PREDAVANJE 9

KLIZITA

KATEGORIJE ISKOPA

MEHANIKA TLA I STIJENA

NIVO PODZEMNIH VODA

STILJIVOST TLA
Stiljivost je osobina tla da se u toku vremena deformie i slijee. Slijeganje tla pod
dejstvom optereenja je konsolidacija, koja moe biti primarna i sekundarna. Stiljivost
uzorka se odreuje edometarskim opitom koji slui za dobijanje sledeih parametara:
MV modul stiljivosti;
aV koeficijent stiljivosti,
CC indeks stiljivosti;
CS indeks bubrenja
MV = / predstavlja odnos prirataja napona prema prirataju deformacija

PREDAVANJE 10

DOZVOLJENI PRITISCI NA TLO

FUNDIRANJE (TEMELJENJE)
Temelj je jedan od najvanijih elemenata konstrukcije objekta. Preko temelja se optereenje
sa objekta prenosi na tlo, pri emu se mora obezbjediti stabilnost tla, a deformacija temelja
treba da bude u dozvoljenim granicama u zavisnosti od naponskoog stanja u konstrukciji
objekta i eksploatacionim potrebama objekta.
Osnovna podjela vrste fundiranja je na:
plitke; i
duboke temelje.
Plitki temelji prenose optereenje od objekta na tlo preko kontaktne povrine izmeu
temelja i tla. U ovu grupu temelja spadaju:
trakasti temelji (nearmirani i armirani);
temeljne kontra grede (postavljene u jednom ili
dva ortogonalna pravca, kada formiraju temljni
rotilj);
temeljne kontra ploe; i
temelji samci.
Duboki temelji prenose optereenje objekta
na tlo preko kontaktne povrine izmeu temelja i tla, kao i preko bonih strana temelja. Kod
ovih temelja odnos visine H prema irini temelja B je jednak ili vei od etiri.
H/B4
U ovu grupu temelja spadaju:
ipovi;
dijafragme;
bunari; i
kesoni.
TRAKASTI TEMELJI
Trakasti temelji se postavljaju ispod nosivih zidova (zidanih opekom ili od armiranog
betona). Odreivanje dimenzija temelja vri se iz uslova nosivosti tla (irina temelja - B) i
uslova nosivosti betonskog presjeka na savijanje (visina temelja - H).
Trakasti temelj od nearmiranog betona
irina temelja odreuje se iz uslova dozvoljenih napona:
z = V / Ft
gdje je V zbir svih vertikalnih sila koje djeluju na temeljnu spojnicu, a F t povrina temeljne
spojnice (Ft=B 1.00). Tada je
B = V /z dozv.

Primjer odreivanja irine trakastog temelja od nearmiranog betona

Za date podatke odrediti irinu trakastog temelja od nearmiranog betona. Podaci:

Vertikalna sila u zidu neposredno iznad temelja
Debljina zida
Ukupna teina poda i korisno optereenje na podu
Dozvoljeno naprezanje tla
Dubina fundiranja
Zapreminska teina tla
Zapreminska teina betona

V = 100 kN/m
dz = 25 cm
p = 5.0 kN/m2
z dozv = 0.12 MPa
Df = 1.00 m
= 18.0 kN/m3
b = 24.0 kN/m3

Prvo se odredi priblina irina stope B. Obzirom da je nepoznata dimenzija stope, pa time i
njena sopstvena teina, teina tla iznad stope i optereenja poda u irini stope, to treba
proraun poeti sa pretpostavkom da je ukupna sila koja deluje u temeljnoj spojnici V vea
za odreeni procenat u odnosu na silu V koja deluje u zidu. Teko je odrediti za svaki
poseban sluaj za koji procenat treba poveati silu V. U ovom primjeru taj procenat uveanja
usvojen je 25% od sile V. Kasnijim proraunom, ako se ova pretpostavka pokae netanom
moraju se izmjeniti dimenzije stope temelja.
B = V /z doz = 1.25 V /z doz = 1.25 100 10-3 /0.12 = 1.04 m
Usvojeno: B = 1.05 m
Dimenzija konzolnog prepusta temelja tada iznosi
c = (B-dz)/2 = (1.05-0.25)/2 = 0.40 m
Kontrola napona za usvojene dimenzije
Analiza optereenja:
vertikalna sila
V = 100.00 kN/m
optereenje od zemlje
iznad stope
(1.05-0.25) 0.6518.0 =
9.36 kN/m
sopstvena teina stope
1.050.3524.0 =
8.82 kN/m
optereenje od poda
(1.05-0.25) 5.0 =
4.00 kN/m
Ukupno optereenje
V = 122.18 kN/m
Stvarni napon u tlu na nivou temeljne spojnice iznosi
z,stv = V / (B 1.0) = 122,18 10-3 / (1.05 1.0)
z,stv = 0,116 MPa < z dozv = 0.12 Mpa
Stvarni napon u tlu je u granicama dozvoljenih vrijednosti!
Trakasti temelj od armiranog betona
irina temelja odreuje se istim postupkom kao i kod temelja od nearmiranog betona.

Kontrola napona u tlu

Po usvajanju konanih dimenzija temelja vri se kotrola napona u tlu, u nivou temeljne
spojnice. Stvarni napon u tlu ne smije da prekorai
dozvoljene napone.
z,stv = V / (B 1.0) z,dozv
PREDAVANJE 11

TEMELJNA KONTRA GREDA

Temeljne kontra grede postavljaju se ispod vie stubova u nizu, i u statikom smislu
predstavljaju kontinualni nosa optereen reaktivnim optereenjem od tla. Dimenzije se
odreuju iz uslova nosivosti tla (irina temelja - B i duina temelja - L) i uslova nosivosti
betonskog preseka na savijanje i smicanje (visina konzolne ploe - H, irina grede - b, i
visina grede - D)

TEMELJNA KONTRA PLOA

Temeljna kontra ploa primjenjuje se u slijedeim sluajevima:
kada trakasti temelji, kontra grede ili temelji samci ne mogu, u granicama dozvoljenih
napona u tlu, da prenesu optereenje objekta na tlo, odnosno kada su dimenzije tih
temelja tolike da obuhvataju vei dio osnove objekta;
kada je jedna ili vie etaa objekata ispod nivoa podzemnih voda, pa je potrebno
primiti hidrostatiki potisak vode i istovremeno postaviti hidroizolaciju.
Postoji vie naina projektovanja temeljnih kontra ploa

Temeljna kontra ploa prima reaktivno optereenje od tla prouzrokovano od vertikalnih slila
u konstrukciji objekta. Ploe mogu biti sistema proste grede, kontinualne ploe, krstato
armirane ploe, kada se optereenje prenosi do stubova i zidova preko temeljnih greda ili
peukarste konstrukcije.
Temeljna rebra mogu se postavljati sa gornje ili donje strane ploe. Postavljanje temeljnih
greda ispod ploe je ekonomski isplatljivije jer ima manje radova iskopa tla, ali ovaj nain
onemoguava postavljanja instalacija kanalizacije. Zato, kada je potrebno izvesti instalacioni
razvod u nivou temeljne konstukcije, temeljne grede se postavljaju iznad ploe, pa se prostor
izmeu poda i ploe koristi za instalacioni razvod.
Proraun temeljne kontra ploe radi se u svemu isto kao i proraun ploa tavanica, s tim da
je optereenje ploe jednako koliniku svih vertikalnih sila i povrine temeljne ploe
q' = V/Ft, ploe
i djeluje suprotno od optereenja tavanica. Kontra ploe se u statikom smislu tretiraju kao
ploe koje nose u jednom ili dva pravca, zavisno od odnosa raspona i poloaja kontra greda.

Aksonometrijski prikaz kontra ploe sa optereenjem u stubovima i reaktivnim optereenjem

tla koje djeluje na plou
TEMELJI SAMCI
Temelj samac postavlja se ispod stuba, i prima sve statike i dinamike uticaje koji djeluju na
stub. Dimenzije temelja se odreuju iz uslova nosivosti tla (irina - B i duina -A) i uslova
prodora stuba kroz stopu temelja (visina - H).
Usvaja se pretpostavka da je konstrukcija stope temelja nedeformabilna, odnosno da su
naponi u tlu jednaki ispod cijele povrine temeljne stope.

Oblici stope temelja zavise od oblika presjeka stuba, tako da mogu biti kvadratni,
pravougaoni, kruni ili poligonalni, kao i meusobnog poloaja stubova i pravca delovanja
dominantnih sila koje optereuju temelj.
Uzimajui u obzir kako se vri rasprostiranje pritisaka po dubini tla, za vertikalno dejstvo
sila temeljima optimalno je da odnos stranica osnove temelja bude u funkciji jednakog
odstojanja izmeu temelja.

U sluajevima kada u jednom ortogonalnom pravcu momenti ili horizontalne sile imaju
dominantne vrednosti, neophodno je poveati stranicu u ijem pravcu deluju ti uticaji. Time
se poveava otporni moment osnove temelja u pravacu delovanja tih sila. Na prethodnoj slici
dat je ematski prikaz delovanja horizontalne sile, Hx, u pravcu x ose, i momenta, My, koji
deluje oko y ose, a u ravni V-x.
Da bi se umanjili naponi u tlu izazvani ekscentrinim optereenjem, neophodno je da otporni
moment osnove temelja oko y ose bude vei od otpornog momenta osnove temelja oko x
ose, odnosno
Wy>Wx, to znai da je A>B.
Primjer dimenzioniranja temelja samca
Za date podatke odrediti tlocrtne dimenzije temelja samca!
Podaci:
Vertikalna sila u stubu
Dimenzije stuba
Odnos irine i duine osnove temelja
Ukupna teina poda i korisno optereenje na podu
Dozvoljen napon u tlu na koti fundiranja
Zapreminska teina tla
Zapreminska teina betona
Dubina fundiranja
Visina temelja

V = 1200 kN
a/b = 60/40 cm
1/1.5
p = 10kN/m2
z,doz = 0.22 MPa
= 18.0 kN/m3
b = 24.0 kN/m3
Df = 1.30 m
H = 80 cm

Primjer dimenzioniranja temelja samca

Postupak prorauna poinje sa odreivanjem priblinih dimenzija stope. Kako se unaprijed

ne znaju dimenzije stope kao i zapremina tla iznad stope, to se ne moe pouzdano znati
kolika je ukupna sila koja djeluje na nivou temeljene spojnice. Zato se za odreivanje osnove
stope vertikalna sila koja deluje u stubu uveava za odreeni procenat.
U ovom primjeru usvojeno je poveanje sile u stubu za 25%.
Potrebna priblina povrina osnove stope iznosi:

Ft = 1.25 1200 10-3/0.22 = 6.82 m2

Ft = A B = A (A/1.5) = A2/1.5
A = (1.5 Ft) = (1.5 6.82) = 3.198 m
B = A/1.5 = 3,198/1.5 = 2.132 m
Usvojeno je A/B = 3.20/2.15 m
Stvarna povrina stope je
Ft = 3.20 2.15 = 6.88m2

Kontrola stvarnog napona u tlu na nivou temeljne spojnice

Za usvojene dimenzije temelja (prethodna slika) vri se kontrola stvarnog napona u tlu na
nivou temeljne spojnice.
Analiza optereenja:
- V (vertikalna sila u stubu)
= 1200.00 kN
- pod (2.15 3.20 - 0.4 0.6) 10
=
66.40 kN
- teina tla iznad temelja
(2.15 3.20 - 0.4 0.6) 18
= 119.52 kN
- teina temelja (2.15 3.20 0.8) 24
= 132.10 kN
Ukupno optereenje
V = 1518.02 kN
t,stv = 1518.02 10-3 / 6.88 = 0.22 MPa = t,dozv
Stvarni napon u tlu je jednak dozvoljenom naponu, pa se usvajaju tlocrtne dimenzije
temelja A x B = 3.20 m x 2.15 m
MEUSOBNA POVEZANOST TEMELJA
Temelji moraju biti meusobno povezani veznim gredama u oba
ortogonalna pravca.

Vezne grede se usvajaju kao konstruktivni elementi priblinih dimenzija 40/40 cm. sa
minimalno propisanim procentom armiranja.
Njihova uloga je dvostruka - da sprijee meusobno razmicanje temelja i da smanje
diferencijalna slijeganja susjednih temelja.
TEMELJENJE NA ISTOJ I RAZLIITIM KOTAMA
Treba teiti da temelji objekta budu fundirani na istoj dubini. Razlog za ovo je sadran u
injenici da temelji fundirani na vioj koti prouzrokuju horizntalne pritiske tla koji se
prenose na konstrukciju objekta koja je na nioj koti fundirana. Kako ovo nije uvek mogue
ostvariti, bilo zbog projektantskih zahtjeva ili prirodnog nagiba terena, tada se vri postepeno
kaskadiranje temelja.

U ovakvim sluajevima denivelisanje temelja se izvodi u kaskadama odnosa visine prema

duini 1/2, odnosno u praksi 50/100 cm.
Na ovaj nain vri se kaskadiranje kako trakastih temelja, tako i veznih greda i kontra ploa.

Temelj susjeda je plie fundiran od potrebne kote fundiranja novog objekta. Tada se vri
sputanje temelja susjeda na

U sluajevima fundiranja uz, postojee, susjedne objekte obaveza je da se temelji novog

objekta izvedu na dubini fundiranja susjednog objekta. Tu postoje dva sluaja:
Temelj susjeda je dublje fundiran od potrebne kote fundiranja novog objekta. Tada se temelj
novog objekta mora spustiti na kotu fundiranja susjednog objekta;
Sputanje postojeeg temelja na projektovanu kotu izvodi se putem podbetoniranja istog. Da
bi se izvelo podbetoniranje, potrebno je prvo izvriti iskop ispod temelja, pa potom betonirati
prostor ispod temelja. Da bi se obezbjedio dobar kontakt izmeu postojeeg temelja i
podbetoniranog dela, potrebno je donju povrinu postojeeg temelja dobro oistiti od zemlje,
a da bi umanjili efekte skupljanja betona dio prostora visine oko 25 cm ispod postojeeg
temelja betonira se betonom sa malim vodocementnim faktorom. Ovaj sloj betona ugrauje
se nabijanjem pomou drvenih oblica ili vibratorom.

Kako nije mogue izvriti podbetoniranje temelja odjednom po celoj njegovoj duini, jer bi
se ugrozila stabilnost objekta, to se postupak iskopa zemlje i podbetoniranje vri u lamelama
duzine 1,0 do 1,2 m, sa preskokom ("u ah poretku). Ovim nainom se spreavaju
deformacije postojeeg temelja i zida iznad njega.
Prilikom izvoenja armiranih temelja neophodno je da armatura bude postavljena na istu
podlogu. To podrazumjeva da se ne smije postavljati armatura direktno na tlo kao to su
glina, pjeskovita glina i les, jer zaprljana armatura ne moe ostvariti atheziju sa betonom.
Zato se ili izvodi sloj "mravog" betona (beton vrstoe MB5 do MB10) debljine 5 cm, na
koji se postavlja armatura ili se u sluajevima postavljanja tampon sloja ljunka, armatura
postavlja direktno na ljunak.

PREDAVANJE 12
Duboki temelji prenose optereenje objekta na tlo preko kontaktne povrine izmeu temelja
i tla, kao i preko bonih strana temelja. Kod ovih temelja odnos visine H prema irini temelja
B je jednak ili vei od etiri.
H/B4
U ovu grupu temelja spadaju:
ipovi;
dijafragme;
bunari; i
kesoni.
IPOVI
ipovi predstavljaju konstrukciju temelja, koja uticaje od objekta prenosi na tlo putem trenja
izmeu ipa i tla, po njegovom omotau i pritiska na tlo na njegovom vrhu.
ip je takav konstruktivni element ija je duina znatno vea od dimenzija poprenog
preseka, i na njemu razlikujemo "vrh" koji se nalazi na njegovom donjem kraju, i "glavu"
koja se nalazi na njegovom suprotnom kraju.

Sila od konstrukcije objekta (zida ili stuba)

prenosi se na jedan ili vie ipova putem
armirano betonskog veznog elementa koji
se naziva "jastuk". Jastuk ima ulogu, osim
da prenese silu sa objekta na ip, da povee
ipove kako bi solidarno primili
pripadajuu silu.
Materijali od kojih se mogu izvoditi ipovi
su raznovrsni: drvo (a), elik (b),
nearmirani beton (d) i armirani beton (c i
e).

Drveni ipovi najee se izvode od

bora, smreke ili jele. Duine su do 20
metara. Rjee se koristi tvrdo drvo, kao
hrast ili bukva. Njihove duine su do 15
metara. Vrh ipa ojaava se "kapom" od
elinog lima radi lakeg probijanja tla i
sprijeavanja da se zailjeni vrh drveta
ne otupi tom prilikom. Glava ipa
ojaava se prstenovima od elinih
traka iz razloga da se drvo ne raspukne
uslijed siline udaranja malja po ipu.

Ovi ipovi izvode se pobijanjem pomou

malja i makare. Makara je ureaj koji dri
ip u predvienom poloaju i vri njegovo
pobijanje putem uestalog podizanja i
putanja malja na glavu ipa. Drveni
ipovi, obzirom na proces truljenja drveta
u vlanom tlu, koriste se za privremene
objekte. Ovo je i najvei nedostatak ovih
ipova.

elini ipovi izvode se od profila raznih oblika poprenog presijeka. Duina su do 35

metara. Vrh ipa se izvodi zakoen kao bi se mogao lake pobijati u tlo. Ovi ipovi se
pobijaju pomou makare, kako je objanjeno kod drvenih ipova. Primjenjuju se kod
privremenih objekata gde su velike sile (do 900 kN) koje treba prenijeti na tlo. Nedostatak
njihove primjene je to su podloni koroziji i imaju veliku cijenu u odnosu na druge vrste
ipova.
ipovi od nearmiranog i armiranog betona najee
su korieni u praksi. Prema nainu izvoenja djele
se na prefabrikovane i izvedene na samom terenu.
Prefabrikovani ipovi redovno su armirani. Duina
su do 20 metara. Popreni presjek je kvadratan, jer
je vea povrina omotaa kvadratnog preseka od
krunog presjeka iste povrine poprenog presjeka.
Uzengije (vilice) kod ovih ipova izvode se
spiralnog oblika, s tim da su proguene kod glave i
vrha ipa zbog poveanih uticaja izazvanih
koncentracijom optereenja tih elemenata ipa od
udaranja malja odnosno probijanja tla. Vrh ipa
ojaan je "papuom" od elinog lima. Ovi ipovi
koriste se na gradilitima gdje se eli njihovo brzo
izvoenje, s tim da se prije otpoinjanja radova
ipovi proizvedu u fabrici betona.

ipovi izvedeni na samom terenu mogu biti

nearmirani i armirani. Po nainu izvoenja mogu
biti izvedeni postupkom utiskivanja u tlo i
buenjem.
Sistem utiskivanja u tlo izvodi se pomou makare
koja podizanjem i sputanjem malja potiskuje u tlo
elinu cijev koja je do jedne treine visine
napunjena pijeskom. Prilikom udara malja u
pijesak, obzirom da se stvaraju horizontalne sile od
pijeska na elinu cijev, to cijev, zajedno sa
pjeanim epom, prodire kroz tlo.
Ovim nainom stvara se kruni otvor projektovane
dubine. Po dostizanju projektovane dubine elina
cijev se fiksira tako da se onemogui vertikalno
pomjeranje i sa nekoliko naknadnih udaraca malja
u ljunni ep formira se proirenje na vrhu ipa.
Po zavretku ovog postupka elina cijev se
izvlai.
U sluaju da je ip armiran, u otvor u tlu postavlja
se unaprijed pripremljen armaturni ko. Po tom se
vri betoniranje. Ovaj sistem ipova u praksi je
poznat pod imenom "Franki ipovi".
Nedostatak primjene ovog postupka je u tome to
udari malja izazivaju potrese tla, to nije
preporuljivo raditi na lokacijama koje su blizu
postojeih objekata, posebno ako nisu otporni na
horizontalne uticaje. Ovo se posebno odnosi na
zidane objekte koji nisu obezbjeeni za prijem
propisanih seizmikih uticaja
ipovi postavljeni ispod postojeih temelja
Pored prethodno navedenih tipova ipova,
postoje i ipovi koji se koriste za poveanje
nosivosti temelja postojeih objekata
prilikom nadogradnje. Ovaj sistem ipova
poznat je u praksi pod imenom "MEGA" ip.
Mega ip sastoji se od segmenata
duine oko jednog metra, s tim da
je prvi segment, koji je vrh ipa,
zailjen i ojaan elinim limom, u
svemu kao kod betonskog
prefabrikovanog ipa. Segmenti se
meusobno povezuju elinim
"trnovima" kako bi se prilikom
izvoenja sprijeilo bono smicanje
susjednih elemenata.

Ova vrsta ipova izvodi se na slijedei nain. Ispod postojeeg trakastog temelja, iskopa se
tlo za pristup radnika i opreme, a irine oko 1,5 metara. Postavi se hidraulina presa koja se
razupire na postojei temelj putem valjanih elinih profila i na prvi segment ipa.
Stvaranjem pritiska u presi, ona potiskuje prvi element do dubine njegove duine. Po tom,
postavlja se drugi element i postupak se ponavlja. Meusobno se ipovi povezuju armirano
betonskim serklaom.
Prilikom izvoenja ove vrste ipova veoma je vano voditi rauna o kontroli projektovanog
pritiska u hidraulinoj pumpi, kako se ne bi dogodilo da ip u sluaju prekoraenja
projektovane sile izvri odizanje temelja i zida, to bi za poslijedicu imalo njihovo oteenje.
Po izvoenju ipa prostor izmeu ipa i temelja se podbetonira. Zatim se prelazi na slijedei
ip, tako da se niz ipova izvodi sukcesivno, jer nije mogue potkopati u isto vrijeme temelj
po cijeloj njegovoj duini.
NAIN POSTAVLJANJA IPOVA
Osnovni princip postavljanja ipova je da se sila od stuba ili zida prenese ravnomjerno na
dva ili vie ipova, pri emu se nastoji da se izbjegne ekscentrino unoenje sile u ipove.
ipovi se postavljaju u grupe, koje su meusobno povezane jastukom.
ipovi se mogu postavljati i pod uglom u sluajevima kada postoje dominantne horizontalne
sile i momenti koje ne mogu primiti samo verikalno postavljeni ipovi.

ipovi koji svojim vrhom ne

doseu nosivo tlo nose samo
trenjem izmeu omotaa i tla se u
praksi nazivaju "lebdei ipovi.

Oni ipovi koji svojim vrhom

ulaze u nosivo tlo, nose trenjem
izmeu omotaa i tla i pritiskom
vrha na tlo, nazivaju se
"oslonjeni".
Kada su vertikalni ipovi,
meusobno povezani jednim
armiranobetonskim jastukom,
optereeni vertikalnom silom, a
pri tom je horizontalna sila mala,
to je najei sluaj kod
fundiranja arhitektonskih objekta,
ipovi se postavljau simetrino u
odnosu na vertikalnu silu

ZATITA TEMELJNIH TRAKA

Prilikom iskopa temeljnih jama za
izvoenje temelja objekta koju su
projektovani na kotama niim od
fundiranja susjeda, ulice ili
okolnog terena, neophodno je, u
fazi izrade temelja izvriti njeno
obezbjeenje, kako ne bi dolo do
obruavanja zasjeene zemlje.
Postoji vie naina za
obezbeenje temeljnih jama.
OBEZBJEENJE ROVOVA
Rovovi se izvode radi postavljanja instalacionih razvoda u tlu. Slobodnu visinu rova bez
obezbjeenja mogue je izvesti do visine od 1,5 m, jer do te visine eventualno obruavanje
tla ne moe ugroziti radnike u jami.
Za sve zasjeke u tlu koje ima malu vrijednost kohezije, mora se izvriti obezbjeenje i to
posebno sa stanovita bezbjednosti radnika u rovu. Konstrukcija osiguranja od obruavanja
moe biti od drvene grae ili od elinih profila.

Dijafragme se mogu razupirati

meusobno ako to omoguava geometrija
jame.

Na mjestima gdje postoji mogunost

postavljanja horizontalnih zatega izvodi
se prihvatanje dijafragmi zategama koje
se ankeruju u ankerne blokove.

Na mjestima gdje postoji mogunost

postavljanja horizontalnih zatega izvodi
se prihvatanje dijafragmi zategama koje
se ankeruju u vertikalne privremene
ipove.

Kod velikih visina iskopa temeljnih jama

koriste se sistemi prednapregnutih zatega
koji se ankeruju u tlo putem injektiranja
betona u zonu ankerovanja. Ovaj sistem
omoguava otkop temeljne jame u vie
koraka tako da je tokom svih faza iskopa
obezbjeena stabilnost tla.

PREDAVANJE 13
TEMELJENJE NA BUNARIMA I KESONIMA