Univerzitet u Tuzli

RUDARSKO-GEOLOKO-GRAEVINSKI FAKULTET

Odsjek: Rudarski
Dr.Sc. Edin Deli, vanredni profesor, edin.delic@untz.ba, Tel: +38735320555

ENERGETSKI RESURSI I ENERGETIKA 2/15:

GORENJE I TOPLOTNI RAD. PRETVARANJE I PRIJENOS ENERGIJE.
NEPOSREDNO PRETVARANJE RAZLIITIH OBLIKA ENERGIJE U
ELEKTRINU ENERGIJU

KORISNI OBLICI ENERGIJE

Toplotna energija
Mehanika energija
Hemijska energija

Elektrina energija
(Nuklearna energija)

Izvori energije mogu se podijeliti i na:

Izvore koji stvaraju dim
Izvore koji ne stvaraju dim

ENERGETSKE TRANSFORMACIJE
Nosioci energije

Transformacije energije

Hemijska energija

isplinjavanje
rasplinjavanje
izgaranje
destilacija
degazolinae

Nuklearna energija

nuklearne reakcije

Potencijalna energija

turbinske

Kinetika energija

transformacija (pretvorba)

Toplotna energija

prelaz toplote

Energija zraenja

fotoelije

PROCESI KONVERZIJE ENERGIJE I

OPLEMENJIVANJE GORIVA
1.

Prirodne u prikladnije: direktno i indirektno koritenje

2.

Hemijske u unutarnju termiku: izgaranje

3.

Nuklearne u unutarnju termiku: fisija i fuzija

4.

Termike u mehaniku : turbine, toplotni motori

5.

Potencijalne u mehaniku: turbine

6.

Mehanike u elektrinu: generatori

7.

Elektrine u mehaniku: motori i vodne pumpe

8.

Toplotne (svjetlosne) u elektrinu : fotoelije

9.

Kinetike u mehaniku : turbine

10. Oplemenjivanje goriva: degazacija, gazifikacija, destilacija, likvefakcija,

separacija

GORENJE (SPALJIVANJE, IZGARANJE)

Piroliza - termohemijska razgradnja organskog materijala na povienim

temperaturama (iznad 430 C) u odsustvu kiseonika.

Tinjanje (niskotemperaturna oksidacija) - spor, niskotemperaturni besplameni

oblik izgaranja. Obino je nepotpuno izgaranje.

Spontana upala - nastaje kao posljedica tinjanja.

Gorenje (izgaranje, spaljivanje) je tok egzotermne hemijske reakcije izmeu

goriva i oksidanta uz proizvodnju toplote. Oslobaanje toplote moe biti praeno i
svjetlosnim efektom.

Izgaranje moe biti:

- Deflagraciono koje se iri termalnom kondukcijom, odnosno kod koga se proces
odvija brzinom manjom od brzine zvuka i
- Detonaciono kod koga je proces gorenja vei od brzine zvuka.

Izgaranje moe biti kompletno i nekompletno.

GORIVO ZA KORITENJE MOE BITI

Prirodno dostupni
(ugalj, nafta, prirodni gas, biomasa, biogas...)
Sintetiki generirano
(koks, alkohol, benzen, neorganski otpad, vodonik ...)
I zakon TD:
U2 U1 = Q W
U unutranja energija
Q toplota
W - rad
6

Kompresija:
Toplota se oslobaa
u okolinu

p0 v0 p1 v1 p2 v2
pn vn

......
Const
T0
T1
T2
Tn
m, p0, v0, T0
m, pn, vn, Tn

m=const
m, p1, v1, T1

...

m, p2, v2, T2

A.

B.

C.

D.

Ekspanzija:
Toplota iz okoline
prelazi na gas

Pretvaranje toplote u rad i rada u

toplotu

RAD IRENJA ZAPREMINE

F
Rad: W=F l

Sila: F = m a (N)
Rad: A = F S = m a S (J)
Energija E sposobnost za vrenje rada ili
prijenos toplote
Snaga: P = A / t (J/s = W)

Sila: F=pS
Rad: W=pSl
Zapremina: dV = Sl
Rad: W = pdV

Energija: =

(J)

Zapreminski rad rad ekspanzije!

m (kg) masa; a (m/s2) ubrzanje; S (m)
duina (put); t (s) vrijeme; P (W) - snaga

toplota
Toplo
tijelo

Motor

Hladno
tijelo

Toplotna
maina

Mehaniki rad

toplota
Toplo
tijelo

Kompresor

Toplotna
pumpa
Hladno
tijelo

Mehaniki rad

RASHLADNA MAINA

10

INVERZNI PROCES - GRIJANJE

11

ISKORITENJE ENERGIJE

Gubici
Primarna
energija

Pretvorbeni
oblici energije
Koristan rad

Koristan rad
Ukupna energija - Gubici
Gubici

1
Ukupna energija
Ukupna energija
Ukupna energija

12

CARNOT-OV KRUNI CIKLUS

http://www.grc.nasa.gov/WWW/K-12/airplane/carnot.html

13

IDEALAN I REALAN MOTOR

Temperatura radnog tijela

Toplotni
gubici

Carno
motor

Maksimalno
(teoretsko)
iskoritenje

Realan
motor

Temperatura okoline

14

DRUGI POZNATI CIKLUSI

Ilustracija: US DOE

Otto
Diesel

usisavanje

sabijanje

irenje

izduhavanje

15

RANKINOV CIKLUS

Isparavanje
Adijabatska
ekspanzija

p,Pa

Turbina

Kotao

Kondenzator

v, m3/kg

Pumpa

16

Drvo

Prirodni
plin

Ugalj

Treset

Sirova
nafta

Hemijska energija

Nuklearna
fisija
Uljni
kriljci

Vodene
snage

Nuklearna
fuzija

Nuklearna energija

Plima i
oseka

Valovi

Potencijalna energija

Geotermalna
energija

Sunevo
zraenje

Toplina
mora

Vjetar

Kinetika energija

Energija zraenja

Transformirani
oblici

Termika energija

Termika energija

Mehanika energija

Elektrina energija

Korisni oblici

Toplotna energija
Mehanika energija
Rasvjetna energija
Elektrina energija

17

VRSTE
ELEKTRANA

Pojmovi:
- kogeneracija
- hibridizacija

Konvencionalne

Nekonvencionalne

Parne motorne TE

Termoelektrini generator

Parne turbinske TE

Termojonski generator

Dizel TE

Elektrane na gorivne elije

Gasne TE

Fotooptike elektrane

Hidroelektrane

Termoelektrane na biomasu

Niklearne elektrane

Geotermoelektrane

Vjetroelektrane
Elektrane na talase,
plimu/oseku i morske struje

18

SPALJIVANJE U KOTLU
LEBDEI PEPEO

Vazduh
(oksidans)

Toplotni gubici
Gas
PLAMEN

Gorivo

TOPLOTA!
Ostatci gorenja
LJAKA SEDMINETIRANI PEPEO

Gorenje ili spaljivanje: BRZI PROCES OKSIDACIJE

Faktori:
- Temperatura
- Turbulencija
- Vrijeme

19

DOBRO I LOE SPALJIVANJE

(UNEP 2008)

20

EMISIJE CO2
Gorivo

Kg CO2/GJ

Benzin

69

Kerozin

72

Mlazno gorivo

72

Dizel i lo ulje

74

Mazut

77

Geotermalna para

15

Zemni gas

56

Naftni gas (LPG)

63

Koksni ugalj

95

Mrki ugalj

95

Kameni ugalj

96

Treset

106
21

UGALJ
65-95% C
2-7% H
Ispod 25% O
Ispod 10% S

Vrsta
uglja

Toplotna
mo
MJ/kg

Sadraj
vlage
%

lignit

do 12,6

31 - 60

51 - 60

65 - 70

mrki ugalj

12,7 23,9

11 - 30

46 - 50

71 - 80

kameni
ugalj

24 - 37,7

do 10

4 - 45

81 - 98

1-2% N
20-70% vrsta goriva
materija
5-15% Pepeo

Isparljivi Sadraj
sastojci ugljenika
%
%

2-20% voda
20-45% volatili

22

FAZE SPALJIVANJA
Suenje i zagrijavanje
Devolatilizacija
Spaljivanje volatila
Spaljivanje vrstog goriva

Odnos gorivo/oksidans pri spaljivanju je esencijalan

Sloeni transfer toplote u meufaznom toku

23

OSNOVNI PROCESI SPALJIVANJA UGLJA

Volatili

Homogeno
spaljivanje

CO2, H2O,

estice uglja
30-75m

US

Devolatiliza
cija

Odvajanje
volatila

US

Heterogeno
spaljivanje

CO2, H2O,

Vrste uglja:
- Lignit
- Mrki ugalj
- Kameni ugalj / Antracit

24

DEKARBONIZACIJA
Ugalj

Nafta

Metan

Vodonik

25

HEMIZAM

3 + 1183

3 + 1830

+ 2
+ 2

+ 2

2 + 32790

+ 2

2 + 9260

+ +

4 2

2 +

+
2 2

Koliina vazduha potrebna za spaljivanje 1 kg ugljenika:

= 11,53 + 34,34
+ 6,8
8

Spaljivanje moe biti

- KOMPLETNO i
- NEKOMPLETNO!
Proces spaljivanja moe se odvijati:
- PRI ATMOSFERSKOM PRITISKU
- PRI POVIENOM PRITISKU

26

PRED-PROCESI SPALJIVANJA
Skladitenje

Kompresija i likvefakcija

Transport

Pumpanje

Priiprema

Oplemenjivanje ili obogaivanje

Uparavanje
Usitnjavanje

Indukcija

Mijeanje (fluidizacija!!!!)
Injektiranje

27

SPALJIVANJE I POST-SPALJIVANJE
Spaljivanje

Termo-hemijske reakcije

Hemijska
konverzija

Unutranje sagorijevanje
Spoljanje sagorijevanje

Transfer
energije

Emisije u
okolinu

Toplota
Rad

Produkti gorenja (CO, UV, NOx, SO2, PM)

Primarni (PM, nesagorjelo gorivo, CO2, SO2,
NOx) i sekundarni polutanti (SO3, NO2)
Kontrola tetnih emisija (prethodno i naknadno
uklanjanje, inertizacija, neutralizacija)

28

PODJELA PRODUKATA GORENJA

Ekstremno
opasni

CO
Nesagorjelo gorivo (ugljenik, UV)

Visoko
opasni

NO2
SO3

Srednje
opasni

NO
SO2

29

KARAKTERISTIKE GORENJA - STALI

Goriva i oksidansi

Granolometrijska struktura (kontaktna povrina)

Specifini toplotni kapaciteti

Aktivacioni mehanizam

Reakcioni mehanizam

Stehiometrijski odnos

Brzina gorenja

Koliina toplote (toplotna vrijednost)

Temperatura

Pritisak

Intenzitet spaljivanja

GORIVO + VAZDUH TOPLOTA + VODA + UGLJENDIOKSID + AZOT

30

VRSTE PROCESA GORENJA

Laminarni plamen prethodno izmijeane gorive smjee
(oksidant i gorivo izmijeani prije spaljivanja; mijeanje
oksidanta i goriva u toku spaljivanja)
Turbulentni plamen prethodno izmijeane smjee i difuzioni
plamen
Turbulentno gorenje u zatvorenom prostoru

Gorenje u bojlerima i spaljivaima (incineratorima)

31

FLUIDIZACIJA GORIVA

Uinak spaljivanja fluidiziranih goriva je vei nego spaljivanja vrstih goriva

Zbog roga se vri fluidizacija vrstih goriva, a najvanija je fluidizacija ugljeva

Reimi fluidizacije:
- Upakovani fluidizirani sloj
- Sloj ispunjen mjehuriima
- Muljeviti sloj
- Turbulentni sloj
- Mjehuriasto-turbulentni sloj

Hidrodinamikki reim fluidizacije

Smjee gasovi/vrste materije (pneumatski transport)

32

PEPEO VRSTI OSTATAK

Odvajanje elektrostatskim filterima

Vreasti filteri
Mokri filteri

Cikloni

33

STEHIOMETRIJSKI ODNOS
C,
CnHm
O2

Gorivo

Oksidans

Dim
PM (a)

Dodaci

Reaktanti

Kotao

Produkti godenja

Stehiometrijski odnos:
Meudobni odnos koliine goriva i vazduha (kiseonika) kod koga se ostvarujep otpuno
(ili maksimalno) izgaranje.
U ovom sluaju imamo MAKSIMALAN UINAK U RADNOJ ZAPREMINI!
Koliina osloboene toplote ovisi i toplotnoj moi goriva, a proces spaljivanja od
naina izgaranja goriva.
34

FLUIDIZACIJA GORIVA
Pliva

Curi

Tone

35

IZGARANJE U FLUIDIZIRANOM SLOJU

(FLUIDIZED BED COMBUSTION - FBC)

Fluidizacija: dovoenje vrstog ili tenog goriva u prividno gasovito stanje, odnosno stanje fluidizacije
i izgaranje u sloju u kome je gorivo u takvom stanju.

Obino se drobljenjem vrsto gorivo usitni do te mjere da se moe izmijeano sa vazduhom ubacivati u
kotao i spaljivati kao gasovito gorivo, odnosno sitne estice goriva rasprene pravilno u prostoru.

Fluidizacijom se postie:
- Bre strujanje i vei protoci goriva i vazduha kroz kotao
- Visok stepen mjeanja sa vazduhom i homogenizacije smjee
- Uestali sudari izmeu estica ili estica sa zidom kotla
- Bre izgaranje zbog vee kontaktne povrine i bolje disperzije goriva
- Jednostavnija manipulacija gorivom i produktima gorenja
- Laka kontrola procesa gorenja u kotlovima i upravljanje procesom

Konstrukcije kotlova za izgaranje u fluidiziranom sloju prave se tako da se osigura jedan od 3 naina
upravljanja:
1. Stacionarni sloj
2. Cirkulacioni sloj
3. Vibracioni fluidizirani sloj
36

FBC

37

SPALJIVANJE U BOJLERU

(http://www.parboiler.com/images/1-4-pass-boilers.jpg)
38

TIPOVI FCB

PCB (packed-bed); BB (bubbling bed); TB (turbulent bed); Brzi sloj; Pneumatski transportovan sloj

(Izvor: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/c/c3/Combustion_systems_for_solid_fuels.gif)

39

GORIVA KOJA SE MOGU FLUIDIZIRATI

Ugalj (antracit, mrki uglja, lignit)
Drvo i druga biomasa
Mulj (otpadci papira,
Komunalni otpad (gorivi dio otpada)
Naftni derivati (naftni kola, uljni kriljci)

Gas
Poljoprivredni otpad

40

TERMOELEKTRANA

(Izvor: http://www.uky.edu/KGS/coal/images/power_plant.jpg)

41

KONVENCIONALNA TERMOELEKTRANA

Dimnjak
loita

Kotao

Para

Generator
Turbine

Hladnjaci

42

ELEKTROENERGETSKI SISTEM

43

GENERATORI U TE TUZLA

44

KOMBINOVANI CIKLUS UGALJ-GAS

45

SISTEM SA DOGRIJAVANJEM PARE

46

Impulsne

Reaktivne

TURBINE

Impulsne: energija dominantno kinetika; Reaktivne: uglavnom pritisak

Impulsne: u radu uestvuje jedno ili manji broj krila; Reaktivne: u radu
uestvuju sva krila (reaktori)
Impulsne: radna materija ne prolazi kroz radno kolo; Reaktivne: radna
materija prilazi kroz rotor

47

OTEC ELEKTRANA TOPLOTA OKEANA

48

NUKLEARNA ENERGIJA
Proizvodnja pare

Turbine Generator

Reaktor

Problemi: OPASNOST i TRETMAN NUKLEARNOG OTPADA

49

GEOTERMALNA
ENERGIJA

50

51

HIDROENERGIJA

Uticaj hidro
akumulacija na
okolinu
Zavisnost od
vodotoka
Sezonska ovisnost

52

HIDROENERGIJA BIH
Teoretski
iskoristive
vodne snage

Tehniki
iskoristive
vodne snage

Prosjena
proizvodnja
izgraenih
HE
TWh/god

Udio
izgraenih od
iskoristivih

TWh/god

Udio
iskoristivih
od
teoretskog
%

TWh/god
Sava

9,76

4,48

45,9

0,24

5,4

Kupa

3,03

1,25

41,3

0,32

25,6

Una

2,90

1,39

47,9

0,04

2,9

Vrbas

3,35

1,68

50,1

0,54

32,1

Bosna

4,99

1,70

34,1

0,05

2,9

Drina

18,53

13,92

75,2

2,70

19,4

NeretvaTrebinjica

10,42

7,78

74,7

4,65

59,8

53

ENERGIJA VJETRA

Nema negativnih uticaja na okolinu osim zauzimanja prostora

Ograniena mogunost upotrebe

54

PLIMA I OSEKA, MORSKE STRUJE

55

SOLARNA ENERGIJA

Fotoelektriki (posredno)
Termalno (direktno)

56

SOLARNA ELEKTRANA DIMNJAK I PARABOLINI

KOLEKTOR

57

GORIVNE ELIJE (FUEL CELLS)

(David Flin, Cogeneration, IET London, UK)

58

TERMOELEKRANE U BIH

Tuzla, Kakanj, Ugljevik, Gacko

(Stanari u izgradnji i Banovii u najavi)

59