B. Zientifiko-Teknikoa (1.

maila)

ZIENTIFIKO-TEKNIKOA

MATEMATIKA I

2. eta 3. ebaluazioa:
9. Oinarrizko Funtzioak

ARRASATE B.H.I. (ARRASATE)

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

FUNTZIOAK (I)
Funtzio batek bi aldagaien menpekotasuna adierazten du:

Etxebizitzaren prezioa etxearen azaleraren funtziopean dago.

Esfera baten bolumena bere erradioaren menpekoa da.
........
Bi aldagai erlazionatzen dira, bat independentea (x) eta bestea dependentea edo
menpekoa (y).
Funtzioak f, g, h...letrez adierazten dira.
y=f(x) idazkerak y aldagaia x-ren menpe dagoela esan nahi du.

Grafikoa
Funtzioak koordenatu-ardatzetan irudikatzen dira.

Abzisa-ardatzean x-ren balioen multzoa adieraziko dugu,

eta ordenatu-ardatzean y = f(x) funtzioaren balioen
multzoa.

(x,y)

x-en balio bakoitzari y bakarra dagokio.

(x,y) bikoteak funtzioaren marraren puntuak dira.

x
Ezkerrekoa ez da funtzioa , eskuinekoa bai

Ez da funtzioa:

Bi funtzio dira:
!!!

y=+ x

-1

-1

-2

-2

-3

-3

!!!

y=- x

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

x-k har ditzakeen balioen multzoari funtzioaren existentzia-eremua esaten zaio, eta
3
D(f) eran adieraziko dugu. Adibidez, y =
funtzioan x-k ezin du 1 balioa hartu;
1 x
beraz, existentzia-eremua R {1} da.
Funtzioak (y) hartzen dituen balio guztien multzoari ibiltartea esaten zaio. Adibidez,
y = x2 funtzioaren ibiltartea [0 , ) da.

y = x + 1 funtzioaren
eremua [-1, ) da.

y = 2x+1 funtzioaren existentzia-eremua R da

Funtzioen
ibiltartea
Y
7
6

f(x) = 5 funtzioaren
ibiltartea 5 da

5
4
3
2
1
X
-3

-2

-1

-1
-2

Y
4
3

f(x) = -x2 + 3 funtzioaren

ibiltartea ( , 3] da

2
1
X
-3

-2

-1

1
-1
-2

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Adibideak.

y=

1
x2

y = 3 x

Eremua: (- ,3]
Ibiltartea: [0,)

Eremua: R - {2}
Ibiltartea: R - {0}

Ariketak.
1. Laukizuzen baten perimetroa 20 cm-koa da.
Adieraz ezazu laukizuzenaren azalera x
aldearen funtzioan.

2. Aurki itzazu ondoko funtzioen existentzia-eremua:

y = x 2 -1

y=+ x4

x 2 100
5

5
2
x 100

y=

y = 9 x2

y = x2 + 2x 3

y = 2 x2

y=

y=

x+2
x 1

y=

1
x

y=

5
x + 100

y = 3 2x x2

y=

x2
x+3

y = x2 9
;

y = x3 4 x

y=

x 1
x 6x + 5
2

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

1. mailako funtzio polinomikoak: y =ax+b (zuzenak)

a, zuzenaren malda da.
b=0 denean, zuzena (0,0) puntutik pasatzen da.
y=2x-4 funtzioaren grafikoa:

x y
0 -4
2 0

f H x L
2

Aski da ondoko bi puntu ezagutzea:

Non mozten du 0X ardatza? y = 0 eginda x = 2 ateratzen da;
beraz, A(2,0) puntuan.

Eta 0Y ardatza? x = 0 eginda y = -4 ; hau da, B(0,-4) puntuan.

x
- 1

- 2

- 4

x2 x1

Zuzenaren malda: m = y2 y1

- 6

20
= 2
0 H 4L

y = 4x

O X

malda = 4 eta b = 0

x y
0 0
1 4

O Y

OX ardatza y = 0 zuzena da, eta OY ardatza x = 0 zuzena.

y = k zuzena, horizontala da; x= k , ordea, bertikala.

O Y

x = -2

y=3

-4

-3

-2

-1

-1
O X

- 1

-2

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Ariketa ebatzia:
Zein da irudiko zuzenaren adierazpen analitikoa?
OY

A(0,1) eta B(2,0) puntuetatik pasatzen da.

Bi eratan egingo dugu:

B
1

OX

0 1
1
a = malda =
=
20
2

I) y=ax+b forma du.

A(0,1) puntua zuzenean dago; hots, 1=a(0)+b
Berdin (2,0) puntua: 0=a(2)+b.
Beraz, b=1 eta a=-1/2.
Zuzenaren ekuazioa: y = -x/2 + 1
II) P(x1,y1) puntu bat eta m malda ezagutuz,
zuzenaren ekuazioa y y1 = m(x x1 ) da.
Puntua, A(0,1) da eta m = -1/2 . Beraz,
y -1 = -1/2(x - 0) ; y = -x/2 +1

Ariketa
Zeintzu dira "r" , "s" , "t" eta "v" funtzioak?
Zeintzu dira A eta B puntuak?
Zenbat da "s" zuzenaren malda? . Eta "v"zuzenarena?

fHxL
4

x
-2

-1

-1

-2

-3

-4

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Balio absolutuak

y = x+ 2

y = x
x ; x 0
y = x =
x ; x < 0

x
0
-1
-2
1
2

x
-2
-1
0
-3
-4

; x 2
x + 2
y = x+2 =
( x + 2) ; x < 2

y
0
1
2
1
2

fHxL=x

y
0
1
2
1
2

fHxL=x+2

3
2.5

y = -x-2

1.5

y = -x

y = x+2

y=x
1

1.5
1

0.5
0.5
x
-2

-1

-5

-4

-3

-2

-1

2. mailako funtzio polinomikoak: y = ax2 + bx + c (parabolak)

Gorputz bat 5 m/seg-ko abiadurarekin pasatzen da jatorritik 10 km-ra dagoen puntu batetik.
Une horretan azelerazioa konstantea bada, esaterako 2 m/seg2-koa, gorputzaren posizioa (s) eta
denbora (t) erlazionatzen duen funtzioa, s = f(t), hauxe da: s = 10 + 5t + .2t2

y = x2

y = 3 x2

fHxL=x^2
4

y = (x-4)2

fHxL=3x^2
3
fHxL=Hx4L^2

D
A

B
-1

-2

-1

Zeintzu dira A,B eta D puntuak?

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

3. mailako funtzio polinomikoak

y = x3

y = -x3

y = x3 + 3x2

f H x L = x^3

fHxL=x^3+3x^2

fH xL= x^3

7.5

4
7.5

5
2.5
2.5
-2

-1

x
-2

-1

-2.5
-2.5

-5

-3

-2

-1

-5

-1

-7.5
-7.5

-2

4. mailako funtzio polinomikoak

y = x4

y = - x4

fHxL=x4

y = x4 - x2
fHxL=x^4x^2

-0.5

1.75

-0.4

1.5

0.3

1.25

-0.3

0.2

-0.2

0.1

0.75

-0.1
0.5

-2

-1

-1.5

-1

-0.5

0.5

1.5

fHxL=x4

-0.2

x
-2

-1

-0.1

0.25

1. mailako funtzio irrazionalak

y =

y =

Existentzia-eremua:
x
0
-1
-4

y
0
1
2

{x 0}

x2

Existentzia-eremua: {x 2}

!!!!!!

y
0
2
3

OY
3

y=+ -x

x
2
6
11

!!!!!!!!!

y=+ x-2

OX
-9

-4

-1

11

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Ariketak
1. Zein da funtzio hauen adierazpen analitikoa?
fH xL

6
H

H 2,5L

,8

4
4

3
1

H -

,1

1
1

1
-

x
-2

-1

fHxL

fHxL
4

x
-2

-1

OY
3

-1

-2

-3

-2

-1

H4,2L

x
OX
1

-1

-4

1.5

1.5

0.5

0.5

-1

-3

-2

-1

2. Adierazi grafikoki ondoko funtzioak:

y = 1-x

y = 3 x

y = x

+3

y = x+3

y = 1+x

y = 1 x

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Alderantziz proportzionalak diren funtzioak

Askotan agertzen dira mota horietako funtzioak. Adibidez, tenperatura konstantean, gas
k
masa baten presioa eta bolumenen arteko erlazioa P =
da.
B
y=

1
x

Existentzia-eremua: I = R { 0}

Existentzia-eremua: R { 0}
x 0,1 0,01 1 4 -1 -10
y 10 100 1 0,25 -1 -0,1

1
x

x 0,1 0,01 1 4 -1 -10

y 10 100 1 0,25 -1 -0,1

10

10

y = -1x

y = 1x
5

x
-4

y=

-2

x
-4

-2

-5

-5

-10

-10

Funtzio esponentzialak: y=2x eta (1/2)x

Txanpon bat n aldiz botatzen dugu airera.. Zenbat emaitza posible daude?
Lehenego jaurtiketan : 2
Bigarren
"
: 2.2 = 4
Hirugarrenean:
2.2.2 = 8
Laugarrenean:
2.2.2.2 = 16
"n" jaurtiketa egin ondoren, emaitza guztiak adierazten duen funtzioa y = 2n da.
Adieraz ditzagun grafikoki bi funtzio hauek : y = 2x eta y = (1/2)x
x
1
y = 2x =
2

y = 2

Edozein x-rentzat
(existentziaeremua:R),
funtzioaren balioa , y,
beti da positiboa.
Ibiltartea: (0 , )

-5
-4
-3
-2
-1
0
1
2
3
4
5

Oinarria e zenbakia (2,711828...) duen funtzio esponentziala: y = ex

7.39

x
y
0
1
1
e = 2,71...
2
e2 = 7,389...
-1 1/e = 0,3678...

y = ex

1
0.367
-1

10

2x
0,03125
0,0 625
0,125
0,25
0 ,5
1
2
4
8
16
32

2-x
32
16
8
4
2
1
0,5
0,25
0 ,125
0,0625
0,03125

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Oinarria e zenbakia (2,711828...) duen funtzio logaritmikoa: y = ln x

0.693

x
y
1
0
2
0,693
3
1,099
0,5 -0,693

y = ln x

0.5

-0.693

Existentzia-eremua: {x>0}

Ariketa
Adierazi grafikoki ondoko funtzioak:

y =

2
x

y = e x

Zatika definituriko funtzioak

x 1 baldin x -3
x 3 denean, y = -x - 1 zuzena irudikatzen da.

y=3
baldin - 1 < x < 1
x - 2
-1<x<1 denean, y = 3 zuzen horizontala.
baldin x 1

x
1
2

x 1 denean, y = x - 2 zuzena.

; x <1
2

y = 2 x 1 ; 1 x < 3
8 x ; x 3

x < 1 denean, y = -2 zuzena irudikatzen da.

1 x < 3 denean, y = 2 x 1 funtzioa.

y
2
3

y
-1
0

y
x
1
1
3
2
4,998 2,999

x 3 denean, y = 8 x funtzioa.

11

x
-3
-4

x
3
8

y
5
0

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Ariketak
1. Adierazi grafikoki ondoko funtzioak:

2 + x ; 2 x 0
y=
2
1 x ; 0 < x 2

; x0
1

y = 2 x
; 0 < x <1
2 x ; x 1

y=2
2 x 2

1 x baldin x 0
y= 2
baldin x > 0
x

x<0

0 x<2
; x2

2. Zein da funtzio hauen adierazpen analitikoa?

fHxL
4

H2,4L

x
-2

12

-1

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Funtzio trigonometrikoak
=

y = sin x
x y = sin x
-90
-1
0
0
30
0.5
90
1
180
0
270
-1
360
0

sin

x
p
H , 1 L

1
0.5


6


2


2

radianak

3
 
2

-0.5
-1

3 p
H , - 1 L

Existentzia-eremua: R
Ibiltartea: [-1 , 1]
Funtzio periodikoa : sin x = sin (x + 2k )
Periodoa = 360

y = cos x
y = cos

x y = cos x
-90
0
0
1
60
0.5
90
0
180
-1
270
0
360
1

H 2 p ,1L

1
0.5


2

  
3 2

3
 
2

radianak
2

-0.5

Existentzia-eremua: R
Ibiltartea: [-1 , 1]
Funtzio periodikoa : cos x = cos (x + 2k )
Periodoa = 360

-1
H p ,- 1 L

y = tg x
x

Existentzia-eremua: R {-90, 90, 270,...}

Ibiltartea: R
y = tg x
Funtzio periodikoa: tg x = tg (x + k )
Periodoa = 180

y = tg x

-90
-45
0
45
90
180

-1
0
1

270

...

...

1
0.5

Asintota bertikalak
x=

3
2

,... puntuetan.

13


2

-1

 
4 2

3

2

5
 
2

radianak

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Simetriak

 Simetria 0Y ardatzari begira

Y
10

f simetrikoa da y ardatzari begira x eta xek irudi berdina

dutenean, hots,

9
8
7
6
5

f(x)= f(-x) denean

f HxL =x2

Adibidez:
2 4 eta -2 4

4
3
2

1 1 eta -1 1

1
-3

-2

-1

-1

Mota horietako funtzioak funtzio bikoitiak direla esaten da.

-2

 Simetria (0,0) puntuari begira

Y
32
24
16
f HxL= x3

f simetrikoa da (0,0) puntuari begira x eta xek irudi

-4

-3

-2

-1

1
-8

aurkakoa dutenean, hots, f(x)=- f(-x) denean

2 8
-2 -8

- 16
- 24

Mota horietako funtzioak funtzio bakoitiak direla esaten da.

- 32

Ariketak. Simetria, existentzia-eremua, ibiltartea

Aukeratu erantzuna

Simetria

(0,0) puntuari begira

Bakoitia
Bikoitia
Y ardatzari begira
Existentzia- eremua

(- , 9]
(-, )
Ibiltartea

14

(- , 9]
(-, 0 )

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Aukeratu erantzuna

Simetria

Bakoitia
Bikoitia
Y ardatzari begira
(0,0) puntuari begira
Izate- eremua

(-11, 11]
(-, )
Irudi multzoa

(- 3, 3]
(-, 0 )
R

Ariketa
Azter ezazu ondoko funtzioen simetriak:

a) y = x4 3x2 +1
c) y = x3 x

b) y = x3 1

;
d) y =

15

1
x

e) y =

1
x2

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Funtzioen konposizioa
Har ditzagun f(x) = x+3 eta g(x) = x2-1 funtzioak eta zenbaki erreal bat, x = 2 adibidez.
Lehenik, 2 balioaren f bidezko irudia kalkula dezakegu, eta horrela f(2) = 5 lortuko
dugu, eta jarraian g bidezko irudia; hau da: g(5) = g(f(2)) = 24

2 f(2) = 5 g(f(2)) = 24

Oro har, f eta g funtzioak emanik, x balioari g(f(x)) balioa

egokitzen dion funtzioari f-ren eta g-ren funtzio
konposatua deritzo eta g o f eran idazten da.

x f(x) g(f(x)) = (g o f)(x)

Eragiketa honetan g funtzio bat , f(x) beste funtzio baten emaitzaren gain aritzen da.

Adibidea :
Eman ditzagun f ( x) = x eta g(x) = x2 - 1 funtzioak. Kalkula ditzagun (g o f)(x)
eta (f o g)(x) funtzio konposatuak.
(g o f)(x) = g[f(x)] = g ( x ) = ( x ) 2 1 = x 1
(f o g)(x) kasuan, f funtzioa g-ren emaitzari aplikatu behar zaio:
x g(x) f(g(x)).
Hau da, (f o g)(x) = f[g(x)] = f[x2-1] =

x2 1

(f o g) eta (g o f) ez dira berdinak

Ariketak
1. f(x) = 2x+1 eta g(x)= x2 izanik , kalkula itzazu f o g
eta g o f funtzio konposatuak . Betetzen al da trukatze
propietatea?

2. f ( x ) =

2
eta g(x) = x 3 izanik,kalkula itzazu (f o g) (2) eta (g o f) (2)
x +1

3. Egiazta ezazu y = (4x2 1)10 funtzioa funtzio konposatua

dela. Horretarako,har itzazu f(x)=x10 eta g(x)=4x2 -1
funtzioak eta kalkulatu (f o g)(x).
3. Egizu gauza bera y = sin 3x funtzioarekin. Har itzazu
f(x)=sin x eta g(x)=3x funtzioak eta kalkulatu (f o g)(x).

16

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Alderantzizko funtzioa konposizioarekiko

Funtzio batzuk, beste funtzio ezagun batzuren alderantzizko gisa sortu dira. Esaterako,
f ( x) x funtzioa g(x) = x2-aren alderantzizkoa da.
f ( x) =

g(x) = x2

42
93
16 4
...

24
39
4 16
...

Esate baterako, 4 balioaren

irudia f bidez 2 balioa
bada, orduan g-ren bidez 2
balioari 4 balioa dagokio.
g(x) funtzioari f-ren
alderantzizko funtzioa
deritzo (f 1)

f ( x) x eta f -1(x) = x2 funtzioaren grafikoak

Azter ditzagun
9

Ikus dezakezunez, bi grafikoak simetrikoak dira 1.

eta 3. koadranteen erdikariarekiko; hau da y = x
zuzenarekiko.
Horren zergatia ondokoa da: (a , b) puntua f
funtzioaren grafikokoa bada, (b , a) puntua f 1
funtzioaren grafikokoa da.

y= x
y= x 2

4
3

y = + " #x##

2
1
1

Nola kalkulatu funtzio baten alderantzizkoa ?

Adibidez, har dezagun y = f(x) = 2x +3 funtzioa. Alderantzizko funtzioa lortzeko,
ondoko prozedura erabiliko dugu:
y3
2

x aldagaia bakanduko dugu: x =

y aldagaiaren ordez x jarriko dugu, eta alderantziz, zeren normalean aldagai

independentea x letraz adierazten baita eta aldagai dependentea y letraz:
x3
y=
2

2. adibidea . Kalkula dezagun y = x2-3 funtzioaren alderantzizkoa.

x aldagaia bakandu: x =

Aldagaiak trukatu:
y= x+3
Funtzio logaritmikoa ( y = ln x)
eta esponentziala ( y = ex)
alderantzizkoak dira.

17

y+3
y=sin x , y=cos x eta y=tg x funtzioen
alderantzizkoak y=arc sin x , y=arc cos x eta
y=arc tg x dira, hurrenez hurren.
Hori dela eta, arc sin 0,5 = 30 , arc cos(-1) =
180 , arc tg 1 = 45 dira.

B. Zientifiko-Teknikoa (1. maila)

Funtzio esponentziala eta logaritmikoa: y = 3x eta y = log 3x

Bi grafikoak simetrikoak dira y = x zuzenarekiko.

y = 3x
y=x

y = log3x

x
-5
-4
-3
-2
-1
0
1
2
3
4
5

18

3x
0,00
0,01
0,04
0,11
0,33
1
3
9
27
81
243

x
0,00
0,01
0,04
0,11
0,33
1
3
9
27
81
243

log3x
-5
-4
-3
-2
-1
0
1
2
3
4
5

Ez dago zeroren ez eta

zenbaki negatiboen
logaritmorik.
y = log3x funtzioaren
existentzia-eremua:
{x>0}