pomidzy niewolnikw, a wszystkie inne dary kaza zabra z powrotem. Wobec takiego zachowania si Agezilaosa
barbarzycy odnieli si do niego z jeszcze wikszym lekcewaeniem, poniewa uwaali, e wybra to, co niewiele warte, nie
znajc si na rzeczach wartociowych. Gdy Agezilaos wraca z
Egiptu, otrzymawszy od krla Nektanabisa dwiecie dwadziecia
talentw, ktre mia przekaza jako dar dla swojego narodu, i
przyby do portu zwanego portem Menelaosa, pooonego midzy
Kyren i Egiptem, zachorowa i zmar. Tam przyjaciele jego, aeby
mc atwiej przewie ciao do Sparty, zalali je woskiem, poniewa
nie mieli miodu, i tak odwieli do ojczyzny.

XVIII. EUMENES

1. Eumenes pochodzi z Kardii. Gdyby mu byo dane szczcie rwne mstwu, nie przydaoby mu to wielkoci poniewa
ludzi wielkich oceniamy miar ich zasug, a nie miar powodzenia lecz imi jego byoby goniejsze, a on sam byby si cieszy wiksz wzitoci. Poniewa ycie jego przypado na czasy
rozkwitu potgi Macedoczykw, przebywanie wrd nich
utrudniao mu to, e pochodzi z obcego pastwa; niczego mu
przecie nie brakowao prcz pochodzenia ze znakomitego rodu
macedoskiego. Chocia wywodzi si ze znakomitej rodziny
kardyjskiej, Macedoczycy poczytywali sobie za ujm, e niekiedy
wyrniano go wrd nich, jednak tolerowali to, bo istotnie
przewysza
wszystkich
zapobiegliwoci,
bystroci,
wytrwaoci, sprytem i inteligencj. W modoci pozyska
przyja Filipa syna Amyntasa i w krtkim czasie doszo do
zayych stosunkw midzy nimi, albowiem ju we wczesnej
modoci zdradza Eumenes zalety charakteru. Zatrzyma go wic
Filip na stanowisku sekretarza, ktre u Grekw jest o wiele
zaszczytniejsze ni u Rzymian. U nas bowiem w rzeczywistoci
uwaa si sekretarzy za patnych niewolnikw, czym
w istocie s, natomiast w Macedonii dopuszcza si do tego urzdu
jedynie ludzi, ktrzy legitymuj si wysokim urodzeniem i wyka si rzetelnoci i dokadnoci w pracy, poniewa sekretarz
musi by wprowadzony we wszystkie sprawy. Spenia t funkcj,
cieszc si zaufaniem Filipa, przez siedem lat. Po mierci Filipa
zajmowa Eumenes to samo stanowisko przez trzynacie lat u
Aleksandra. W ostatnich latach dowodzi jednym skrzydem
konnicy, ktr nazywano gwardi najbliszych" [hetairike]. I
przy Filipie, i przy Aleksandrze bra zawsze udzia w naradach i
by wtajemniczany we wszystkie sprawy.
2. Kiedy po mierci Aleksandra w Babilonie posiadoci jego
rozdzielano pomidzy najbliszych mu wodzw, a najwysz
wadz przekazano Perdikkasowi, ktremu Aleksander umierajc
wrczy swj piercie (co wszystkim dao do zrozumienia, e
jemu te powierzy krlestwo na czas, dopki dzieci Aleksandra
nie dojd do penoletnoci; przy mierci Aleksandra nie byo
Kraterosa i Antypatra, ktrzy, jak si zdawao, cieszyli si

wikszym zaufaniem ni Perdikkas, a Hefaistion, ktrego

Aleksander najbardziej ceni, ju nie y), Eumenesowi oddano
Kappadocj, a raczej przyrzeczone, bo wtedy bya w rkach
wrogw. Perdikkas zabiega bardzo o poczenie si z nim,
poniewa widzia jego rzetelno i wielk przedsibiorczo i by
pewny, e jeeli jego pozyska, bdzie mu bardzo pomocny w
przeprowadzeniu zamierze, a myla o tym czego pragn
prawie wszyscy przy wielkiej wadzy aeby zagarn
wszystkich innych wadcw i zjednoczy pod swoim
panowaniem. Ale nie tylko on mia takie zamiary, kady z
dawnych przyjaci Aleksandra myla o tym samym.
Pierwszy Leonnatos postanowi zaj najpierw Macedoni. On
to stara si rnymi hojnymi obietnicami nakoni Eumenesa,
aeby opuci Perdikkasa i z nim si poczy. Poniewa nie
udao si mu przecign Eumenesa na swoj stron, usiowa go
zabi i byby to zrobi, gdyby Eumenes nie wymkn si noc
potajemnie jego straom.
3. Tymczasem rozgorzay owe wojny, ktre z ca bezwzgldnoci prowadzono po mierci Aleksandra, i wszyscy poczyli
si, by doprowadzi do zguby Perdikkasa. Eumenes, jakkolwiek
widzia, e sabe s siy Perdikkasa, poniewa znalaz si w takiej
sytuacji, e sam jeden musia stan przeciw wszystkim, nie
opuci przyjaciela i bardziej myla o dochowaniu mu wiernoci
ni o wasnym bezpieczestwie. Perdikkas jemu powierzy cz
Azji midzy gr Tauros a Hellespontem i pozostawi go samego
w obliczu wrogw z Europy, sam za wyruszy na podbj Egiptu,
przeciwko Ptolemeuszowi. Eumenes nie mia ani zbyt wielkiej
ani silnej armii, gdy byli w niej onierze niewywiczeni i
nowozacini; poniewa mwiono, e zdaj i e ju przeszli
Hellespont z ogromn armi macedosk Antypater i Krateros,
ludzie, ktrzy mieli ju saw i dowiadczenie wojenne (przecie
onierze macedoscy mieli wtedy taki rozgos, jakim teraz
ciesz si Rzymianie, bo zawsze uchodzili za najdzielniejszych
ci, ktrzy zdobywali najwiksz wadz), Eumenes zdawa sobie
spraw z tego, e jeeli jego onierze dowiedz si, przeciwko
jakim wojskom ich prowadzi, nie tylko nie pjd dalej, lecz na
sam t wie si rozpierzchn. Najrozsdniejszym posuniciem
wydawao mu si poprowadzi onierzy bocznymi drogami,
gdzie nie bd mogli usysze prawdy, i utrzyma ich w
przekonaniu, e ruszaj przeciwko jakim wrogim narodom.
Trzyma si tego planu, ruszy do ataku i stoczy bitw, zanim,

jego onierze zorientowali si, z kim walcz. Udao mu si to

take dziki zajciu takiej pozycji, i raczej uy w walce jazdy,
ktra stanowia wiksz jego si, ni piechoty, ktra bya
sabsza.
4. Kiedy walczono w bardzo ostrym starciu przez cay niemal
dzie, padli wdz Krateros i Neoptolemos, ktry zajmowa drugie
miejsce w dowdztwie. Z nim zderzy si sam Eumenes. Gdy
zwarszy si spadli z koni, byo widoczne, e zmagali si z nienawici i e w walce podtrzymywaa ich raczej pasja ni siy,
a rozczono ich dopiero wtedy, gdy ju z Neoptolemosa uchodzio
ycie. Eumenesowi zada Neoptolemos kilka ran, ten jednak z placu boju nie wycofa si, lecz z tym wiksz zaciekoci natar
na wroga. Wreszcie po rozbiciu konnicy, kiedy pad wdz Krateros, a wielu zajmujcych wane miejsce w wojsku wzito do niewoli, piechota poprosia Eumenesa o pokj, poniewa zostaa
wcignita w takie miejsce, skd nie moga si wydosta bez zgody
Eumenesa. Kiedy j jednak uzyskaa, nie dotrzymaa zobowiza i przy pierwszej sposobnoci przesza na stron Antypatra. Eumenes stara si utrzyma przy yciu Kraterosa, ktrego
wyniesiono z pola bitwy p ywego. Poniewa jednak nie byo
to moliwe, wyprawi mu wspaniay pogrzeb stosownie do jego
zasug i przez wzgld na dawn przyja (za ycia Aleksandra
mia w nim przecie bliskiego przyjaciela), a prochy odesa onie
i dzieciom do Macedonii.
5. Kiedy te wypadki rozgryway si nad Hellespontem, Perdikkas zgin z rk Seleukosa i Antigenesa nad Nilem, a najwysza wadza przesza na Antypatra. On to wyrokiem sdu wojennego skaza zaocznie na mier tych, ktrzy od niego odstpili,
midzy innymi Eumenesa, ktry jednak, dotknity takim ciosem,
nie upad na duchu i nadal prowadzi wojn. Lecz energia jego
chocia si nie zaamaa wobec niewielkich si, jakie posiada,
jednak osaba. Antigonos, ktry nadal nka go wojn, bywa
przez Eumenesa atakowany, chocia mia pod dostatkiem wojska
rnego rodzaju, ale nigdy nie mogo doj do spotkania w otwartym polu, chyba tylko w takich miejscach, gdzie saby oddzia
Eumenesa mg stawi opr przewaajcej sile. W kocu, poniewa nie udawao si Eumenesa wzi podstpem, okrono go
liczebnie silniejszym Wojskiem. Jednak i std udao mu si wyj
cao (chocia straci wielu ludzi) i zbiec do twierdzy frygijskiej,
Nory. Tam, gdy go oblegano, obawia si, aeby bdc zmuszonym
pozosta w jednym miejscu, nie utraci wojskowych koni, poniewa nie byo tam swobodnej przestrzeni na przejadki; wobec
tego wpad na dowcipny pomys, dziki ktremu ko stojc

w jednym miejscu w stajni mg si rozgrza i zmczy, po czym

mia lepszy apetyt i (nie by pozbawiony ruchu. Ot przywizywa eb konia rzemieniem na takiej wysokoci, e zwierz ledwie
mogo dotkn ziemi przednimi nogami, a nastpnie biciem zmusza je do skakania i wierzgania. Wskutek tego ruchu ko poci
si tak, jak gdyby przebieg rozleg przestrze. Dziwia wszystkich ta metoda, a jednak dziki temu, jakkolwiek przez kilka
miesicy by oblony, wyprowadzi z twierdzy konie w takiej
formie, jakby je trzyma w otwartym polu. Tak osaczony pali
lub niszczy, kiedy chcia, urzdzenia oblnicze i umocnienia Antigonosa. Pozostawa na jednym miejscu, dopki trwaa zima,
poniewa nie mg rozbi obozu pod goym niebem. Zbliaa si
wiosna. Uda kapitulacj, a kiedy pertraktowa na temat jej warunkw, wywid w pole dowdcw Antigonosa, uszed cao i wyprowadzi wszystkich swoich onierzy.
6. Gdy Olimpias, matka Aleksandra, wysaa do Eumenesa do
Azji gocw z listami pytajc, czy ma si uda do Macedonii
(mieszkaa bowiem wwczas w Epirze), by odzyska wadz i pastwo macedoskie, radzi jej przede wszystkim, eby nie ruszaa
si z miejsca i czekaa, a syn Aleksandra dojdzie do wadzy; jeeli za ulegnie jakiej pokusie wyjazdu do Macedonii, to niechaj
zapomni o wszystkich doznanych krzywdach i niechaj wobec nikogo nie naduywa swej wadzy. Olimpias nie zastosowaa si do
adnej z tych rad, albowiem i do Macedonii pojechaa, i okazywaa tam swe okruciestwo. Prosia natomiast Eumenesa, aeby
nie dopuci do tego, by zawzici wrogowie domu i rodziny Filipa
zgadzili jego potomkw, i by udziela pomocy dzieciom Aleksandra. Jeli si na to zgodzi, niech jak najszybciej zbiera wojsko, ktre mgby jej przyprowadzi na pomoc. Aeby uatwi
mu akcj, rozesaa listy do wszystkich dowdcw, ktrzy dochowali jej wiernoci, nakazujc, aeby byli posuszni Eumenesowi
i korzystali z jego rad. Wzruszony tym Eumenes uwaa, e
jeli ju tak los zrzdzi, uczciwiej bdzie raczej chwalebnie zgin odwdziczajc si swym dobroczycom ni y z opini niewdzicznika.
7. Zacign wic wojsko i przygotowa si do wojny z Antigonosem. Byo po jego stronie wielu znakomitych Macedoczykw, a wrd nich Peukestes, ktry by dawniej w przybocznej
stray Aleksandra, a w tym czasie zarzdza Persj; by te Antigenes, pod ktrego rozkazami stay macedoskie oddziay.
Eumenes obawiajc si, e og odniesie si nieprzychylnie do
tego (czego nie mg unikn), e on cudzoziemiec bdzie

sprawowa najwysz wadz, a nie kto z Macedoczykw,

ktrych byo tam mnstwo, wystawi w gwnej kwaterze namiot
pod imieniem Aleksandra; tam rozkaza umieci tron, bero i
koron i tam kaza zbiera si codziennie dla odbywania narad w
sprawach wielkiej wagi. By przekonany, e cignie na siebie
mniejsz zawi, jeli stworzy pozory, e prowadzi wojn pod
hasem wadzy i imienia Aleksandra. I miao to dobre skutki, bo
gdy si schodzono do krlewskiej kwatery, a nie do Eumenesa, i
tam obradowano, jego osoba do pewnego stopnia pozostawaa w
cieniu, jakkolwiek on sam wszystkim kierowa.
8. Na ziemiach Paraitakw stoczy bitw z Antigonosem, nie
w otwartym polu lecz podczas marszu, i po niefortunnym spotkaniu zmusi go do powrotu na przezimowanie do Medii.
Eumenes swoje wojsko porozmieszcza w obozach zimowych w
ssiadujcych okolicach Persji; sam tego zreszt nie chcia, lecz
musia ustpi wobec dania onierzy. Albowiem ta sawna
falanga Aleksandra Wielkiego, ktra przemierzaa Azj i
zwyciya Persw, w poczuciu dawnej sawy i samowoli chciaa
nie sucha wodzw, lecz nimi kierowa tak, jak to teraz
postpuj nasi weterani. Istnieje te niebezpieczestwo, by u nas
nie doprowadzili do takiej sytuacji, jak wytworzyli tamci, tj.
aeby brakiem karnoci i zbytni samowola nie doprowadzili do
zguby wszystkiego, niszczc zarwno tych, po ktrych stronie
stali, jak i tych, przeciwko ktrym wystpowali. Jeliby kto
przeczyta o postpowaniu tamtych weteranw, odnalazby
podobiestwa midzy tamtymi a naszymi stosunkami i
pomylaby, e nie ma adnej rnicy poza rnic czasu. Lecz
wrc do tamtych. Ot onierze ci obrali sobie miejsce ley
zimowych kierujc si nie sytuacj wojenn, lecz osobistymi
wygodami i rozoyli obozy daleko jedni od drugich. Gdy
Antigcnos dowiedzia si o tym i zorientowa si, e nie moe
sprosta przygotowanym przeciwnikom, zdecydowa, e musi
chwyci si jakiego nowego sposobu. Istniay dwie drogi,
ktrymi z Medii, gdzie zimowa, mona byo dotrze do
zimowych kwater nieprzyjaci: krtsza z nich na dziesi
dni marszu prowadzia przez puste okolice, niezamieszkae
z powodu braku wody, druga za, z ktrej wszyscy korzystali,
okrna, bya dwa razy dusza, lecz zasobna, posiadajca
wszystkiego pod dostatkiem. Antigonos zdawa sobie spraw z
tego, e jeeli pjdzie t drog, nieprzyjaciel dowie si o jego
marszu, zanim przejdzie trzeci cz drogi; jeeli za pjdzie

przez pustkowie, pokona liczy na to zaskoczonego

przeciwnika. Aeby ten plan przeprowadzi, kaza zgromadzi
jak najwicej bukakw i workw skrzanych, take pasz dla
byda i zapas ywnoci gotowanej na dziesi dni, aeby jak
najrzadziej rozpala ogniska obozujc. Jak drog pjdzie
zachowa w tajemnicy. Tak przygotowany wyruszy zgodnie z
powzit decyzj.
9. Przeby ju prawie poow drogi, gdy doniesiono Eumenesowi, e jest podejrzenie, i wrg nadciga; naprowadzi na to
dym w idoczny z obozu Antigonosa. Zbieraj si wodzowie, zastanawiaj si, co naley przedsiwzi. Wszyscy zdawali sobie spraw, e nie uda si cign wojsk w tak krtkim czasie, w jakim
mg nadej Antigonos. I chocia wszyscy byli ogarnici niepewnoci co do powodzenia sprawy, Eumenes powiedzia, e o ile
zdecyduj si na szybkie dziaanie i wykonaj jego rozkazy, czego dotychczas nie robili, uratuje sytuacj. Zapewni, e jeeli
nieprzyjaciel moe doj w cigu piciu dni, on doprowadzi do
tego, e co najmniej na tyle dni zostanie zatrzymany: dlatego
niech wodzowie obejd wojska i niech kady zbierze swoje oddziay. Aeby za powcign atak Antigonosa, uciek si Eumenes do takiego podstpu: wysa zaufanych ludzi pod gry, koo
ktrych musiay przechodzi wojska nieprzyjacielskie, i nakaza
im, by podczas pierwszej stray nocnej rozniecili na jak najwikszej przestrzeni due ogniska, podczas drugiej mieli je przygasi, przy trzeciej ogie zupenie przytumi, aeby stwarzajc pozory ycia obozowego wzbudzi u wrogw podejrzenie, e
w tych miejscach jest obz i e dosza ju wiadomo o nadciganiu wroga; to samo mieli uczyni nastpnej nocy. Ci, ktrym
wydano polecenie, dokadnie wypenili zadanie. Z nastaniem ciemnoci Antigonos dostrzega ognie; jest przekonany, e dowiedziano si o jego nadejciu i e wrogowie cignli tam swoje wojska.
Zmienia plan, i poniewa nie mg zaskoczy przeciwnika, zbacza
z tej drogi i poda do trasy duszej i okrnej, dobrze zaopatrzonej w ywno; tam zatrzymuje si na jeden dzie, aby da
wytchnienie strudzonym onierzom i odpoczynek zwierztom,
i by z tym silniejszym wojskiem stan do walki.
10. Tak Eumenes zwyciy przebiegego wodza podstpem
i powstrzyma go w szybkim dziaaniu; niewiele jednak osign.
Chocia bowiem z walki wyszed zwycisko, przez zawi wodzw, ktrzy go otaczali, i wskutek przewrotnoci macedoskich
weteranw zosta wydany Antigonosowi, mimo e poprzednio
wojsko trzykrotnie w rnych okresach skadao przysig, e
broni go bdzie i nigdy nie opuci. Lecz niektrych opanowaa

taka zawi z powodu jego dzielnoci, e woleli zama dane sowo, byleby jego zgubi. Chocia Antigonos by bardzo wrogo
usposobiony do Eumenesa, byby go ocali, gdyby wojsko jego
do tego byo dopucio. Rozumia bowiem, e nikt bardziej nie
moe mu by pomocny w sytuacji, jaka (co wszyscy widzieli)
zagraaa mu. Nastawali na przecie potni ju Seleukos,
Lizymach i Ptolemeusz, z ktrymi chcc sign po
najwysz wadz musia walczy. Lecz nie dopucili do tego
ludzie z jego otoczenia, poniewa widzieli, e o ile Eumenes
zostaby przywrcony do ask, ich wszystkich rola wobec niego
bdzie maa. Sam za Antigonos by tak dalece rozdraniony, e
jedynie wielka nadzieja na osigniecie najwyszych godnoci
moga go uagodzi.
11. Kiedy wic odda Eumenesa do wizienia, a dowdca stray zapyta, jak go kae pilnowa, odrzek: tak jak najgroniejszego lwa albo bardzo dzikiego sonia", bo jeszcze wtedy nie by
zdecydowany, czy darowa mu ycie czy nie. Przychodzili za do
Eumenesa rni ludzie, i ci, co z nienawici chcieli nasyci si
widokiem jego upadku, i ci, ktrzy pragnli z nim pomwi pomni dawnej przyjani i pocieszy go; byli i tacy, ktrzy chcieli
zobaczy, jak wyglda czowiek, ktrego tak dugo tak bardzo si
bali, a w ktrego zgubie pokadali nadziej zwycistwa. A Eumenes, kiedy przedua si pobyt w wizieniu, powiedzia do Onomarchosa, dowdcy stray, e dziwi go, dlaczego ju trzeci dzie
tak go trzymaj, bo nie zgadza si to z rozsdnym postpowaniem Antigonosa, aeby tak le obchodzi si z pokonanym. Niech
wic kae go zabi albo przywrci mu wolno. Poniewa zdaniem Onomarchosa byo to odezwanie si nader zuchwae, powiedzia: C to takiego? jeeli bye takim bohaterem, dlaczego
nie pade na polu walki, lecz dostae si w rce wroga?" Odpowiedzia mu Eumenes: Szkoda, e si tak stao, lecz nie doszo
do tego, gdy nigdy nie spotkaem silniejszego ode mnie. Nigdy
nie walczyem z przeciwnikiem, ktry by mi nie uleg; do upadku doprowadzio mnie nie mstwo przeciwnikw, ale zdrada przyjaci". I to byo prawd, bo by to czowiek peen szlachetnej
godnoci i si, ktre pozwalay mu znosi trudy, a chocia by
raczej niskiego wzrostu, peen by osobistego uroku.
12. Antigonos nie mia odwagi sam zadecydowa o losach
Eumenesa, wnis wic spraw na rad wojenn. Tu najpierw
wszyscy w podnieceniu wyraali zdziwienie, e jeszcze nie wykonano wyroku na czowieku, z ktrego winy tyle lat byli w sytuacji doprowadzajcej ich czsto do cakowitego upadku ducha

i ktry sta si przyczyn mierci najwikszych wodzw; dalej

mwiono on jeden jest tak silny, e dopki y bdzie, nie
mog czu si bezpieczni, jeeli za zginie, nie bd mieli adnych
trudnoci w odniesieniu zwycistwa; wreszcie pytali Antigonosa,
na czyj przyja liczy, bo jeeli daruje winiowi ycie, ani oni
ani Eumenes przy nim nie zostan. Antigonos, chocia przekona
si o stanowisku rady, pozostawi sobie jednak okres siedmiu dni
do namysu. Po siedmiu dniach za, poniewa ju si zacz obawia, eby w wojsku nie powsta jaki bunt, zabroni dopuszcza
do Eumenesa kogokolwiek i kaza wstrzyma codzienne posiki.
Albowiem twierdzi, e nie uyje siy wobec swojego dawnego
przyjaciela. Eumenes jednak, morzony godem przez jakie trzy
dni, zosta zamordowany przez stranikw, bez wiedzy Antigonosa, podczas zwijania obozu.
13. Eumenes doy 45 lat wieku. Od dwudziestego roku ycia,
o czym bya mowa wyej, przez siedem lat suy Filipowi, a przez
trzynacie lat na tym samym stanowisku Aleksandrowi; w tym
okresie przez jeden rok dowodzi oddziaem konnicy. Natomiast
po mierci Aleksandra Wielkiego sta na czele caej armii, odpar
ataki wielu wybitnych wodzw, niektrych zabi; wzity do niewoli nie dziki mstwu Antigonosa, lecz przez wiaroomstwo
Macedoczykw tak marnie skoczy. A jak liczyli si z nim ci
wszyscy, ktrzy po mierci Aleksandra Wielkiego przyjli tytu
krla, najatwiej mona wywnioskowa z tego, e jak dugo y
Eumenes, nikt nie przyj tytuu krla", tylko nazywali si namiestnikami, po jego mierci za przyjli natychmiast strj krlewski i tytu krla, nie chcieli te speni tego, co w pocztkach
zapowiadali, to jest, e zachowuj krlestwo dla dzieci Aleksandra; gdy jedyny obroca dzieci zosta usunity, wyranie pokazali, jakie s ich zamysy. Kierowali t wystpn akcj Antigonos, Ptolemeusz, Seleukos, Lizymach i Kassander. Ciao
Eumenesa wyda Antigonos jego krewnym, by mogli go
pochowa. Urzdzili mu pogrzeb godny, z honorami
wojskowymi, przy udziale caej armii, i zajli si tym, aeby
koci jego zostay odesane matce, onie i dzieciom do
Kapadocji.

XIX. FOKION

1. Fokion, Ateczyk, bardziej znany jest z nieskazitelnego ycia ni z czynw wojennych, chocia niejednokrotnie sta na
czele armii i sprawowa najwysze urzdy w pastwie. O jego
dziaalnoci publicznej nikt ju nie pamita, synna natomiast
staa si jego nieskazitelno, ktra zyskaa mu przydomek
Zacnego. y zawsze w ubstwie, cho mg by bardzo bogaty
dziki urzdom i godnociom, ktre nard czsto mu powierza.
Tak na przykad gdy odmwi przyjcia duej sumy pienidzy
przysanej mu przez krla Filipa, a posowie krlewscy
namawiali go, by nie odrzuca daru, i przekonywali, e jeli
nawet on sam z atwoci obywa si bez pienidzy, to niechaj
myli o dzieciach, ktrym w ndzy trudno bdzie podtrzymywa
saw ojca, odpowiedzia: jeli bd podobne do mnie, wyywi
je ten sam niewielki kawaek ziemi, ktry mnie pozwoli doj do
godnoci; jeli za oka si niepodobne nie chc wasnymi
pienidzmi wspiera i powiksza ich zbytku".
2. Przez blisko osiemdziesit lat los sprzyja Fokionowi.
W ostatnim okresie ycia cign na siebie wielk nienawi
wspobywateli przede wszystkim dlatego, e porozumiewa si
z Demadesem w sprawie oddania miasta Antypatrowi, i dlatego
e za jego rad Demostenes oraz inni obywatele uwaam za zasuonych dla rzeczypospolitej zostali uchwa ludu skazani na
wygnanie. Fokion narazi si nie tylko tym, e rady jego przyniosy szkod ojczynie, lecz take dlatego, e nie dochowa wiernoci w przyjani. Stanowisko bowiem, ktre zajmowa, zdoby
dziki pomocy i poparciu Demostenesa, ktry go podjudza przeciwko Charetowi; Demostenes broni take kilka razy Fokiona
uwikanego w powane procesy i uwalnia od grocej mu kary.
Teraz za Fokion nie tylko nie dopomg Demostenesowi w niebezpieczestwie, ale co gorsza zdradzi go. Najbardziej jednak do
jego upadku przyczynio si pewne bdne posunicie: kiedy sprawowa najwysz wadz w Atenach, Derkylos ostrzega go, e
Nikanor, wdz Kassandra, przygotowuje podstpny atak na Pireus ateski, i domaga si, by Fokion zapobieg odciciu dostaw
ywnoci dla miasta; Fokion stwierdzi wwczas w obecnoci ludu, e takie niebezpieczestwo nie zagraa, i zarczy za to wasn osob. Wkrtce potem Nikanor opanowa Pireus, bez ktrego

Ateny nie mog istnie. A kiedy uzbrojeni ludzie zbiegli si by

odzyska port, Fokion nie do, e nie wezwa obywateli do broni, ale nawet nie chcia stan na czele zbrojnych.
3. W Atenach byy w owym czasie dwa stronnictwa. Jedno
reprezentowao interesy ludu, drugie arystokracji. Fokion i Demetrios z Faleronu naleeli do tego drugiego. Oba stronnictwa
korzystay z poparcia Macedonii. Stronnictwo ludowe sprzyjao
Polyperchontowi, arystokracja zwizana bya z Kassandrem. Tymczasem Polyperchont wypdzi Kassandra z Macedonii. Stronnictwo ludowe zdobyo wtedy przewag i zmusio wodzw przeciwnego obozu skazanych na kar mierci do opuszczenia ojczyzny, wrd nich Fokiona i Demetriosa z Faleronu. Wysano
te w tej sprawie posw do Polyperchonta z daniem, aby zatwierdzi uchway Ateczykw. Uda si tam take Fokion. Kiedy przyby na miejsce, kazano mu broni swej sprawy formalnie
przed krlem Filipem, a w rzeczywistoci przed Polyperchontem,
ktry prowadzi sprawy kierowane do krla. Fokion, oskarony
przez Agnona o to, e wyda Pireus w rce Nikanora, zosta na
mocy wyroku odstawiony pod stra do Aten, aeby tam, zgodnie
z prawem, odby si jego proces.
4. Kiedy przybyli do Aten, a Fokion z powodu podeszego
wieku nie mg i i jecha na wozie zrobio si zbiegowisko;
jedni, pomni dawnej sawy Fokiona, litowali si nad jego staroci, wikszo jednak pona gniewem wskutek podejrzenia,
e to on wydal Pireus w rce wroga; gwnie zarzucano mu, e
u schyku ycia dziaa na szkod narodu. Nie dano mu nawet
sposobnoci do obrony i wyjanienia czegokolwiek. Skazano go
z zachowaniem wszelkich prawnych formalnoci i przekazano kolegium jedenastu mw, ktremu wedug zwyczajw ateskich
oddawano w celu wykonania kary ludzi skazanych w imieniu
pastwa. Kiedy go prowadzono na mier, spotka Eufiletosa,
z ktrym czya go wielka zayo. A gdy w z paczem zawoa:
jake niezasuony los ci spotyka" odrzek mu Fokion: ale
przewidziany". Taki przecie koniec spotka wikszo sawnych
ludzi w Atenach. A tak wielka bya oglna nienawi, e nikt
z wolnych obywateli nie odway si Fokiona pochowa, pochowali go wic niewolnicy.

XX. TIMOLEON

1. Timoleon z Koryntu. Wszyscy bez wtpienia uwaali go za

wielkiego czowieka. Nie wiem bowiem, czy komukolwiek innemu
poza nim udao si wyzwoli kraj rodzinny uciskany przez tyrana i uwolni od dugoletniej niewoli Syrakuzaczykw, do ktrych wysano go z pomoc, i ca Sycyli, od lat drczon wojnami i nkan przez barbarzycw, przywrci do dawnego stanu,
gdy si tam pojawi. W tych poczynaniach towarzyszyo mu zmienne szczcie, ale co jest chyba trudniejsze, o wiele rozsdniej zachowywa si w chwilach powodzenia ni przeciwnoci. Albowiem gdy brat jego Timofanes, wybrany wodzem przez Koryntyjczykw, z pomoc najemnych onierzy zdoby wadz tyrana,
Timoleon mg wspuczestniczy w rzdach, lecz tak obca bya
mu myl o udziale w bezprawiu, e przeoy wolno swych obywateli nad ycie brata, uwaajc, e lepiej samemu sucha praw
ni rozkazywa ojczynie. Pod wpywem takich myli postanowi
zabi brata-tyrana wyrczajc si swym powinowatym, mem
rodzonej siostry, oraz pewnym kapanem-wrbit. Sam nie tylko
nie podnis rki na brata, ale nawet nie chcia patrze na jego
krew. W chwili zabjstwa sta z dala na stray pilnujc, by kto z
gwardii przybocznej nie przyszed Timofanesowi z pomoc. Ten
gony postpek rnie ludzie oceniali, niektrzy bowiem uwaali,
e pogwaci w ten sposb obowizek mioci braterskiej, i z zawici pomniejszali jego zasugi. Matka za od chwili zabjstwa
ani razu nie wezwaa syna do siebie do domu, ani nie chciaa go
widzie, i przeklinajc nazywaa bratobjc i bezbonikiem. Timoleon tak bardzo by tym przejty, e czasem chcia kres yciu swemu pooy i przez mier zej z oczu nieprzyjaznym
mu ludziom.
2. Tymczasem po zamordowaniu Diona w Syrakuzach Dionizjusz znowu zawadn Syrakuzami. Jego przeciwnicy zwrcili
si o pomoc do Koryntyjczykw i poprosili o wodza, ktry kierowaby nimi w tej wojnie. Posano tam Timoleona, ktry z niewiarygodnym wprost powodzeniem wypdzi Dionizjusza z caej
Sycylii. Chocia mg go zabi, jednak poniewa obaj Dionizjusze czsto pomagali Koryntyjczykom nie chcia tego uczyni i sprawi, e Dionizjusz dotar bezpiecznie do Koryntu. Pragn, by przetrwaa pami jego dobroci, i uwaa za pikne takie
zwycistwo, w ktrym wicej jest agodnoci ni okruciestwa;

zaleao mu wreszcie na tym, by ludzie nie tylko na wasne uszy

syszeli, lecz take na wasne ujrzeli oczy, jakiego to ma i z jakiego krlestwa doprowadzi do takiego pooenia. Po ustpieniu
Dionizjusza walczy z Hiketasem, ktry by przeciwnikiem Dionizjusza, ale nie dlatego, e nienawidzi wadzy tyraskiej, lecz
dlatego, e jawnie jej poda i po wygnaniu Dionizjusza nie
chcia si jej wyrzec. Pokonawszy Hiketasa, Timoleon rozproszy
nad rzek Krinisos wielkie wojska Kartagiczykw i zmusi tych,
ktrzy od wielu ju lat panowali na Sycylii, by ograniczyli si
do posiadoci w Afryce. Wzi do niewoli Mamerkusa, wodza
italskiego, czowieka dzielnego w boju i monego, ktry przyby
na Sycyli z pomoc tyranom.
3. Kiedy upora si z tym, a widzia, e wskutek dugotrwaych wojen opustoszay nie tylko cae obszary, lecz take miasta,
cign na Sycyli kogo tylko mg; przede wszystkim Sycylijczykw, nastpnie kolonw z Koryntu, poniewa oni byli pierwszymi zaoycielami Syrakuz. Dawnym mieszkacom przywrci
majtki, nowym rozda posiadoci opustoszae w czasie wojny,
odbudowa zburzone mury miast i zniszczone witynie.
Miastom przywrci wolno i dawne prawa. Po wielkiej wojnie
zapewni caej wyspie taki spokj, e wydawao si, i to on jest
zaoycielem owych miast, a nie ci, ktrzy rzeczywicie kiedy je
zaoyli. By opanowa miasto, zburzy do fundamentw zamek w
Syrakuzach, ktry wznis Dionizjusz, zniszczy inne twierdze
tyranii i dooy stara, by pozostao jak najmniej ladw
niewoli. Chocia mia tak mocn pozycj, e mg rzdzi
Sycyli nawet wbrew woli jej mieszkacw, i tak cieszy si
mioci wszystkich Sycylijczykw, e mg zachowa wadz
bez adnego oporu z ich strony, wola jednak by otoczony
yczliwoci ni wzbudza strach. Dlatego przy pierwszej okazji
zoy wadz i reszt ycia spdzi w Syrakuzach jako zwyky
obywatel. By to krok bardzo rozwany, to bowiem, co inni
krlowie zawdziczali przemocy, on osign dobroci. Nie byo
godnoci, ktrej by nie otrzyma; take i pniej w Syrakuzach
nie podjto decyzji w adnej sprawie pastwowej, zanim nie
zapoznano si z opini Timoleona. Nie tylko nie przenoszono
niczyjej rady nad jego, lecz nawet nie stawiano jej na rwni z
innymi. A przyczyn tego bya zarwno yczliwo, jaka
otaczaa Timoleona, jak i jego rozsdek.
4. Kiedy Timoleon by ju w podeszym wieku, mimo e nie
chorowa, straci wzrok. Znosi to nieszczcie tak cierpliwie, e
nikt nie sysza jego skargi; nie przesta te zajmowa si spra-

wami prywatnymi ani pastwowymi. Przybywa do teatru, gdy

trwao tam zgromadzenie ludowe, a z powodu zego stanu zdrowia przyjeda wozem i z niego przemawia. Nikt mu tego nie
poczytywa za przejaw pychy, nigdy bowiem z jego ust nie pady
sowa wiadczce o zarozumiaoci lub samochwalstwie. Kiedy
sysza, jak go wychwalaj, odpowiada zawsze, i najbardziej
wdziczny jest bogom za to, e gdy postanowili przywrci do
ycia Sycyli, jego wanie zechcieli uczyni wykonawc swoich
planw. Sdzi, e w ludzkich sprawach nic nie dzieje si bez
woli bogw. I dlatego urzdzi u siebie w domu kapliczk powicon boginii Automatii i otacza j szczegln czci.
5. Tej wyjtkowej dobroci Timoleona towarzyszyy niezwyke
wydarzenia. Wszystkie bowiem najwiksze bitwy stacza zawsze
w dniu rocznicy swoich urodzin i to byo przyczyn, e jego urodziny witowaa caa Sycylia. Kiedy niejaki Lafystios, czowiek
niegodziwy i niewdzicznik, domaga si od niego porczenia groc dochodzeniem sdowym, a ludzie zbiegli si tumnie i wasnymi rkami usiowali poskromi zuchwalstwo tego czowieka,
Timoleon prosi, by tego nie czynili; po to bowiem dooy tylu
stara i naraa si na najwiksze niebezpieczestwa, aby Lafystios czy te kto inny mg tak wanie postpi. Na tym bowiem polega istota wolnoci, by kademu wolno byo dochodzi
prawnie tego, czego chce. Tak samo, gdy pewien czowiek, podobny do Lafystiosa, nazwiskiem Demajnetos zacz pomniejsza
na zgromadzeniu ludowym czyny Timoleona, a i jemu samemu
robi pewne zarzuty, Timoleon powiedzia, e teraz wreszcie
spenio si jego yczenie: zawsze bowiem baga niemiertelnych
bogw, by mg tak zaprowadzi wolno w Syrakuzach, dziki
ktrej kademu obywatelowi bdzie wolno bezkarnie mwi,
o czym chce. Kiedy Timoleon umar, Syrakuzaczycy wyprawili
mu na koszt pastwa uroczysty pogrzeb, w ktrym wzia udzia
caa Sycylia. Pochowano go w gimnazjonie, ktre nazwano Timoleonteum.

XXI. O KRLACH

1. To byli niemal wszyscy wodzowie greccy, godni jak si

zdaje upamitnienia, nie liczc krlw. O nich nie chciaem
mwi, poniewa ich czyny zostay przedstawione oddzielnie.
Zreszt jest ich niewielu: Spartanin Agezilaos by krlem tylko z
tytuu, natomiast nie mia wadzy, podobnie jak i inni Spartanie, z
tych za, ktrzy poczyli tytu z rzeczywist wadz,
najwybitniejsi byli moim zdaniem krlowie perscy Cyrus i
Dariusz syn Hystaspesa. Obaj byli zwykymi obywatelami, a
wadz zawdziczali jedynie wasnym zasugom. Pierwszy z nich
zgin w bitwie u Massagetw, Dariusz zmar w pnej staroci.
Prcz nich jeszcze trzech wybitnych wadcw tej samej
narodowoci: Kserkses i obaj Artakserksesowie, jeden o
przydomku Makrochejros, drugi Mnemon. Najwaniejszym i
najsynniejszym czynem Kserksesa byo to, e zgromadzi
najwiksze za pamici ludzkiej wojsko i wszcz wojn z Grecj
na ldzie i morzu. Makrochejros cieszy si wielkim rozgosem
jako mczyzna piknie zbudowany i o wybitnej urodzie, a saw
t przyozdobi niezwykym mstwem, jakie wykaza podczas
wojny, nie byo bowiem od niego dzielniejszego Persa. Mnemon
za zasyn ze sprawiedliwoci. Kiedy wskutek zbrodni swej
matki utraci on, w cierpieniu zachowywa si tak, i byo
widoczne, e silniejsza okazaa si w nim mio synowska.
Spord tych trzech wadcw dwaj tego samego imienia zmarli
wskutek choroby, trzeci zgin od miecza wodza Artabanosa.
2. Spord Macedoczykw dwaj krlowie znacznie przewyszyli saw czynw innych wadcw. Byli to: Filip, syn Amyntasa
i Aleksander Wielki. Tego ostatniego zmoga choroba w Babilonie.
Filip zosta zabity przez Pauzaniasza w Aigajach, tu obok teatru,
gdy przyszed na przedstawienie. W Epirze zasyn tylko Pyrrus,
ktry prowadzi wojn z Rzymianami. Zgin ugodzony kamieniem w czasie oblenia miasta Argos na Peloponezie. By te
jeden sawny Sycylijczyk Dionizjusz Starszy. Odwany w walce, dowiadczony w rzemiole wojennym i co naley do rzadkoci u tyrana nie by rozpustny ni rozrzutny, ani chciwy.
Nie pragn wreszcie niczego prcz zachowania na zawsze jedy-

nowadztwa, i std jego okruciestwo. Dopki stara si wadz

umocni, nie oszczdza ycia tych, ktrych podejrzewa o knowania. Osignwszy dziki mstwu wadz tyrana, utrzymywa
j z duym powodzeniem. Umar w wieku szedziesiciu lat,
pozostawiajc pastwo w rozkwicie. W cigu caego ycia nie
oglda pogrzebu w swej rodzinie, chocia mia dzieci z trzech
on, a i licznych wnukw si doczeka.
3. Ponadto wielu byo krlw spord przyjaci Aleksandra
Wielkiego, ktrzy po jego mierci zagarnli wadz. Byli wrd
nich Antigonos i jego syn Demetrios oraz Lizymachos, Seleukos
i Ptolemeusz. Antigonos zgin w bitwie przeciwko Seleukosowi
i Lizymachowi. Tak sam mier ponis Lizymach z rk Seleukosa, gdy walczyli z sob po zerwaniu przymierza. Demetrios
odda Seleukosowi swoj crk za on, ale mimo to przyja nie
trwaa dugo. Pojmany w bitwie, umar wskutek choroby w wizieniu, do ktrego wtrci go zi. Wkrtce potem. Seleukos zosta
podstpnie zabity przez Ptolemeusza Keraunosa, ktremu da
schronienie, gdy ten potrzebowa pomocy, poniewa ojciec wypdzi go z Aleksandrii. Mwi, e sam Ptolemeusz, chocia ju za
ycia przekaza krlestwo jednemu z synw, przez niego wanie
zosta zamordowany. Poniewa uwaam, e dosy napisaem o
krlach w dziele im powiconym, teraz naley jeszcze, moim
zdaniem, powiedzie o Hamilkarze i Hannibalu; wiadomo
przecie, e oni wielkoci ducha i przebiegoci przewyszali
wszystkich ludzi Afryki.

XXII. HAMILKAR

1. Hamilkar o przydomku Barkas, syn Hannibala, Kartagiczyk. By jeszcze bardzo mody, kiedy w czasie pierwszej wojny
punickiej, lecz ju pod sam jej koniec, zacz dowodzi wojskami
na Sycylii. Chocia przed jego przybyciem le si wiodo Kartagiczykom i na ldzie i na morzu, on gdziekolwiek si zjawi,
nigdy nie ustpi przed wrogiem, ani nie pozwoli sobie wyrzdzi adnej szkody; przeciwnie, czsto korzystajc ze
sposobnoci atakowa i zawsze zwycia. Przeto kiedy
Punijczycy utracili prawie ca Sycyli, tak broni Eryksu, i
miasto wygldao jakby nietknite wojn. Tymczasem
Kartagiczycy, gdy ich flot rozgromi koo wysp Egackich
rzymski konsul Gajusz Lutacjusz, postanowili zakoczy wojn i
zadanie to powierzyli Hamilkarowi. Paa on wprawdzie dz
walki, uwaa jednak, e trzeba zabiega o pokj, widzia
bowiem, i ojczyzna, do cna wyczerpana wydatkami, niezdolna
jest duej znosi ciarw wojny, ale zaraz zacz myle o tym,
e gdy cho troch polepszy si sytuacja, wznowi wojn i ciga
bdzie Rzymian, dopki nie zatriumfuj ostatecznie dziki
swemu mstwu, albo nie poddadz si zwycieni. Z t myl
doprowadzi do pokoju. Przy czym zachowywa si tak zuchwale,
e gdy Katulus wzbrania si zaprzesta walki, jeli Hamilkar ze
swymi ludmi, tymi, ktrzy zajmowali Eryks, ustpujc z Sycylii
nie zoy broni, odpowiedzia, i raczej zginie wraz z ojczyzn, ni
wrci do kraju okryty tak hab. Bo nie ley w jego charakterze
bro wykut w ojczynie przeciwko wrogom wrogom oddawa.
I ustpi Katulus wobec jego zawzitoci.
2. Hamilkar za, gdy przyby do Kartaginy, zasta w kraju
sytuacj zupenie inn ni si spodziewa. Na skutek bowiem
dugotrwaych zewntrznych niepowodze rozgorzaa wojna domowa tak gwatowna, i Kartagina a do dnia swej zagady nie
bya w rwnym niebezpieczestwie. Najpierw wic powstali onierze najemni zacignici przeciwko Rzymianom, a byo ich
20 000. Zbuntowali ca Afryk i szturmowali sam Kartagin.
Punijczycy tak byli przeraeni tymi nieszczciami, e nawet do
Rzymian zwrcili si o posiki i otrzymali je. W kocu, gdy sy-

tuacja staa si rozpaczliwa, obrali wodzem naczelnym Hamilkara. Nie tylko odepchn on wrogw spod murw miasta, chocia zebrao si tam ponad 100 000 zbrojnych, lecz co wicej, tak
ich osaczy, i zamknici na maej przestrzeni wyginli bardziej
z godu ni od miecza. Zwrci ojczynie wszystkie zbuntowane
miasta, a wrd nich najbogatsze w caej Afryce: Utyk i Hippon. I tego nie do mu byo dokona jeszcze nowych podbojw. Taki spokj powrci dziki niemu w caej Afryce, e miao si wraenie, e od wielu lat nie toczya si tam adna wojna.
3. Dokonawszy tego wszystkiego po swojej myli, pewny siebie i peen nienawici do Rzymian, aby tym atwiej znale powd do wojny, sprawi, e wysano go na czele armii do Hiszpanii. Zabra tam ze sob dziewicioletniego syna, Hannibala.
Poza tym by z nim pikny i znakomity modzieniec Hazdrubal.
Mwiono bo te m taki nie mg by wolny od oszczerstw
e mio Hamilkara do niego przybraa formy zdrone. To te
byo przyczyn, i urzdnik strzegcy obyczajw zakaza im przebywa ze sob. Hamilkar wyda wic za m za Hazdrubala swoj crk, bo wedug kartagiskich obyczajw nie mona byo
zabroni teciowi obcowania z ziciem. Wspominamy o Hazdrubalu dlatego, e gdy Hamilkar poleg, on stan na czele wojska
i dokona wielkich czynw; pierwszy te przez sw rozrzutno
naruszy dawne obyczaje; po jego za mierci wadz od armii
otrzyma Hannibal. Co do Hamilkara, to odkd przeprawi si
przez morze i wkroczy do Hiszpanii, wielkich dokona rzeczy,
a los mu sprzyja. Podbi wielkie i wojownicze plemiona; w konie, bro, ludzi i pienidze wzbogaci ca Afryk. W dziewitym
roku swego pobytu w Hiszpanii, kiedy zamyla przenie wojn
do Italii, pad w bitwie z Wettonami. Zdaje si, e jego nieubagana nienawi do Rzymian przyczynia si walnie do wybuchu
drugiej wojny punickiej. Albowiem nieustanne zaklcia
ojcowskie sprawiy, e syn Hamilkara Hannibal gotw by raczej
zgin ni wyrzec si walki z Rzymem.

XXIII. HANNIBAL

1. Hannibal, syn Hamilkara, Kartagiczyk. Jeli jest prawd,

a nikt w to nie wtpi, i Rzymianie pokonali wszystkie narody
dziki mstwu, to naley przyzna, e Hannibal growa
biegoci nad innymi wodzami tak dalece, jak nard rzymski
przewysza dzielnoci inne narody. Bo przecie ilekro stawa z
Rzymianami do bitwy w Italii, zawsze wychodzi zwycisko;
przeto gdyby nie osabiy go zawistne poczynania
wspobywateli w kraju, wydaje si, i mg by nawet zupenie
pokona Rzym. Lecz wobec zawici wielu daremne okazay si
czyny jednego czowieka. Hannibal jednak tak strzeg przejtej
jakby w spadku ojcowskiej nienawici do Rzymian, e mier
dopiero pooya jej kres. Przecie on i wtedy, gdy wygnany z
ojczyzny potrzebowa cudzej pomocy, ani na chwil nie przesta
duchem toczy wojny z Rzymianami.
2. Ze wszystkich bowiem monarchw, pomijajc Filipa, ktrego Hannibal nawet na odlego zdoa uczyni nieprzyjacielem
Rzymu, najpotniejszy by wwczas krl Antioch. Kartagiczyk
roznieci w nim tak dz walki, e ten usiowa a znad Czerwonego Morza ruszy na Itali. Kiedy przybyli do Antiocha posowie rzymscy majcy za zadanie wybada jego zamiary i dooy stara, by Hannibal popad u krla w podejrzenie, i zosta
przez nich przekupiony i zmieni przekonania ich skryte podszepty nie pozostay bez skutku. Gdy dowiedzia si o tym Hannibal i zorientowa si, e go odsuwaj od tajnych rozmw,
w sposobnym momencie przyby do krla i kiedy mu wiele powiedzia o swojej wiernoci i nienawici do Rzymu, dorzuci:
,,Kiedy byem maym chopcem, z pewnoci nie miaem wicej
ni dziewi lat. mj ojciec Hamilkar wyrusza jako wdz z Kartaginy do Hiszpanii i skada ofiar Jowiszowi Najwikszemu
i Najlepszemu. W czasie witego obrzdku spyta, czy chc
z nim jecha do obozu. Gdy chtnie na to si zgodziem i zaczem prosi ojca, aby nie waha si mnie zabra, dobrze powiedzia jeeli zoysz przyrzeczenie, jakiego dam! Zaprowadzi mnie zaraz do otarza, przy ktrym rozpocz skadanie
ofiar, poleci wszystkim usun si na bok i podczas gdy doty-

kaem otarza, kaza mi zoy przysig, e nigdy nie bd

w przyjani z Rzymianami. Przysidze tej, danej ojcu, pozostaem tak wierny do dzisiaj, i nikt nie powinien wtpi, e dochowam jej take w przyszoci. Zatem rozsdnie postpisz, jeeli
zataisz przede mn zamysy przyjazne wobec Rzymian; ale gdy
bdziesz si gotowa do wojny, sam sobie zaszkodzisz, jeli nie
mnie oddasz w niej dowdztwo".
3. Majc wic tyle lat, ile podaem, pojecha z ojcem do Hiszpanii. Po jego mierci, z kolei pod dowdztwem Hazdrubala, sta
na czele caej jazdy. Wreszcie gdy i Hazdrubal zgin, armia oddaa wadz Hannibalowi. Kiedy wiadomo o tym dotara do
Kartaginy, nominacja zostaa oficjalnie zatwierdzona. Tak nie
majc jeszcze 25 lat, Hannibal zosta wodzem naczelnym. W cigu najbliszych trzech lat ujarzmi zbrojnie wszystkie plemiona
Hiszpanii i zdoby szturmem Sagunt, miasto sprzymierzone
z Rzymem. Sformowa trzy silne armie: jedn z nich posa do
Afryki, drug ze swoim bratem Hazdrubalem zostawi w Hiszpanii, trzeci sam poprowadzi do Italii. Przeszed Pireneje i wszdzie w drodze walczy z tubylcami; nie zdarzyo si, eby nie
odnis zwycistwa. Kiedy doszed do Alp, ktre oddzielaj Itali
od Galii i ktrych nikt przed nim z wojskiem nie przeby (prcz
jednego Heraklesa Greka, od ktrego to wydarzenia gry te
dzisiaj nazywaj si Greckie), podbi usiujce go zatrzyma
w marszu plemiona alpejskie, otworzy przejcia, utorowa drogi
i sprawi, e gdzie przedtem z trudem czoga si samotny czowiek bez broni, teraz i mogy wyekwipowane sonie. Tamtdy
wic przeprowadzi wojska i wkroczy do Italii.
4. W starciu nad Rodanem Hannibal rozproszy wojska konsula Publiusza Korneliusza Scypiona. Z tym samym wodzem stan do decydujcej rozprawy w Klastidium nad Padem, zrani
go i zmusi do ucieczki. Po raz trzeci tene Scypion, z drugim
konsulem Tyberiuszem Longusem, zastpi Hannibalowi drog
nad rzek Trebi. Uderzy na nich i obu rozgromi. Dalej pomaszerowa przez Liguri i przeszed Apeniny spieszc do Etrurii.
W drodze tak ciko zachorowa na oczy, e prawym nigdy ju
potem nie widzia cakiem dobrze. Choroba wci go jeszcze gnbia i odbywa drog w lektyce, gdy podstpem otoczy i zniszczy nad Jeziorem Trazymeskim armi konsula Gajusza Flaminiusza, a jego samego zabi. Wkrtce potem zgnit wodza Gajusza Centeniusza, ktry z wyborowym oddziaem zajmowa wwozy. Std ruszy do Apulii. Zastpili mu tam drog dwaj konsulowie: Gajusz Terencjusz Warro i Lucjusz Paulus Emiliusz.
Wojska obu znis w jednej bitwie; pad Lucjusz Paulus i kilku

byych konsulw, wrd nich Gnejusz Serwiliusz Geminus, ktry

piastowa ten urzd w poprzednim roku.
5. Po stoczeniu tej bitwy pomaszerowa na Rzym, nie napotykajc adnego oporu. Zatrzyma si na wzgrzach w pobliu
miasta, obozowa tam kilka dni, a kiedy wraca do Kapui, stan
przeciw niemu na Polach Falerneskich dyktator rzymski Kwintus Fabiusz Maksimus. Stoczone w wielkiej ciasnocie wojsko
wydostao si stamtd noc bez adnej szkody, i Hannibal wywid w pole Fabiusza wodza synnego z przebiegoci. Albowiem kiedy si ciemnio, pozapala wizki chrustu przywizane
do rogw bydlt i pogna to wielkie, rozszalae stado na Rzymian.
Niespodziewany widok takim strachem napeni onierzy Fabiusza, e nikt nie way si wychyli z okopu. Wkrtce potem
pokona Marka Minucjusza Rufusa, dowdc jazdy z wadz rwn dyktatorskiej, wywabiwszy go podstpem do walki. W Lukanii
(sam wtedy nie dowodzi) zabi wcignwszy w zasadzk
dwukrotnego konsula Tyberiusza Semproniusza Grakchusa. Podobnie zgin pod Wenuzj piciokrotny konsul Marek Klaudiusz
Marcellus. Zbyt dugo trwa wyliczanie wszystkich bitew. Przeto
wystarczy, jeli powiem, e jak dugo Hannibal przebywa w Italii, nikt nie opar mu si w otwartej walce, i e nikt po Kannach
nie way si wyruszy przeciw niemu w pole; z czego mona
pozna, jaki to by czowiek.
6. Chocia nie zosta pokonany, odwoano go z Italii, aby broni ojczyzny. Prowadzi wic dziaania wojenne przeciwko Publiuszowi Scypionowi, synowi owego Scypiona, ktrego pobi raz nad
Rodanem, drugi raz nad Padem, a po raz trzeci nad Trebi. Wyczerpay si ju zasoby kraju, Hannibal pragn wic zawrze
tymczasem rozejm z rzymskim wodzem, aby pniej wystpi
z tym wiksz si. Zgodzili si na rozmowy, lecz nie uzgodniono
warunkw ukadu. W par dni potem star si Hannibal ze Scypionem pod Zam. Pobity (dziwnie to powiedzie) dotar w dwa
dni i dwie noce do Hadrumentum, ktre ley okoo trzystu tysicy krokw od Zamy. W czasie odwrotu Numidowie, ktrzy wraz
z nim ustpili z pola walki, urzdzili zasadzk. Hannibal nie tylko
unikn jej, lecz take rozbi buntownikw. Zgromadzi resztki
wojsk w Hadrumentum, porobi nowe zacigi, tak e w kilka
dni wystawi spory oddzia.
7. W trakcie tych jego gorczkowych przygotowa Kartagiczycy zawarli rozejm z Rzymem. On mimo to pozosta nadal
na; czele armii i dziaa w Afryce. I byo tak a do konsulatu
Publiusza Sulpicjusza i Gajusza Aureliusza. Bo za ich urzdo-

wania przybyli do Rzymu posowie kartagiscy, aeby podzikowa senatorom oraz narodowi za zawarcie pokoju, ofiarowa
im z tej okazji zoty wieniec i prosi, aby zakadnicy zamieszkali
we Fregellach, a jecy zostali uwolnieni. Na mocy uchway senatu odpowiedziano im, e dar ich mile jest przyjty, zakadnicy
bd umieszczeni zgodnie z prob, ale jecy pozostan w niewoli, poniewa Hannibal, peen nienawici do wszystkiego co
rzymskie, sprawca wojny, pozostaje wci na czele armii, podobnie jak brat jego Magon. Wysuchawszy tej odpowiedzi Kartagiczycy odwoali do miasta Hannibala i Magona. Kiedy
powrci, zrobiono go krlem, w dwadziecia dwa lata po
mianowaniu wodzem naczelnym; jak bowiem w Rzymie konsulw,
tak w Kartaginie wybierano co roku dwch krlw. Hannibal na
tym stanowisku spenia swe obowizki z tak energi, jak
wykaza w czasie wojny. Doprowadzi do tego, e z nowych
podatkw nie tylko zdoby pienidze na kontrybucj dla Rzymu, ale
pozostaa jeszcze suma, ktra zasilia skarb pastwa. Potem, za
konsulatu Marka Klaudiusza i Lucjusza Furiusza, zjawili si w
Kartaginie posowie z Rzymu. Hannibal sdzi, e przybyli da
wydania go. Jeszcze zanim udzielono im posuchania w senacie,
wsiad potajemnie na okrt i uszed do Syrii, do Antiocha. Gdy
rzecz wysza na jaw, Punijczycy wysali dwa okrty, ktre miay
rozkaz pojmania zbiega, o ile go docign. Majtek Hannibala
skonfiskowano, dom zrwnano z ziemi, a jego ogoszono
wygnacem.
8. W trzecim roku po swej ucieczce z ojczyzny, za konsulatu
Lucjusza Korneliusa i Kwintusa Minucjusza, Hannibal wyldowa
z picioma okrtami w Afryce, w kraju Kyrenejczykw; myla,
e moe budzc nadzieje na pomoc Antiocha, ktrego ju namwi do wyprawy na Itali, zdoa nakoni Kartagiczykw do
wojny. Wezwa tam brata swego Magona, Punijczycy za, dowiedziawszy si o tym, ukarali zaocznie Magona tak samo jak
Hannibala. Bracia zwtpili wic w powodzenie, podnieli kotwice
i pucili si na morze. Hannibal dotar do Antiocha. Co do Magona, s dwa przekazy o jego mierci: jedni utrzymuj, e zgin
w katastrofie morskiej, inni, e zamordowany zosta przez wasnych niewolnikw. Gdyby Antioch chcia w toku wojny sucha
rad Hannibala, tak jak to zrobi podejmujc j, stanby do decydujcej rozgrywki o zwycistwo raczej nad Tybrem ni w Termopilach. Hannibal chocia widzia, e krl popenia wiele
gupstw, przecie w adnej sytuacji go nie odstpi. Dowodzi
kilku okrtami, ktre mia rozkaz przeprowadzi z Syrii do Azji.
Stoczy z nimi bitw przeciwko eskadrze rodyjskiej na Morzu

Pamfilijskim i chocia dziki liczebnej przewadze nieprzyjaci

ona wzia gr, skrzydo ktrym dowodzi Hannibal, odnioso
zwycistwo.
9. Po klsce Antiocha Hannibal w obawie, e zostanie wydany, co staoby si na pewno, gdyby si da zapa, uciek do Gortynw na Kret, aeby tam rozway, dokd ma si uda. Wiedzia za w m od innych chytrzejszy, e znajdzie si w wielkim niebezpieczestwie ze strony Kreteczykw przez ich chciwo, o ile temu nie zapobiegnie; wiz bowiem ze sob duo pienidzy, o czym, jak wiedzia, szeroko rozniosa si wie. Chwyci si wic takiego wybiegu: wiele amfor napeni oowiem,
z wierzchu za nasypa zota i srebra; potem w obecnoci co
przedniejszych Gortynw zoy je w wityni Diany udajc, e
powierza ich uczciwoci swj majtek. Tym sposobem zwid
Kreteczykw, a wszystkie pienidze zamkn w spiowych posgach, ktre mia ze sob, i porzuci rzeby na dziedzicu przed
domem. Gortynowie bardzo pilnie strzegli wityni, raczej przed
Hannibalem ni przed kim innym; bali si, eby korzystajc z ich
nieuwagi nie zabra swojej wasnoci i nie wywiz.
10. Tak zabezpieczy Punijczyk swj majtek, a zwid wszystkich Kreteczykw. Potem za odjecha do Pontu, na dwr
Pruzjasza. Przebywajc u niego, dalej niezmiennie ywi nienawi do Italii. Nie robi te nic innego, tylko zbroi i przygotowywa krla przeciwko Rzymianom. Widzc za, e Pruzjasz rozporzdza niewielk si, zabiega o przyja innych krlw i zawiera przymierza z wojowniczymi plemionami. Przeciwstawia
mu si Eumenes, krl Pergamonu, bardzo przyjanie usposobiony
do Rzymu. Toczyli wic wojn na morzu i na ldzie. Ale Eumenes
by w obu wypadkach silniejszy dziki przymierzu z Rzymem. Tym
bardziej Hannibal pragn go pokona. Punijczyk sdzi,
e jeeli usunie krla, sytuacja stanie si atwiejsza. Aby go zabi,
taki wymyli sposb. Szykowali si w najbliszych dniach do
bitwy morskiej; poniewa nieprzyjaciel mia o wiele liczniejsz
flot, przy nierwnych siach trzeba byo uy podstpu, Hannibal rozkaza wic schwyta jak najwicej ywych jadowitych
ww i woy je do glinianych naczy. Gdy zebrano ich ju
mnstwo, w dniu, w ktrym gotowa si do bitwy na morzu, zwoa marynarzy i poleci im, aby wszyscy uderzyli tylko na okrt
krla Eumenesa, bronic si jedynie przed innymi statkami;
twierdzi, e bdzie to atwe dziki wielkiej iloci ww. Mwi
za, e sam wskae im, na ktrym okrcie pynie krl, i obieca
wielk nagrod, jeli go schwytaj lub zabij.
11. Tak zachci onierzy, i okrty z obu stron wypyny do

bitwy. Kiedy stany w szyku, zanim pado haso do boju, Hannibal, pragnc wskaza swoim krlewski okrt, wyprawi w dce
posaca z lask herolda. Kiedy ten podpyn do nieprzyjacielskiej floty, pokazujc list zawoa, e szuka krla. Zaraz te stawiono go przed Eumenesem, bo nikt nie wtpi, e pismo dotyczy pokoju. Pose, ukazawszy w ten sposb okrt dowdcy, wrci, skd przyszed. Eumenes otworzy list i znalaz w nim jedynie szyderstwa dotyczce jego osoby; chocia bardzo si zdziwi
i nie umia tego sobie wytumaczy, jednak bez wahania rozpocz bitw. W starciu, zgodnie z poleceniem Hannibala, Bityczycy hurmem uderzyli na okrt Eumenesa. Krl nie mogc im
sprosta szuka ratunku w ucieczce. Nie ocaliaby go ona od
zguby, gdyby nie to, e zdoa si schroni midzy swoje oddziay stojce na najbliszym wybrzeu. Kiedy pozostae okrty pergamoskie nacieray gwatownie na wrogw, nagle posypay si
na nie owe gliniane naczynia, o ktrych wspomniaem wyej.
Pocztkowo pociski te wywoay miech wrd walczcych, ktrzy nie rozumieli ich przeznaczenia. Skoro jednak w chwil potem ujrzeli pokady rojce si od ww, przeraeni t niespodziank, nie wiedzc, przed czym si najpierw broni, zawrcili
okrty i schronili si do przystani. Tak spryt Hannibala okaza
si silniejszy od pergamoskiej broni. I nie tylko tym razem,
ale jeszcze wielekro rozbija zastpy wrogw na ldzie z tak
sam przebiegoci.
12. Podczas gdy to si dziao w Azji, zdarzyo si przypadkiem,
e posowie Pruzjasza ucztowali u byego konsula Lucjusza
Kwinkcjusza Flamininusa, a kiedy co tam wspomniano o
Hannibalu, jeden z wysannikw rzek, e w przebywa teraz w
kraju Pruzjasza. Nastpnego dnia Flamininus zawiadomi o tym
senat. Senatorowie, ktrzy uwaali, e jak dugo yje Hannibal,
bd im zagraa jego knowania, wyprawili do Bitynii posw,
wrd nich Flaminina, z daniem, aby krl nie trzyma u siebie
najwikszego wroga Rzymian, lecz aby go wyda poselstwu.
Pruzjasz nie odway si im sprzeciwi. Nie chcia tylko, aby
dano od niego uczynkw sprzecznych z prawem gocinnoci.
Niech sami, jeli potrafi, schwytaj Kartagiczyka atwo
znajd miejsce, w ktrym przebywa. Hannibal bowiem
przebywa stale w tym samym miejscu, w zamku, ktry mu krl
podarowa. Przebudowa go tak, e mia wyjcia ze wszystkich
stron, oczywicie w obawie przed tym, co si wanie zdarzyo.
Gdy zjawili si rzymscy wysannicy i otoczyli ludmi dom,
chopiec wartujcy u drzwi oznajmi Hannibalowi, e wida

wiksz ni zwykle gromad zbrojnych. Ten poleci mu, aby

obszed pozostae wyjcia i spiesznie donis, czy budynek
zewszd jest tak samo otoczony. Gdy chopiec przybieg z
wiadomoci, i wszystkie wyjcia s obstawione, Hannibal
zrozumia, i nie dzieje si to przypadkiem: szukaj go i bdzie
musia zgin. Nie chcc umiera z cudzego wyroku, pomny na
swoje wielkie czyny, zay trucizn, ktr zawsze mia przy
sobie.
13. Tak w wieku 70 lat doszed kresu ycia wielki m, ktry
dozna licznych i rozmaitych kolei losu. Nie ma zgody co do
tego, za czyjego konsulatu umar: Attyk bowiem pisze w swoich
rocznikach, e za konsulatu Marka Klaudiusza Marcellusa i
Kwintusa Fabiusza Labeona, Polibiusz e za Emiliusza
Paulusa i Gnejusza Bebiusza Tamfilusa, natomiast Sulpicjusz Blito
wymienia Publiusza Korneliusza Cetega i Marka Bebiusza
Tamfilusa. M w, tak wielki i tyloma zaprztnity wojnami,
znalaz czas na pisanie. Jest kilka jego ksiek napisanych po
grecku, wrd nich Do Rodyjczykw", o czynach Gnejusza
Manliusza Wolsona w Azji. Wielu opisywao wietne czyny
Hannibala. Z tych dwaj Silenos i Sozilos Lacedemoczyk
towarzyszyli mu w wyprawach wojennych i byli z nim, dopki los
na to pozwala. w Sozilos uczy Hannibala literatury greckiej. Ale
czas ju skoczy t ksig i omwi wodzw rzymskich, aby
atwiej mona byo przez porwnanie osdzi, komu naley
przyzna pierwszestwo.

XXIV. KATON

1. Marek Katon pochodzi z municipium Tuskulum; zanim powici si karierze urzdniczej, przebywa jako mody chopak
w kraju Sabinw, poniewa mia tam posiado ziemsk odziedziczon po ojcu. Std za namow Lucjusza Waleriusza Flakkusa,
z ktrym jak to zwykle opowiada byy konsul Marek Perpenna wsplnie sprawowa urzd konsula i cenzora, wyjecha do
Rzymu i zacz bra udzia w yciu politycznym. Sub wojskow rozpocz majc siedemnacie lat. Za konsulatu Kwintusa Fabiusza i Marka Klaudiusza by trybunem wojskowym na Sycylii.
Po powrocie stamtd przyczy si do obozu Gajusza Klaudiusza
Nerona; czyny, jakich dokona w bitwie pod Sen, w ktrej poleg Hazdrubal, brat Hannibala, ceniono bardzo. Jako kwestora
przydzielono go konsulowi Publiuszowi Afrykaskiemu, ale stosunki midzy nimi nie ukaday si tak, jak powinny byy ze
wzgldu na zajmowane przez nich stanowisko. Przez cae ycie
dzielia ich rnica pogldw. Edylem plebejskim by razem z Gajuszem Helwiuszem. Jako pretor zarzdza prowincj Sardyni,
skd jeszcze jako kwestor, w drodze powrotnej z Afryki, zabra
poet Enniusza, co nie mniej cenimy ni najwiksze zwycistwo
w Sardynii.
2. Konsulat sprawowa Katon razem z Lucjuszem Waleriuszem Flakkusem; w wyniku losowania otrzyma prowincj Hiszpani Blisz i za zwycistwa tam odniesione przyznano mu prawo odbycia triumfu. Gdy przebywa tam zbyt dugo, Publiusz
Scypion Afrykaski, sprawujcy po raz drugi urzd konsula (za
jego poprzedniego konsulatu Katon by kwestorem) chcia go
usun z prowincji i zaj jego miejsce. Ale nie udao mu si
przeprowadzi tego w senacie, cho by wtedy pierwsz osob
w pastwie, Rzeczpospolit rzdzio bowiem wwczas prawo, a
nie czyje wpywy. Rozgniewany z tego powodu na senat, po zakoczeniu konsulatu pozosta w miecie jako czowiek prywatny.
Tymczasem Katon zosta cenzorem ze wspomnianym ju Flakkusem i surowo sprawowa ten urzd. Wystpi przeciwko wielu
nobilom, doda wiele ncwych obostrze do ustawy, aby w ten
sposb powstrzyma zbytek, ktry ju wtedy zacz si szerzy.
Jego oddanie dla pastwa byo przyczyn, e przez blisko 80 lat,

od modoci a do pnego wieku, stale bronic interesw pastwa, zyskiwa sobie wrogw. Wystawiany na prb przez wielu
ludzi, nigdy nie splami swego imienia, lecz dopki y, wzrastaa
sawa jego cnt.
3. We wszystkich poczynaniach odznacza si du znajomoci rzeczy. By dobrym rolnikiem, czowiekiem dowiadczonym
w sprawach pastwowych, znawc prawa, wybitnym wodzem,
godnym uznania mwc, wielkim mionikiem literatury. I cho
zaj si ni dopiero w starszym wieku, takie poczyni postpy,
e nieatwo byo znale problem zwizany ze sprawami czy to
Grecji czy Italii, ktry byby mu nieznany. Od modych lat ukada mowy, w podeszym wieku zacz pisa dziea historyczne.
Jest ich 7 ksig. Pierwsza opowiada o czynach krlw rzymskich,
druga i trzecia o pocztkach kadego z pastw italskich, i pewnie
dlatego dzieo nosi nazw Pocztki" [Origines]. W czwartej ksidze opisana jest pierwsza wojna punicka, w pitej druga. Wszystko to omwi w gwnych zarysach, podobnie jak pozostae
wojny, a do czasw pretury Serwiusza Galby, ktry rozgromi
Luzytanw. Nie wymienia wodzw w tych wojnach, lecz przedstawi wydarzenia bez nazwisk. W ksigach tych powiada rwnie, co dziao si w Italii i w obu prowincjach hiszpaskich, i o
tym, co wydawao mu si godne uwagi; wykaza tu wiele sumiennoci i starannoci, brako mu jednak wiedzy. O jego yciu i obyczajach opowiedziaem obszernie w ksice, ktr napisaem
o nim na prob Pomponiusza Attyka, Dlatego interesujcych si
Katonem odsyam do tego dziea.

XXV. TYTUS POMPONIUSZ

ATTYK

1. Tytus Pomponiusz Attyk pochodzi z prastarego rodu rzymskiego i zachowa bez zmiany odziedziczon po przodkach przynaleno do stanu ekwitw. Ojciec jego by zapobiegliwy, zamony jak na owe czasy i wysoko ceni nauk. Poniewa sam
kocha wiedz, da synowi wyksztacenie obejmujce te wszystkie
dziedziny nauki, ktre kady powinien przyswoi sobie w modoci. Chopiec poza wrodzonymi zdolnociami mia dar wymowy
i miy gos, tak e nie tylko szybko opanowywa przekazywane mu
wiadomoci, lecz take doskonale recydowa. Dlatego bardzo
wczenie uznano, e wyrnia si wrd rwienikw, bo te wybija si ponad poziom (czego nie mogli znosi obojtnie jego
szlachetnie urodzeni koledzy). Swoim zapaem dodawa wszystkim
bodca do pracy, a wrd jego kolegw by Lucjusz Torkwatus,
Gajusz Mariusz syn, Marek Cyceron; Attyk tak ich sobie zjedna
swoim sposobem bycia, e nikt nad niego nie by im droszy
przez dugie lata.
2. Ojciec Attyka zmar wczenie. Modemu chopcu z powodu
powinowactwa z Publiuszem Sulpicjuszem, ktry jako trybun
ludowy zosta zamordowany, zagraao take niebezpieczestwo,
Anicja bowiem, krewna Pomponiusza, wysza za m za Serwiusza, brata Sulpicjusza. Gdy zatem po mierci Sulpicjusza Attyk
zobaczy, e w Rzymie powstaj rozruchy z powodu zamieszek
wywoanych przez Cynn i e nie ma dla obywateli odpowiednich
warunkw ycia w Miecie bez naraenia si ktremu ze stronnictw, wobec niezgodnoci pogldw obywateli jedni przecie
sprzyjali stronnictwu Sulli, drudzy Cynny zdecydowa, e jest
to odpowiednia pora, aeby zaj si studiami, i wyjecha do Aten.
Niemniej jednak wspomg modego Mariusza, kiedy uznano go
za wroga pastwa, i poratowa finansowo, kiedy ten opuci ojczyzn. Attyk wyjedajc zabra ze sob znaczn cz swego
majtku w obawie, aeby ten wyjazd nie narazi go na jakie
straty materialne. W Grecji tak postpowa, e pozyska sobie
zasuenie sympati wszystkich Ateczykw. Albowiem nie tylko dziki wpywom, ktre ju jako modzieniec mia niemae, lecz
take finansowo czsto ich wspomaga, kiedy Ateny byy w trud-

nej sytuacji materialnej. Gdy bowiem pastwo musiao zacign

now poyczk dla pokrycia dugw, a Ateczycy nie mieli odpowiednich warunkw, wdawa si czsto w t spraw i to w taki
sposb, e nie bra nieuczciwego procentu, ani te nie pozwala
na przeduanie zastrzeonego terminu zwrotu. Jedno i drugie
byo dla nich korzystne, nie dopuszcza bowiem do tego, aeby
przez pobaanie przecigao si ich zaduenie, ani eby dug
wzrasta wskutek narastania procentw. Przysudze tej nada
wikszej jeszcze wagi przez inny objaw hojnoci: oto rozda
wszystkim obywatelom tyle zboa, e kady otrzyma sze korcw pszenicy (w Atenach ta miara zboa nazywa si medymnos).
3. W Atenach tak postpowa, e okazywa si przystpny dla
ludzi niskiego pochodzenia, a uwaali go za rwnego sobie pierwsi w pastwie. Dziki temu nadawali mu zaszczyty pastwowe,
jakie tylko mogli, i zabiegali o nadanie mu obywatelstwa. On
jednak nie chcia skorzysta z tego wyrnienia (niektrzy tumacz to tym, e przyjmujc obce obywatelstwo traci si rzymskie). Dopki przebywa w Atenach, nie dopuci, aeby postawiono mu posg, po wyjedzie nie mg ju temu przeszkodzi.
Postawiono wic kilka posgw, jego i Fidiasza, w miejscach
otaczanych najwiksz czci. Uwaano go bowiem za najlepszego
dziaacza i inicjatora we wszystkich sprawach pastwowych. Ju
to byo darem losu, e pochodzi z miasta, ktre byo siedzib
wadzy nad caym wiatem, tak e Rzym by dla niego ojczyzn
i miejscem rodzinnym; a dowodem mdroci jego jest fakt, e
chocia przyjecha do miasta, ktre przewyszao wszystkie inne
tradycj kulturaln i naukow, on jeden zyska tam sobie tak
wielk sympati.
4. Gdy przyby tam Sulla w drodze powrotnej z Azji, przez
cay czas swego pobytu korzysta z towarzystwa Pomponiusza,
ujty uprzejmoci i wyksztaceniem modzieca. Po grecku bowiem mwi on tak dobrze, jak gdyby urodzi si w Atenach, po
acinie za posugiwa si z takim wdzikiem, i byo widoczne,
e jest to w pewnym stopniu dar wrodzony, a nie umiejtno
nabyta. Wygasza take poetyckie utwory i w jzyku greckim
i po acinie tak doskonale, e nie mona byo tego zrobi lepiej.
Dlatego Sulla nigdy go od siebie nie puszcza i chcia go ze sob
zabra. Gdy usiowa Attyka namwi do powrotu do Rzymu, ten
powiedzia: Bagam ci, nie prowad mnie przeciwko tym, z ktrymi nie chciaem wystpowa zbrojnie przeciwko tobie, i dlatego opuciem Itali". Sulla wyrazi uznanie dla stanowiska modzieca, a kiedy odjeda, poleci przekaza mu wszystkie dary,
ktre otrzyma w Atenach. Attyk przez wiele lat przebywa w

Atenach. Chocia dba o sprawy majtkowe, jak przystao na

dobrego gospodarza, a pozostay czas powica ju to na studia,
ju to na sprawy pastwowe Aten, niemniej jednak wywiadcza
przysugi przyjacioom w Rzymie. Albowiem przyjeda na
komicja wyborcze, ktre ich dotyczyy, i ilekro zaszo co
waniejszego, nigdy go nie zabrako. Tak na przykad okazywa
szczegln wierno Cyceronowi, ilekro zagraay mu
niebezpieczestwa; kiedy Cyceron opuszcza Rzym udajc si na
wygnanie, Attyk da mu 250 tysicy sestercw. Gdy sytuacja w
Rzymie uspokoia si powrci do Rzymu za konsulatu,
prawdopodobnie, jak myl Lucjusza Kotty i Lucjusza Torkwatusa.
Odjedajcego odprowadzali wszyscy mieszkacy Aten, a pacz
ich wyraa tsknot, jak mieli w przyszoci odczuwa po jego
wyjedzie.
5. Attyk mia wuja Kwintusa Cecyliusza, ekwit, znajomego
Lucjusza Lukullusa. By to czowiek zamony, lecz przykrego
usposobienia. Attyk znosi z takim szacunkiem jego szorstko,
e cieszy si do pnej staroci yczliwoci tego, z ktrym nikt
nie mg wspy. Dziki takiemu postpowaniu otrzyma nagrod za swoje uczucie, Cecyliusz bowiem umierajc adoptowa
go w testamencie i uczyni spadkobierc trzech czwartych majtku. Na tej podstawie Attyk odziedziczy okoo 100 000 sestercw. Siostra Attyka wysza za m za Kwintusa Tulliusza Cycerona, a skojarzy to maestwo Marek Cycero, z ktrym Attyk
od czasw szkolnych pozostawa w bliskich stosunkach, nawet
znacznie bardziej zayych anieli z Kwintusem. Mona z tego
wnioskowa, e w przyjani wiksze znaczenie ma podobiestwo
charakterw anieli powinowactwo. Z Kwintusem Hortenzjuszem,
ktry w tym czasie zajmowa pierwsze miejsce wrd mwcw,
pozostawa Attyk take w tak serdecznych stosunkach, e trudno
byo zorientowa si, ktremu z nich by bliszy, Cyceronowi czy
Hortenzjuszowi. I jego to wpyw sprawia (co nie byo rzecz
atw), e midzy tymi dwoma ludmi, ktrzy wspzawodniczyli
w deniu do wielkiej sawy, nie byo uczucia zawici, lecz panowaa zgoda.
6. W yciu politycznym takie byy jego posunicia, e zawsze
sta po stronie optymatw i wedug oglnej opinii by ich stronnikiem; jednak nie da ponie si falom walk wewntrznych,
poniewa uwaa, e ludzie, ktrzy si w nich zanurzyli, nie
w wikszym stopniu s panami siebie samych ni rozbitkowie
miotani falami morskimi. Nie ubiega si take o urzdy chocia mia do nich drog otwart zarwno dziki wasnym wpywom, jak i ze wzgldu na oglne powaanie poniewa, jego

zdaniem, wobec tak rozpowszechnionego przekupstwa przy ubieganiu si o urzdy nie mona byo wtedy ubiega si o nie zgodnie ze zwyczajami przodkw, ani obejmowa ich na podstawie
dawnych ustaw, ani te sprawowa z korzyci dla rzeczypospolitej nie naraajc si na niebezpieczestwo wobec takiego zepsucia obyczajw. Attyk nigdy nie korzysta z publicznej licytacji
mienia proskrybowanych, nie wystpowa nigdy jako porczyciel
ani jako dzierawca, nikogo nie oskara ani we wasnym imieniu, ani jako wsposkaryciel, nigdy nie by w sdzie we wasnej
sprawie, nie by sdzi w prywatnych procesach. Urzdy na prowincjach, powierzane mu przez wielu konsulw i pretorw,
przyjmowa, ale nie pojecha z adnym z konsulw czy pretorw
na prowincj. Zadawala go zaszczyt, gardzi dorabianiem si.
Nie chcia nawet pojecha do Azji z Kwintusem Cyceronem,
chocia mia sposobno zaj przy nim stanowisko legata,
uwaa bowiem, e nie wypada, aby by w orszaku pretora, kiedy
sam nie chcia zosta pretorem. W danym wypadku nie tylko
liczy si z godnoci osobist, lecz mia take na uwadze spokj,
unika bowiem nawet podejrze o nieuczciwo. Jego ostrono
wszyscy bardziej cenili dziki temu, i widzieli, e wypywa ona
z poczucia obowizku, a nie ze strachu czy z ogldania si na
przyszo.
7. Przypada na te czasy wojna domowa z Cezarem. Poniewa
Attyk mia okoo 60 lat, skorzysta z uprawnie, jakie mu dawa
jego wiek, i nie rusza si w ogle z miasta. Przyjaci, ktrzy
wyruszali do Pompejusza, zaopatrywa we wszystko, czego potrzebowali, jego samego za nie urazi pozostajc w miecie, chocia byli sobie bliscy, nie mia bowiem wobec niego adnych zobowiza jak ci, ktrzy dziki niemu albo otrzymali urzdy, albo
zdobyli majtek. Z tych jedni wyruszyli na wojn bardzo niechtnie, inni mimo e Pomponiusz czu si tym dotknity, pozostali w domu. Cezarowi za tak podobao si spokojne zachowanie
Attyka, e chocia po odniesieniu zwycistwa rozsya pisma i da od osb prywatnych pienidzy, na niego nie tylko nie nalega, lecz nawet zrobi pod tym wzgldem ustpstwa dla jego siostrzeca i dla Kwintusa Cycerona z obozu Pompejusza. Tak wic
Attyk dziki konsekwentnemu postpowaniu unikn nowych
niebezpieczestw.
8. Nastpiy znane wydarzenia. Gdy po mierci Cezara zdawao si, e caa rzeczpospolita jest w posiadaniu Brutusw i Kasjusza i e wszyscy obywatele stanli przy nich, Attyk utrzymywa tak blisk znajomo z Markiem Brutusem, e ten mody

czowiek z adnym rwienikiem nie by w bardziej zayych

stosunkach, ni z tym starym czowiekiem i nie tylko najbardziej
ceni jego rady, lecz i towarzystwo. Znaleli si ludzie w Rzymie,
ktrzy wpadli na pomys, aeby ekwici rzymscy zebrali na wasn rk fundusze na rzecz zabjcw Cezara. Uwaali, e spraw
t mona atwo przeprowadzi, jeeli gwni przedstawiciele tego
stanu dadz pienidze na w cel. Gajusz Flawiusz, przyjaciel
Brutusa, wysun Attyka jako tego, ktry zechce pokierowa ca
spraw. Attyk za, poniewa uwaa, e usugi naley wywiadcza przyjacioom niezalenie od ich pogldw, i zawsze usuwa
si od takich poczyna, odpowiedzia, e jeeli Brutus zechce korzysta z jego zasobw, bdzie mg korzysta z nich, na ile starcz, on sam jednak nie bdzie z nikim na ten temat rozmawia
ani porozumiewa si. Tak ten plan uzgodniony przez klik rozbity zosta przez sprzeciw jednego czowieka. Wkrtce potem
Antoniusz zacz bra gr, i to w takim stopniu, e Brutus i Kasjusz zrezygnowali z prowincji, ktre konsul im przydzieli formalnie dla zachowania pozorw, uznali spraw za stracon i opucili Itali. Wtedy Attyk, ktry nie chcia da pienidzy jak inni,
kiedy sytuacja stronnictwa bya pomylna, przesa w darze
100 000 sestercw Brutusowi, gdy ten przegrawszy spraw opuszcza Itali, a kiedy Brutus by w Epirze, poleci przekaza mu
300 000 sestercw i tym samym ani nie pochlebia wpywowemu
Antoniuszowi, ani nie opuci w potrzebie tych, ktrzy przegrali.
9. Nastpnie doszo do bitwy pod Mutin. Jeeli powiedziabym, e w tej sytuacji Attyk zachowa si rozsdnie, powiedziabym za mao, poniewa by on raczej niezwyky w swym postpowaniu, jeeli niezwykoci mona nazwa sta wrodzon dobro, ktra nie daje si ani powodowa okolicznociom ani osabi. Antoniusz, uznany za wroga, ustpi z Italii i nie byo adnych widokw na przywrcenie jego wadzy. Nie tylko jego wrogowie, ktrzy doszli wtedy do wielkiego znaczenia i ktrych byo
niemao, lecz take ci, ktrzy zaprzedali si jego przeciwnikom
i liczyli, e zniesawiajc go osign jakie korzyci, przeladowali najbliszych Antoniusza, on jego Fulwi chcieli ograbi
z caego mienia, a dzieci nawet zgadzi. Attyk, chocia by tak
bardzo zaprzyjaniony z Cyceronem, chocia by najbliszym
przyjacielem Brutusa, nie tylko nie pobaa tym, ktrzy zmierzali do skrzywdzenia Antoniusza, lecz przeciwnie, ukrywa jak
mg jego bliskim, ktrzy uciekali z Rzymu, i zaopatrywa ich
w potrzebne im rzeczy. Publiuszowi Wolumniuszowi da tyle
pienidzy, e wicej nie mgby otrzyma od ojca. Sam za

Fulwi, kiedy nkano j procesami i drczono grobami, tak

gorliwie si zaopiekowa, e nigdy nie stawaa w sdzie bez
niego, Attyk by jej porczycielem we wszystkich sprawach. Co
wicej, poniewa nabya, bdc jeszcze w dobrej sytuacji
materialnej, posiado i miaa wyznaczony termin patnoci, a po
klsce nie moga zdoby poyczki, Attyk zainteresowa si t
spraw, poyczy jej pienidze bez procentu i bez spisywania
kontraktu; uwaa za najwiksz dla siebie korzy fakt, e daje
si pozna jako czowiek yczliwy i uczynny, a zarazem
wykaza, e zawsze przyja wie go z ludmi, a nie z ich
powodzeniem. Wobec takiego postpowania nikt nie mg
posdzi go, e liczy si z sytuacj polityczn, nikomu bowiem
nie przychodzio na myl, e Antoniusz dojdzie znw do wadzy.
Lecz niektrzy optymaci potpiali pogldy Attyka, poniewa ich
zdaniem nie do okazywa nienawici obywatelom z wrogiego
stronnictwa. On za, majc swoje zdanie, zwraca uwag raczej
na to, co winien czyni zgodnie z wasnym sdem, ni na to, co
inni pochwal.
10. Nagle sytuacja odwrcia si. Kiedy Antoniusz powrci
do Italii, wszyscy myleli, e Attykowi zagraa wielkie niebezpieczestwo z powodu jego zayej przyjani z Cyceronem i Brutusem. Attyk usun si wic z ycia publicznego przed przybyciem wodzw, obawiajc si proskrypcji, i ukrywa si u Publiusza Wolumniusza, ktremu, jak wyej wspomniaem, poprzednio
przyszed z pomoc. Taka bya zmienno losu w tych czasach,
e raz ci, raz tamci byli u szczytu powodzenia, to znw znajdowali si w niebezpieczestwie. Attyk mia przy sobie Kwintusa
Gelliusza Kanusa; byli rwienikami i czyy ich podobne pogldy. Oto jeszcze jeden przykad szlachetnych uczu Attyka
z tym, ktrego pozna w dziecistwie w szkole, utrzymywa tak
bliskie stosunki, e przyja ich wzrastaa do koca ycia. Antoniusz za, chocia paa tak nienawici do Cycerona, e by
wrogiem nie tylko jego samego, lecz i wszystkich jego przyjaci
i chcia ich wszystkich wcign na listy proskrypcyjne, do czego
go wielu namawiao, jednake pomny przysug Attyka, gdy dowiedzia si o miejscu jego pobytu, wasnorcznie do niego napisa, aeby si niczego nie obawia i eby natychmiast do niego
przyby. Doda, e Attyka, a ze wzgldu na niego take Kanusa
wyczy z listy proskrybowanych. Aeby Attyka nie zaskoczyo
jakie niebezpieczestwo, o co w nocy byo nietrudno, posa mu
stra. Tak to Attyk w okresie najwikszej grozy sta si oson

nie tylko dla siebie samego, lecz take dla bardzo mu bliskiego
czowieka; nie prosi bowiem nikogo o pomoc w ocaleniu siebie
tylko, lecz chodzio mu i o tego drugiego, bardzo mu bliskiego,
aeby okaza, e w kadej sytuacji chce dzieli jego los. Przecie
jeeli wychwala si szczeglnie sternika, ktry ocala okrt od
sztormu podczas burzy na morzu, to dlaczego nie miaoby si
uwaa za wyjtkow rozwagi czowieka, ktry z tylu i tak
strasznych burz domowych wyszed cao?
11. Kiedy wydosta si z tych niebezpieczestw, stara si
pomaga drugim jak tylko mg. Kiedy posplstwo, liczc na nagrody od tych, co byli u wadzy, wyszukiwao proskrybowanych,
nikt z tych, ktrym udao si zbiec do Epiru, nie odczuwa adnych brakw i nikomu nie zabraniano osi tam na stae. Nawet
po bitwie pod Filippi i po mierci Gajusza Kasjusza i Marka Brutusa Attyk zacz opiekowa si Lucjuszem Juliuszem Mocyll
byym pretorem, i jego synem Aulusem Torkwatusem oraz innymi, ktrzy znaleli si w podobnej sytuacji. Rozkaza nawet
dowozi im wszystko z Epiru na Samotrak. Trudno tu wyliczy
wszystkie jego zasugi, i nie jest to istotne. Chc tylko wykaza, e hojno jego nie wynikaa z okolicznoci ani z wyrachowania. Mona to stwierdzi na podstawie faktw i sytuacji, poniewa nie sprzedawa si ludziom, kiedy im szczcie sprzyjao,
lecz przychodzi z pomoc tym, ktrzy znaleli si w nieszczciu.
Przecie do matki Brutusa, Serwilii, odnosi si z nie mniejszym
szacunkiem po mierci jej syna, ni wtedy, kiedy bya w dobrym
pooeniu. Poniewa w ten wanie sposb przejawia sw hojno, nie mia wrogw, gdy nikogo nigdy nie urazi, a jeeli
dozna sam jakiej krzywdy, wola o tym zapomnie ni szuka
zemsty. Pamita take zawsze o wywiadczonych mu przysugach; o tych za, jakie sam wywiadcza, pamita tak dugo, dopki okazywa si wdzicznym ten, kto ich dozna. Jego postpowanie zdaje si potwierdza suszno powiedzenia: Sposb ycia
czowieka na los jego wpywa". Przecie Attyk sam, ktry wystrzega si jakichkolwiek susznych pod swoim adresem zarzutw, najpierw ksztatowa swj charakter, a dopiero potem swym
losem kierowa.
12. Takim postpowaniem doprowadzi do tego, e Marek
Wipsaniusz Agryppa. ktry by w zayej przyjani z modym
Oktawianem, pragn bardzo powinowactwa z Attykiem; wola
on zawrze maestwo z crk Attyka ekwity rzymskiego
anieli z crk nobila, chocia dziki swoim wpywom i znaczeniu Oktawiana mia zupen swobod w wyborze ony. A pored-

niczy w tym zwizku (nie ma potrzeby tego ukrywa) Marek

Antoniusz, kiedy by; triumwirem. Chocia dziki niemu Attyk
mg powikszy swoje posiadoci, tak jednak by daleki od dzy pienidzy, e korzysta z nich jedynie dla niesienia pomocy
przyjacioom, o ile znaleli si w niebezpieczestwie lub w trudnej
sytuacji. Byo to bardzo wyrane w okresie proskrypcji. Kiedy bowiem triumwirowie, jak to byo wtedy w zwyczaju, sprzedali posiadoci rwienika Attyka, Lucjusza Saufejusza ekwity,
ktry studiujc z zamiowaniem filozofi mieszka wiele lat
w Atenach, a w Italii mia wielkie dobra dziki zabiegom
i staraniom Attyka doszo do tego, e Saufejusz zosta rwnoczenie zawiadomiony o tym, e majtek straci i e go odzyska.
Podobnie rzecz si miaa z Lucjuszem Kalidusem, ktry, moim
zdaniem, by po mierci Lukrecjusza i Katullusa najwybitniejszym poet naszych czasw; by to take czowiek zacny i wyksztacony. Ot ju po ogoszeniu list proskrypcyjnych ekwitw
znalaz si na licie proskrybowanych zgoszony przez Publiusza Wolumniusza, dowdc oddziaw rzemielnikw Antoniusza Kallidus, poniewa posiada wielkie majtki w Afryce;
lecz uratowa go Attyk. Trudno osdzi, czy w owych czasach
zadanie to wymagao od Attyka wicej trudu, czy przynioso mu
wiksz saw, przekonano si bowiem, e zarwno troszczy si
on o przyjaci nieobecnych jak i o obecnych, jeeli znaleli si
w niebezpieczestwie.
13. Attyk mia opini rwnie dobrego pana domu, jak i obywatela. Chocia bowiem by bardzo zamony, jednak nikt nie by
od niego mniej skory do kupna i budowy. Mieszka zreszt bardzo
wygodnie i wszystkie przedmioty, ktrych uywa, byy wartociowe. Na wzgrzu Kwirynalskim mia dom odziedziczony po
wuju, a dawniej nalecy do Tamfilusa. Lecz park, a nie budynek
czyni posiado urocz, sam dom bowiem, stary, by urzdzony raczej z dobrym gustem ni kosztownie. Nic te w domu
Attyk nie zmienia, chyba e zmuszony koniecznoci, budynek
bowiem by stary. Niewolnikw dobiera jeeli chodzi o przydatno doskonaych, jeeli chodzi o powierzchowno raczej przecitnych. Byli wrd nich ludzie wyksztaceni, bardzo
dobrzy lektorzy i mnstwo sekretarzy. Nawet niewolnikiem towarzyszcym [pedisequus] nie mg zosta ten, ktry nie posiada i tamtych umiejtnoci. Podobnie te fachowcy, jacy s potrzebni w gospodarstwie domowym, byli dobrze przygotowani.
Byli to wycznie niewolnicy, ktrzy urodzili si i wychowali
w jego domu, co jest dowodem nie tylko oszczdnoci ale take

zapobiegliwoci, nie naley bowiem uwaa za oszczdno nieopanowanej chciwoci, ktr mona zaobserwowa u wielu,
przeciwnie przejawem dobrej gospodarki jest raczej
powikszanie mienia pracowitoci, a nie przez wydawanie
pienidzy. Attyk by wytworny, lecz bez przesady, bogaty, lecz
nie popisujcy si przepychem, a caa jego zapobiegliwo
wiadczya o adzie, nie o zbytku. Mebli mia niewiele; skromne,
nie zwracay uwagi ani ubstwem ani przepychem. Nie pomin i
tego, co niejednemu moe wydawa si bdzie spraw bah, e
chocia by szanowanym ekwit i przyjmowa gocinnie w
swoim domu ludzi wszystkich stanw, to przecie na miesiczne
wydatki przeznacza wedug ksiki gospodarczej
niezmiennie trzy tysice sestercw. A mwi o tym nie jako o
fakcie zasyszanym, lecz jako naoczny wiadek, czsto bowiem
dziki przyjani, ktra nas czya, byem wiadkiem zaatwiania
rnych spraw gospodarczych.
14. Nikt nie widzia u Attyka podczas przyjcia innych wystpw jak tylko lektora, co zreszt uwaaem za najlepsz rozrywk; nigdy nie byo u niego przyjcia bez udziau recytatora,
tak e uczestnicy mieli pokarm dla duszy i dla ciaa. Zaprasza
bowiem tych ludzi, ktrzy mieli te same, co on, zainteresowania.
Chocia majtek jego wzrs bardzo, Attyk nie zmieni nic w
swym codziennym yciu ani w przyzwyczajeniach. Kierowa si
takim umiarem, e majc po ojcu dwa miliony sestercw nie
prowadzi ycia na zbyt niskiej stopie, ani te kiedy otrzyma
sto milionw, nie prowadzi ycia bardziej wystawnego ni poprzednio; w obu wypadkach utrzymywa si na tym samym poziomie. Nie posiada ogrodw, nie mia ani podmiejskiej ani kosztownej nadmorskiej willi, na terenie Italii mia jedynie posiado
wiejsk pod Arretium i pod Nomentum; cay jego dochd pochodzi z majtku w Epirze i z posiadoci w Rzymie. Mona
z tego wnioskowa, e poyteczno majtku mierzy nie jego
wielkoci, lecz celowoci.
15. Nigdy nie kama i nie mg znie kamstwa. Wic te
jego uprzejmo nie bya pozbawiona pewnej surowoci, a powaga bezporednioci, tak e trudno byo oceni, czy przyjaciele bardziej go szanowali, czy kochali. O cokolwiek go proszono,
przyrzeka po zastanowieniu, uwaa bowiem, e obiecywanie tego, czego nie mona wykona, wiadczy nie o hojnoci, lecz o lekkomylnoci. A takich stara dokada, by dotrzyma danej obietnicy, e robio to wraenie, i zaatwia on spraw osobist, a nie
powierzon mu przez kogo. Nigdy nie zniechca si do raz pod-

jtego zadania, uwaa bowiem, e chodzi tu o jego dobre imi,

nad ktre nic bardziej nie ceni. Dlatego te zajmowa si spraw Cyceronw, Marka Katona, Kwintusa Hortensjusza, Aulusa
Torkwata oraz wielu innych ekwitw rzymskich. Z tego wszystkiego mona wnioskowa, e unika udziau w yciu pastwowym nie z lenistwa, lecz z przekonania.
16. Nie mog przytoczy lepszego przykadu wiadczcego
o jego umiejtnoci wspycia z ludmi jak to, e bdc modym
cieszy si sympati Sulli, ktry by ju w podeszym wieku,
a kiedy sam by ju starszy sympati modego Brutusa; z rwienikami swoimi Kwintusem Hortenzjuszem i Markiem
Cyceronem utrzymywa tak serdeczne stosunki, e trudno
byo osdzi, w jakim wieku ludziom jego towarzystwo
najbardziej odpowiadao. Przecie Cyceron szczeglnie go
pokocha, tak e nawet brat Kwintus nie by mu droszy ani
bliszy. Dowodem tego s oprcz wydanych dzie, w ktrych
Cyceron wspomina Attyka, listy w XI ksigach, pisane do niego
w okresie od czasw konsulatu Cycerona a do koca ycia. Kto
by te listy czyta, znalazby w nich splot wydarze tych czasw.
Tak szczegowo s tam przedstawione denia ludzi stojcych u
steru wadzy, bdy wodzw, przemiany, jakie zachodziy w
ustroju rzeczypospolitej, e wszystko staje si jasne i atwo
mona zrozumie, e prawdziwy rozsdek jest w pewnym
stopniu darem proroczym. Cyceron bowiem przepowiedzia nie
tylko wypadki, ktre miay miejsce za jego ycia, lecz jak
wieszcz w natchnieniu przepowiedzia to, co dzieje si za
naszych czasw.
17. Po c mam wicej mwi o mioci Attyka do najbliszych? Przecie sam syszaem, jak na pogrzebie matki, ktra
doya 90 lat, Attyk (ktry mia lat 67), chwali si, co byo
zgodne z prawd, e nigdy nie porni si z matk i nigdy nie
kci si z siostr (a bya midzy nim a siostr maa rnica
wieku). Wskazuje to na fakt, e albo nigdy nie mieli do siebie
adnych pretensji, albo e Attyk by tak dalece pobaliwy dla
swoich, i uwaa, e nie godzi si gniewa na tych, ktrych powinno si kocha. Postpowanie takie byo zgodne nie tylko z
prawami natury, jakim wszyscy podlegamy, lecz take z
zasadami nauki, Attyk przyswoi sobie bowiem pogldy
gwnych filozofw w takim stopniu, e stosowa je w yciu
codziennym, a nie by popisywa si ich znajomoci.
18. Trzyma si wiernie zwyczajw przodkw i kocha przeszo, ktr zna tak dokadnie, e przedstawi ca w dziele,

w ktrym to wymieni kolejno wybitnych urzdnikw. Nie ma

ani ustawy, ani zawarcia pokoju, ani wojny, ani adnego wanego wydarzenia w dziejach narodu rzymskiego, ktrego by we
waciwym miejscu nie wymieni, i co byo rzecz najtrudniejsz,
tak wplt w cao histori pochodzenia poszczeglnych rodzin,
e moemy pozna z tego dziea rodowody sawnych mw.
O poszczeglnych rodach pisa take w innych dzieach; na przykad na prob Marka Brutusa wymieni po kolei od pocztkw
a po nasze czasy wszystkich czonkw rodu Juniuszw, zaznaczajc, czyim kto by synem, jakie i kiedy piastowa urzdy. Podobnie na yczenie Klaudiusza Marcellusa opracowa histori rodu Marcellusw, na prob Korneliusza Scypiona i Fabiusza
Maksimusa histori rodu Fabiuszw i Emiliuszw. Nie moe
by przyjemniejszej lektury dla tych, ktrzy pragn w pewnym
stopniu pozna ycie sawnych ludzi. Attyk prbowa take
swych si na polu poezji, moim zdaniem dlatego, aeby
sprbowa i tej przyjemnoci. Ot w wierszach przedstawi
Rzymian, ktrzy szczeglnie wyrnili si stanowiskiem i
dziaalnoci, i uj to tak, e pod kadym portretem napisa nie
wicej ni cztery lub pi wierszy, w ktrych zawar czyny i
urzdy piastowane przez dan osob. Po prostu trudno uwierzy,
e mona byo tyle treci wyrazi w tak zwizej formie. Napisa
take jedno dzieo w jzyku greckim, a mianowicie o konsulacie
Cycerona.
19. Na tym koczy si cz, ktr napisaem za ycia Attyka.
A teraz, poniewa go przeyem z woli losu, opowiem dalsze wypadki i przytaczajc w miar monoci przykady, wyka czytelnikom, e przewanie postpowanie wpywa na losy czowieka, co zaznaczyem powyej. Attyk bowiem, zadowalajc si przynalenoci do stanu ekwitw, wszed w powinowactwo z wadc,
synem boskiego Juliusza. Poprzednio ju zyska jego przyja,
co zawdzicza tylko swemu taktownemu postpowaniu, ktrym
zjedna sobie take innych obywateli ma wysokich stanowiskach,
obywateli godnoci dorwnujcych Oktawianowi, ktrym jednak mniej sprzyjao szczcie. Oktawianowi bowiem towarzyszyo
takie powodzenie, jakby na niego jednego los przenis to wszystko, czego poprzednio udziela poszczeglnym ludziom, i przydzieli mu to, czego przed nim aden obywatel rzymski nie mg
osign. Attyk mia wnuczk bya to crka Agryppy, za ktrego wyda za m swoj crk. Dziewczynk t, kiedy miaa zaledwie rok, przeznaczy Oktawian na on dla swojego pasierba,
Tyberiusza Klaudiusza Nerona, syna Liwii Druzylii. Zwizek ten

utrwali jeszcze bardziej przyja obu mw, a stosunki midzy

nimi stay si blisze.
20. Zreszt i przed tymi zarczynami Oktawian nie tylko gdy
bawi poza Rzymem, ilekro pisa do kogo z bliskich, wysya
take list do Attyka donoszc mu, co porabia, a zwaszcza co czyta, gdzie i jak dugo ma zamiar si zatrzyma, ale nawet gdy by
w Rzymie, widywa go co prawda z powodu swoich
niezliczonych zaj nie tak czsto, jakby chcia. Rzadko zdarza si
dzie, w ktrym by do niego nie napisa, ju to pytajc o jakie
sprawy dotyczce przeszoci Rzymu, ju to przedstawiajc mu
jakie zagadnienia odnoszce si do poezji, niekiedy artobliwie
nakania go do pisania duszych listw. Stosunki te doprowadziy
do tego, e Oktawian pod wpywem Attyka zaj si odnowieniem
wzniesionej przez Romulusa wityni Jowisza Feretryjskiego na
Kapitolu, ktra ze staroci, bez dachu, walia si zaniedbana. Take Antoniusz, bawic poza Rzymem, pisywa do Attyka i stara
si przesya mu dokadne wiadomoci z odlegych stron, o tym,
co robi. Znaczenie tego faktu atwiej oceni czowiek, ktry bdzie mg zda sobie spraw, o jak wielkim takcie Attyka
wiadczy to, e utrzymywa dobre stosunki i cieszy si yczliwoci tych dwch ludzi, pomidzy ktrymi nie tylko istniao wspzawodnictwo w sprawach najwikszej wagi, lecz ktrych dzielia
nienawi: pragnli przecie panowa nie tylko mad Rzymem,
lecz i nad caym wiatem.
21. Tak yjc doszed Attyk do 78 roku ycia. Do pnej staroci wzrastay jego znaczenie i wpywy oraz majtek (otrzyma
bowiem wiele spadkw jedynie dziki swojej yczliwoci dla innych). A cieszy si takim zdrowiem, e w cigu 30 lat nie odczuwa potrzeby stosowania lekarstw. Nagle zachorowa, co w pocztkach i on sam i lekarze zlekcewayli; wedug ich diagnozy
bya to po prostu obstrukcja, na co stosowano leki szybko i lekko dziaajce. Gdy Attyk stosowa t kuracj, przez trzy miesice nie odczuwajc adnych cierpie ponad te, ktre powodowao samo leczenie, nagle choroba opanowaa tak silnie jelita, e
pod koniec ropne wrzody otwieray si w okolicy ldwi. Ale
zanim jeszcze do tego doszo, kiedy z kadym dniem odczuwa
wiksze ble i poczu, e doczya si gorczka, kaza wezwa
do siebie zicia Agrypp, Lucjusza Korneliusza Balbusa oraz
Sekstusa Peduceusza. Kiedy zobaczy, e przyszli, opar si na
okciu i powiedzia: Nie ma potrzeby rozwodzi si nad tym,
sami jestecie tego wiadkami, jak usilnych stara dokadaem
ostatnio, aeby odzyska zdrowie. Poniewa, jak sdz,
przekonaem was, e nie zaniedbaem niczego, co mogoby

przyczyni si do mojego wyleczenia, pozostaje jedno

pomyle o samym sobie. Chciaem, ebycie o tym wiedzieli,
powziem bowiem decyzj, eby przesta ju podsyca chorob.
Jeeli zjadem cokolwiek w ostatnich dniach, przeduaem sobie
ycie lecz tak, e wzmagay si ble, bez adnej nadziei
powrotu do zdrowia. Dlatego prosz was po pierwsze,
aebycie moj decyzj uznali za suszn, po drugie aebycie
nie
usiowali
odwodzi
mnie
od
tego
zamiaru
prnymi namowami".
22. Wypowiedzia te sowa z tak stanowczoci w gosie
i w wyrazie twarzy, jakby odchodzi nie z ycia, lecz przenosi
si z jednego domu do drugiego; Agryppa paczc i caujc go
baga i zaklina, aeby nie przypiesza sam na siebie nieuniknionego wyroku natury i aby ratowa ycie dla niego i dla bliskich, poniewa moe jeszcze przetrzyma chorob. Attyk uporczywym milczeniem stumi jego proby. Gdy tak przez dwa dni
powstrzymywa si od przyjmowania pokarmw, nagle gorczka ustpia i choroba zacza sabn. Attyk jednak trwa
w dalszym cigu w swoim postanowieniu i w pitym dniu po
powziciu decyzji umar, dnia 31 marca, za konsulatu Gnejusza
Domicjusza i Gajusza Sozjusza. Do grobu zaniesiono go w
skromnej lektyce, zgodnie z jego wol; pogrzeb odby si bez
przepychu, udzia wzili wszyscy znakomici obywatele i wielkie
tumy ludnoci. Pochowano go przy drodze Appijskiej, przy
pitym kamieniu milowym, w grobowcu jego wuja, Kwintusa
Cecyliusza.

KONIEC