T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES

ATATRK LKELER VE NKILP TARH ENSTTS
DOKTORA TEZ

TRKYEDE YASA DII G SORUNU

Kemal EKER

Danman
Do. Dr. Kemal ARI

ZMR-2008

Yemin Metni
Doktora Tezi olarak sunduum Trkiyede Yasa D G Sorunu adl
almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma
bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin kaynakada gsterilenlerden
olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla
dorularm.

Tarih
..../..../.......
Kemal EKER
mza

ii

TUTANAK

Dokuz

Eyll

niversitesi

Sosyal

Bilimler

Enstitsnn

........./........./... tarih ve sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst

retim Ynetmeliinin .. maddesine gre ... Ana
Bilim

Dal

Yksek

Lisans/Doktora

rencisi

.nin

.. konulu tezi/projesi incelenmi ve aday

.././. tarihinde, saat ..da jri nnde tez savunmasna
alnmtr.
Adayn kiisel almaya dayanan tezini/projesini savunmasndan sonra
dakikalk sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan ana
bilim

dallarndan

jri

yelerince

sorulan

sorulara

verdii

cevaplar

deerlendirilerek tezin/projenin . olduuna oy ile

karar verildi.

BAKAN

YE

YE

iii

YKSEK RETM KURULU DKMANTASYON MERKEZ

TEZ VER FORMU
Tez no:

Konu kodu:

niv. kodu:

* Not: Bu blm merkez tarafndan doldurulacaktr.

Tez yazarnn
Soyad: Eker

Ad: Kemal

Tezin Trke ad: Trkiyede Yasa D G Sorunu

Tezin yabanc dildeki ad: Illegal Migration Problem in Turkey

Tezin yapld
niversite: Dokuz Eyll niversitesi
Yl: 2008

Enstit: Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi

Anabilim Dal:

Tezin tr:

Dili: Trke
Sayfa says: 605
Referans says: 310937

1. Yksek lisans
2. Doktora x
3. Tpta uzm.
4. Sanatta yeterlik

Tez Danmanlarnn
nvan: Do. Dr.
Ad: Kemal
nvan:
Ad:
Trke anahtar kelimeler:
1- Gmenler
2- G
3- Yasa d g
4- nsan kaakl
5- nsan Ticareti

Soyad: ARI
Soyad:
ngilizce anahtar kelimeler:
1- Transients and migrants
2- Migration
3- Illegal migration
4- Human Smuggling
5- Human Trafficking
Tarih: 26.06.2008
mza:

ZET
Yasa d g, Souk Sava dneminin kapanmasyla birlikte dnya
gndeminin n sralarnda yer almaya balayan bir sorundur. Tek kutuplu bir
dnyada yaanan siyasal alkantlar, ulusal snrlarn neminin azalmas ve ulam ve
iletiim olanaklarnn artmasyla kendini gsteren kreselleme srecinde uluslararas
g ve snma hareketlerinde de byk bir art olmutur. Bu artn, g alan
gelimi lkelerin yasal g ve iltica kapasitelerinin stne kmas ve gn
yaratt sosyo-ekonomik ve kltrel sorunlar ile gvenlik endieleri yasa d gn
temel nedenleri olarak n plana kmaktadr.
Yasad g, sadece Kuzey Amerika ve Avrupa Birlii lkeleri gibi gelimi
blgeleri deil gelimekte olan dnyada yeni endstrileen birok lkeyi de hedef
almaktadr. Bu sorun, corafi konumu ve ekonomik durumu nedeniyle lkemiz de
yakndan ilgilendirmektedir. Yasa d g kapsamnda genel olarak transit lke
zellii gsteren Trkiye, baz lke vatandalar iin hedef lke ve zaman zaman
da kaynak lke zellii sergilemektedir.
almamzda; yasa d gn ve onunla birlikte anlan dier kavramlarn
erevesi izildikten ve yasa d g ortaya karan tarihsel sre, yasa d gn
nedenleri, boyutlar ve sonular incelendikten sonra Trkiyenin yasa d gle
mcadelesi ve Avrupa Birliine uyum srecindeki almalar deerlendirilmitir.

ABSTRACT
Illegal migration is an issue that started to receive increased attention at the
end of the Cold War era. Our rapidly globalizing society witnessed a large growth in
international migration and refugee flows due to increased political turmoil in a
unipolar world, the blurring of international boundaries, and the enhancement of
communication and transportation infrastructure. This growth surpassed the capacity
of developed countries to handle legal immigration and influx of refugees, which
together with associated socio-economic, cultural, and security problems combined
to raise the profile of this problem.
Illegal migration is not just a challenge faced by developed regions like North
America and the European Union; it also poses difficulties for industrializing
countries. Turkey is especially concerned with this issue due to its geographic
position and economic situation. Our country has the characteristic of being a transit
point for illegal migration networks and is at times both a sending country and
receiving country.
After outlining the framework of illegal migration and other related concepts,
this thesis examines the historical backdrop of illegal migration as well as its causes,
dimensions, and consequences. Finally, this thesis will touch upon Turkeys struggle
with illegal migration and its European Union harmonization efforts within this
context.

vi

NDEKLER TRKYEDE YASA DII

G SORUNU
YEMN METN
TUTANAK
Y..K. DOKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU
ZET
ABSTRACT
NDEKLER
KISALTMALAR
TABLOLAR
EKLLER
EKLER
NSZ
GR...1
BRNC BLM
G KAVRAMI VE YASA DII G OLGUSUNA GR
A-G Kavram...9
B-G Trleri11
C-Terminoloji Sorunu..23
D-Yasa D G ve Yasa D Gle likili Dier Kavramlar.26
KNC BLM
TARHSEL SRETE ULUSLARARASI G HAREKETLER
A-Corafi

Keifler

Sonrasnda

Yaanan

Smrgecilik

Dnemi

Gleri....................................39
1-Endstri ncesi (Merkantilist) Dnem (15-18. Yzyl Aras)39
1.1-Kle Ticareti.41
1.2-Szlemeli ilik Dnemi............................43
2-Endstri Devrimi Dnemi (19. Yzyl Ba-Birinci Dnya Sava)...44
B-ki Dnya Sava Aras Dnemdeki G Hareketleri....49

vii

C-kinci Dnya Sava Sonras G Hareketleri (1945-1973)...51

1-1945-1957 Dnemi..54
2-1957-73 Dnemi..56
D-Smrgecilik Dneminin Kapanmas ve Siyasi Gelimelere Dayal Gler62
E-1973-1990 Dnemi G Hareketleri66
1-1973 Arap-srail (Yom Kippur) Sava ve 1973 Petrol Krizi..66
2-Petrol Krizi Sonras G Hareketleri (Souk Savan Sonuna Kadar)..69
F-Souk Sava Sonras G Hareketleri.....73
1-SSCBnin Dalmas ve Souk Savan Sona Ermesi74
2-Dou Blounun Dalmas Sonrasndaki G Hareketleri......77
G-Sonu: G Sistemleri..78
NC BLM
G KURAMLARI
A-G Kuramlarna Giri83
B-Analiz Dzeyleri90
C-G Kuramlarnn Tarihsel Geliimi..94
1-Ravensteinn G Yasalar.94
2-Marxist Kuram...100
3-Thornthwaiten Akm Modeli...101
4-ekim (Gravity) Modelleri102
4.1-Zipf Yasas..104
4.2-Stouffern Aradaki Frsatlar Teorisi..105
4.3-Leenin tme-ekme Kuram..107
5-Petersenin G Tipolojisi (Snflandrmas).109
6- Zelinskynin Nfus Hareketlerinin Dnm Kuram...110
D-Gnmzde Uluslararas Ge likin En ok Kabul Gren Kuramsal
Yaklamlar.114
1- G Akmlarnn Nedenlerini Aklamaya Ynelik Kuramlar117
1.1-Neoklasik Ekonominin Makro Kuram...118
1.2-Neoklasik Ekonominin Mikro Kuram...119
1.3-Ge likin Yeni Ekonomi Kuram...122

viii

1.4-kili Emek Piyasas Kuram124

1.5-Dnya Sistemleri Kuram...130
2-Uluslararas Gn Srekliliini Aklamaya alan Kuramlar..135
2.1-Gmen Alar (Network) Kuram.136
2.2-Kurumsal Kuram.138
2.3-Kmlatif Nedensellik Kuram...139
2.4-G Sistemleri Kuram...143
E-Kuramlarn Deerlendirilmesi..144
DRDNC BLM
YASA DII GN NEDENLER
A-Kreselleme ve G Nedenleri.148
B-Sosyo-Politik Nedenler...159
1- Bu Kapsamda lkemize Yakn atma Blgelerine Bak167
1.1-Kafkasya.167
1.2-Balkanlar.170
1.3-Ortadou.171
1.4-Asya173
1.5-Afrika..175
2- Yasa D G Hareketleri inde Mlteciler ve Snmaclar.177
C-Sosyo-Ekonomik Nedenler.187
1-lkeler Arasndaki Gelir Dalm Adaletsizlii...188
2-Yoksulluk...190
3-sizlik197
4-Sosyal Gvenlik Sistemlerindeki Eksiklikler200
5-Demografik Nedenler201
6-Salk Sistemlerindeki Eksiklikler208
6.1-Ortalama Yaam Sresi...209
6.2-Anne ve ocuk Sal...211
6.3-HIV/AIDS...217
6.4-Alk ve Yetersiz Beslenme221
D-evresel Nedenler...224

ix

1-Doal Afetler.225
2-Teknolojik Felaketler.229
3-evresel Bozulma ve Deiim...231
E-Sosyo-kltrel ve Bireysel Nedenler..242
1-Eitim Alanndaki Eitsizlikler ve Beyin G.244
2-Cinsiyet Eitsizlikleri ve Kadn Gmenler..252
3-Bireysel Nedenler..261
F-Yasa D Gn Kendine zg Nedenleri...267
BENC BLM
YASA DII GN BOYUTLARI
A-Veri Sorunu.278
B-Dnyada Yasa D Gn Boyutlar....282
1-Amerika Ktasnda Yasa D G.284
2-Asya Ktasnda Yasa D G..288
3-Okyanusya (Avustralya) Ktasnda Yasa D G...307
4-Afrika Ktasnda Yasa D G308
5-Avrupa Ktasnda Yasa D G...319
6-Trkiyede Yasa D G.329

ALTINCI BLM
YASA DII GN SONULARI
A-Giri......355
B-Kuramsal ereveden Gn Sonular...356
C-Yasa D Gn, G Veren (Kaynak) lkelerde Yaratt Sonular..358
D- Yasa D Gn, Gmenler zerinde Yaratt Sonular...364
E-Yasa D Gn, G Alan (Hedef) lkelerde Yaratt Sonular....377
YEDNC BLM
DNYA VE AVRUPA BRL PERSPEKTFNDEN
TRKYEDE YASA DII GLE MCADELE

A-Yasa D Gn, Uluslararas Ge Ynelik Bakta

Yaratt Deiim ve Yasa D Gle Mcadeleye Genel Bak.389
B-Yasa D Gle Mcadelede Yaklamlar ve Kullanlan Politik Aralar.395
C-Yasa D Gle Mcadelede Uluslararas Birlii abalar401
1-kili Anlamalar ve Geri Kabul Anlamalar.401
2-Ekonomik Entegrasyona Ynelik Blgesel Giriimler.402
3-Hkmetler aras Blgesel Kurulular...403
4-Blgesel Danma (stiare) Sreleri...404
5-Uluslararas Yaklamlar...405
6-Devlet D Kurulular (NGOs).406
D-ABnin Yasa D Gle Mcadeleye Yaklam..407
1-ABnin zet Tarihesi...407
2-ABde Gvenlik Politikalarnn Geliimi..409
3-ABde zgrlk, Gvenlik ve Adalet Alannn Oluumu
ve Yasa D Gle Mcadele...413
E-Trkiyenin ABye Uyum Srecinde Yasa D Gle Mcadele...418
1-Trkiyenin ABye yelik Srecindeki Gelimeler..418
2-G Kapsamnda ABye Uyum Konusunda Yaplan almalar..420
2.1- Mevzuata likin Dzenlemeler.422
2.2. Geri Kabul Anlamalar.424
2.3. G Konusundaki Uluslararas Giriimlere Katlm..425
SONU....430
BBLYOGRAFYA. .440
EKLER....465

xi

KISALTMALAR

: ABD Dolar. a.g.e.

: Ad geen eser. a.g.m. :

Ad geen makale.
a.g.s. : Ad geen internet sitesi.
AB

: Avrupa Birlii (European Union-EU).

ABA : Avrupa Birlii Hakknda Antlama (Maastricht Antlamas).

ABD : Amerika Birleik Devletleri (United States of America-USA).
AET : Avrupa Ekonomik Topluluu.
AGT : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (Organization for Security and
Cooperation in Europe-OSCE).
AI

: Amnesty International (Uluslararas Af rgt).

AIDS : Acquired Immune Deficiency Syndrome (Edinilmi Baklk Yetersizlii

Sendromu).
AIS

: Automatic Identification System (Otomatik Tanmlama Sistemi).

AKT : Avrupa Kmr ve elik Topluluu.

Akt.

: Aktaran.

APC : Asia-Pacific Consultations on Refugees, Displaced Persons and Migrants

(Mlteciler, Yerinden Edilmi Kiiler ve Gmenler Konularnda Asya Pasifik
Danmalar).
APEC : Asia-Pacific Economic Cooperation (Asya-Pasifik Ekonomik birlii).
ASEAN: Association of South East Asian Nations (Gneydou Asya Uluslar
Birlii).
AT

: Avrupa Topluluu.

ATA : Avrupa Topluluunu Kuran Antlama (Roma Antlamas).

ATS

: Avrupa Tek Senedi.

AU

: African Union (Afrika Birlii).

BDT : Bamsz Devletler Topluluu (Commonwealth of Independent States-CIS).

BfA

: Bundesrat fr Arbeit (Almanya Federal i Ofisi).

Bkz.

: Baknz.

BM

: Birlemi Milletler (United Nations-UN).

BMMYK: Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii (The Office of the

United Nations High Commissioner for Refugees-UNHCR).
CE

: Council of Europe (Avrupa Konseyi).

xii

CEI

: Central European Initiative (Orta Avrupa nisiyatifi).

CEMAC: Central African Economic and Monetary Community (Orta Afrika

Ekonomik ve Mal Topluluu).
CIREFI : Centre for Information, Discussion and Exchange on Crossing of Borders
and Immigration (G ve Snr hlalleri Konusunda Bilgi Deiim Merkezi).
CMK : Ceza Muhakemesi Kanunu.
COMESA : Common Market for Eastern and Southern Africa (Dou ve Bat Afrika
Ortak Pazar).
CSI

: Container Security Initiative (Konteynr Gvenlii Giriimi).

ev.

: eviren.

HC : in Halk Cumhuriyeti.
SGB : alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl.
Der.

: Derleyen(ler) (Editor(s)).

ECOWAS : Economic Community of West African States (Bat Afrika Devletleri

Ekonomik Topluluu).
EGM : Emniyet Genel Mdrl.
EUROPOL: European Law Enforcement Organization (AB Polis Tekilat).
FAO : Food and Agriculture Organization of the United Nations (Birlemi
Milletler Gda ve Tarm rgt).
FDI

: Foreign Direct Investment (Dorudan D Yatrm).

GCC : Krfez birlii Konseyi (Gulf Cooperation Council).

GCIM : The Global Commission On International Migration (Uluslararas G
Kresel Komisyonu).
GSMH: Gayri Safi Milli Hasla.
HIV : Human Immunodeficiency Virus (nsanlarda Baklk Eksiklii Yaratan
virs).
HRW : Human Rights Watch (nsan Haklar Gzlem Merkezi).
ICAO : International Civil Aviation Organization (Uluslararas Sivil Havaclk
rgt).
ICMC : The International Catholic Migration Commission (Uluslararas Katolik
G Komisyonu).
ICMPD: International Centre for Migration Policy Development (Uluslararas G
Politikalar Gelitirme Merkezi).
ICVA : International Council of Voluntary Agencies (Uluslararas Gnll
Kurulular Konseyi).
IDMC : Internal Displacement Monitoring Centre (lke indeki Yer Deitirmeleri
zleme Merkezi).

xiii

IGC : Intergovernmental Consultations on Asylum, Refugee and Migration

Policies in Europe, North America and Avustralia (Avrupa, Kuzey Amerika ve
Avustralyada Snma, Mlteci ve G Politikalar Konularnda Hkmetler aras
Danmalar).
ILO

: International Labour Organization (Uluslararas alma rgt).

IMO : International Maritime Organization (Uluslararas Denizcilik rgt).

IMP : International Migration Policy (Uluslararas G Politikas).
INTERPOL : International Criminal Police Organization (Uluslararas Polis
Tekilat).
IOM : International Organization for Migration (Uluslararas G rgt).
IPCC : Intergovernmental Panel on Climate Change (Hkmetler Aras klim
Deiimi Paneli).
ISAF : International Security Assistance Force (BM Uluslararas Gvenlik Destek
Gc)
ISI

: Immigration Security Initiative (G Gvenlii Giriimi).

ISPS Code : International Ship and Port Security Code (Uluslararas Gemi ve Liman
Tesisi Gvenlik Kodu).
KS

: Kitle mha Silahlar (Weapons of Mass Destructions-WMDs).

KOM : EGM, Kaaklk ve Organize Sularla Mcadele Dairesi Bakanl.

Koor. : Koordinatr.
LRIT : Long Range Identification and Tracking System (Uzak Mesafe Tanmlama
ve Takip Sistemi).
MARRI: Migration, Asylum, Refugees Regional Initiative (G, Snma ve
Mlteciler Blgesel Giriimi).
MEDA: Euro-Mediterranean Partnership (Avrupa-Akdeniz Birlii Forumu).
MERCOSUR: Southern Common Market (Gney Amerika Ortak Pazar).
MIDSA : The Migration Dialogue for Southern Africa (Gney Afrika G
Diyalou).
MIDWA : The Migration Dialogue for Western Africa (Bat Afrika G Diyalou).
MRI : Migrants Rights International (Uluslararas Gmen Haklar Kuruluu).
NAFTA : North American Free Trade Agreement (Kuzey Amerika Serbest Ticaret
Anlamas).
NGOs : Non-governmental Organizations (Hkmet D Kurlular).
No.

: Number (Say).

OAS : Organization of American States (Amerikan Devletleri rgt).

OAU : Organization of African Unity (Afrika Birlii rgt).
ODA : Official Development Assistance (Resm Kalknma Yardm).

xiv

OECD : The Organization for Economic Cooperation and Development (Ekonomik

birlii ve Kalknma rgt).
ONI

: Office Nationale dImmigration (Fransa Ulusal G Ofisi).

PERCO : Platform for European Red Cross Cooperation on Refugees, AsylumSeekers and Migrants (Mlteciler, Snmaclar ve Gmenlere likin Avrupa Kzl
Ha birlii Platformu).
PICUM : Platform for International Cooperation on Undocumented Migrants
(Kaytsz Gmenlere likin Uluslararas birlii Platformu).
PRB : Population Reference Bureau (Nfus Referans Brosu).
PSI

: Proliferation Security Initiative (KS Yaylmasnn nlenmesi Giriimi).

RF

: Rusya Federasyonu.

s.

: Sayfa.

SAARC : South Asian Association for Regional Cooperation (Gney Asya Blgesel
birlii rgt).
SASMUS: BM Snraan rgtl Sularla Mcadele Szlemesi (UN Convention
Against Transnational Organized Crime).
SECI : Southeast European Cooperative Initiative (Gneydou Avrupa Ortak
Giriimi).
SGK : Sahil Gvenlik Komutanl.
SIS

: Schengen Information System (Schengen Bilgi Sistemi).

ss.

: Sayfadan sayfaya.

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii.

ST : Sivil Toplum rgt (Civil Society Organization-CSO).
T.C.

: Trkiye Cumhuriyeti.

TADOC: Turkish International Academy Against Drugs and Organized Crime

(Trkiye Uluslararas Uyuturucu ve Organize Sularla Mcadele Akademisi).
TCK : Trk Ceza Kanunu.
TDK : Trk Dil Kurumu.
TIR

: Transport International Routiel (Uluslararas Yollarda Tamaclk).

TREVI: Terrorism, Radicalism, Extremism, Violence International (Uluslararas

Terrizm, Radikalizm, Ekstremizm ve iddet ile Mcadele Grubu).
UK

: United Kingdom (Birleik Krallk-ngiltere).

UNAIDS : Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (BM HIV/AIDS Ortak

Program).
UNDESA: UN Department Of Economic and Social Affairs (BM Ekonomik ve
Sosyal ler Birimi).
UNDP : United Nations Development Programme (BM Kalknma Program).

xv

UNEP : UN Environment Programme (BM evre Program).

UNESCO: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (BM
Eitim, Bilim ve Kltr rgt).
UNFPA: United Nations Population Fund (BM Nfus Fonu).
UNICEF : United Nations Childrens Fund (BM ocuk Fonu).
Vol.

: Volume (Cilt).

WHO : World Health Organization (Dnya Salk rgt).

WMO : World Meteorological Organization (Dnya Meteoroloji rgt).

xvi

TABLOLAR
Sayfa
TABLO 1: Avrupa ve Japonyadan Ktalararas
Ge Katlanlar (1846-1924)

s. 45

TABLO 2: Disiplinler Aras G Teorileri

s. 87

TABLO 3: G Analiz Dzeyleri

s. 93

TABLO 4: Modern ve Post-modern Bilim Anlay ve G

s. 145

TABLO 5: Dnya Tarihinde Kreselleme Dnemleri

s. 152

TABLO 6: Tarihte Kresel Gler

s. 154

TABLO 7: Yaadklar Ynetim Sistemlerine Gre Dnya Nfusu

s. 161

TABLO 8: Gelimi ve Az Gelimi lkelerde Ynetim Sistemleri

s. 162

TABLO 9: 01.06.2007 tibaryla BMMYKnin lgi Alanndaki

nsanlarn Says

s. 166

TABLO 10: 2006 Yl Sonu tibaryla Dnyadaki Mlteci Saylar

s. 166

TABLO 11: Gelimekte Olan lkelerde Kii Bana Den Gelir

(OECD yzdesi olarak, sabit ABD dolar)

s. 190

TABLO 12: Dnyada Blgelere Gre Yoksulluk Oranlar (%)

s. 191

TABLO 13: Dnyada, Gnde 2 Dolardan Az Gelirle Yaayan

nsanlarn Says (Milyon)

s. 193

TABLO 14: Kii Bana Reel GSMH Orannn Yllk Ortalama

Deiimi (%)

s. 196

TABLO 15: Dnyada Blgelere Gre Yoksulluk

Projeksiyonlar (2015)

s. 197

TABLO 16: Dnyada Blgelere Gre sizlik, gc At

ve Byme Oranlar

s. 198

TABLO 17: Dnyann En Kalabalk 20 lkesi (2000 ve 2050)

s. 203

TABLO 18: Gelimi ve Gelimekte Olan lkeler Aras

Demografik Blnme

s. 206

TABLO 19: Be Ya-alt ocuk lmlerinin En Yksek ve

En Dk Olduu lkeler

s. 212

TABLO 20: Dnyada Blgelere Gre HIV/AIDSli Yetikinlerin

Toplam Nfusa Oranlar (2005/2006)

s. 218

xvii

TABLO 21: Dnyada HIV / AIDSin En Yksek Oranda

Grld lkeler (2005)

s. 219

TABLO 22: Gelimekte Olan lkelerde Eitimsizliin Boyutlar (%)

s. 246

TABLO 23: Dnyada lkokula Devam Konusundaki

Farllklar (1998, 2001)

s. 247

TABLO 24: Dnyada Ortaretime Devam Konusundaki

Farkllklar (1998, 2001)

s. 248

TABLO 25: Baz Gelimi lkelere Uzun Dnemli Olarak

Kabul Edilen Gmenler

s. 270

TABLO 26: Baz Gelimi lkelerde Vasfl i Miktar

ve Dier Gmenler indeki Oranlar

s. 271

TABLO 27: Baz Gelimi lkelerde Geici Vasfl i Saylar

s. 272

TABLO 28: nsan Kaakl ve Ticaretinin Kresel Maliyetleri

s. 273

TABLO 29: Krfez lkelerindeki Yabanclarn Miktar

ve Toplam Nfus erisindeki Oranlar (2001-2002)

s. 299

TABLO 30: Krfez lkelerinde Yabanc Gmenlerin Geldikleri

lkelere Gre Saylar (2002 yl tibaryla Tahmini)

s. 300

TABLO 31: Orta ve Dou Avrupa lkelerinde Yakalanan

Yasa D Gmenler

s. 323

TABLO 32: Orta ve Dou Avrupa lkelerinde Yakalanan

Yasa D Gmenlerin Geldikleri Kaynak lkeler (lk 20 lke)

s. 324

TABLO 33: 2006 Yl tibaryla ABnin D Snrlarn Oluturan

Orta ve Dou Avrupa lkelerinde Yakalanan Yasa D Gmen
Saylar (2002-2006)

s. 325

TABLO 34: AB lkelerinin Snrlarnda Yakalanan Yasa D

Gmen Saylar (2001)

s. 327

TABLO 35: AB lkelerine Yakalanmadan Giri Yapt

Hesaplanan Yasa D Gmen Saylar (2001)

s. 328

TABLO 36: Kara ve Deniz Snrlarmzda Tespit Edilen

Yasa D Snr Geileri (2007)

s. 337

TABLO 37: nleyici Kolluk Gleri Tarafndan Yasa D Gmen

Yakalanan Kontrol ve Operasyonlarn llere Gre Dalm (2007)

s. 339

xviii

TABLO 38: lkemizde Younlukla Yakalanan Yasa D Gmenlerin

Uyruklarna Gre Dalm (1995-2007)

s. 346

TABLO 39: lkemizde Yakalanan Yasa D Gmenler

erisinde Vatandalarna En ok Rastlanan Kaynak lkeler
(Trkiye Hari lk Be lke) (1995-2007)

s. 347

TABLO 40: Trkiyede Tespit Edilen nsan Ticareti Madurlarnn

Geldikleri Blgelere Gre Dalm (2004-2007)

s. 348

TABLO 41: 1994 Ynetmeliine Gre Yaplan Snma

Bavurular (1995-2006)

s. 349

TABLO 42: Trkiyede Yakalanan nsan Kaaklarnn

Uyruklarna Gre Dalm (1998-2006)

s. 351

TABLO 43: Trkiyede Yakalanan nsan Tacirlerinin

Uyruklarna Gre Dalm (2004-2007)

s. 352

TABLO 44: 1999-2005 Yllar Arasnda Hudut Kaplarndan

Geri evrilen Yabanc Uyruklu ahslar

s. 352

TABLO 45: 2005 Ylnda Gneydou Avrupada Yakalanan

Yasa D Gmenlerin lkelere Gre Dalm

s. 354

TABLO 46: 2002-2007 Yllar Arasnda Dnyada Gmen

Dvizleri Ak (Milyar $)

s. 359

TABLO 467: Avrupa Snrlarn Gemeye alrken len

Gmenlerin lm Sebepleri (01.01.1993-10.04.2005).

s. 373

TABLO 48: Avrupa Snrlarnda len Gmenlerin

Geldikleri Ktalara Gre Dalm (1993-2005)

s. 374

TABLO 49: ABD-Meksika Snrnda len

Gmenlerin Says (1985-2005)

s. 375

TABLO 50: Trkiyede Sua Karan Yabanc Uyruklu ahslarn

ledikleri Sulara Gre Dalm (2004-2005)

s. 388

TABLO 51: Devletlerin Yasa D Gle Mcadelede

Kullandklar Politik Aralar

s. 396

TABLO 52: ABnin Direi (Stunu)

s. 414

xix

EKLLER
Sayfa
EKL 1: G Hareketlerinin Snflandrlmas

s. 21

EKL 2: Yasa D Gn Temel Biimleri

s. 27

EKL 3: Kresel Gnll G, 1815-1914

s. 44

EKL 4: Ulam Olanaklarnn Gelimesinin Ge Etkisi

s. 47

EKL 5: Dnyada nde Gelen G Sistemlerindeki G Kompozisyonu

s. 79

EKL 6: Ravensteinn G Akmlar Haritas

s. 96

EKL 7: ekim Modeli

s. 103

EKL 8: Zipf Yasas

s. 105

EKL 9: Aradaki Frsatlar Modeli

s. 106

EKL 10: Leenin tme-ekme Kuram

s. 108

EKL 11: Nfus Hareketlerinin Dnm Modeli

s. 110

EKL 12: Zelinskynin Kuramnn Oranlar ve Miktarlar

Asndan Karlatrlmas

s. 113

EKL 13: 1946-2001 Yllar Arasnda Dnyada Meydana Gelen

Silahl atmalar

s. 160

EKL 14: 1990 - 2003 Dneminde Dnyada Demokrasinin Geliimi

s. 163

EKL 15: Dnyadaki Mlteci Saylar (1980-2006)

s. 164

EKL 16: 2006 Yl Sonu tibaryla Dnyada Ana Mlteci

Kayna lkeler

s. 165

EKL 17: 2006 Yl tibaryla Mltecilere Ev Sahiplii Yapan

Balca lkeler

s. 179

EKL 18: lkelerine Gnll Geri Dn Yapan Mlteci

Saylar (1990-2006)

s. 182

EKL 19: Kresel Gelir Eitsizlii Grafii

s. 189

EKL 20: Gelimi ve Az Gelimi lkelerde Nfus Art (1950-2050)

s. 202

EKL 21: Dnyada Dourganlk Oranlar

s. 204

EKL 22: Gelimi ve Gelimekte Olan lkelerde

Ya Gruplarna Gre Nfus

s. 205

EKL 23: Gelimi ve Gelimekte Olan lkelerde gc ve

Bamllk Oranlar

s. 207

xx

EKL 24: Avustralya / Yeni Zelandaya Kyasla,

Dnyann Dier Blgelerinde Ortalama Yaam Sresi
Fark (2000-2005 Dnemi)

s. 210

EKL 25: Dnyada Be Yan Altnda ocuk lm Oranlar

(Her 1000 canl doumda)

s. 211

EKL 26: OECD lkelerine Kyasla Dnyann Dier Blgelerinde

Be Ya-alt ocuk lmlerindeki Fark (1990-2003)

s. 213

EKL 27: Dnyada HIV / AIDSli Yetikinlerin (15-49 Ya)

Toplam Nfusa Oranlar

s. 217

EKL 28: Dnyada Normalden Zayf Olan 5 Ya Altndaki

ocuklarn Nfusa Oranlar

s. 223

EKL 29: klim Deiikliinin Sonular

s. 234

EKL 30: Dnyada Kii Bana Den Karbondioksit

Emisyonlar-2002 (Metrik-ton)

s. 236

EKL 31: Dnyada Okula Hi Gidemeyen ocuk Saylar (2001)

s. 244

EKL 32: Dnyada Blgelere Gre Ortalama Eitim Srelerindeki

Art (1990-2001)

s. 245

EKL 33: Trkiyede Yakalanan Yasa D Gmenlerin

Ya Gruplarna Gre Dalm (1998-2001)

s. 264

EKL 34: lkemizde Yaplan Bir Aratrmaya Katlan Yasa D

Gmenlerin Ya Profili

s. 264

EKL 35: lkemizde Yaplan Bir Aratrmaya Katlan Yasa D

Gmenlerin Eitim Durumlar

s. 265

EKL 36: lkemizde Yaplan Bir Aratrmaya Katlan Yasa D

Gmenlerin Kendi lkelerindeki alma Durumlar

s. 266

EKL 37: lkemizde Yaplan Bir Aratrmaya Katlan Yasa D

Gmenlerin Kendi lkelerinde Mensup Olduklar Gelir Gruplar

s. 266

EKL 38: lkemizde Yaplan Bir Aratrmaya Katlan Yasa D

Gmenlerin G Etme Nedenleri

s. 267

EKL 39: Baz Avrupa lkelerinde Yasa D Gmenlerin

Toplam Gmenlere Oran (2003)

s. 281

EKL 40: Baz OECD lkelerindeki Byk apl

Reglerizasyon (Gmen Aff) Programlar

s. 283

EKL 41: Asya Ktasnda Yaplan Gmen Aflar

s. 283

EKL 42: ABDdeki Yasa D Nfusun Kaynak lke ve Blgelere

Gre Dalm, 2006

s. 284

EKL 43: Amerika Ktasndaki Balca Yasa D G Gzerghlar

s. 286

EKL 44: Asyadan Kta Dna Ynelen Balca Yasa D

G Gzerghlar

s. 288

EKL 45: Asyada Kta i Yasa D G Gzerghlar

s. 291

EKL 46: Ortadouda Gmen Kaaklnda Kullanlan

Kara ve Deniz Gzerghlar

s. 302

EKL 47: 2000-2005 Yllar Arasnda Fasta Yakalanan

Yasa D Gmen Saylar

s. 309

EKL 48: 2002 Ylnda Fasta Yakalanan Yasa D Gmenlerin

Kaynak Blgelere Gre Dalm

s. 310

EKL 49: Libya Makamlarnca 2000-2003 Dneminde Yakalanarak

Yerletirilen Yasa D Gmenler (Seilmi lkeler)

s. 311

EKL 50: 1993-2006 Yllar Arasnda Gney Avrupada Yakalanan

Yasa D Gmenler

s. 312

EKL 51: Yasa D Gmenlerin Afrikadan Avrupaya

Gei Gzerghlar

s. 313

EKL 52: Sicilyada Yakalanan Yasa D Gmenler (2000-2005)

s. 315

EKL 53: Afrika ve Akdenizden Avrupa Ktasna Ynelen

Yasa D G Gzerghlar

s. 320

EKL 54-55: Yasa D Gmenlerin Trkiyeye Giri-kta

zledikleri Gzerghlar

s. 335

EKL 56: Trkiye zerinden Geen Yasa D G Gzerghlar

s. 336

EKL 57: Yasa D Gmen Yakalama Olaylarn En Sk Grld

llerimiz (lk 10)

s. 339

EKL 58: Trkiyede Yakalanan Yasa D Gmen Saylar (1995-2007)

s. 344

EKL 59: Trkiyede Tespit Edilen nsan Ticareti Madurlar (2004-2007)

s. 348

xxii

EKL 60: Trkiyede Yakalanan nsan Kaaklar

(Organizatrler) (1998-2007)

s. 350

EKL 61: Dnyada En ok Gmen Dvizi Alan

lkeler (2007) (Milyar $)

s. 360

EKL 62: Dnyada GSMH Oran Olarak En Yksek

Gmen Dvizi Alan lkeler (2007)
EKL 63: Vanda Jandarma Ekiplerince Yakalanan Yasa D Gmenler

s. 361
s. 367

EKL 64-65-66-67: Yasa D Gmenlerin Deniz Geiinde

Kullandklar Vastalar

s. 368-69

EKL 68-69: Denizde Boulmu Yasa D Gmenler

(Kkbahe Koyu-eme/zmir)

s. 370

EKL 70: Avrupa Snrlarnda len Yasa D Gmen

Saylar (1993-2006)

s. 372

EKL 71: G Rotalarna Gre len Gmen

Saylar (01.01.1993-10.04.2005)

s. 373

xxiii

EKLER
Sayfa
EK-1: Mltecilerin Hukuki Durumuna Dair Szleme

s. 466

EK-2: Mltecilerin Hukuki Statsne likin 1967 Protokol

s. 492

EK-3: Trkiyeye ltica Eden veya Baka Bir lkeye ltica Etmek
zere Trkiyeden kamet zni Talep Eden Mnferit Yabanclar
ile Topluca Snma Amacyla Snrlarmza Gelen Yabanclara
ve Olabilecek Nfus Hareketlerine Uygulanacak Usul ve Esaslar
Hakknda Ynetmelik

s. 497

EK-4: Snraan rgtl Sulara Kar BM Szlemesi

s. 508

EK 4-1: Snraan rgtl Sulara Kar BM Szlemesine Ek

nsan Ticaretinin, zellikle Kadn ve ocuk Ticaretinin nlenmesine,
Durdurulmasna ve Cezalandrlmasna likin Protokol

s. 549

EK 4-2: Snraan rgtl Sulara Kar BM Szlemesine Ek

Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokol

s. 562

xxiv

NSZ
Daha iyi bir yaam iin mcadele etmek, gemiten bu yana insanolunun
varlk sebeplerinden biri olmutur. Bu imkn, yaad evrede bulamayanlarn
bavurduu yollarn bandaysa g gelmektedir. Bu nedenle g olgusunun
insanlk tarihi kadar eski olduunu syleyebiliriz. Bu adan, sadece g
hareketlerinin tarihini inceleyerek, dnya tarihini deerlendirebilmek mmkndr.
Trkiye de dahil olmak zere, birok lke glerle kurulmu ve g olgusu dnya
gndeminden hibir zaman dmemitir.
G konusu, sosyal bilimler literatrnde de nemli bir yer tutmaktadr.
Tarihilerden

baka

sosyologlar,

demograflar,

antropologlar,

corafyaclar,

ekonomistler, siyaset bilimciler ve hukukular gn eitli boyutlarna ilikin

almalar yapmaktadrlar.
Son yzylda; dnya nfusunun hzla artmas, blgeler aras eitsizliklerin
oalmas, doal afetler, savalar ve i atmalar gibi birok nedene bal olarak g
hareketleri olduka karmak bir hle gelmitir. zellikle dnyann gneyinde, g
yaratan dinamiklerin bu denli gl olmas, Kuzeydeki zengin lkeleri ciddi bir g
basksyla kar karya brakmaktadr. Dier yandan, gmenlerin geldikleri topluma
uyum salayamamasnn yaratt sonular, yabanc dmanlnn ve rkln
ykseliine neden olmaktadr. Gneyden gelen g basksna, Kuzeyin verdii
yant kaplar her geen gn daha da kapatmak olmaktadr. Kreselleen dnyada, bir
yandan mallarn ve sermayenin serbest dolamnn nndeki engeller kaldrlmaya
allrken, dier yandan emein serbest dolam engellenmektedir. 1973 ylnda
yaanan Dnya Petrol Krizinden sonra, g alan tm lkelerin kapal kap
politikasna gemeleri, dnya gndemine yepyeni bir sorun getirmitir: Yasa d
g.
Yasa d g olgusunun ortaya kyla birlikte, dnyann yoksul ve zengin
lkeleri arasndaki corafi konumundan dolay Trkiye, en nemli transit
lkelerden biri olmutur. Yasa d gn nlenmesi konusunda, zellikle
Avrupadan gelen basklar, Trkiyenin konuyla daha yakndan ilgilenmek
durumunda kalmasna yol amtr. Konunun, Avrupa ile ilikilerde en nemli

gndem maddelerinden biri durumuna gelmesi, Trkiyenin yasa d gn

nlenmesi ynndeki abalarn artrmas sonucunu dourmutur.
Bu tez almasnda, yasa d g olgusunun Trkiyede yaratt etkiler
dnya ve Avrupa Birlii erevesinden ele alnmaktadr. te yandan, yasa d gn
dnya gndeminde yeni saylabilecek bir konu olmas nedeniyle, bu kapsamdaki
kavramlarn

ve

akademik

altyapnn

da

incelenmesinin

faydal

olaca

deerlendirmi ve almann banda bu hususlara geni ekilde yer verilmitir.

Doktora tez almam srasnda engin bilgisi ve hogrs ile beni
ynlendiren deerli danmanm Do. Dr. Kemal ARIya ve desteklerinden dolay
enstitmzn dier retim yelerine ve personeline kranlarm sunarm. Ayrca,
gsterdikleri sabr ve verdikleri destekten dolay eim Neslihan ve kzm Lale bu
almay ithaf etmekten onur duyarm. Onlar olmasayd baaramazdm. Son olarak;
dier aile byklerime, himayelerini esirgemeyen komutanlarma, verdikleri moral
desteinden dolay alma arkadalarma, bilgi aldm resm kurumlarn
yetkililerine ve TSK Merkez Ktphanesi personeline teekkr bir bor bilirim.

GR
Yasa d g olgusu, dnya gndemine ciddi bir sorun olarak 1990larn
banda girmitir. Souk sava yllarnn sona erdii bu dnem, tek kutuplu dnyada
yeni bir kreselleme dalgasnn balad bir dnem olarak n plana kmaktadr.
Yugoslavyann dalmas rneinde olduu gibi dengeleri sarslan dnyann eitli
blgelerinde yaanan atmalar ve souk sava dneminde Demir Perde lkelerinde
uygulanan seyahat kstlamalarnn ortadan kalkmas, dnya apndaki gmen ve
mlteci hareketliliini artrmtr.
stelik bu gelimeler, kinci Dnya Sava sonrasnda nemli miktarda g
alan Bat Avrupa lkelerinde, 1973 Petrol Krizinden sonra balayan ekonomik
durgunluk ve gmenlerden kaynaklanan toplumsal sorunlara paralel olarak ge
kar kaplarn kapatld bir dnemden hemen sonra meydana gelmitir. Bu durum,
Avrupa lkelerinde mltecilere ve gmenlere kar milliyeti ve hatta rk bir
dalgann ykselmesine yol amtr.
Bu dalgann da etkisiyle Avrupa lkelerinde g nlemeye ynelik abalar
hz kazanm ve bugn Avrupa Kalesi (Fortress Europe) olarak bilinen g
politikalarnn temelleri atlmtr. Vasfl beyin g dnda yasal g olanaklarnn
neredeyse tamamen ortadan kalkmas, dnyann yasa d g kavramyla
tanmasna sebep olmutur.
Akda tarafndan da vurguland zere; uluslararas gn bu yeni ekli,
zellikle 11 Eyll 2001de New Yorkta meydana gelen terr olaylarndan sonra
bundan etkilenen lkelerde gvenlie ynelik bir tehdit olarak alglanmtr. G ve
gvenlik arasndaki iliki bu lkelerin daha karmak gvenlik politikalar
izlemelerine neden olmutur. Gnmzde, Avrupa Birlii (AB) dzeyindeki g
politikalarnda, gvenlik ile yakndan ilikili olan kontrol politikalarnn hzl bir
ekilde uyumlulat gzlemlenmektedir.
Bu balamda, AB lkelerinin uluslararas g erevesinde iki dzlemde
politikalar

oluturduklar

gzlenmektedir.

Ulusal

dzeyde

snr

kontrolleri

sklatrlrken, Birlik dzeyinde ve uluslararas dzeyde sahil ve snr gvenlii

konusundaki oklu ibirlii araylar srdrlmekte ve nc lkelerle yasa d
gmenleri lkelerine gndermeyi amalayan geri kabul antlamalarnn yaplmasna

arlk verilmektedir. Schengen Antlamasnn uygulanmaya balamasyla birlikte,

AB lkeleri arasndaki i snrlarn ortadan kalkmas ve yasa d gten kaynaklanan
sorunlarn sadece ilk g lkelerinin sorunu olmaktan kmas, Birlik dzeyindeki
1

ortak politikalarn gelitirilmesi abalarn hzlandrmtr.

Dnyadaki g sorunsaln daha da iinden klmaz hle getiren yasa d g

olgusu, gnmz dnyasnda en ok tartlan konulardan biri durumundadr. Bu
gelimeler, corafi konumu nedeniyle Trkiyeyi de yakndan ilgilendirmektedir.
Doumuzdaki ve gneyimizdeki yoksul lkelerden, kuzey ve batmzdaki zengin
lkelere geite en uygun gzergh zerinde yer alan Trkiye, yasa d g
asndan en nemli transit lke durumuna gelmitir. Ayrca, uygulanan esnek vize
politikalaryla eski Dou Blou lkelerinin vatandalarna eitli kolaylklar
salanmas, bu lke vatandalarnn kk apl ticaret (bavul ticareti) ya da ocuk
bakcl, hizmetilik gibi ilerle inaat, tarm, turizm, elence ve fuhu
sektrlerinde almak zere lkemize gelmelerine yol amtr. Bu durum,
1960larn sonlarndan itibaren g veren bir lke olarak bilinen Trkiyeyi g
2

alan bir lke konuma getirmitir.

Corafi konumu nedeniyle Trkiyenin, kendi kontorl dnda gelien bu

olgunun en nemli taraflarndan biri durumuna gelmesi, zellikle Avrupa ile
btnleme araylarnn srd bir dnemde yasa d gle mcadele abalarnn
n plana kmasna neden olmaktadr. Bu abalar, AB mktesebat ile uyum
erevesinde gelitii iin, Trkiyenin politikalarnn belirlenmesinde ABnin bu
kapsamdaki politikalar ve uygulamalar ile Trkiyeden beklentileri nem
kazanmaktadr.
Dier yandan, Trkiyede gn tarihi, ok eskiye dayandndan bu
kapsamndaki akademik birikim olduka fazladr. Ancak, bata da belirtildii gibi

Gl Arkan Akda, Avrupa Birliinin G Politikas, Trkasya Stratejik Aratrmalar Merkezi

(TASAM), 02. 12. 2004., http://www.tasam.org/index.php?altid=7, (11.05.2005).
2
Bu kapsamdaki dnme ilikin ayrntl bir deerlendirme iin bzk. Kemal Kirii, Turkey: A
Transformation from Emigration to Immigration, Center for European Studies, Boazii University,
November
2003,
(Transformation
from
Emigration
to
Immigration),
http://www.migrationinformation.org/profiles/display.cfm?ID=176; (12.07.2007).

yasa d g olgusu henz yeni bir kavram olduu iin bu kapsamdaki literatr de
son dnemde gelimeye balamtr.
Trkiyede, konuyla yakndan ilgilenen Ahmet duygu, Kemal Kirii gibi
akademisyenlerin yaptklar olduka kapsaml almalarn yan sra, yasa d gn
eitli boyutlarn inceleyen birok almaya rastlamak mmkndr. Ayrca, AB
uyum sreci kapsamnda ilgili resm kurumlarca gerekletirilen yasal, idari ve
uygulamaya dnk alma ve projeler mevcuttur. Btn bu almalar tamamlayc
nitelikte ve yasa d g olgusunu genel anlamda uluslararas g konsepti iine
oturtacak bir almann, konuya mmkn olduunca geni adan bakmak
isteyenlere faydal olaca deerlendirilerek bu doktora almasna giriilmitir.
almada, ncelikle g konsepti ierisinde kullanlan kavramlar ve tanmlar
incelenmitir. Bu adan bakldnda, ge ilikin onca almann varlna ramen,
kapsaml bir g tanmnn bulunmamas dikkat ekici bir durum olarak karmza
kmaktadr. G olgusunun eitli boyutlarnn bulunmas ve konuya yaklarken
nerede durulduunun ve nereden bakldnn nem arz etmesi nedeniyle, bugne
kadar yaplan g tanmlarnn ounlukla tek ynl ve dar kapsaml oldu
gzlenmektedir. Bu nedenle ilk olarak; g trleri, g yaratan nedenler ve g
olgusunun zaman ve meknla olan ilikisi gibi unsurlar dikkate alnarak kapsaml bir
g tanm zerinde younlalmtr. Bylece, gn yasal ve yasa d olma
durumlarn belirleyen parametrelere daha kolay ulama olana salayacak alt yap
oluturulmaya allmtr.
te yandan, yasa d g kavramnn uluslararas hukukta net olarak
tanmlanmam olmas, bu kavramn gnlk hayatta, mlteci ve snmac
kavramlaryla sk sk kartrlmasna yol amaktadr. almada, bu karkl
gidermek ve yasa d g kavramn anlan kavramlardan soyutlayarak
tanmlayabilmek iin konuya ilikin hukuki ve kavramsal ereve geni olarak
incelenmitir. Bununla birlikte, yasa d gle yakndan ilikili olan ve hukuki
metinlerde tanm bulunan insan kaakl, insan ticareti, yasa d giri,
yasa d ikmet vb. kavramlar kullanlarak yasa d gn kapsaml bir tanm
yaplmaya allmtr.

Ayrca; yasa d g yaznnda, ayn balamda kullanlan dzensiz g,

izinsiz g, gizli g ve kayt d g gibi baz terimler de kullanm alanlar
asndan deerlendirilmitir. Bu kapsamda son olarak, g olgusunun bana yasa
d ibaresinin getirilmesinin, zellikle gmenler asndan yarataca sakncalar
irdelenmitir.
almann ikinci blmnde, tarihsel sre ierisinde meydana gelen g
hareketleri incelenerek, g olgusunun yasa d hle gelmesine yol aan tarihsel
arka plan izilmeye allmtr. Bu kapsamda, 1970li yllardan sonra ve zellikle
souk sava sonrasnda uluslararas gteki arta paralel olarak, g alan lkelerde
gmenlere kar olumsuz bir kamuoyu olumasna vurgu yaplmtr. Krselleme
ile birlikte artan iletiim imknlar sayesinde gn daha grnr bir hl almasnn,
g kart hareketlerin ykselmesine yapt etki, tarihsel bir szgeten geirilmeye
allmtr.
Bu blmde ne kt gibi dnyada g yaratan dinamiklerin ok gl
olmas, yasa d g tam olarak kavrayabilmek iin gn nedenleri konusuna
zel bir nem atfedilmesi gereini ortaya karmaktadr. Bu nedenle sonraki
blmde; tarih, corafya, sosyoloji, antropoloji, siyaset bilimi, uluslararas ilikiler,
ekonomi, hukuk ve demografi gibi birok sosyal bilimin ilgi alanna giren g
konusundaki kuramsal almalar incelenmitir. Bu kapsamda, g ortaya karan
nedenleri ve insan hareketlerinin srekliliini aklamaya alan kuramlar, bu
konudaki almalarn tarihsel geliimi de gz nnde bulundurularak ele alnmtr.
Mteakip blmde, yasa d gn, gelecekte izleyebilecei seyri ortaya
koyabilmek maksadyla, ncelikle genel anlamda uluslararas g yaratan sosyopolitik, sosyo-ekonomik ve demografik, evresel, sosyo-kltrel ve bireysel nedenler
incelenmitir.
Bu erevede, sosyo-politik adan ne kan nedenler, dnyann eitli
blgelerinde meydana gelen savalar, etnik atmalar ve insan haklar ihlalleridir.
Dnyadaki atma ve kriz blgelerine yaknnda yer alan Trkiyenin, evresinde
meydana gelen bu olaylardan uluslararas g balamnda etkilenmesi kanlmaz
gzkmektedir. Zira Trkiyenin, bu blgelerle ayn zamanda tarihi ve kltrel
yaknl da bulunmaktadr.

Dnyadaki kriz blgeleri, son dnemde, bugne dein fazla rastlanmam

oranda mlteci ve snmac retmektedir. nk gnmzn savalar ok daha
3

fazla sayda sivili etkilemektedir. Bu durum, mlteciler, snmaclar ve lke iinde

yerlerinden edilmi kiilere ilikin dnyadaki mevcut koruma kapasitesini
zorlamaktadr. Savalar ve atmalar nedeniyle yaadklar yerlerden kopan
insanlarn uluslararas ge bavurmas, birok snmacnn yasa d g hareketleri
iinde yer almasna neden olmaktadr.
Uluslararas gn sosyo-ekonomik balamda irdelenmesi neticesinde ise
dnyada blgeler aras eitsizliklerin artmas, yoksulluk, isizlik, hzl nfus art,
salk ve sosyal yardm sistemlerindeki eksikliler, HIV/AIDS vb. salgn hastalklar
n plana kmaktadr. almamzda bu konular, Birlemi Milletler (BM)
rgtnn bu konularla grevli kurulularnn ve dier ilgili uluslararas
kurulularn yaynladklar raporlar erevesinde geni ekilde incelenmitir. Bu
inceleme sonucunda, btn glerinden temelinde bir ekilde ekonomik nedenlerin
bulunduu ya da dier nedenlerin ekonomik nedenlere dnt gerei ortaya
4

kmaktadr.

Dier taraftan, son dnemde dnya gndeminin ilk sralarnda yer alan
kresel snma ve iklim deiiklii gibi evresel nedenler uluslararas gleri gnden
gne artrmaktadr. nsanolunun doaya verdii zararlar sonucunda meydana gelen
kresel iklim deiiklii ve buna bal olarak ortaya kan kuraklk, lleme gibi
sorunlar, ayrca, byk ykmlara neden olan kasrgalarn ve sellerin yaanmas
uluslararas g eilimlerini artracak ynde etkiler brakmaktadr.
5

Gnmzde, evre gvenliinin uluslararas gvenlikle ilikilendirilmesi

evresel nedenlerin yakn gelecekteki uluslararas g hareketlerinin temel

belirleyicilerinden biri olacan gstermektedir. Bunun yannda, doal afetlerin
saysnda son dnemde meydana gelen art, teknolojideki ilerlemeye bal olarak

Helena Nygren-Krug, International Migration, Health and Human Rights, World Health
Organization (WHO), Health&Human Rights Publication Series, Issue No. 4, Geneva, Switzerland,
2003, s. 10.
4
Bu kapsamda bkz. G Kuramlar Blm.
5
Bu kapsamda ayrntl bir alma iin bkz. Hans Gnter Brauch, Environment and Human
Security: Towards Freedom from Hazards Impacts, UN University, Institute for Environment and
Human Security, Publication Series No.2, Bonn, Germany, 2005.

ortaya kan evre felaketleriyle birleince manzara daha da rktc duruma

gelmektedir.
Sosyo-kltrel balamda ise; eitim eksilii, cinsiyet temelli ayrmclklar ve
kresellemenin dnya kltrnde yaratt tek-tipletirme gibi olgular gn
temel nedenleri arasnda saylabilir. Ayrca, iletiim ve seyahat olanaklarnn
oalmas ve ucuzlamas ve daha nceden g etmi bulunan insanlarla (diaspora)
kurulan balar (gmen alar) g kolaylatran unsurlar olarak ne kmaktadr.
Uluslararas glere neden olan ve gn sreklilik arz eden bir duruma
gelmesine yola aan bu genel nedenlerin yan sra, yasa d gn kendine zg
nedenleri de bulunmaktadr. Gnmzde, yasal g olanaklarnn gittike azalmas,
insan kaakl olarak adlandrlan uluslararas organize su trnn ortaya
kmasna neden olmutur. Milyar dolarlarla ifade edilen bir dzeye ulaan bu sektr,
yasa d gn srmesinde nemli etkiler yapmaktadr.
G yaratan dinamiklerin bu denli gl olmasna karn, g alan lkelerde
kstlayc politikalarn n plana kmas, g yasa d duruma getiren en nemli
faktr olarak gze arpmaktadr. Uluslararas g hareketleri ierisinde en hzla
byyen g tr kukusuz yasa d gtr. Ancak, yasa d gn doas gerei bu
konudaki net verilere ulaabilmek mmkn deildir. Bu erevedeki rakamlar
genellikle tahminlere dayanmaktadr.
almamzda, bu dorultuda yaymlanan veriler mmkn olduunca gncel
olarak verilmi ve yasa d gn dnyada ve Trkiyede ulam olduu boyut
ortaya konmaya allmtr. Ayn zamanda, yasa d g hareketlerinin youn
ekilde gerekletii gzerghlar belirlenerek, eitli eksiklikleri olmakla birlikte,
ktalar baznda bir yasa d g haritas oluturulmaya allmtr.
Ktalar dzeyinde yaplan irdelemeyi mteakip, yasa d gn ilgili tm
taraflar (glere kaynaklk eden, hedef olan ve gei gzergh olarak kullanlan
lkeler ve gmenler) zerinde yaratt etkiler ve sonular deerlendirilmitir.
Bu kapsamda, g veren lkeler bakmndan gn yasal olup olmamasndan
ziyade, fazla nfustan kurtulmak ve gmenlerin lkeye yapacaklar maddi ve
manevi katklar n plana kt grlmektedir. Yasa d gn hedefi durumundaki
lkelerde ise snr gvenliinden, ekonomik ve toplumsal gvenlik endielerine

kadar bir dizi sknt ortaya kmaktadr. Bu kapsamda, aralarnda Trkiyenin de

bulunduu transit lkelerde de hedef lkelerdekine benzer skntlar ekilmektedir.
Yasa d gn en arpc sonularna ise gmenler maruz kalmaktadrlar.
Uluslararas ve ulusal medyaya hemen hemen her gn yansd zere, her yl
binlerce gmen g yollarnda lmekte ya da gmen kaakl ebekelerince
eitli ekillerde istismar edilmektedirler.
Bilindii zere, yasa d gmenlerin hedefi durumundaki en nemli iki
blge Kuzey Amerika ve Avrupa ktalardr. Bu nedenle, dnyada, yasa d gle
mcadele konusunda en ok aba harcayan lkeler Amerika Birleik Devletleri
(ABD) ve AB lkeleridir.
Yasa d g sorunu, Avrupann d snr durumunda olan ve ABye tam
yelik mzakerelerini srdren lkemizi, en ok ABye uyum balamnda
ilgilendirmektedir. Bu nedenle, ABnin yasa d gle mcadele amacyla att
admlar ve bu kapsamda AB mktesebatnda yer alan hususlar n plana kmaktadr.
ABye

uyum srecinin, AB mktesebatnn stlenilmesi anlamna geldii

dnlrse, bu konuda ABnin Trkiyeden beklentileri daha da byk nem

kazanmaktadr.
almamzn son blmnde, AB bnyesinde yasa d g kapsamnda
atlan admlar genel olarak incelendikten sonra, AB mktesebatnn stlenilmesine
ilikin

olarak

Trkiyenin

yasa

kapsamnda

yapt

almalar

deerlendirilmitir.
Ancak unutulmamaldr ki AB mktesebat, srekli gelierek evrimleen bir
yapdadr. Trkiyenin bu kapsamda yrtt faaliyetlere de her gn bir yenisi
eklenmektedir. Bu nedenle almamzda, anlan konulara mmkn olduunca genel
hatlaryla deinilmi ve deikenlik arz edebilecek hususlardan bilinli olarak uzak
durulmaya allmtr. Ancak, unu da belirtmek gerekir ki, yasa d g konusu
her geen gn yeni gelimelere sahne olan ve ok yakndan takip edilmesi gereken
bir konudur. te yandan, konunun sadece AB ile ilikilere dayandrlmamas, bu
kapsamda gnlk politikalarn dna klarak, daha geni bir bak asna ihtiya
olduunun gzden uzak tutulmamas gerektii dnlmektedir.

Sonu olarak almamzda; belirtilen hususlar erevesinde, Trkiyedeki

yasa d g sorununu, neden-sonu ilikileri balamnda tarihsel sre ierisine ve
genel olarak dnya, zel olarak da AB perspektifi ierisine doru bir ekilde
yerletirmeye gayret gsterilmitir. Bu adan, konu ile ilgili alanlara yardmc
olacak bir katk yaplabildiyse alma amacna ulam olacaktr.

BRNC BLM
G KAVRAMI VE YASA DII G OLGUSUNA GR
A-G Kavram
6

Trke szlkte G (Migration) ; Ekonomik, toplumsal veya siyasi

sebeplerle bireylerin veya topluluklarn bir lkeden bir lkeye, bir yerleim yerinden
baka bir yerleim yerine gitme ii, tanma, hicret, muhaceret eklinde
7

aklanmaktadr. Baz bavuru kaynaklarnda ise; (Eski Trke: K) iktisadi,

8

sosyal veya siyasi sebeplerin etkisiyle, bireylerin yer deitirmesi , (Eski Kelime:
Hicret) daha iyi, daha elverili geinme, yerleme yolunu bulmak zere bir yerden
9

baka bir yere tanma ii , (Az veya ok) bireylerin ya da gruplarn, sembolik
veya siyasal snrlarn tesine, yeni yerleim alanlarna ve toplumlara doru kalc
10

hareketleri eklinde tanmlar yer almaktadr.

G olgusu, toplumlarn sosyo-kltrel, ekonomik, politik vb. yaplar ile
dorudan ilikili ve ok boyutlu bir olaydr. Bu nedenle de antropologlardan
sosyologlara, planlamaclardan idarecilere, tarihilerden corafyaclara ve hatta
11

ekonomistlere kadar pek ok bilim adamnn ilgi alanna girmektedir.

Ekonomi, sosyoloji, demografi, corafya, tarih, uluslararas ilikiler, siyaset

bilimi ve psikoloji gibi bilimsel disiplinler, g ile ilgili konulara farkl bak
alaryla deinmektedirler. Corafya asndan g, sadece meknsal deiiklik
olarak ele alnrken, demografi asndan g eden kiilerin says nem arz
etmektedir. Ekonomi, g olgusunu bir retim faktrnn bir lkeden dier lkeye
geii olarak ele almakta iken; sosyal psikoloji, g srecini douu, gereklemesi
ve etkileri asndan daha ok grup ve toplum boyutunda psikolojik eler itibariyle
ele almaktadr.

Redhouse Szl (ngilizce-Trke), 10. Bask, Redhouse Yaynevi, stanbul, 1983, s. 620.
almamzda, ngilizce terimler sklkla kullanlacaktr. Bu nedenle nem arz eden szckler
dndakilerin anlamlar zel olarak vurgulanmayacaktr.
7
Trk Dil Kurumu (TDK) Szl, 10. Bask, TDK Yaynevi, Ankara, 2005, s. 769.
8
Meydan Larousse, Cilt.5, Meydan Yaynevi, stanbul, 1981, s. 251.
9
Reat zbrak, Corafya Terimleri Szl, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1986, s.139.
10
Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, Bilim Sanat Yaynevi, Ankara, 1999, s. 685.
11
Mustafa Mutluer, Uluslararas Gler ve Trkiye, antay Kitabevi, stanbul, 2003, s. 9.

Sosyoloji ise gnmzde g olgusuna en geni perspektiften bakan bilim

dal durumundadr. nk sosyolojik analizler, corafi deimelerden ok sosyolojik
boyut ve deimeleri dikkate almaktadr. Bylece; gn yarataca sosyal
hareketlilik, intibak sreleri, g nedenleri, g kararlarnn oluumu, g
srecindeki ayklama safhalar ve neticeleri ile bunlarn kaynak lke ile g edilen
12

lke halk zerindeki etkileri sosyolojinin ilgi alanna girmektedir.

Yalnn tespitine gre, g ile ilgili olduka geni bir literatr mevcut
olmasna ramen, yaplm g tanm ok azdr. Bunun nedeni ise aratrmaclarn,
g kavramn yeterince ak grmeleri ve tanm yerine g ortaya karan
koullar aklamaya ynelmi olmalardr. Gerekten de g kavram, hemen her
insanda az ok ayn eyi artrmaktadr: evre deitirme, yer deitirme gibi.

13

Bak alarna gre deiiklikler arz etmekle birlikte, sosyal bilimcilerin

tanmlarnda g; Kiilerin hayatlarnn gelecekteki ksmnn tamamn veya bir
parasn geirmek zere, tamamen ya da geici bir sre iin bir iskn nitesinden
(ky, kasaba, kent gibi) bir bakasna yerlemek amacyla yaptklar corafi yer
14

deitirme olay,

Bireylerin yaadklar yerleri brakarak, nispeten srekli olarak

15

ve bulunduklar yerden kayda deer uzaklkta bir yere gitmeleri , Anlaml bir
uzaklk ve etki yaratacak

kadar bir sre iinde gerekleen btn yer

16

deitirmeler , Birey ya da gruplarn yerlemek amac ile bulunduklar yerden bir

17

baka yere hareketi, olarak aklanmaktadr.

Grld zere, tanmlarn bir ounda g olgusu, daha ok fiziki anlamda
yer deitirme olarak ele alnmaktadr. Ancak, g olgusu sz konusu olduunda,
corafi olarak yer deitirmeden te, allm bir ortamdan baka bir ortama

12

Mehmet Fikret Gezgin, gc G ve Avusturyadaki Trk ileri, stanbul niversitesi ktisat

Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1994, s. 14.
13
Cemal Yaln, G Sosyolojisi, An Yaynclk, Ankara, 2004, s. 11.
14
Taylan Akkayan, G ve Deime, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn No:2573,
stanbul, 1979, s. 21.
15
Ahmet Y. Gkdere, Yabanc lkelere gc Akm ve Trk Ekonomisi zerine Etkileri,
Trkiye Bankas Yayn, No:23, Ankara, 1978, s. 10.
16
Sema Erder, Refah Toplumunda Getto ve Trkler, Teknografik Matbaaclk, stanbul, 1986, s.
9.
17
Ayhan Genler, Yabanc Kaak ilik Gerei ve Trkiye rnei, THS Hukuku ve ktisat
Dergisi, Cilt 17, Ankara, ubat 2002, http://www.ceterisparibus.net/arsiv/a_gencler3.doc.
(10.06.2004), (Yabanc Kaak ilik) s. 1.

10

geilmesi de nem tamaktadr. Bu adan, G; corafi mekn deitirme

srecinin sosyal, ekonomik, kltrel ve siyasi boyutlaryla toplum yapsn deitiren
nfus hareketleridir

18

eklindeki tanm, gn sosyal etkilerini n plana karmas

asndan dikkat ekmektedir.

Uluslararas G rgt (International Organization for Migration-IOM) ise
g kavramn en geni anlamyla ele alarak; Bir uluslararas snr aan ya da bir
lke iinde gerekleen tanma sreci; mesafesi, ierii, kapsam ve nedenleri ne
olursa olsun insan hareketlerinin tm eitlerini ieren nfus hareketi eklinde
19

tanmlamaktadr.

Dikkat edilirse, buraya kadar olan tanmlarda insanlarn gleri ele

alnmaktadr. Oysa, baz ku ve balk trleri gibi doadaki birok canlnn gne
20

tank olunmaktadr.

B-G Trleri
Grld gibi g kavramnn ok boyutlu ve karmak yaps, ge ilikin
tanmlarda

eitlilie

neden

olmaktadr. Bu

eitlilie,

hareketlerinin

snflandrlmasnda da rastlanmaktadr. BM tarafndan yalnzca bir yl aan

srelerle yaplan yer deitirmeler g olarak kabul edilmektedir. Baz yazar ve
uluslararas kurulular da bireylerin iradelerine dayanmayan yer deitirmeleri g
kavram dnda tutmaktadrlar. Bu yaklam, gleri serbest ve zorunlu olmak zere
ikiye ayrmaktr. Bu kapsamda; bireyin iradesiyle gerekleen ve genelde ekonomik
amalar ve kiisel arzulardan kaynaklanan gler serbest ya da gnll g
(voluntary migration), irade d gerekleen ve savalar, nfus transferleri, iltica
hareketleri ve siyasi nedenlerden dolay srgn edilmeler gibi nedenlerle oluan
21

gler ise zorunlu g (forced migration) olarak nitelendirilmektedir.

18

Yaln, a.g.e., s. 12.

International Organization for Migration (IOM), Glossary on Migration, IOM, Geneva,
Switzerland, 2003, s. 41.
20
Mutluer, a.g.e., s. 10.
21
Gkdere, a.g.e, ss. 10-11.
19

11

IOM, zorunlu g tanmn yaparken, konuyu daha geni bir erevede ele
alarak, sadece siyasi sebepleri deil doal afetler vb. evresel nedenleri de dikkate
almaktadr. IOMun tanmna gre Zorunlu G: Bask ve zorunluluk yaratan
unsurlar nedeniyle gerekleen tm g hareketleridir. Bask unsurlar ise insanlarn
hayatlarna ve geimlerine ynelik tehditler ile doal ve insan kaynakl afetleri
kapsar. Mlteci hareketleri ve lke iinde yerinden edilmelerin yan sra, doal ve
evresel afetler, kimyasal ve nkleer felaketler, ktlk, kalknma projeleri vb.
22

sonucunda ortaya kan gler zorunlu g rnekleridir.

G hareketlerini, ama ve zaman bakmndan deerlendirdiimizde,

insanlarn yaadklar yerleri tekrar dnmemek zere ya da belirli srelerle terk
etmeleri gibi iki seenekle karlamaktayz. Geri dnmemek zere kalc ve daimi
olarak yaplan g olay kesin g (permanent migration) olarak tanmlanmaktadr.
Kesin gn tersi olan ve insanlarn bulunduklar yeri belirli srelerle terk etmesi ise
geici g (temporary migration)tr. Geici gte ama, yurtdndan kesin dn
yapan iiler veya yurtdndaki okulunu bitirip dnen kiilerde olduu gibi artlar
deitiinde tekrar geri dn olmaldr. Geici g, gn sresine gre farkl
isimler almaktadr. rnein, bulunduu yerden bir baka yere mevsimlik olarak, yani
birka aylk sre iin yaplan g olayna mevsimlik veya sezonluk g (seasonal
23

migration) denir.

Mevsimlik g kavram zellikle gebelik (gerlik-

nomadizm) kavramn akla getirmektedir. Gebe; Deiik artlara bal olarak

belli bir yre iinde adr, hayvan ve teki aralarla yer deitiren, yerleik olmayan
24

(kimse veya topluluk), ger, gkn. eklinde tanmlanmaktadr. Trkiyede baz

Yrk airetlerinin gerlik faaliyetleri ve Adana evresindeki pamuk toplama
faaliyetlerinde grld gibi tarmsal alanda almak amacyla gerekleen ii
hareketleri mevsimlik g kapsamnda deerlendirilebilir. Bunun yannda, yine
mevsimlik g kapsamna giren ve kendi lkeleri iinde ya da baka lkelere ynelik
olarak tatil amal gerekleen insan hareketleri yaz g ya da tatil g olarak
25

adlandrlmaktadr.

22

IOM, a.g.e., s. 25.

Mutluer, a.g.e., s. 10.
24
TDK Szl, s. 769.
25
Mutluer, a.g.e., ss. 10, 28-29.
23

12

G olgusunun dier bir boyutu, bu olayn meknla olan ilikisidir. Bu

durumda,

kat

edilen

idari

ve

siyasi

snrlar

glere

baka

anlamlar

ykleyebilmektedir. Bu erevede bir lkenin snrlarnn almas uluslararas g

(international migration), siyasi snrlar amayan ve bir lke snrlar iinde
meydana

gelen

g
26

karlanmaktadr.

olay

ise

(internal

migration)

tanmyla

Uluslararas g sz konusu olduundaysa, g alan ve veren

lkeden bak asna gre, ie g (immigration)

27

28

ve da g (emigration)

kavramlar n plana kmaktadr. Bir kimsenin ya da topluluun, yaad z

yurdundan baka bir lkeye g etmesine da g denilirken, baz lkelerin
yaama ve geinme imknlarnn iyi olmas nedeniyle bu lkelerin ald ge ie
29

g denir. Bu kapsamda literatrde; g veren lkelere ilikin olarak, gnderici

lke (sending country) ya da kaynak lke (country of origin), g alan lkelere
ilikin olarak, Alc lke (receiving country) veya Var lkesi (country of
destination) / hedef lke,

30

g srasnda gei gzergh zerinde bulunan lkeler

iinse transit lke (country of transit) terimleri kullanlmaktadr. Bu kavramlar yle

tanmlanmaktadr.
Gnderici lke (sending country): nsanlarn, baka bir lkede, daimi veya
geici olarak yerlemek maksadyla terk ettikleri lkedir.
Kaynak lke (country of origin): Yasal veya yasa d g akmlarnn
kayna olan lkedir.
Alc lke (receiving country): Var lkesi. lkedeki yetkili makamlarn
kararna dayanarak, yllk bazda belirli bir miktar mlteci ve gmen kabul eden
lkedir. Geri dn veya gnderilme durumlar sz konusu olduunda ise esas
kaynak lke, alc lke olur.

26

A.g.e., s. 11. Yasa d g kavram, uluslararas g kategorisi ierisinde deerlendirildiinden i

g kavram bizim almamzn kapsam dndadr.
27
Redhouse Szl, s. 485.
28
A.g.e, s. 310.
29
zbrak, a.g.e., s. 139.
30
Yasa d gle ilgili Trke resm kaynaklarda Var lkesi yerine, Hedef lke tabiri
kullanlmaktadr. Biz de konumuza daha uygun olduu iin almamzda Hedef lke terimini
kullanacaz.

13

Hedef lke (country of destination): Yasal veya yasa d g akmlarnn

var noktas olan lkedir.
Transit lke (country of transit): Yasal veya yasa d g akmlarnn
31

zerinden gei yapt lkedir.

Bu kapsamda gndeme gelen dier tanmlamalar ise toplam g (total

migration) ve net g (net migration) kavramlardr. Belirli bir sre iinde, bir
lkeye gelen ve lkeden k yapan gmenlerin toplam toplam g olarak
adlandrlmaktadr. Net g veya g dengesi ise gelen ve giden gmenler
32

arasndaki farktr.

Net g kavram, i gler iin de kullanlmaktadr. Bir

lkenin veya yerleim blgesinin ald g, verdiinden fazla ise net g pozitif,
33

ald g verdiinden az ise net g negatiftir.

Bu aklamalardan sonra, yasa d g kavramn tanmlamak iin ncelikle,

yasal g kavramna deinmek faydal olacaktr. Bilindii zere, yasal yollardan
bir lkeden bir lkeye g edilebilmesi iin, bireyin g karar almas yeterli
deildir. Snr tesi g hareketinin gereklemesi, zorunlu olan baz prosedrlerin
yerine getirilmesine baldr. G, birey tarafndan yaplan talebin gidilmek istenilen
lkenin ayn dorultudaki oluru ile gerekleebilecei gibi baz lkelerin nfus veya
i gc yetersizlii gibi sebeplerden kaynaklanan talepleriyle de olabilmektedir. Bu
konuda lkelerin uyguladklar farkl prosedrlere rastlanmaktadr. rnein ABD her
yl belli bir kota snrlamas iinde, nceden belirledii lkelerin vatandalar
arasndan bavuruda bulunan binlerce kiiye kura ile oturma izni vermektedir.
Yaplan dier bir uygulama da Almanyann 1960larn banda balatt misafir
ii sistemi rneinde olduu gibi i gc an, i gc fazlas olan lkelerden

31

Tanmlar iin bkz. IOM, a.g.e., s. 15, 52, 59. Bu kapsamda, Trkiyenin de taraf olduu (Bkz. 08
Temmuz 2004 Tarih ve 25516 sayl Resm Gazete), Tm Gmen ilerin ve Aile Fertlerinin
Haklarnn Korunmasna Dair Uluslararas Szlemenin 6 (a) maddesinde, Orijin Devlet: lgili
kiinin vatandalk ba ile bal olduu Devlet, 6 (b) maddesinde, hedef lke yerine kullanlan
stihdam Devleti: Duruma gre, gmen iinin kazan getirici bir faaliyette bulunaca, bulunmakta
olduu veya bulunmu olduu Devlet, 6 (c) maddesinde, Transit Devlet: lgili kiinin stihdam
Devletine gitmek, veya stihdam Devletinden Orijin Devlete veya mutad ikmetgah bulunduu
Devlete gitmek amacyla transit gei yapt herhangi bir Devlet olarak tanmlanmaktadr.
Szlemenin Trke metni iin bkz. http://www.alef-fvg.it/csa/lx/convenzione-tur.pdf (29.09.2007).
32
IOM, a.g.e., s. 65.
33
Mutluer, a.g.e., s. 11.

14

34

karlamaktr. Benzer ekilde, Avustralya da her yl belli bir miktarda yasal gmen
35

kabul etmektedir.

Yasal g hareketlerinin dier bir tr de lkeler arasnda imzalanan

anlamalar erevesinde gerekleen zorunlu nfus transferleridir. 30 Ocak 1923
tarihinde Trk ve Yunan heyetleri tarafndan imzalanan ve Lozan Bar
Konferansna eklenen on yedi senetten altncs olan Yunan ve Trk Halklarnn
Mbadelesine likin Szleme ve Protokol

36

erevesinde, Bat Trakya Trkleri

ile stanbul, Gkeada ve Bozcaada Rumlar hari olmak zere, Trk topraklarnda
yerlemi Rum-Ortodoks dininden Trk uyruklaryla, Yunan topraklarnda yerlemi
Mslman dininden Yunan uyruklarnn zorunlu olarak deiimi bu tr glere iyi
37

bir rnek tekil etmektedir.

Benzer ekilde, Bulgaristan ile Trkiye arasnda, 22 Mart 1968 tarihinde

Ankarada imzalanan snrl g anlamas kapsamnda, zellikle paralanm
38

durumdaki ailelerin birletirilmesine ynelik bir g hareketi gerekletirilmitir.

Yasal g erevesinde gnmzde en yaygn olan g tr, beyin g

(brain drain)dr. Beyin g; eitimli ve yetenekli bireylerin eitli nedenlerle
(lkelerindeki atmalar gibi siyasal nedenlerden, kendilerine yeterli frsatlar
sunulmamasna kadar geni bir yelpazede deien nedenlerle) lkelerinden ayrlp
39

baka bir lkeye (da g) g etmeleridir.

Beyin gnde, g veren lke yetimi insanlarn kaybederken, g alan

lke yetimi yeni insanlar kazanmaktadr. Bahsedilen son durum, beyin kazanma
40

(brain gain) olarak adlandrlmaktadr.

Vasfl profesyonellerin, eitimli ve yetenekli insanlarn yaptklar glerin

tmn kapsayan beyin g, genellikle gelimekte olan lkelerden gelimi

34

Genler, Yabanc Kaak ilik, s. 2.

. Kemal nal ve dierleri, Dnyada ve Trkiyede Yasa d G, Emniyet Genel Mdrl
(EGM) Yabanclar Hudut ltica Dairesi Bakanl, Ankara, 2001, s. 19.
36
Der. Reha Parla, Belgelerle Trkiye Cumhuriyetinin Uluslararas Temelleri, Tezel Ofset ve
Matbaaclk Ltd. ti, Lefkoe, 1985, ss. 7779.
37
Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Kemal Ar, Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu G (19231925), 2. Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, Mart 2000.
38
Bilal N. imir, Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynevi, stanbul, 1986, s. 384.
39
IOM, a.g.e., s. 10.
40
A.g.e., s. 11.
35

15

lkelere doru olmaktadr. Ancak, son dnemlerde nc dnya lkelerinde yatrm

yapan ok uluslu irketlerin st dzey personel ihtiyalar vb. nedenlerle, bu
durumun tersi de sz konusu olmaktadr. Bata futbol olmak zere, eitli dallardaki
spor adamlarnn gelimekte olan lkelerde almalar bu kapsamda baka bir rnek
olarak verilebilir.
te yandan, her lkenin yasal g prosedrleri farkllk arz etmektedir. Bu
kapsamda, Trkiyenin gmenlerle ilgili hukuki dzenlemelerinde, hangi lkelerden
gmen kabul edileceine dair bir kayt mevcut deildir. Bunun nedeni ise gmen
kabulnn siyasi bir durum arz etmesidir. Dolays ile gmen kabul, Bakanlar
41

Kurulunun tayin ve tespiti veya kartlacak zel kanunlar ile dzenlenmektedir.

Mevcut mevzuatmza gre g, Trk soyundan olup Trk kltrne bal kii veya
42

kiilerin yerlemek amacyla lkemize gelmesi olaydr.

43

5543 Sayl skn Kanununa

gre Gmen; Trk Soyundan ve Trk

44

kltrne bal olup yerlemek amacyla tek bana ve toplu hlde Trkiyeye gelip
bu Kanun gereince kabul olunanlardr. Ayn kanun hkmlerince gmenler;
Serbest veya sknl Gmen ve Mnferit ve Toplu Gmen olarak
ayrlmaktadr. Buna gre Serbest Gmen; Trk soyundan ve Trk kltrne bal
olup yerlemek amacyla tek bana veya toplu hlde Trkiyeye gelip, devlet eliyle
iskn edilmelerini istememek artyla yurda kabul edilenlerdir. sknl Gmen ise
Trk soyundan ve Trk kltrne bal olup zel kanunlarla yurtdndan getirilen ve
bu kanun hkmlerine gre tanmaz mal verilerek isknlar salananlardr.
Mnferit Gmen, Trk soyundan ve Trk kltrne bal olup yurdumuza
yerlemek amacyla bir aile olarak gelenlerdir. Toplu Gmen ise, Trk soyundan

41

nal ve dierleri, s. 9.
Mustafa ztrk (IV. Snf Emniyet Mdr, EGM Yabanclar Dairesi ltica, G ve Vatandalk
ube Mdr) tarafndan nsan Haklar Gn dolaysyla Ankara Ticaret Odasnda 10.12.2005
tarihinde yaplan Trk ltica Mevzuat konulu tebli, s. 3.
43
5543 sayl skn Kanunu 19.09.2006 tarihinde kabul edilerek, 26.09.2006 tarih ve 26301 sayl
Resm
Gazetede
yaymlanmtr.
Kanunun
gncel
hli
iin
bkz.
http://www.mevzuat.basbakanlik.gov.tr (11.12.2006).
44
Trk soyundan olmann ve Trk kltrne balln tayin ve tespiti ayn kanunun 7. maddesine
gre, ilgili bakanlklarn gr alnarak, Dileri Bakanlnn teklifi zerine Bakanlar Kurulu
tarafndan yaplmaktadr.
42

16

ve Trk kltrne bal olup iki lke arasnda yaplan anlamaya gre yurdumuza
yerlemek amacyla toplu olarak gelen ailelerdir.

45
46

Trk soylu olmayanlarn lkemize g edebilmeleri iinse; 403 Sayl Trk

47

48

Vatandal Kanunu , 5682 Sayl Pasaport Kanunu , 5683 Sayl Yabanclarn

49

Trkiye'de kmet ve Seyahatleri Hakknda Kanun , 4187 Sayl Yabanclarn

alma zinleri Hakknda Kanun

50

vb. mevzuat hkmlerine uygun olarak hareket

etmeleri gerekmektedir.
Yasal gn bir eidi olarak nitelendirilebilecek fakat bir zorunlu g tr
51

olan iltica kavram, Gvenilir bir yere snma, snma anlamna gelmektedir.
Trkede ayn anlama gelmesine ramen, mlteci ve snmac szcklerinin
ngilizce karlklar olan refugee (mlteci) ve asylum seeker (snmac)
tabirleri uluslararas literatrde, aada akland ekilde farkl anlamlarda
52

kullanlmaktadr.

28 Temmuz 1951 tarihinde svirenin Cenevre kentinde BM bnyesinde

53

imzalanan Mltecilerin Hukuki Durumuna Dair Szlemeye

gre, Mlteci: 1

45

5543 sayl yeni skan Kanunu ile yrrlkten kaldrlan 14.06.1934 tarih ve 2510 sayl skn
Kanununda ise Devletimizden herhangi bir maddi yardm talebinde bulunmadan kendi olanaklar
ile lkemize yerleerek Trk vatandalna gemek isteyen Trk soylulara Serbest Gmen, bir aile
veya byk kitleler hlinde Trkiyeye getirilerek, lkemizde hayatn idame ettirecek maddi ve
sosyal imknlar devlet tarafndan belirli bir sre karlananlara da skanl Gmen denilmektedir.
http://www.nvi.gov.tr; (21.12.2005).
46
Bu noktada yasal gn sadece vatandala gemek olarak alglanmamas gerektiini belirtmek
nem arz etmektedir.
47
11.02.1964 tarihinde kabul edilerek, 22.02.1964 tarih ve 11638 sayl Resm Gazetede
yaymlanarak yrrle giren 403 sayl Trk Vatandal Kanununun gncel hli iin bkz.
http://www.nvi.gov.tr ; (21.12.2005).
48
15.7.1950 tarihinde kabul edilerek, 24.7.1950 tarih ve 7564 sayl Resm Gazetede yaymlanarak
yrrle
giren
5682
sayl
Pasaport
Kanununun
gncel
hli
iin
bkz.
http://www.mevzuat.basbakanlik.gov.tr (11.12.2005).
49
15.07.1950 tarihinde kabul edilerek, 27.07.1950 tarih ve 7564 sayl Resm Gazetede
yaymlanarak yrrle giren 5683 sayl Yabanclarn Trkiyede kmet ve Seyahatleri
Hakknda Kanunun gncel hli iin bkz., http://www.hukukcu.com.tr, (24.12.2005).
50
27.02.2003 tarihinde kabul edilerek 06.03.2003 ve 25040 sayl Resm Gazetede yaymlanarak
yrrle giren 4817 sayl Yabanclarn alma zinleri Hakknda Kanunun gncel hli iin
bkz. http://www.mevzuat.basbakanlik.gov.tr; (01.12.2005).
51
TDK Szl, s. 959.
52
Uluslararas hukuk belgelerinde ve bu belgelerin Trk hukuk sistemine yanstlmas kapsamnda
ortaya kan terim sorunu konusundaki deerlendirmeler iin bkz.; M. Tevfik Odman, Mlteci
Hukuku, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi nsan Haklar Merkezi Yayn No:15,
Ankara, 1995, s. 188-191.
53
Szlemenin 1nci maddesi A fkras 2nci bendi. Trkiye bu szlemeyi 29.08.1961 tarihinde kabul
edilen, 05.09.1961 tarihli ve 108898 sayl Resm Gazetede (DSTUR, IV. Tertip, C.I, S.3052-

17

54

Ocak 1951den evvel cereyan eden hadiseler neticesi

ve rk, dini, tabiiyeti,

muayyen (belirli) bir itimai (sosyal) gruba mensubiyeti veya siyasi kanaatleri
yznden takibata urayacandan hakl olarak korktuu iin vatanda olduu
memleket dnda bulunan ve ibu memleketin himayesinden istifade edemeyen veya
mezkur (sz konusu) korkuya binaen istifade etmek istemeyen, yahut tabiiyeti yoksa
ve bahis konusu hadiseler neticesinde evvelce mutaden (devaml) ikmet ettii
memleket dnda bulunuyorsa; oraya dnemeyen veya mezkur korkuya binaen
55

dnmek istemeyen ahs olarak tanmlanmaktadr.

Yukarda sz edilen uluslararas hukuk ve ulusal hukukumuz arasndaki

farkllklar, bu noktada da bir tercme hatas ile ortaya kmaktadr. Szlemenin
orijinal metninde being persecuted-zulm grme

56

ifadesi yer almasna ramen,

3074.) yaymlanarak yrrle giren 359 sayl Yasa ile onaylamtr. Szlemenin tam metni iin
bkz. (EK-1), Enver Bozkurt, Yasin Poyraz, M. Akif Ktk, nsan Haklar Mevzuat, Asil Yayn
Datm Ltd.ti., Ankara, 2004, s.115-143.
54
Szlemenin 1nci maddesi B fkras 1nci bendinde; 1 Ocak 1951den evvel cereyan eden
hadiseler ibaresi,
a) 1 Ocak 1951den evvel Avrupada cereyan eden hadiseler veya
b) 1 Ocak 1951den evvel Avrupada veya baka bir yerde cereyan eden hadiseler
manasnda anlalacak ve her Akit Devlet bu Szlemeyi imzalad, tasdik ettii veya
katld srada bu Szlemeye gre taahht ettii vecibeler bakmndan bu ibarenin kapsamn belirten
bir beyanda bulunacaktr. hkm mevcuttur. Bu hkmle lkelere corafi kstlama imkn
tannmtr. Trkiye, Szlemeyi onaylad 359 sayl Kanunla birlikte bir deklarasyon yaymlayarak,
1 Ocak 1951den evvel cereyan eden hadiseler ibaresini, 1 Ocak 1951den evvel Avrupada
cereyan eden hadiseler olarak anladn belirtmitir. Anlan deklarasyon iin bkz.; Odman, a.g.e., s.
222.
2 Ekim 1967 tarihinde BM tarafndan kabul edilen Mltecilerin Hukuki Stats ile lgili
Protokol ile, 1951 Szlemesindeki 1 Ocak 1951den evvel cereyan eden hadiseler ifadesi
kaldrlarak, zaman kstlamasna son verilmitir. Ancak bu protokolde de lkelere corafi kstlama
hakk tanndndan, Trkiye bu protokol 01.07.1968 tarihinde 6/10266 sayl Bakanlar Kurulu
kararyla onaylayarak zaman kstlamasnn kaldrlmasn kabul etmi fakat corafi kstlama
hakkn kullanmtr. Bakanlar Kurulu karar ve 1967 Protokolnn tam metni iin bkz. (EK-2);
Odman, a.g.e., ss. 255-261.
55
BM bnyesinde kabul edilen 1951 Cenevre Szlemesindeki tanm, blgesel dzeydeki baz
giriimlerle geniletilmitir. yle ki; 1969 ylnda kabul edilen Afrikadaki Mlteci Sorunlarnn zel
Ynlerini Dzenleyen Afrika Birlii rgt Szlemesindeki mlteci tanm, Kendi mene (kken)
lkesi ya da vatanda olduu lkenin bir blmnde ya da tmnde d saldr, igal, yabanc
egemenlii ya da kamu dzenini ciddi biimde bozan olaylar nedeniyle lkesini terk etmeye zorlanan
herkes ve 1984 ylnda Latin Amerikal hkmet temsilcileri ve hukukularn katlmyla gerekleen
konferans serisi sonunda kabul edilen Cartagena Bildirisindeki tanm ise, Yaygn iddet, d saldr,
i atmalar, yaygn insan hakk ihlalleri ya da kamu dzenini ciddi biimde bozan dier
durumlardan dolay hayatlar, gvenlikleri veya zgrlkleri tehdit altnda olduu iin lkesinden
kaan kiiler eklindedir. Bu tanmlar iin bkz.; Kate Jastram, Marilyn Achiron, Mltecilerin
Korunmas: Uluslararas Mlteci Hukuku Rehberi (Parlamenterler in El Kitab Say 2-2001),
BM Mlteciler Yksek Komiserlii (BMMYK) Ofisi ve Parlamentolar aras Birlik Ortak Yayn,
Ankara, 2001, s. 9.
56
Redhouse Szl, s. 719.

18

sz konusu ifade being prosecuted-takibata urama

57

eklinde alglanarak, yanl

58

tercme edilmi ve 359 sayl yasada takibata urama olarak onaylanmtr.

59

Oysa, BM belgelerinde zulm grme ifadesi yer almaktadr.

Snma kavram ise, uluslararas hukukta tanmlanmam olup, bir lkenin

topraklarnda bulunan mltecilere salad korumann tm iin genel bir terim
olarak kullanlmaktadr. Snma, en azndan baka bir lkede zm bulunana kadar
ev sahibi lkede barnma imkn ve temel koruma salanmas anlamna
60

gelmektedir.

ltica etme hakk ve bunun sonucu mlteci olma, hukuki bir statnn
kazanlmasn; snma hakk ile

snmac

olmak ise hukuki bir

stat

kazanlmasndan daha ok fiil ve snlan lkenin yasalarndan mlteciler gibi

61

yararlanmay ngrmeyen ksa sreli bir barnma durumunu ifade etmektedir. zet
olarak, snmac, mlteci statsn almaya ynelik bavurusu henz karara
balanmam kiilerdir.

62

Bu balamda snmac veya snma bavurusunda bulunan kii (asylum

applicant); bir devletin korumasndan yararlanma isteini belirtmi kii olarak
tanmlanmakta ve bu istei 1951 Cenevre Szlemesi ve 1967 Protokol, nsan
Haklarn ve Temel zgrlkleri Korumaya Dair Avrupa Szlemesinin 3nc
63

maddesi,

BM kenceye ve Dier Zalimane, nsanlk D veya Onur Krc

57

A.g.e., s. 774.
Bu yanl eviriden tr doabilecek aksaklklar hukukularn takdirine brakrken, bu noktadaki
uyars iin BMMYK Trkiye Temsilcilii D likiler Sorumlusu Metin ORABATIRa teekkr
bir bor bilirim.
59
Der. Furio De Angelis ve dierleri, Snma ve Mlteci Konularndaki Uluslararas Belgeler ve
Hukuki Metinler, BMMYK Trkiye Temsilcilii Yayn, Ankara, 1998, s. 68. Ayrca bkz. Der.
Kadir Ay ve dierleri, ltica ve G Mevzuat (Asylum and Migration Legislation), BMMYK
Trkiye Temsilcilii ve ileri Bakanl i birlii ile yaymlanmtr, Ankara, 2005, s. 64.
60
Jastram ve Achiron, a.g.e., s. 15.
61
Odman, a.g.e., s. 189.
62
Mehmet zcan, Avrupa Birlii Snma Hukuku: Ortak Bir Snma Hukukunun Ortaya
k, Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu (USAK) Yaynlar, Ankara, 2005, s. 23.
63
Madde 3-kence Yasa: Hi kimse ikenceye, insanlk d veya onur krc muamele veya cezaya
maruz braklamaz. 03.09.1953 tarihinde yrrle girmi olan Szlemenin (European Convention
for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms) tam metni iin bkz. De Angelis ve
dierleri, ss. 358-375.
58

19

64

Muamele veya Cezaya Kar Szlemenin 3nc maddesi , BM Uluslararas

65

Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesinin 7nci maddesi,

eitli ulusal koruma

prosedrleri veya geici korumaya ilikin bir dzenlemeye dayanan ve hakknda

nihai karar henz verilmemi kii olarak geni bir hukuki ereveden ele
66

alnmaktadr.

Buna gre, snma kavramn bir kimsenin iltica bavurusu yapmas ile
bavurunun olumlu veya olumsuz sonulanmas arasndaki sre zarfnda o kiiye
salanan geici koruma olarak tanmlayabiliriz.
Mlteci kavram, ulusal hukukumuza ilk olarak, 2006 ylnda yrrlkten
kaldrlm olan 1934 tarihli ve 2510 sayl skn Kanunuyla girmitir. Sz konusu
kanunun 3nc maddesinde Mlteci: Trkiyede yerlemek maksad ile olmayp bir
zaruret (zorunluluk) ilcas (nedeni) ile muvakkat (geici olarak) oturmak zere
snanlara mlteci denir. eklinde tanmlanmtr. Ancak, 1951 Szlemesinden de
nce mevzuatmza giren bu tanm, gnmzn ihtiyalarna cevap vermekten uzak
67

olduu iin

mlteci ve snmac tanmlar, 14.09.1994 tarihli ve 94/6169 Sayl

Bakanlar Kurulu Karar ile kabul edilen Trkiye'ye ltica Eden veya Baka Bir
lkeye ltica Etmek zere Trkiye'den kmet zni Talep Eden Mnferit Yabanclar
ile Topluca Snma Amacyla Snrlarmza Gelen Yabanclara ve Olabilecek Nfus
Hareketlerine Uygulanacak Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik

68

kapsamnda

yeniden dzenlenerek, uluslararas hukuk ile uyumlu hle getirilmitir.

64

Madde 3-ade Yasa: 1. Hibir Taraf Devlet, bir kimsenin dier bir Devlette ikence tehlikesine
maruz kalacana inanmak iin esasl sebeplerin bulunmas hlinde, bu kimseyi snr d edemez, geri
gnderemez veya iade edemez.
2. Yetkili makamlar bu tr bir sebebin bulunup bulunmadna karar vermek amacyla, sz
konusu Devlette insan haklarnn ar, ak veya kitlesel bir tarzda ihlalinin bulunup bulunmad da
dhil, mmkn olduu kadar her trl hl ve art dikkate alrlar.
26.06.1987 tarihinde yrrle giren Szlemenin (UN Convention Against Torture) tam
metni iin bkz., De Angelis ve dierleri, ss. 278-292.
65
Madde 7-kence Yasa: Hi kimse ikenceye veya zalimane, insanlk d veya onur krc
muamele veya cezaya maruz braklamaz. Ayrca hi kimse, serbest iradesi olmadan tbbi veya
bilimsel bir deneye tabi tutulamaz. Szlemenin (International Covenant on Civil and Political
Rights) tam metni iin bkz., De Angelis ve dierleri, ss. 94-223.
66
Claudia Reinprecht, European Council on Refugees and Exiles-ECRE Study on Free Legal
Assistance, January 2001, http://www.ecre.org/research/legalassistance/index.shtml (25.12.2005), s.
17.
67
Zira bu tanm, gnmzdeki snmac tanmna daha uygun dmektedir.
68
30.11.1994 tarih ve 22127 sayl Resm Gazetede yaymlanan ynetmeliin gncel hli iin bkz.
http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/20075.html (23.11. 2007), (EK-3).

20

EKL 72: G Hareketlerinin Snflandrlmas.

G

SAYI

NEDEN

ZAMAN

MEKAN

HUKUK

BREYSEL

GNLL

KESN

YASAL

TOPLU

ZORUNLU

GEC

ULUSLARAR
ASI G

YASADII

Bu ynetmelie gre mlteci; Avrupa'da meydana gelen olaylar sebebiyle

rk, dini, milliyeti, belirli bir toplumsal gruba yelii veya siyasi dnceleri
nedeniyle takibata urayacandan hakl olarak korktuu iin vatanda olduu lke
dnda bulunan ve vatanda olduu lkenin himayesinden istifade edemeyen veya
korkudan dolay istifade etmek istemeyen ya da uyruu yoksa ve nceden ikmet
ettii lke dnda bulunuyorsa oraya dnmeyen veya korkusundan dolay dnmek
istemeyen yabancy, snmac ise; Irk, dini, milliyeti, belirli bir toplumsal gruba
yelii veya siyasi dnceleri nedeniyle takibata urayacandan hakl olarak
korktuu iin vatanda olduu lke dnda bulunan ve vatanda olduu lkenin
himayesinden istifade edemeyen veya korkudan dolay istifade etmek istemeyen ya
da uyruu yoksa ve nceden ikmet ettii lke dnda bulunuyorsa oraya dnmeyen
veya korkusundan dolay dnmek istemeyen yabancy ifade etmektedir.
Bu tanmlardan karlacak sonu, mevcut hukukumuza gre, Avrupa
dndan gelen kimselerin, mlteci olma artlarna haiz olsalar bile kendi lkelerine
dnnceye

veya

nc

lkelere

yerletirilinceye

kadar

snmac

olarak

tanmlanddr. Nitekim, bu kapsamda kullanlan bir eitim dokmannda

Snmac: Avrupa dnda meydana gelen olaylar nedeniyle, mlteci tanmndaki

21

artlara haiz olduunu iddia ederek, Trkiyede bavuruda bulunan kiiye denir.
69

eklinde, Trkiyedeki uygulamay ok iyi zetleyen bir tanm yer almaktadr.

Mlteci ve snmaclar konusuna deindikten sonra, her ne kadar uluslararas

g erevesine dhil olmasa da yasa d g konusunda bilinmesi gerektii
deerlendirilen lke inde Yerinden Edilmi Kiiler (Internally Displaced PersonsIDPs) kavramndan da sz etmek gerekmektedir. nsanlar, zorunlu nedenlerle,
sadece lke dna karak mlteci veya snmac olmamakta, baz durumlarda
yaadklar lke ierisinde de yer deitirmek zorunda kalmaktadrlar. Bu durumdaki
insanlar iin kullanlan lke inde Yerinden Edilmi Kiiler tabiri, Silahl
atma, yaygn iddet ve insan haklar ihlalleri veya doal ya da insan kaynakl
afetler sonucunda veya bunlarn etkilerinden kurtulmak iin evlerini veya yaadklar
yerleri terk eden, ancak uluslararas planda tannan bir devlet snrn gemeyen
70

kiiler ve gruplar olarak tanmlanmaktadr.

Yukarda akladmz mlteci ve snmac hareketleri ile lke iinde

yerinden edilmeler, gn nedenleri asndan deerlendirdiimizde genellikle
siyasi g olarak nitelendirilebilecek zorunlu nedenlere dayanmaktadr. Yasa d
g ise ekonomik g kategorisinde yer almakta ve zorunlu nedenlerden ok daha
iyi bir yaam arzusuna dayal gnll nedenlerle ortaya kmaktadr. Ancak, unu da
unutmamak gerekir ki mlteci veya snmaclarn yasa d g hareketi iinde yer
almalar her zaman mmkn olabilecei gibi mlteci veya snmac olmad hlde
71

snma bavurusunda bulunanlar da olabilmektedir.

Bu kapsamda, Ekonomik

Gmen: Yaam kalitelerini artrmak iin yaadklar lkeyi terk ederek baka bir
lkeye yerleen kiilerdir. Bu kavram; gmen iileri ve lkesi dnda mevsimlik
olarak alan iileri tanmlamann yannda, bir lkeye yasal izinleri olmadan
girenleri ve/veya mlteci olma artlarn tamad hlde snma prosedrlerini
kullanarak bir lkeye girmeye alan kiilerle, zulmden kaan mlteciler arasndaki
72

fark belirtmekte de kullanlmaktadr.

69

Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstits, Uluslararas G ve Gmen Kaakl Ders
Notlar, http://www.kho.kkk.tsk/enstitu/kurslar/savbilserprog (13.06.2004), s. 3.
70
IOM, a.g.e., ss. 32-33.
71
nal ve dierleri, ss. 13-14.
72
IOM, a.g.e., s. 21.

Buraya kadar Yasa D G kavramna bir giri tekil etmek amacyla, g

eitleri zerine baz aklamalarda bulunduk. Bu noktadan sonra ise yasa d g
dier insan hareketlerinden ayran zellikleri ve yasa d g ile ilikili ya da bu
konu ile kartrlan baz nfus hareketlerini aklamaya alacaz.

C-Terminoloji Sorunu
G kavramnda olduu gibi yasa d g kavramn tanmlamakta da bir
takm zorluklar mevcuttur. Bu zorluklar da yine, konuyla ilgilenen kii ve taraflarn
73

bak alarndan kaynaklanmaktadr.

Ancak, tanmdan nce, literatrde yasa d

g olgusunu adlandrmakta kullanlan terminoloji farkllklarna deinmekte fayda

grlmektedir.
Yasa d g, henz yeni saylabilecek bir olgu olduu iin bu olguyu
adlandrrken farkl terimler kullanlmaktadr. Bu kapsamda, uluslararas literatrde
karlalan terimler; dzensiz (irregular) g, yasa d (illegal) g, belgesiz /
kayt d (undocumented) g, yetkisiz / (resm olarak) tannmam (unauthorized)
g ve gizli (clandestine) g ifadeleridir. Bu terimlerin hepsi ayn olguyu
74

tanmlamak iin kullanlsalar da aralarnda bir takm farklar vardr.

Bu nedenle,

hangi terimin seilecei, yazarlarn bak alarna gre deimektedir.

Bu balamda Koser; yasa d (illegal) g teriminin kullanlmasnn
nedenden dolay saknca yarattn ifade etmektedir. Bunlardan ilki, yasa d
teriminin su kavramn artrmasdr. Koser, bu insanlarn sulu olmadn; bu
kapsamda, BM zel Raportrnn hazrlad Vatanda Olmayanlarn Haklar
konulu sonu raporunda, Gmenler lkede yasa d bulunsalar ya da (snma)
bavurular otoritelerce uygun bulunmasa bile bu kiilere sulu muamelesi
yaplmamaldr tavsiyesinin yer aldn belirtmektedir. kinci saknca, insanlar
yasa d olarak nitelemenin onlarn insan haklarn inkr anlamna gelebileceidir.
Byle bir yaklam, statleri ne olursa olsun gmenlerin de baz temel haklara sahip

73

Kess Groenendijk, Introduction, Irregular Migration and Human Rights: Theoretical,

European and International Perspectives, der. Barbara Bogusz ve dierleri, Martinus Nijhoff
Publishers, Boston-USA, 2004, s. xviii.
74
Anlam farklar iin bkz. Redhouse Szl, ss. 523, 483, 1083, 1066 ve 172.

insanlar olduklarnn kolayca gz ard edilmesine sebep olabilecektir. ncs de

BMMYKye zg bir endie olarak, bir lkeye normal prosedrleri kullanarak
giremeyen snmaclarn, yasa d olarak damgalanmalarnn, bu kiilerin
75

yapacaklar snma bavurularn tehlikeye atabilecei endiesidir.

76

endieye ilikin, Snraan rgtl Sulara Kar BM Szlemesine

Birinci

ekli, Kara,

Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokoln 5. maddesinde

gmenlerin, gmen kaakl kapsamna giren eylemlerin konusu olmaktan
dolay cezai kovuturmaya tbi tutulamayacaklar belirtilmektedir. Bununla birlikte,
gmenlerin sulu olup olmad konusu tartlmaya devam etmektedir. Baz
yazarlar, yasa d g maduru olmayan su (victimless crime) olarak
77

tanmlarken; zellikle youn olarak yasa d g alan lkelerin yetkilileri, yasa d

ge bu ekilde mazeret retilmesine kar kmakta ve snrlarn yasa d yollardan
geilmesinin hukuka aykr olduunu, yasa d gmenlerin kaak alarak ve kamu

75

Khalid Koser, Irregular Migration, State Security and Human Security, (A paper prepared for the
Policy Analysis and Research Programme of the Global Commission on International MigrationGCIM), September 2005, http://test.gcim.org/attachements/TP5.pdf (01.07.2007), s. 5.
76
Snraan rgtl Sulara Kar BM Szlemesi-SASMUS ve bu szlemeye ekli 2 adet
protokol, nsan Ticaretinin, zellikle Kadn ve ocuk Ticaretinin nlenmesine,
Durdurulmasna ve Cezalandrlmasna likin Protokol (Bundan sonra SASMUS 1. Protokol
olarak anlacaktr) ve Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokol
(Bundan sonra SASMUS 2. Protokol olarak anlacaktr) 12-13 Aralk 2000 tarihinde talyann
Palermo kentinde dzenlenen bir konferansla BM yesi lkelerin imzasna alm ve 136 lke ile
birlikte, 13 Aralk 2000 tarihinde lkemiz tarafndan da imzalanmtr. Bkz. Mehmet Terziolu, EGM
Yabanclar Hudut ltica Daire Bakan, Yasa d G, nsan Ticareti ve ltica Konularnda
lkemizin Durumu ve Yaplan almalar,
http://www.caginpolisi.com.tr/12/15-16-17-1819.htm (26.11.2005). Anlan szleme, 30 Ocak 2003 tarihinde TBMMde kabul edilmi ve 04 ubat
2003 tarih ve 25014 sayl Resm Gazetede yaymlanan 4800 sayl Snraan rgtl Sulara
Kar Birlemi Milletler Szlemesinin Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun, 4803
sayl Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek Kara, Deniz ve Hava
Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokoln Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair
Kanun ve 4804 sayl Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesine Ek
nsan Ticaretinin, zellikle Kadn ve ocuk Ticaretinin nlenmesine, Durdurulmasna ve
Cezalandrlmasna likin Protokoln Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun ile i
hukukumuza dhil edilmitir. Bkz. http://rega.basbakanlk.gov.tr/Eskiler/2003/02/20030204.htm,
(25.11.2005). Szleme ve ek protokoller EK-4tedir.
77
Peter H. Schuck, Law and the Study of Migration, der. Caroline B. Brettel and James F.
Hollifield, Migration Theory: Talking across Disciplines, Rouledge, New York, USA, 2000, s. 197.

kaynaklarn kullanarak zellikle kendi lke vatandalarn madur ettiklerini

78

vurgulamaktadrlar.

Birinci ve ikinci sakncalar kapsamnda Hofbauer; Nobel Bar dl sahibi

Elie Wieselin Bir insan yasa d olamaz sznden hareketle, insanlarn uzun,
ksa, zengin veya fakir olabileceklerini fakat yasa d olamayacaklarn
vurgulamakta ve yasa d gmen teriminin kullanlmasnn, insanlarn bilin
altnda sululuk kavramn artrdn, bu durumun zellikle yerel halkn
79

gmenlere kaygyla yaklamalarna sebep olacan belirtmektedir.

nc

saknca konusunda ise BMMYK; mltecilerin de ekonomik gmenler veya dier

gmen kategorilerini iinde barndran geni ve kark g aklar ierisinde
hareket ettikleri gereinden yola karak, bu g hareketleri ierisindeki
80

mltecilerin korunmasna zel nem vermektedir.

Bu balamda ska kullanlan, belgesiz, kayt d (undocumented) g ve

yetkisiz / (resm olarak) tannmam (unauthorized) g terimleri konusunda ise
Koser; birinci terimin mulak olduunu, bazen kayt edilmemi tm gmenler iin
kullanlrken, bazen de pasaport, vize vb. belgelere sahip olmayan gmenler iin
kullanldn, ikinci terimle ilgili olarak da sz konusu gmenlerin hepsinin
tannmam olmas gerekmediini, son terimin, bu gmenler ierisinde yer alan
snmaclar ve mltecileri ifade etmek iin daha uygun bir terim olabileceini
belirtmektedir. Dzensiz g terimi ile ilgili de baz kavramsal problemler
bulunduunu kabul eden Koser; yine de bu terimin, dier terimlere gre daha ok
tercih edilebilir bir nitelie sahip olduunu ve g konusunda uzmanl olan;
Avrupa Konseyi (Council of Europe-CE), Uluslararas alma rgt (International
Labour Organization-ILO), IOM, Avrupa Gvenlik ve Birlii Tekilat-AGT

78

Amerikan G Reformu Federasyonu (Federation for American Immigration Reform-FAIR)

tarafndan bu erevede yaplan deerlendirmeler iin bkz. http://www.fairus.org/html/04113604.htm,
(07.10.2003).
79
Sophie Hofbauer (Koor.), Illegal Immigration in Austria, A survey of recent Austrian migration
research, Austrian contribution to the European Research Study Project II: Illegally Resident Third
Country Nationals in the EU Member States: State Approaches Towards Them and Their Profile and
Social
Situation,
Vienna,
Austria,
2005,
http://www.emn.at/modules/typetool/pnincludes/uploads/FINAL_VERSION_ENG.pdf, (11.05. 2007),
s. 16.
80
Der. Jos Riera ve Marilyn Achiron, Koruma Gndemi, 3. Bask, BMMYK Uluslararas Koruma
Blm Yayn, Ekim 2003, ss. 48-53.

(Organization for Security and Cooperation in Europe-OSCE) ve BMMYK gibi

birok kuruluun da bu terimi kullandn belirtmektedir. Koser; yasa d g
terimini kullanmakta srar eden belki de tek belirgin uluslararas aktrn ise Avrupa
81

Birlii-AB (European Union-EU) olduunu vurgulamaktadr.

Dnyada yasa d

g teriminin kullanmna snrlama getirilmesi ynnde bir eilim bulunduu dile

82

getirilmekle beraber; bu konuda Guild de dzensiz g teriminin yasa d g

terimine gre daha az hissi (duygusal) bir terim olmasna ramen, AB Kurulular
83

tarafndan srekli olarak yasa d g ifadesinin kullanldn belirtmektedir.

Gizli (clandestine) g terimine ilikin olarak ise, IOM tarafndan yaplan

84

tanmn

baz eksikliklerine ramen (izinsiz alma vb.), genel anlamda yasa d

g kavramn akladn syleyebiliriz. Ancak bu terimin, kelime anlam

itibaryla, bir lkeye yasal yollardan girip, daha sonra yasa d duruma dme
durumunu yeterince kapsayamad deerlendirilmektedir.
lkemizdeyse

akademik

evrelerce

genelde

dzensiz

tabiri

kullanlmakta ve bu kavram ile yasal olmayan yollarla g eden snmaclar, insan

ticareti madurlar gibi gmenleri de kapsayan daha geni bir kitlenin kastedildii
gzlenmektedir. Buna karn, resm dokmanlarda yasa d g terimi
kullanlmaktadr. almamzda, sz konusu olguyu; Trkiyenin ABye katlm
perspektifi kapsamnda inceleyerek, uluslararas gvenlik erevesinden ele
alacamz iin bundan sonraki blmlerde yasa d g terimini kullanacaz.

D-Yasa D G ve Yasa D Gle likili Dier Kavramlar

Kullanlan terminolojiye ilikin skntlar dile getirdikten sonra, yasa d
gn tanm konusuna gelirsek; IOM tarafndan da belirtildii gibi bu kapsamda, net
olarak yaplm ve evrensel olarak kabul edilmi bir tanm olmadn belirtmek

81

Koser, a.g.m, s. 5.
IOM, a.g.e., s. 35.
83
Elspeth Guild, Who is an irregular migrant?, Irregular Migration and Human Rights:
Theoretical, European and International Perspectives, der. Barbara Bogusz ve dierleri, Martinus
Nijhoff Publishers, Boston-USA, 2004, s. 3.
84
Gizli g: Gle ilgili kurallara aykr olarak gizlice g etmektir. Bir yabancnn herhangi bir
lkeye, sz konusu lkenin girile ilgili dzenlemeleri hilafna girmesi veya yasal olarak girmi olsa
bile lkenin gle ilgili mevzuatna aykr olarak kal sresini amas durumlarnda meydana gelir.
IOM, a.g.e., s. 21.
82

gerekmektedir. IOMa gre, Yasa d (Dzensiz) G: Kaynak, transit ve hedef

lkelerin ge ilikin dzenleyici normlarnn dnda kalan insan hareketleridir.
Hedef lkeler asndan bakldnda, sz konusu lkenin giri, oturma veya alma
konusundaki ie g mevzuat erevesinde gerekli olan belge veya izinlerine sahip
olmayan gmenlerin, yasa d olarak girileri, ikmetleri veya almalardr.
Kaynak lkeler asndan bakldnda ise dzensizlik, kiilerin geerli bir pasaport
veya seyahat belgesi veya lkeden k iin gerekli idari gerekleri yerine getirmeden
bir uluslararas snr gemeleri gibi durumlarda sz konusu olmaktadr.

85

EKL 73: Yasa D Gn Temel Biimleri.

YASADII G

YASADII GR
Bir lkeye,
snrlarn
gizlice geerek
girme
Bir lkeye,
sahte belgeler
kullanarak
girme

YASADII KAMET

YASADII ALIMA

Bir lkeye, gizlice

girerek kalma

Bir lkeye, gizlice

girerek alma

Vize sresi
dolduktan sonra
kalmaya devam
etme

alma vizesiyle
giri yaplmad
halde alma

Geerli ikamet izni

olmadan kalma
kamet izninin
sresi dolduktan
sonra kalmaya
devam etme

Geerli alma izni

olmadan alma
alma izninin
sresi dolduktan
sonra alma

Bu konuda, birok yazar da net bir tanm vermekten ziyade, insanlarn yasa
d duruma dtkleri temel durumlar aklama yoluna gitmektedir. Bu noktada
nemle vurgulanmas gereken husus, gmenlerin yasa d duruma dmelerinin,

85

A.g.e., ss.34-35.

86

g srecinin herhangi bir aamasnda ortaya kabildiidir.

Yasa d gn,

birbirinden olduka farkl birok konuyu kapsayan bir konsept olduunu belirten
Guilde gre, bunlardan ilk akla gelenler; bir lkeye snrlarndan gizlice geerek
ulaan, giri ve oturma izinlerinin srelerinin dolmasndan sonra kalmaya devam
eden, izin verilmedii hlde alan ya da kendine tannan gmen statsne
87

uymayan ileri yapan yabanclardr.

Bu konuda Heckmann; artlara gre deien birok alt biimi ve varyasyonu

bulunmasna ramen, yasa d gn temel biimi olduunu belirtmektedir.
Bunlarn ilki, bir lke snrnn yasa d ve gizli olarak geilmesidir. kincisi,
grnte yasal olan ancak; tahrif edilmi belgeleri kullanmak, yasal fakat farkl bir
kimse adna dzenlenmi belgeleri kullanmak veya yasal belgeleri yasa d
amalarla kullanmak suretiyle bir lkeye giri yaplmasdr. nc olarak da bir
88

lkede yasal statnn sona ermesinden sonra kalmaya devam etmektir.

nsanlarn yasa d (dzensiz) konuma dmelerinin eitli yollar olduuna

vurgu yapan Kosere gre de yasa d g; bir lkeye kurallara uygun biimde
girmemi olanlar (rnein, gizli olarak ya da hileli evraklarla girmi kiileri), bir
lkede kendilerine verilen izne aykr biimde bulunanlar (rnein, vizelerinin veya
alma izinlerinin sresi dolmasna ramen kalmaya devam edenler, dzmece evlilik
veya evlat edinme yoluyla kalanlar, sahte renci veya alma belgeleri
kullananlar), insan tacirleri veya gmen kaaklar tarafndan sokulmu kiileri
89

ve snma sistemini kasten suistimal edenleri kapsamaktadr.

Konuyu Trkiye

zelinde ele alan Greshe gre ise yasa d (dzensiz) g; snma talebi
reddedilenleri, mlteci stats tannmayan kiileri, yasa d yollardan girenleri,
transit gmenleri, insan kaaklarn ve tacirlerini, dzensiz emek gmenlerini
90

veya vize srelerini aan turistleri kapsamaktadr.

86

Bimal Gosh, Huddled Masses and Uncertain Shores: Insights into Irregular Migration, IOM,
Martinus Nijhoff Publishers, the Hauge, the Netherlands, ss. 1-5.
87
Guild, a.g.m., s. 3.
88
Friedrich Heckman, Illegal Migration: What can we know and what can we explain? The Case of
Germany?, International Migration Rewiev, Vol. 38, No. 3, Fall 2004, ss. 1105-1106.
89
Koser, a.g.m., s. 6.
90
Geoffrey Gresh, Acquiescing to the Acquis: Combating Irregular Migration in Turkey,
26.01.2005, http://www.ces.boun.edu.tr/2/3/GreshfinalIrregularmigrationpaper.pdf, (29. 06. 2007), s.
4.

Bu durumlar daha yakndan incelersek, bir devletin snrlarnn yasa d

yollardan geilmesi iki ekilde gereklemektedir. Bunlardan birincisi, snrlardan
gizlice girilmesi yani gmrk kaplarn kullanmadan ve genellikle snrlarn kontrol
g olan noktalarndan geerek girmektir. kincisi ise sahte kimlik ve seyahat
belgelerini kullanmak suretiyle, grnte yasal yollardan girilmesidir.
SASMUS 2. Protokolnn 3 (b) maddesine gre, Yasa d giri, giri
yaplan devletin yasal giri iin gerekli artlarna uymakszn, snr gemek anlamna
gelmektedir. Sz konusu protokoln 3 (c) maddesinde, Sahte seyahat veya kimlik
belgesi ise bu belgeleri bir devlet adna yapmaya kanunen yetkili bir kii veya kurum
dnda, herhangi bir kii tarafndan, herhangi bir ekilde, maddi olarak sahte bir
biimde yaplm veya deitirilmi ya da usulne uyulmadan karlm veya
aldatma, yolsuzluk veya bask yoluyla veya yasa d baka bir biimde elde edilmi
ya da gerek hamili dnda bir kii tarafndan kullanlan, herhangi bir seyahat veya
91

kimlik belgesi anlamna gelir. eklinde belirtilmitir.

Yasa d ikmet; bir lkeye yasa d giri yaptktan sonra, yasa d biimde
kalmaya devam etme, lkeye yasal yollardan girilse bile girite tannan vize sresi
dolduktan

91

sonra

kalmaya

devam

etme,

girilen

lkenin

ikmete

ilikin

Bkz. EK-4. lkemize yasal olarak giri yapmann koullar 5682 sayl Pasaport Kanununda
belirlenmitir. Madde 1 Trk vatandalar ve yabanclar ileri Bakanlnn teklifi zerine Bakanlar
Kurulunca tayin olunan yolcu giri - k kaplarndan Trkiye'ye girip kabilirler.
Madde 2 Trk vatandalar ile yabanclar Trkiye'ye girebilmek ve Trkiye'den kabilmek iin
yolcu giri - k kaplarndaki polis makamlarna usulne uygun ve muteber pasaport veya pasaport
yerine geerli bir vesika ibraz etmeye mecburdurlar.
Madde 5 Bu kanunda derpi edilen istisnalar dnda yabanclarn Trkiye snrlarndan ieriye
girebilmek iin yetkili Trk makamlarndan vize almalar mecburidir. Vizesiz olarak Trkiye
snrlarna gelenlerin memlekete kabul ilgili emniyet makamlarnn msaadesine baldr
Madde 8 Trkiye'ye girmeleri memnu (yasak) kimseler
1. Serseriler ve dilenciler;
2. Delilikle veya bulak hastalkla mall olanlar (Bu gibilerden umumi shhati ve asayii tehlikeye
sokmyacak hlde olup kendi vastalariyle veya kanuni veli veya vasilerinin maddi himayeleri altnda
olarak tedavi veya hava deitirme iin gelenler bu hkmden istisna edilebilirler);
3. Trkiye Cumhuriyetinin taraf bulunduu, mcrimlerin iadesine mteallik anlama veya
andlamalarla iadeye esas olarak kabul edilen sulardan birinden sank veya hkml bulunanlar;
4. Trkiye'den snr d edilmi olupta avdetine msaade edilmemi bulunanlar;
5. Trkiye Cumhuriyetinin emniyetini ve umumi nizamn bozmak niyetiyle veya bozmak istiyenlere
ve bozanlara itirak veya yardm etmek maksadiyle geldikleri sezilenler;
6. Fahieler ve kadnlar fuhua sevkederek geinmeyi meslek edinenlerle beyaz kadn ticareti
yapanlar ve her nevi kaaklar;
7. Trkiye'de kalacaklarn beyan ettikleri mddete yaamalarna ve tekrar gitmelerine yetiecek
paralar bulunmayp Trkiye'de kendilerini himaye edecek kimseleri bulunduunu veya Trkiye'de
yabanclara kanunla menedilmemi ilerden birini tutacaklarn ispat edemiyenler.

dzenlemelerine aykr olarak ikmet izni olmadan veya sahte ikmet belgesiyle
kalma veya ikmet izninde tannan sre dolduktan sonra kalmaya devam etme
durumlarn kapsamaktadr.
Bilindii gibi Vize (visa); bir Devletin konsolosluk grevlisi tarafndan
pasaport veya dier trden seyahat belgeleri incelenerek, belge hamilinin, sz konusu
Devlete girmesine izin verildiini gsteren bir onaydr. Vize, bir Devlete giriin
92

ltlerini ortaya koyar

Bu ltler, vizenin geerlilii ya da verili amac

(seyahat, eitim, alma vb.) gibi hususlardr. Bu nedenle eitli vize trleri vardr
ve bunlar lkelerin uygulamalarna gre deimektedir. Baz lkeler, belirli lke
vatandalarna ya da belirli tiplerde pasaport tayanlara vize muafiyeti veya eitli
kolaylklar salayabilmektedirler. Bu erevede, bir lkeye yasal yollardan giri
yapan yabanc uyruklularn, yasa d konuma dmesine neden olan durumlarn
banda vize ihlalleri gelmektedir. Vize ihlali ise alnan vizelerde belirtilen sreyi
ama veya vizeyi verili amac dnda kullanmak suretiyle olumaktadr (renci
vizesiyle almak veya turist vizesiyle renim grmek gibi).

93

Vize sresinin almasnn yannda, yasa d ikmet kapsamnda

deerlendirilen dier bir konu da giri yaplan lkenin ikmete ilikin prosedrlerine
aykr ekilde hareket edilmesidir. Zira birok lkede belli bir sreden fazla kalacak
kiilerin, yasal olarak ikmet edebilmeleri iin oturma izni almalar gerekmektedir.
Oturma izni (residence permit) de ksaca; bir yabancya herhangi bir Devlette
94

oturma hakk tanndn gsteren belgeye denilmektedir.

Oturma izinlerinin

sreleri, sz konusu Devlete girite alnan vizede belirtilen artlara ve lkelerin ilgili
mevzuatna gre deimektedir. Bir yabancnn usulne uygun olarak oturma izni
almamas veya oturma izninin sresi dolduktan sonra kalmaya devam etmesi yasa
d ikmet kapsamna girmektedir.
Bu erevede, lkemizdeki geerli mevzuat hkmlerine gre; Trkiyede bir
aydan fazla kalacak olan yabanclarn, bu sre dolmadan nce ikmet tezkeresi
almak iin gerekli bavuruyu yapmalar gerekmektedir. Ayn ekilde, lkemize

92

IOM, a.g.e, s. 69.

T.C. Dileri Bakanl,
http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/Konsolosluk/VizeUygulamalari/SikcaSorulanSorular/ (3.11.2007).
94
IOM, a.g.e, s. 56.
93

almak maksadyla gelen yabanclarn da almaya balamadan nce ve geldikleri

95

tarihten itibaren bir ay zarfnda ikmet tezkeresi almalar gerekmektedir.

Yasa d

ikmet kapsamna dhil edebileceimiz son durum ise, Trkiye'ye iltica eden veya
baka bir lkeye iltica etmek zere Trkiyeden ikmet izni talep eden mnferit
yabanclarla ilgilidir. Bu kiiler ierisinde, talepleri nihai olarak reddedilenlerin
durumlar, yabanclarla ilgili genel hkmler erevesinde deerlendirilmektedir.
Yabanclarla ilgili genel hkmler erevesinde de ikmet izni verilmesi uygun
grlmeyenler, belirli bir sre iinde Trkiye'yi terk etmeye davet edilmekte ve bu
96

sre sonunda terk etmedikleri takdirde re'sen Trkiyeden kartlmaktadrlar.

Yabanc bir lkede bulunan bir ahsn, yasa d konuma dmesine sebebiyet
veren nc ve son durum yasa d almadr. IOMun tanmna gre; Kayt d
(Undocumented) ii: Bir lkeye girmesine, kalmasna veya almasna izin
97

verilmeyen iilerdir.

alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (SGB) tarafndan

Yabanc kaak ii; bulunduu lkeye vatandalk tabiiyeti ile bal olmadan,
mevcut yasal dzenlemelere uygun oturma, alma izni veya konaklama izni
bulunmayan birey olarak tanmlanmaktadr. Bu tanma gre lkemizdeki yabanc
kaak iiler; girii yasal, almalar yasal olmayanlar, tamamen yasa d yollardan
lkeye girenler ve alanlar, yasal yollardan giri yaparak, vatandalk iin bavurup
ikmet tezkeresi ile oturanlar ve almakta olanlar, yasal olarak giri yapp, baka
lkeye gemek iin aba sarf edenler ve bu arada alanlar ile mlteci olarak
98

alanlardan meydana gelmektedir.

95

5683 sayl Yabanclarn Trkiyede kmet ve Seyahatleri Hakknda Kanun, Madde 3. Ancak,
bu hkme ilikin baz istisnalar mevcuttur. rnein, turist damgal vizeyle gelenlerin vizelerinde
ikmet bakmndan bir erh mevcut deilse drt ay sreyle ikmet tezkeresi alma mkellefiyetleri
yoktur (Madde-5). kmet tezkerelerinin sresi ise en fazla iki yldr (Madde-9) ve bu sre dolduktan
sonra yenilenebilir (Madde-10).
96
Trkiye'ye ltica Eden veya Baka Bir lkeye ltica Etmek zere Trkiye'den kmet zni
Talep Eden Mnferit Yabanclar ile Topluca Snma Amacyla Snrlarmza Gelen
Yabanclara ve Olabilecek Nfus Hareketlerine Uygulanacak Usul ve Esaslar Hakknda
Ynetmelik, Madde 6. Bunun yannda; Ynetmeliin 28. maddesinde; Baka bir lkeye iltica etmek
zere Trkiye'den ikmet izni talep eden mnferit yabanclara verilen ikmet izni, yabancnn makul
bir sre iinde nc lkelere gidememesi hlinde uzatlmayabilir. Bu durumdaki yabanc lkeyi
terke davet edilir. hkm yer almaktadr.
97
IOM, a.g.e, s. 67.
98
T.C. SGB, Kayt D stihdam ve Yabanc Kaak i stihdam, Genel Yayn No: 116,
Ankara, Austos 2004, s. 34.

Bu tanmlardan anlald zere; bir lkeye yasa d giri yaparak kaak

olarak alan, yasal yollardan giren fakat alma vizesine sahip olmad hlde
alan, alma vizesine sahip olsa dahi, usulne uygun olarak alma izni
99

(working permit)

almayan, alma izinlerinde belirtilen iler dnda bir ite

alan ya da alma izinlerinin sresi dolduktan sonra almaya devam eden

yabanclarn durumlar yasa d alma kapsamnda deerlendirilmektedir.
Yabanclara alma izni verilmesi konusundaki dzenlemeler de lkeden
lkeye deiiklik gstermektedir. Bu kapsamda lkemizin temel uygulamalarn
belirleyen, 4817 Sayl Yabanclarn alma zinleri Hakknda Kanuna gre;
Trkiye dnda ikmet eden yabanclar, alma izni bavurularn bulunduklar
lkelerdeki T.C. temsilciliklerine yaparlar. Bu bavurular, SGB tarafndan
deerlendirilerek, durumu uygun grlen yabanclara alma izni verilir. Ancak bu
izin, gerekli alma vizesi ve ikmet izninin alnmas hlinde geerlidir. alma
izin belgesini alan yabanclarn, bu belgeyi aldklar tarihten itibaren en ge doksan
gn iinde giri vizesi talebinde bulunmalar ve lkeye giri yaptklar tarihten
itibaren de en ge otuz gn iinde ileri Bakanlna ikmet tezkeresi almak iin
bavurmalar zorunludur. Trkiyede geerli ikmet izni olan yabanclar veya
100

bunlarn iverenleri ise bavurularn dorudan SGBye yapabilmektedirler.

Yukarda belirtildii gibi baz yazarlar insan kaaklar ve tacirleri ile

insan ticareti madurlarn da yasa d gmen kapsam ierisinde ele
almaktadrlar. Bahsi geen bu kiilerin g hareketleri, zaman zaman yasa d g
kapsamnda belirtilen durumlarla kesiebilmektedir. Fakat bunun her zaman geerli
olmad da bir gerektir. rnein, insan kaakl veya insan ticareti yapan
kiilerin nemli bir ksm hedef veya transit lke vatandalardr. Dolaysyla, bu
kiilerin ne yasal ne de yasa d ekilde g etmeleri sz konusu deildir. Bunun
yannda, insan ticareti madurlarnn nemli bir ksm da hedef lkelere yasal
yollardan giri yapmaktadrlar. Bu nedenlerle, sz konusu kavramlar ierikleri
asndan farkl ekilde tanmlanmaktadrlar.

99

alma izni (working permit): Gmen iilere, ev sahibi lkede almak iin gerekli izin ve
yetkiyi veren yasal belgedir. IOM, a.g.e, s. 71.
100
Bkz. Madde 12. Yabanclarn, Trkiyede almalar izinleri kapsamndaki dier dzenlemeler
(izin sreleri vb), anlan Kanun ve ilgili ynetmeliklerinde ayrntl ekilde belirtilmektedir.

Konuya aklk kazandrmak iin, gmen (insan) kaakl (human

smuggling) ve insan ticareti (human trafficking) kavramlarn aklamak faydal
olacaktr. Son yllarda konunun organize ve uluslararas su boyutu kazanmas
nedeniyle bu kavramlar uluslararas hukukta tanmlanm ve i hukukumuza dhil
edilmitir.
SASMUS 2. Protokole gre Gmen kaakl, dorudan veya dolayl
olarak, mali veya dier bir maddi kar elde etmek iin bir kiinin vatandaln
tamad veya daimi ikmet sahibi olmad bir Taraf Devlete yasa d giriinin
101

temini anlamna gelmektedir.

SASMUS 1. Protokole gre nsan ticareti; kuvvet kullanarak veya kuvvet

kullanma tehdidi ile veya dier bir biimde zorlama, karma, hile, aldatma, nfuzu
ktye kullanma, kiinin aresizliinden yararlanma veya bakas zerinde denetim
yetkisi olan kiilerin rzasn kazanmak iin o kiiye veya bakalarna kazan veya
kar salama yoluyla kiilerin istismar amal temini, bir yerden bir yere tanmas,
devredilmesi, barndrlmas veya teslim alnmas anlamna gelir. stismar terimi
asgari olarak, bakalarnn fuhunun istismar edilmesini veya cinsel istismarn baka
biimlerini, zorla altrmay veya hizmet ettirmeyi, esareti veya esaret benzeri
uygulamalar, kulluu veya organlarn alnmasn iermektedir.
Protokolde, insan ticaretinin yukarda saylan yntemlerden herhangi biri ile
yaplm olmas hlinde madurun bu istismara raz olup olmamasnn durumu
deitirmeyecei, yukarda saylan yntemlerden birini iermese bile ocuun
istismar amal temini, bir yerden bir yere tanmas, devredilmesi, barndrlmas

101

SASMUS, 2. Protokol, Madde 3. ; 1 Haziran 2005 tarihinden itibaren yrrle giren 5237 sayl
Yeni Trk Ceza Kanunu (TCK)nda, Gmen Kaakl suu u ekilde tanmlanmtr:
Madde-79: (1) Dorudan doruya veya dolayl olarak maddi menfaat elde etmek maksadyla, yasal
olmayan yollardan;
a) Bir yabancy lkeye sokan veya lkede kalmasna imkn salayan,
b) Trk vatanda veya yabancnn yurt dna kmasna imkn salayan,
kii, yldan sekiz yla kadar hapis ve on bin gne kadar adli para cezas ile cezalandrlr.
(2) Bu suun bir rgtn faaliyeti erevesinde ilenmesi hlinde, verilecek cezalar yar orannda
artrlr.
(3) Bu suun bir tzel kiinin faaliyeti erevesinde ilenmesi hlinde, tzel kii hakknda bunlara
zg gvenlik tedbirlerine hkmolunur. ; 26.9.2004 tarihinde kabul edilen ve 12 Ekim 2004 tarih ve
25611
sayl
Resm
Gazetede
yaymlanan
kanunun
gncel
hli
iin
bkz.
http://www.mevzuat.basbakanlik.gov.tr, (11.12.2005).

veya teslim alnmasnn insan ticareti olarak kabul edilecei ve on sekiz yann
102

altndaki herkesin ocuk kabul edilecei belirtilmektedir.

Tanmlardan da anlalaca zere yasa d g kavram gnlllk esasna

dayanmaktadr. nsan ticareti ise genellikle zorunlu olarak meydana gelmekte,
madurun rzas olsa bile istismar n plana kmaktadr. Burada vurgulanmas
gereken en nemli farkllk; gmen kaakl (dolaysyla yasa d ge ilikin
dier fiiller) kamu dzeni ve devlete kar ilenen bir su olmasna karn, insan
103

ticareti kiilere kar ilenen ve insan haklarn ilgilendiren bir sutur.

nsan ticareti ve insan kaakl kavramlar arasndaki farkllklardan bir

dieri de gmen kaakl iin uluslararas snrlarn almas gerekirken, insan
ticareti

hem

uluslararas

boyutta

hem

de

ulusal

snrlar

ierisinde

104

gerekleebilmektedir.

Bu aklamalar nda, insan kaaklar, insan tacirleri ve insan

ticareti madurlarnn durumlar zaman zaman yasa d g kapsamna giriyor
olsa bile bu kiilerin yasa d gmen kategorisine dhil edilmemesinin daha
uygun olaca anlalmaktadr.
Yasa d g sz konusu olduunda, sz edilmesi gereken dier bir olgu da
Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra lkemizde, bavul ticareti ve Nataa
kavramlar ile ok yakndan tannan mekik g (shuttle migration) veya dngsel
102

SASMUS, 1. Protokol, Madde 3. TCKda ise nsan Kaakl suu u ekilde tanmlanmtr:
Madde-80: (1) Zorla altrmak veya hizmet ettirmek, esarete veya benzeri uygulamalara tabi
klmak, vcut organlarnn verilmesini salamak maksadyla tehdit, bask, cebir veya iddet
uygulamak, nfuzu ktye kullanmak, kandrmak veya kiiler zerindeki denetim olanaklarndan veya
aresizliklerinden yararlanarak rzalarn elde etmek suretiyle kiileri tedarik eden, karan, bir yerden
baka bir yere gtren veya sevk eden, barndran kimseye sekiz yldan on iki yla kadar hapis ve on
bin gne kadar adli para cezas verilir.
(2) Birinci fkrada belirtilen amalarla giriilen ve suu oluturan fiiller var olduu takdirde,
madurun rzas geersizdir.
(3) On sekiz yan doldurmam olanlarn birinci fkrada belirtilen maksatlarla tedarik edilmeleri,
karlmalar, bir yerden dier bir yere gtrlmeleri veya sevk edilmeleri veya barndrlmalar
hllerinde sua ait ara fiillerden hibirine bavurulmu olmasa da faile birinci fkrada belirtilen
cezalar verilir.
(4) Bu sulardan dolay tzel kiiler hakknda da gvenlik tedbirine hkmolunur.
103
Maggy Lee, Human Trade and the Criminalization of Irregular Migration, International
Sociology of Law, No. 33, 2005, ss. 6-7. Ayrca bkz. Ahmet Frat, Uluslararas Gmen Kaakl
ve
nsan
Ticareti,
Trkiye
Adalet
Akademisi
Ders
Notlar,
http://www.taa.gov.tr/dersnotlari/GocmenKacakciligiveInsanTicareti.doc, (16.11.2005), s. 1.
104
Gzlgl ve dierleri, Gmen Kaakl ve nsan Ticareti, ileri Bakanl Strateji Merkezi
Aratrmas, http://birimweb.icisleri.gov.tr/strateji/arastirma/gocmen.html, (16.11.2005).

g (circular migration) olgusudur. Bu olgu, gmenlerin, lkemize genellikle yasal

yollardan turistik vize ile gelmeleri ve vize sreleri kapsamnda ylda birden ok
sayda giri yapmalar gz nne alnarak bu ekilde isimlendirilmitir. Genellikle
bavul ticareti yapmak, evlerde hizmeti ve ocuk bakcs olarak almak ve dier
baz alanlarda kaak almann yannda hayat kadnl yapmak amacyla da gelen
105

bu gmenlere szde turist (pseudo tourist) de denilmektedir.

Mekik g olgusuna yakndan baktmzda; yasal g, yasa d g ve insan

ticareti kavramlarnn i ie getiini grmekteyiz. yle ki; bu gmenlerden
bazlar, yasa d duruma dmeden, gmrk mevzuatna uygun

olarak

beraberlerinde getirmelerine veya karmalarna msaade edilen miktarlarda

106

malzemelerin alm satmn (bavul ticareti) yapmaktadrlar.

Mekik gne katlan

gmenlerin nemli bir ksm da evlerde hizmetilik ve ocuk bakcl yapmakta ya

da turizm ve inaat sektrnde almaktadrlar. Bunlarn yannda, fuhu sektrnde
altrlan kiilere de sklkla rastlanmaktadr. Fuhu sektrndekiler genellikle insan
ticareti maduru durumuna dmekte iken dierleri yasa d gmen kategorisine
dhil olmaktadrlar.
Mekik

ge

katlan

gmenler

asndan

lkemiz

hedef

lke

durumundayken; uzun sreli yerleme ve alma maksadyla yaplan yasa d g

hareketleri asndan bakldnda ise son dnemde hedef lke zellii de
gstermekle beraber, arlkl olarak transit lke konumundadr. Bu nedenle
lkemizdeki yasa d g hareketlerini tanmlamak iin transit g kavram da
kullanlabilmektedir. Ancak, transit g kavram, bir lkenin g yolu olarak
107

kullanld hem yasa d hem de yasal gleri kapsamaktadr.

lkemize yasal yollardan gelen baz lke vatandalarnn, lkemizi transit

olarak kullanarak AB lkelerine yasa d yollardan gitmeye almalar, transit ve
yasa d g kavramlar arasndaki fark ortaya koymaktadr. rnein, Tunus
vatandalarna uygulanan 3 aylk vize muafiyeti sonucu 19912001 yllar arasnda

105

Sema Erder, Uluslararas Gte Yeni Eilimler: Trkiye G Alan lke mi?, Mbeccel Kray
in Yazlar, Balam Yaynlar Armaan Dizisi, stanbul, 2000, s. 253.
106
Bavul ticareti kayt d ekonominin bir paras olmakla birlikte, yasal snrlar ierisinde kalnd
mddete kaak alma saylmamaktadr. Bkz. GSB, a.g.e., ss. 17-19, 37.
107
Mutluer, a.g.e., s. 11.

lkemize giri yapan Tunus uyruklu yabanclarn says 277.852 iken k yapanlarn
says 263.034tr. Aradaki 14.818 kiilik fark lkemizden k yapmam veya yasa
108

d yollardan k yapm kiilerden kaynaklanmaktadr.

Btn bu aklamalardan sonra yasa d g syle tanmlayabiliriz. Yasa

D G: Birey ya da gruplarn tek balarna ya da belirli bir organizasyon
dhilinde, genel olarak ekonomik nedenlerle ve gnlllk esasna dayanarak,
herhangi bir lkeye; o lkede yaamak veya baka bir lkeye gei yapmak
maksadyla, giri yaplan lkenin yasal giri iin gerekli artlarna uymakszn giri
yapmalar, yasal yollarla girmi olsalar bile lkede geerli olan ikmet ve alma
mevzuatna aykr olarak yaamalardr.
Ayn ekilde g kavramn da tanmlarsak, G: Birey ya da topluluklarn,
eitli nedenlerle, zorunlu ya da gnll olarak, bir yerleim nitesinden baka bir
yerleim nitesine veya bir lkeden baka bir lkeye, geici bir sre iin yahut bir
daha geri dnmemek zere, yasal veya yasa d yollarla gerekletirdikleri
hareketlerdir.

108

nal ve dierleri, ss. 26-27.

KNC BLM
TARHSEL SRETE ULUSLARARASI G HAREKETLER
109

G tarihinin, insanlk tarihi kadar eski olduunu sylemek mmkndr.

nsanlk tarihine balkdnda, insanolunun gnmze kadar kltrel evreden

getii grlmektedir. Bu evreler; eski ta, yontma ta ya da retim ncesi evre
olarak nitelendirilebilecek ve iki milyon yllk bir sreci kapsayan Paleolitik
dnem, yeni ta, cilal ta ya da retim evresi olarak bilinen ve on bin yl kadar
sren Neolitik dnem ve makine, enerji ya da youn retim evresi olarak
110

adlandrlan iki yzyllk Endstri dnemidir.

Neolitik evreye ulalncaya kadar, insanlarn sadece avclk ve toplayclkla

yaamlarn devam ettirdikleri
111

deitirdikleri varsaylmaktadr.

ve avlanmak amacyla

srekli

olarak

yer

Ancak, paleolitik evre boyunca insanlarn yerleik

hayata gememi olmalar nedeniyle bu hareketleri g olarak tanmlayabilmek

olduka zordur. Bu yer deitirmeleri, srekli g veya gebelik olarak
tanmlayabiliriz. nsanlarn yaad bir blgedeki kaynaklarn tkenmesi, iklim
112

koullar ve dier doa olaylar insanlar yer deitirmeye zorlamtr.

Neolitik

dnemde insanlarn, baz hayvanlar evcilletirmeleri ve topra ilemesiyle birlikte

113

balayan tarmsal faaliyetler yerleik hayata geii salamtr.

Neolitik dnemdeki
114

insan hareketlerini modern anlamda g olarak deerlendirebiliriz.

nsan topluluklar gemiten beri, tekiler olarak grdkleri insanlar,

115

eitli yntemlere bavurarak kendi topraklarndan uzak tutmaya almlardr.

Bu abalarla balayan snr kontrolleri, devletlerin ortaya kmasna ve snrlarn

somut bir biime dnmesine sebep olmutur. Egemen devletlerin kurulmasyla
116

birlikte de i g ve lkeler aras g ayrm yapma olana domutur.

109

Teresa Hayter, Open Borders, Pluto Press, London, UK, 2000, s. 1.

Bozkurt Gven, nsan ve Kltr, Remzi Kitabevi, stanbul, 1984, s. 161.
111
A.g.e., s. 161.
112
Yaln, a.g.e., s. 97.
113
Gven, a.g.e., s. 161.
114
Yaln, a.g.e., s.97.
115
Hayter, a.g.e., s. 1.
116
Gkdere, a.g.e., s. 10.
110

Yeryznde hibir ulus, ezelden beri ayn topraklar zerinde yaamakta

olduunu iddia edemez. Bir kabilenin istilas veya smrgeci bir gcn ktalar ele
geirmesi, baz uluslar iine alarak yok etmesine veya yeni bir ulusun douuna
neden olmutur. Moollar, Vandallar, Antik Romallar, Hallar ve saysz dierleri
dnyann eitli blgelerinde kendilerinden nce ve sonra yeni kltrler
117

yaratmlardr.

Tarih iinde kitlesel nfus hareketleri istila, fetih, kolonizasyon ve

118

g biimlerinde ortaya kmtr.

Gnmzde ise birok g hareketi bir ekilde uluslararas emek piyasas ile
119

ilikilendirilmektedir.

Bu adan bakldnda, g tarihi ile ilgili literatrde

120

kitlesel g hareketlerinin genellikle, i gc g asndan ele alndn

grmekteyiz. ncelemekte olduumuz yasa d g konusu da bu kapsama
girdiinden bu bak asnn amacmza hizmet edeceini deerlendirmekteyiz.
Gkdereye gre; lkeler aras ii g, bir lkedeki kiilerin, bir yl aan
sreler iin almak amacyla baka lkelere gitmeleridir. Bununla birlikte
Gkdere, hangi nedenle olursa olsun, faal nfusa dhil olan insanlarn iki lke
arasnda yer deitirmelerinin de sonular asndan i gc hareketi olarak kabul
edilebileceini vurgulamaktadr.
19. yzyl balarna kadar, bu tanm kapsamna girebilecek lkeler aras i
gc glerine rastlanmadn belirten Gkdereye gre, bu durum; ilkalarda
geerli olan klelik dzeninin bu tip glere olanak tanmamas, Ortaada ise bir
yandan kilisenin retisi, te yandan feodalizmin kiisel zgrlkleri snrlayc
yapsnn g yoluyla insanlarn ekonomik durumlarn dzeltme abalarn
121

engellemesinden kaynaklanmtr.

117

Peter Stalker, International Migration, http://pstalker.com/migration/mg_res_3.htm,

(12.01.2006).
118
Gkdere, a.g.e., s. 10.
119
Stalker, (Ad geen internet sitesi (a.g.s.).
120
Yaln, G tarihi ile ilgili almalarn Avustralya ve ABDnin aksine, zellikle Avrupa
lkelerinde yetersiz olduunu, bunun da Avrupann daha uzun bir tarihsel gemie sahip olmasndan
kaynakland belirtilmektedir. Yaln, a.g.e., ss. 97-98. Bu noktada unu belirtmek gerekir ki; aada
incelediimiz g hareketleri kapsamnda, zellikle de g edenlerin says konusunda, farkl
aratrmaclarn farkl deerler verdiklerini grmekteyiz.
121
Gkdere, a.g.e., s. 11.

A-Corafi Keifler Sonrasnda Yaanan Smrgecilik Dnemi Gleri

Prehistorik gleri bir tarafa brakacak olursak, ilk kitlesel g hareketlerinin
Amerika ktasnn kefinden sonra meydana geldiini syleyebiliriz. Yeryzndeki
bu ilk kitlesel glerin ana nedeni keiflere nclk eden lkelerin i ekonomik
skntlarn gidermek maksadyla yeni hammadde kaynaklar yaratmak istemeleri
122

olmutur.

Yeni Dnyann kefiyle balayan smrgecilik faaliyetleri sonraki

yzyllar boyunca da devam etmitir. Etkileri gnmze kadar devam eden bu

faaliyetler Birinci Dnya Savann temel nedenlerinden birini oluturmu
aada

deinildii

gibi

kinci

Dnya

Sava

sonrasnda

123

ve

smrgelerin

bamszlklarn almaya balamasyla birlikte yava yava ortadan kalkmtr.

Uluslararas g hareketleri asndan bakldnda, bu dnemi kendi ierisinde de
endstri ncesi ve sonras dnem olmak zere iki blmde inceleyebiliriz.

1-Endstri ncesi (Merkantilist) Dnem (15-18. Yzyl Aras)

Endstri ncesi veya Merkantilist

124

dnem olarak tabir edilen ve Amerika

ktasnn kefinden, 19. yzyla kadar olan sreci kapsayan bu dnem boyunca
dnyadaki g hareketlerine, ticari (merkantilist) kapitalizm paralelindeki ekonomik
gelime ve smrgecilik sreciyle ortaya kan ve genellikle Avrupa kl g
125

akmlar egemen olmutur.

122

Ancak, nceleri deerli madenlerin ilenmesi ile ticaret

Mutluer, a.g.e., s. 30.

Bu srecin dnya siyasi tarihinde yaratt etkiler iin bkz. Oral Sander, Siyasi Tarih lk
alardan 1918e, 4. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 1995.
124
Merkantilizm: Ekonomik ulusuluk ve devletilik...Merkantilizm, 16., 17. ve 18. yzyllarda
hemen hemen btn Avrupann ekonomik siyasas olmutur. Merkantilist yazarlarn ortak
dnceleri; devletilik, ulusal ekonomiyi koruyuculuk (himayecilik), sanayicilik sorunlarnda
toplanr. Enflasyoncu bir dnceyle, ulusal zenginlii devlet kasasndaki altn ve gm stokunun
oalmasnda bulmular, altn ve gm yurt iinde ymak ve darya karmamak iin giri
kolaylklar ve k zorluklar koymulardr... Zengin madenleri ele geirmek yolundaki smrgecilik
de bu dncenin zorunlu bir sonucu olmutur. Yurt ticaretini ve sanayiini ite ve dta koruyuculuk,
merkantilizmin balca sonucu olmutur... Merkantilizmin temel ilkesi udur: Bir ulusun gc,
zenginliiyle llr. Ulusu glendirmek iin ekonominin devlet eliyle dzenlenmesi ve i sanayinin
da kar korunmas gerekir. Zenginlii salayan tek ey de mmkn olduu kadar deerli maden
stoklarna sahip olmaktr. Merkantilizm de hemen btn ekonomik retiler gibi Rnesans ann en
ileri lkesi olan ngilterede domutur.... Merkantilizm ilk balarda ticaret burjuvazisinin karlaryla
uyum salam ancak byk sanayi kurulular ortaya knca yerini liberalizme brakmtr. Orhan
Hanerliolu, Ekonomi Szl, Gelitirilmi 5. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 1981, ss. 278-279.
125
st
Douglas S. Massey, Patterns and Processes of International Migration in the 21 Century, Paper
prepared for Conference on African Migration in Comparative Perspective, Johannesburg, South
123

merkezlerinin kurulmas amacyla kullanlan yeni topraklar, Avrupadan byk

hacimde bir g gerektirmemitir. Plantasyonlar (byk iftlikler) ve fabrikalar,
maden rezervlerinin azalmasyla ve yerli halkn retiminin yetersizliinin ortaya
126

kmasyla kurulmaya balamtr.

Bu dnem ierisinde g eden kiilerin kabaca drt snfa ayrldklarn

grmekteyiz. Bunlar; nispi olarak daha byk bir kesimi oluturan ve tarm maksatl
g eden yerleimciler, saylar daha kk olan yneticiler ile esnaf ve zanaatkarlar,
bu iki kesimden daha az sayda olmalarna ramen, Avrupann byyen merkantilist
ekonomisi iin gerekli hammaddeleri retecek byk iftlikler (plantasyon)
kurmalar nedeniyle nem tayan giriimciler ile en az sayya sahip grubu oluturan
ve cezai maksatlarla denizar kolonilere srgn edilen mahkumlardr.
Byk iftliklerde retim ile ilgilenen Avrupal gmenlerin says az olsa da
bu sektr Amerika ktasnn demografik tarihini derinden etkilemitir. Endstri
ncesi dnemin teknolojileri dikkate alndnda, bu byk iftlikler byk miktarda
127

ucuz i gc talebini ortaya karmtr.

Bu dnemde gerekli i gcnn byk blmn Afrikadan getirtilen

zenciler oluturmutur. 1619-1776 arasnda 10 milyon dolaynda zencinin
128

Amerikaya girdii tahmin edilmektedir.

Ayrca, bu ktann yerlileri de zorla

altrlmtr. Bu durum, Yeni Dnyann etnik ve rksal yapsn kkten

129

deitirmitir.

Avrupadan Atlantiki aarak Amerika ktasna gelen beyazlarn

says ise 17. ve 18. yzyllarda srasyla 250 bin ve 1,5 milyon dolaylarnda
130

kalmtr.

Bu akm, zenci klelerin yan sra, beyazlarn ounluunun da kiisel

seimlerine dayanmamas nedeniyle, gnlllk esasna dayanan lkeler aras ii

g tanmna uymamaktadr. Bunun altnda yatan en nemli sebep ise bu dnemde
Avrupada hakim olan ve balangc Amerikann kefedilme tarihlerine rastlayan
merkantilizm anlaydr. Merkantilizm dneminde nfus art, servetin balca

Africa, 4-7 June 2003, http://pum.princeton.edu/pumconference/papers/1-Massey.pdf, (16.04.2007),

s.
1.
126
Gkdere, a.g.e., s. 12.
127
Massey, a.g.m., s. 1. Gkdere, Avrupadan gelen beyazlarn ounluunun siyasi ya da adi sulular
olduunu belirtmektedir. Bkz. Gkdere, a.g.e., s. 12.
128
Gkdere, a.g.e., s. 12.
129
Massey, a.g.m., s. 1.
130
Gkdere, a.g.e., s. 12.

kaynaklarndan biri saylmakta ve fazla nfusun dk cretlere yol aarak ihracat

hacmini ykselteceine inanlmaktayd. Bu dnemde da g genellikle yasaklanm
ve nitelikli yabanc i gc getirecek gler zendirilerek, yerli endstri korunmaya
ve

gelitirilmeye

allmtr.

Yukardaki

tanmda

belirtilen

gnll

hareketlerinin ortaya kmas iin 19. yzyl balarn ve liberal dnceyi yaratan
131

deimeleri beklemek gerekecektir.

Ancak, konuya sadece uluslararas i gc

hareketi olarak bakldnda, uluslararas emek gnn kle ticareti ile birlikte
132

baladn syleyebilmek mmkndr.

Bu nedenle, kle ticaretine ve daha sonra

onun yerini alan szlemeli iilik sistemine deinmekte fayda vardr.

1.1. Kle Ticareti

Tarihsel sre ierisinde bakldnda, smrge dnemine kadar olan g
hareketlerini smrgecilik ile balayan g hareketlerinden ayran en nemli
zelliin

Batnn
133

syleyebiliriz.

gc

ihtiyacn

karlama

amac

gtmesi

olduunu

15. yzylda smrgeciliin balamas ile birlikte Batnn temel

gereksinmesi olan insan gc, kle ticareti ile karlanmaya balamtr. Bu srete;
Portekizli denizciler 1442 yl civarnda Afrikallar Avrupaya gtrp kendi zel
ilerinde kullanmak zere kleletirmeye balamlar, 1550 ylna gelmeden
Karayiplerdeki eker ve ttn tarlalarnda altrlacak kleleri tayan ilk gemi
134

Afrikadan hareket etmitir.

Klelik, smrgecilik ncesinde de vard. Ancak, bu

dnemdeki kle ticareti, ksa zamanda ve sistemli bir biimde milyonlarca insan
pazarlayabilmesi ve en acs da byk bir blm yolculuk esnasnda olmak zere
milyonlarca insann lmne sebep olmas bakmndan farkllk gstermektedir. 17.
ve 18. yzyllar boyunca Avrupal tccarlar, Kuzey Afrikadan topladklar kleleri
135

Gney Amerikaya, Karayip adalarna ve zellikle Brezilyaya gtrmlerdir.

131

Gkdere, a.g.e., s. 12. Benzer ekilde Hirst ve Thompson da g hareketlerinin kresel emek
piyasasyla btnlemesi anlamndaki Kresel Gnll Gn, 1815 sonras Endstri dnemiyle
birlikte baladn vurgulamaktadrlar. Paul Hirst, Grahame Thompson, Kreselleme Sorgulanyor,
ev. ala Erdem, Elif Ycel, Dost Kitabevi, Ankara, 2003, s. 51.
132
Stalker, a.g.s.
133
Hayter, a.g.e., s. 8.
134
Stalker, a.g.s.
135
Nermin Abadan-Unat, Bitmeyen G: Konuk ilikten Ulus-tesi Yurttala, 1. Bask, Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul, 2002, ss. 31-32.

1770e kadar, Amerikada 2,5 milyon civarnda klenin varl bilinmektedir. Bu

dnemde, gemilerle Bristol, Liverpool, Bordeaux ve Le Havre gibi limanlardan, Bat
Afrika kylarna silah ve ev aletleri gibi ilenmi rnler gtrlmekte ve dnte
gemi mrettebat tarafndan zorla karlan ya da kabile eflerinden satn alnan
136

kleler getirilip satlmaktayd.

Klelerin says konusunda eitli kaynaklarda farkl saylar verilmektedir.

Rosman ve Rubel; 16. yzyldan 19. yzyln bana kadar 8-10 milyon Afrikalnn
137

Yeni Dnyaya getirildiini belirtirken,

Mutluer, bu saynn 10-12 milyon

civarnda olduunun tahmin edildiini belirtmektedir. Bunlarn 5 milyonu Portekiz

kolonisi olan Brezilyaya,

milyonu

spanyol

kolonilerine, dierleri de

Karayiplerdeki ngiliz, Fransz, Hollanda ve Alman kolonilerine getirilmitir.

ABDye getirilen kle says ise 500 bin civarnda olmutur. Kle ticaretinin, en
youn yaand 1740-1810 yllar arasnda her yl yaklak olarak 60 bin kle
138

Amerikaya gtrlmtr.

Stalker ise insanlk tarihindeki en byk kitlesel i gc glerinden birini

yaratan kle ticaretiyle, birka yzyllk srete Afrikadan 15 milyon insan
getirildiini ve bunlarn bir ksmnn da yolda ldn belirtmektedir. Bugn,
Amerika ktas ve Karayiplerdeki yaklak 40 milyon insann bu klelerin torunlar
139

olduu tahmin edilmektedir.

Yaln da benzer ekilde; 1850ye kadar kadn-erkek 15 milyon civarnda

140

klenin Afrikadan Amerikaya tandnn bilindiini sylemektedir.

141

Bu

konudaki en yuvarlak sayy 10-20 milyon olarak Hayter vermektedir.

Klelik,

Meksikada

ortadan

1821de,

ABDde

1865te

ve

Brezilyada

1888de

142

kaldrlmtr.

136

Yaln, a.g.e., s. 101.

Abraham Rosman, Paula G. Rubel, The Tapestry Of Culture: An Introduction To Cultural
Anthropology, McGrawHill, Boston, USA, 1998, s. 301.
138
Mutluer, a.g.e., s. 31.
139
Stalker, a.g.s.
140
Yaln, a.g.e., s. 101.
141
Hayter, a.g.e., s. 9.
142
Mutluer, a.g.e., s. 31.
137

1.2. Szlemeli ilik Dnemi

Kleliin sona ermesinden sonra ikinci byk g akmn, ucuz ii ana
are olarak dnlerek Hindistan ve inden getirilen szlemeli iiler ya da dier
143

bir ifade ile geici kleler yaratmtr.

Bu vasfsz iiler; 1830lardan balayarak

Kuzey Amerika, Afrika ve Asyadaki ngiliz kolonilerine, ayrca dnyann eitli

yerlerindeki Fransz, Alman ve Hollanda kolonilerine ve ABD ile Latin Amerikada
144

yeni bamsz olan lkelere gnderilmilerdir.

Grnrde bu iiler, iverenler

veya ii acenteleri ile kendi iradeleriyle szlemeler imzalamlardr. Uygulamada

ise bu insanlarn ouna, Afrikadan getirilen klelere tannan haklarn biraz fazlas
tannm, szlemelerine konan artlarla politik ve insani haklar ellerinden
145

alnmtr.

Bu iilerin yolculuk yaptklar gemilerin de kle tayan gemilerden

fazla bir fark yoktu. 1856 ve 57 yllarnda Karayiplere gtrlen Hintlilerin yolda
146

lme oran ortalama % 17 idi. alma koullar zalimce ve cretler dkt.

Szlemeli iiliin balangcndan Birinci Dnya Savana kadar olan

srete, sadece Hindistandan 30 milyon ii gitmitir. Bu iiler Burma, Sri Lanka,
Malezya, Singapur, Mauritius, Gney Afrika, Guyana ve Jamaikadaki madenlerde
ve byk iftliklerde i gc ihtiyacn karlamtr. Ayrca, milyonlarca inli de bu
yolla Gneydou Asya, Pasifik adalar, Karayipler ve Gney Afrikaya g
147

ettirilmitir.

148

bulmutur.

Szlemeli iilik sistemiyle g edenlerin toplam says 37 milyonu

Bu iilerin byk bir ksm, en az 10 yllk olan szlemelerinin

bitiminde lkelerine geri dnmek istemitir. 24 milyon Hintli bu ekilde geri

149

dnm, bazlar ise paraszlk nedeniyle veya kendi seimleri ile kalmlardr.

Bugn Dou Afrika ve Karayiplerdeki Hintli nfusun byk bir ounluu bu

dnemde kalanlarn torunlardr. 18. yzyln sonlarndan itibaren szlemeli iilik
150

sistemi de kendinden nceki klelik gibi yava yava ortadan kalkmtr.

143

Hayter, a.g.e., s. 9.
Stalker, a.g.s.
145
Hayter, a.g.e., s. 9.
146
Stalker, a.g.s.
147
Hayter, a.g.e., s. 9.
148
Stalker, a.g.s..
149
Hayter, a.g.e., s. 9.
150
Stalker, a.g.s.
144

43

2-Endstri Devrimi Dnemi (19. Yzyl Ba-Birinci Dnya Sava)

Uluslararas gn ikinci dnemi, Endstriyel Dnem olarak bilinen ve on
dokuzuncu yzyln balarnda Avrupada endstri devriminin balamas ve
151

kapitalizmin Yeni Dnyadaki eski kolonilerde yaylmas sonucu balamtr.

Bu

g akmna ilikin olarak, farkl yllar arasn baz alan yazarlarn farkl rakamlar
belirttiklerini grmekteyiz. Hirst ve Thompson; 1815-1914 yllar arasnn kaytl ve
gnll toplu glerin en youn olduu dnem olduunu belirtmektedirler (ekil 3).
EKL 74: Kresel Gnll G, 1815-1914.

Brezilya, Peru ve
ABDye

Japonya'dan

Kanada, Kba, Guyana,

Peru, Trinidad ve
ABD'ye

in'den

Gmen Say s:
2 milyon ya da daha az
2 milyondan fazla

ngiltereden

Kaynak: Hirst ve Thompson, a.g.e., s. 49

Bu dnemde yaklak 60 milyon kii Amerika, Okyanusya, Gney ve Dou

Afrikaya gitmek zere Avrupay terk etmitir. Rusyadan Orta Asya ve Sibiryaya
g edenlerin saysnn 10 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir. 1 milyon
kii de Dou Avrupadan Kuzey Afrikaya gitmitir. 12 milyon inli ile 6 milyon
Japon, Dou ve Gney Asyaya gmtr. 1.5 milyon kii de Gneydou Asya ile
Gney ve Bat Afrikaya gitmek zere Hindistan terk etmitir

152

Benzer ekilde, 19.

yzyln balarndan 1920lere kadar 60 milyondan fazla Avrupal da g etmitir.

Bunlarn 5.7 milyonu Arjantine, 5.6 milyonu Brezilyaya, 6.6 milyonu Kanadaya

151
152

Massey, a.g.m., s. 1.
Hirst ve Thompson, a.g.e., s. 51.

44

ve 36 milyonu ABDye gitmitir. Avrupadan giden dier gmenler ise Avustralya ile
153

Orta ve Gney Afrikaya g etmitir.

Abdan-Unatn verilerine gre ise; 1846-

1932 yllar arasnda, yaklak 18 milyon insan ngiliz Adalarndan Kuzey Amerika,
Avustralya, Yeni Zelanda, Gney Afrika ve Karayip Adalarna g etmitir. Bununla
birlikte 10 milyon talyan ve 5 milyon Alman da Avrupay terk etmitir. 1821-1924
arasnda g eden 55 milyon Avrupalnn 34 milyonu Birleik Amerikaya
154

yerlemitir.

TABLO 47: Avrupa ve Japonyadan Ktalararas Ge Katlanlar (1846-1924).

lke / Blge

Gmen Says
(x1000)

Avusturya-Macaristan
4,878
Belika
172
Britanya Adalar
16,974
Danimarka
349
Finlandiya
342
Fransa
497
Almanya
4,533
talya
9,474
Hollanda
201
Norve
804
Portekiz
1,633
Rusya-Polonya
2,551
spanya
4,314
sve
1,145
svire
307
48,174
Avrupa Toplam
Japonya
405
48,579
Genel Toplam
Kaynak: Massey, a.g.m., s. 36.

Tm
Gmenlere
Oran (%)
10.0
0.3
34.9
0.7
0.7
1.0
9.3
19.5
0.4
1.7
3.4
5.3
8.9
2.4
0.6
99.2
0.8
100.0

lke Nfusuna
Oran (1900
Yl)
10.4
2.6
40.9
14.2
12.9
1.3
8.0
29.2
3.9
35.9
30.1
2.0
23.2
22.3
13.3
12.3
0.9
11.1

Massey; endstrilemenin erken dnemi olarak belirttii 1846-1924 yllar

aras dnemde yaklak 48 milyon gmenin Avrupa Ktasn terk ettiini
belirtmektedir. Bu say Avrupann yzyln dnmndeki nfusunun yaklak
% 12sini oluturmaktadr. 1900 yl rakamlarna gre nemli oranda g veren

153
154

Hayter, a.g.e., s. 9.
Abadan-Unat, a.g.e., s. 31.

45

lkelerin banda ngiltere (% 41), Norve (% 36), Portekiz (% 30), talya (% 29),
spanya (% 23) ve sve (% 22) gelmektedir. Bu dnemde nispeten daha az g
veren lkeler Danimarka (% 14), svire (% 13), Finlandiya (% 13), AvusturyaMacaristan (% 10) ve Almanya (% 8) olurken, en dk oranda g veren lkeler
155

Belika (% 3), Rusya-Polonya (% 2) ve Fransa (% 1) olmutur.

Genellikle Amerika Ktasna ynelen bu gnll kitlesel g hareketi,

Avrupada tarmsal faaliyetlerde yaanan deiime paralel olarak devam etmi;
birok insan, endstrileen ehirler onlar iine almadan nce topraklarn terk etmek
zorunda kalmtr. ngilterenin ilk endstrileen lkelerden biri olmas ve rlandada
1845-47 yllar arasnda yaanan patates ktl nedeniyle 1846-1890 yllar arasnda
Avrupadan Yeni Dnyaya gelen 17 milyon insann yaklak 8 milyonunu Britanya
Adalarndan gelenler oluturmutur. Bu srete ABDye giden ve saylar 3,5
milyonu bulan Almanlar da krsal blgelerdeki yoksullua ve periyodik olarak
yaanan ktlklara bal olarak g etmitir. Bu sreci 1890 ncesi ve sonras olmak
zere iki dnem olarak ele alan Stalker, 1891-1920 yllar arasnda gn zirveye
ktn ve bu dnemde zellikle Gney ve Dou Avrupadan 27 milyon kiinin
156

Avrupay terk ettiini belirtmektedir.

Gkdereye gre; dnya nfusunun 1/11ini Avrupa dnda yaayan

Avrupallarn oluturmasyla sonulanan bu g hareketlerinin nedenleri hem siyasal
hem de ekonomiktir. Ktlk, tarmsal ekonomideki gelimelerin yol at isizlik,
dk hayat dzeyi, siyasal kararszlk ve cezalandrlma kukusu balca itici
etkenlerdi. Amerikann vaat ettii zgrlk ve yeni bir kiisel atlm ans ise g
iin ekici g ilevini grmekteydi. Zaten bu dnemde egemen olan liberal dnce,
kiilerin karlaryla toplum karlar arasnda mutlak bir uyum bulunduunu ileri
srdnden, ekonomik amal gler de desteklenmekteydi. Bu dnem glerinin
ekonomik analizini yapan Gkdere; 19. yzyln ilk yarsnda Avrupa tarmndaki
verimlilik artnn, krsal i gcn isiz braktn, bu dneme damgasn vuran
endstri devriminin de aa kan bu i gcne ehirlere g ederek endstride
alma olanan yarattn belirtmektedir. Fakat, konjonktrel olarak ekonomik

155
156

Massey, a.g.m., ss. 1-2.

Stalker, a.g.s.

46

daralma yaanan dnemlerde, krsal kkenli i gc fazlas, endstri merkezleri

yerine ABD, Kanada, Avustralya gibi yeni yerleme blgelerine ynelmek zorunda
kalmtr. O dnem iin dnyann mali merkezi durumundaki ngiltereden giden
sermaye, smrgelerdeki yatrmlar artrarak gn kendi kendini besler duruma
157

gelmesini salamtr.

EKL 75: Ulam Olanaklarnn Gelimesinin Ge Etkisi (Gmen saysnn ilk

defa 10.000 kiinin zerine kt yl, demiryollarnn uzunluunun 1000 kilometreyi
ilk kez at yla denk dmektedir).
1930

Gmen Saysnn 10.000i Getii Yl

1920
1910
1900
1890
1880
1870
1860
1850
1840
1830
1820
1830

1840

1850

1860

1870

1880

1890

1900

Demiryollarnn uzunluunun 1000 kilometreyi at yl

Kaynak: Massey, a.g.m. s. 39.

Massey; Tablo 1deki rakamlara bakldnda, Avrupann endstrileme

dneminde geni lekli glerin yaygn olduunu ve bu glerin ekonomik byme
paralelinde gerekletiini ifade etmektedir. Bu rakamlara bakarak, ekonomik olarak
ilk kalknan ve 1900lerin banda aa yukar en gelimi lke konumundaki
ngilterenin en ok gmen gnderen lke olduunu ve btn lkelerin g
tecrbesini belli derecede yaadklarn syleyebiliriz. Tablo 1de yer alan 15 Avrupa

157

Gkdere, a.g.e., s. 12-14.

47

lkesinden 10unun verdikleri g oran 1900 ylndaki toplam nfuslarnn

% 10unu am, 6 lkede ise bu oran % 20nin de tesine gemitir. Bu lek
dikkate alndnda darya gn, 19. yzyl ve 20. yzyln balarnda Avrupann
sosyal, ekonomik ve demografik dnmnde en nemli rol oynad sylenebilir.
Massey ayrca, geni apl gn balad yllarn (Gn ilk defa 10.000
kiinin zerine kt yl) endstrilemenin balad yllara (Demiryollarnn
uzunluunun 1000 kilometreyi ilk defa at yl) denk geldiine dikkat ekmektedir
(ekil 4). Masseye gre; 1800 ile 1929 yllarn kapsayan ve sermayenin,
hammaddelerin ve mallarn Avrupa, Amerika, Asya ve Pasifik arasnda karlkl
olarak byk oranlarla akyla tanmlanan bu dnem, ilk ekonomik kreselleme
dnemidir. Genileyen kresel ekonomi ile birlikte byk lekli nfus hareketleri
de grlm ve Avrupal uluslar endstrileip kresel ticaret dzeni ierisindeki
yerlerini aldka bu lkelerde kkl yapsal dnmler grlmeye balanmtr.

158

Sonu olarak, Amerikann kefinden itibaren tm smrgecilik dnemi

glerini deerlendiren Hayter, ABDdeki giriim imknlar (Amerikan ryas)
bazen abartlm olsa da bu g deneyiminin gmenler asndan genellikle olumlu
sonulandn belirtmektedir. Dier yandan bu gler, gidilen blgelerde yaayan
yerlilerin yok edilmesi veya boyun edirilmesine ve verimli topraklarn yeni
159

yerleimciler tarafndan ele geirilmesine neden olmutur.

Abadan-Unat, bu aptaki glerin oluturulan siyasal kurumlara ve ulusal

160

kimlik sorunlarna damgalarn vurduunu belirtir.

Durugnle gre de bu gler;

Kanada, ABD, Latin Amerika, Avustralya ve Yeni Zelandada kurulacak devletlerin

temellerini oluturmu, birok yerde yerli nfus aznlk konumuna drlmtr.
Avrupal gmenlerin sayca ounluk oluturamad yerlerde ise yerli nfus beyaz
yneticilere tbi klnmtr. Gney Afrikadaki Apartheid-Irk ayrmcl sitemi
bunun en arpc rneidir. Avrupann kontrolnde gelien kle ve szlemeli uak
aklar Sri Lanka, Uganda ve Kenya gibi gmen ounluklu toplumlar

158

Massey, a.g.m., s. 2. Grafiin yukarya doru artan noktalarnn dalmndan da grlebilecei

gibi endstrilemenin balangc ve byk apl uluslararas nfus hareketlerinin balamas arasnda
belirgin dzeyde ve pozitif ynde bir iliki sz konusudur. Hatta, korelasyon katsays 0.59dur.
159
Hayter, a.g.e, s. 9-10.
160
Abadan-Unat, a.g.e., s. 31.

48

161

yaratmtr.

Belki de bu dnemi, en ak ekilde Fentonun u ifadesi

zetlemektedir: Batnn tekine el koyma tarihi.

162

Bu dnemde ekonomik nedenlerin yannda, siyasi nedenlere dayal olarak da

birok g hareketi yaanmtr. Bunlarn banda, 1880lerde Rusyada balayan
Yahudi dmanl (anti-semitizm) ve Yahudilere yaplan saldrlar neticesinde
Yahudilerin baka lkelere g etmesidir. Bu kitlesel g hareketine Aliyah
denmektedir. Aliyahn 1881-1891 arasndaki birinci dalgasnda 134.000 Yahudi
Amerikaya 15.000 Yahudi de baka lkelere g etmi, bunlarn 5.000 kadar
Filistine gitmitir. 1881 ylnda Rusyada balayan Yahudi dmanlnn ardndan
Romanyada da benzer gelimeler yaanmtr. 1899-1904 yllar arasnda
Romanyadan 60.000 civarnda Yahudi baka lkelere g etmitir. Aliyahn ikinci
dalgas ise 1892 ylnda yine Rusyada balam ve blgesel olarak genileyerek
Dou ve Gneydou Avrupa lkelerine yaylmtr. Bu dnemde 500.000 Yahudi,
ounlukla ABDye g etmitir. Sonuta; 1880 ile 1914 yllar arasnda ngiltere,
Kanada ve Gney Afrikaya giden 300.000 Yahudinin yan sra, ABDye giden
163

Yahudi gmenlerin says 3 milyonu bulmutur.

Bu dnemde, Osmanl Devletinin toprak kaybetmeye balamas nedeniyle,

1821 ile 1922 yllar arasnda 5 milyondan fazla Mslman da Balkanlar ve
164

Kafkaslardan srlp atlmtr.

B-ki Dnya Sava Aras Dnemdeki G Hareketleri

Avrupadan kaynaklanan byk lekli gler, Birinci Dnya Savann
patlak vermesi ile duraklam ve bu ani duraksama yaklak krk yl srecek bir
snrl g dneminin balangc olmutur. 1920li yllar, hem Avrupada hem de
Amerika ktasnda mutlakyeti ekonomik milliyetiliin ykseldii yllar olarak
161

Esma Durugnl, Sosyal Deime, G ve Sosyal Hareketler, Toplum ve G, II. Ulusal

Sosyoloji Kongresi, Devlet statistik Enstits (DE) Yayn, Ankara, 1997, s. 96.
162
Akt. Yaln, a.g.e., s. 100.
163
Fahir Armaolu, Filistin Meselesi ve Arap srail Savalar (1948-1988), 2. Bask, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, (Filistin Meselesi) 1991, ss. 13-14. Bu g hareketi ve bu
kapsamda Osmanl mparatorluuna (Filistin o dnemde Osmanl idaresindeydi) ynelen Yahudi
gleri iin ayrca bkz. Ali Arslan, Avrupadan Trkiyeye kinci Yahudi G, 1. Bask, Truva
Yaynlar, stanbul, 2006.
164
Justin Mc Carthy, lm ve Srgn, ev. Bilge UMAR, nklap Yaynevi, stanbul, 1998, s. 1.

49

bilinmektedir. Bu dnemde ticaret, yatrmlar ve g konularnda uygulamaya konan

ovence kstlamalar; mallarn, sermayenin ve i gcnn uluslararas dolamn
165

azaltmtr.

Gkdere de Birinci Dnya Savann balad yllara kadar sren denizar

glerin azalmasn, sava dneminin yaratt milliyetilik akmlarnn etkisine ve
ABDnin 1924 tarihinde kard e-g Snrlama Yasas rneindeki gibi
dzenlemelere balamaktadr. Bu yllarda, ii kabul eden balca lkeler 1929/30
dnya ekonomik buhrannn ayak seslerinin duyulmaya balamasyla birlikte
166

snrlayc nlemler almaya balamlardr.

Byk Bunalm olarak bilinen dnya

ekonomik buhrannn ortaya kyla birlikte neredeyse tm g hareketleri durmu

ve kk bir miktar geri dn g saylmazsa, 1930lu yllar boyunca hi g
167

olmamtr.

Gkderenin karlatrmal olarak verdii saylara gre, Avrupadan

Arjantin, Avustralya, Brezilya, Kanada ve ABDye 1905-1914 arasnda ylda 1,4
milyon dolaynda gerekleen gmen akm, 1920-29 arasnda 500 bine 1930-39
dneminde ise 100 bine kadar dmtr. Hatta ekonomik kriz, glerin ynn
deitirici etkiler yaratm ve Avrupada geleneksel olarak da-g veren lkelere
denizar lkelerden geri dnler yaanmtr. rnein, 1932 ylnda genellikle g
veren 11 Avrupa lkesine geri dnenler, bu lkelerden ayrlanlardan 102 bin kadar
168

fazladr.

Masseyin yalnzca ABDye ilikin verdii saylara gre de bu lkeye

1900-1930 yllar arasnda giri yapan gmen says yllk ortalama 621,000 iken bu
say 1930larda 53,000e kadar dmtr. 1940l yllarda ise uluslararas g,
kinci Dnya Sava nedeni ile sekteye uramtr. Bu dnemde grlen g
hareketleri, genellikle mlteciler, yerinden edilmi kiiler ve ekonomik gelime ve
169

kalknmayla ilikili olmayan dier g hareketleridir.

ki dnya sava aras dnemde, Avrupada yaanan ekonomik nedenli g

hareketlerinde nemli miktarda azalma gzlenirken; Birinci Dnya Savandan

165

Massey, a.g.m. s. 3.
Gkdere, a.g.e., s. 13.
167
Massey, a.g.m., s. 3.
168
Gkdere, a.g.e., s. 13.
169
Massey, a.g.m., s. 3.
166

50

sonra zlen Osmanl ve Habsburg (Avusturya-Macaristan) mparatorluklarn

tasfiyesi srecinde Orta, Dou ve Gney Avrupada yeni devletlerin ortaya kmas
sonucunda byk apl siyasi gler yaanmtr. Yeni kurulan devletlerin
snrlarnn, kapsadklar etnik topluluklarn yaad corafya ile her zaman
rtmemesi, milliyetilik akmlarnn etkisindeki bu devletlerin zorunlu g
vastasyla homojen (trde) nfuslar yaratma politikalar benimsemesine yol
amtr. Bu politikalar sonucunda 1920li yllar, byk apta nfus dei-tokuu
(mbadele) srecine sahne olmu ve Yunan, Yahudi, Polonyal, Macar, Bulgar, Srp
ve Trk

170

kkenli nfus g etmek zorunda kalmtr. Bu zorunlu glere, 1917 Rus

Devrimi sonrasnda kan i savatan kaan Beyaz Ruslarla, Hitlerin iktidara

gelmesinden sonra 1930lu yllarda Nazi politikalarndan kaan Yahudileri de
171

katmak mmkndr.

C-kinci Dnya Sava Sonras G Hareketleri (1945-1973)

Genel olarak bakldnda, kinci Dnya Sava sonrasnda zellikle
1960larn ortasnda ortaya kan ve gemie nazaran ani bir krlma yaratan sreci
endstri sonras dnem olarak niteleyebiliriz. Bu dnemden nce uluslararas g
hareketlerine, Avrupa kl gmenlerin dnyann yeni yerleim blgelerine
ynelen gleri hkim iken bu dnemde uluslararas g kresel bir kapsam
kazanmtr. G alan ve veren lkelerin says arttka, kresel olarak i gc
kayna olan blgeler Avrupadan nc Dnya lkelerine kaymtr. Endstriyel
dnemdeki glerle insanlar, nfusun youn olduu yerlerden hzla endstrileen ve
nfusun az olduu lkelere gelirken, endstri sonras dnemdeki gler,
endstrilemenin ilk aamalarnda bulunan ve nfusun youn olduu lkelerden,
yine nfusun youn olduu endstri toplumlarna ynelmitir.
1960 ylndan sonra Avrupa kkenli gmenler, dnyadaki g akmlarnn
ok kk bir blmn oluturmu; Afrika, Asya ve Latin Amerikadan
kaynaklanan gler arpc bir ekilde artmtr. Bu dnemde ayrca, g alan

170

Bu dnemde, Trkiye ve Yunanistan arasnda yaanan nfus mbadelesi sonucu yaklak 500 bin
Trk lkemize gelmitir. Ar, a.g.e., ss. 113-114.
171
Abadan-Unat, a.g.e., ss. 32-33.

51

lkelerin eitliliinde de art grlmtr. Okyanusya ve Amerikann geleneksel

olarak g alan lkelerine ek olarak Bat Avrupa lkelerinin aldklar glerde
172

nemli miktarda bir art grlmtr.

Uluslararas g hareketlerinin temel karakteristiklerinin deitii bu dnemi

doru bir biimde deerlendirebilmek iin kinci Dnya Sava sonrasnda
Avrupann geirdii ekonomik dnm iyi tahlil etmek gerekmektedir.
kinci Dnya Sava tarihin grd en ykc savalardan biridir. lkeler
yanm, yklm ve milyonlarca insan lmtr. Bu sava tam bir dnya sava
173

olmu, savan tesirlerini hissetmeyen hibir lke ve toplum kalmamtr.

Sava

srasnda Avrupada 20 milyon insan gmen durumuna dmtr. Savan sonunda

meydana gelen snr deiiklikleri ve savan yaratt ekonomik ykm sonucunda da
174

yeni g hareketleri olumutur.

Savan sonunda, 15 milyon dolaynda insan

baka bir lkeye transfer edilmeyi beklemitir. rnein, Alman kkenli olup
175

Almanya dnda yaayan birok kii yeni snrlara dnmek zorunda kalmtr.

Sovyetler Birliinin, kinci Dnya Savann son yllarnda Alman

igalinden kurtarmak bahanesiyle girdii Polonya, ekoslovakya, Romanya ve
Bulgaristan gibi Dou Avrupa lkelerinde komnist rejimlerin kurulmas iin yapt
giriimler, 5 Ekim 1947de Kominformun kurulmasyla neticelenmi ve bu lkeler
176

Sovyetlerin kontrolne gemitir.

Sovyetlerin Dou Avrupay ele geirmesi

177

sonucunda da milyonlarca insan gmen durumuna dmtr.

Savan bitiminde talya ve Federal Almanyann ekonomileri ykm, isizlik

ve enflasyon iindeydi. Kadn-erkek dengesi bozulmutu. zellikle Almanya ve
178

Fransada faal nfus azalmt.

Savan, sadece Avrupada 7.8 milyon kiinin

hayatna mlolmasna ramen, baz Avrupa lkelerindeki hkmetler d g

zellikle zendirmilerdir. ngiltere ana kaynak lke olmu, bu lkeyi talya,

172

Massey, a.g.m., ss. 3-4.

Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995), Geniletilmi 11. Bask, Alkm Yaynevi,
stanbul, Tarihsiz, (20. Yzyl), s. 419.
174
Mutluer, a.g.e., s. 31.
175
Stalker, a.g.s.
176
Armaolu, 20. Yzyl, ss. 423-437.
177
Mutluer, a.g.e., s. 31.
178
Gkdere, a.g.e., s. 15..
173

52

Hollanda ve Federal Almanya izlemitir. Bu lkelerden giden gmenlerin ana

duraklar Avustralya, Kanada ve ABD olmutur. Birok Avrupal da Gney Amerika
179

ve sraile gitmitir.

Avrupann iine dt ekonomik darboaz ve kaynak ktl, kinci Dnya

Savandan gl kan Sovyet Rusya iin frsat yaratm ve bu lkelere ynelik
olarak komnizm propagandasn artrmtr. Sovyetler, propaganda iin bilhassa
komnist partilerin gl olduu Fransa ve talyay semitir. Bu iki lkede
komnist partilerin kkrtmas ile kan grevler, ekonomilerini daha da byk bir
felce uratmtr. Komnistler bu grevler yoluyla iktidara gelmeyi amalamlardr.
Bu adan, Eyll 1947deki Kominform toplantsna Fransa ve talya Komnist
Partilerinin de katlmas ilgi ekicidir.
Sava sonunda, Avrupann ekonomik skntlarna yardmc olmak iin 1945
Haziran ile 1946 sonu arasnda Bat Avrupaya 15 milyar $ ekonomik yardmda
bulunan ABD, gelien Sovyet tehdidi zerine Dileri Bakan George Marshalln
adyla bilinen bir yardm program gelitirmitir. Marshalln 5 Haziran 1947 gn
Harvard niversitesinde verdii nutukta aklad plana gre Avrupa lkeleri her
eyden nce kendi aralarnda bir birlik oluturacaklard. Bunun iin de ncelikle bir
i birlii program oluturulmalyd. Bu aklama sonrasnda 12 Temmuz 1947de
toplanan ve ngiltere, Fransa, Belika, talya, Portekiz, rlanda, Yunanistan, Trkiye,
Hollanda, Lksemburg, svire, zlanda, Avusturya, Norve, Danimarka ve sveten
oluan On altlar Konferans, 22 Eyllde Amerikaya sunulmak zere bir Avrupa
Ekonomik Kalknma Program hazrlad. Programn sunulmasn mteakip ABD, 3
Nisan 1948de D Yardm Kanununu karm ve bu kanuna dayanarak daha ilk
180

ylda 6 milyar dolarlk yardm yapmtr.

1945-52 yllar arasnda ABDnin Avrupaya yapt yardm 22.8 milyar

dolar bulmutur. Marshall Plan adyla bilinen bu yardm, Avrupa lkelerin
181

kalknmalarnda nemli rol oynamtr.

Bu yardmlar sayesinde, Avrupada

1940larn sonunda balayan ve 1970lerin balarna kadar sren kapitalist canlanma,

179

Stalker, a.g.s.
Armaolu, 20. Yzyl, ss. 443-444.
181
Gkdere, a.g.e., ss. 14-15.
180

53

Avrupa lkelerinin duyduu i gc ihtiyacn artrarak gmenleri Avrupaya

182

ekmitir.

Gkdere;

kinci

Dnya

Sava

sonras

dnemde

Avrupadaki

hareketlerini zelliklerine gre dnem hlinde ele almaktadr. Buna gre, 1945-57
aras Avrupann hzl endstrileen lkelerinin ii ihtiyacnn Avrupann evre
lkelerinden temin edildii dnem, 1957-73 aras ii ihtiyacnn programl bir
biimde Avrupa dndan (zellikle eski smrge lkeleri veya nc Dnya
lkeleri) karland dnem, 1973 sonras ise Avrupaya gmen almnn
183

durdurulduu dnemdir.

1-1945-1957 Dnemi
Marshall Plan dorultusunda Avrupann yeniden inas ekonomik canll
da beraberinde getirmitir. Bu durum byk miktarda i gc talebi yaratm, bata
Almanya, Fransa ve ngiltere gibi lkeler olmak zere birok lkede nemli miktarda
i gc a ortaya kmtr. Bu lkeler, i gc aklarn ilk balarda sava
srasnda yer deitirenler ile kapatmlar daha sonra ise talya, Portekiz ve spanya
184

gibi yava endstrileen Avrupann evre lkelerine ynelmilerdir.

Avrupa lkelerinin sava sonras iinde bulunduklar farkl ekonomik ve

demografik ortamlar, Marshall yardm ile birlikte Avrupada kta ii i gc
akcln artran asl neden olmutur. Ekonomik canlanma ynnden daha elverili
bir ortamda bulunan Fransa, i gc ihtiyacn karlamak iin yabanc i gc
ithalini zendirici nlemler alarak 1945 ylnda Ulusal G Ofisini (Office Nationale
185

dImmigration-ONI) kurmutur.

Fransz yetkilileri 1946 ylnda, lkelerinin

ekonomilerinin yeniden ayaa kalkmas iin acil olarak 1 ila 5 milyon arasnda yeni
186

i gcne ihtiya olduunu bildirmilerdir.

Bunun zerine Fransa, 1946, 1947 ve

1951 yllarnda yapt anlamalar erevesinde talyadan gmen ii almaya

balamtr. Bu dnemde, baz Alman iilerini ve 27.000 dolayndaki Dou

182

Hayter, a.g.e., s. 11.

Gkdere, a.g.e., ss. 14-17.
184
Stalker, a.g.s.
185
Gkdere, a.g.e., s. 15.
186
zcan, a.g.e., s. 26.
183

54

Avrupal mlteciyi de kabul eden Fransaya, 1946-49 dneminde yllk ortalama ii

girii 44.000 dolayndayd. Fransa, daha sonralar bu kalknma hzn srdrememi,
1950-56 arasnda ortalama yllk giriler 18.000e dmtr. 1956-57 arasnda
yabanc ii talebinde byk bir srama grlm, lkeye 1957 ylnda giren iiler
100.000i

amtr.
187

drmtr.

Ancak,

1957/58

duraklama

yllarnda

talep

yeniden

Bu dnem ierisinde Fransann Kuzey Afrikadaki smrgeleri

(Tunus, Cezayir ve Fas) ve bilhassa da Cezayir sorunu ile uramak zorunda

kaldn belirtmek gerekir. Cezayir bunalmnn Fransz kamuoyunu fazlasyla
188

megul ettiini ve phesiz ekonomiyi de olumsuz etkilediini syleyebiliriz.

Bu dnemde, (Federal/Bat) Almanyay incelediimizde, bu lkenin 1952

ylna kadar g veren bir lke olduunu grrz. 1948-51 arasnda baka lkelere
189

almaya giden 180.000 Almana karlk yurda dnenler 42.000 kadardr.

Ayrca

Almanya, kinci Dnya Sava sonunda Avrupada yerinden edilen milyonlarca

Alman mltecinin gelmesi sayesinde bu yllarda dardan gmen ii alma ihtiyac
190

duymamtr.

Ancak 1952 ylndan sonra durum tersine dnm, artan ihracat ve

yabanc sermaye girii ii talebini artrmaya balamtr. 1952-57 arasnda lkeden

kan 384.000 kiiye karlk 481.000 kiinin girmesiyle Almanya, i gc ithalats
bir lke hline dnmtr.

191

Bu dnemde, benzer bir gelime de Belikada grlmtr. Belika,

savatan hemen sonra kmr madenlerinde ve demir elik endstrisinde altrmak
192

zere ounlukla talyanlardan oluan yabanc gmen ii almtr.

Ele aldmz dnemde balca i gc ihracats lke ise talyadr. 1951-57

arasnda talyadan gen 838.000 iiye karlk, bu lkeye toplam giriler 363.000
civarndadr. Burada alt izilmesi gereken nokta, talyan gnn ynndeki
deimedir. Gemi dnemlerde, ABD gibi denizar lkelere g eden talyanlar,
bu dnemde Avrupaya ynelmitir. Denizar lkelere gen talyanlarn says
1951de 158.000 iken bu say 1957de 106.000e dmtr. Bu durum, g eden

187

Gkdere, a.g.e., s. 15.

Cezayir bunalm iin bkz. Armaolu, 20. Yzyl, s. 613.
189
Gkdere, a.g.e., s. 15.
190
zcan, a.g.e., s. 26.
191
Gkdere, a.g.e., s. 15.
192
Hayter, a.g.e., s. 12.
188

55

talyan

nfusun

yava

yava

Avrupa

lkelerince

emilmeye

baladn

gstermektedir. Baka bir deyile, Avrupa-ii gler denizar gler aleyhine

193

artmaya balamtr.

2-1957-73 Dnemi
Bu dnemin en nemli zellii, Avrupa lkelerinin ikili anlamalar
erevesinde yabanc ii ithaline balamalar hatta bu konuda aralarnda rekabete
girimeleridir. Federal Almanyann 1957de talya ile yapt i gc anlamas
yabanc i gc ithali ynndeki rekabetin ilk gstergesi saylabilir. Bu dneme
kadar talyan iiler genellikle Fransada almaktayd. Almanya bu anlamayla
talyan iilerini ekerek bu akmn ynn deitirmeye alm, buna karlk,
Fransa da ayn yl spanya ile yapt i gc anlamas sayesinde spanyol iileri
194

ekmeye almtr.

Bu dnem ierisinde, 1961 ylnda Berlin Duvarnn yaplmasna kadar

195

Dou Almanyadan Bat Almanyaya, daha dorusu Dou Berlinden Bat Berline
gelen kiiler Bat Almanyann i gc ihtiyacn karlamada nemli bir kaynak
196

olmutur.

1962 ubatnda Bat Almanya Mlteciler Bakanlnn yapt

aklamaya gre 1949 ile 30 Haziran 1961 tarihleri arasnda Dou Almanyadan Bat
Almanyaya kaanlarn says 2.600.000dir. Bu gmenlerin genel olarak eitim
seviyesi yksek kiilerden olumas dikkat ekmektedir. rnein, Ocak-Austos
1958 dneminde Bat Berline snan doktorlar Dou Almanyadaki btn
doktorlarn % 6sn oluturmaktadr. Ayrca, pek ok profesr, niversite rektr ve
dekan da Bat Almanyaya snanlar arasndadr.

197

Avrupada hzla endstrileen lkelerin i gc ihtiyac, 1960larn bana

kadar genellikle Bat Avrupann evresindeki lkelerden gelen gmenler ile
karlanmtr. nceleri rlanda, Yugoslavya ve talya gibi lkelerden gmen ii
193

Gkdere, a.g.e., s. 15.

A.g.e., s. 15.
195
Dou Almanya, Berlin Duvar (Utan Duvar)nn yapmna 13 Austos 1961 tarihinde balamtr.
Bkz. Armaolu, 20. Yzyl, s. 599.
196
zcan, a.g.e., s. 26.
197
Armaolu, 20. Yzyl, s. 593. Mutluer ise; Berlin Duvarnn ina edilmesine kadar yaklak 4
milyon Dou Almanya vatandann Batya katn belirtmektedir. Mutluer, a.g.e., s. 33.
194

56

198

alan Avrupa lkeleri ksa sre iinde g aldklar alan geniletmilerdir.

Bu

srete en ok talyan i gcnden yararlanldn yukarda aktarmtk. Ancak bu

yllardan sonra talyada ortaya kan gelimeler yeni kaynaklara ynelimi
hzlandrmtr. Gkdere, bu durumu yle aklamaktadr: Gmen talyan iileri,
genellikle Kuzey talya kkenliydi. Bu blgedeki gelime, yurt dndaki talyanlar
geri ekici etkiler yaratmakta gecikmedi. Endstrileen Kuzey talyal iverenler,
Avrupadan dnen talyanlar, Gney talyadan gelecek iilerden stn tutuyordu.
nerilen alma koullarnn ekicilii Avrupadaki talyan iilerinden beklenen
ilgiyi grd. talyanlar yurtlarna dnmeye baladlar. Avrupa lkelerine zellikle
Gney talyadan ii akm devam etmekteydi. Ancak talyan iileri, balca i gc
ithalats lkelerin talebini karlama ynnden artk yeterli deildi. Bu durumda
yeni kaynaklara bavurmak gerekiyordu. Bylece, Yunanistan, Trkiye ve
Yugoslavya nemli i gc ihracatlar durumuna gelme frsat buldular.

199

Bunun yannda 1960 yllar Almanya, Hollanda, Belika ve Fransa gibi Bat
Avrupa lkelerinde ii ihtiyacnn dayanlmaz bir hl ald yllardr. yle ki bu
lkeler, ii ihtiyacn sadece normal yollarla deil turist olarak lkelerine gelen
200

insanlarla bile karlama yoluna gitmilerdir.

te bu nedenlerle, Avrupann yksek endstrileme seviyesi yakalayan

lkelerinin neredeyse tamam, hazrladklar geici ii temin programlar ile nc
dnya lkelerinden ve zellikle Afrika ve Asyadan ii temin etme yoluna
201

gitmilerdir.

Fransa, Belika, Hollanda, Lksemburg, svire, Avusturya ve

Federal Almanya eitli tarihlerde yaptklar ikili i gc anlamalar erevesinde

202

nc dnya lkelerinden ii ithal etmeye balamladr.

ngiltere gibi baz

lkelerde ise geici ii temin programlar daha kk apl olmutur. Zira bu

lkelere smrgelerinden veya eski smrgelerinden doal bir akla gelen iiler i
gc an kapatmaktayd. ngiltereye ii g, g kontrol politikasnn
balad ve ekonomik durgunluun ba gsterdii 1962de hemen hemen

198

Mutluer, a.g.e., s. 32.

Gkdere, a.g.e., s. 16.
200
Yaln, a.g.e., s. 123.
201
Hayter, a.g.e., s. 11.
202
Gkdere, a.g.e., s. 16.
199

57

203

durmutur.

Bu dnemde Kuzey Afrika lkeleri, Trkiye, Hindistan, Pakistan ve

Karayip Adalar, Suudi Arabistan, Irak, Birleik Arap Emirlikleri, Msr, Filistin,
Yemen ve Gney Afrika gibi birok lkeden binlerce ii bata Federal Almanya
204

olmak zere Avrupaya akmtr.

nc dnya lkelerinden ii temini kapsamnda vurgulanmas gereken en

nemli noktalardan biri de ncelikle smrgeler veya eski smrge lkelerinin tercih
edilmesidir. Bu sre ierisinde Fransa Kuzey Afrikaya, ngiltere Karayiplere ve
Hindistan yar-ktasna ynelmitir. Koloni balants olmayan Almanya ise yakn
komularndan balayp Trkiyeye kadar uzanan bir corafyada araylarn
205

srdrmtr.

Geici ii istihdam politikas veya misafir ii sisteminin en belirgin

uyguland lke Federal Almanyadr. Castles ve Miller bu sistemi yle
aklamaktadr: Alman Hkmetinin yabanc ii istihdamna balad 1950li
yllarn sonlarnda, Federal i Ofisi (Bundesrat fr Arbeit-BfA) Akdeniz
206

lkelerinde brolar amt.

Yabanc iilere ihtiya duyan iverenler, bu

lkelerden ii seen ve iilerin becerilerini test eden, salk taramalarn ve sabka

kaytlarn inceleyen BfAya cret dyorlard. verenler, Almanyaya gruplar
hlinde getirilen bu iilere kalacak yer salamak zorundaydlar. Szlemeler,
alma koullar ve sosyal gvenlikle ilgili hususlar Federal Almanya ile ii
gnderen lkeler arasndaki ikili anlamalarla belirlenmiti. Almanyada 1956
ylnda 95.000 olan yabanc ii says, 1973e gelindiinde 2.6 milyona ulamt.
Alman politikas, iverenlerin ihtiyalar erevesinde yabanc iileri geici olarak
istihdam etme, kullanma ve geri gnderme zerine tasarlanmt. Bir gmenin
Federal Almanyaya girebilmesi ve kalabilmesi iin oturma ve alma izni almas
gerekiyordu. Bu izinler belirli sreler iin veriliyordu ve genellikle sadece belirli
iler ve belirli blgeler iin geerli oluyordu. Bu iilerin bakmakla ykml

203

Hayter, a.g.e., s. 11.

Mutluer, a.g.e., s. 32.
205
Stalker, a.g.s.
206
Bu brolarn says, 1960l yllarda 600e ulamtr. Yaln, a.g.e., s. 124.
204

58

olduklar kiilerin girilerine ise genellikle izin verilmiyordu. Bir ii eitli

207

sebeplerle bu izinlerinden yoksun braklabiliyor hatta snr d edilebiliyordu.

Sistem, vatandalar ve iilerin medeni haklar bakmndan kesin bir ayrm

zerine kurulmutu. Bu yabanclarn oy kullanma haklar yoktu. nk alma ve
oturma izinleri onlar genellikle belirli bir iverene balyordu. Bu iiler en kt
ilerde ve ok zor artlarda almak zorundaydlar ve bu artlar iyiletirebilme
208

ansna pek fazla sahip deillerdi.

Yaln, bu konuya ilikin olarak 1960l yllarda

Federal Almanyaya giden Trk iilerini rnek gstererek; bu insanlarmzdan

ounun, vasfl olanlarn bile vasfsz ilerde almak durumunda kaldklarn, yerli
halktan soyutlanarak, ailelerinden ayr tek balarna Hostel tabir edilen ve
genellikle iyerleri yaknndaki bekr odalarnda zor koullarda yaadklarn,
Misafir ii-Gastarbeiter statsnde, yani geici olarak deerlendirildikleri iin
Alman toplumuna uyumlar, dil renmeleri, barnma ve sosyal gvenlik gibi
sorunlarnn Alman yetkililerince ele alnmadn, bunlara ek olarak, bu insanlarn
ksa sre sonra Almanyay terk edecek olmalarnn, ilerde Alman ekonomisini
209

sigorta ve emeklilik gibi yklerden kurtaracann hesaplandn belirtmektedir.

Misafir iilik sistemi en kapsaml biimde Almanyada uygulanmasna

ramen, neredeyse Avrupann tamamna yaylmtr. rnein, svire 1945-1974
yllar arasnda bu yolla nemli miktarda yabanc i gc ithal etmitir. yle ki,
svire endstrisi dardan istihdam edilen yabanc iilere baml hle gelmiti. Bu
iilerin giri ve oturma izinleri skca kontrol ediliyordu ve yabanc iilerin i
deitirmeleri, srekli yerlemeleri ve ailelerini getirmeleri kat kurallara balyd.
Benzer ekilde, Belika savatan hemen sonra, Hollanda ise 1960larda ve 1970lerin
banda misafir ii getirmitir. Yukarda belirtildii gibi Fransa da gmen ii
istihdam etmek amacyla 1945te oluturduu Ulusal G Ofisi (ONI) brolar
araclyla Gney Avrupa lkelerinden misafir ii istihdam etmitir. ONI,
bavuranlarn salkl ve kol gc gerektiren ilere uygun olup olmadklarn
belirlemi ve bunu yaparken adaylarn ellerindeki nasrlar bile kontrol etmitir.
207

Stephen Castles ve Mark J. Miller, Gler a: Modern Dnyada Uluslararas G

Hareketleri, ev. Blent Uur Bal, brahim Akbulut, 1. Bask, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul, ubat 2008, s. 100.
208
Hayter, a.g.e., s. 12.
209
Yaln, a.g.e., s. 167.

59

Bylece 1970e kadar, 2 milyon yabanc ii ve bu iilerin bakmakla ykml

olduu 690.000 kii Fransaya getirilmitir. Ayn ekilde ngiltere de geici yabanc
ii programyla 90.000 civarnda Avrupal ii getirmitir.
Bunlara ek olarak; Fransa bata olmak zere, ngiltere ve Hollandaya
smrgelerinden ve eski smrgelerinden i gc g yaanmtr. 1970e kadar
600.000den fazla Cezayirli, 140.000 Fasl ve 90.000 Tunuslu Fransaya gelmitir.
Ayn ekilde, eski Fransz smrgelerinden Senegal, Mali ve Mauritius ile dier
Afrika lkelerinden gmen ii alnmtr. Fransa ayrca, 1962 ylna kadar Cezayir,
Guadeloupe, Martinique ve Runondan saylar 250-300.000i bulan gmeni
vatanda yapmak zere getirmitir. Hollandaya da 1945ten 1960larn bana kadar
olan srete, Endonezyadaki Hollanda vatandalarnn 300.000i geri dnmtr.
Ayrca, bu lkeye 1970lerin sonlarna kadar 160.000 Surinaml gelmitir. Son olarak
ngiltereye, 1962deki g kontrol uygulamasna kadar, ngiliz Milletler Topluluu
(Commonwealth)

210

211

lkelerinden 541.000 kii g etmitir.

Gkdere; genelde Akdeniz blgesinin, nfus fazlasna sahip olan azgelimi

lkelerinden, Batnn endstrilemi lkelerine ynelen bu ada i gc akmn
dierlerinden ayrmak zere, Bat tipi gler olarak adlandrmaktadr. Ona gre,
hacmi ve yn, ksmen Bat lkelerinin ekimi, ksmen de Akdeniz havzasndaki
ekonomik ortamn itmesiyle belirlenen bu glere, uluslararas dzeydeki siyasal
kararllk, yabanc lkeler hakknda artan bilgi, ulam olanaklarnn gelimesi ve
paralarn konvertibilitesi gibi olgular hz kazandrmtr. 1966 ortalarna dek srekli
gelien bu yeni akm, 1966-67 dneminde Federal Almanyadaki ekonomik bunalm
nedeniyle duraklamtr. Haziran 1966da Almanyadaki Akdenizli iilerin says
212

1.314.031e ykselmiken bu say 1968 Ocak aynda 903.591e dmtr.

210

ngiliz Milletler Topluluu (British Commonwealth of Nations): ngilterenin eski dominyon ve

smrgeleri arasndaki ilikiler dzeni ve bu dzeni salayan rgtlenme. 1931 ylnda kurulan
topluluun sekretarya merkezi Londradadr. Otuza yakn yesi bulunan topluluk, yaklak 1,5
milyarlk bir nfusu temsil etmektedir. ngilterenin, elinden kan smrgeleri ile ilikilerini
srdrmek iin gelitirmi olduu bir ortaklk dzenidir. En nemli avantaj, ye lkeler arasnda
eitli ticari imtiyazlar uygulanmas ve ngiltere ile ilikilerde tercihli bir statden yararlanmalardr.
Siyasal anlamda ciddi bir birliktelik sz konusu deildir. Bkz. Ahmet Emin Da, Uluslararas
likiler (Diplomasi) Szl, 1. Bask, Anka Yaynlar, stanbul, 2004, s. 68.
211
Hayter, a.g.e., s. 12.
212
Gkdere, a.g.e., ss. 16-17.

60

213

Bunalm dneminde, Almanyadaki Trk iilerinden 70.000i iten karlmtr.

1968 ylnda tekrar balayan ekonomik canlanmayla birlikte hzlanan g, 1973

214

ortalarnda maksimum deerine ulamtr.

Sonu olarak, kinci Dnya Sava

sonrasnda 1973 ylna kadar, Bat Avrupaya ynelen net g 10 milyona

215

ulamtr.

1973 ylnda dnyada ba gsteren petrol krizi, onu izleyen ekonomik

daralma (stagflasyon)

216

ve yabanc iilere duyulan sosyal tepkilerin artmas gibi

nedenlerle Batl lkeler, ak kap politikalarndan vazgeerek Avrupa Ekonomik

Topluluu (AET) dndan yabanc ii almn durdurmulardr. Bundan sonraki
srete, Batl lkeler dn zendirici nlemler alrken yabanc iilerde ise
217

yerleme eilimleri gzlenmeye balamtr.

Avrupa lkelerine ynelik olarak, 1970lerin ortalarna kadar sren glerle

ayn dnemde, Kuzey Amerika ve Avustralyaya, Avrupa lkeleri vatandalaryla
balayan ve Asya ve Latin Amerika lkeleri vatandalaryla devam eden ii gleri
218

yaanmtr.

Ancak unu belirtmek gerekir ki, kinci Dnya Sava sonunda Avrupa
lkelerinin ounun ie-ynelik g zerindeki snrlamalar kaldrmasna karlk,
ABD bu ynde bir aba gstermemitir. ABDnin yardmyla Avrupa lkelerinin
hzla kalknmas, i gc ihtiyacn ykselterek kta-ii gleri artrm; ABD
sermayesinin Avrupada yatrlmaya balanmas i gc hareketinin ynn
deitirerek, denizar gleri hemen hemen ortadan kaldrmtr. Dolaysyla, ABD
iin 1920lerin ncesindeki ak kap politikasna dnmenin pratik bir nemi
219

kalmamtr.

Nitekim sava sonrasnda ABDye ynelik g rakamlarna

213

Ancak bu iilerimiz, beklenenin aksine yurda dneceklerine ya Almanyada baka bir ie

girmiler ya da Hollanda, Belika, Danimarka gibi komu bir lkeye gitmilerdir. Bu olay,
Trkiyeden da gn nasl inat bir yapya sahip olduunu gstermesi asndan nemlidir. Bkz.
Yaln, a.g.e., s. 135.
214
Gkdere, a.g.e., s. 17.
215
Stalker, a.g.s.
216
Stagflasyon: Ekonomik durgunluk (sizlik) iinde fiyat art. Bkz. Der. Mahir Nakip ve dierleri,
Aklamal letme Terimleri Szl, 2. Bask, Literatr Yaynlar, stanbul, 2001, s. 173.
217
Gkdere, a.g.e., s. 17. ; Mutluer, a.g.e., s. 32. ; zcan, a.g.e., s. 27. ; Yaln, a.g.e., s. 134.
218
Hayter, a.g.e., s. 11.
219
Gkdere, a.g.e., s. 14.

61

baktmzda, 1900lerin banda ylda 880.000 kii olan gmenlerin, 1950lerde

ylda 250.000 kiiye dtn grrz.
Bu gelimeler zerine, ABDde 1965 ylnda kabul edilen G ve
Vatandalk Kanunu ile 1924 tarihli e-g Snrlama Yasas deitirilerek,
Avrupa dndan g snrlayan kotalar kaldrlm ve bu tarihten sonra, Asya ve
Latin Amerika lkelerinden ABDye gelen gmen saysnda byk bir art
220

meydana gelmitir.

ABDnin kota uygulamasn terk etmesiyle, bu lkede aile

balar olan ve mesleki aratrma yapan kiilere ncelik tannm ve Dou Avrupa ve
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) lkeleri ayrcalkl lkeler
durumundan karlmtr. Ayrca, ABDye kabul edilecek gmen says artrlarak
221

ylda 714.000 kiiye karlmtr.

Kanada ve Avustralya da 1945den sonra byk apl g programlar

uygulamlardr. nceleri, her iki lkeye de Avrupal olmayanlar hatta balangta
Gney Avrupallar bile gmen olarak alnmamlar ve sistematik bir biimde
ayrmcla tabi tutulmulardr. Ancak, 1960lardan sonra Kanada, gmenlerin
Avrupal olmas kriterini deitirmi, Avustralya da Beyaz Avustralya politikasn
222

resmen yrrlkten kaldrmtr.

1973 ylndan sonraki dnemde uluslararas g hareketlerinde grlen

karakter deiikliine aada deineceiz. Fakat bundan nce, kinci Dnya
Savandan sonra balayan ve ekonomik nedenlerden ok siyasi nedenlere bal
olarak gelien g hareketlerine de deinmek istiyoruz.

D-Smrgecilik Dneminin Kapanmas ve Siyasi Gelimelere Dayal

Gler
kinci Dnya Savann en nemli sonularndan birisi de smrgeciliin
tasfiyesidir. Birka blge dnda, Asya ve Afrikadaki smrgelerin hemen hepsi
bamszln kazanmtr. 1956 ylnda Afrika ktasnda sadece 6 tane bamsz
devlet varken bugn bunlarn says 50nin zerindedir. kinci Dnya Sava
220

Hayter, a.g.e., s. 12.

Mutluer, a.g.e., s. 32.
222
Hayter, a.g.e., s. 13.
221

62

sonrasnda smrgelerin bamszlklarn kazanmalar uluslararas politikaya

223

nc Dnya kavramnn girmesine neden olmutur.

224

BMnin ye says 51 iken bugn 192dir.

1951de kurulduunda

Ancak, smrgeciliin tasfiyesi sreci

son derece sancl ve kanl olmutur. Gnmzde dahi bu dnemden kalan

anlamazlklar srmektedir.
Yeni kurulan devletlerin ou, etnik adan blnm ve otoriter siyasal
rejimlere sahip olan zayf toplumlardan olumaktayd. Bu durum, kanlmaz olarak
iddet hareketlerine yol am ve milyonlarca insann snmac konumuna
225

dmesine sebep olmutur.

kinci Dnya Savanda sonraki yllarda en nemli

kitlesel g hareketlerinin yaand blgelerden biri Gney Asyadr. 1763 ylndan

beri ngilterenin smrgesi olan Hindistann 1947 ylnda bamszln almasyla,
bu corafyada kark hlde yaayan Hindu ve Mslmanlar, Pakistan ve Hindistan
226

olarak iki ayr devlet meydana getirmilerdir.

yaklak 16-17 milyon

227

Bu lkelerin ayrlmas sonucunda

insan bulunduklar topraklar terk etmitir. 10 milyon Hintli

Pakistandan Hindistana, 6-7 milyon Mslman da Pakistana g etmitir. Bu

lkelerdeki gler yalnzca yer deitirmelerle kalmam, bu iki lkeden binlerce kii
228

ngiltereye ya da eitli Asya ve Afrika lkelerine gitmilerdir.

Yeni kurulan devletlerin hemen hepsinde benzer durumlar grlmtr.

Araplar srailden, Yahudiler Kuzey Afrikadan, inliler Endonezyadan, Gney
Asyallar da Dou Afrika, Birmanya (Burma) ve Seylan (Sri Lanka)dan kaarak
baka topraklara snmak zorunda kalmlardr. Snma hareketi daha sonraki
yllarda da devam etmitir. Bamszlklarn kazanan baz devletler, gemite
emperyalistlerin kendilerine zorla kabul ettirdikleri nfus gruplarn, lkeyi terke

223

Armaolu, 20. Yzyl, s. 420.

http://www.un.org./Overwiev/growth.htm (01.09.2006).
225
Abadan-Unat, a.g.e., s. 33.
226
Armaolu, 20. Yzyl, ss. 659-660. Pakistan 1947de kurulduunda, Mslman nfusun dalm
dolaysyla iki topraktan meydana geliyordu. Birincisi, bugnk Pakistan olup o dnemde Bat
Pakistan olarak adlandrlmaktayd. Dieri ise, eski ad Dou Bengal olan ve 1971de bamsz olan
bugnk Banglade idi. Bangladein bamszln kazanmasna yol aan gelimeler iin bkz. A.g.e.,
ss. 661-666.
227
Abadan-Unat bu sayy 14 milyon olarak vermektedir. Bkz. Abadan-Unat, a.g.e., s. 33.
228
Mutluer, a.g.e., s. 31.
224

zorlamlardr. Beyaz isknclar anayurtlarna gnderilmi; Franszlar Cezayiri,

229

Portekizliler Angolay, ngilizler Zimbabveyi terk etmek zorunda kalmlardr.

in, kinci Dnya Sava sonrasnda glerin younlat bir baka alandr.
zellikle Manuryann ine katlmasndan sonra yaklak 40 milyon insan
230

gelmitir.

Ayrca, Temmuz 1949da komnistlerin inde ynetimi ele geirmesi

sonucunda, milliyeti liderler Formosa (Bugnk Tayvan) adasna geerek

231

mcadelelerine devam etmiler ve bu ekilde ayr bir devlet daha ortaya kmtr.

kinci Dnya Savann ardndan 1948 ylnda srail Devletinin kurulmas

yeni bir g hareketinin balamasna neden olmutur. Buraya, bata Avrupa olmak
232

zere Asya ve Amerikadan pek ok Yahudi gmen getirilip yerletirilmitir.

srailin kurulu srecini yakndan incelediimizde, kinci Dnya Sava srasnda

yaanan Yahudi soykrmnn bu sreci hzlandrc bir etki yaptn grmekteyiz.
233

Bilindii gibi sava srasnda, Naziler tarafndan 6 milyon Yahudi katledilmitir.

Ayrca, 1943 ylndan itibaren Yahudi mlteciler sorunu gndeme gelmitir. Sava
sonunda Avrupada 200.000-250.000 Yahudi mlteci bulunmaktayd. Bu nedenle,
srail Devletinin kurulduu tarihe kadar blgeye ynelik Yahudi glerinde art
gzlenmitir. 1945-1948 yllar arasnda sadece Mossad tarafndan Filistine kaak
olarak sokulan Yahudi says 69.878 kiidir. 14 Mays 1948 tarihinde, Filistindeki
ngiliz Manda Ynetiminin sona ermesinden saatler nce srail Devletinin ilan
edilmesi; 15 Maysta 1948-49 Arap-srail Savann balamasna neden olmu ve

229

Abadan-Unat, a.g.e., s. 33.

Mutluer, a.g.e., s. 32. 1931 ylnda Japonlar tarafndan igal edilen Manurya, Japonlarn kinci
Dnya Savandan yenik ayrlmasndan sonra ksa bir sre Sovyetlerin kontrolne gemi ve daha
sonra ine braklmtr. Bu kapsamdaki gelimeler iin bkz. Armaolu, 20. Yzyl, ss. 234-236, 406,
438.
231
Armaolu, 20. Yzyl, s. 439. Ayrca bkz. Abadan-Unat, a.g.e., s. 33.
232
Mutluer, a.g.e., s. 32. Aslnda Yahudilerin sraile g srail Devletinin kuruluundan ok
ncelere dayanr. 29 Austos 1897de svirenin Basel kentinde Theodor Herzl liderliinde toplanan
ilk siyonist kongrede kurulan Dnya Siyonist Tekilat nclnde Filistinde bir Yahudi yurdu
edinilmesi ynnde balatlan almalar, Filistinden toprak almn ve Yahudi gmenlerin blgeye
yerletirilmesini ngrmekteydi. Bu abalar, Filistinin Osmanl kontrolnde bulunduu yllarda,
Osmanl Devletinin izin vermemesi nedeniyle yava ilerlemi, ancak, Filistinde 1917 ylnda Trk
egemenliinin sona ermesinden sonra blgeye ynelik Yahudi glerinde byk art olmutur.
Filistinde 1914te 85.000 civarnda olan Yahudi nfusu 1929da 170.000e, 1936da ise 400.000e
ykselmitir. Bu kapsamda, srail Devletinin kuruluuna kadar olan gelimeler iin bkz. Armaolu,
Filistin Meselesi, ss. 16-60.
233
Sefa M. Yrkel, Bat Tarihinde nsanlk Sular, 2. Bask, Marmara Grubu Stratejik ve Sosyal
Aratrmalar Vakf Yayn, stanbul, 2004, s. 108.
230

savatan galip kan srail yeni topraklar kazanmtr. Bu durum da Yahudi glerini
hzlandrmtr. Bu tarihe kadar Filistin topraklarndaki Yahudilerin saysndaki art
rakamlarla yle ifade edebiliriz. 1943te 539.000 olan Yahudi nfusu 1946da
608.000, 1947de 650.000 ve savan ardndan mtareke imzaland 1949 yl
sonunda ise 758.000dir.

234

Bu dnemden sonra sraile ynelik Yahudi gleri

sreklilik arz eden bir grnt izmitir. rnein, 1951-54 arasnda g eden Yahudi
235

says 400.000dir.

srail Devletinin kurulmasndan sonra 1948-1950 dneminde,

236

lkemizden de 30.000 civarnda Yahudi bu lkeye g etmitir.

Buna karlk, Filistin topraklarnn srail tarafndan igal edilmesi, bu kez

Filistinlilerin gne neden olmutur. 1948-49 Arap-srail Sava ile birlikte
gnmze kadar sren Filistinli mlteciler sorunu ortaya kmtr. Birok
kaynakta farkl saylar belirtilmekle birlikte BM tarafndan kurulan Filistin
Mltecilerine Yardm Tekilat, Kasm 1949da 940.000 Filistinli Arap mlteciye
yardm yapmaktayd. Filistin meselesi devamllk arz eden bir sorun olduu iin
mlteciler sorunu artarak srmektedir. rnein, 1951 ylnda 881.991 mlteci BM
yardmndan

yararlanmakta

iken

bu

say

1965

ylnda

1.300.117

olarak

kaydedilmitir. 5-10 Haziran 1967 tarihleri arasnda meydana gelen ve Alt Gn

Sava olarak bilinen Arap-srail Sava sonucunda da BM verilerine gre, 350.000
237

ila 400.000 kii daha mlteci durumuna dmtr.

Bugn bu blgede BMnin

238

korumas altndaki Filistinli mlteci says 4.349.946dr.

1965 ylnda balayan ve 1973 yl balarna kadar sren Vietnam Sava da

239

byk bir g akmna neden olmutur.

Sava nedeniyle binlerce Vietnaml komu

lkelere snm ve 1975-1983 yllar arasnda ounluu etnik inli olan 775.000

234

srail Devletinin ilan ve 1948-49 Arap-srail Sava kapsamndaki gelimeler iin bkz. Armaolu,
Filistin Meselesi, ss. 65-114.
235
Yaln, a.g.e., s. 35.
236
Halil brahim Bahar, Sosyoloji, 1. Bask, Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu Yaynlar,
Ankara, 2005, s. 274.
237
1948-49 Sava ve 1967 Alt Gn Sava arasndaki gelimeler ve Mlteciler Sorunu iin bkz.
Armaolu, Filistin Meselesi, ss. 105-267.
238
B.M. Filistinli Mltecilere Yardm Ajans (United Nations Relief and Works Agency for Palestine
Refugees
in
the
Near
East)nn
2005
sonu
verileri
iin
bkz.
http://www.un.org/unrwa/publications/pdf/uif_dec05.pdf, (29.05.2006).
239
Vietnam Sava hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Armaolu, 20. Yzyl, ss. 673-680.

Vietnaml g etmek durumunda kalmtr. Bunlarn bir blm ABD, Fransa ve

240

Avustralyaya yerletirilmitir.

E-1973-1990 Dnemi G Hareketleri

Bu dnemin en nemli zellii, yasa d g konusunda bir milat olarak
deerlendirilebilecek 1973 petrol bunalmdr. 1973 ylnda ortaya kan petrol krizi
ve ekonomik daralma, batl lkelerin ak kap politikalarndan vazgeerek kabul
ettikleri gmen saysn snrlandrmasna
242

olmutur.

241

ve hatta ters istikmette ge neden

1929-30 dnya ekonomik bunalm gibi dnyada i gc ve nfus

hareketlerini nemli lde etkileyen 1973 petrol krizinin, yine dnyadaki g ve

zellikle snmac ve mlteci hareketleri asndan nem tayan Filistin meselesi
ile balantl olmas dikkat ekicidir. Petrol krizinin, dnyadaki g hareketleri
zerinde yapt etkiyi anlayabilmek iin g alan lkelerin kriz nedeniyle
yaadklar ekonomik sarsntya ksaca deinmek faydal olacaktr.

1-1973 Arap-srail (Yom Kippur) Sava ve 1973 Petrol Krizi

Armaolunun amzn Bitmemi senfonisi olarak nitelendirdii Filistin
meselesi, 1947de ngilterenin Filistin topraklarndan ekilmesinde sonra 1948-49,
1967 ve 1973 yllarnda Araplar ile sraili topyekn savalarla kar karya
243

getirmitir.

Araplarn hezimet denebilecek yenilgileri ile sonulanan ve srailin toprak

kazanarak kt bu savalarn sonuncusu 6 Ekim 1973 tarihinde balamtr. Bu
tarih, o yln takvimine gre Musevilerin en kutsal bayram olan Yom Kippura
rastlyordu. Yergine gre; Arap-srail savalar ierisinde en tahrip edici olan bu
savata, taraflarn kulland silahlar dnemin sper glerince (ABD ve SSCB)
salanm olmasna ramen silahlarn en gl olan Ortadoudayd. Bu silah,
ambargo grnmne brnm silaht ve petrol retimin ve ihracatnn kslmasyla

240

Mutluer, a.g.e., s. 32.

zcan, a.g.e., s. 27.
242
Mutluer, a.g.e., s. 32.
243
Armaolu, Filistin Meselesi, s. V.
241

uygulanyordu. Sava ve petrol ambargosu, Henry Kissingerin ifadeleriyle

244

gelien dnyay geri dn yapamayacak kadar altst etmiti.

Ancak 1973 petrol

krizi, dorudan doruya 1973 Arap-srail savann sonucu deildir. Bu sava krizi
245

hzlandrmtr.

sraile kar Msr ve Suriyenin ortaklaa girdikleri savan

246

nedenleri, 1967deki Alt Gn Savana ve hatta daha da eskiye dayanmaktadr.

Nitekim 1967deki Alt Gn Sava srasnda petrol reten Arap lkeleri sraile
yardm ettikleri gerekesiyle ABD ve ngiltereye petrol ihracn durdurmulardr.
Fakat savan ksa srmesi ve ABD ile ngiltere hakkndaki iddialarn
247

ispatlanamamas zerine bu ambargoyu srdrememilerdir.

Ancak Yom-Kippur Sava srasnda ABDnin sraile yapt yardmn

renilmesi, Araplarn petrol silahn ekmesine neden olmutur. Yom-Kippur sava
SSCBye etkisini tm Ortadouya yayma frsatn vermi

248

ve sava srasnda

Suriye ve Msra nemli miktarda donanm ikmali yapmtr. Bu durum ABDnin

sraile gizlice yardm etmeye karar vermesini salamtr. Bu yardm, Amerikan
Hava Kuvvetlerine ait uaklarla ve uaklarn gece ini yapp boaltmann ardndan
gn madan kalkn ngren bir plan erevesinde uygulanacakt. Plana gre
uaklar Portekize ait Azor Adalarnda ikmal yapacaklard. Ancak bu blgedeki sert
rzgr nedeniyle, 13 Ekim 1973 gecesi sraile inmesi planlanan nakliye ua yarm
gnlk bir gecikmeyle 14 Ekim sabah srailde olabilmiti. Bu aksilik yardmn
249

gizlilii ihlal etmi ve Arap liderler ABD yardmn renmilerdi.

Bunun zerine, petrol reten Arap lkelerinin 26-28 Kasm 1973 tarihleri
arasnda Cezayirde yaptklar toplantda, petrol ambargosunun uygulama esaslar
belirlenmitir. Toplant sonunda yaymlanan Arap Petrol Politikas Hakknda Karar
adn tayan belgede:

244

Daniel Yergin, Petrol, Para ve G atmasnn Epik yks, ev. Kamuran Tuncay, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1995, s. 675.
245
Armaolu, 20. Yzyl, s. 725. Stanislaw ve Yergin, Krizinin ayak seslerinin nceden
duyulduunu; 1973 ncesi yl boyunca, dnya petrol pazarnn daralmas, retici lkelerin fiyatlar
ykseltmesi ve petrol kaynaklar zerindeki kontrollerini artrmalarnn krizin oluum sinyalleri olarak
grldn belirtmektedirler. Bkz. Joseph Stanislaw ve Daniel Yergin, Oil: Reopening The Door,
Foreign Affairs, Vol. 72, No. 74, Semtember-October 1993, s. 83.
246
John Jefferson, Henry Kissenger and the Yom Kippur War, Digest of Middle East Studies,
Spring 2005, s. 36.
247
Armaolu, Filistin Meselesi, ss. 355-356.
248
Jefferson, a.g.m., ss. 34-35.
249
Yergin, a.g.e., ss. 693-694.

- sraili destekleyen btn lkelere petrol ambargosu uygulanmas,

- retimin, petrol reten Arap lkelerinin gelirleri 1/4 orannda azalncaya
kadar kslmas,
- Petrol reten Arap lkelerinin

Dileri ve Petrol Bakanlarndan

oluturulacak bir komitenin, dier devletleri dost, tarafsz ve dman

destekleyen lkeler eklinde snflandrmas ve dost bir lkeye verilen petroln bu
snfa girmeyen baka bir lkeye nakledilmesinin nlenmesi hususlarna yer
250

verilmitir.

Grld zere petrol ambargosunun uygulanmasnda iki yol mevcuttu.

Bunlardan birincisi, retimi ve dolaysyla ihracat ksmak, dier yntem ise fiyatlar
ykseltmekti. Fakat retimi ksmann retici lkelerin gelirlerini azaltmas ve enerji
asndan petrole baml olan endstrilemi Bat lkelerinin sert tepkilerine yol
aabilmesi gibi iki nemli sakncas vard. Bu nedenlerle 1973 dneminde ncelikle
fiyatlarn ykseltilmesi yntemine bavurulmutur. Bunun neticesinde Arap
petrolnn fiyat drt kattan fazla artm ve 1973 Ocak aynda varili 2.59 dolar iken
251

1973 Ekiminde 5.11 dolara, 1974 Ocak aynda ise 11.65 dolara kmtr.

Petrol ambargosu tm dnyada panie sebep olmutur. Fakat ambargonun

252

asl hedefinde ABD olmasna ramen en byk panik Avrupada grlmtr.

Mosleye gre; uzmanlar asl artan, petroln bask arac olarak kullanlmasndan
ok bu silaha bavurulduunda, tketici lkelerin enerji yedeklerinin tehlikeli
253

boyuttaki yetersizlii ve bu lkelerin gsterdikleri gszlktr.

Ambargo,

uluslararas siyasetin yan sra ekonomik ve sosyal alanda da iddetli etkiler

yapmtr. kinci Dnya Sava sonunda gzlenen ekonomik byme durmu, hatta
ters ynde bir eilim balamtr. Birok lkede enflasyon ykselmi ve uluslararas
para sistemi ar zorlama ile kar karya kalmtr.

254

Petrol ambargosu sonucunda; Washington ve Londrada elektrik ksnts

uygulanmas, Araplarn listesinde dost lke olarak yer alan Yunanistanda bile

250

Armaolu, Filistin Meselesi, ss. 359-360.

Armaolu, 20. Yzyl, s. 726.
252
Armaolu, Filistin Meselesi, s. 360.
253
Leonard Mosley, Petrol Sava, ev. Halim nal, E Yaynlar, stanbul, 1975, s. 488.
254
Yergin, a.g.e., s. 706.
251

Akropoln aydnlatlmasna son verilmesi, Hollanda Kraliesi Julianann bisiklete,

Hindistan Babakan Indira Gandhinin atl arabaya binmesi gibi manzaralar, petrol
silahnn yaratt psikolojik etkiyi ak biimde ortaya koyuyordu. Btn dnyada
akaryakt fiyatlarnn ykselmesi, birok lkenin akaryakt karneye balamasna
neden olmutu.

255

Yergin, ambargonun Avrupallar ve Japonlarn ruh sal zerindeki

etkilerini dramatik olarak nitelemekte ve yaananlarn insanlar sava sonu yllarn
yokluk ve ktlna gtrdn belirtmektedir. Gerekten de ambargo birok
Avrupa lkesinde sanayi kurulularnn faaliyetlerini durma noktasna getirmiti.
rnein, Bat Almanyada petrol tahsis iini stlenmi olan Ekonomi Bakanlna
eker reticilerinden gelen bir teleks, Yirmi drt saat bile mazotsuz kalnd
takdirde, tm operasyonlarn duracan ve ekerin tpler iinde kristalize olacan
bildiriyordu. Ayn ekilde Japonyada da iktisadi bymenin insanlara kazandrd
zgven birdenbire yok olmutu. Ambargonun etkisiyle halkta gda panii balam,
taksi ofrleri gsteriler yapm ve insanlar belirli rnleri stoklamaya balamlard.
Yerginin ABDye ilikin tespitleri de ilgintir. 1973 Ekimine kadar
Amerikann petrol ithal ettiini bile bilmeyen Amerikan halk benzin fiyatnn % 40
arttn grecek ve benzin kuyruklar petrol skntsn somutlatracakt. Zamanla,
birok blgedeki benzin istasyonlarnda akaryakt datm haftann belirli gnlerinde
ve plaka numaralarna gre yaplacakt. Ambargonun sebep olduu ktlk, Yerginin
ifadeleriyle Amerikay kendi gemiinden paldr kldr koparacak ve bu deneyim
256

Amerikalnn geleceine olan gvenini kknden sarsacakt.

2-Petrol Krizi Sonras G Hareketleri (Souk Savan Sonuna Kadar)

257

Yukarda da deinildii gibi 1973 yl g tarihinde bir dnm noktasdr.

Btn dnyay etkisi altna alan petrol krizi, yabanc ii alan Bat lkelerinin
ekonomilerinde istihdam daraltc bir etki yapm ve bu lkeler ii almn

255

Armaolu, Filistin Meselesi, ss. 360-361.

Yergin, a.g.e., ss. 706-707.
257
Glay Toksz, Uluslararas Emek G, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006, s.
28. Ayrca bkz. Massey, a.g.m., s. 7.
256

durdurmak ya da en aza indirgeyebilmek maksadyla imzaladklar ikili anlamalar

258

iptal etme veya baz deiiklikler yapma gayretine girmilerdir.

1973 ylnda ii

alm durdurulduunda, Almanyada 2,6 milyon, Fransada 2,5 milyon dolaynda

olmak zere toplam i gcnn % 10 ila 12sini oluturan yabanc ii
259

bulunmaktayd.

Petrol ambargosu, zellikle endstrilemi lkelerin sosyal yaplarnda derine

260

ileyen oklar yaratmtr.

Bat lkelerinde, ekonomik nedenlere bal olarak

sosyal yapda meydana gelen deiimlerden hi kukusuz en nemlisi, gmenlere

kar bak asnn olumsuz bir biimde deimesiyle ve g politikalarnda kapal
kap sistemine gei sreciyle yaanmtr. 1973 ylnda Fransann Marsilya
ehrinde, halkn Cezayirli gmenlere kar giritii rk saldrlar nedeniyle g
konusu 1974 ylnda yaplan seimin en nemli politika malzemesi olmu ve seimi
261

kazanan V.G. DEstaing 1974 ylnda g nleyecek bir karar kartmtr.

Ancak baz aratrmaclar, kapal kap politikasnn temellerinin petrol

krizinden nce atldn ve krizin bir bahane olarak kullanldn ne
srmektedirler. ngilterenin ve yabanclara olumsuz bakan sac politik akmlarn
etkisiyle svirenin, 1970-71 yllarnda g kstlamaya ynelik baz dzenlemeler
yapmalar, g politikalarnn yalnzca ekonomi ile ilikilendirilemeyeceini,
gmen akmnn byklne bal olarak ortaya kan politik ve sosyal ortamla da
262

yakndan ilintili olduunu gstermektedir.

Batl hkmetlerin ii almn durdurmas ve konuk iileri geri gnderme

abasna girimesine, balangta geici olarak gelen iilerin verdikleri tepki ise
bulunduklar lkeye yerlemek ve ailelerini de yanlarna almaya balamak biiminde
olmutur. 1973 yl sonras dnem, gmen iilerin ailelerini yanlarna almaya
263

baladklar bir sre olarak dikkat ekmektedir.

258

Bu durumun en gzel rneini

Yaln, a.g.e., s. 136.

Toksz, a.g.e., s. 28.
260
Yergin, a.g.e., s. 705.
261
zcan, a.g.e., s. 27.
262
Toksz, a.g.e., s. 28. Toksz, Avrupada kitlesel glere kar 1960larn sonlarndan itibaren bir
muhalefetin olutuunu, ancak, ge kaplarn kapatlmasnda 1973teki petrol oku ve buna paralel
olarak ortaya kan ekonomik durgunluun dnm noktas olduunu belirtmektedir. Bkz. Toksz,
a.g.e., s. 25.
263
Toksz, a.g.e., s. 25., Mutluer, a.g.e., s. 53., zcan, a.g.e., s. 27.
259

Almanyadaki Trk iileri oluturmaktadr. Btn kstlamalara ve zellikle bu

dnemde balayan youn geriye dn srecine ramen,

264

1973-1984 aras

dnemde Almanyadaki Trk nfus yaklak bir milyon artarak 1,5 milyonun zerine
kmtr. Art, daha kk lekte olmakla birlikte dier Bat lkelerinde de
yaanmtr. Gteki bu artn temel nedeni aile birlemeleridir. Yurtdna giderken
eini ve ocuklarn Trkiyede brakm Trk iileri, geri dnme fikrini erteleyerek
ailelerini yanlarna almaya balamlar; bekr olarak gidenlerin byk ounluu ise
265

Trkiyeden biriyle evlenerek bu srece katlmlardr.

Batl hkmetlerin aile birlemelerine kar tavr genel olarak olumlu

266

olmasna ramen yine de baz nlemler alma yoluna gitmilerdir.

rnein

ngiltere, aile birlemesi ile gelenlere devlet yardm yapmam ve ailesini getirecek
gmenlerin getirmek istedii yaknnn tm masraflarn karlayabileceini ispat
267

etmesi artn getirmitir.

Bu dnemin bir baka zellii de gemite nemli miktarda g veren

Yunanistan, Portekiz ve talya gibi lkelerin, yaadklar kalknma ve gelime
268

srecine paralel olarak gmen ii ekmeye balamalardr.

1973 Petrol Krizinden ve onu izleyen dnya apndaki ekonomik

durgunluktan sonra sadece Avrupada deil tm dnyada yeni bir endstri sonras
g dzeni ortaya kmtr. Petro-dolarlarn beklenmedik bir ekilde akmasyla
Krfez blgesi sermaye zengini fakat i gc yoksulu bir blge hline dnmtr.
Avrupada olduu gibi Krfez lkelerinin siyasi liderleri de ortaya kan i gc
269

talebini karlamak zere geici gmen ii alma yoluna gitmilerdir.

Bu g

akm, 1973-1987 yllar arasnda petrol fiyatlarnn yksekliine bal olarak hz

270

kazanmtr.

264

1965-72 arasnda geri dnenlerin says 25.000 civarndadr. 1973 ylnda bu say yaklak e
katlanarak 87,094e ulamtr. 1984 ylnda Almanyada yrrle giren Geri dn tevik
yasasnn etkisi ile 2001 ylna kadar 290.000 kiinin dnd tahmin edilmektedir. Bkz. Mutluer,
a.g.e., ss. 53-56.
265
Yaln, a.g.e., s. 136.
266
Toksz, a.g.e., s. 25.
267
zcan, a.g.e., s. 27.
268
Toksz, a.g.e., s. 25.
269
Massey, a.g.m., ss. 7-8.
270
Mutluer, a.g.e., s. 32.

Bu i gc temini politikalar, balangta Arap komular zerinde

younlam; 1980lerde ise ncelikle Pakistan, Hindistan ve Banglade gibi
Mslmanlarn youn olduu lkeleri, daha sonra da Vietnam, Kore ve Filipinler
gibi

Mslman

olmayan

Asya

lkelerini

kapsayacak

ekilde

yeniden

yaplandrlmtr. Avrupadan daha az gmen deneyimine ve oulculuk anlayna

sahip olan bu lkeler, gelen iileri geici klabilmek iin ok daha sert kstlamalar
getirmilerdir. i almlarnda komu lkelerden vazgeilerek Asya lkelerine
ynelinmesinin ardnda ise ev sahibi lkelerden (Arap ve Mslman) olas manevi ve
politik taleplerde bulunabilecek gmen saysn azaltmak ve devlet kontroln
271

kolaylatrarak daimi yerleimin nne gemek amac yatmaktadr.

ounlukla,

geici szlemelerle getirilen ve geldikleri lke vatandalarnn sahip olduklar

haklarn hibirine sahip olmayan bu iiler, petrol reten lkelerdeki i gcnn
272

% 53 ila % 80ini karlamaktadrlar.

Ancak, 1990 ylndaki Krfez Sava, bu

blgeye olan gleri olumsuz etkilemi ve gmenlerin baka alanlara kaymasna

273

neden olmutur.

1980lerde uluslararas glerin younlamaya balad bir dier blge de

Asyadr. Bu srete, Asya Kaplanlar olarak bilinen birka lke, zengin ve
endstrilemi lkeler kategorisine girmitir. Dnyann belli bal ekonomik
glerinden biri hline gelen Japonyann yan sra Tayvan, Gney Kore, Hong
Kong, Singapur, Tayland ve Malezya 1970li yllarda hayret verici seviyede
ekonomik kalknma oranlar yakalamlar ve sermaye zengini fakat i gc yoksulu
lkeler durumuna gelmilerdir. Asya-Pasifik blgesinde de daim yerleimden
kaynaklanabilecek rksal ve etnik eitliliin getirecei sorunlardan kanmak
maksadyla yeni gelen gmenlerin geici olarak kalmalarn temin edecek
274

politikalar benimsenmitir.

G kapsamnda, bu dnemde ortaya kan en nemli sorun ise snma

hakknn ktye kullanlmasdr. Batnn gelimi lkelerine yasal yollarla gitmekte
zorluklarla karlaan gmenler, gerek d beyan ve belgelerle snma ve iltica

271

Massey, a.g.m., s. 8.
Hayter, a.g.e., s. 11.
273
Mutluer, a.g.e., s. 32.
274
Massey, a.g.m., s. 8.
272

275

bavurusunda bulunma yoluna gitmilerdir.

Bu nedenle birok aratrmac, iltica

hareketleri sonucunda meydana gelen glerin byk ounluunun ekonomik

276

gn bir tr olduunu vurgulamaktadr.

Nitekim 1960-70li yllarda da bata

Afrika lkeleri olmak zere nc dnya lkelerinden AET lkelerine birok

snma talebi yaplm olmasna ramen, 1980li yllarda bu taleplerde byk bir
art gze arpmaktadr. 1983 yl ierisinde AET lkelerine snma bavurusu
yapanlarn says 70.500 iken bu say 1988 ylnda 290.650 kiiye ulam, 1992
ylnda ise 500.000i amtr. Yasal g yollarnn tkanmas, Avrupaya g
edebilmek iin snma ve ilticann tek seenek olarak kalmas, bu dnemde yasa d
gn nemli bir sorun olarak ortaya kmasna neden olmutur. Yasa d gteki
art, insan kaakl ya da gmen kaakl olarak adlandrlan rgtl su
277

trn ve buna dayal tehlikeli bir sektr yaratmtr.

Genel olarak bakldnda, BM Kalknma Program (United Nations

Development ProgrammeUNDP) verilerine gre 1960-1990 yllar arasnda nc
dnya lkelerinden endstrilemi lkelere yaklak 35 milyon insan g etmitir.
Bunlarn yaklak 6 milyonu yasa d gmendir. Bunlara ek olarak, BMMYK
verilerine gre de kalknm lkelerde 1990lara kadar 3 ila 4 milyon arasnda
278

mlteci bulunmaktadr.

Bu gelimeler; 1980-1990l yllarda, bata Avrupa olmak

zere gelimi lkelerde, gmen iilerden daha ok snmaclarn ve yasa d

279

gmenlerin temel politik sorun olarak ortaya kmasna neden olmutur.

F-Souk Sava Sonras G Hareketleri

Masseyin de belirttii zere, Souk Savan sona ermesinin kresel g
tarihinde bir dnm noktas olduu aktr. Souk Savan sona ermesiyle birlikte
yapay yollarla dnya g oranlarn krk yldan fazla dk dzeylerde tutan
politikalar sona ermitir. Bat demokrasilerinde Doudaki komnist lkelerden
gelen mltecilere kar nispeten ak bir politika izlenmesi, komnist lkelerde

275

zcan, a.g.e., ss. 27-28.

Bu konuda rnekler iin bkz. Yaln, a.g.e., s. 141.
277
zcan, a.g.e., s. 28.
278
Hayter, a.g.e., s. 10.
279
zcan, a.g.e., s. 28.
276

uygulanan politikalarn g ilk ortaya kt yerde engelledii kabulne

dayanmaktayd. Gn dzenlenmesine dayanan bu yazl olmayan anlama Souk
Savan sona ermesi ile birlikte ktnde, Bat lkelerinin nispeten yumuak olan
mlteci ve snmac politikalarnn bir anda sona ermesine neden olmutur.
SSCB, in Halk Cumhuriyeti (HC) ve dier sosyalist lkelerin
hkmetlerinin vatandalarnn uluslararas seyahatlerine ilikin baskc nlemler
uygulamas, g oranlarnn olduka dk dzeylerde kalmasna neden olmaktayd.
HCnin dnyaya almas, SSCBnin kmesi ve Souk Savan sona ermesi yeni
bir an balamasna neden olmu, uluslararas hareketliliin nndeki bu yapay
engellerin ortadan kalkmas ok eitli ve yeni nfus hareketlerinin nn amtr.
Bunun sonucunda, rnein Rusyadan g edenlerin says 1985-89 aras dnemde
16,294 iken bu say 1990-94 aras dnemde 102.000in zerine karak birka yl
iinde alt kat artmtr. Ayn ekilde resm rakamlara gre HCden g eden
280

iilerin says 1980de sfr iken, 1990da 135.000 kiiye yselmitir.

Souk Savan resmen sona erdii 1991 yl ve sonraki dnem, tpk 1973
yl gibi yasa d g asndan da bir dnm noktas nitelii tamaktadr. 1973
ylndaki gelimeler yasal g imknlarn ortadan kaldrrken, 1991de SSCBnin
dalmas sonucunda Dou Blounun (Demir Perde) ortadan kalkmas, yasa d
gn uluslararas bir gvenlik sorunu olarak dnyann gndemine gelmesinde
byk rol oynamtr. Demir Perde lkelerinde uygulanan seyahat kstlamalarnn
ortadan kalkmas, iki kutuplu dnya dengesinin bozulmas sonucunda ortaya kan
atmalar ve ekonomi ve kltr alanndaki kresellemenin getirdii etkiler, snma
ve yasa d g olgularn dnyadaki en nemli sorunlar arasna tamtr.

1-SSCBnin Dalmas ve Souk Savan Sona Ermesi

SSCBnin temeli 1917 yl banda Rusyada ortaya kan i karklklar
sonucunda, yz yl sren Romanof hanedannn elindeki arln 16 Martta sona
ermesi ve ardndan 8 Kasmda Boleviklerin ynetime hkim olmas ile sonulanan

280

Massey, a.g.m., ss. 19-20.

281

devrim dneminde atlmtr.

Devrimden sonra i karklklar bir mddet daha

devam etmi, 1922 ylna gelindiinde Leninin Komnist Partisi Rus topraklar
282

zerinde tartmasz bir hkimiyet kurmutur.

Dnyann Souk Sava kavram ile tanmas iinse kinci Dnya

Savann sona ermesinin beklenmesi gerekecekti. Bu dneme kadar ekingen bir
politika izleyen SSCB, 1945 ylndan itibaren yaylmac bir tutum ierisine girmi,
bunda gerekletirdii ekonomik ve teknolojik gelimenin etkisi de nemli rol
283

oynamtr.

kinci Dnya Savandan sonra meydana gelen gelimeler, dnyay

Dou ve Bat Blou olmak zere ikiye ayrm ve bloklar arasnda Souk Sava
balamt. Dnyann bu ekilde yaplanmas, bu dnemde uluslararas ilikilerin
ekillenmesinde SSCB ile ABDnin barol oynamasna yol am ve bloklar zaman
zaman nkleer savan eiine kadar getirmiti.

284

Ancak taraflar arasnda nkleer

gce dayal dehet dengesi, 1960lardan itibaren bir yumuama srecinin

balamasna neden olmu ve 1975 ylnda imzalanan Helsinki Belgesi ile i
285

birliinin yolu almtr.

Bloklar arasndaki grece yumuamaya ramen teknoloji, uzay almalar ve

silahlanma alannda sren yar devam etmitir. Bu yarn, SSCB tarafndan
srdrlemeyeceini, aksi hlde milyonlarca insann sefalete srkleneceini ve
286

sonuta kaybedileceini gren ilk Sovyet lideri Gorbaov olmutur.

Gorbaov, 1985 ylnda iktidara geldikten sonra 1987 ylnda glasnost

(aklk) ve 1988 ylnda ise perestroyka (yeniden yaplanma) politikalarn
287

uygulamaya koymutur.

281

Siyasal ve ekonomik alanda yeni almlar getiren bu

Armaolu, 20. Yzyl, ss. 131-132.

Oral Sander, Siyasi Tarih (1918-1994), 5. Bask, mge Yaynevi, Ankara, 1996, (Siyasi Tarih
1918-1994), s. 27.
283
Armaolu, 20. Yzyl, s. 420.
284
Rfat Uarol, Siyasi Tarih (1789-1994), 4. Bask, Filiz Kitabevi, stanbul, 1995, s. 797.
285
Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, s. 408. Yumuama dnemine ilikin ayrntl bilgi iin ayrca bkz.
Haluk Gerger, Souk Savatan Yumuamaya, Ik Yaynclk, Ankara, 1980.
286
Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Cilt II (1980-1990), Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, 4. Bask, Ankara, 1994, ss. 3-4.
287
Bu politikalara geiin nedenleri ve kapsam hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Mihail Gorbaov,
Perestroika: lkemiz ve Dnya in Yeni Dnce, ev. Kasm Yargc, Gne Yaynlar, stanbul,
1988.
282

politikalar da beklenen sonucu vermemi ve Brezezinskinin Byk k olarak

288

adlandrd kanlmaz son gereklemitir.

SSCBde 1985 ylndan itibaren meydana gelen deiim ve gelimeler ile

lkenin iinde bulunduu ekonomik skntlar, bir sre sonra bu lkede Gorbaov
ynetimine kar muhalefeti glendirdi ve halk harekete geirdi. Rusya
Federasyonu (RF) Devlet Bakan Boris Yeltsin, 10 Mart 1991de halk hareketlerine
kar kan Gorbaovun grevinden istifa etmesini istedi. Bu tarihten sonra
Sovyetler Birliini dalmaya gtrecek olaylar hzland.
Bu arada, SSCBye dhil olan lkelerde ulusuluk ve bamszlk hareketleri
balamt. zellikle Baltk lkeleri (Letonya, Litvanya ve Estonya) ile Moskova
arasnda eitli alanlarda ekimeler sryordu. 23 Austos 1990da Ermenistann
bamszln ilan etmesiyle balayan gelimeler; 8 Aralk 1991de RF, Beyaz
Rusya (Belarus) ve Ukraynann SSCBnin sona erdiini aklamalar ve yerine
merkezi Minsk olacak Bamsz Devletler Topluluu (BDT)nu kurmalaryla
sonulanmtr. Bu lkelere, SSCByi oluturan 15 Cumhuriyetten 8inin daha
katlmasyla

289

21 Aralk 1991de Kazakistann bakenti Alma-Atada bir zirve

toplants dzenlenmitir. Toplantda, RFnin, BM Genel Kurulu ve Gvenlik

Konseyinde SSCBnin yerini almas onaylanm ve toplant sonucunda bir
deklarasyon yaymlanmtr. Alma-Ata Deklarasyonunda; BDTnin ortak bir siyasi
ve ekonomik alana sahip olaca, ye cumhuriyetlerin birbirlerinin toprak
btnlne sayg gsterecekleri, mevcut cumhuriyet snrlarnn deimeyecei ve
BDTnin uluslararas tzel kiilii olmad gibi hususlara yer verilmitir. Bu
deklarasyonla birlikte SSCB fiilen sona ermitir. Bu gelimeler zerine Gorbaov, 25
Aralk 1991 gn televizyonda yapt konumada istifa ettiini aklayarak yeni bir
dnemin baladn u szlerle ifade etmitir: Artk yepyeni bir dnyada
yayoruz. Souk Sava dnemi, silahlanma yar, hepsi geride kald

288

SSCB ve Dou Blounun dalmasna yol aan srecin altnda yatan sebepler hakknda
deerlendirmeler iin bkz. Zbigniew Brezezinski, Byk k, ev. Gl Keskil, Glsev Pakkan,
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1990.
289
Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, zbekistan, Azerbaycan, Tacikistan, Ermenistan, ve
Moldova. Grcistan ise gzlemci olarak katlmtr.

SSCBdeki bu gelimeler, ounluu Orta ve Dou Avrupada bulunan

Demir Perde lkelerini de sistem deiikliine yneltmitir. 14 Ocak 1990da Berlin
Duvarnn yklmasyla doruk noktasna kan dalma sreci, bu lkeleri ekonomik
ynden birbirine balayan COMECONun (Council for Mutual Economic Asistance:
Karlkl Ekonomik Yardm Konseyi) 28 Haziran 1991de, askeri ittifak olan
Varova Paktnn ise 1 Temmuz 1991de resmen sona ermesi ile sonulanmtr.

290

2-Dou Blounun Dalmas Sonrasndaki G Hareketleri

SSCBnin dalmas, Varova Paktnn ortadan kalkmas, iki Almanyann
birlemesi ve Avrupaya ynelik komnist tehdidin sona ermesi, her ne kadar souk
savan sonunu getirmise de 19. yzyldaki kalba uygun olarak yeni atma ve
istikrarszlk kaynaklarn ortaya karmtr. Sandere gre bunlar yle sralanabilir:
- Moskova denetiminin ve komnist ideolojinin brakt boluu saldrgan
milliyetilik doldurmaktadr.
- Dnyann kuzeyi ve gneyi arasndakine ek olarak, Avrupann bats ve
dousu arasnda aka beliren ekonomik uurum, kitlesel g ve siyasal snma
tehdidini de beraberinde getirmitir.
- Avrupann, dousundaki ve yakn evresindeki atmalar durdurmak bir
yana, ABDnin mdahalesi olmakszn bunlar denetleyememesi, bu ktann dnya
g dalmndaki yeni yeri konusunda soru iaretleri yaratmaktadr.
- Kuzey ve Gney arasndaki byk ekonomik kalknmlk ve siyasal
btnlk farkllklarndan kaynaklanan uluslararas terrizm, Avrupa ve dnyadaki
291

istikrarszlk kaynaklarna yenilerini eklemitir.

Sanderin bu deerlendirmeleri kapsamnda, Souk Sava sonras siyasi

gelimeler ve bunlarn uluslararas ge etkisi ileride geni bir ekilde incelenmitir.
Ancak, dolayl siyasal etkilerin yannda, Souk Savan sona ermesinin uluslararas
ge dorudan etkileri de olmutur.

290
291

Uarol, a.g.e., ss. 798-804.

Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, s. 523.

SSCB

dneminde

uygulanan

kaynatrma

politikalar

ve

srgnler

sonucunda, farkl milliyetlere mensup gruplar baka cumhuriyetlere yerlemek

durumunda kalmtr. Bu nedenle, zlmeden sonra 65 milyon eski Sovyet
vatanda kendilerine yeni bir yurt bulmak zorunda kalmtr. Kazakistan, Ukrayna,
zbekistan, Ermenistan, Azerbaycan gibi lkelerde bu tr dlama sreleri bugn
292

bile yaanmaktadr.

Ayrca, komnizmin yklmasna yol aan politik ayaklanmalar srecinde

yaananlar ve komnist dnemde uygulanan seyahat kstlamalarnn ortadan
kalkmas, birok Dou Avrupalnn Batda snma arayan yz binlerce insann
arasna katlmalarna neden olmutur. Yukarda da deinildii zere, ekonomik
gmen durumundaki insanlar bile snma kapsna ynelmilerdir. 1989-1998
yllar arasnda, Avrupada iltica bavurusu yapan 4 milyondan fazla kiinin
% 43n Avrupann baka blgelerinde gelenler oluturmaktadr. Bu erevedeki
bask arttka, Bat Avrupa lkelerinin snma bavurular konusundaki hassasiyeti
de artm ve daha sk bir politika izlemeye balamlardr. Bu durumda, gerek
293

bireysel gerekse de rgtl biimdeki yasa d giriler artmtr.

G-Sonu: G Sistemleri
Tarihsel perspektiften bakarak, gnmzn uluslararas g eilimlerini
deerlendiren Massey; 21. yzyln balangc ile birlikte uluslararas nfus
hareketlerinin, her biri zaman ve mekn asndan ak bir kararllk arz eden ve
294

gzle grlr be adet g sistemi

ierisinde gelitiini belirtmektedir. Genel

olarak bu sistemler ierisindeki insan aklar; mallarn, sermayenin ve ksmen de

uluslararas politikalarn etkisiyle yaplandrlan bilginin akyla paralellik

292

Abadan-Unat, a.g.e., s. 33.

Peter Stalker, Migration Trends and Migration Policy in Europe, International Migration, Vol.
40, No. 5, 2000, s. 153.
294
G sistemlerin en temel zellii; mallarn, sermayenin ve insanlarn deiiminin belirli lkeler
arasnda, dier lkelere gre daha yksek oranda gereklemesidir. Bir uluslararas g sistemi;
genellikle g alan bir merkez lke ve buna bal olan ve bu lkeye ar derecede gmen yollayan
bir veya birka lkeden olumaktadr. Bkz. G Kuramlar blm, G Sistemleri Kuram
bal.
293

gstermektedir. ekil 5te bu sistemler ve her sistem ierisindeki glerin blgesel

kompozisyonlar gsterilmektedir.
EKL 76: Dnyada nde Gelen G Sistemlerindeki G Kompozisyonu
% 100

G Alnan Blgeler (%)

% 80

% 60

% 40

% 20

Okyanusya
Amerika
%0
Kuzey Amerika
Amerika

Bat Avrupa

Basra Krfezi

Asya-Pasifik

Gney
(Arjantin)

G Sistemleri

Asya
Orta Dou
Afrika
Avrupa

Kaynak: Massey, a.g.m., s.40.

Bu sistemlerden biri olan Kuzey Amerika sistemi, dnya g sistemleri

ierisindeki en eski ve en byk sistemdir. Bu sistemde yer alan Kanadann nispeten
daha az olan nfusundan dolay ald g oransal olarak daha fazladr. Ancak ABD,
Kanadadan be alt kat daha fazla g alarak bu sistemin en nemli g alan lkesi
olmutur. Birinci stunda gsterildii gibi Kuzey Amerikaya ynelen g
akmlarnda Latin Amerika ve Karayip lkeleri (toplam gn % 45i) ve Asya
lkeleri (% 36) ba ekmektedirler. Gemi dnemlerin aksine, 20. yzyln son
dnemi itibaryla Avrupallar, Kuzey Amerikaya ynelen gmenler arasnda kk
bir blm (% 13) tekil etmektedirler. Ayn ekilde Afrika, Orta Dou ve
Okyanusya lkelerinden gelenler de ok kk bir blm oluturmaktadr.
Bat Avrupa lkelerine ynelen uluslararas g ise yirminci yzyln ikinci
yarsndan itibaren balamtr. ekil 5in ikinci stununda da grlecei zere, Bat
Avrupa g sistemi byk oranda Orta Dou ve Afrikadan g almtr. Avrupaya
gelen gmenlerin yaklak te biri, bata Trkiye ve Lbnan gibi lkeler olmak

zere Orta Dou kkenlidir. Gelen gmenlerin yaklak % 30unu da genellikle

Marip lkeleri olarak bilinen Cezayir, Tunus ve Fas gibi lkelerden gelen
Afrikallar oluturmaktadr. Bat Avrupann ald gmenlerin % 18lik ksmn ise
Avrupann dier yerlerinden gelen gmenler oluturmaktadr. Bu gmenlerin
ounluu da bata Polonya, RF ve Eski SSCB lkelerinden gelen Dou
Avrupallardr. Bat Avrupaya gelen dier gmenlerin yaklak % 10unu Asyallar
olutururken Amerikadan nispi olarak az bir gmen kitlesi gelmitir.
1973 petrol krizinden sonra artan petrol gelirleri nedeniyle sermaye zengini
olan fakat i gc eksii bulunan Krfez lkeleri bu aklarn kapatmak zere
gmen i gcne ynelmilerdir. nc stunda grld gibi Krfez lkelerine
1980ler boyunca gelen geici iilerin byk ounluu (% 80den fazlas) Asya
lkelerinden ve sadece % 13 Orta Doudaki dier lkelerden temin edilmitir.
Dier g sitemlerinden farkl olarak Asya-Pasifik sisteminin; g alan
lkelerin komu olmamas ve corafi olarak dank bir grnt sergilemesi
nedeniyle ok kutuplu bir nitelik arz ettii sylenebilir. Asya-Pasifik g siteminde,
g alan drt temel kutup bulunmaktadr. Bunlar, Avustralya, Japonya ve yeni
endstrileen Gney ve Dou Asya lkeleridir. Avustralya, en eski ve en gelimi
g sistemi olup geleneksel olarak gmen alan dier lkeler gibi ald gmenlerin
kkenleri Avrupadan, gelimekte olan lkelere kadar uzanr. nc Dnyadan
gelenlerin byk ounluu ise Asya-Pasifik blgesindendir.
Japonya, 1970lerde i gc ithal etmeye balam bir lkedir. Bu lkeye
gelenlerin byk ounluunu Asyallar oluturmakla beraber, gemite, 20. yzyln
balarnda birok Japonun g etmi olduu Gney Amerikadan da gmen
gelmitir. Japonyay 1980lerde ve 1990larda yeni endstrileen Gney Kore,
Tayvan ve Hong Kong gibi Dou Asya lkeleri ve Singapur, Tayland ve Malezya
gibi Gney Asya lkeleri izlemektedir. Drdnc stunda gsterildii gibi AsyaPasifik g sistemini oluturan tm gmenlerin % 81ini Asya kkenliler
olutururken Okyanusyadan ve Amerikadan gelenler ayr ayr % 7lik, Orta
Doudan gelenler ise % 4lk bir dilimi tekil etmektedirler.
Gney Amerika blgesinde ise Arjantin dnyann en eski ve en nemli g
alan lkelerinden biridir. Bu lke gemite Brezilya ve Uruguay ile birlikte hzl bir

endstrileme deneyimi yaamtr. 19. yzyln sonlar ve 20. yzyln balarn

kapsayan srete bu lke; bata talya, spanya ve Portekiz olmak zere
Avrupadan byk apta g alan belirgin bir g sisteminin merkezini tekil
etmilerdir. Latin Amerika, 1800 ila 1970 yllar arasndaki dnemde 13.8 milyon
gmen alm ve bu gmenlerin kabaca drtte Brezilya ve Arjantine
yerlemitir. Latin Amerikaya gelen gmenlerin % 60a yakn Gney Avrupadan,
% 15i Avrupann dier blgelerinden ve % 11i ise Asyadan gelmitir.
Latin Amerikaya ynelik Avrupa kaynakl son g dalgas, kinci Dnya
Savandan hemen sonra meydana gelmi ve daha sonralar Avrupadan gelen
gmenlerin says gittike azalan bir grafik izmitir. Gnmzde Arjantinin ald
gler, en yakn komularndan kaynaklanmaktadr. Bilhassa, MERCOSUR (Gney
Ortak Pazar-Southern Common Market) Ticaret Anlamas olarak bilinen ve
Arjantin, Paraguay, Brezilya ve Uruguay arasnda serbest ticaret blgesi oluturan
anlamaya taraf lkelerden gelen gmenler ba ekmektedir.
Arjantin alt sistemi, dier nemli drt g sisteminden temel adan
farkllk gstermektedir. Birinci olarak, g hareketlerinin ap daha kktr, ikinci
olarak bu sistemde tek bir merkez lke vardr ve nc olarak ise Arjantine gelen
glerin

kk

ounluunu,

bir

blm

Arjantin

ile

ktalararas

snr

bulunan

mahiyettedir.
drt

Gmenlerin

lkeden

gelen

byk

gmenler

oluturmaktadr. Bu lkeler; ili (% 33), Uruguay (% 19), Paraguay (% 15) ve

Bolivya (% 14)dr. ekil 5teki beinci stunda da grld gibi Arjantine
ynelen gmenlerin % 87si Amerika, % 6s Avrupa ve % 7si Asya kkenlidir.
Irk ayrmclnn 1994 ylnda sona ermesiyle birlikte Gney Afrika
Cumhuriyeti merkezli yeni bir blgesel g sisteminin de ortaya ktnn sinyalleri
alnmaya balanmtr. Arjantin gibi Gney Afrika Cumhuriyeti de tarihsel anlamda
g alan bir lkedir. Ayrca Arjantin kadar olmasa da Gney Afrika, Sahra-alt
lkeleri arasnda nemli bir endstriyel gelime ve kalknma deneyimi yaam tek
lkedir. 1880 ve 1924 yllar arasnda Gney Afrika Cumhuriyetine bir milyondan
fazla Afrikal olmayan gmen gelmitir. 1948 ylnda rk ayrmclna dayal bir

devlet hline gelmesinden sonra Avrupadan gelecek gmenler zendirilmi fakat

295

Afrikadan geleceklere kar sert nlemlere dayal dzenlemeler yaplmtr.

295

Massey, a.g.m., ss. 6-10.

NC BLM
G KURAMLARI
A-G Kuramlarna Giri
BMnin 2000 yl verilerine gre dnyada doduklar lke dnda yaayan
175 milyon gmen bulunmaktadr. Buna gre dnyada yaayan her 35 kiiden biri
gmendir. Bu rakam 6 milyarlk dnya nfusunun % 2,9luk ksmna denk
gelmektedir. Bu say snmaclar ve yerlerinden edilmi kiileri de kapsamakta
fakat yasa d gmenleri iermemektedir. Bunun yannda dnyadaki gmen says
dnya nfusundan daha hzl artmaktadr. Bir karlatrma yapmak gerekirse, 1960
ylnda dnya nfusu 3 milyon civarnda iken 76 milyon gmen bulunmaktayd ve
bu rakam dnya nfusunun % 2,5luk ksmn iermekteydi. 1960-2000 arasnda ise
296

dnya nfusu iki katna karken gmen nfusu 2,3 kat art gstermitir.

Gmen saysndaki art trendleri dikkate alndnda uluslararas gmen saysnn

297

2007 yl ba itibar ile 192 milyon civarnda tahmin edilmektedir.

Gnmzde g olgusu, dnya gndeminin ilk sralarn megul eden bir

konu olarak karmza kmaktadr. Dnyadaki Nfus Hareketlerini incelediimiz
blmde de ak bir ekilde ortaya konulduu gibi insanlk tarihini adeta bir g
tarihi olarak nitelemek mmkndr.
Brettel ve Hollifieldn tespitlerine gre; geride braktmz bin yln
sonunda, drdnc byk g dalgasn alan ABDde gmen nfus tarihteki en
yksek dzeye erimitir. Bu lkede gmenler, 26.3 milyonluk nfuslaryla toplam
nfusun % 9,8ini oluturmaktadr. Amerikada yaayan 18 yan altndaki yaklak
14 milyon ocuk ya gmen ya da gmen ebeveynlerin ocuklardr.
Bat Avrupa da 1940larn sonunda balayan benzer bir yabanc akmna tank
olmutur. 1990lara kadar yabanclar; Almanya nfusunun % 8.2sini, Fransa
nfusunun % 6.4n, svire nfusunun % 16.3n ve sve nfusunun % 5.6sn
oluturacak duruma gelmilerdir.

296

Der. Irena Omelaniuk, World Migration 2005: Costs and Benefits of World Migration, IOM
World Migration Report Series, Vol. 3, Geneva, Switzerland, 2005, s. 378.
297
http://www.iom.int/jahia/page3.html, (09.02.2007).

Ayn ekilde Kanadada 1967 ylnda uygulamaya konan ve gmenleri

kkenlerine gre deil de vasflarna gre belirlemeyi amalayan puanlama sistemi
ve buna bal olarak gerekleen aile birlemeleri, sadece gmen hacmini artrmakla
kalmam, gmenlerin geldikleri lkeleri de eitlendirmitir.
Ayn durum, nfusunun % 40n kinci Dnya Sava sonras dnemde gelen
gmenlerin oluturduu Avustralya iin de geerlidir. Avrupal olmayanlarn
gmen olarak kabul edilmemesi esasna dayanan Beyaz Avustralya politikasnn
1960larda terk edilmesinden sonra Avustralya, ok kltrl bir ulus yapsna
dnmtr. Genellikle kstlayc bir gmen politikas izleyen Japonya bile
298

1980lerde yabanc ii kabul etmeye balamtr.

Sonu olarak, gelimekte olan dnyadaki byk nfus hareketleri,

Afrikadaki mlteciler veya Asya ve Ortadoudaki konuk iiler baz uzmanlarn bir
299

Kresel G Krizinden sz etmelerine neden olmutur.

Byle bir krizin varl

tartmal bir konu olsa da u kesin bir gerektir ki yirminci yzyln son yars
300

Gler adr.

Uluslararas g hareketlerinin son yarm yzylda be ktay ve milyonlarca

insan etkisine almas, birok deiik faktre dayanan ve ulus kavramnn
sorgulanmasna yol aan bu olgunun neredeyse tm gelimi lkelerin sosyal
bilimcileri tarafndan ele alnmasna, kuramsal adan irdelenmesine ve zellikle
izlenmesi gereken politika asnda eitli zm nerileri getirilmesine neden
301

olmutur.

Ancak g, ok ynl olarak incelenmesi gereken bir kavramdr. Gn her

devletin sosyal ve ekonomik hayatnn temel ve vazgeilmez bir bileeni olduu ve
bu olgunun sistemli ve doru bir ekilde ynlendirilmesinde hem bireylerin hem de
toplumun yarar bulunduu her geen gn daha iyi fark edilmektedir. Gnmzde
gn bu ok ynl ve karmak yaps i gc g, aile birlemesi, g ve

298

Der. Caroline B. Brettel, James F. Hollifield, Migration Theory: Talking across Disciplines,
Routledge, New York, USA, 2000, s. 1.
299
Myron Weiner, The Global Migration Crisis: Challenge to States and to Human Rights,
Harper Collins College Publishers, New York, USA, 1995.
300
Castles ve Miller, a.g.e.
301
Abadan-Unat, a.g.e., s. 3.

gvenlik, yasa d gle mcadele, g ve ticaret, g ve salk, g ve

gelime, gmen haklar ve entegrasyon gibi birok boyutu kapsamaktadr.
Politika belirleyicisi konumunda olanlar ve bu politikalar uygulayacak
kiiler, gn ok boyutlu zelliini iyi anlamak ve konuya bu erevede yaklamak
durumundadrlar. G ynetimi konusunda kapsaml ve i birliine dayal bir
yaklam sergileyebilmek iin, yzylmzn g akmlarn ve g basksn yaratan
nedenleri iyi bilmek gerekmektedir. Byle bir yaklam; zorunlu g, g
denetimi, g ve gelime gibi politika ve programlar iermelidir. Uluslararas
gn ynlendirilmesi ve denetiminin hkmetlerin tek tarafl gayretleri ile baarya
ulamas mmkn gzkmemektedir. Nfus hareketleri bakmndan ok hareketli bir
grnt arz eden gnmz dnyasnda g ve g ynetimini etkileyebilecek birok
kresel eilim bulunmaktadr. Bunlar; demografik eilimler, gelimi lkeler ile
gelimekte olan lkeler arasndaki ekonomik eitsizlikler, daha devingen (mobilize)
bir i gcne ihtiya duyan ekonomik liberalleme, gelimi iletiim olanaklar ve
milletler st (transnational) g olarak sralamak mmkndr. Bu eilimler
nedeniyle, 21. yzylda insan hareketlerinin daha nemli bir hle gelecei
302

beklenmektedir.

G olgusunun bylesine ok boyutlu bir zellik arz etmesi nedeniyle, g

almalar disiplinler aras ortak yaklam gerektirmektedir. Her disiplin, masaya
teorik ve ampirik dzeyde eitli yaklamlar koyar. Antropologlar, g alarna
(network-ebeke) ve uluslararas topluluklara dikkatimizi ekerken, sosyologlar ve
303

ekonomistler, insan sermayesinin

nemine, gmenlerin yerletirilmesinin ve

bulunduklar topluma uyum salamalarnn zorluklarna vurgu yaparlar. Siyaset

bilimciler, hukukularla birlikte genel politikay belirlerken, ortak karlarn oynad
rol anlamamz salarlar ve gn devlet kurumlar ve vatandalk konular
zerinde yaratabilecei etkiyi grmemize yardmc olurlar. Tarihiler, gmenlerin
yaad deneyimleri tm karmakl ile nmze koyarlar ve gmenlerin

302

http://www.iom.int/jahia/page3.html,(09.02.2007).
nsan sermayesi (human capital), insanlarn sahip olduklar vasflar ifade etmektedir. Portes bu
kavram; Ekonomik sermaye insanlarn bankadaki hesaplar, insan sermayesi ise kafalarnn
iindekilerdir eklinde aklamaktadr. Bkz. Alejandro Portes, Social Capital: Its Origins and
Applications in Modern Sociology, Annual Review of Sociology, Vol. 24, 1998, (Social Capital), s.
7.
303

85

umutlarn ve arzularn anlayabilmemiz iin ipular verirler. Nfus bilimciler ise

belki de gmenlerle ilgili en iyi ampirik verileri salarlar ve teorik ve yntemsel
aralarla gmen hareketlerinin kaynak ve hedef lkelerde yarattklar etkileri
304

nmze koyarlar.

Akademik alanda yaplan birok aratrmaya ramen g sz konusu

olduunda eitli disiplinlerden aratrmaclar mutlaka ortak bir yerde karlarlar.
305

Pedrazann dedii gibi, Bir partiye gidersiniz ve bakarsnz ki herkes ordadr.

G kavram ile yakndan ilgilenen sosyal disiplinlerin teorik yaklamlarn

zetleyen tablo aada sunulmutur. Bu tabloda, eitli sosyal disiplinlerin g
aratrmalarna hangi adan yaklatklar, konuyu analiz ederken hangi boyuttan
baktklar ve kullandklar analiz birimleri ile ortaya koyduklar temel teorilerin
kapsam ve bu kapsamdaki baz rnek nermeler yer almaktadr.
Dinera gre tarihiler gle ilgili olarak, daha ok teori oluturmada ve
hipotezlerin sorgulanmas konusunda katk yaparlar. Onlar da dier sosyal
bilimcilerin sorduklarna benzer sorular sorarlar. Bu sorular Nfus hareketlerinin
belirleyici unsurlar ve sonular erevesinde younlar. Tarihiler, kimlerin g
ettiini, ne zaman ve neden g ettiklerini, bir ksm insanlar g ederken
dierlerinin neden kaldklarn sorgularlar. Bu sorular genellikle tek bir gruba veya
bireylere ynelik sorulardr. Tarihiler, sosyal yaplarn insan davranlarn nasl
306

etkiledikleri ve deitirdikleri sorusuyla fazla ilgilenmezler.

Antropologlar, g olgusunun kadn ve erkek arasndaki ya da akrabalar veya

ayn kltrel ve etnik altyapya sahip insanlar arasndaki sosyal ilikilere yapt
etkilerini kefetmeye alrlar. Gn antropolojik dzeyde incelenmesinde sorulan
sorular; g olgusunun g eden insanlarn sosyal, kltrel ve cinsiyet durumlarna
307

bal olduu kabulnden yola karlar.

304

Brettel and Hollifield, a.g.e., s. iiv.

Silvia Pedreza, Immigration Research: A Conceptual Map, Social Science History, Vol. 14,
1990, s. 44.
306
Brettel and Hollifield, a.g.e., s. 4. G ve Tarih konusundaki ayrntl deerlendirmeler iin bkz.
Hasia R. Diner, History and the Study of Migration, der. Brettel and Hollifield, a.g.e., ss. 27-42.
307
Brettel and Hollifield, a.g.e., s. 4. G ve Antropoloji konusunda ayrntl deerlendirmeler iin
bkz. Caroline B. Brettel, Theorizing Migration in Anthropology, der. Brettel and Hollifield, a.g.e.,
ss. 97-135.
305

86

TABLO 48: Disiplinler Aras G Teorileri.

Aratrma
Sorular

Analiz dzeyi
veya birimi

Baat
Teoriler

rnek
Hipotezler

Antropoloji

G kltrel
deiimi ve etnik
kimlii nasl
etkiler?

Daha ok mikro
dzeyde: birey,
hane halk veya
gruplar.

likisel veya
yapsalc ve ulus
st.

Sosyal alar
kltrel
farklln
devamn
salamaktadr.

Demografi

Gn nfus
zerindeki etkisi
nasldr?

Makro dzeyde.

Rasyonalist:
Ekonominin
verilerini kullanr.

G, doum
orann artrr.

Disiplin Ad

Ekonomi

G eilimini ve
etkilerini nasl
aklarz?

Mikro dzeyde:
bireyler.

Rasyonalist:
fayda-maliyet ve
itme-ekme

Gmenlerin
girdikleri topluma
uyumlar, sahip
olduklar birikime
(insan sermayesi)
baldr.

Tarih

Gmenlerin
yaadklar
deneyimleri nasl
anlarz?

Daha ok mikro
dzeyde: Birey ve
guruplar.

Teori oluturma
ve hipotez testi.

Uygulanabilir
deil.

Hukuk

Hukuk kurallar
g akmlarn
nasl etkiler?

Makro ve mikro
dzeyde: Politik
ve hukuki sitem

Kurumsalc ve
rasyonalist: Tm
sosyal
bilimlerden
faydalanr.

Haklar,
gmenler iin
ekici bir yap
oluturur.

Siyaset Bilimi

Devletler g
nlemede neden
zorluklarla
karlarlar?

Daha ok makro
dzeyde: Politik
ve uluslararas
sistem
Daha ok makro
dzeyde: Etnik
gruplar ve sosyal
snflar

Sosyoloji

Gmenlerin
uyumu nasl
salanr?

Kurumsalc ve
rasyonalist
Yapsalc ve /
veya ilevselci

G srecini
genelde
gmenler
ynlendirir.
Gmenlerin
uyumu sosyal
sermayeye
baldr.

Kaynak: Brettel and Hollifield, a.g.e., s. 3.

Sosyologlar ise konuya, G neden olur? ve Zaman ierisinde nasl devam

eder? sorularyla balarlar. Sosyologlar da antropologlarla ayn genel teorik aty
paylarlar. Her iki bilim de Marx, Durkheim ve Weberin temellerini att klasik
sosyal teori zerine kurulmutur ve her biri g ve gmenlerin uyum srecini temel
alan bir anlayla sosyal ilikilere vurgu yapma gayretindedirler. Ancak sosyologlar,
zellikle g alan toplumlar zerinde alrken, antropologlar hem g veren hem de
g alan toplumlar zerinde dururlar. Her iki disiplin arasndaki temel fark, bu
disiplinlerin tarihsel geliim sreleri ile ilikilidir. Antropologlar, g konusundaki

87

almalara sosyologlardan daha sonra balamlardr. Sosyolojik teori; sosyal

sermaye

308

, i gc piyasas ve kurumsal yaplarn etkisinde gelien tek bir kt

yani asimilasyon zerinde younlamtr. Sosyolojik aratrmalar ayrca, etnik

yerleim blgesi ekonomisi ve etnik giriimcilik konusuna da deinirler. Her iki
disiplin de g sreci zerinde hem nedensel hem de devam ettirici bir faktr olan
309

g alar zerinde durmaktadr.

Nfus bilimcilerin (Demograf) temel sorusu, nfus yapsndaki deiimin

doasdr. Doumlar, lmler ve g nfustaki deiiminin temel bileenleridir.
Nfus bilimciler daha ok saysal veriler zerinden hareket ettikleri iin gn yn,
seyri ve gmenlerin karakteristikleri (ya, cinsiyet, i, eitim vb.) kapsamnda
alrlar. Nfus bilimciler genel zellikleri itibaryla teori oluturmak veya
genelleme yapmaktan kandklar iin bu zellikleriyle tm disiplinler arasnda bir
kpr olma zellii tarlar.
Nfus bilimciler de tarihilerin, antropologlarn ve sosyologlarn sorduklar;
Kimler, ne zaman g eder? gibi temel sorular sorarlar. Ancak, bu sorular
yantlarken, nceden baz kestirimleri yapabilecekleri modellerden hareket ederler.
Bu adan, nfus bilimcilerin gelecee ynelik baz karsamalarda bulunabildikleri
310

bir gerektir.

Ekonomistler de g nceden tahmin edebilmeye ynelik baz modeller

311

gelitirmeye alrlar.

nsanlarn hangi artlarda ge yneldiklerini aklamaya

altklar iin ekonomistlerin temel ilgi alan Kim g etmektedir? sorusudur.

Ekonomistlere

gre,

ekonomik

faktrler,

sosyal

ve

kltrel

balamdan

308

Sosyal sermaye (Social Capital) kavram, Bireylerin, bir sosyal ilikiler ana veya dier sosyal
yaplara yeliklerinden dolay kar elde edebilme gc olarak tanmlanmaktadr. Portes, Social
Capital, s. 6.
309
Brettel and Hollifield, a.g.e., s. 4-5. G ve Sosyoloji konusunda ayrntl deerlendirmeler iin
bkz. Barbara Schimitter Heisler, The Sociology of Migration, der. Brettel and Hollifield, a.g.e., ss.
77-96.
310
Brettel and Hollifield, a.g.e., s. 5. G ve Demografi konusunda ayrntl deerlendirmeler iin
bkz. Charles B. Keely, Demography and International Migration, der. Brettel and Hollifield, a.g.e.,
ss. 43-60.
311
Bu erevede gelitirilmi birok model bulunmaktadr. Bu almada, matematiksel notasyonlarla
ortaya konan bu tarz modellerin ayrntsna girilmemitir. Ancak, bu kapsamdaki baz rnekler iin
bkz. Barry R. Chiswick, Are Immigrants Favorably Self-Selected?, der.Brettel and Hollifield, a.g.e.,
ss. 61-76. Baka bir rnek iin bkz. Douglas Nelson and Yongsheng Xu, Normative Migration
Theory:
A
Social
Choice
Theoretic
Approach,
http://www.nottingham.ac.uk/economics/leverhulme/research_papers/01_36.pdf, (14.01.2006).

88

soyutlandnda, nfus hareketleri zerinde tek bana etkili deildir. Ekonomistler

ve nfus bilimciler, gmenlerin eitim, refah ve sosyal gvenlik harcamalar gibi
gn getike artan ve ulusal tepkiler nedeniyle politik gndeme oturan konularda da
312

sz konusu tepkilere cevap verebilmek amacyla almaktadrlar.

Siyaset bilimciler, g ve devlet ilikisi ilgili olarak temel konuda

alrlar. Onlara gre ulus-devletin rollerinden ilki snrlarn korunmas ve g
aknn kontroldr. kincisi, gn devlet kurumlar ve vatandalk sistemi
zerindeki etkilerini ynlendirmektir. nc konu ise gmenlerin topluma uyumu
313

sorunudur.

Hukukular, hukuk kurallarnn uluslararas g olgusunu nasl ekillendirdii

zerinde younlarlar. Bu konu ile ilgili olarak birok hukuku, tutarl bir g
kontrol rejimi oluturulmasnn zorluuna iaret eder ve hukuksal olarak g
politikas (kitapta yazl hukuk) ile bu politikann uygulanmas (uygulamadaki hukuk
veya insanlarn kafasndakiler) arasndaki geni boluun nereden kaynaklandn
aklamaya alr. Hukukularn analizleri, liberal demokrasilerde g kontrol
altnda tutma araylarnn zorluklarn aklamaya alan siyaset bilimcilerin benzer
almalarn hatrlatmaktadr.
Bu kapsamda, yasa d g maduru olmayan su (victimless crime)
olarak tanmlayan Shuck; hukukun, bireylerin ve gruplarn g edip etmeyecei,
edecekseler nereye ve ne zaman g edeceklerinin kararn vermelerinde ok nemli
bir rol oynamasna ramen, uluslararas g ve zellikle yasa d g
dzenlemekte olaanst biimde snrl kaldn belirtmekte ve bu nedenle,
kontrolsz gn liberal politikalar ve hukuk normlar zerinde olumsuz etki
yapacandan endie etmektedir. Buna karlk, Chang ise gn bir lkenin
ekonomik

refahn

artracan

savunarak

daha

liberal

bir g

politikas

314

nermektedir.

312

Brettel and Hollifield, a.g.e., ss. 5-6.

Brettel and Hollifield, a.g.e., s. 6. G ve Siyaset Bilimi ilikisi konusunda ayrntl
deerlendirmeler iin bkz. James F. Hollifield, The Politics of Internetional Migration, der. Brettel
and Hollifield, a.g.e., ss. 137-186.
314
Brettel and Hollifield, a.g.e., s. 7-8. G ve Hukuk ilikisi kapsamnda farkl iki deerlendirme
iin bkz. Schuck, a.g.m. ve Howard F. Chang, The Economic Analysis of Immigration Law, der.
Brettel and Hollifield, a.g.e., ss. 205-230.
313

89

B-Analiz Dzeyleri
G aratrmalarnda, aratrmann hedefleri ve teori oluturma konusu
analiz dzeyleri ve birimleri ile yakndan ilikilidir. G aratrmalarnda bu iki
husus, disiplinlerin yapsnda ve disiplinler aras deerlendirmelerde deiik
ekillerde karmza kar. Bu kapsamda en nemli farkllk, g akmlarn
ekillendiren yapsal artlar (genellikle politik, hukuki ve ekonomik artlar)
inceleyerek problemi makro dzeyde ele alan veya bireylerin ya da ailelerin g
kararlarn ekillendiren gleri inceleyerek mikro dzeyden yaklaan bak
315

alarnda ortaya kmaktadr.

Alejandro Portes; bu noktadan hareketle geni kapsaml bir kuram ortaya

koymaya almann bouna bir ura olacan belirtmektedir. Ona gre, mikro ve
makro dzeyden bakarak yaplan analizleri tek bir at altnda toplamann imkn
yoktur. rnein, Smrgeci kapitalist yaylma, az gelimi lkelerden byk bir i
gc akmn balatmtr eklindeki nerme, bize sz konusu lkelerde nfusun
hangi kesiminin g etmeye daha scak bakt hakknda veya bireysel dzeydeki
karar verme srecini anlamamz konusunda herhangi bir fikir vermez. Dolaysyla
geni kapsaml, tek bir kuram yoktur.
Bu kapsamda Portes, Robert Bach ile birlikte gelitirdikleri ve g
konusundaki mevcut kuramlar drt balk altnda toplayan snflandrmann
geerliliini savunur. Bu drt balk: uluslararas gn balang nedenleri,
gmen akmlarnn yn ve devamll, gmen i gcnden faydalanma
biimleri ve gmenlerin sosyo-kltrel uyumlardr. Portese gre, bu balklarn
her birine yakndan veya geni bir yapsal perspektiften bakabilmek mmkndr.
rnein, belirli bir g olaynda gmenlerin nerelere gittiklerine ve gmen
aknn ne kadar srdn belirleyebilmek iin gidilen lkenin i gc talebine ve
kaynak lkelerdeki i imknlarna baklabilir. Veyahut belirli bir ynde srekli
biimde devam eden g, bize uluslararas g alarn iaret edebilir. Bu ekilde her
alann ayr bir ilgi gerektirmesi, bir veya iki bal aklamaya ynelen orta dzey

315

Brettel and Hollifield, a.g.e., s. 8.

90

teorilerin geni kapsaml genel bir kuramdan daha ok tercih edilmesine yol
316

amaktadr.

Tekeli ve Erder, g konusundaki genellemeleri be grupta toplamaktadrlar.

Bu genellemeler konu ve kapsamlarna gre;
- Gn nedenleri ve g eitleriyle ilgili olanlar,
- Kiilerin g kararn nasl aldklar ve bu karar alrken hangi deerlere
nem verdikleri ile ilgili olanlar,
- G eden kiilerle g etmeyenler arasndaki farkllklar aklamaya
alanlar,
- Gler sonucunda sosyal sistemlerde ortaya kan sorunlarla ilgili olanlar,
- Toplumdaki deiimler sonucunda gn ortaya k ile ilgili olanlar
eklinde sralanmaktadr.
Dikkat edilirse beinci gruptaki genellemelerde, ilk drt grupta olduunun
aksine, g baml deiken olarak deil, bamsz deiken olarak seilerek
317

toplumdaki yapsal deiimlerin aklanmasna allmaktadr.

Tekeli ve Erder, kiilerin g kararn belirleyen iki eit deiken

kullanldn belirtmektedir. Buna gre, birinci tip deikenler gdsel deiken
olarak adlandrlr. Gdsel deikenler, kiinin karar srecine olumlu veya olumsuz
bir deer olarak etki eden tm unsurlardr. kinci tipteki, dzenleyici deikenler
ise kiilerin g ile ilgili karar meknizmalarn dolayl olarak etkilemektedir.
Kiiler, g kararlarnda bu tip deikenleri kendi hesaplarna katmazlar. Ancak, bu
tip deikenler kiinin frsatlar alglamasn ve bilgi aklarn belirleyerek g
318

kararna dolayl olarak etkirler.

Piyasa ekonomisinin uyguland toplumlarla ilgili olarak ekonomistlerin

yapt analizlerde g aklamak iin drt modelden yararlanlmaktadr. Birinci
grup analizler g, sosyal sistemin bozulan dengelerini dzenlemek iin
316

Alejandro Portes, Immigration Theory for a New Century: Some Problems and Opportunities,
International Migration Review, Vol. 31, 1997, ss. 810-811.
317
lhan Tekeli, Leila Erder, Yerleme Yapsnn Uyum Sreci Olarak Gler, Hacettepe
niversitesi Yaynlar, Ankara, 1978, ss. 22-23.
318
Tekeli, Erder, a.g.e., s. 32.

91

kendiliinden oluan bir meknizma olarak grmektedir. Bu tip analizler toplumsal

dengesizliin nedenleri zerinde pek durmadan bu dengesizlii bir veri olarak kabul
edip sistemin ne kadar g rettiini belirlemeye almaktadr. Bu analizler, iki
blge arasndaki sosyo-ekonomik farkllklar ortadan kaldracak bir net g
meydana gelecei ve sonuta toplumsal sistemin dengeye ulaaca varsaymna
dayanmaktadr. G sosyal dengeyi salayan bir unsur olarak ele alan
aratrmaclar, belli bal iki dengesizlik gstergesinden sz ederler. Birincisi, g
alan ve veren blgeler arasndaki cret farkllklar, ikincisi ise i gc talebi ve
arz arasndaki farkllklar gsteren isizlik oranlardr.
kinci grup analizler g, toplumun geirdii evrime bal olarak oluan tek
tarafl bir uyum hareketi biiminde ele almaktadr. Bu ekildeki ge en iyi rnek,
sanayileme sonucu meydana kan kyden kente gtr. nc grup analizler,
sadece net g olgusunu deil toplumsal anlamdaki tm yer deitirmeleri
kapsamaktadr. Drdnc grup g analizleri ise sosyal planlamaclarn almalar
sonucunda uygulamaya konan politikalarn dourduu gler zerinde durmaktadr.
Bu analizlerde g, toplumda baskn olan gruplarn politik kararlar etkileme gc
319

kapsamnda aklanmaktadr.

Thomas Faist ise uluslararas ge ilikin analizleri mikro, makro ve meso (orta)
olmak zere dzeyde ele almaktadr (Tablo 3):
- Potansiyel bir gmenin zgrlk ve zerklik derecesi, bireysel karar dzeyi
veya mikro dzey olarak adlandrlr. Bu dzey kiinin g etme veya etmeme
konusundaki karar verme yetisi ile ilgilidir.
- Hedef ve kaynak lke konumundaki ulus devletlerin siyasi, ekonomik ve
kltrel yaplar ile dnyada etkin olan sistemler makro dzeyi oluturur. Bu
dzlemdeki analizler, ulus devletlerin kendi aralarndaki veya uluslararas alandaki
ilikilerin yapsna ynelirler. rnein, 19. yzylda Kuzey Amerika ile Avrupay
birbirine balayan bir Atlantik tesi dnya sisteminin varlndan sz edebiliriz.
- Gmenler ve bunlarla ilikili gruplar arasndaki toplumsal ve sembolik
(simgesel) balar ve bu ilikilerin doasnda bulunan baz imknlar orta dzeyi

319

Tekeli, Erder, a.g.e., s. 23-26.

92

oluturur. Bu dzey, bir taraftan toplumsal balarn yaps, gc ve younluu ile

dier taraftan da bu balarn ierii ve kapsam ile ilikilidir. Bu ilikisel boyut,
kaynak ve hedef lkelerdeki g etmi veya etmemi kiiler arasnda iliki alar ve
konu ile ilgili ortak etmenler arasndaki ilikileri dikkate alr. Bu erevede, ortak
etmenler olarak akrabalar, hane halk, din gruplar, etnik topluluklar ve milliyet
ilikileri saylabilir. Ayrca bu dzey, sosyal sermaye olarak adlandrlan ve sz
320

konusu balarn yapsndan kaynaklanan baz olanaklar da ierir.

TABLO 49: G Analiz Dzeyleri.
ORTA
(MESO):
MKRO:Deerler, Arzular
Mtereklikler
ve
ve Beklentiler
Toplumsal liki Alar
Bireysel
deerler
ve Toplumsal Balar:
beklentiler:
- Aileler ve hane halk
- Yaam artlarn, refah arasndaki gl balar,
ve
toplumsal
konumu - Gmenler, potansiyel
iyiletirme ve koruma,
gmenler ve araclar
Tevikler,
bireysel kapsamndaki ilikilerden
bamszlk, ahlak anlay kaynaklanan zayf balar.
ve bir gruba yelik.
Simgesel Balar :
- Akrabalk ilikileri,
etnik, din ve mill
yaplanma ve kurulular
ile simgesel topluluklar.
Sosyal Balarn Kapsam
ve Etkileri:
Ykmllk,
karlkllk
ve
dayanma; bilgi salama,
denetim ve dierlerinin
imknlarna ulam.

MAKRO:
Dzeydeki
Yaplar
Ekonomik:

Makro
Frsat
ve

- Gelir ve istihdam
koullarndaki farkllklar.
Siyasi :
- Ulus devletler arasnda
ve uluslararas alanda ge
ilikin dzenlemeler,
- Siyasi basklar ile etnik,
mill ve din temelli
atmalar.
Kltrel ereve :
- Etkin olan normlar ve
sylemler.
Demografi ve Ekoloji :
- Nfus art,
- lenebilir topraklarn
elde edilebilirlii,
- Teknoloji seviyesi.

Kaynak: Faist, a.g.e., s. 31.

Uluslararas g kapsamnda yaplan teorik ve ampirik almalarn

gemiten gnmze kadar geirdii aamalar inceleyerek, gnmzdeki g

320

Thomas Faist, The Volume and Dynamics of International Migration and Transnational
Social Spaces, Oxford University Press, London, UK, 2000, ss. 30-31.

93

hareketlerinin nedenlerini ve gn devamlln salayan dinamikleri daha kolay

kavrayabiliriz.

C-G Kuramlarnn Tarihsel Geliimi

Abadan-Unatn belirttii gibi bir devletin sahip olduu nfus konusu, M 6.
yzylda inlilerin dikkatini ekmesine ve devlet teorilerinin oluturulmasnda
nemli bir e olarak ele alnmasna ramen, nfusla dorudan ilikili olan g
konusu, ancak 19. yzylda bilimsel tartmalarn konusu olmutur. Alman kkenli
ngiliz corafyac ve harita uzman olan Georg Ravensteinn; ilki 1885 ylnda,
ikincisi ise 1889 ylnda yaymlanan ve ikisi de The Laws of Migration (G
321

Yasalar) adn tayan makaleleri bu konuda balang tekil etmektedir.

1-Ravensteinn G Yasalar
Ravenstein almasnn esin kaynann, 1885 ylnda yaymlad makalenin
ilk cmlesinde, Gn belli kurallara bal olarak gelimediini iddia eden Dr.
322

William Farr yanllamak olduunu belirtmektedir.

Ravensteinn g yasalarn aktarmadan nce, almann yapld dnemin

sosyo-ekonomik artlar ile almaya temel tekil eden ve o dnem iin mevcut olan
verilere ksaca deinmenin Ravensteinn metodolojisini daha iyi anlamamza
yardmc olaca dnlmektedir.
19. yzyln ikinci yarsnda endstri ann balamas, Avrupa ve Kuzey
Amerikadaki milyonlarca insann yaamnda ve alma ekillerinde devrim
yaratmtr. Fabrikalarn, demiryollarnn ve ekonomilerin bymesinin yaratt
etkiler, hem frsatlarn biimini hem de bu frsatlarn ortaya kt alanlar
deitirmitir. Milyonlarca insan yaadklar yerlerden ayrlarak daha iyi bir yaam
umudu ve ekilmez hle gelen yaam artlarndan kurtulmak amacyla yollara
dmtr.

321

Abadan-Unat, a.g.e., s. 4.
Ernest Georg Ravenstein The Laws of Migration, Journal of the Royal Statistical Society, Vol.
48, London, UK, 1885, s. 167.
322

94

Ravenstein 1885 ylndaki makalesinde, Birleik Krallk ierisindeki i g

hareketleri zerinde durmutur. Gle ilgili belirli srelerin varln ispatlamak iin
1840lardan itibaren o dnemde Birleik Krallk oluturan ngiltere, Galler, skoya
ve rlandada yaplan nfus saym verilerini inceleyerek nfus hareketlerindeki
deiimi belirlemeye alm ve mevcut olan son nfus saym verileri olarak 1871
ve 1881 yllarnda elde edilen verileri kullanmtr.
Ravenstein, g hareketlerini belirleyebilmek iin sadece nfustaki toplam
deiiklikleri incelemenin yeterli olmayacana; her kralln nfus art orannn
sadece bu lkelerdeki yerli nfusun art oranyla karlatrlamayacan ve yabanc
lkelerden alnan g ve bir krallktan dierine yaplan glerin de nem arz ettiine
vurgu yapmtr. Bu nedenle Ravenstein, doum yerlerini detayl olarak gsteren
baz ek almalar da kullanmtr. Bylece, btn doum yeri verileri ile her
blgenin gncel nfus bilgilerini karlatrlarak g konusunda genel bir ereve
izebilme imknn bulmutur.
Ravenstein her blgenin nfus verilerini; blgedeki bireyleri, o blgenin
yerlisi (yerli blge unsuru), komu blgeden gelenler (snr unsuru) ve ayn krallk
ierisinde baka bir blgeden, baka bir krallktan veya Birleik Krallk dndan
gelenler (yabanc unsur) olarak snflandrarak elde etmitir. Ravensteinn
gelitirdii g modelinin temelinde emme (absorption) ve yaylma (dispersion)
genel kavramlar yer almaktadr. Buna gre bir emme blgesi; Dier blgelere
oranla nfusun iindeki yerli saysnn -az ya da ok- fazla miktarda olduu blge
olarak tanmlamaktadr. Dier bir deyile, net gn pozitif olduu (gelenlerin
gidenlerden fazla olduu) blge emme blgesi olarak adlandrlr. Yaylma blgesi
ise net gn negatif olduu (giden nfusun gelenden fazla olduu) blgelerdir.
Ravenstein, her bireyin doduu blgelerle ilgili nfus istatistiklerini toplayarak,
dalma blgelerinden emme blgelerine doru oluan g akmlarn harita zerinde
gsterebilmitir (ekil 6). Buna gre emme blgeleri, ticaret ve endstrinin ana
merkezleridir. Ravensteinn dalma blgeleri olarak belirledii yerlerin neredeyse
tamam tarma dayal blgelerdir.

95

EKL 77: Ravensteinn G Akmlar Haritas.

Kaynak: Ravenstein, a.g.m., 1885, s. 183.

Bu temel akmlarn yannda Ravenstein, doum yeri istatistiklerini

kullanarak, dikkate deer dzeyde bir kar akmn varln da tespit etmitir.
Onun tespitlerine gre baz bireyler, emme blgeleri olan metropolleri terk ederek
banliylere yerlemektedir. Ravenstein ayrca, birok insann yakn blgelerden
geldiini belirleyerek, gmenlerin yakn yerlere g etmeyi tercih ettikleri fikrine
ulamtr. Ravensteinn aratrmasnn sonularndan belki de en artc olan,

96

kadnlarn, erkeklere oranla ge daha fazla eilimli olmasdr. Ravensteinn 1885

ylndaki makalesi, sadece Birleik Krallkta yaplan aratrmalar neticesinde
zorlukla elde edilen verilere dayanmasna ramen, yedi adet g yasas formle
323

edilmesi bakmndan dikkate deerdir.

Ravensteinn 1885 ylnda yaymlad makalede ortaya koyduu yedi yasa

324

yledir:

- Gmenlerin byk ounluu ksa mesafelere ve zellikle de emme

blgelerine giderler.
- Gmenler emme blgelerine giderken, arkalarnda daha uzak blgelerden
gelen gmenlerce doldurulan boluklar brakrlar. Bu da g akmlarnn aamal
olarak tm lkede hissedilmesine sebep olur.
- Yaylma sreci, emmenin tersine iler.
- Her ana g akm, daha zayf bir kar akm yaratr.
- Uzak mesafelere g edenler, byk sanayi ve ticaret merkezlerini seerler.
- ehirlerin yerlileri krsal kesimdekilere gre daha az g etme eilimi
tarlar.
- Kadnlar, erkeklere gre daha ok g etme eilimi tarlar.
Ravenstein, drt yl sonra 1889da yaymlad makalesinde ise, Avrupada
baka yerlerdeki ve Kuzey Amerikadaki g akmlarn incelemitir. Ravensteinn
bu makalesinde ne srd g yasalarnn insan hareketlerini, geici bir durum
veya belirli bir mahalden bamsz olarak aklama iddiasn tad anlalmaktadr.
Bu konu ile ilgili olarak; Geni bir bilgi ve rakam dizini ortaya koymu olmann
rahatlyla ve bu verilerden yola karak, bana btn g hareketlerini
ynlendiriyor gibi grnen belirli prensip veya yasalar karma cretini
gsterdim. demektedir.

323

Bu kapsamdaki deerlendirmeler iin bkz. John Corbett, Ernest George Ravenstein: The Laws of
Migration, 1885, http://www.csiss.org/classics/content/90 , (12.03.2007).
324
Ravenstein, a.g.m., 1885, ss 198-199.

97

Ravenstein bu makalede de Gmenlerin ksa mesafelere g etmesi, G

akmlarnn yakn evredeki krsal alanlardan kasabalara ve ehirlere ynelmesi,
G hareketlerinin aamal bir ekilde, adm adm ve blgeden blgeye
gereklemesi ve Her g akmnn zayf bir kar akm yaratmas gibi yasalarn
tekrarladktan sonra, Erkekler, doduklar lkeden (krallktan) darya gitmeyi
daha sklkla gze alrken, kadnlar lke iindeki glerde daha ok n plana
kmaktadr. eklindeki belirlemesiyle kadnlarn sadece ksa mesafeli glerde
erkeklere gre daha etkin olduunu belirtmitir. Ayrca, Mukayese yapabilme frsat
bulabildiim her yerde grdm ki, hareketlilik anlamnda ve retim ve ticaretin
gelimesindeki art, gn artmasna neden olmaktadr. G demek yaam ve
gelime, yerleik nfusta bir durgunluk demektir. ifadesiyle g ve gelime
arasndaki paralellie dikkat ekmitir.
Ravensteinn bu makalede zerinde durduu en temel konuysa, gn ana
sebebinin ekonomik olduudur. Bu durumu da u szleriyle ifade etmektedir;
Kt ve baskc kanunlar, ar vergiler, cazip olmayan iklim koullar, uygun
olmayan sosyal evre ve hatta basklar (kle ticareti, srgn) gmen akmlarna
sebep olmu ve olmaya da devam etmektedir. Ancak, bu akmlarn hibiri, insanlarn
doasnda olan ve daha iyi artlarda yaama arzularnn sonucunda ortaya kan
glerin hacmiyle karlatrlamaz.
Ravensteinn

yasalar

325

yaynlanr

yaynlanmaz

byk

bir

tartma

balatmtr. Bazlar Onun gn geliim srecinin aamalar belirlediini ama

326

bunlarn doa yasalar ile ayn kesinlikte olamayacan vurgulamlardr.

Ravenstein yasa kavramn kullanmakla, demografik hareketlerin amaz

kesinliine iaret etmek istemi olmasna ramen, kendisine yneltilen eletirileri de
hesaba katarak daha sonralar u aklamay yapmtr: Nfus ve ekonomi ile ilgili
yasalar fizik yasalarnn kesinliini tamamaktadr, belli bir yne doru gelimesi
beklenen bir g akm yasama organnn mdahalesi ile durdurulabilir.

327

325

Ernest Georg Ravenstein The Laws of Migration, Journal of the Royal Statistical Society, Vol.
52, London, UK, 1889, ss. 286-288.
326
Corbett, a.g.m.
327
Abadan-Unat, a.g.e., ss. 4-5.

98

Daha sonraki dnemde yetien sosyal bilimciler, Ravensteinn mirasna daha

scak yaklamlardr. Ravensteinn yasalarndan bazlar eklemelerle geniletilmi
ve baka yasalara blnmtr. Ravensteinn almalarn yeniden inceleyen
aratrmaclar, 11 adet zgn g yasasndan sz etmektedirler. Ravenstein, ileride
de deinilecei gibi uzakln etkileimi azaltc etkisi zerine gelitirilen teorilerin
328

ve itme-ekme teorilerinin ilk yaratcs olarak grlmtr.

rnein Tobler, Ravensteinn ifadelerinden yola karak farkl bir

329

deerlendirme yapmaktadr.

Bunlar:

- evreleriyle geni snrlara sahip olan blgeler, dar snrlara sahip olanlara
330

gre, kendilerine ynelecek gler iin doal olarak daha fazla imkn sunarlar.

- Byk emme merkezlerinden ok uzakta yer alan ve baka blgelere g

331

veren yaylma blgeleri bile g almaktadr.

- Onlar besleyen kaynaklardan ok uzakta bile, g akmlar, yava bir

332

ekilde de olsa srer.

- G akmlarnn getii ve etkiledii gzergh zerindeki blgelerde

333

yaayan insanlarnn bir ksm da bu akmlara katlr.

- Yer deitirmeler hakknda bir tahmin gelitirmek iin, g veren her

blgenin yerli nfusunu ve bu g alan blgelerdeki nfusu dikkate almak
334

gerekir.

- G alan merkezlerdeki gmen says uzaklkla orantl olarak

335

azalacaktr.

336

- G akmlar, belirli corafik kanallardan akarlar.

328

Corbett, a.g.m.
Waldo Tobler, Migration: Ravenstein, Thornwaite and Beyond, Urban Geography, Vol. 16,
No. 4, 1995, ss. 327-329.
Bkz. http://www.geog.ucsb.edu/~topbler/publications/pdf_docs/movement/migration/Ravenstein.pdf,
(13.03.2007). Ayrca bkz. Guido Dorio, Waldo Tobler, Push-Pull Migration Laws, Annals,
Association of American Geographers, Vol. 73, No.1, 1983 ss. 1-17.
330
Ravenstein, a.g.m., 1885, s. 175.
331
A.g.m., 1885, s. 191.
332
A.g.m., 1885, s. 191.
333
A.g.m., 1885, s. 191.
334
A.g.m., 1885, s. 198.
335
A.g.m., 1885, s. 199.
329

99

Ravensteinn yasalar ile ilgili bir dier tartma da sz konusu yasalarn

gnmzde meydana gelen gleri aklamada geerli olup olmad konusudur. Bu
kapsamda Faist; Ravensteinn yaklamlarnn belirli bir zaman diliminde ve
dnyann belirli blgeleri iin yaplacak ampirik almalarn balang noktasn
oluturabileceini; 19. yzyln ortalarnda ngiltere kaynakl glerde ve KuzeyGney gnde Ravensteinn yedi yasasn teyit edebilecek zellikte birok olay
337

tespit edildiini bildirmektedir.

Baka yazarlar da bu yasalar dorulayan ya da

338

yanllayan birok rnek sunmaktadr.

Tobler, Ravensteinn yasalarna kar g

literatrndeki genel yaklamn; bunlar grmezden gelmek veya ilgisiz ve nemsiz

grmek olduunu belirterek, sz konusu yasalarn genel olarak rtlmediini ve
yasalarn zne ynelik bir eletiriye rastlamadn vurgulamaktadr. Toblerin
vurgulad bir dier nemli husus da Ravensteinn hazrlad ve yukarda sunulan
haritann balnda akm szcn kullanarak, gnmzde g literatrne
hkim olan ve g kavramn bir akkanlk erevesinde ele alan G dalgalar,
339

Ters akm vb. ifadelerin temelini attn belirtmektedir.

Btn bu tartmalar bir yana, kesin olan ey, Ravensteinn g

aklayabilmek amacyla, yaad dnemdeki kstl imknlarla nemli bir aba
gsterdii ve bu konuda bir r atdr.

2-Marxist Kuram
ncelikle unu belirtmek gerekir ki, ortaya zel olarak konmu bir Marxist
G Kuram bulunmamaktadr. Ancak Yalna gre bu durum, Marxizmin bu
konuda bir ey syleyemeyecei anlamna gelmemektedir. Yaln, Kapital adl
nl eserinde Marxn; krdan kente gn feodal retim tarzndan kapitalist retim
tarzna gei nedeniyle ortaya ktn vurguladn, ayrca kapitalist retim

336

Ravenstein, a.g.m., 1889, s. 284.

Faist, a.g.e., s. 47.
338
Dorigo ve Tobler, a.g.m. Ravensteinn yasalarnn, gnmz glerini aklamadaki geerlilii
iin ayrca bkz. Yaln, a.g.e., ss. 26-28; Satish Davgun, Geography of Migration,
http://www.bemidjistate.edu/geography/migration.htm, (12. 03. 2007).
339
Tobler, a.g.m., s. 329.
337

100

biiminin ortaya knda smrgecilik ve kleliin etken olduunu aklayarak

340

zorunlu glere atf yaptn belirtmektedir.

G konusu ile ilgili olarak, Marxist sylemde yer alan en nemli husus,
Yedek i Ordusuna ilikin aklamadr. Bu kavram, bulabilmek iin baz
fedakrlklara katlanmay gze alan isizler iin kullanlmaktadr. alan iilerle
srekli rekabet etme durumunda kalan yedek ii ordusu, kapitalist retim sistemi
iin ii cretlerinin kontrol edilmesini kolaylatran bir rol oynamaktadr.
Gn sebeplerini aklamaya ynelik ilk alma kabul edilen Ravensteinn
G Yasalarnn ilk kez 1885 ylnda, Kapitalin birinci cildinin ise 1867de
yaynladna dikkat eken Yaln; Marxn, adn koymamakla birlikte, ge neden
olan en nemli faktrler zerinde ilk kez aklamalarda bulunmasnn ve
Ravensteindan daha da ileri giderek, g olgusunun altnda yatan sistemsel
341

faktrlere vurgu yapmasnn nemine iaret etmektedir.

3-Thornthwaiten Akm Modeli

Ravensteinn 1885 tarihli ilk makalesinde yer alan ve G Akmlar
baln tayan haritada, ilk defa akm szcn kullanmak suretiyle gn
akkan zelliine vurgu yaptn belirtmitik. Bu kapsamda, aslnda bir iklim
bilimci olan Thornthwaiten, 1934 ylnda yapt g ile ilgili alma g
aklamada kulland yntem asndan nem tamaktadr. Thornthwaite; aadaki
342

aklamasyla Fizikteki Ohm Kanununa atfta bulunmaktadr.

Dier yerlerde olduu gibi Amerikada da g sreci farkl nfus

younluuna sahip blgeler arasnda, bu farklln yaratt basklar sonucu bir
balantnn olumas sayesinde geliir. Bu basn gradyenleri, bir blgedeki basncn
azalmas veya baka bir blgedeki basncn artmas sonucunda oluur. Belirli bir
blgede nfusun greli younluunun oluturduu basn; hem ekonomik ve sosyal
imknlarn (frsatlarn) azalmas hem de nfusun devaml surette artmasna bal
olarak ykselebilir ya da frsatlarn azalmasna veya nfustaki azalmaya paralel
olarak azalabilir. Yksek basnl blgelerden alak basnl blgelere ynelen nfus
ak sonucunda, bu blgeler arasndaki eitsizliklerin azalmas eilimi grlr.
340

Ayrntlar iin bkz. Karl Marx, Kapital: Kapitalist retimin Eletirel Bir Tahlili, Cilt-I, ev.
Alaattin Bilgi, 6. Bask, Sol Yaynlar, Ankara, 2000, ss. 681-740.
341
Yaln, a.g.e., ss. 44-49.
342
Akt. Tobler, a.g.m., ss. 329-330.

101

Bunun yannda, gn nemi ve bykl ile, onu karlayan fiziksel (maddi) ve

kltrel diren arasnda ters ynl bir bant vardr. Maddi anlamda yaltm
(izolasyon), eylemsizlik, nyarg ve bilgisizlik nfusun hareket zgrln (g)
kstlayan baz faktrlerdir. Nfus ak ile elektrik akm arasnda bir ekilde
benzerlik vardr ve bunun matematiksel ifadesinin ge uygulanabilirlii sz
konusudur. Bir blgeden dier bir blgeye ynelecek g miktar bu blgeler
arasndaki basn gradyenleri ile doru orantl diren ile ters orantldr.
1827 ylnda Georg Simon Ohm tarafndan ortaya konan kanuna gre; Bir
iletkenin iki ucu arasndaki potansiyel farknn (Voltaj), iletkenden geen akm
iddetine oran sabittir. Bu kanun;
V
R = ---------

biiminde formle edilmektedir.

I
[Bu formlde; R: Diren (Ohm), (rezistans veya empedans), V: Gerilim (Volt), (voltaj veya potansiyel
fark),

I: Akm (Amper) eklinde gsterilir.]

343

4-ekim (Gravity) Modelleri

Isaac Newton tarafndan 1867 ylnda ortaya konan Genel ekim Yasasna
gre; evrendeki iki cisim birbirlerini, ktleleri ile doru orantl ve ktle merkezleri
arasndaki uzakln karesiyle ters orantl olarak ekerler. Bu yasa;
(m1m2)
F1=F2= G ------------ eklinde ifade edilir.

344

(Bu formlde, F: ekim kuvvetini, m: Ktleyi, d: Mesafeyi ve G: Evrensel ekim sabitini gsterir.)

Bu yasa temelinde g aklamaya alan ekim modelleri; 19. yzylda

Ravenstein ve Carey tarafndan yaplan almalardan yola karak, Stewart ve Zipf
tarafndan genelletirilmi modeller ile Stouffern ortaya koyduu Kesien (Aradaki)
Frsatlar Modelinden oluur. ekim modelleri, iki nokta arasndaki dz bir hat
zerinde byk bir ekim kuvvetinin etkidiini varsayarlar. Bu ekimin bykl,

343
344

Ana Brittannica, Cilt 24, 15. Bask, Ana Yaynclk, stanbul, 1994, ss. 145-146.
Ana Brittannica, Cilt 23, s. 401.

102

iki yaam birimi arasndaki g akmnn, bu noktalarn nfuslarnn (P1, P2) arpm
ile doru orantl ve aralarndaki uzaklk (D12) ile ters orantldr (ekil 7). Bu
modeller genel olarak;
PiPj
Mij = K ---------- biiminde formle edilir.

345

Dij
(Mij: G Akmnn Bykl ; K: Oran sabiti ; Pi : G k noktasnn nfusu ; Pj : G var
noktasnn nfusu ; Dij: ki nokta arasndaki mesafedir).

EKL 78: ekim Modeli.

Pj

Pi
PX

ki yaam nitesi arasndaki g akmnn bykl bu blgelerin

nfuslar ile doru orantl ve aralarndaki mesafe ile ters orantldr.

Kaynak:www.rri.wvu.edu/WebBook/Goetz/slides/figuresII/figuresII.ppt,
(30.03.2007).

Faist, ekim modelinin g akmlarnn greli bykl konusunda yaplan

ampirik genellemeler iin ok kullanl bir yaklam olduunu, ancak bu modelin,

345

Thomas Spence Smith, Inverse Distance Variations for the Flow of Crime in Urban Areas,
Social Forces, Vol. 54, No. 4, 1976, ss. 802-804. Faist ise ekim modelini, Newton mekaniine bal
kalarak; ki blge arasnda gerekleebilecek bir g olaynda olas gmen says her iki blgede
yaayan insan says ile doru orantl ve iki blge arasndaki uzakln karesi ile ters orantldr
eklinde ifade etmektedir. Bkz. Faist, a.g.e., s. 47.

103

bir lkeden baka bir lkeye yaplan glerde g oranlarnn, gmenlerin

zelliklerine bal

olarak

neden

deiiklikler

gsterdiini

aklayamadn

belirtmektedir. Faist, bu dncesini u ekilde somutlatrmaktadr. ekim

modeli; Hindistan, HC ve Rusya arasnda, gerek bu lkelerin nfuslarnn
bykl ve gerekse de aralarndaki mesafenin yaknl nedeniyle byk apl g
akmlarnn meydana gelebileceini ngrmektedir. Ancak, 21. yzylda bu ekilde
bir g meydana gelmemitir. Ayn ekilde, uluslararas gn nnde ok az
engelin bulunduu 19. yzylda, nfus younluunun ok dk olduu blgeler
arasnda gler meydana gelirken, nfuslar ok byk olan blgeler arasnda g
akmlar olumamtr. Hakikaten bu modelin nermelerinin aksine, geen on yllar
boyunca Pakistandan ngiltereye ynelen gler rneinde olduu gibi dnyann
birbirinden ok uzak keleri arasnda belirgin g akmlar grlmtr. Bu modeli
savunmak iin ulam maliyetleri ve aradaki frsatlardan sz etmek mmkn olsa da
bu durum, sz konusu modelin ana iddias ve younlat temel yaklam
zayflatmak anlamna gelecektir.

346

4.1. Zipf Yasas

Yukarda da gsterildii gibi, ekim modellerinin en ok kabul gren formu
Zipfin P1P2/D12 hipotezidir. Bu hipotezin, temel ekim modeli esas alnarak
retilmi ve nfus veya mesafeyle ilgili ampirik olarak bulunmu baz bileenleri
347

(sabitler, sl kuvvetler vb.) ieren birok varyasyon mevcuttur.

Zipf tarafndan kendi adyla anlan ve istatistik dzenlilik konusuna

aklama getiren yasa ile

348

bir blgeye gereklemesi beklenen (predicted) ve

346

Faist, a.g.e., ss. 47-48.

Smith a.g.m., s. 808.
Ayrca
bkz.
http://higheredbxs.wiley.com.legacy/college/kuby/047170121/pages/ch04.pdf
(21.11.2006).
348
Yasann matematiksel aklamasna burada deinilmemitir. Ancak, Zipf Yasasnn kullanld
birok alan vardr. rnein bir metinde kullanlan kelimelerin skl, bir ehir veya herhangi bir
blgenin nfusu, Internetteki bir sayfann ziyaret edili skl, irketlerin bykl, bilimsel
yaynlara yaplan atflar bunlara rnek olarak verilebilir. Bkz. Wentian Li, Zipfs Law Everywhere,
Glottometrics, Vol. 5, 2002, ss. 14-21. Yasann uygulamalar iin bkz. William J. Reed, On The
Rank-Size
Distribution
For
Human
Settlements,
http://www.nslij_genetics.org/wli/zipf/reed01_jrs.pdf, (22.03.2007). Ayrca bkz. Mehmet C. Marn,
1985 Sonras Trkiyedeki Kentsel Sistemin Dnm: Zipf Yasasnn Ampirik Bir Testi, Gazi
347

104

gerekleen (actual) g miktar karlatrlmtr. Zipf yasasna gre; logaritmik bir

cetvelin bir tarafna beklenen g miktar, dier tarafa gerekleen g miktar
yerletirilerek bu noktalar kestirildiinde, bulunan yeni noktalar dze yakn fakat
349

negatif eimli bir hat oluturmaktadr (ekil 8).

EKL 79: Zipf Yasas.

Beklenen G: P1P2/D

Gerekleen G
Kaynak:www.rri.wvu.edu/WebBook/Goetz/slides/figuresII/figuresII.ppt,
(30.03.2007).

4.2. Stouffern Aradaki Frsatlar Teorisi

Stouffern Aradaki Frsatlar (Intervening Opportunnities) Teorisine gre;
Belirli uzaklktaki bir blgeye ynelen kiilerin says, bu blgedeki frsatlar ile
doru orantl ve aradaki frsatlar ile ters orantldr. Bunun anlam: Eer frsatlar

niversitesi Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 22, No. 1, Ankara, 2007, ss. 33-38.
http://www.mmf.gazi.edu.tr/journal/2007_1/DERGI%202007%20v22%20NO1%20_sayfa%203338_.pdf, (02.04.2007).
349
Tobler, a.g.m., s. 335.

105

corafi anlamda greceli olarak homojen bir dalm gsteriyorsa, aradaki frsatlar
350

ile ulus devlet snrlar gibi engeller aradaki mesafenin ters orantl fonksiyonudur.
EKL 80: Aradaki Frsatlar Modeli.

Chicago
(j)

(i)
Little Rock

Kaynak:www.rri.wvu.edu/WebBook/Goetz/slides/figuresII/figuresII.ppt
(30.03.2007).

Bu teori, nfus hareketlerine uyarlanan ve gn uzaklkla ters orantl

olduunu belirten ekim (gravite) modellerine alternatif olarak ne srlmtr.
Stouffer, ekim modellerinin konuyu fazla basitletirdii inancyla, uzaklk
deikeninin yerine aradaki frsatlar konseptini nermitir. Ona gre, klasik ekim
modelleri uzaklk deikeni nedeniyle g aklamada baz eksiklikler yaratyordu.
nk g yaratan asl motivasyon frsatlard. Bu nedenle, 1950lerin banda
yeniden ele ald teorisinin ikinci versiyonunda, iki blge arasndaki nfus
hareketlerinin, gidilen yerdeki frsatlar ile doru orantl ve aada aklanan

350

Faist, a.g.e., s. 35.

106

aradaki frsatlar ve yaran gmenler terimlerinin arpmlar ile ters orantl

olduunu ne srmtr. Buna gre aradaki frsatlar; bir kiinin yola kt yerden
(i), baka bir noktaya (j), belirli bir mesafe (Dij) gidene kadar nne kan ve merkezi
(i), yarap ise (Dij) olan bir dairenin ierisindeki tm frsatlar olarak tanmlanr.
Yaran gmenler (competing migrants) ise her noktadan (j)ye gitmeye alan ve
merkezi (j), yarap (Dij) olan bir dairenin ierisinde yer alan gmenlerdir (ekil 9).
Sonuta; (i) noktasndan kan gmenler ile (j) noktasna ynelen
gmenlerin arpm (Mij); gidilecek yerdeki frsatlarla (Xm) doru, kesien frsatlar
(Xb) ve yaran gmenler (Xc) ile ters orantl olduu dnldnde, bu durum
matematiksel olarak aadaki fonksiyon ile ifade edilir:
Mij = k.Xm / (Xb Xc)

351

(k: Orant sabitidir. n: Ampirik olarak bulunur.)

Faist; mesafenin yerine, aradaki frsatlar kullanarak yaplan ampirik

almalarn, g hacmine ilikin ngrlerde kk bir etki yaptn vurgulamakla
birlikte; bu kuramn, bak amz corafi mesafe farkndan bireysel karar srecine
352

evirmesinin nemine iaret etmektedir.

4.3. Leenin tme-ekme Kuram

Yukarda aklanan ekim modellerinden farkl olarak Everett Lee; ge
neden olan hem itici hem de ekici faktrlere vurgu yapmaktadr. tme-ekme
(Push-Pull) Kuramn 1966 ylnda ne sren Leeye gre, bir kimsenin g kararn
belirleyen etkenler drt ana grupta toplanmaktadr. Bunlar; yaanlan yere ilikin
etkenler, gidilecek yere ilikin etkenler, aradaki engeller ve bireysel etkenlerdir.

353

Leenin kuramna gre, yaanlan ve g edilmesi planlanan yerde itici ve

ekici faktrler vardr. ekil 10da itici etkenler (-), ekici faktrler (+) ve g karar
zerinde etkisi olmayan ntr etkenler (0) iaretleri ile gsterilmitir.
Grld gibi Lee, g hareketlerine etki eden faktrleri hem kaynak hem
de hedef blgelerin olumlu ve olumsuz karakteristik zellikleri ile aklamaya

351

Smith, a.g.m., s. 804.

Faist, a.g.e., s. 35.
353
Yaln a.g.e., s. 30.
352

107

almaktadr. Gmenler bir yerden baka bir yere gitmekle bir takm ilave
avantajlar elde etmeyi beklemektedirler.
EKL 81: Leenin tme-ekme Kuram.

- - 0+ 0 - ---0+-+
+-0-+-+-0-+--

+-++0-+
0+-++-0
+-++++0
+-+-+-+
ENGELLER

YAANAN YER

GDLECEK YER

Kaynak: Yaln, a.g.e., s. 31.

Ayrca bir kaynaktan (rnein krsal blgelerden) bir hedef blgeye (bir ehir
gibi) yaplabilecek olas g hareketleri srasnda kaynakta, hedefte veya yolda baz
engellerle karlalabilmektedir. Bu engeller; aile basks, bilgi eksiklii, ulusal
politikalar, yolculuk masraflar, sermaye yokluu, eitim eksiklii, askerlik hizmeti
ve dil gibi hususlar ierebilir.
Bir sosyolog olarak Lee, bu engellerin kiiden kiiye deiiklik gsterdiini
de fark etmitir. yle ki, baz bireyler byk ehirlerde yaama imknn ok olumlu
karlarken, baz bireyler ise bunu olas paraszlk vb. nedenlerle kayg verici olarak
354

deerlendirebilmektedir.

Lee, itici ve ekici faktrlerin kyaslanmasnn insanlarn g davranlar

zerinde nemli etki yaptn belirtmesine ramen, baka faktrlerin de devreye
girmesiyle g kararrnn daha karmak bir sre hline gelebileceini
355

vurgulamaktadr.

354
355

http://students.washington.edu./magarati/June24.pdf ,(01.08.2006).
Akt. Yaln, a.g.e., s. 32.

108

5-Petersenin G Tipolojisi (Snflandrmas)

Petersene gre g llebilir bir olgu deildir. Doum ve lm
oranlarndaki farkllk bile gn analiz edilemeyeceini gsterir. Her eyden nce
gn kltrler st yaps ve psikolojik faktrlerin varl, sosyal artlara dayal ilk
soyutlama dzeyinde bile farkllk yaratmaktadr. Bu durum, ge ilikin
genellemelerde bulunmak isteyenlerin, bunu kanun eklinde deil tipoloji
356

(snflandrma) biiminde dile getirmeleri gerekmektedir.

Petersen, 1958 ylnda yaymlad makalesinde g nce drt snfa

ayrmtr. Bunlar; ilkel g, zorunlu g, serbest g ve kitlesel gtr. Yaln, bu
g trlerini ksaca yle aklamaktadr.
lkel G: evrenin itmesi sonucu ortaya kan gler (Gebe topluluklarn
yer deitirmesi).
Zorunlu G: Ynetimi elinde tutan g tarafndan bir topluluun zorla g
ettirilmesi. Buna rnek olarak daha nce deindiimiz Nazi Almanyas verilebilir.
Serbest G: G kararnn tamamen bireylerde olduu g trdr.
Kitlesel G: Bir blgeden ya da lkeden baka bir yere ok sayda insann
g etmesi anlamna gelir.
Yalnn belirttiine gre; itme-ekme kuramnn ortaya atlmasndan sonra
tipolojisini yeniden gzden geiren Petersen, daha nce yapm olduu drtl
snflamaya beinci bir g tr eklemitir. Bu g tipi yneltilmi (impelled)
gtr. Bu glerde, g etmesi istenen topluluk snrl bir ekilde de olsa tercih
hakkna sahiptir. Almanyada 1933-1938 yllar arasnda eitli kanunlarla
357

Yahudilerin ge zendirilmesi bu g trne rnek tekil etmektedir.

Bu gler ierisinde, her snf kendi iinde de iki alt snfa ayrlmaktadr.
Bunlar;
Muhafazakr (Conservative) G: Gmenlerin mevcut yaam standartlarn
korumak iin yaptklar yer deitirmeler.

356
357

http://www.people.vcu.edu/~jmahoney/migration.htm, (12.03.2007).
Akt. Yaln, a.g.e., s. 34-35.

109

lerlemeci (Innovative) G: Gn, yaam standartlarn daha da ykseltmek

iin yaplmasdr.

358

6-Zelinskynin Nfus Hareketlerinin Dnm Kuram

Trkeye Nfus Hareketlerinin Dnm olarak evirebileceimiz
"Mobility Transition kuram, Wilbur Zelinsky tarafndan 1971 ylnda ortaya
atlmtr. Bu kuram, bir lkedeki i ve d glerde grlen deiimlerin, o lkedeki
ilerleme ve gelimeye paralel olarak meydana geldiini ne srmektedir. Kuramn en
nemli zellii, birok demografik unsurun dayand Gelime kavramnn
359

bamsz deiken olarak ele alnmasdr.

EKL 82: Nfus Hareketlerinin Dnm Modeli. (Not: Nfustaki Doal Art,
Net Da G, G ve Dolam ayn lekte deildir. Ayrca Jones, Zelinskynin
almasnda ayr ayr olarak ele ald; snrl, kyden kente ve kentten kente

Almanya

ABD

rlanda

Meksika

Hindistan

Nijerya

ORAN (Nfus / 1000)

biiminde gelien i g unsurunu bir btn olarak ele almtr.)

GELME

DK
HAREKETLLK
(Geleneksel
Toplum)

II

III

DIA
GTE
ARTI
Doal Nfus
Artnda

LKE
GTE
ARTI
D Gte
Azalma

(Erken
Dnem
Gei
Toplumu)

Gei
Toplumu)

IV
G
ALAN
LKE
Gte
Art
Eder
(Gelimi
Toplum)

K
DETLLK
mda ve
HAREK
Dola
(ok Gelimi
Tolum)

Kaynak: Jones, a.g.m., s. 81.

358

http://www.people.vcu.edu/~jmahoney/migration.htm, (12.03.2007).
Richard C. Jones, Multinational Investment and the Mobility Transition in Mexico and Ireland,
Latin American Politics & Society, Vol. 47, Issue 2, Summer 2005, s. 80.
359

110

Bir lkenin modernizasyon srecinde geirdii kyden kente g, kentleme

ve demografik dnm gibi ara sreler bu kuramla dorudan ilikilidir. Gedikin
de belirttii gibi Zelinskynin kuram, 1960larn sonlarnda, gelimelerini henz
yeni

tamamlam
360

dayanmaktadr.

olan

lkelerin

kentleme

konusundaki

deneyimlerine

Bu noktada, demografik dnm kavramnn en nemli

gstergesinin yksek doum ve lm oranlarndan, dk doum ve lm oranlarna

gei ve hepsinden nemlisi bu iki oran arasndaki farkn azalmas olduunu
361

belirtmekte fayda vardr.

Zelinskynin kuramna gre; nfus hareketlerinin

dnmnde be aama sz konusudur (ekil 11).

Geleneksel Toplumlarda (I. Aama), nfustaki doal art yksek dzeydedir.
Yani, doum oranlar lm oranlarndan fazladr ve nfus hareketleri az olur. Erken
Dnm (Gei) Toplumu (II. Aama) olarak nitelenen toplumlarda, tarmdaki
gelimelere ve nfus basksna paralel olarak krsal alanlarda zlme balar.
ounluu erkeklerden oluan gmenler byk kentlere ve lke dna g etmeye
balarlar. Net d g 20-30 yllk bir sre boyunca dorua kar. Nfustaki doal
art oranlar da yksek seviyede seyreder. Ge Dnem Gei Toplumlarnda (III.
Aama), lke iinde artan imknlar nedeniyle byk ehirlere ynelen ve g
edenlerin ounluunu bayanlarn oluturduu i gler artar ve d gte azalma
grlr. , eitim, aile ziyareti, elence ve dinlenme gibi nedenlerle bir veya birka
gnlk gidi-geliler olarak tanmlanabilecek olan dolam hareketleri balar.
Gelimi Toplum (IV. Aama) aamasna gemi lkelerde dikkat eken en nemli
zellik, lkedeki gelimeye paralel olarak vasfl ve vasfsz i gc ihtiyacnn
artmas nedeniyle lkenin g alan lke durumuna gemesidir. Bunun yannda i
gte de art grlr. Ancak, bu gler banliylere ve banliylerden de te
yerleimin yaygnlamas nedeniyle yakn mesafelere olmaktadr. Banliydeki ev ile
ehir merkezindeki iyeri arasnda gidi geliler erevesindeki dolam, art

360

Aye Gedik, Mobility Transition (Test of Zelinsks Theory) and Economic and Demographic
Factors: Japan and Turkey, 1955-2000, bkz. http://iussp2005.princeton.edu/download.aspx?
submissionId=51383, (12.03.2007).
361
Philip Guest, Mobility Transition within a Global System: Migration in the ESCAP Region,
Asia-Pacific
Population
Journal,
Vol.
14,
No.
4,
1999.
iin
bkz.
http://www.unescap.org/esid/psis/population/Journal/1999/v14n4a45.htm, (13 .03.2007).

111

gstermeye devam eder. ok Gelimi Toplumlarda (V. Aama) ise dolam,

balangta artarken sonraki srete insanlarn elektronik olarak haberlemesi vb.
nedenlerle azalmaya balar. lkede, ilk aamada olduu gibi tekrar dk bir
362

hareketlilik grlmeye balar.

Bu kuramn en nemli aamas, Zelinskynin kritik eie denk dtn

belirttii nc aamadr. Bu aamada, krdan kente g azalarak da olsa devam
ederken, kentten kente yaplan gler krsal kesimden kentlere ynelen glerin
363

nne geer.

Bu kuram erevesinde, rlanda ve Meksikann yaad evrimi inceleyen Jones,

1990larda her iki lkeye de okuluslu irketler aracl ile hatr saylr miktarda
yabanc sermaye girii olmasna ramen; rlandada d gte azalma, i gte art
gzlendiini, Meksikada ise d gn yksek, i gn az miktarda gerekletiini
belirtmektedir. Bu durumun ise bu iki lkenin nfus hareketlilii dnm
364

srelerinde farkl aamalarda bulunmalaryla aklanabileceini ifade etmektedir.

Zelinskynin kuramn, gelimi bir lke olan Japonyann 1955-2000 ve

gelimekte olan bir lke konumundaki Trkiyenin 1965-1990 yllar arasndaki
nfus gstergeleri nda snayan Gedik; bulgularndan yola karak, bata nfus
hareketlerindeki dnmn lm yntemi olmak zere, Zelinskynin kuramna
eitli alardan eletiriler yneltmekte ve baz yeni katklar yapmaktadr. Bu
kapsamda Gedik tarafndan yaplan saptamalar unlardr:
- Zelinskynin teorisinde, kentten kente (urban-to-urban) g kavram
ierisinde hem kentlerin kendi ilerindeki (Intra-urban) gler hem de bir kentten bir
baka kente (inter urban) ynelik gler yer almaktadr. Oysa, krdan kente (ruralto-urban) g ile yalnzca kentler aras (inter-urban) gn karlatrlmas uygun
olacaktr. Zira, kentler aras g, sadece oturulan adresin deiiklii veya i
deiiklii olmayp, tpk krdan kente g gibi insan hayatnda nemli bir sosyoekonomik deiiklik yaratmaktadr.

362

Akt. Jones, a.g.m., ss. 80-81. ; Gedik, a.g.m.

Akt. Gedik, a.g.m.
364
Jones, a.g.m., s. 80. Jonesa gre, Meksika nc, rlanda ise drdnc aamada yer almaktadr.
363

112

- Bunun yannda Zelinsky, teorisini olutururken -bu konuda net bir aklama
yapmam olsa da- g edenlerin saylarndan ziyade g oranlarn dikkate almtr.
Oysa bu iki veri ayr ayr ele alnmaldr. nk hem Trkiye hem de Japonya iin
kentten kente g oranlar, krdan kente g oranlarndan her zaman yksektir ve
bu nedenle kritik eiin geilmesi (yani kentten kente gn, krdan kente gn
zerine kt durum) ak olarak gzlenememektedir. Kritik eik, g miktarlar
365

(saylar) dikkate alnarak daha net gzlemlenebilecektir (ekil 12).

EKL

83:

Zelinskynin

Kuramnn

Oranlar

ve

Miktarlar

Asndan

Oranlar (%)

Miktarlar (Saylar)

Karlatrlmas.

Oranlar (%)

Miktarlar (Saylar)

Gelimekte Olan lkelere likin Hipotez

Gelimi lkelere likin Hipotez

Krdan Kente G
Kentten Kente G

Kaynak: Gedik, a.g.m.

365

Gedik, a.g.m.

113

Guest ise Zelinskynin nerdii kuramda, g tipleri ve dzeyleri ile

demografik deiim ve kalknma kavramlar arasndaki balara vurgu yapmasna
ramen, bu balarn olumasnn altnda yatan demografik deiim ve kalknma
sreleri hakknda kapsaml bir bilgi vermediini ne srmektedir. Gueste gre,
Zelinskynin almasndan yola kan Skeldon, kalknma srecinin zaman iinde
oluturduu g biimleri konusunda daha aklayc bilgiler sunmaktadr.
Skeldon, nfus hareketlerinin dnmnn, belirli bir blgede gerekleen
g hareketlerinde zaman iinde ortaya kan sistematik deiimler silsilesi olduunu
belirtmektedir. Bu g silsilesi, nce yresel dzeydeki ksa mesafeli glerden
youn bir krdan kente ge geile balar. Geici bir nitelik gsteren bu tarz
glerden sonra g kavram gittike sreklilik arz etmeye balar. Bu srete,
dolam olarak adlandrlan ve banliyler ile ehir arasnda gndelik veya ksa
sreli gidi-geliler daha baat bir hle gelir. Bu arada, byk kentlerin
yaknlarndaki daha kk kentsel alanlara ynelen glerle kentlerin merkezleri
deiir. Btn bunlar, yani nfus hareketlerindeki dnm, retim biimlerinde
ortaya kan deiimlerle yakndan ilikilidir. Bu nedenle Guest, Skeldonun
almasnn, ileride geni biimde aklanacak olan Dnya Sistemleri Teorisi
savunucularnnki ile ok yakn ilikisi olduunu ileri srmektedir. Buna gre, ortaya
kan g srelerini anlayabilmek iin bireylerin g motivasyonlarndan ziyade,
kalknma ve geliim sreci boyunca toplumu oluturan kurumlarn geirdii
deiimin anlalmas daha nemlidir. Bireyler atacaklar admlar belirlemede
kendilerine sunulan seeneklerle snrldr ve seenekler kurumsal yapya gre
deimektedir. Yani gmen akmlarn, i bulma ve barnma konusunda kurumsal
366

olarak snrlandrlm imknlar ekillendirmektedir.

D-Gnmzde Uluslararas Ge likin En ok Kabul Gren Kuramsal

Yaklamlar
Buraya kadar olan blmde aklanmaya alld gibi; 19. yzylda i ve
d g hareketlerini tek ve kapsaml bir kuramla aklamaya ynelik abalardan

366

Akt. Guest, a.g.m.

114

sonra toplumbilimciler 20. yzylda farkl kavramlar, varsaymlar ve bavuru

367

kalplarndan yola karak eitli kuramsal modeller gelitirmilerdir.

zelikle 1960lardan sonra, uluslararas gn neredeyse tm endstrilemi

lkelerde temel yapsal zellik olarak ortaya kmasnn, gn altnda yatan
nedenlerin gcn ve kapsamn gsterdiini belirten Massey ve Dierleri; bu
nedenleri anlamak iin oluturulan kuramsal temelin zayf olduunu ve uluslararas
g konusundaki yaygn dnn, 19. yzyln konsept, model ve kabulleri ile
snrl kaldn belirtmektedirler. Ayn yazarlar, Portesin yukarda vurguladmz
tespitine katlarak; gnmzde, uluslararas ge ilikin tek ve kapsaml bir kuram
bulunmadn ve sadece birbirinden bamsz olarak ortaya km ve hepsi olmasa
da bir ksm bilimsel disiplinler tarafndan snrlandrlm blk prk kuramlar
serisinin dikkat ektiini ifade etmektedirler. Massey ve Dierleri ayrca, g
konusundaki son gelime ve eilimlerin, g srelerini zmlememizde tek bir
disiplinin

imknlarna

veya

tek

bir

dzeyde

yaplacak

analizlere

bel

balanamayacan gsterdiini, bundan da te g hareketlerinin karmak ve ok

ynl yapsnn, konuya birok dzeyden yaklaan bak alar ve kabulleri ieren
gelimi bir kuram gerektirdiini vurgulamaktadrlar.
Massey ve Dierlerinin, 21. yzyldaki uluslararas g akmlarn
aklayacak gelimi ve kapsaml bir modelin temelini atma abas; uluslararas ge
ilikin nde gelen ada teorileri yorumlamak ve birletirmeye, bunu yaparken de
ncelikle uluslararas gn balama nedenlerini ortaya koymaya alan modelleri,
daha sonra ise g akmlarnn srekliliini salayan nedenlere ilikin teorileri
incelemeye dayanmaktadr.

368

Tm dnyada kalc ve sreklilik arz eden g sistemlerinin ortaya knn,

ortak sosyal, ekonomik ve politik abalarn bu konuya ynelmesini saladn,
kapsaml bir kuramsal yaklam getirebilmeleri iin bu abalarn; Gelimekte olan
lkelerde gmen reten yapsal sreler nelerdir? Gelimi lkelerde gmenlerin
emeine ihtiya yaratan yapsal sreler nelerdir? nsanlar, bu makro dzeydeki

367

Abadan-Unat, a.g.e., s. 5.
Douglas S. Massey ve dierleri, Theories Of International Migration: A Review And Appraisal,
Population and Development Review, Vol 19, No. 3, September 1993, ss. 431-432.
368

115

zorlamalara kar koymak iin uluslararas g etmeye ynelten motivasyonlar

nelerdir? Kreselleme ve uluslararas g srecinde, g hareketlerini destekleyen
ve devamlln salayan sosyal ve ekonomik yaplar nelerdir ve bu yaplar g
srecine nasl bir geri besleme salamaktadr? Bu g hareketleri karsnda, ulus
devletlerin hkmetleri neler yapmaldr ve bu politikalar nasl daha etkin bir hle
getirilebilir? eklinde sralanan be temel soruyu ele almalar gerektiini belirten
Massey, kapsaml bir kuram gelitirme abasna girimelerini yle aktarmaktadr:
Uluslararas Bilimsel Nfus almalar Birlii (International Union for the
Scientific Study of Population-IUSSP)

369

tarafndan grevlendirilen ve aralarnda

kendisinin de bulunduu farkl disiplinlerden bir grup bilim adamndan, mevcut g

kuramlarnn uyumazlk noktalarn, birbirini tamamlayan veya rten ynlerini
belirlemeleri ve farkl kuramsal aklamalarn ampirik aratrma literatrne gre
geerliliklerini deerlendirilmeleri istenmitir.
Sz konusu alma grubu, almalarn alt temel kuram zerinde
younlatrmtr. Bunlar; Neoklasik Ekonomi Kuram, gc Gne likin Yeni
Ekonomi Kuram, Blnm (kili) gc Piyasas Kuram, Dnya Sistemleri
Kuram, Sosyal Sermaye (Gmen Alar) Kuram ve Kmlatif Nedensellik
Kuramdr. Komite yeleri, her kuramsal aklamay dnyadaki balca g
sistemlerinden elde edilen ampirik aratrmalar balamnda inceleyerek, kuramlarn
ne srd varsaymlar destekleme derecelerini saptam ve yeni bir yzyln
balangcnda uluslararas gn ortaya kna ve srekliliine ynelik btnsel bir
370

aklama gelitirmeye almlardr.

Massey ve Dierlerinin almasnda olduu gibi ada g kuramlar sz

371

konusu olduunda birok yazar, aada saylan kuramlar ele almaktadrlar.

369

Sz konusu kurulu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. http://www.iussp.org.

Massey, a.g.m., s. 10-11. Douglas S. Massey, Joaquin Arango, Graeme Hugo, Ali
Kouaouci, Adela Pellegrino, J. Edward Taylordan oluan sz konusu komitenin bulgular, Worlds in
Motion:Understanding International Migration at the End of the Millenium, Oxford University
Press, Oxford, UK, 1998. adyla yaynlanmtr. Massey ve dierlerinin 1993 tarihli makalesi bu
kitabn bir zetidir.
371
Abadan-Unat, a.g.e., ss. 5-24.; Charles B. Keely, a.g.m., ss. 51-53. Bu durum, g kuramlarna
ilikin
olarak
verilen
ders
ieriklerinde
de
n
plana
kmaktadr.
Bkz.
http://students.washington.edu./magarati/June24.pdf , (01.08.2006).
370

116

G Akmlarnn Nedenlerini Aklamaya Ynelik Kuramlar:

- Neoklasik Ekonominin Makro Kuram,
- Neoklasik Ekonominin Mikro Kuram,
- gc Gne likin Yeni Ekonomi Kuram,
- Blnm (kili) gc Piyasas Kuram,
- Dnya Sistemleri Kuram.

G Hareketlerinin Srekliliini Aklamaya Ynelik Kuramlar:

- G Alar (Sosyal Sermaye) Kuram,
- Kurumsal G Kuram,
- Kmlatif Nedensellik Kuram,
- G Sistemleri Kuram.

1-G Akmlarnn Nedenlerini Aklamaya Ynelik Kuramlar

372

Sonuta her biri ayn eyi aklamaya alsa da uluslararas gn hangi

sebeplerden tr baladn aklamaya alan kuramsal modellerin eitlilii,
onlarn farkl konseptler, kabuller ve k noktalarn dikkate almalarndan
kaynaklanmaktadr. Neoklasik Ekonomi Kuram, lkeler arasndaki cret
farkllklar ve i bulma artlar ile gn maliyetleri zerinde younlamtr. Bu
kurama gre g, bireylerin gelirlerini maksimize etmek zere verdikleri kararn
sonucudur. Yeni Ekonominin G Kuram ise bunun aksine, sadece i gc
piyasasn deil dier piyasalar da dikkate almaktadr. Bu kuram g; hane halk
gelirine ynelik riskleri minimize etmeyi ve ailenin retim faaliyetlerine sermaye
salamay amalayan ve hane halk tarafndan verilen bir karar olarak ele almaktadr.
kili Gc Piyasas Kuram ve Dnya Sistemleri Kuram, yukarda belirtilen
mikro dzeydeki karar srelerini reddeder ve bunun yerine, daha st dzeylerde
ge neden olan sebepler zerinde younlar. lk saylanlar g, modern
endstriyel ekonomilerin yapsal ihtiyalar ile ilikilendirirken, ikinci olarak
372

almamzn bu blm, Massey ve dierleri, a.g.m., ss. 432-454.den alntlanmtr.

117

saylanlar, ekonomik kresellemenin ve ulusal snrlar aan piyasalarn doal bir

sonucu olarak grr.
Kuramlarn; nedensellik srecini aklarken birey, hane halk, ulusal ve
uluslararas dzey gibi deiik analiz dzeylerini kullanmalar, bir ncelik verme
veya aralarndaki bir ztlk olarak alglanmamaldr. rnein, bireylerin gelirlerini
maksimize etmek, ailelerin ise riskleri minimize etmek zere hareket etmeleri ve bu
erevede her iki kararn da ulusal ve uluslararas dzeyde ileyen yapsal gler
tarafndan ekillendirilmesi son derece olas bir durumdur.
Bununla birlikte her model; farkl aratrma hedeflerini, ilgi ve younlama
alanlar ile son derece karmak bir konuyu analitik olarak farkl paralardan ele alma
yollarn yanstr. Modellerin her biri, kendi iinde tutarl nermeler ve kabuller
ierir.

1.1. Neoklasik Ekonominin Makro Kuram

Neoklasik Ekonominin Makro Kuram; ekonomik kalknma sreci ierisinde
gerekleen i gc gn aklamak zere gelitirilmi, belki de en eski ve en ok
bilinen uluslararas g kuramdr. Bu kurama gre uluslararas g, i gte de
olduu gibi i gc talebi ve arz arasndaki corafik farkllklardan kaynaklanr.
Sermayesine oranla daha fazla i gcne sahip olan lkelerde, cretler dk
seviyede dengelenirken; sermayelerine gre daha kstl emek gcne sahip olan
lkelerde ise cret piyasas, daha yksek dzeylerde dengeye gelmektedir. cretler
arasndaki bu farkllklar nedeniyle, cretlerin dk olduu lkelerdeki iiler,
cretlerin yksek olduu lkelere g ederler. Bu ekilde ortaya kan gler
sonucunda, sermayenin az olduu lkelerde i gc arz azalp cretler ykselirken,
sermayece zengin lkelerde i gc talebi azalr ve cretler dmeye balar. Bylece
cretlerde bir dengeye ulalr. Bu durumda lkeleraras cret farkllklar, sadece
gn bedensel ve ekonomik maliyetine karlk gelir.
Emek fazlas olan lkelerden emein kstl olduu lkelere doru oluan
ii akm, ayn zamanda yatrm sermayesinin, sermaye fazlas olan lkelerden
sermayenin az olduu lkelere doru ak anlamna gelmektedir. Yoksul lkelerde,
sermayenin greli azl, bu lkelerde yaplan yatrmlarn geri dnm oranlarnn,

118

uluslararas standartlara gre yksek olmasn salayacaktr. Sermayenin bu

hareketlilii, ayn zamanda kalifiye iilerin de sermayece zengin lkelerden, yoksul
lkelere ynelmesine neden olan insan sermayesini iermektedir. Kalifiye iilerin,
eitimlerinin ve tecrbelerinin karln daha iyi bir ekilde alabilmek iin yapaca
bu hareketler; yneticiler, teknisyenler ve dier kalifiye iilerin de yoksul lkelere
ynelmesini salayacaktr. Bu nedenle, uluslararas emek gnn, kavramsal olarak
uluslararas insan sermayesinin akndan ayr olarak ele alnmas gerekmektedir.
Uluslararas g, zorunluluklara gre aklamaya alan neoklasik
makroekonomi modeli, g alan lkelerin kamuoyunu derinden etkilemi ve gle
ilgili politikalarnn belirlenmesindeki entelektel temeli oluturmutur. Bu bak
as, birka varsaym ve kabul iermektedir:
-

Uluslararas

ii

g,

lkeler

arasndaki

cret

farkllklarndan

kaynaklanmaktadr.
- cret farkllklarnn ortadan kaldrlmas g sonlandracak ve bu
farkllklarn olmad durumlarda g hareketleri grlmeyecektir.
- Vasfl iileri kapsayan uluslararas insan sermayesi ak, insan
sermayesinin karl olarak ortaya kan cret farkllklarnn bir sonucudur. nsan
sermayesinin karl olan cretler, genel cret oranlarndan farkldr ve bu nedenle
kalifiye iilerin hareketleri vasfsz iilerin glerinden ayr ve belki de zt ynl
olarak ele alnmaldr.
- gc piyasas, uluslararas emek gne sebep olan tek piyasadr. Dier
piyasalar, uluslararas emek g zerinde fazla bir etkiye sahip deillerdir.
- Hkmetlerin, uluslararas g kontrol etmek iin izlemeleri gereken yol,
g gnderen ve alan lkelerin emek piyasalarn dzenlemek ve ynlendirmektir.

1.2. Neoklasik Ekonominin Mikro Kuram

Makroekonomik modelin aksine, mikroekonomik model bireysel seimi esas
alr. Bu kurama gre, rasyonel (aklc) aktrler olan bireyler, yaptklar fayda-maliyet
hesab sonucunda ge karar vermektedirler. Bu kuram erevesinde uluslararas
g, insan sermayesinin bir yatrm biimi olarak kavramsallatrlr. nsanlar,

119

vasflarna gre daha verimli olabilecekleri yerlere g etmeyi seerler. Ancak, daha
yksek bir verimlilie paralel olarak yksek bir kazan elde etmeden nce; yolculuk
masraflar, g srasnda ve i ararken gerekli geinme bedeli, yeni bir dil renme
ve yeni bir kltre adapte olma zorluu, yeni bir i gc piyasasna alma zorluu ve
eski ilikilerini ve balarn kopararak yerine yenilerini oluturmann psikolojik
skntlar gibi baz yatrmlar yaplmak zorundadr.
Potansiyel gmenler, gidebilecekleri alternatif blgelerin fayda maliyet
analizini yapmakta ve net geri dnn fazla olmas beklenen yerlere g
etmektedirler. Bu net geri dnler hesaplanrken, gelecekteki her dnem iin
gidilecek lkede beklenen kazancn, sahip olunan vasflara gre deerlendirilmesi ve
bunlarn i bulma olasl ile desteklenmesi gerekmektedir. Yasa d gmenler
ayrca, snr d edilme olaslklarn da dikkate almak zorundadrlar. Beklenen
kazanlardan, kaynak lkede elde edilen kazan ve hesaplanan g maliyetleri
kartldnda, aradaki fark gten beklenen net geri dnmdr.
Bu karar verme srecini, 0dan ne kadar bir zaman diliminde analitik olarak
u ekilde ifade edebiliriz:

ER (0)= 0 [P1(t)P2(t)Yd(t) P3(t)Y0(t)] e

-rt

dt C(0)

Burada; ER (0): gn balangcndan hemen nceki 0 zamannda, gten

beklenen net geri dn, t: zaman, P1(t): hedef lkede snr d edilmeden
kalabilme olasln (bu deer yasal gmenler iin 1.0, yasa d gmenler iinse
1.0den kk (<1.0) olacaktr.), P2(t): hedef lkedeki i bulma olasln, Yd(t):
hedef lkede i bulunduu takdirde elde edilecek kazan miktarn, P3(t): kaynak
lkedeki i bulma olasln, Y0(t): kaynak lkede i bulunduu takdirde elde
edilecek kazan miktarn, r: indirim faktrn ve C(0): g iin yaplacak tm
masraflar (psikolojik maliyetler dhil) ifade etmektedir.
Bu hesaplama sonucunda, ER (0)nin deeri olas bir g noktas iin pozitif
ise (>0), aklc bireyler g edecek, negatif ise (<0) bulunduklar lkede
kalacaklardr. Bu deer, hesaplama sonucunda sfra eitse (=0) bireylerin davran
gitmek ya da kalmak arasnda deiecektir. Kuramn ngrd ve yukarda
aklanan makroekonomik modelden biraz farkllk arz eden karsamalar unlardr:

120

- Uluslararas g hem kazan hem de istihdam oranlarndaki farkllklardan

kaynaklanmaktadr. Bunlarn sonucu, beklenen kazan miktarn belirlemektedir (Bir
nceki modelde bunun tam tersine, ekonomide tam istihdam olduu varsaylyordu).
- Dier faktrler deimeksizin, bireylerin sahip olduklar eitim, deneyim,
yabanc dil bilgisi gibi becerileri ieren insan sermayesi, gidilecek lkedeki i bulma
frsatlarn oaltacandan g artran bir etki yaratacaktr.
- Bireysel zellikler, toplumsal koullar veya teknolojinin imknlar gibi g
masraflarn azaltc etki yapan unsurlarn, g sonucunda elde edilecek kazanc
artrmalar dolaysyla uluslararas g hareketlerini de artrmalar beklenmelidir.
- kinci ve nc maddedeki hususlardan dolay, ayn lkedeki bireyler g
konusunda farkl eilimler sergileyebilmektedir.
- lkeler arasndaki g akmlar, basit olarak fayda maliyet analizi sonucu
gerekleen bireysel glerin toplamdr.
- Uluslararas g hareketleri, lkeler arasnda gelir ve / veya istihdam
oranlar arasnda farkllk bulunmad durumlarda ortaya kmaz. Kazan ve
istihdam oranlarnn bir sonucu olan beklenen kazan miktar, uluslararas dzeyde
eitlenene kadar g hareketleri devam eder.
- G hareketinden beklenen geri dnm miktarndaki farkllklar,
uluslararas gmen akmlarnn bykln belirler.
- G karar, emek piyasalar arasndaki eitsizlik ve sreksizliin bir sonucu
olup dier piyasalar g karar zerinde dorudan bir etki yapmazlar.
- G alan lkelerdeki psikolojik faktrler gmenler iin ekici olursa g
masraflar azalabilir (Yukarda da belirtildii gibi gn psikolojik maliyetleri de
vardr). Bu durumda, g durdurabilmek iin gelir farkllklarn negatif seviyeye,
yani kaynak lkede elde edilen kazancn da altna ekmek gerekebilir.
- Hkmetler, g kontrol edebilmek iin her eyden nce, g veren ve
alan lkelerdeki kazan seviyelerini etkileyecek politikalar uygulamaldrlar.
rnein, gidilecek lkede i bulma olasln azaltmak veya zellikle kaak gmen
ii altran iverenlere yaptrm uygulamak, uzun sreli kalknma programlar ile

121

kaynak lkedeki gelir seviyesini ykseltmek veya gn maddi ve manevi

maliyetlerini artrmak bu ynde uygulanabilecek politikalarn amac olabilir.

1.3. Ge likin Yeni Ekonomi Kuram

Ge ilikin yeni ekonomi kuram, neoklasik kuramn kabulleri ve yarglarna
kar, son yllarda ortaya atlmtr. Bu yaklamn temel dncesi, g kararnn
sadece bireyler tarafndan alnmad, insanlarn yakndan ilikili olduu, aile, hane
halk gibi birimlerle ortak biimde alnddr. Bu birimler, sadece geliri maksimize
etmek iin deil ayn zamanda riskleri de minimize etmek amacyla ortak bir biimde
hareket etmektedirler. Ayrca, g karar alnrken, yalnzca emek piyasas deil
dier tm piyasalarda oluabilecek olumsuzluklar dikkate alnmaktadr.
Bireylerin aksine hane halk, ekonomik refahna ynelik riskleri kontrol
altnda tutabilmek iin sahip olduu emek gc gibi kaynaklarn eitlendirmek
ister. Hane halknn baz bireyleri yerel ekonomide faaliyet gsterirken, bazlar ise
cretler ve i bulma koullar daha kt bile olsa baka lkelere gnderilirler.
Bylece, yerel ekonomik artlar ktlese bile hane halk, gmen olarak giden
bireylerinin gnderecei paralara gvenebilecektir.
Gelimi lkelerde, hane halknn gelirine ynelik riskler genellikle zel
sigorta sistemleri veya hkmet programlar ile minimize edilmektedir. Ancak,
gelimekte olan lkelerde riskleri ynetecek kurumsal meknizmalar ya hi
bulunmamakta ya da yetersiz veya fakir aileler iin ulalmas zor bir durumda
olabilmektedir. Bu durum, fakir aileleri ge tevik edecektir. Bunun yannda,
gelimi lkelerdeki kredi imknlar da daha iyi olduundan, aileler yeni projelerini
kolayca finanse edebilmektedir. Gelimekte olan birok lkede ise kredi imknlar
bulunmamakta ya da yksek faizlerle kredi alnabilmektedir. Yaygn ve ulalabilir
nitelikteki sigorta ve kredi programlarnn olmad lkelerde, piyasalardaki olumsuz
gelimeler uluslararas g hareketleri zerinde gl bir bask yaratacaktr.
Gelimi lkelerdeki tarm sigortalar ve rn fiyatlarndaki dalgalanmalara
kar oluturulan sigorta sistemleri iftileri, isizlik sigortas da ii kesimini koruma
altna almaktadr. Ayrca, sermaye piyasalarnn sunduu kredi imknlar hane
halknn gelirine ynelen riskleri azaltc etki yapmaktadr.

122

Yeni ekonomi kuramnn ana fikri, neoklasik kuramn aksine, gelirin homojen
bir olgu olarak ele alnamayacadr. Burada nem arz eden husus gelirin kaynadr.
Hane halk, ailenin zaten kt olan kaynaklarn, yeni gelir kaynaklar yaratacak
faaliyetlere harcama gdsyle hareket etmektedir.
Yeni

ekonomi

kuram

ayrca,

gelirin

bireylerin

sosyo-ekonomik

konumlarnda sabit bir etki yaratt kabuln de sorgulamaktadr. Yani gelirdeki

100 $lk art, bireyin bulunduu yerel topluluktaki konumunda, gelir dalmndaki
durumuna baklmakszn ayn etkiyi mi yaratacaktr? Yeni ekonomi kuramclarna
gre, hane halk yurtdna gmen gnderirken yalnzca mutlak gelirini artrma
amacyla deil, ayn zamanda iinde bulunduklar toplumdaki dier hanelere kyasla
greli yoksunluklarn da iyiletirme eilimiyle hareket etmektedir.
Ge ilikin yeni ekonomik kuram, neoklasik kuramdan olduka farkl ve
yeni politik reeteler ieren birok neri ve hipotez ne srmektedir. Bunlar:
- G aratrmalarnda bireylerden ok aileler, hane halk veya kltrel olarak
tanmlanm dier retim ve tketim birimleri esas alnmaldr.
- cret farkllklar, uluslararas gn ortaya kmas iin temel koul
deildir. Hane halk, cret farkll olmasa bile eitli riskleri azaltmak iin
uluslararas g hareketlerine destek verme konusunda gl bir drtye sahiptir.
- Uluslararas g ile yerel istihdam veya yerel retim birbirleriyle badamaz
eyler deildir. Hane halk hem g etmeye hem de yerel ekonomik faaliyetlere
katlma konusunda isteklidir. Hatta, yerel ekonomik faaliyetler dolaysyla elde
edilen gelirin artmas ve bu faaliyetler iin gerekli sermaye gereksinimi g daha
ekici hle getirebilir. Bu nedenle, g veren lkelerdeki ekonomik kalknmann
artmas uluslararas g basksn azaltmayabilir.
- lkeler arasndaki cret farkllklarnn ortadan kalkmas uluslararas gn
duraca anlamna gelmez. G veren lkelerde, emek piyasas dndaki dier
piyasalarn yokluu, eksiklii veya dengesizlii g drtsn devam ettirir.
- Gelir dalmnn farkl noktalarnda yer alan hanelerin, gelir dzeylerinde
olabilecek ayn miktardaki art, g etme olasl bakmndan ayn etkiyi yaratmaz.

123

- Hkmetler, g oranlarn sadece i gc piyasasna mdahale ederek

etkileyemezler. Ayn zamanda sermaye piyasas ve sigorta sistemlerini de yeniden
ekillendirecek nlemler alnmaldr. Hkmetlerin sigorta programlar ve zellikle
isizlik sigortas g konusunda belirleyici bir rol oynamaktadr.
- Hkmet politikalar ve gelir dalmn biimlendiren ekonomik
deiiklikler baz hanelerin greli yoksunluk alglamalarn ve g etme eilimlerini
deitirebilir.
- Hkmet politikalar ve gelir dalmn etkileyen ekonomik deiiklikler
uluslararas g, lkenin ortalama geliri zerinde yaratt etkilerden bamsz bir
biimde etkilerler. Hatta g veren lkelerde ortalama geliri ykselten politikalar,
eer greceli olarak fakir haneler bu gelir artndan yeterince yararlanamazsa, g
artrc bir etki bile yapabilirler. Tersi durumda da bu gelir artndan greceli olarak
daha zengin aileler yararlanmazsa g miktarnda azalma olabilir.

1.4. kili Emek Piyasas Kuram

Neoklasik ekonominin mikro kuram ve yeni ekonomi kuram, uluslararas
gn nedenleri ve doas konusunda farkl sonulara ulamalarna ramen, temelde
her ikisi de mikro dzeyde kararlara dayanmaktadr. Aradaki farkllk; g kararn
veren sosyal birimler (birey veya hane halk), maksimize veya minimize edilen
unsurlar (gelir veya riskler), karar verme srecini etkileyen ekonomik balamdaki
kabuller (eksiksiz ve iyi ileyen piyasalara karn hi olmayan ya da iyi ilemeyen
piyasalar) ve g kararnn toplumsal adan nasl ele alnd (gelirin mutlak
deeriyle veya belirli toplumsal gruplara gre greceli olarak deerlendirilmesi)
noktalarnda ortaya kmaktadr. Aklc seim kavramna dayanan bu modellerden
farkl olarak kili Emek Piyasas Kuram, uluslararas gn, birey veya hane
halknn verdii kararlardan ok modern endstri toplumlarnn kendi i yaplarndan
kaynaklanan i gc taleplerine dayandn ne srmektedir.
Bu kuramn savunucular; uluslararas gn, gelimi lkelerin isel
ekonomik yaplarnn srekli olarak gmen i gcne ihtiya duymas nedeniyle
gereklemekte olduunu ileri srmektedirler. Buna gre uluslararas g hareketleri,
kaynak lkelerdeki dk cretler ve yksek isizlik gibi itici faktrlerden ok, g

124

alan lkelerin yabanc i gcne duyduklar kronik ve kanlmaz ihtiya gibi ekici
faktrlerden kaynaklanmaktadr. leri dzeyde endstrilemi lke ekonomilerinin
drt temel zellii, gmen i gc ihtiyacn dourmaktadr:
a. Yapsal Enflasyon: cretler, sadece arz ve talep koullarnn gstergesi
deildirler. cretlerin ilikili olduu meslekler, ayn zamanda toplumsal konum,
saygnlk ve niteliin de gstergesidirler. nsanlar genel olarak, cretlerin toplumsal
konumlarn yansttklarna inanrlar ve mesleki konumlaryla cretler arasndaki
bant konusunda sabit bir kanya sahiptirler. Bu anlamda, iverenler tarafndan
nerilen cretler, i gc temininde yaanan deiimi yanstrlar. Gndelik toplumsal
beklentiler ve resm kurumsal meknizmalar (sendika szlemeleri, memuriyet
kurallar, brokratik dzenlemeler vb.), cretlerle insanlarn algladklar ve
bekledikleri toplumsal konum ve saygnlk silsilesi arasndaki yakn ilikiyi gzler
nne sermektedirler.
te yandan, mesleki hiyerarinin en alt basamana vasfsz ii bulmak
isteyen iverenler cretleri kolayca ykseltemezler. Zira hiyerarinin en alt
basamanda cretlerin ykselmesi, toplumsal konum ve cretlendirme arasnda
sosyal olarak tanmlanm ilikileri zedeleyebilir. Eer en alt basamaktaki cretler
ykselirse, hiyerarinin dier basamaklarndaki cretlerin de bununla uyumlu ekilde
artmas ynnde iddetli bir bask oluur. rnein, meslee giri konumunda
bulunan garson yamaklarnn creti arttnda bu durum garsonlar ve alar da
etkileyecektir.
Bylece, en dk dzeydeki iilerin cretlerini artrmann iverenlere
maliyeti, yalnzca bu gruptaki iilerin cretleri kadar olmayacaktr. Meslek
hiyerarisinin her basamandaki cretler de iilerin beklentilerini karlayacak
ekilde orantl olarak arttrlmak durumundadr. Bu durum, yapsal enflasyon
olarak adlandrlmaktadr. gcnn kt olduu zamanlarda, giri cretlerini
ykselterek yerli i gcn ekmek, pahal olduu kadar cret disiplini de bozucu bir
etki yapacaktr. Bu durum, iverenleri daha kolay ve ucuz zmler bulmaya
ynlendirecektir ki o da dk cretlerle almay kabul edecek gmen ii
getirmektir.

125

b. Motivasyon Sorunlar: Mesleki hiyerari, iilerin motivasyonlar iin de

kritik bir nem tamaktadr. nk insanlar sadece gelir elde etmek iin almazlar,
ayn zamanda sosyal statlerini ykseltmek ve korumak iin de almaktadrlar.
Mesleki hiyerarinin en alt basamanda elde edilebilecek bir statnn bulunmamas
ve yukarya doru ykselmenin zorluklar nedeniyle iddetli motivasyon sorunlar
ortaya kmaktadr. En alt basamak da i gc piyasasnn ayrlmaz bir paras
olduu iin bu durum kanlmaz bir yapsal sorun yaratmaktadr. En altta yer alan ve
en az arzu edilen meslek snflarn ortadan kaldrmay amalayan makineleme de
sonu

itibaryla,

merdivende

yeni

bir

alt

basamak

yaratmaktan

teye

geememektedir. Herhangi bir i kolunda her zaman bir en alt basamak

olacandan

motivasyon

sorunlar

kanlmaz

gzkmektedir.

Bu

durumda

iverenlerin ihtiya duyduu, toplumsal konum ve itibardan ok sadece gelir elde

etmek amacyla en alt basamaktaki ileri yapmay gze alacak iilerdir.
Birok nedenden dolay gmenler, en azndan g ettikleri ilk dnemlerde
bu ihtiyac karlamaktadr. Birok gmen i ararken, ncelikle kendi lkelerindeki
konumlarn ve refah dzeylerini artracak zel amalar iin (rnein yeni bir ev
yapmak, ocuklarn okutmak, tarla vb. almak veya baz tketim mallarn almak
gibi.) para kazanmay hedeflemektedirler. Bunun da tesinde, gelimi lkeler ile
gelimekte olan lkelerdeki yaam standartlarnn farkll nedeniyle, yurtdnda
kazandklar dk cret bile gmenlere kendi lkelerinde iyi bir yaam
salayabilir. Ayrca gmenler, kendilerini gittikleri lkenin bir paras olarak
grmedikleri iin dk statl ilerde almay sorun etmeyebilirler. Aksine, kendi
lkelerinde, yurt dnda almann ve greli olarak ok kazanmann onur ve
itibarn tayabilirler.
c. Ekonomik kilik (Dualism): Emek ve sermayenin doasnda bulunan
ikilikten dolay ileri dzeyde endstrilemi ekonomilerde, i gc piyasalarnn
ikiye blnml karakteristik bir zellik hline gelmektedir. Sermaye sabit bir
retim faktrdr. Sermayeye ynelen talebin dt durumlarda ilerlii azalr
ancak sona ermez. Sermaye sahipleri bunu iletemedikleri zaman sonucuna
katlanmak durumunda kalrlar. Ancak, emek deiken bir retim faktr
olduundan, kendisine ynelik talep azaldnda boa kar ve dolaysyla iiler
kendi isizliklerinin zararna katlanmak zorunda kalrlar. artlar uygun olana kadar,

126

sermaye sahipleri talebin dengeli ve sreklilik arz eden ksm ile ilgilenirler ve
paralarn donanm alm gibi alanlara tahsis ederler. Bu arada, talebin deiken ksm
ilave i gc ile karlanr. Bylece, sermaye-youn yntemler temel talebi
karlamak iin kullanlrken, emek-youn yntemler mevsimlik ve deiken
bileenler iin ayrlr. Bu ikilik, i gcn ekillendirerek iiler arasndaki
farkllklar yaratr.
Sermaye-youn birincil sektrde alan iiler, en iyi ekipman ve aralarla
allan vasfl ve sreklilik arz eden ileri yaparlar. verenler, bu iilere zel
eitim ve tecrbe kazandracak yatrmlar yapmak durumunda kalrlar. Bu tarz iler
komplike iler olup bunlar iyi bir ekilde yapabilmek iin hatr saylr bilgi
birikimine ve tecrbeye sahip olmak gerekir. Bu durum, firmalar ie zg insan
sermayesine sahip olmaya ynlendirir. Birincil sektrde alanlar, sendikalama ve
yksek dzeyde profesyonelleme eilimindedirler ve yaptklar szlemelerle
iverenleri, isiz kalmalar durumunda urayacaklar kaybn karlamak durumunda
brakrlar. Bu koullar nedeniyle birincil sektrde alanlar iten karmak hayli zor
ve masrafl hle getirir. Bu iiler, sermayenin yukarda aklanan zelliini
gsterirler.
Emek-youn bir zellik gsteren ikincil sektrde ise iiler, geici ve vasfsz
ileri yaparlar ve her an kk bir tazminat veya tazminatsz olarak iten
karlabilirler. Gerekten de ilerin iyi gitmedii dnemlerde iileri tutmak
iverenlere para kaybettirecektir. Bu dnemlerde, ikincil sektrde faaliyet gsteren
iverenler iin yaplacak en iyi ey alanlarn iten karmak olacaktr. Sonu
olarak iverenler, bu sektrdeki iilerin alamamalarnn bedelini yine iilere
dettirmektedirler. Bu sektrde alanlar, retimdeki deiken faktrdrler ve
bundan dolay feda edilebilirler.
Bylece, emek ve sermaye arasnda grlen doal ikilik, blnm emek
piyasas eklinde i gcne de yansr. Dk cretler, deiken koullar ve ilerleme
beklentisinin bulunmamas ikincil sektrn yerli i gc iin ekici hle gelmesini
zorlatrmaktadr. Yerli iiler; cretlerin daha yksek, ilerin daha gvenli ve
mesleki geliim imkn bulunan birincil sektrdeki ilere ynelmektedirler. kincil

127

sektrde faaliyet gsteren iverenlerse, i gcnde ortaya kan a kapatmak zere

gmenlere ynelirler.
d. Gc Temin Edilen Nfus Yaps: Gnmzn mesleki hiyerarisi
ierinde yaanan motivasyon ve yapsal enflasyon sorunlar, piyasa ekonomilerinin
doasnda olan ikilik ile birleince; byk bir deikenlik gsteren olumsuz alma
koullarnda, dk cretlerle ve ilerleme ans bulunmakszn alacak i gcne
ynelik devaml bir gereksinim ortaya kmaktadr. Gemite bu ihtiya, toplumsal
konumlar ve zellikleri bu eit ileri yapmaya olanak salayan iki grup insan
tarafndan karlanmaktayd: Kadnlar ve genler.
Tarihsel srete kadnlar; genellikle ilk doumlarna kadar, kk bir ksm
da ocuklar bydkten sonraki dnem itibaryla i hayatnda yer almaktaydlar.
Kadnlarn almas, kendileri ve aileleri iin sadece ilave bir gelir kayna olarak
grlmekteydi. Kadnlar, ailelerinin geiminden birinci derecede sorumlu deillerdi
ve esas toplumsal kimlikleri kz karde, e veya anne idi. hayatnda igal ettikleri
pozisyonlar, aile ierisindeki statlerini olumsuz ynde etkilemedii iin dk
cretli ve deiken i koullarna katlanabilmekteydiler.
Ayn ekilde genler de fazladan para veya tecrbe kazanmak, farkl mesleki
rolleri denemek gibi nedenlerle i hayatna girmekteydiler. Gelecekte, okullar
bitince veya tecrbe kazannca daha iyi ileri gireceklerini dndkleri iin gelecei
olmayan ilerde almay sorun olarak grmemekteydiler. Bundan da te genler,
sosyal kimliklerini ilerinden deil ailelerinin ynlendirmelerinden almaktaydlar. Bu
nedenle almay daha ok para harcayabilmenin bir arac olarak grmekteydiler.
Sonu itibaryla almak, akranlar arasndaki konumlarn ykseltecek para kayna
ve alnabilecek daha fazla ey anlamna geliyordu.
Gelimi endstri toplumlarnda grlen temel sosyo-demografik gelime,
giri dzeyi ii kaynan oluturan bu iki grupta, zamanla hacmen bir klme
meydana getirmitir. Bunlardan birincisi, kadnlarn i hayatna katlm dzeylerinin
gittike artmasdr. Baz i kollar kadnlara, para kazanmann yannda toplumsal
konumlarn da gelitirebilecekleri kariyer imknlar sunan ilere dnmtr.
kincisi, artan boanma oranlardr. Bu nedenle kadnlar, ailelerinin geimlerinden
birincil derecede sorumlu duruma gelmilerdir. ncs ise, doum oranlarnn

128

dmesi ve eitim srelerinin uzamasdr. Bu gelime de i hayatnda yer alabilecek

genlerin saysn azaltmtr. Balang dzeyi ilerde alacak iilere duyulan
yapsal ihtiya ile bu ihtiyac lke iinden karlayabilecek snrl imknlar arasndaki
dengesizlik gmenlere olan ihtiyac daha da artrmtr.
kili i gc piyasas kuram, mikroekonomik modelin ngrd, rasyonel
aktrlerin kendi karlarn gzeterek verdikleri kararlar inkr etmemekle birlikte, bu
konuya zel bir vurgu da yapmamaktadr. Endstrilemi lkelerde yaayan insanlar
dk cretli ilerden uzaklatran olumsuz koullar; yabac iilerin kazan
beklentilerini artrarak, riskleri ve kredi kstlamalarn ortadan kaldracak ilere
yerleme olaslklarn oaltmakta ve hane halklarna, darya gnderdikleri
yelerinin gnderecei paray kullanma ans salamaktadr. verenlerin ii
istihdam etmeye balamas, uluslararas g etkileyen bilgi eksiklii ve dier
kstlamalar da ortadan kaldrr ve ailenin gelir imknn artrmak ve riskleri
azaltmak suretiyle gn hacmini artrr.
Neoklasik ekonomi kuramlaryla isel bir atmas sz konusu olmamakla
birlikte, ikili i gc piyasas kuram, mikro dzey karar modellerinden olduka
farkl varsaymlara ve sonulara dayanmaktadr:
- Uluslararas i gc gleri byk lde, gelimi lkelerdeki iverenler
veya onlar adna bu lkelerin hkmetlerince ortaya konan i gc talebine
dayanmaktadr.
- Gmen iilere duyulan gereksinimin, ekonomilerin yapsal zelliklerinden
dolay artmas ve bu zelliklerin istihdam pratiklerine, nerilen cretlerden daha ok
yansmas nedeniyle, uluslararas cret farkllklar, i gc akmnn olumas
bakmndan gerek ve yeter art deildir. Hatta iverenler ii alrken cretleri sabit
tutma eilimindedirler.
- Gmen ii alan toplumlardaki dk cretler, gmen ii kaynann
azalmas sonucunda ykselmez. cretlerin dk dzeyde seyretmesi, arz ve
talepteki deiimleri karlayan toplumsal ve kurumsal meknizmalar sayesinde
gerekleir.

129

- Gmen ii saysndaki artlar dk cretleri daha da azaltabilir, zira

toplumsal ve kurumsal meknizmalar, cretlerin ykselmesini kontrol etmekte fakat
dmesini nlememektedir.
- Hkmetler, cret ve istihdam oranlar zerinde kk deiimler yaratacak
politikalarla uluslararas g hareketleri zerinde etki yapamazlar. Gmenler,
modern, endstri-sonras ekonomilerin yaplarndan kaynaklanan i gc talebini
karladklarndan dolay, bu talebi etkilemek iin ekonomik organizasyonda byk
deiiklikler yaplmas gereklidir.

1.5. Dnya Sistemleri Kuram

373

Immanuel Wallersteinn, 1974 ylnda ortaya koyduu kuram esas alan

birok toplumbilim teorisyeni, uluslararas gn kkenlerini, ulusal ekonomilere
zg ikili i gc piyasasndan ok 16. yzyldan bu yana gelien ve genileyen
dnya piyasasnn yaps ile ilikilendirmitir. Bu kurama gre; kapitalist ekonomik
ilikilerin, kapitalist olmayan evre lkelere nfuz etmesi, bu blgelerde darya
g etmeye eilimli bir kitleyi ortaya kartmaktadr.
Daha yksek kazan arzusu ile hareket eden kapitalist firmalarn sahipleri
veya yneticileri, dnyann evre olarak tabir edilen blgelerindeki fakir lkelere
arazi, hammadde, i gc ve yeni pazarlar bulmak amacyla gitmektedirler.
Gemite, bu faaliyetler smrge rejimleri aracl ile yrtlmekteydi. Gnmzde
ise bu sistemin ilemesi, yeni-smrgeci ynetimler ve okuluslu irketler tarafndan,
sz konusu lkelerdeki, kendileri de kapitalist olan veya lkesinin kaynaklarn
uygun koullarda kresel irketlere sunan ulusal elitler aracl ile mmkn
klnmaktadr.
Dnya sistemleri kuramna gre g, evre lkelerde kapitalist gelime
srecinde kanlmaz olarak ortaya kan bozulma ve alt st olan sosyo-ekonomik
yapnn doal bir sonucudur. Kapitalizmin, merkez olarak bilinen Bat Avrupa,

373

Ayn zamanda bir ekonomi ve uluslararas ilikiler kuram olan Dnya Sistemleri Kuram hakknda
detayl deerlendirmeler iin bkz. Zafer Cirhinlilu, Azgelimiliin Toplumsal Boyutu, 1. Bask,
mge Kitabevi, Ankara, 1999, ss. 161-194. ve Fuat Ercan, Modernizm, Kapitalizm ve Azgelimilik,
2. Bask, Balam Yaynlar, stanbul, 2001, ss. 141-144.

130

Kuzey Amerika, Avustralya ve Japonyadan darya doru genilemesi, dnyann ve

dnya nfusunun giderek artan blmnn pazar ekonomisine dhil edilmesini
salamaktadr. evre olarak bilinen blgelerdeki arazi, hammadde ve emein dnya
pazar ekonomisinin etkisi ve denetimi altna girmesi, kanlmaz olarak yeni g
akmlar olumakta ve bu akmlarn byk bir ksm d lkelere ynelmektedir.
a. Arazi: evre lkelerdeki byk kapitalist iftiler; mevcut tarmsal
olanaklardan daha fazla kazan elde edebilmek ve kresel rn pazarnda rekabet
edebilmek iin sahip olduklar arazileri birletirmek, retimi makineletirmek,
ihracata ynelik rnleri ekmek gibi yntemleri ve gbre, ila ve yksek verimli
tohumlar gibi endstriyel rn girdilerini kullanmaya aba gsterirler. Arazilerin
birletirilmesi, miras ve intifa hakkna (mlkiyeti bakasna ait olan bir eyin tm
gelirini alma hakk) dayanan geleneksel toprak mlkiyeti sistemini ortadan
kaldrmakta; tarmda makinelemenin artmas ise birok tarm iisinin isiz
kalmasna neden olmaktadr. Bunun yannda, hammadde olarak kullanlan temel
rnlerin (soya, pamuk vb.) ihracata ynelik retimlerine arlk verilmesi, daha
ziyade geimlik olarak kullanlan yiyecek rnlerine dayal sosyo-ekonomik
ilikilerin

temellerini

sarsmaktadr.

Ayrca,

modern

girdilerin

kullanlmas

neticesinde dk maliyetle daha fazla rn elde edilmesi, kapitalist olmayan kk

iftilerin yerel pazarlarn dnda kalmasna sebep olmaktadr. Btn bu etkiler,
topraktan ve tarmsal retim srecinden koparlm ve bulunduu yerle -ou zaman
lkesiyle- balar zayflam olan nemli miktarda i gcnn aa kmasn
salamaktadr.
b. Hammadde: Hammaddelerin kresel pazarlara sunulmas sreci, cretli i
gcne dayal endstriyel yntemleri gerekli klmaktadr. Eski kyllere, cretli
fabrika iilii imkn salanmas; karlkllk ve belirli rollere dayal geleneksel
sosyo-ekonomik yaplanmay ortadan kaldrarak bunun yerine, bireyselci bir
anlaya, zel kazanca ve sosyal deiime neden olan yeni i gc piyasasn ortaya
karr. Bu trendler, gelimekte olan blgelerdeki i gcnn corafi hareketliliini
artrmalarnn yannda, ounlukla uluslararas hareketliliin de artmasna neden
olmaktadrlar.

131

c. Gc: Merkez kapitalist lkelerin firmalar, gelimekte olan lkelerdeki

dk cretli i gcnden yararlanabilmek iin genellikle yanda ynetimler
tarafndan kendilerine salanan ve ihracata ynelik retim yaplan zel blgelerde
(serbest blge) montaj sanayine dayal fabrikalar kurmaktadrlar. Fabrika iilerine
duyulan ihtiya, yerel i gc piyasasn gelitirirken geleneksel retim ilikilerini
zayflatr. Bu i gc talebinin nemli bir ksm kadn i gcne dayanmaktadr.
Kadn i gcnn artmas, erkeklerin alma imknlarn kstlad gibi fabrika
ilerinin aba ve dikkat gerektiren dk cretli iler olmas, kadnlarn buralarda
birka yl altktan sonra yeni imknlar aramak iin ayrlmalarna sebep olmaktadr.
Ayrca, yabanc sermayeli fabrikalarn evre lkelerine girerek yerel rnlerle
rekabete girimesi, kylle dayal ekonominin temellerini sarsmaktadr. Kapitalist
retimin; kadn i gcne ynelerek erkeklerin alma imknlarn azaltmas, her ne
kadar mr boyu srecek bir gelir salamasa da kadnlar sosyal hayata ve modern
tketime ynlendirmesi, sosyal ve ekonomik olarak kklerinden kopmu ve
dolaysyla g etmeye meyilli bir kesimin ortaya kmasna neden olmaktadr.
Ayn kapitalist sre, evre lkelerde, bir yandan gmen retirken bir
yandan da gmenleri gelimi lkelere ekmektedir. Pazar ekonomisine gei
sreciyle birlikte yerinden edilen insanlarn bir ksm, lkelerindeki kentleme
srecini hzlandracak biimde ehirlere g etse de nemli bir ksm kanlmaz
olarak lke dna ynelmektedir. nk kreselleme sreci, gelimi lkeler ile
gelimekte olan lkeler arasnda maddi ve dnsel baz balarn olumasn
salamaktadr.
Bununla birlikte, ekonomik kresellemeyi yaratan yabanc yatrmlar,
genellikle dnyada az sayda bulunan global kentlerden ynlendirilmektedir. Bu tarz
global kentler ise yapsal karakterleri gerei youn bir gmen i gcne ihtiya
duymaktadr.
d. Maddi Balar: Kapitalist merkez lkeler; mallar ve makineleri sevk
etmek, hammaddeleri kartmak ve ihra etmek, ileri koordine etmek ve evre
lkelerdeki montaj sanayini ynetmek iin, yatrm yaptklar lkelerde tama ve
iletiim alarnn kurulmas ve glendirilmesine ihtiya duymaktadrlar. Bu alar;
sadece mallarn, rnlerin, bilginin veya parann iletimine yardmc olmazlar, ayn

132

zamanda belirli bir uluslararas gzerghta, insanlarn ulam maliyetlerini de

drrler. Yatrmlarn ve kresellemenin, tamaclk ve iletiim alt yapsnn
kurulmasn zorunlu klmas nedeniyle uluslararas i gc hareketi de genellikle
mallarn ve sermayenin izledii gzergh takip eder. Ancak, bu hareket ters ynde
geliir.
e. Dnsel (deolojik) Balar: Ekonomik kreselleme sreci, merkezdeki
kapitalist lkeler ile bu lkelerin gelimekte olan dnyadaki etki sahalar (hinterland)
arasnda kltrel balantlar da yaratmaktadr. Birok durumda, bu kltrel
balantlar ok eskiye dayanmakta ve genellikle merkez lkeler tarafndan evre
lkelerinde ynetim ve eitim sistemi balamnda oluturulmu olan smrge
gemiini yanstmaktadr. rnein, Senegal vatandalar Franszca renmekte,
Fransz tipi liselerde okumakta ve ekonomik ilemlerini son zamanlara kadar Fransz
frangyla yrtmekteydiler. Benzer ekilde, Hintliler ve Pakistanllar da ngilizce
renmekte, okullarda ngiliz tarz dereceler almakta ve ngiliz Milletler
Topluluuna

yeliklerini

srdrmektedirler.

Smrge

gemiinin

olmad

durumlarda dahi ekonomik yaylma ok derin bir hl alabilmektedir. rnein,

Meksikallar arasnda, Amerikan niversitelerinde okuma, ngilizce konuma ve
Amerikan tketim tarzn yakndan takip etme gibi zellikler gittike artan bir ekilde
gzlenmektedir.
Bu dnsel ve kltrel balantlar, merkez lkeler tarafndan ynlendirilen
kitle iletiim aralar ve reklm kampanyalar sayesinde daha da glendirilmektedir.
ABD, Fransa, ngiltere ve Almanya gibi lkelerden yayn yapan televizyonlarda
yaymlanan programlar, gelimi dnyann yaam standartlar ve yaam tarz
konusunda bilgilendirmede bulunmakta ve yabanc reklm ajanslar tarafndan
hazrlanan reklmlar, modern tketim alkanlklar ve beenileri konusunda evre
lkelerde yaayan insanlara telkinlerde bulunmaktadr. Merkez lkelerin dillerinin ve
kltrel kalplarnn yaylmas ve modern tketim eilimlerinin yaygnlamas ile
uluslararas g belirli merkez lkelere ynlendiren tamaclk ve iletiim
altyapsnn ortaya k sreleri karlkl olarak birbirlerini etkilemektedir.
f. Kresel Kentler: Saylar greceli olarak az olsa da dnya ekonomisi;
bankaclk, finans, ynetim, mesleki hizmetler ve yksek teknoloji retimi gibi

133

konularda ok gelimi bulunan ehir merkezlerinden ynetilmektedir. Bu anlamda

kresel kentler, ABDde New York, Chicago, Los Angeles ve Miamiyi, Avrupada
Londra, Paris, Frankfurt ve Milanoyu, Pasifikte ise Tokyo, Osaka ve Sidney gibi
kentleri iermektedir. Bu kresel kentlerde yksek bir refah seviyesine ulalmas ve
stn vasfl i gcnn buralarda younlamas, hizmetler sektrnde alacak ok
sayda vasfsz i gc (garson, bahvan, otel personeli, ev hizmetisi vb.) ihtiyacn
beraberinde getirmektedir. Ayn zamanda; ar sanayi retiminin denizar lkelere
kaydrlmas, buna karn merkez lkelerde elektronik, bilgisayar ve iletiim gibi
yksek teknolojiye dayanan sektrlerin bymesiyle birlikte, salk ve eitim gibi
hizmet sektrlerinin genilemesi, en st ve en alt dzeylerde yksek, orta dzeyde ise
dk miktarda i gc talebi douran blnm (ikili) bir i gc piyasas ortaya
karmaktadr.
Merkez lkelerin dk eitimli vatandalarnn, mesleki hiyerarinin alt
basamandaki dk cretli ileri kabul etmemekte direnmesi, gmenlere duyulan
ihtiyac daha da krklemektedir. Bu arada, yerli nfustan iyi eitimli kiiler ve
vasfl yabanclarn mesleki hiyerarinin en st basamandaki yksek kazanl ilere
egemen olmas ve bunlar arasnda refah seviyesinin ykseklii de yine hizmetler
sektrnde alacak gmenlere duyulan ihtiyac artrmaktadr. Mtevaz bir eitim
seviyesine sahip olan yerli iilerin, orta snf ilere tutunmaya almalar, kresel
ehirlerden darya g etmelerine veya sosyal sigorta programlarnn desteine
snmalarna neden olmaktadr.
Uluslararas gn, genileyen kresel pazarn siyasal ve ekonomik
yaplanmasn takip ettiini ne sren Dnya Sistemleri Kuram, alt adet belirgin
hipotez ne srmektedir:
- Uluslararas g, kapitalist piyasalarn gelimekte olan lkelerdeki oluum
srecinin doal bir sonucudur. Kresel ekonominin evre blgelere yaylmas
uluslararas nfus hareketlerinde katalizr grevi grmektedir.
- Uluslararas i gc akm, uluslararas sermayenin ve mallarn izledii ak
gzerghn izlemektedir, ancak bu akm ters ynde gelimektedir. Kapitalist
yatrmlar, evre olarak nitelenen lkelerde kklerinden kopmu, ge hazr bir nfus

134

yaratmakta ve ayn zamanda merkez lkelerle evre arasnda, uluslararas nfus

hareketlerini ynlendiren gl maddi ve kltrel balar oluturmaktadr.
- Uluslararas g, genellikle gemiin smrgeci gleri ile onlarn eski
smrgeleri arasnda, gemite oluturulan kltrel, dilsel ve idari balar ile yatrm,
ulam

ve

iletiim

alanndaki

balantlarn

sonucu

olarak

ortaya

kar.

Smrgecilikten arta kalan ve d rekabetten bamsz bu yaplanmalar, kendine zg

ulus tesi pazarlar ve kltrel sistemleri yaratmaktadrlar.
- Uluslararas gn, piyasa ekonomisinin kresellemesinden doduu
dnldnde, hkmetlerin g oranlarn etkilemesinin yolu, ok uluslu
irketlerin denizar yatrmlarn dzenlemek, mallarn ve sermayenin uluslararas
dzeydeki akn kontrol etmekten gemektedir. Ancak, bu tarz politikalar
uygulanabilirlikten

uzak gzkmektedir. nk bu politikalar

uygulamak;

uluslararas ticaret anlamazlklarn artrma, dnyada ekonomik bir gerilemeye yol

ama ve ayrca okuluslu irketlerin etkisindeki siyasal glerin engelleri ile
karlama riskleri nedeniyle olduka zordur.
- Kapitalist lkelerin hkmetleri, d yatrmlarn korumak ve yatrm
yaptklar lkelerde kresel pazar ekonomisinin genilemesine yanda olan
hkmetleri desteklemek amacyla gerekli durumlarda siyasi ve asker mdahaleler
yapmaktadrlar. Bu mdahaleler baarszla uradnda ise uluslararas gn
farkl bir eklini oluturan ve merkez lkelere ynelen mlteci akmlar meydana
gelmektedir.
- Sonu olarak; uluslararas g, lkeler arasndaki cret ve istihdam oranlar
arasndaki farkllktan ok kresel ekonominin yapsndan ve pazar oluturma
dinamiklerinden kaynaklanmaktadr.

2-Uluslararas Gn Srekliliini Aklamaya alan Kuramlar

Uluslararas g; bireysel kazancn artrlmas, hane halk gelirine ynelik
risklerin azaltlmas, iverenlerin dk cretli iilere duyduu ihtiyac karlamaya
ynelik programlar uygulanmas, uluslararas ekonomik yaylmaclk sonucunda
kyllerin kkszletirilerek yerlerinden edilmesi ya da btn bunlarn bileiminden

135

oluan sebeplerle balayabilmektedir. Fakat, uluslararas g balatan sebeplerle,

gn zaman ve mekn asndan devamlln salayan koullar birbirlerinden
olduka farkllk gstermektedir.
cret farkllklar, greceli riskler, ucuz ii bulma abalar ve ekonomik
yaylmaclk insanlar ge zorlayan sebepler olmaya devam ederken; g akmlar
bir kez baladktan sonra ise g konusuna bamsz olarak etki eden gmen
alarnn yaygnlamas, uluslararas g destekleyen baz kurumsal yaplarn
gelimesi ve g alan lkelerde i kavramnn sosyal ieriinin deimesi gibi yeni
koullar ortaya kmaktadr. Bu dnmn genel sonucu olarak yeni g hareketleri
ortaya kmaktadr. Bu sre, kmlatif nedensellik olarak adlandrlmaktadr.

2.1. Gmen Alar (Network) Kuram

Gmen alar; kaynak veya hedef blgelerdeki gmenleri, eski gmenleri
ve gmen olmayan kiileri akrabalk, arkadalk ve ortak kken ilikileriyle
birbirine balayan kiiler aras balantlardr. Bu balantlar, hem gn maliyetini
ve risklerini azaltarak (gerek ekonomik, gerekse de psiko-sosyal adan) hem de
gten beklenen geri dnm artrarak uluslararas g olasln ykseltmektedir.
Bu trdeki balantlar, insanlarn gittikleri yerde i bulmalarn kolaylatran sosyal
sermayenin bir eidini olutururlar. Gmen says bir kez kritik eii atnda;
gmen alarnn bymesi, gn maliyetini ve risklerini azaltarak g olasln
artracak ve yeni glere sebep olacaktr. Bu durumda g alar daha da
byyecektir. G eilimi zamanla, g veren lkelerin daha geni katmanlarna
yaylacaktr.
a. Maliyetlerin Dmesi: Yeni bir yere ilk defa giden gmenlerin
tutunabilecekleri sosyal balar olmadndan, onlar iin g olduka yksek
maliyetli olacaktr. zellikle bu g, yasa d yollardan gerekletiriliyorsa
maliyetler daha da ykselecektir. lk gmenlerin gidiiyle birlikte, geride
braktklar arkadalar ve akrabalarnn olas gleri ise daha az maliyetle
gerekleecektir. Akrabalk ve arkadaln doas gerei, her yeni gmen, kaynak
lkedeki bir grup insan iin hedef lkeyle kurulan yeni bir sosyal ba anlamna
gelecektir. Gmenler ile gmen olmayanlar arasnda, kanlmaz olarak var olan

136

arkadalk ve akrabalk gibi balardan kaynaklanan ve aka dile getirilmeyen bir

takm zorunluluklar nedeniyle, henz g etmemi kiilerin g etmeleri hlinde yeni
gidecekleri lkede i bulma ve dier konularda yardm alabilecekleri kiilerin
varln bilmeleri g cazip hle getirebilmektedir.
Kaynak lkedeki a balantlarnn kritik eie ulamas, gn, belirli bir
toplumsal doygunlua ulancaya kadar kendi kendini devam ettirebilir hle
gelmesine neden olmaktadr. Her yeni gmen, sonraki dnemde g edecek
arkadalar ve akrabalarnn g maliyetini azaltacak bir etki yapacak ve bu ilikiler
a zincirleme reaksiyon eklinde devam edecektir.
b. Risklerin Azalmas: Gmen iliki alar, hane halk gelirine ynelik
risklerin azaltlmas ve gelir imknlarnn artrlmas asndan da uluslararas g
olaanst ekici hle getirmektedir. Gmen alar tam olarak gelitiinde, sz
konusu topluluktaki birok birey iin g etmek, gidilecek lkede i bulmada
salanacak kolaylk ve gvenli bir gelir kayna anlam tayacaktr. Gn
maliyetlerinin azalarak devam ettii sre boyunca, gmen alarnn kendi kendini
srdrebilir ekilde bymesi, kuramsal olarak, risklerin azalarak devam etmesi
sreci ile aklanabilir. Her yeni gmen, alar daha da geniletecek ve iliki iinde
olduu kiilerin olas glerinin risklerini azaltacaktr. Sonu olarak, gn
neredeyse risksiz ve maliyetsiz hle gelmesiyle aileler, i gc kaynaklarn g
araclyla deerlendirmeyi tercih eder hle geleceklerdir.
Bu dinamik kuram, uluslararas g, bireysel veya hane halknn tercihleri
olarak ele alan bak asn kabul etmekle birlikte; g hareketinin bir kez
baladnda, sistematik olarak sonraki g srecini de etkilediini ve bu srete
ge karar verme durumundaki kiilerin g etme olasln artrdn ne
srmektedir. G, kendi kendini srdrr bir yaylma sreci olarak ele almak, bu
sosyolojik gerei, bir genel denge analizi biiminde inceleyen almalardan ok
farkl sonulara ulalmasn salamaktadr. Bunlar:
- Uluslararas g bir kez baladnda oluan a balantlar, zaman
ierisinde, kaynak lkede g etmek isteyen her insann sorunsuz biimde g
edebilecei bir hle gelene kadar devam eder ve daha sonra g eilimi azalmaya
balar.

137

- ki lke arasndaki g akmnn bykl ile cret farkllklar ve istihdam

oranlar arasnda gl bir ba yoktur. nk bu deikenler zerinde etkili olan
unsurlar, gmen alarnn maliyetleri ve riskleri azaltan etkisi nedeniyle her geen
gn nemsizlemektedir.
- Gmen alarnn olumas ve genilemesi ile birlikte uluslararas g
kurumsallamaktadr. Bu durum, gmen alarn ge neden olan bireysel ve
yapsal faktrlerden bamsz yeni bir faktr hline getirmektedir.
- Gmen alar bydke ve g maliyetleri ve riskleri dtke, g
akm, sosyo-ekonomik olarak daha az seici bir hle gelmekte ve g veren toplumu
daha fazla yanstmaktadr.
- Gmen alar olutuktan sonra, g alan lkelerin hkmetlerinin bu alar
kontrol edebilmeleri olduka gtr. nk bu alar, hkmetlerin etki alannn ok
dnda meydana gelmekte ve nasl bir politika uygulanrsa uygulansn etki
yaratmamaktadr.
- Gmenlere, kendi lkelerindeki yaknlarn yanlarna alma hakk veren
aile birlemesi gibi baz politikalar, gmen alarn daha da glendirici bir etki
yapmaktadr.

2.2. Kurumsal Kuram

Uluslararas g baladnda, zengin lkelere gitmek isteyen insanlar ile bu
lkelerin verdikleri snrl saydaki gmen vizeleri arasndaki dengesizlikten doan
ihtiyac karlamak zere, eitli zel kurulular ve gnll organizasyonlar ortaya
kmaktadr. Bu dengesizlik ve merkez lkelerin insanlar darda tutmak iin
koyduklar engeller, baz giriimciler ve kurulular iin krl bir alan yaratmakta ve
bazen bu faaliyetler bir eit karaborsaya dnmektedir. Bu ekilde oluan yer alt
piyasasnn yaratt ve insanlar istismar eden koullar, hedef lkelerde, gnll
insan haklar kurulularnn ortaya kmasna ve yasal ve yasa d gmenlerin
haklarnn ve onlara ynelik davrann iyiletirilmesi abalarnn artmasna neden
olmaktadr.

138

Kr amal organizasyonlar ve zel giriimciler, belli bir cret karlnda

gmenlere ok geni bir yelpazede hizmetler vererek bir yer alt piyasas
oluturmaktadr. Snrlardan gizlice geirme, lke ierisinde bir yerden bir yere
gizlice nakletme, gmenlerin baz iverenler ile irtibatn salama, sahte vize ve
dokman salama, hedef lke vatandalar veya bu lkede yasal yollardan bulunan
kiilerle evlilikler organize etme, geici olarak barnacak yer temin etme, hedef
lkedeki kredi artlar ve dier olanaklar konusunda yardm salama bu hizmetlerden
bazlardr.
nsan

haklar

savunucusu

gruplar

da

gmenlere

barnma,

hukuki

danmanlk, yasal belgeleri temin etme konusunda bilgilendirme ve hatta lkedeki

kanun uygulaycs konumundaki otoritelere kar koruma ve saklama gibi yardmlar
yapmaktadr. Zaman iinde; bu kii, firma veya kurulular, gmenler tarafndan ok
iyi tannmakta ve gmenlerin yabanc i gcne katlmasnda farkl bir sosyal
sermaye yaratacak ekilde kurumsallaarak kalc hle gelmektedir.
Aamal olarak yaplanan kurulularn, organizasyonlarn ve gmenlerin
yasal veya yasa d yollardan giriini dzenleyen giriimcilerin varln bilerek ne
srlebilecek

hipotezler

de

mikro

dzeydeki

kararlara

dayal

modellerin

hipotezlerinden olduka farkldr:

-

Uluslararas

destekleyen,

devamn

ve

artmasn

salayan

organizasyonlar oaldka, uluslararas g akmlar daha da kurumsallamakta ve

bu durum g yaratan faktrlerden bamsz bir faktr hline gelmektedir.
- Kurumsallama srecinin denetiminin olduka g olmas nedeniyle, bir kez
baladnda uluslararas g kontrol etmek, hkmetler iin ok zor bir hl
almaktadr. Emniyet birimlerinin gsterdikleri abalar, yer alt rgtlenmelerinin
daha da bymesine, hogrsz politikalarn uygulanmas ise insan haklar
rgtlerinin tepki ve diren gstermelerine sebep olmaktadr.

2.3. Kmlatif Nedensellik Kuram

Gmen alarnn bymesine ve gmenleri destekleyen kurumlarn
gelimesine ek olarak, uluslararas g zaman iinde kendi kendini devam ettiren ve

139

artan bir ekilde yeni g hareketleri oluturan bir sreci harekete geirir. Bu sre,
kmlatif (biriktirici) nedensellik olarak adlandrlmaktadr. Her g hareketi, bir
sonraki dnemde, g karar verilecek toplumsal ereveyi g artracak biimde
etkileyecektir. Bu kapsamda sosyal bilimciler, gn kmlatif zelliini etkileyen
alt etkenden sz etmektedirler. Bunlar; gelir dalm, topran paylam, tarmsal
retimin rgtlenme biimi, g kltr, insan sermayesinin blgesel dalm ve
i kavramnn toplumsal anlamdr. Bunlara baz baka eklemeler de yapabilmek
mmkndr.
a. Gelir Dalm: Daha nce de belirtildii gibi insanlar; sadece mutlak
gelirlerini artrmak veya riskleri azaltmak amacyla deil, gelirlerini kendi
evrelerindeki dier insanlara gre (referans gruplar) greceli olarak artrmak
maksadyla da g edebilirler. Bir hane halknn greli yoksunluk duygusu artka
g etme eilimi de artar. Herhangi bir kiinin, bir topluluktan g etmeden nceki
gelir eitsizlii, zellikle krsal kesimde olduka azdr. nk byle bir blgede
yaayan insanlar genelde, dardan bir katk olmadan minimum geim standardna
yakn dzeyde yaamlarn srdrmektedirler. Sz konusu blgedeki bir veya iki
hanenin, yabanc i gcne katlacak bireyleri tarafndan yollanacak dvizler onlarn
gelirlerini nemli lde artracaktr. Yukarda aklanan uluslararas gn riskleri
ve maliyetleri de dikkate alndnda, ilk g edenler, yerel gelir dalm ierisinde
genellikle orta veya yksek gelir grubuna dhil olacaklardr.
Baz ailelerin, g sayesinde gelirlerini fazlasyla artrdklarn grmeleri,
gelir dalmnn alt basamandaki dier ailelerinin greli yoksunluunu daha ok
artracak ve onlarn bir ksmnn da ge ynelmelerine neden olacaktr. Bunun
durumda, gelir eitsizlii daha da ktleecek ve sre zincirleme biimde devam
edecektir. Gelir eitsizlii ve greli yoksunluk alglamalar aamal bir gelime seyri
izlemektedir. nceleri dk dzeydeyken, daha sonraki dnemde d g
ivmelendike ykselmektedir. Bir sonraki aamada ise hane halkn oluturan
bireylerin byk ounluunun gmen i gcne katlmasyla birlikte tekrardan
derek, hemen hemen tm ailelerin yabanc i gcnden faydalanmasyla en alt
seviyeye inmektedir.

140

b. Topran Blm: Krsal kesimde yaayan insanlar ge ynlendiren

en nemli etken, g sayesinde lkelerinden yeni araziler alabilme imkn elde
edebilmektir. Ancak, darda yaayan bir gmen iin kendi lkesinden toprak satn
almak prestij deeri tayan ya da retime ynelik bir yatrmdan ok emeklilikte ek
bir gelir salayacak kaynak anlamna gelmektedir. Uluslararas gmenler,
kazanlarnn byk blmn iftlik arazisi satn almak iin harcasalar da
yurtdnda almak, yerel tarmsal faaliyetlerden daha krl olduundan topraklarn
genellikle nadasa brakmaktadrlar. Topran, bu ekilde kullanlmamas da tarmsal
i gc talebini azaltarak d g basksn artrmaktadr. Bylece, giderek artan g,
daha fazla insann toprak alacak para kazanmas anlamna geleceinden g basksn
zincirleme olarak tetikleyecektir.
c. Tarmsal retimin rgtlenme Biimi: Gmenlerin aileleri, arazilerini
ekip bierken dierlerine gre daha fazla maddi olanaklara sahip olduklar iin
tarmsal faaliyetlerinde makine, ila, sulama, gbre ve verimli tohum gibi sermaye
youn girdileri daha ok kullanabilmektedirler. Bu nedenle, gmenlerin aileleri
dierlerine gre daha az iilikle daha fazla rn elde edebilmekte ve bu durum yerel
i gcnn isiz kalmasna ve ge ynelmelerine sebep olmaktadr. Daha fazla g,
tarmda daha fazla kapitalistleme ve daha fazla tarm iisinin isizliine neden
olacandan daha da fazla ge neden olacaktr.
d. G Kltr: G bir toplulukta yaygnlatka, o toplumdaki deerler ve
kltrel alglamalar gelecek dnemdeki g olasln artracak ekilde bir deiim
gsterir.

Ayrca,

gelimi

lkelerde

yaayan

gmenlerin

beenileri

ve

motivasyonlarnda da deiiklik gzlenir. lk bata, para kazanmak gibi snrl

amalarla baka bir lkeye giden gmenler, daha iyi artlara kavutuktan sonra,
yaam tarz ve tketim kltr olarak daha kapsaml bir sosyal hareketlilik
erevesine sahip olmaktadrlar. Kiiler, bir kez g ettikten sonra yeni bir ge daha
yatkn olmaktadr.
Toplumsal dzeyde ise g, insanlarn davran biimleri ierisinde daha da
kklemekte ve gle ilikili deerler o toplumun deerler silsilesinin bir paras
hline gelmektedir. Bu artlarda zellikle genler iin g, -baz durumlarda buna
gen kzlar da dhildir- toplumsal statlerini ykseltmek iin tek yol hline gelir ve

141

g etmek istemeyenler tembel, psrk ve isteksiz olarak nitelendirilirler. En

sonunda, yabanc lkedeki yaam koullarna ilikin bilgi birikimi o kadar
yaygnlar ki g edilen lke toplumun karakteristiini oluturan deerler,
duyarllklar ve davran kalplar g veren lkede yer etmeye balar.
e. nsan Sermayesinin Blgesel Dalm: G, en azndan balang
aamasnda, kaynak lkedeki greceli olarak iyi eitimli, vasfl, retken ve yksek
motivasyona sahip kiileri kapsayan seici bir sretir. (Fakat daha sonraki
aamalarda, gmen alarnn olumasyla maliyetler ve risklerin azalmas sonucu
daha az seici bir konuma gelir.) Devaml artan g oranlar, g veren lkelerin
insan sermayesinde azalmaya, g alan lkelerde ise arta sebep olur. Bu durum sz
konusu lkelerin retim dzeyine de yansr. Zaman ierisinde, g alan lkelerde
insan sermayesinin birikimi, ekonomik gelimeyi artrrken, g veren lkelerdeki
ekonomik durgunluk daha da iddetlenecektir. Bunun sonucunda, g veren
lkelerde, g yaratan koullar daha ok hissedilir bir duruma gelecektir. Krsal
blgelere okullar yaplmas ve eitim dzeyinin art da kmlatif g srecini
glendirecek ve insanlarn ehirlere veya yurtdna glerini artracaktr.
f. Toplumsal Yaftalama: G alan toplumlarda, belirli bir i koluna hatr
saylr miktarda gmenin girmesi, bu ilerin kltrel olarak gmen ii olarak
yaftalanmasna ve yerli iilerin bu ileri tercih etmemesine neden olacaktr. Bu
durumda gmenlere duyulan ihtiya daha da artacaktr. G; alma kavramnn
sosyal tanmn deitirerek, belirli mesleklerin ve i kollarnn kltrel olarak
yerliler iin uygun olmad eklinde damgalanmasna neden olur. Bu damgalama,
iin zelliinden ziyade gmenlerin varlndan kaynaklanmaktadr. rnein,
birok Avrupa lkesinde otomobil retimi gmen ii olarak bilinirken ABDde
yerli ii olarak deerlendirilmektedir.
Uluslararas g, kendine has yaps olan bir kmlatif sosyal sre olarak
ele alan bu kuramn, bir ksm gmen alar kuramna dayanan temel varsaymlar
unlardr:
-

Kmlatif

nedensellii

besleyen

meknizmalarn

ounluunun

hkmetlerin kontrol alanlarndan uzak olmas ve uluslararas gn hem g alan

142

hem de g veren lkelerde yaratt sosyal, ekonomik ve kltrel deiimlerin,

denetimi gletiren bir i diren yaratmas nedeniyle g kontrol zorlamaktadr.
- Bir i kolunda belirgin miktarda gmen iinin younlamas, o iin
gmen ii olarak yaftalanmasna sebep olmakta ve bundan sonra o i kolunda
yerli iileri altrmak zorlamaktadr.
- G alan lkelerdeki hkmetler, zaman zaman meydana gelen isizlik
dnemlerinde bile i gc gn azaltmakta ve daha nceleri gmenler tarafndan
yaplan ilere yerli halk yerletirmekte glk ekmektedirler. G, zamanla yerli
iiler arasnda bir deer deiiklii yaratmakta ve gmen iiler tarafndan
yaplan ileri kabul etmemektedirler. Bylece, yeniden gmen ii almak zorunda
kalnmaktadr.

2.4. G Sistemleri Kuram

Dnya sistemleri kuram, gmen alar kuram, kurumsal kuram ve
kmlatif nedensellik kuramnn nermelerinin bir ou, g akmlarnn zamanla
kalc bir yapya dntn ve uluslararas bir g sistemi yarattn ne
srmektedirler. Bu sistemlerin en temel zellii; mallarn, sermayenin ve insanlarn
deiiminin belirli lkeler arasnda, dier lkelere gre daha yksek oranda
gereklemesidir. Bir uluslararas g sistemi; genellikle g alan bir merkez lke ve
buna bal olan ve bu lkeye ar derecede gmen yollayan bir veya birka lkeden
olumaktadr. G sistemi yaklam, her ne kadar yukarda anlan genellemeler gibi
tek bana zel bir kuram oluturmuyorsa da birka ilgin varsaym ve nermeyi
iermektedir.
- Fiziksel yaknlktan ok siyasal ve ekonomik ilikiler nem arz ettiinden,
bir g sistemi ierisinde yer alan lkelerin coraf olarak yakn olmalar art
deildir. Fiziksel yaknln alveri ilikilerini gzle grlr ekilde artrmasna
ramen, bu durum gn de artaca anlamna gelmez. Keza, iki lke arasndaki
mesafenin uzak olmas da g engelleyecek bir husus olarak grlmemelidir.
- Uluslararas gte ok kutuplu sistemler de grlebilir. Bu durumda, farkl
corafyalarda bulunan bir grup merkez lke ayn lke veya lkelerden g alabilir.

143

- Baz uluslar, birden fazla g sistemine bal olabilir; ancak bu oklu

yelik, g veren lkelerde, g alanlara oranla daha sk grlmektedir.
- Siyasal ve ekonomik koullar deitiinde sistemlerde deiiklikler olabilir.
Bu nedenle istikrarl bir yapdan sz etmek gtr. lkeler herhangi bir sosyal
deime, ekonomik dalgalanma veya siyasi alkant sonucunda sisteme dhil olabilir
ya da belli bir sre sonra sistemden kabilirler.

E-Kuramlarn Deerlendirilmesi
Uluslararas gn kaynaklarn ve srekliliini aklamaya alan kuramlar,
farkl dzeylerde younlaan nedensel meknizmalara vurgu yapmaktadrlar. Sadece
bir dzeyde geerli olan nedenleri benimsemi olmalar, bu farkl aklamalarn
birbirleriyle eliecekleri anlamna gelmemelidir. Zaten byle bir deerlendirme
yapabilmenin de imkn yoktur. Daha nce de belirtildii gibi bireylerin faydamaliyet hesab yapmas, hane halknn i gc olanaklarn eitlendirmek istemesi
veya g kararlarnn verildii sosyo-ekonomik balamn ulusal veya uluslararas
dzeyde etkiyen yapsal kuvvetler tarafndan belirlenmesi tmyle olaslk
dhilindedir. Bu nedenle Massey ve Dierleri; hem yapsal zorlamalarn bireysel
kararlar zerindeki etkisini yadsyan bireysel ve ailevi kararlara dayal kuramlara,
hem de bireysel ve ailevi kararlar dlayan yapsal kuramlara pheyle yaklalmas
374

gerektiini belirtmektedirler.

Zira her bak asnn ortaya koyduu savlar, kabuller ve varsaymlar politika
belirlenmesinde birok farkl etki yapmaktadr. Hangi modelin hangi artlarda
desteklendiine bal olarak sosyal bilimciler, uluslararas g dzenlemede
politika belirleyicilere, var lkelerindeki cretleri ve istihdam koullarn
deitirmeyi, kaynak lkelerin ekonomik kalknmalarna yardmc olmay, g veren
lkelerde sosyal sigorta programlar oluturmay, yine bu lkelerde gelir
adaletsizliini azaltmay, gelimekte olan blgelerde sermaye piyasasn gelitirmeyi

374

Massey ve dierleri, a.g.m., ss. 454-455.; Bu erevede, bir orta (meso) dzey balants kurulmas
gerekliliine vurgu yapan Faist; gmen alar teorisinin bu kapsamda bir balang noktas
olabileceini belirtmektedir. Faist, a.g.e., s. 58. Kuramlarn ayrntl bir biimde deerlendirmesi iin
bkz. Massey ve dierleri, a.g.m., ss. 454-463.; Abadan-Unat, a.g.e., ss. 23-24 ve Faist, a.g.e., ss. 5458.

144

ve kredi olanaklarn artrmay veya bu politikalarn baz kombinasyonlarn

nerebilirler. Yahut

ekonomik

ilikilerde

pazar

ekonomisinin

gelimesinin,

uluslararas nfus hareketleri zerinde yaratt baz yapsal zorunluluklar nedeniyle

btn bu programlarn sonusuz kalacan syleyebilirler.
Hangi kuram geerli olursa olsun, gnmzn g akmlarnn hacmi ve ap
ile dnyadaki ok etnikli toplumlarda eitlilik gsteren potansiyel i karklk ve
atmalarn ortaya kmas gibi durumlar gz nne alndnda, uluslararas g
konusundaki politik kararlarn nmzdeki srete ok nemli bir rol oynayabilecei
ileri srlebilir. Benzer ekilde, teorik kuramlarn her birinin greceli de olsa ampirik
adan desteklenmesi ve bu bak asyla, sz konusu kuramlarn entegre edilmesi
375

sosyal bilimcilerin gelecek yllarda stlenebilecekleri en nemli grev olacaktr.

TABLO 50: Modern ve Post-modern Bilim Anlay ve G.
Modernizm / Pozitivizm

Post-modernizm

G ve gmenlik olmu bitmi ve dolaysyla da

G ve gmenlik olmu bitmi ve dolaysyla da
her ynyle kolayca kavranabilir ampirik bir
her ynyle kolayca kavranabilir ampirik bir
gereklik deil devam etmekte olan bir olu
gerekliktir.
hlidir.
G srekli olarak benzer biimde ve ayn G farkl biimlerde olmakta ve farkl nedenlere
nedenlerle olmaktadr.
dayanmaktadr.
Gn nedenleri ok eitli olduundan
Gn nedenleri saptanabilir eitliliktedir.
saptanamaz karmaklktadr.
G eden gruplar homojen ve g biimleri G eden gruplar heterojen ve g biimleri ok
benzerdir.
eitlidir.
Belirli bir tarihsel anda gzlenebilecek Yaplmas gereken asl ey, gle ilgili
farkllklar geicidir.
farkllklarn saptanmasdr.
Asl olarak farkllklar deil, benzerlikleri ne Farkllklarn ne karlmas ve vurgulanmas
kartlmal ve vurgulanmaldr.
gerekmektedir.
G tek bir teori ile aklanabilir / G konusunda teoriletirme yaplamaz, sadece
teoriletirilebilir.
incelenen rnek zelinde aklamalar yaplabilir.
Sonuta makro dzeyde genel geer nermeler Sonuta genel geer deil, ancak o duruma zg
oluturulabilir.
deerlendirmeler yaplabilir.

Kaynak: Erba, a.g.m., s. 34.

375

Massey ve dierleri, a.g.m., s. 463. Baz kuramlarn ampirik olarak snanmasna ynelik, Massey
ve dierleri, Abadan-Unat ve Faistin belirttii rnekler dnda bkz. Corinne Delchat, International
Migration Dynamics: The Role of Experience and Social Networks, Labour, Vol. 15, No. 3, 2001,
ss. 457-486. ; Gordon F. De Jong, Aphichat Chamratrithirong, Quynh-Giang Tran, For Beter, For
Worse: Life Satisfaction Consequences of Migration, International Migration Review, Vol. 36,
No. 3, Fall 2002, ss. 838-863. ; Michael Hechter, Satoshi Kanazawa, Sociological Rational Choice
Theory, Annual Review of Sociology, Vol. 23, 1997, ss. 191-214.

145

Buraya kadar aktarmaya altmz zere, sosyal bilimler literatrnde, g

olgusunun nedenselliini ve srekliliini aklamaya alan kuramlardan yola
karak tek ve btnsel bir kuram oluturma araylar srmektedir. Bir yandan bu
araylar devam ederken dier yandan da dnyay alglama biimi olarak
modernizm ve post-modernizm ekseninde sren tartmalar sosyal bilimler
metodolojisine yansmakta ve gittike karmak bir hle gelen toplumsal srelerin
376

genelleyici bir anlayla zmlenemeyecei daha sk gndeme getirilmektedir.

Erban belirttii gibi; baz sosyal bilimciler, nceki dnemlerde egemen

olan bilim anlaynda benimsenen rasyonellik, eitlik, zgrlk gibi deerlerin
evrensel olmadn, giderek karmaklaan sosyal dnyann bilinemeyeceini ve
yaplmas gerekenin kk ve yerel lekli almalarla incelenen rnei anlama,
betimlemeye ynelik bilimsel faaliyet anlayn benimsemekte; bazlar ise, tam tersi
bir sylemi savunmaktadr.
Birinci gruptakiler, modern dnemin bilim anlaynn zellii olan byk
anlatlarn terk edilmesi ve farkllk, rk, etnik kken, cinsiyet gibi zgl kimlikler
zerine allmas gereini vurgulamaktadr. kinci gruptakilerse, gnmzde hl
rasyonellik, eitlik ve zgrlk gibi evrensel deerlerin mevcudiyetine inanmakta
ve buna bal olarak btncl ya da totalletirici, meta kuramlarn
olabilirliini ve bunun mcadelesinin srdrlmesi dncesini vurgulamaktadrlar.
Sosyal bilimlerin bilim olma zelliini dahi sorgulanr hle getirebilecek
post-modernist yaklam konusundaki tartmalarn derinine inmeden, iki bilim
anlay arasndaki fark ksaca yle zetleyebiliriz. Modernizm, evrenselci veya
genelleyici bilim anlay; post-modernizm ise yerelci veya tikelci bilim anlaydr.
Bu anlaylarn g aratrmalar konusundaki varsaymlar ise Tablo 4te
377

gsterilmitir.

376

Bu kapsamda, ayrntl deerlendirmeler iin bkz. Pauline Marie Rosenau, Post-Modernizm ve

Toplum Bilimleri, ev: Tuncay BRKAN, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1998.
377
Hayriye Erba, Metodoloji Tartmalar Inda G ve Etnisite, Ankara niversitesi Dil
Tarih Corafya Fakltesi, Sosyoloji Blm Dergisi, Say 2, Ankara, 1999, ss. 17-18, 27.

146

DRDNC BLM
YASA DII GN NEDENLER
G kavramn tanmlarken de belirttiimiz gibi g, ok boyutlu sosyal bir
olgu olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle ge neden olan faktrler de
karmak ve ok boyutludur. Gn tanmlanmasnda olduu gibi gn sebeplerini
378

aklamaya ynelik olarak da tam bir fikir birlii bulunmamaktadr.

Ayrca, ge

etki eden faktrleri belirlemede konuya hangi gzlkle baktnzn ve gn hangi

trn veya boyutunu ele aldnzn da byk bir etkisi vardr. almamzn buraya
kadar olan blmnde, yasa d gn nedenlerini ortaya koyabilmek iin gn
yasa d hle gelmesinin altnda yatan tarihsel sreci ve sosyal bilimler
literatrnde g hareketlerinin ortaya kn ve srekliliini aklamaya alan
kuramlar inceledik. Bu blmde, yasa d gn, dnyada yasal g olanaklarnn
azalmas sonucu ortaya kan bir g tr olduu gereinden hareketle, ncelikle
genel anlamda g yaratan nedenleri ve daha sonra da sadece yasa d ge zg
baz nedenleri ele alacaz.
Birok aratrmac kendince farkl snflandrmaya gitmi olsa da, g
yaratan sebepleri, genel olarak drt blmde ele alabiliriz. Bunlar; sosyo-politik
nedenler, sosyo-ekonomik ve demografik nedenler, evresel nedenler ile sosyokltrel ve bireysel nedenlerdir.
Yasa d g bir gvenlik sorunu olarak, zellikle Souk Sava sonras
dnemde kreselleme srecinin etkilerinin ortaya kmasyla birlikte dnya
379

gndemine giren bir olgudur.

Bu nedenle; gn nedenlerini incelerken ncelikle,

dnya leinde gn gerekletii fiziksel, siyasal, ekonomik, sosyal, kltrel ve

psikolojik ortam zerinde kresellemenin yaratt etkileri ele almann ve
kreselleme ile g olgusu arasndaki ilikiyi uygun bir zemine oturtmann faydal
olaca dnlmektedir.

378

Genler, Yabanc Kaak ilik, s. 1.

Bu konunun bir gvenlik sorunu olarak ele alnmas ve bu kapsamda gvenilir ve ayrntl
istatistiki bilgilere ihtiya duyulduu ynnde AB Komisyonu tarafndan karar alnmas 23 Ocak
1991 tarihine rastlar. Bkz. Valsamis Mitsilegas, Measuring Irregular Migration: Implications for
Law, Policy and Human Rights, der. Bogusz ve dierleri, a.g.e.; s. 30.
379

147

A-Kreselleme ve G Nedenleri
Geni anlamda kreselleme (Globalizm-Globalleme); ekonomik, siyasal ve
kltrel adan baz deer ve yaplarn, yerel ve ulusal snrlar aarak dnya
380

leinde yaylmas anlamn tamaktadr.

Baka bir anlatmla kresellemeyi;

Batnn gerek altyapsal gerekse styapsal etkisini btn dnyaya yaymas

biiminde tanmlayabiliriz. Bu tanmda, altyap ile kastedilen kapitalizm, st yap
381

ile kastedilen ise aklclk (rasyonalizm), laiklik ve demokrasidir.

Ancak,

kresellemenin belli trendlerin ald biimi mi, yoksa yeni bir a m ifade ettii
tartmaldr. Bilimsel ve siyasi tartmalarn btn taraflarnca kullanlan bu
kavramn, ou zaman ampirik verilere dayandrlmadan, bilimsel olmaktan ok
siyasi bir nitelikte kullanld ne srlmektedir. Bu adan, kreselleme srecini
ifade etmek iin seilen alan, kavram kullananlarn pozisyonlarna gre deiiklik
gstermektedir. Marksistler, ekonomik tek tipletirme zerinde dururken, liberaller
mal, hizmet ve sermaye akmlarna, bazlar da kltrel kresellemeye vurgu
382

yapmaktadrlar.

Bu kapsamda, Orann da belirttii gibi kresellemeyle ile ilgili birbirine zt

iki temel yaklam ortaya kmaktadr. Birinci yaklama gre, kreselleme,
adalama ve gelime demektir, ikinci yaklama gre ise, kreselleme,
emperyalizmin 21. yzyl bandaki addr.
Birinci yaklama gre kreselleme; nne geilemeyecek, stelik de nne
geilmemesi ve desteklenmesi gereken bir sretir. Zira, kresellemenin herkese
faydas vardr. Ekonomik bakmdan kreselleme, dnya kaynaklarnn en aklc ve
verimli

kullanlmasna

olanak

salayarak

dnya

ticaretini

ve

gelimeyi

hzlandrmaktadr. Bu durumun orta vadede, u anda kreselleme nedeniyle geici

olarak zarara urayanlar da dhil olmak zere herkese faydas olacaktr.
Kresellemenin asl etkilerinin grld iletiim alanndaki gelimeler gz nne
alndnda, bu ekonomik yararn gittike artaca anlalacaktr. Siyasal bakmdan
kreselleme; Batnn demokrasi ve insan haklarna dayanan temel deerlerini, bu

380

Mutluer, a.g.e., s. 23.

Baskn Oran, Kreselleme ve Aznlklar, Gncelletirilmi ve Geniletilmi 3. Basm, maj
Yaynclk, Ankara, 2000, s. 4.
382
Kadir Kodemir, Milli Devlet ve Kreselleme, tken Yaynlar, stanbul, 2004, ss. 344-346.
381

148

tr deerlerin bulunmad ya da yeterince yaygn olmad azgelimi lkelere

tayarak ve iletiim alanndaki gelimeler sayesinde demokrasiyi ve bireyin
zgrln

glendirerek

demokrasinin

yaygnlamasna

yol

amaktadr.

Uluslararas dzen bakmndan ise Bat dzeninin dnyaya egemen olmas, tarihin ve
ideolojik kavgalarn sona ermesi anlamna geleceinden, temel atmalar ortadan
kalkacak ve olas srtmeler Yeni Dnya Dzeni ierisinde Uyumazlklarn
Bar zm yoluyla denetim altna alnacaktr. Ksaca, dnyaya bir Bat Bar
(Pax Occidentalis) egemen olacaktr.
Kresellemenin, emperyalizmin 21. yzyl bandaki ad olduunu savunan
ikinci yaklama gre, bu kavram ekonomik adan, Batnn ekonomik dzeni olan
kapitalizmin dnyaya yaylma abasdr. Ama, Ak Kap politikasyla tm
dnyay kapitalizmin pazar hline getirmektir. Bu iliki, Eitsiz Deiim esasna
dayand iin, 19. yzyln ikinci yarsndaki emperyalizm dneminde olduu gibi
azgelimi dnyann aleyhinedir. Kreselleme sonucunda, dnyadaki gelir dalm
rktc biimde bozulmaktadr ve bu durum azgelimi blgelerin kesin biimde
smrgeletirilmesine yol aacaktr. sizliin artmas ve toplumsal gvenliin
azalmas bu yeni smrgeletirme dzeninin gstergeleridir. Siyasal bakmdan,
kresellemenin getirdii demokrasi ve insan haklar gibi

kavramlar bir

aldatmacadr. Bu kavramlar, i dinamikler sonucunda ortaya kmadklar iin

azgelimi lkelerde daha fazla atmalara yol amaktadr. Ayrca, Batl lkeler bu
kavramlar azgelimi lkelerin iilerine mdahale etmek ve bu lkelerdeki ulus
devlet yapsn zayflatarak amalarna kolayca ulamak iin kullanlmaktadr. Bunun
da tesinde, azgelimi lkelerde yaanan yoksullama, gl lider isteklerini ortaya
kararak baskc rejimlerin kurulmasna yol amaktadr. Uluslararas dzen
bakmdan ise, kresellemenin balca slogan olan Yeni Dnya Dzeni kavram,
aslnda tam manasyla bir dzensizliin ve kaosun addr. 1990larda uluslararas
383

atmalarn artmas ve iddetlenmesi bu durumu aka gstermektedir.

Kongar; kresellemenin iki temel kayna olduunu belirtmektedir. Bunlarn

ilki teknolojik, ikincisi ise siyasaldr. Kreselleme ncelikle, iletiim (telefon) ve
biliim (bilgisayar) teknolojilerindeki devrimlerin birlemesiyle ortaya kan yepyeni

383

Oran, a.g.e., s. 1-3.

149

bir letiim ve Biliim Devriminin (Internet) sonucudur. Kresellemenin ikinci

kayna ise SSCBnin kmesidir. 1945 ylndan 1989-1991 yllar arasnda
Sovyetlerin yklma srecine kadar, ABDnin liderliindeki Bat ile SSCBnin
liderliindeki Dou arasndaki rekabet dnyadaki her eyi belirlemitir. SSCBnin
k nedenlerinin banda, Batdan kaynaklanan letiim ve Biliim Devriminin
Sovyetlerin kendisini Batdan soyutlamak iin etrafn sard demir perdeyi
uzaydan aarak, zgrlkleri ve tketim toplumu normlarn burada yaayan
insanlara aktarmas gelmektedir. kinci neden ise ekonomideki retim verimliliinin
dk olmas ve retim yapsnn, toplumda ykselen tketim beklentisine
uyarlanamamas sonucu yaanan ekonomik ktr. Bu kte, bloklar arasnda
yaanan mthi silahlanma yarnn ekonomi zerine getirdii olaanst yk de
384

nemli bir rol oynamtr.

Gnmzde bir ideoloji hline gelen globalizme gre, toplumla ilgili eski
modern alglamalarn tesinde, bu alglamalar geersiz klan radikal bir dnm
sz konusudur. Bu bakmdan kreselleme modernlemenin ileri bir safhas deil,
bizzat ona meydan okuyan yepyeni bir durumdur. Kresellemenin belirtileri ve
yansmalar olarak; retimin uluslararas bir nitelik kazanmas, irket birlemeleri
yoluyla kresel aktrlerin ortaya k, ticaretin nndeki fiziki ve hukuki engellerin
ortadan kalkmas, dnya ticaretinin dnya retiminden daha hzl artmas, meknn
almasnn

ucuzlamas,

ekonominin

ve

uluslararas

sermaye

piyasalarnn

dereglasyonu, dviz ve sermaye hareketlerinin dnya apnda yaygnlamas,

sermayenin milli devlet snrlarndan bamsz biimde konsantrasyonu ve
merkezilemesi, ok uluslu ya da trans-nasyonal (ulus st) holdinglerin saysnn ve
byklnn artmas, bilginin ilenmesi ve aktarlmasnn hz ve maliyet
bakmndan kolaylamas, karlkl etkileim ve bamllk derecesinin artmas gibi
gelimeler gsterilmektedir. Ksaca, sosyal faaliyetlerin mekn ve zaman itibar ile
milli devlet snrlarn amas, ulus st kurumlarn ortaya k, kltrel kalplarn
farkllamas ve bunlarn meydana geldii srecin derinlik, hz ve etki alan itibaryla

384

Emre Kongar, Kresel Terr ve Trkiye, Remzi Kitabevi, 4. Basm, stanbul, 2002, s. 18-22.

150

modernlemenin geleneksel biimlerinden farkll kresellemenin ayrt edici

385

unsurlardr.

Son derece karmak bir nitelie sahip olan kreselleme, hem siyasal hem
ekonomik hem de kltrel elerden olumaktadr. Kresellemenin siyasal aya
ABDnin siyasi liderliine ve dnya jandarmalna dayanmaktadr. Kresellemenin
ekonomik aya ise uluslararas sermayenin egemenlii anlamna gelmektedir.
Uluslararas piyasada dolaan 1,5 trilyon dolar (Trkiyenin ulusal gelirinin on kat
kadar) dolayndaki para, neyin, nerde retileceini, ii cretlerini, tketim ve retim
mallarnn fiyatlarn belirlemekte ve ayrca borsalar da etkilemektedir. Bu
sermayenin byk bir blm ise ABDnin kontrolndedir.
Kresellemenin nc aya olan kltrel ayak ise kendini birbirini
dengeleyen iki ekilde gstermektedir. Kltr ayann birinci kolu, tekdze tketim
kltrnn btn dnyadaki egemenliine dayanmaktadr. Btn dnyadaki insanlar,
ayn gazozu (Coca Cola veya Pepsi) imekte, ayn kfteyi (Mcdonalds veya Burger
King hamburgeri) yemekte, ayn pantolonu (Lewis veya Wrangler) ve ayn
ayakkaby (Nike, Adidas vs.) giymektedir. Yani tekdze bir tketim kltrnn
egemenlii, uluslararas byk irketlerin ya da baka bir deyile markalarn
egemenlii olarak karmza kmaktadr. Bu tketim kltr, sadece ilanlarda ve
reklmlarda deil, medyann hemen her dalnda, her sanat ve kltr etkinliinde
empoze edilmektedir. Kresellemenin kltrel ayann ikinci kolu da dnyamza,
birincinin tam zdd biimde, mikro-milliyetilik ve mikro-dincilik eklinde
yansmaktadr. Milliyet, rk, din, mezhep, dil, diyalekt, hatta corafya farklarna
gre, iinde yaad geni toplumdan farkllk gsteren her gruba, siyasal olarak ayr
ve zerk bir yap nerilmesi, bu alt kltr gruplarnn, ait olduklar siyasal birlikten
koparlmas eilimi n plana kartlmaktadr.

386

Kreselleme ile ilgili tartmalarda ne kan dier bir husus da

kresellemenin yeni bir olgu olmaddr. Kreselleme, dnyann yaad Tarm
ve Endstri Devrimlerinden sonra ortaya kan nc byk devrimin, letiim-

385
386

Kodemir, a.g.e., ss. 346-347.

Kongar, a.g.e., ss. 23-27.

151

387

Biliim Devriminin grntlerinden biridir.

Batnn yaylarak kendi deerleri

erevesinde dnyay yeniden rgtlemesi ve bir Dnya Sistemi durumuna

ykselmesi, ikinci blmde de deinildii zere, dnem hlinde ortaya kmtr
(Tablo 5).
TABLO 51: Dnya Tarihinde Kreselleme Dnemleri.
Birinci
Kreselleme

kinci
Kreselleme

tici G

Denizcilikteki gelimeler,
Merkantilizm.

Sanayileme ve
dourduu
gereksinmeler

Yntem

nce kaifler, sonra

askeri igal.

nce misyonerler,
sonra kaifler, daha
sonra ticaret irketleri
ve en sonunda igal.

Hakl Gsteri

Putperestlere Tanrnn
dinini gsterme.

Beyaz Adamn
Ykmll,
Uygarlatrc
Grev, rk teoriler.

Sonu

Smrgecilik

Emperyalizm

nc Kreselleme
1970lerde okuluslu
irketler, 1980lerde letiim
Devrimi, 1990larda
Batnn rakibinin
kalmamas
Kltrel-ideolojik etki.
Bylece lkenin her yan
(ekonomik, siyasal, sosyal)
kendiliinden etkileniyor.
En yksek uygarlk
dzeyi, Uluslararas
topluluun iradesi,
Piyasann gizli eli,
Kreselleme herkesin
karnadr.
Globalleme

Kaynak: Oran, a.g.e., s. 9.

Birinci dnem, 1490larda corafi keifler ve denizcilikte ilerlemeler

sonucunda,

merkantilizm

anlay

dorultusunda

ekillenen

ve

smrge

imparatorluklarnn kurulmas ile sonulanan sretir. kinci yaylma dnemi,

1870lerde balayarak sanayi devriminin yaratt muazzam teknolojik olanaklar
sayesinde 1890larda kurumsallaan ve emperyalizmle sonulanan dnemdir.
nc dnem ise, 1970de ok uluslu irketlerin dnya ekonomisine egemen
olmaya balamas, 1980lerde Batnn optik kablolar, haberleme uydular,
bilgisayar, Internet gibi teknolojik bulularyla yaratt iletiim devrimi ve
1990larda SSCBnin kmesiyle birlikte g dengesinin ortadan kalkmas ve
Batnn tek g oda olarak ortaya kmasyla aamada meydana gelen
388

globallemedir.

387
388

Kongar, a.g.e., s. 23.

Oran, a.g.e., ss. 4-10.

152

Her kreselleme dneminde de retimdeki art, yeni pazar ihtiyacn

ortaya karm ve sz konusu sreler pazarn genilemesi ile sonulanmtr.
Sermayenin tekellemesi ve yaylmas, isizlik, yoksullama ve alternatif ideoloji
yokluu, emperyalizm olarak adlandrlan ikinci kreselleme dneminde de
dnyada hkim olan zelliklerdir. Bu dnemde, sermayenin en ok yayld ve
tekelliletii sektrler enerji, finans, ulam ve iletiimdir. Byk petrol irketleri bu
dnemde olumu; banka ve sanayi sermayesinin birlemesini ifade eden Finans
Kapital terimi bu dnemin moda terimi olmutur. Demiryolu alar, telefon ve
telgraf gibi gelimeler dnemin en nemli simgeleri hline gelmitir. 1990lardan
sonra nc kreselleme srecine baktmzda da petrol ve doalgaz irketlerinin
bir elin parmaklar kadar az olduunu, byk bankalarn kkleri satn alarak
devletiklerini grmekteyiz. Yazlm alannda, Microsoft firmasnn tekel
konumunda bulunmas ve Interneti oluturan materyallerin % 70inin ABD kkenli
389

olmas dnemler arasndaki benzerlikleri ortaya koymaktadr.

Bu

anlamda,

gnmzdeki

kreselleme

srecinin

sonularn

incelediimizde; kresellemenin birinci sonucunun dnyay kltmek olduu

sylenebilir. Bugn herkes, dnyada neler olup bittiini anlk olarak renebilmekte
ve duygusal, dnsel, siyasal ve ekonomik planda etkilenmektedir. kinci olarak
kreselleme, ulus devletlerin egemenliklerini tehdit etmektedir. ABDnin tek sper
g olarak etkinlii, devletler st rgtlenmeler, uluslararas tahkim vb.
dzenlemeler sayesinde uluslararas sermayenin devletler st dzeyde ayrcalklara
kavumas ulus devletlerin egemenliklerini yukardan tehdit ederken, bu devletlerin
ierisindeki farkl etnik ve kltrel unsurlarn zerklik eilimleri ulus devletleri
aadan tehdit etmektedir. nc olarak, kreselleme ile birlikte terrizm de
yaygnlamaktadr. Ulus devletler ierisinde zerklik eilimi tayan unsurlarn,
mcadele biimi olarak terrizmi kullanmalar ve bunun yannda silah teknolojisinin
sunduu imknlar terrizmi yaygnlatrmakta ve kreselletirmektedir.
Kresellemenin drdnc sonucu, tekdze tketim kltrnn hkim
olmasyla, yerel kltrlerin neminin azalmasdr. Kreselleme, bir taraftan farkl
yerel kltrleri siyasal zerklik asndan desteklerken, dier yandan, markalar ve

389

Balkan, a.g.e., ss. 87-88.

153

okuluslu irketler araclyla onlar zayflatmaktadr. Beinci sonu olarak;

zenginlerin daha ok zenginlemesi, yoksullarnsa daha da yoksullamas saylabilir.
Bu duruma, piyasa ekonomisinin denetimsiz bir biimde ileyii neden olmaktadr.
Sonuta, gelimi lkelerle gelimemi lkeler arasnda byk bir uurum
olumaktadr. Kresellemenin altnc sonucu, insan haklar ve demokrasi
kavramlarnn yaygnlamasdr. Ancak, kresellemenin empoze ettii insan haklar
anlay, yaanlan toplumdan kopuk bir bireycilii, demokrasi ise, liberal piyasa
demokrasisini n plana karmaktadr. Buna ramen, kresellemeyle birlikte her iki
390

kavramn daha ok kabul grdn sylemek mmkndr.

TABLO 52: Tarihte Kresel Gler.
Devlet
Levy
Portekiz
Fransa
1495ngiltere
1495Avusturya
1495-1519-1556-1918
spanya
1495-1519
Osmanl mparatorluu
1495-1699
Birleik Habsburglar
1519-56
Hollanda
1609-1713
sve
1617-1721
Rusya/SSCB
1721Prusya/Almanya/B.
1740Almanya
talya
1861-1943
ABD
1898Japonya
1905-45
HC
1949Kaynak: Kodemir, a.g.e., s. 354.

Modelski-Thompson
1494-1580
1494-1945
1495-1945
1494-1808
1579-1810
17141871-1945
18161875-1945
-

Tarihsel sre ierisindeki gelimeleri ve kresellemenin sonularn birlikte

incelediimizde, gnmzde yaananlarn ilk defa ortaya kan olgular olmadklar
grlmektedir. Kresellemeyi, siyasi iktidar snrlarnn nemini kaybetmesi
anlamnda ele aldmzda, tarihte imdikinden daha kresel dnemler olduu
grlmektedir. Yani, gemite de bugn sper g olarak tanmladmz devletler

390

Kongar, a.g.e., ss. 29-34.

154

dnya siyasetinde belirleyici rol oynamlardr. Bu kapsamda, George Modelski ve

William Thompson tarafndan donanma gcn esas alarak yaplan belirlemeye
gre, 1494den bu yana sper g olarak tanmlanabilecek birok devlet dnya
siyaset sahnesinde yer almtr. Modelski ve Thopmsonun tanmna gre; kendi
denizleri dnda, okyanuslarda da faaliyet gsteren ve donanma bulundurmak iin
yapt harcamalar, dnyadaki toplam donanma harcamalarnn en az % 5ini bulan
veya tm sava gemilerinin % 10unu elinde tutan bir devlet sper gtr. Ayn
ekilde, Jack Levy de 1495-1975 aras dnemde egemen olan byk gleri tespit
etmitir (Tablo 6). Grld gibi devletlerin kendi hudutlar ierisindeki
egemenlikleri ve yetkileri tarihin hibir dneminde btn devletler iin ayn
olmamtr. Devletlerin egemenlikleri, bazen sper glerce, bazen de bu glerin
391

kendi aralarnda kurduklar g dengeleri tarafndan fiili olarak kstlanmtr.

Kresellemeyi, ak bir uluslararas ekonomi olarak ele aldmzda da yeni

bir

olgu

olmadn

grrz.

Dnya

ticaret

sisteminin

gerek

anlamda

btnlemesinin 19. yzyln ikinci yarsnda oluturulduu dnlrse, uluslararas

ekonominin aklk ve kapall olduka karmak ve grecelidir.
1860lardan bu yana ktalararas piyasalar arasndaki balanty salayan
denizalt telgraf kablolar, uzak mesafeler arasndaki gnlk ticareti ve fiyatlar
belirlemeye imkn vermilerdir. Bu kablolarn oluturduu ortam, o dnem iin
gnmzdeki elektronik ticaretten ok daha byk bir yenilik olarak kabul
edilmekteydi. Bu erevede Hirst ve Thomson; hzl ve yeni bir kreselleme
olduunu savunanlarn hafzalarnn zayf olduklarn ve uluslararas ekonomiyi 1973
sonrasnn koullarna gre deerlendirdiklerini ne srmektedirler.

392

Kodemir, kresellemenin; uluslararas alandaki entegrasyon ve paralanma

srelerinin, yani baz devletlerin paralanarak yeni devletler kurulmasnn, devlet
egemenliinin zayflamasnn ve yeni siyasal aktrlerin ortaya knn, etnik
milliyetilik, ok kltrclk gibi akmlarn ykseliinin, zenginlik ve yoksulluk
arasndaki kresel uurumun bymesinin, ok ynl teknolojik, ekonomik ve
evresel gelimelerin ayn anda yaand bir sre olduuna dikkat ekerek, saylan

391
392

Kodemir, a.g.e., ss. 352-353.

Hirst ve Thompson, a.g.e., ss. 8-10.

155

bu

parametrelerin

kresellemenin

olmadn

kantlamak

iin

de

kullanlabileceini belirtmektedir. Bu kapsamda, kresellemenin unsurlarn dnya

atlasna yerletirdiimizde, sadece uyuturucu, silah ve insan ticareti bile bu gerei
393

ortaya koymaya yetecektir.

Kreselleme sreciyle birlikte uyuturucu kaakl, kara para aklama,

terrizm gibi organize sular devletler iin ulusal gvenlik sorununa dnmtr.
Souk Sava dneminde mafyann faaliyet gsterdii alanlar olduka snrl iken
bugn mafya faaliyetleri kresel boyuta ulamtr. yle ki uyuturucu kaaklna,
organize su rgtlerinden baka baz devletlerin bile kart bilinmektedir. Bu
yolla elde edilen kara para, kresellemenin nimetleri sayesinde ekonomiye
sokulabilmektedir. Gnmzde, yasal ekonomiler yeralt ekonomisinin tehdidi
altndadr. Hatta baz gelimi lkelerin bile yasa d rgtlenmeleri el altndan
destekledii bilinmektedir. Bu erevede, 1992-93 dneminde talyada yaanan
siyasi skandallar, mafyann siyasi ve ekonomik hayattaki etkinliini ortaya
koymutur. Souk Sava dneminde iki byk kutup tarafndan yrtlen baz
faaliyetlerin organize su ebekelerinin kontrolne gemesi; nkleer, biyolojik ve
kimyasal nitelikteki kitle imha silahlarnn bile satlyor olmas durumun
394

hassasiyetini ortaya koymaktadr.

Ekonomik gstergeler de aslnda abartld gibi bir kresellemenin

olmadna iaret etmektedir. Gelimi lkelerin yapt retiminin % 80den fazlas
ksm yine bu lkelerde tketilmektedir. Dnyadaki yatrmlarn yine % 80den
fazlas yerli firmalarca yaplmaktadr. Uluslararas ticaret, Kuzey Amerika,
Kuzeybat Avrupa ve Asya arasnda ve ierisinde gereklemektedir. 2000 ylnda bu
bloun kendi ilerinde yaptklar ticaret, toplam ticaretin % 48ini tekil
etmekteydi. Bu oran, 1980lerde % 30lar civarndayd. AB lkelerinin toplam d
ticaretlerinin % 60dan fazlas bu lkelerin kendi aralarnda gereklemektedir. Asya
ktasnda; HC, Japonya, Asya Kaplanlar ve ASEAN (Gneydou Asya Uluslar
Birlii- Association of South East Asian Nations) lkeleri arasndaki ticaret hacmi,
1980li yllarn ortasndan 1990larn sonuna kadar olan dnemde % 50den fazla

393
394

Kodemir, a.g.e., ss. 347-348.

Balkan, a.g.e., ss. 40-41.

156

artmtr. Dnyann geri kalannn yapt ihracat ise petrol ve dier hammaddelerden
395

olumaktadr.

Kresel anlamda dorudan d yatrm aklarna baktmzda da bu aklarn

byk bir blmnn, dnyann gneyindeki sermaye yoksulu lkelere deil,
kuzeydeki zengin lkelere yneldiini grmekteyiz. rnein, 2000 ylnda dnyada
gerekleen toplam dorudan d yatrmn sadece %15.9u ve menkul kymetlere
yaplan toplam snr tesi yatrmn (portfy yatrm) % 5.5i Gneydeki lkelerde
gerekletirilmitir. Bunun da tesinde, bu aklar sadece belirli lkelere
ynelmektedir. HC, Kuzey-Gney arasndaki dorudan d yatrmlarn yaklak %
37sini almaktadr. Buna karlk, sermayeye en ok ihtiya duyan lkeler, Kuzey396

Gney arasndaki toplam dorudan d yatrmn yalnzca % 4.9unu alabilmitir.

Bu adan bakldnda, dorudan yabanc yatrm sayesinde dnya deiiyorsa, bu

397

deiimin hedefinin zengini daha zengin etmek olduu grlmektedir.

Dnyada,

saylar 100 aan lkeye, toplam olarak dorudan yabanc yatrmlarn % 1inden
daha az bir ksmnn gitmesi, bu durumun ak kant olarak nitelendirilmektedir.

398

Gnmzde kreselleen ekonomi denince, kontrol edilemeyen piyasa

glerinin egemenlii akla gelmekte ve bu egemen gler, ulusal dzenlemelerden
kaan okuluslu irketler olarak grlmektedir. okuluslu irketlerse, ekonomik
399

karlar neredeyse oraya gidecekler ve rahatsz edildiklerinde gideceklerdir.

Bu

nedenle, okuluslu irketlerin yatrm yapmak iin talep ettikleri pazar d tevikler
nc Dnya lkelerinin zararna olmaktadr. Yabanc sermaye ekmek iin
yaratlan elverii pazar koullar, genellikle yerel ekonomilerdeki vergi mkellefleri,
tketiciler ve iilerin aleyhine, okuluslu irketlerin krlarn maksimize etmeye
ynelik siyasi kararlara dayanmaktadr. Mevcut birok kant, d yatrmn byk bir
blmnn, ulusal giriimlerin yabanclara sat, stratejik pazarlarn denetimi ve

395

Kodemir, a.g.e., ss. 348-349.

James Petras, Henry Veltmeyer, okuluslu irketler Yarglanyor: Yabanc Sermayenin
Tahribatlar, ev. zkan AKPINAR, 1. Bask, Kalkedon Yaynlar, stanbul, 2006, s. 63.
397
Hirst ve Thompson, a.g.e., s. 12.
398
Kodemir, a.g.e., s. 349.
399
Hirst ve Thompson, a.g.e., s. 15.
396

157

tekel krlarn gvence altna alnmasna dayanmas nedeniyle, risksiz yatrmlar

400

olduunu gstermektedir.

Birden fazla ulusal nfuz sahasnda ubelere ve bal irketlere sahip olan
irket olarak tanmlanan okuluslu irketlerin, dnya ekonomisinin uluslararas
ticaret yaplan sektrlerinde ve belli bal endstrilemi lkelerin retim ve istihdam
alanlarnda egemen olup olmadn sorguladmzda da olumsuz bir yantla
karlamaktayz. Zira 1990 ylnda okuluslu irketlerin kendi lkeleri dndaki
retimlerinin dnya ticaretindeki pay % 7 dolayndayd. Rakamlar, okuluslu
irketlerin retiminde srekli bir art olduunu gsterse de dnya piyasalarna
401

egemen olmalar sz konusu bile deildir.

te yandan Amerikan ve Japon

irketleri arasndaki rekabet, okuluslu irketlerin herhangi bir milli ya da blgesel

402

ba olmadan faaliyet gsterdikleri iddiasn rtmektedir.

Gemi dnemlerle kyaslandnda, gnmzdeki kreselleme dzeyinin

gereken boyutta olmadna en nemli kant olarak uluslararas emek piyasasnn
durumu ve g olgusu gsterilmektedir. Gnmzde, birok aratrmac gn
kresel bir olgu hline geldiini belirtse de bu erevede kresel szcnn,
1970li yllarn ortasndan bu yana g olgusundan daha ok lkenin etkilenmesini
ve gmenlerin

geldikleri

lkelerle,

sosyo-ekonomik

konumlarnn

nemli

farkllklar gstermesini belirtmek zere kullanld dikkat ekmektedir. Zira

gnmz dnyasnda sermaye, hizmet ve mallar iin mevcut olan kresel piyasalar,
emek iin sz konusu deildir. Emek piyasalar byk ounlukla ulusal dzeyde
403

ynlendirilmektedir.

Dnyada, saylar ok snrl olan vasfl profesyoneller

(ynetici, mhendis, bilim adam vb.) dndakiler iin uluslararas bir emek
404

piyasasnn varlndan sz etmek mmkn deildir.

Emek gnn nndeki

400

Petras ve Veltmeyer, a.g.e., s. 12.

Hirst ve Thompson, a.g.e., ss. 15-16.
402
Kodemir, a.g.e., s. 349.
403
Hirst ve Thompson, a.g.e., ss. 48-55.
404
Kodemir, a.g.e., s. 350.
401

158

engeller, kresellemenin en nemli paradokslarndan birini tekil etmekte ve gn

405

yasa d hle gelmesine sebep olmaktadr.

B-Sosyo-Politik Nedenler
Tarih boyunca insanlar, zulmden, silahl atmalardan ve siyasi iddetten
406

kurtulmak iin yaadklar yerleri terk ederek daha gvenli yerlere gitmilerdir.

Savalar ve i atmalar, getiimiz yzylda da tm plaklyla dnya gndemine

damgasn vurmutur. 20. yzyln tarihteki en lmcl yzyl olduu gerei
tarihilerin genel kanaatidir. nsanolu sadece bir yzyla, iki byk dnya sava, 40
yl kadar sren souk sava dnemi, ok sayda lkeleraras ve lke ii silahl
atmay sdrm; bu atmalar sonrasnda 187 milyon civarnda insan lmtr.
Bu silahl atmalar gemi dnemlerle kyasladmzda, karmza asker-sivil
ayrm gzetilmeksizin yaplan kitle katliamlar ve silahlanmadaki mthi gelimeler
407

kmaktadr.

20. yzylda meydana gelen savalar ve i atmalar gibi sosyo-

politik ve siyasal nedenlerle 43 milyon insan baka lkelere snm ya da g

408

etmitir.

Kresel toplam rakamlar gsteren yukardaki grafie (ekil 13) baktmzda

silahl atmalarn Souk Sava dnemi ile birlikte, 1950lerden itibaren ykselie
getii ve Souk Savan sona erdii 1990larn banda en yksek noktaya kt
grlmektedir. Daha sonra dnyadaki atmalar yava yava azalarak, 2001 ylnda
1980lerdeki dzeye gerilemitir. Fakat hl 1950, 1960 ve 1970lerdeki dzeyin
409

stndedir.

Gnmzde, sava ve silahl atmalarn tabiat ve insan salna olan

etkileri de deimitir. Artk savalar profesyonel ordularn kar karya geldii
olaylar olmaktan ok, ayn lkede askerler ve siviller arasndaki veya
405

Franck Dvell, Globalisation and Migration: Emerging Dilemmas and Policy Implications; Ko
niversitesinde
06
Ekim
2004te
yaplan
konuma
metni
iin
bkz.
http://home.ku.edu.tr/~mirekoc/Koc1[1].doc, (02.08.2007).
406
Nygren-Krug, a.g.e., s. 10.
407
Orhan nder, BM Ruanda in Uluslararas Ceza Mahkemesi, Bilge Yaynevi, Ankara, 2006, s.
1.
408
Aye Eki, Snmac ve Gmenlerde Psikopatoloji, Trk Psikiyatri Dergisi, Cilt: 13, Say: 3,
2002, s. 216.
409
Bkz. http://gsociology.icaap.org/reports/polsum.html, (23.10.2007).

159

silahlan(drl)m ve birbirine dman sivil gruplar arasndaki mcadeleler eklinde

karmza kmaktadr. Gnmzn savalar gitgide daha uzun sren dk
younluklu i atmalar ekline dnmtr. Bugnn savalar, apartman
pencerelerinden alan atelerle ya da varolarn sokaklarnda srmekte, savaan
410

taraflarla sivillerin birbirine kart bir ortam olumaktadr.

EKL 84: 1946-2001 Yllar Arasnda Dnyada Meydana Gelen Silahl atmalar.

Smrge atmas

lkeler Aras

atma

lke i ve
lkeler Aras

Kaynak: http://gsociology.icaap.org/reports/polsum.html, (23.10.2007).

Yine yukardaki grafikten de anlalaca gibi, silahl atmalar olarak

dikkate alnan atmalarn neredeyse tamamnn i atmalar olduu sylenebilir.
Btn bu zaman dilimi boyunca i atmalarn says baz yllarda 50ye
ykselmitir. Bu durum, dnyada mevcut 190 civarnda lkenin % 26snda i sava
411

ve atma yaandn gstermektedir.

410
411

Souk Savan sona ermesinden hemen

Nygren-Krug, a.g.e., s. 10.

http://gsociology.icaap.org/reports/polsum.html.

160

sonra, siyasal dengelerin alt st olmas nedeniyle Dnyadaki silahl atmalarn ve

mltecilerin saysnda nemli bir art grlmektedir.
Getiimiz yzylda, silahl atmalarn yk askerlerden sivillere doru
kaym, siviller sadece silahl atmalarn madurlar deil, ayn zamanda dorudan
412

hedefi de olmulardr.

Savalar ve dier silahl atmalardaki sivil kayplarn

oranna baktmzda bu durum ak bir ekilde grlmektedir. Bu oran, 1900lerin

ncesinde % 5ler dzeyinde iken Birinci Dnya Savanda % 15e, kinci Dnya
Savanda % 65e ykselmi, 1990lardaki savalarda ise % 90n zerine
413

kmtr.

TABLO 53: Yaadklar Ynetim Sistemlerine Gre Dnya Nfusu.

1900

1950
2000
Nfus Nfus Nfus
Nfus
(Milyon) (%) (Milyon) (%)
743
31
3,439
58
286
12
298
5

Nfus
Nfus
(Milyon)
(%)
0
0
Demokrasi
207
12
Snrl Demokrasi
Anayasal
299
18
78
3
Monari
Geleneksel
23
1
16
1
Monari
610
37
13
1
Mutlak Monari
0
0
122
5
Otoriter Rejim
0
0
817
34
Totaliter Rejim
503
30
118
5
Smrgecilik
Ba
27
2
203
9
Manda Ynetimi
1668
100
2,396
100
TOPLAM
Kaynak: http://gsociology.icaap.org/reports/polsum.html.

58

0
1,968
142
0

0
33
2
0

5
5,910

1
100

Aada ayrntl bir biimde ele alnd zere, 1990dan beri dnya;
Ruandadaki soykrma, Avrupann gbeindeki (Bosna) iddetli i savaa,
Afganistan ve Iraktaki savalara ve Ortadoudaki baarszla ahit olmutur.
Demokratik Kongo Cumhuriyetinde, kinci Dnya Savandan sonraki en ok
lmn meydana geldii atmalarda 4 milyon insan lmtr. Sudann Darfur

412
413

nder, a.g.e., s. 1.
Nygren-Krug, a.g.e., s. 10.

161

blgesindeki yaanan atmalarn insani krize dnmesi sonucunda 1 milyondan

414

fazla insan yer deitirmek zorunda kalmtr.

Bu kapsamda, i atmalarn birounun, nc dnya lkelerinde yaanan

demokrasiye gei sreci ile yakn bir ilikisi vardr. Tablo 7de gsterildii gibi 20.
yzylda demokrasi konusunda nemli gelimeler yaanmtr. Bu srete, monari
ve smrgecilikte byk azalma olmutur. 2000 ylnda, dnya nfusunun yardan
fazlas demokrasi ile ynetilmekteydi. Demokrasi konusundaki ilerleme zellikle
gelimi lkelerde daha dikkat ekici bir dzeydedir. Bugn, gelimi lkelerin
neredeyse tamam demokrasi ile ynetilmektedir. Az gelimi lkelerin te ikisinde
415

de demokrasiler hkimdir (Tablo 8).

TABLO 54: Gelimi ve Az Gelimi lkelerde Ynetim Sistemleri.

Az Gelimi lkeler (%)
Gelimi lkeler (%)
1900
1950
2000
1900
1950
2000
0
4.2
53.1
0
34.8
95.7
Demokrasi
14.7
14
11.2
10.9
4.3
0
Snrl Demokrasi
7
8.4
7
45.7
6.5
0
Monari
0
13.3
28.7
0
43.5
2.2
Ara Rejim
52.4
40.6
0
6.5
2.2
0
Smrge
14
18.9
0
4.3
8.7
2.2
Manda
11.9
0
0
32.6
0
0
mparatorluk
143
143
143
46
46
46
lke Says
Kaynak: http://gsociology.icaap.org/reports/polsum.html.

Demokrasiye gei srecindeki gelimeler de olduka karmaktr. nsani

gelimenin gstergelerinden biri olan demokrasi ayn zamanda insani geliim
hedeflerine

ulamaya

olanak

salamaktadr. Ancak,

demokrasi

srecindeki

gelimeleri lebilmek konunun doas gerei olduka zordur. Gnmzde en ok

tercih edilen ynetim biimi olan ok partili seimler, demokrasinin temel
artlarndan biridir. Bamsz bir yarg, yrtme erki zerinde baz kstlamalar, basn
zgrl ve insan haklarna sayg semenlerin tercihine anlam kazandran

414

UNDP, Human Development Report 2005: International Cooperation at a Crossroads,

UNDP, New York, USA, 2005, s. 19.
415
http://gsociology.icaap.org/reports/polsum.html .

162

zelliklerdir. Demokrasi konusunda 1990lardan sonraki gelime dikkat ekicidir

(ekil 14).
EKL 85: 1990 - 2003 Dneminde Dnyada Demokrasinin Geliimi.

Otokrasi

Ara Rejim

Demokrasi

Kaynak: UNDP, a.g.e., s. 20.

Dnyadaki lkeler arasnda demokratik kriterleri salayan ok partili

demokrasi ile ynetilenlerin oran 1990da % 39 iken 2003te % 55e ykselmitir
Bu deer, 1.4 milyon insann daha, ok partili demokrasi ile ynetilen insanlar
arasna katlmas anlamna gelmektedir. Bu erevede, Afrikada yaayan insanlarn
te ikisi ok partili demokrasi ile ynetilen lkelerde yaar duruma gelmitir.

te

yandan, her ne kadar ok partili seimler demokrasi iin yeter art olmasa da, bu
adan bakldnda bile bardan neredeyse yarsnn bo olduu grlmektedir.
rnein, Ortadounun birok lkesinde ok partili seimler yaplmamaktadr.
Dnyann en kalabalk iki lkesinden biri olan Hindistan, demokratikleme srecinde
hzl admlar atarken, HCde siyasi reformlar ekonomik reformlarn gerisinde
kalmaktadr. ok partili seimlerin yapld birok lkede zellikle de eski SSCB
lkelerinde ad demokrasi olan fakat uygulamada seilmi otokratik ynetimler
dikkat ekmektedir. Bu lkelerde yaayan insanlar siyasi liderleri rveti, zorba ve
yamac olarak grmekte; ok partili seimler, buyurgan yrtme gcne bir maske

163

grevi stlenmektedir. Basn zgrlnn nndeki engeller ve insan haklar

416

ihlalleri demokrasiyi gerek anlamnn dna karmaktadr.

Baz nc dnya lkelerinde ise seimler, yeni atmalara yol amaktadr.

ok yakn bir rnek olarak 27 Aralk 2007 tarihinde Kenyada yaplan seimler
gsterilebilir. Seimler sonrasnda muhalefet lideri Raila Odingay destekleyen
kabilelerin seim sonularna itiraz ederek ayaklanmas sonucu en az 1000 kii
417

hayatn kaybetmi, 225.000 kii de evlerini terk etmek zorunda kalmtr.

EKL 86: Dnyadaki Mlteci Saylar (1980-2006).
(Milyon)
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0

1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006

Kaynak: BMMYK (Dipnot: 418, 419, 420).

Dnyada mltecilerin durumu da yukarda belirtilen savalarla ve zellikle de

i savalarla paralellik arz etmektedir (ekil 15). Bu nedenle mltecilerin saysnda,
1980ler boyunca nemli bir art gzlenmi ve en yksek deerler Souk Savan
sona erdii yllarda kaydedilmitir. Bu rakam 1990 ylnda, 17,378,000, 1991de

416
417

UNDP, a.g.e., ss. 19-20.

Kenyadaki olaylarda en az bin kii ld, Sabah Gazetesi, 08 Ocak 2008.

164

16,837,000 ve 1992 ylnda 17,818,000dir. Daha sonra, mlteci saylar dmeye

418

balamtr.

Ancak, son yllarda mltecilerin saysnda az da olsa bir art sz konusudur.

Buna gre, dnyada BM tarafndan mlteci stats tannan kiilerin says, 2005
ylnda 8.7 milyon iken bu say 2006 ylnda 9.9 milyona ykselmitir. Bu artn
byk bir blm Iraktan, zellikle Suriye ve rdn gibi lkelere snan kiilerden
kaynaklanmaktadr. Bunun yannda sava, silahl atma ve evresel felaketler gibi
nedenlerle lke iinde yerinden edilen kiilerin says da 2006 yl sonu itibaryla
419

24,5 milyon dolayndadr.

EKL 87: 2006 Yl Sonu tibaryla Dnyada Ana Mlteci Kayna lkeler.

Ana Kaynak lkeler

2006 Yl Sonu tibaryla Dnyada Ana Mlteci Kayna

Kaynak: BMMYK, 2006 Global Trends, s. 7.

418

2005 ylna kadar olan veriler iin bkz. BMMYK, Refugees by Numbers, 2005 Edition, UNHCR,
The UN Refugee Agency, Media Relations and Public Information Service, Geneva, Switzerland,
September, 2005, (Refugees by Numbers, 2005), s. 18.
419
Population Reference Bureau (PRB), World Population Highlights, Population Bulletin,
Vol.62,
No.3,
September
2007,
(Highlights
2007),
s.
9.
Bkz.
http://www.prb.org/pdf07/62.3Hihghlights.pdf, (05.10. 2007).; Mlteci, snmac ve lke iinde
yerlerinden edilmi kiiler gibi madurlara ilikin ayrntl veriler iin bkz. BMMYK, 2006 Global
Trends: Refugees, Asylum-seekers, Returnees, Internally Displaced and Stateless Persons,
UNCHR Refugee Agency, Division of Operational Services Field Information and Coordination
Support
Section,
Geneva,
June
2007,
(2006
Global
Trends)
http://www.unhcr.org/statistics/STATISTICS/4676a71d4.pdf, (30.10.2007). lke iinde yerinden
edilen kiilere ilikin veriler iin ayrca bkz. lke indeki Yer Deitirmeleri zleme Merkezi
(Internal
Displacement
Monitoring
Centre-IDMC),
http://www.internal-displacement.org,
(12.11.2007).

165

Dnyada mlteci reten blgelere bakldnda (ekil 16), ilk bata Asya
ktasnn yer aldn, daha sonra ise Afrikann geldiini grmekteyiz. Bilindii
zere savalar ve atmalar sonucunda skntya denler sadece mlteciler deildir.
Henz mlteci statsn alamam snmaclar, lke iinde yerlerinden edilmi
kiiler ve vatansz konumuna den insanlar gibi eitli ekilde snflandrlan insan
gruplar ortaya kmaktadr. BMMYKnin ilgi alanna giren bu insanlarn toplam
01 Haziran 2007 tarihi itibaryla 32,861,500 kiidir (Tablo 9).

420

TABLO 55: 01.06.2007 tibaryla BMMYKnin lgi Alanndaki nsanlarn Says.

Blge Ad
Asya
Afrika
Avrupa
Latin Amerika ve Karayipler
Kuzey Amerika
Okyanusya
TOPLAM
Kaynak: BMMYK (Dipnot: 420).

BMMYKnin lgi Alanna Giren Kiiler

14,910,900
9,752,600
3,426,700
1,143,100
3,542,500
85,700
32,861,500

TABLO 56: 2006 Yl Sonu tibaryla Dnyadaki Mlteci Saylar.

BMMYKnin Faaliyet Blgeleri
Orta Afrika ve Byk Gller Blgesi
Dou Afrika ve Afrika Boynuzu
Gney Afrika
Bat Afrika
Orta Asya, Gney Bat Asya, Kuzey Afrika ve
Ortadou
Amerika
Asya ve Pasifik
Avrupa
TOPLAM
Kaynak: BMMYK, 2006 Global Trends, s. 5.

420

2006 Sonu tibaryla Mlteci

Says
1,119,400
852,300
187,800
261,800
3,811,800
1,035,900
875,100
1,733,700
9,877,800

http://www.unchr.org/basics.html , (30.10.2007).

166

Dnyada mlteci, snmac ve lke iinde yerlerinden edilmiler gibi

madurlarn en youn olduu blgelerin lkemize yaknl dikkat eken dier bir
husustur. Orta Asya, Gney Bat Asya, Kuzey Afrika ve Ortadou gibi blgeler
(Central Asia, South West Asia, North Africa and the Middle East-CASWANAME)
421

dnya mltecilerinin te birinden fazlasn barndrmaktadr (Tablo 10).

1-Bu Kapsamda lkemize Yakn atma Blgelerine Bak

Dnyann birok blgesinde atmalar yaanmaya devam etmekle birlikte;
lkemize corafi ve kltrel yaknlklar sz konusu olan blgeleri, Kafkasya,
Balkanlar, Ortadou, Orta Asya ve Afrika olarak sraladmzda bu blgelerde
meydana gelen atmalar incelemekte fayda mtalaa edilmektedir. Aada, Souk
Sava sonras dnemde yakn evremizde gerekleen ve lkemizi g asndan
etkileyen nemli atmalar biraz daha yakndan ele alnmtr.

1.1. Kafkasya
Sovyetler Birliinin dalma srecine girmesi ile birlikte, birlik ierisinde
yer alan lkelerde bastrlm sorunlar ve dmanlklar da yeniden ba gstermitir.
Bunlar arasnda ilk patlak veren sorun Yukar (Dalk) Karaba sorunudur.
Ermenistan ve Azerbaycan arasnda, Azerbaycann iinde zerk bir blge olan
Yukar

Karabadaki

Ermenilerin

bamszlk

istekleri

1987den

itibaren

seslendirilmeye balamtr. ki lke arasndaki bu soruna paralel olarak, ilk nce

Ermenistandaki Azeriler etkilenmi ve bu insanlar 1988 ubat ay ortalarndan
itibaren ata yurtlarndan srlmlerdir. Bu srete Ermenistandan srlen
Azerbaycan Trklerinin says 243.682dir.
1988 ylndan itibaren silahl atmaya dnen Yukar Karaba sorunu, ksa
srede blge dna da tam ve Ermenilerin, Azerbaycan topraklarnn ilerine
kadar girmesi ile sonulanmtr. 1988 ylndan, iki lke arasnda atekesin yapld
12 Mays 1994 tarihine kadar, Yukar Karaba dhil olmak zere, Azerbaycan

421

BMMYK, 2006 Global Trends, s. 5. Blgeler, kendi yaplanmas ve faaliyetleri asndan

BMMYK tarafndan bu ekilde blmlenmitir.

167

topraklarnn bete biri igal edilmi olup bu durum gnmzde de srmektedir.

Azeri-Ermeni atmas neticesinde, 676.100 kii yaadklar yerleri terk ederek
422

Azerbaycann i blgelerinde adrlarda yaamaya mahkm edilmilerdir.

2006

423

yl sonunda bu kiilerin says 686,586dr.

Souk Sava sonrasnda, Kafkasyada snr komumuz olan Grcistanda da

bu lke snrlar ierisinde yer alan Gney Osetya ve Abhazya blgelerinin
Grcistandan ayrlmak istemeleri atmalara yol amtr. Blgedeki gerginlikler
bugn de devam etmektedir.
Sovyetler Birlii daldktan sonra Kuzey Osetya, RFyi oluturan
cumhuriyetlerden biri olurken Gney Osetya Grcistann bir paras olarak
kalmtr. Ancak Gney Osetyann, Grcistandan ayrlarak Kuzey Osetya ile tekrar
birleme ve RFye katlma talebi Grcistan tarafndan toprak btnlne ve
egemenliine tehdit olarak alglanm ve bugne kadar gelen sorun balamtr.
Eyll 1990da Gney Osetya Demokratik Sovyet Cumhuriyeti ilan edilmi;
ancak, 20 Kasm 1990da SSCBnden kendi bamszln ilan eden Grcistan
Parlamentosu, 1990 yl Aralk aynda Gney Osetyann zerkliini kaldrarak
blgeyi dorudan kendine balamtr. Bu karar, o zamanki Sovyetler Birlii Devlet
Bakan Gorbaovun yrrlkten kaldrmas zerine Gney Osetyada silahl
atmalar balamtr. RFnin Kuzey Osetya snrna yd birlikler ile Grc
Ulusal Muhafz Birlikleri, 18 Haziran 1992de Gney Osetyann bakenti Tshinvali
civarnda savaa girmiler ve bu srada Grc birlikleri Gney Osetyaya ynelik
ar bombardmana balamlardr. atmalarn hzlanmas zerine, 22 Haziran
1992de Ukraynada yaplan grmelerde Rus, Grc ve Oset birliklerinden
oluturulacak bir bar gcnn gzetiminde atekes anlamasna varlmtr. 2.000e
yakn kiinin ld sava srasnda, Gney Osetyada yaayan ve saylar 20.000i
bulan Grclerin ou kam, ayrca saylar on binlerle ifade edilen Oset de Kuzey
424

Osetyaya snmtr.

422

Sinan Ogan, Ermenistann Tehcir Politikas ve Neticesi: Azerbaycanda Gmen (Kakn)

Sorunu,
Ermeni
Aratrmalar
Dergisi,
Say
9,
Bahar
2003.
bkz.
http://www.eraren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=69 ,(30.10.2007).
423
BMMYK, 2006 Global Trends, Tablo 2.
424
Bkz. http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_gosetya_gosetyaanlasmazligi.html, (31.10.2007).

168

Sovyetler Birlii dneminde Grcistana bal zerk bir cumhuriyet olan

Abhazya da, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra, 23 Temmuz 1992 tarihinde
tek yanl olarak Grcistandan bamszln ilan etmitir. Bunun zerine, 14
Austos 1992 tarihinde Grc birliklerinin Abhazyann bakenti Sohuma girmesi
ve buna Abhaz kuvvetlerinin cevap vermesi sonucu Grcistan-Abhazya ihtilaf
savaa dnmtr. Bir yldan fazla sren sava, 30 Eyll 1993 tarihinde Grc
kuvvetleri ve Grc nfusun Abhazyay terk etmesiyle sonulanmtr. Sava
srasnda, her iki taraftan yaklak 7.000 kii hayatn kaybetmi ve Abhazyada
425

yaayan 250.000 Grc yerlerinden edilmitir.

Grcistanda 23 Kasm 2003te Kadife Devrim olarak adlandrlan gelime

sonrasnda ynetimi ele geiren Saakavili ynetiminin, ayrlk hareketleri kontrol
altna almaya ynelik abalarna hz vermesine ramen, hem Gney Osetyada hem
426

de Abhazyadaki sorunlar dondurulmu bir durumda hlen devam etmektedir.

Gnmzde, blgedeki snmac problemi, birok bakmdan anlamazln genel

zmne bal problemlerden biri olarak n plana kmaktadr. Grcistan liderleri,
snmaclarn dnnn asl problem olduunu, dier sorunlarn ondan sonra
427

zlebileceini srekli olarak tekrarlamaktadrlar.

2006 yl sonu itibaryla

Grcistan kaynakl mlteci, snmac ve yerlerinden edilmi kiilerin toplam says

428

322,761dir.

Kafkasya blgesinde lkemizi yakndan ilgilendiren bir dier sorunlu blge

de eenistandr. eenlerin, RFden ayrlmak maksadyla bamszlklarn ilan
ederek silahl mcadeleye balamalar zerine, Rus gleri de 1994 yl sonlarnda
eenistana kar harekata girimitir. 1994 ile 1996 yllar arasnda sren
atmalarda on binlerce kii lmtr. 1996 yl Austos aynda bir zm zerinde

425

Hasan Kanbolat, Abhazya Nereye Gidiyor?, 27.09.2006, http://www.asam.org.tr/tr/yyazd ir.asp?

ID=1158&kat1=42&kat2=, (30.10.2007).
426
Grcistandaki ayrlk hareketler konusundaki deerlendirmeler iin bkz. Oktay F. Tanrsever,
11 Eyll Sonras Dnemde Grcistann ve D Siyasetinde Meydana Gelen Son Gelimelerin
Trkiye Asndan nemi, Stratejik Aratrmalar Dergisi, Say 4, Aralk 2004, Genelkurmay
Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2004, ss. 103118.
427
Diaspora ve Entegrasyon Enstits (BDT lkeleri Enstits), Grcistan-Abhazya Anlamazl:
Dn, Bugn, zm Perspektifleri, ev. Murat Papu, Moskova, RF, 1998. bkz.
http://www.circassianworld.com/gurcistan_abhazya.html, (31.10.2007).
428
BMMYK, 2006 Global Trends, Tablo 2.

169

mutabk kalnmas zerine Rus askerleri eenistandan ekilmilerdir. 1997 yl

Maysnda da bir bar anlamas imzalanmtr.
Ancak, bu tarihten sonra, RFnin een gleri sorumlu tuttuu bir dizi
eylem gerekletirilmi ve Rus kuvvetleri eenistana ynelik yeni bir harekat
balatmlardr. Fiili atma sreci, 2000 yl ubat aynda Rus kuvvetlerinin
bakent Grozniye girmesiyle birlikte yeniden ortaya kmtr. 2000 yl
ilkbaharnda, Rus kuvvetlerinin tm eenistanda kontrol ele geirdiklerini
aklamalarna ramen, atma durumu een glerin Rus askeri konvoylarna
429

pusu kurmalar vb. ekilde srmeye devam etmitir.

RFnin, Austos 1999da

giritii Antiterr Harektnn balangcndan itibaren eenistanda 380.000 kii

yerlerinden olmulardr. Bunlar ierisinde 200.000 kii lke ierisinde yerinden
edilmi kii durumunda iken, 150.000 civarnda kii de komu lke nguetyaya
430

431

snmtr.
433

Trkiye

Bunun yannda birok een de Azerbaycan,

Grcistan

432

ve

gibi lkelere gitmek durumunda kalmtr.

1.2. Balkanlar
Souk Savan hemen sonrasnda, birok etnik

unsuru barndran

Yugoslavya, 1991 ile 1996 yllar arasndaki be yl gibi ksa bir srede
434

paralanmtr.

Yugoslavyann paralanmas srecinde en kanl olaylar Bosna-

Hersekte yaanmtr. 1992-1995 yllar arasndaki Bosna Sava, insanlk tarihinin

429

Sadi ayc, Uluslararas nsancl Hukuk Asndan eenistandaki Durum, Stratejik Analiz
Dergisi, Nisan 2005, s. 69. Bkz. http://www.asam.org.tr/temp/temp43.pdf, (30.10.2007).
430
RF Trkiye Bykelilii,Rusya Federasyonu eenistan Cumhuriyetindeki Durum Hakknda
Bilgi Notu bkz. http://www.turkey.mid.ru/chech_tur/chech_t.html, (30.10.2007).
431
een-Rus sava yllarnda 12.000 kii Azerbaycana snmtr. Bunlarn 10.000i Avrupann
eitli lkelerine yerlemi kalan 2.000 civarndaki een ise Azerbaycandan vatandalk talep
etmitir. Bkz. Azerbaycanda Yaayan 2 Bin een Mlteci Vatandalk stiyor, 03.10.2007,
http://www.haberler.com/azerbaycan-da-yasayan-2-bin-cecen-mlteci-haberi-yazdir/, (30.10.2007).
432
eenistandan Grcistann Pankisi Vadisi blgesine snan kii says 3.000dir. Bkz. Rusya
Grcistana Askeri Mdahale in Zemin Hazrlayan Aklamalar Yapyor, 18.01.2005,
http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=159714, (30.10.2007).
433
Trkiyeye snan eenlerin byk bir ksm geri dnmtr. BMMYK verilerine gre,
lkemizde 2006 yl banda bulunan 1.400 een snmacdan 2006 yl sonunda sadece 306 kii
kalmtr. Bkz. BMMYK, 2006 Global Trends, Tablo 15.
434
Yugoslavyann paralanma sreci iin bkz. Tayyar Aydn, Neden ve Sonular ile Yugoslavya
Sava, Stratejik Aratrmalar Dergisi, Say 3, ubat 2004, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik
Ett Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2004, ss. 179-197.

170

en kara sayfalar arasndaki yerini almtr. Sava srasnda 250.000e yakn kii
hayatn kaybetmi ve Bosna-Hersek nfusunun yaklak yars (2,2 milyon kii)
435

yaadklar yerleri terk etmek durumunda kalmtr.

Bosna-Hersekteki trajedinin

zerinden yllar gemi olmasna ramen, birok yara hlen sarlamamtr. 2006 yl
sonu itibaryla, Bosna-Hersek kaynakl mlteci, snmac ve lke iinde yerinden
436

edilmi kii says 337,104 kiidir.

Eski Yugoslavyann Bosna dndaki dier bir sorunlu blgesi de

Kosovadr. Arnavutlarn youn olarak yaadklar Kosovada, 1989 ylnda
Kosovann zerkliinin iptal edilmesi, etnik gerilimi ykseltmi ve 1990-1996
arasnda 500 binden fazla Arnavut eitli Avrupa lkeleri ve ABDye gitmitir.
1998-99 yllar arasnda Srplar ve Arnavutlar arasnda yaanan silahl
atmalar ise Kosovada insan haklar ihlallerinin zirveye kt dnemdir. 24 Mart
1999 tarihinde Yugoslavyaya NATOnun hava bombardmanna balamasn takip
eden 78 gn iinde, Srp ve Yugoslav kuvvetleri tarafndan balatlan etnik temizlik
kampanyas sonucunda, 800 binden fazla Arnavut blgeyi terk ederek, byk
ounlukla Arnavutluk ve Makedonyaya snmlar ve bu lkelerde ok ciddi
ekonomik krizlerin yaanmasna neden olmulardr.
Kosovadaki sava sonucunda, iki milyon nfuslu Kosovada yaayan
insanlarn neredeyse yars yaadklar yerleri terk ederek, Arnavutluk (500 bin),
Makedonya (300 bin), Sancak (70 bin) ve Bosna-Hersek (12 bin) gibi yerlere g
etmilerdir. Arnavut mltecilerin bir ksm da Trkiye, Preevo, ABD ve AB
lkelerine gitmilerdir. Bu mlteciler arasnda Kosovada yaayan 40 bin kadar
437

Bonak da bulunmaktadr.

1.3. Ortadou
Souk Sava dneminin hemen sonunda patlak veren savalardan biri de
Birinci Krfez Savadr. Irakn 02 Austos 1990da Kuveyti igal etmesi zerine;

435

Erhan Trbedar, Bosnada Adalet Yerini Buldu Mu?, Stratejik Analiz Dergisi, Nisan 2007, s.
12., Bkz. http://www.asam.org.tr/temp/temp373.pdf, (31.10.2007).
436
BMMYK, 2006 Global Trends, Tablo 2.
437
Murat Ylmaz, Kosova Bamszlk Yolunda, lke Yaynclk, stanbul, 2005, ss. 83-91.

171

ABD, ngiltere ve Fransann nclk ettii Koalisyon Gleri Iraka mdahale

etmi, l Frtnas ad verilen ve 42 gn sren harekt sonunda Irakn
malubiyeti kesinleerek, 27 ubat 1991de atekes ilan edilmitir. Sava, binlerce
kiinin bata Trkiye olmak zere ran, Suriye ve rdn gibi komu lkelere g
etmesine yol amtr. Blgeden gerekleen gler, l Frtnas Harekt ncesi
ve sonrasndakiler olmak zere iki dnemi kapsamaktadr.
Irakn Kuveyti igal ettii tarihten, Koalisyon Glerinin harekta
baladklar tarihe kadar olan dnemde, Trkiyeye kaanlar da iki grupta toplamak
mmkndr. lk grubu, krizden nce Irak ve Kuveytte almakta olan yabanc
uyruklu iiler oluturmaktadr. Altm be ayr lke pasaportu tayan, ancak
ounlukla Bangladeli ve Pakistanllardan oluan 62.922 kii Trkiyede ksa bir
sre barndrldktan sonra lkelerine gnderilmilerdir. Bu grup ierisinde 4.778
Trk ii de bulunmaktadr. kinci grup ise Trkiyeye snan Irakl asker ve
sivillerden olumaktadr. Bunlarn says da 5.274 kiiyi bulmutur.
Iraktan ikinci ve esas byk g dalgas ise, atekes sonrasnda yaanan
gelimeler sonucunda ortaya kmtr. Atekesi izleyen gnlerde, Irakta doan
kaostan faydalanan gneydeki iiler ile kuzeydeki Krtler, dardan grdkleri
destein de etkisiyle, Saddam rejimini devirmek zere iki koldan bakaldrmlardr.
Kuzeyde, birok ehir Krtlerin eline gemi fakat ksa bir sre sonra, Irak kuvvetleri
toparlanarak nce gneydeki ii ayaklanmasn bastrmlar, arkasndan da hava
kuvvetlerinin desteiyle kuzeydeki Krtlerin zerine yryerek blgeyi tekrar ele
geirmilerdir. Bu gelimelerden sonra, bata Krtler olmak zere yre halk Trkiye
438

ve rana kamaya balamtr.

Sava sonrasnda, saylar 1,5 milyona yaklaan

439

Kuzey Irakl Krt ve Trkmen Trkiye ve rana snmak zorunda kalmtr.

Bu

dnemde Trkiyeye ynelik snmac akn, 2-14 Nisan 1991 tarihleri arasnda
440

gereklemi ve say olarak 460.000 kiiyi bulmutur.

438

Muhteem Kaynak ve dierleri, Irakl Snmaclar ve Trkiye (1988-1991), Tanmak Yaynevi,

Ankara,1992, ss. 27-28.
439
Celil Balkan, Souk Sava Sonrasnda Trkiyenin Ulusal Gvenlik Sorunlar, Toplumsal
Dnm Yaynlar, stanbul, 2006, s. 37.
440
Kaynak ve dierleri, a.g.e., s. 49.

172

kinci Krfez Sava olarak bilinen ve Mart 2003te balayan sava ise
bilindii gibi ABDnin Irak igaliyle sonulanmtr. Iraktaki kanl atmalar
hlen devam etmektedir. BMMYKye gre, bu sava neticesinde Irak terk eden 2
milyondan
441

kamtr.

fazla

Iraklnn

1,4

milyonu

Suriyeye,

500-750.000i

rdne

Bu balamda; yaklak 1,5 milyon Iraklnn snd ve gnde ortalama

2.000 kiinin giri yapmaya devam ettii Suriyenin, Irakllara vize koyacan
aklamasndan sonra Iraktan kalarn Trkiyeye yneldii ve Ekim 2007
442

itibaryla lkemize snanlarn saysnn 4.355 kii olduu belirtilmektedir.

Balang blmnde de deindiimiz gibi, Irak dnda Ortadou blgesinde

devam eden Arap (Filistin)-srail atmalar da srekli olarak mlteci retmeye
devam etmektedir. Hlen bu blgede BMnin korumas altndaki Filistinli mlteci
443

says 4.349.946dr.

Arap-srail gerginlii, yakn gemite (2006 Temmuz-Austos aylarnda)

Lbnanda konulu Hizbullah militanlarnn 8 srail askerini ldrp 2 askeri de
rehin almas sonucu, srail ve Lbnan Hizbullah arasnda ba gsteren atmalar
eklinde karmza kmtr. 12 Temmuz ile 14 Austos 2006 tarihleri arasnda
sren atmalar ve srailin Lbnanda gerekletirdii saldrlar sonucunda 1.109
444

Lbnanl sivil lm, 1 milyondan fazla kii de mlteci durumuna dmtr.

Neredeyse tamam Suriyeye snan mltecilerin byk blm, 14 Austos 2006

445

tarihinde ilan edilen atekesin hemen ardndan yurtlarna dnmeye balamtr.

1.4. Asya
Trkiyeye corafi olarak ok yakn olmamakla birlikte, kltrel balarmzn
bulunduu ve uluslararas g bakmndan nem tayan dier bir sorunlu blge de
Afganistandr. Bu lkede Souk Sava dneminde balayan sorunlar gnmze
kadar tanmtr.

441

ABD, 2 Milyon Irakly evinden etti, Yenia Gazetesi, 24 Eyll 2007.

Trkiyeye sessiz g, Hrriyet Gazetesi, 04 Ekim 2007.
443
http://www.un.org/unrwa/publications/pdf/uif_dec05.pdf, (29.05.2006).
444
http://tr.wikipedia.org/wiki/2006_%C4%B0srail-L%BCbnan_Krizi, (30.10.2007).
445
Lbnanl mlteciler tehdide ramen dnyor, Radikal Gazetesi, 15 Austos 2006.
442

173

Afganistanda, 1978 Nisan aynda iktidar ele geiren Nur Muhammed Taraki
ynetiminin Sovyet yanls politikalar izlemeye balamas ve Aralk 1978de
Sovyetler Birlii ile Dostluk, yi Komuluk ve Birlii Antlamas imzalamas
zerine, eitli Mslman gruplarn ynetime kar Nisan 1978den itibaren
balattklar silahl direni hzla glenmitir. Bundan sonraki dnemde, sz konusu
direniin Afgan Hkmetince krlamamas sonucunda Sovyetler Birlii, Dostluk
Antlamasna dayanarak 25 Aralk 1979da Afganistan igal etmitir.
Afganistanda 10 yl sren igal srasnda, 15.000 civarnda asker
kaybetmesine ramen, Mslman gerillalar yenilgiye uratamayan Sovyetler, 1989
ubatnda

Afganistandan

ekilmitir.

Sovyetlerin

ekilmesinin

ardndan

Afganistanda i sava balamtr. Din ve kabile izgileriyle birbirlerinden ayrlan

ii ve Snni gerilla gruplar ve igal dneminde kurulan Necibullah hkmetine
bal kuvvetler arasndaki i sava Nisan 1992ye kadar srmtr. Birbirleriyle de
mcadele etmekte olan gerilla gruplarnn, evreyi denetim altna aldktan sonra 28
Nisan 1992de bakent Kabili ele geirmesiyle birlikte, 14 yl sren Sovyet yanls
ynetim sona ermitir. 28 Nisan 1992de, bir gerilla lideri olan Burhanuddin Rabbani
Devlet Bakanlna geldiyse de, bu tarihten hemen sonra lml glerle, slamc
kktenciler arasnda iktidar mcadelesi balamtr. 1979 ylndan 28 Nisan 1992ye
kadar olan srete, 2 milyon Afgan hayatn kaybetmi, 6 milyon kii de lkesini terk
446

ederek mlteci durumuna dmtr.

lkede hizipler arasndaki ekimeler srerken; Afganistandaki etnik

gruplarn en byklerinden Petunlarn Kabildeki ynetimde temsil edilmemesinin
de etkisiyle, ounluu Pakistandaki medreselerde eitilen Petun arlkl Taliban
gleri, 1994 ylndan itibaren Rabbani hkmeti karsnda ciddi bir rakip olarak
ortaya kmaya balam ve Eyll 1996da Kabilde denetimi ele geirmitir. Bunun
zerine Rabbani, Taliban aleyhtar Kuzey ttifak glerine katlmak zere Kabilden
kamtr. 1997 ylnda Pakistan ve Suudi Arabistan tarafndan tannan Taliban
ynetimi, 2000 ylnda lkenin neredeyse % 95inde denetimi ele geirmitir.
Taliban ynetiminin, Sovyetlere kar birlikte savatklar Suudi asll Usame
bin Ladin ynetimindeki El Kaide terr rgtne barnma imkn ve destek
446

Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, ss. 503-508.

174

salamas ve ABDnin 1998 ylnda Nairobi ve Darsselamdaki bykeliliklerine

yaplan bombal saldrlardan El Kaideyi sorumlu tutmas zerine ABD, Austos
1998de Usame Bin Ladine ait olduunu ne srd sleri fzelerle vurmutur.
1999 ylnda BM Gvenlik Konseyi, Usame Bin Ladini yarglanmak zere teslim
etmeyen Afganistana mali yaptrmlar ve hava ambargosu uygulamaya balam,
Ocak 2001de de ek yaptrmlar getirmitir. Bu gelimelerden sonra 11 Eyll
2001de New Yorkdaki saldrlardan El Kaideyi sorumlu tutan ABD ve ngiltere
gibi mttefikleri Ekim 2001den itibaren Afganistana hava saldrs balatmtr.
Bu harektla birlikte Kuzey ttifak ad verilen muhalif gruplar da Talibana
kar saldrya gemi ve 13 Kasm 2001de ittifak gleri Talibann boaltt
Kabile girmitir. 7 Aralk 2001de Taliban glerinin son kaleleri olan
Kandahardan da uzaklatrlmasndan sonra, Ocak 2002de BMnin Uluslararas
Gvenlik Destek Gc (International Security Assistance Force-ISAF) askerleri
Afganistana yerlemitir. Afganistanda airetlerin oluturduu meclis (Loya Jirga),
Haziran 2002de Hamid Karzaiyi Devlet Bakan semitir. Hkmet kurulmu olsa
da ISAF ve hkmet gleri ile Taliban ve El Kaide militanlar arasndaki atmalar,
447

zellikle lkenin gneyindeki belli blgelerde bugn de devam etmektedir.

Btn

bu gelimeler erevesinde Afganistan, gnmzde mlteci reten blgeler arasnda

ba ekmeye devam etmektedir. 2006 yl sonu itibaryla saylar 2.1 milyonu bulan
448

Afgan mlteciler, dnyadaki mltecilerin bete birini (% 21) oluturmaktayd.

1.5. Afrika
Souk Sava sonras dnemde byk apl atmalarn yaand ve bugn
dahi istikrar bulmam olan bir lke de Somalidir. Ocak 1991de Cumhurbakan
Siad Barrenin drlmesinden sonra, Somalinin birok blgesinde g mcadelesi
ve kabile savalar balamtr. Gruplar arasndaki atmalar, geni apl ykma ve
lmlere yol am, yz binlerce sivil evlerini terk etmek zorunda kalm ve byk
apta acil insani yardm ihtiyac ortaya kmtr. ounluu krsal kesimde yaayan
447

gelimeler
iin
bkz.
Afganistanda
1992
ylndan
sonraki
http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Afghanistan_since_1992,
(02.11.2007).
Ayrca
bkz.
http://www.bbc.co.uk/turkish/indepth/story/2004/01/printable/040113_afgan_kronoloji., (02.11.2007).
448
BMMK, 2006 Global Trends, s. 7.

175

yaklak 4.5 milyon insan Somalinin tahmin edilen nfusunun yarsndan fazlasalk ve yetersiz beslenme tehlikesiyle ve bu durumun yaratt hastalklarla yz yze
kalmtr. BM mdahalesinin yapld Nisan 1992ye kadar 300.000 civarnda insan
alk ve atmalar yznden lm, 1,5 milyon insan da lm riski altnda kalmtr.
Yaklak 1 milyona yakn Somalili komu lkelere ve baka yerlere snmtr. Bu
449

dnemde sadece Kenyaya 300.000 kii snmtr.

Souk Sava sonrasnda bir baka insanlk trajedisi de Afrikann kk

lkesi Ruandada yaanmtr. Ruandada smrgecilik dneminde yaratlan Hutu ve
Tutsi ayrm 1994 ylnda kitlesel bir soykrmla sonulanmtr. Ruandada, 1994
soykrmndan nce yaananlar yznden, zaten 4 milyondan fazla Tutsi komu
lkelerde mlteci durumuna dm bulunmaktayd. 1959dan 1994e kadar olan
srete, Zairede 3 milyon, Ugandada 1 milyon, Burundide 120.000 ve
Tanzanyada 70.000 Tutsinin mlteci olarak yaamaktayd.
nderin, lm kasrgas olarak nitelendirdii Ruandadaki soykrm, Nisan
1994te balam ve Nisann ikinci haftas ile Maysn nc haftas arasndaki 6
haftalk dnemde, toplam kurbanlarn % 80ini oluturan 800.00den fazla insan
katledilmitir. Soykrm sonucunda ounluu Tutsi (Soykrmda baz lml Hutular
da ldrlmtr.) 1 milyona yakn insan ldrlm, 500.000 insan lke ierisinde
yerlerinden edilmi ve 2 milyondan fazla insan da komu lkelere snmak zorunda
450

kalmtr.

Afrikada iddetli atmalarn gnmzde de srd dier bir blge ise alan
olarak Afrikann en byk lkesi olan Sudann Darfur blgesidir. Darfur blgesi
dndaki blgelerde ve ynetimde Araplarn egemen olduu Sudann, neredeyse
Fransa kadar geni topraklara sahip Darfur eyaletinde, Hkmet gleri ve Hkmet
destekli Araplarla siyah Afrikal yerliler arasnda yaanan ve bazlarnca i sava
bazlarnca da soykrm olarak adlandrlan atmalar 2003 ylnda balamtr.
Darfurdaki atmalar, ilk bakta etnik unsurlar arasnda gibi gzkse de
anlamazlklarn ardnda yatan esas sebep, yerst ve yer alt kaynaklarnn
449

UN Department of Public Information, The United Nations and the Situation in Somalia,
Reference Paper, 30 April 1993., s. 1. Benzer deerlendirmeler iin ayrca bkz. evik Bir, Somaliye
Bir Umut, Sabah Kitaplar, stanbul, 1999., ss. 9-10.
450
nder, a.g.e., ss. 19-22.

176

paylamndan kaynaklanmaktadr. Yllardr, hayvanclkla uraan Arap gebeler

ile yerleik siyah Afrikal iftiler arasnda su kaynaklar ve otlaklarn paylam
konusundaki uyumazlklar, blgede yaanan iddetli kurakln da etkisiyle
artmtr. Bunun yannda, bir petrol lkesi olan Sudanda, petrolden elde edilen gelir
halka yansmamakta ve bu gelirlerden sadece ynetimdekiler yararlanmaktadr.
Zaten, petrol gelirinin % 70e yakn blm silahl kuvvetlere harcanmaktadr.
1990lardan beri petrol kan Darfurda, siyah iftileri temsil eden iki byk
isyanc grup; Sudan Kurtulu Ordusu/Hareketi (Sudanese Liberation Army/
Movement-SLA/M) ile Adalet ve Eitlik Hareketi (Justice and Equality MovementJEM), 2003 ylnda eit haklara sahip olmadklar ve blgenin ihmal edildiini ne
srerek Devlet Bakan mer El Beir ynetimine kar ayaklanmlardr.
Bu ayaklanmaya El Beir ynetiminin cevab ok sert olmu; Hkmet, kendi
gleri dnda, Cancevid (Janjaweed) ad verilen ve Arap kabilelerinden seilen
milisleri de devreye sokarak isyanclarn zerine gitmitir. Sonu itibaryla, yaklak
6 milyon nfusa sahip Darfurda bugne kadar en az 200.000 kii lm, 4 milyon
kii insani yardm olmakszn yaayamayacak duruma gelmi ve 2,5 milyon kii de
yerlerinden edilmitir. Bunlarn byk bir ksm Darfurda kurulan insani yardm
kamplarna yerletirirken, 200.000den fazlas da komu lke addaki mlteci
kamplarna yerletirilmitir. Trkiyede bile 9.000 Darfurlu mlteci bulunduu
451

belirtilmektedir.

2-Yasa D G Hareketleri inde Mlteciler ve Snmaclar

Buraya kadar aklanmaya alld zere, Souk Sava sonras dnemde
savalar ve silahl i atmalarda ve dolaysyla mlteci ve snmaclarn saysnda
nemli bir art gzlenmektedir. Bu dnem, yasa d gn organize bir su tr
olarak ortaya kmasyla ayn zamana rastlamaktadr. Zira savalarn yaratt
ekonomik ve sosyal tahribat sonucunda sadece mlteci ve snmaclar deil, bu

451

Aya Aydodu, Darfur neresi, orada neler oluyor?", NTVMSNBC, 30.10.2007,

http://www.ntvmsnbc.com/print.asp?pid=424387, (31.10.2007). Ayrca bkz. The Genocide in Darfur,
Briefing Paper, June 2007, http://www.savedarfur.org/pages/background, (30.10.2007).

177

kriterleri tamayan fakat sosyo-ekonomik olarak derinden etkilenmi insan

topluluklar da ortaya kmaktadr.
Gnmzde gelinen noktada, dnya apnda milyonlarca mltecinin gvence
altna alnmas sorununda, uluslararas korumann en temel hedeflerinden biri olan
452

vakitli ve kalc zmlere eriim salanamad bir gerektir.

Bu nedenle

mltecilerin, ekonomik gmenler veya dier gmen kategorilerini iinde

barndran geni apl nfus hareketleri ierisinde hareket etmesi sz konusu
olabilmektedir. Bunun yan sra, dnyada snrl sayda g imkn olmas nedeniyle,
mlteci olmayan pek ok kiinin de snmac sfatn kullanarak lkelere giri
453

yaptklar bilinmektedir.

Bu adan bakldnda, her ne kadar mlteci ve snmaclar ile yasa d

gmenler arasnda uluslararas hukuktan kaynaklanan bir ayrm sz konusu olsa da
mlteci ve snmac hareketleri ile yasa d g hareketlerinin birok ekilde
kesitikleri ve bu iki kavram arasndaki farkn gittike netliini kaybettii dikkat
454

ekmektedir.
hareketi

Emniyet yetkilileri de mlteci ve snmaclarn yasa d g

iinde

yer

almalarnn

her

zaman

mmkn

olabileceini

455

belirtmektedirler.

Snmac veya mlteci konumunda olan kiilerin, gmen kaaklarna

bavurarak yasa d g hareketlerine girimeleri sonucunda ikincil dzensiz (yasa
d) g hareketleri ortaya kmaktadr. Bu kavram, bir lkede yasa d bir ekilde
bulunan ve snma bavurusunda yeni bulunmu ya da mlteci stats henz
tannm kiileri kapsamaktadr. Bu g hareketleri; kiilerin durumlarnn kesin
zme kavumamas, baz lkelerin mltecileri barndrmak iin snrl kapasiteye
sahip olmas, bazlarnn sadece belirli bir sre iin etkin koruma salamas ve baz
lkelerde yasal g imknlarna ulama (snma bavurusu yapabilme) imknnn
456

olmamas gibi nedenlere dayanmaktadr.

452

Riera ve Achiron, a.g.e., s. 76.

A.g.e., s. 12.
454
Jos RIERA, Migrants and refugees:why draw a distinction?, UN Chronicle, Aralk 2006. Bkz.
http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m1309/is_4_43/ai_n18791159/print, (08.11.2007).
455
nal ve dierleri, s. 13.
456
Koser, a.g.m., s. 5.
453

178

kincil yasa d g hareketleri, bu g hareketleri iindeki mltecilerin

korunmasn olduka gletirmektedir. Mlteci ve snmaclarn yasa d g
hareketlerine katlmalarnn birok sebebi olmasna karn, temel sebepler olarak,
birounun yeterli korunma imkn bulamamalar, bulabilenlerin ise uzun vadeli ve
kalc zmlere kavuturulamamalar n plana kmaktadr.
2006 yl sonu itibaryla dnyadaki toplam mlteci says 9,877,707 iken,
457

BMMYK bunlarn 4,474,092sine (% 45) yardm edebilmitir.

Bu rakamlara gre,

dnya mltecilerinin yarsndan fazlasna uluslararas yardm gtrlememektedir.

Bu durumda, ykn byk bir blm mlteci ve snmaclara ev sahiplii yapan
lkelere binmektedir. Mltecilere ev sahiplii yapan lkeler asndan, 2006 yl
sonundaki rakamlara (ekil 16) bakldnda, en ok mlteci reten Orta Asya,
Gneydou Asya, Kuzey Afrika ve Ortadou blgesinin (CASWANAME) bu
konuda da ba ektiini grmekteyiz. Kaba bir hesapla, her 10 mlteciden 4 (%
40) bu blgedeki mlteci reten lkelere komu lkelerde bulunmaktadr. Bu blgeyi
Afrika ktasnn dier blgeleri (% 25), Avrupa (% 18), Amerika (% 10) ve Asya
Pasifik blgesi (% 9) izlemektedir.
EKL 88: 2006 Yl tibaryla Mltecilere Ev Sahiplii Yapan Balca lkeler.
1,2

(Milyon)
2006 YILI BAI

1,0

2006 YILI SONU

0,8
0,6
0,4
0,2

PAKST AN

RAN

ABD

SURYE

ALMANYA

RDN

TANZANYA

NGLT ERE

AD

Kaynak: BMMYK, 2006 Global Trends, s. 6.

457

BMMYK, 2006 Global Trends, Tablo 1.

179

ekil 17de grld gibi, mltecilere ev sahiplii yapan lkeler, ekonomik

imknlar olduka kstl gelimekte olan lkelerdir. 2006 yl sonunda, bu lkelerde
barndrlan mltecilerin saysnn yaklak 7.2 milyon (Dnya mltecilerinin %
73) olduu hesaplanmtr. En ok mlteci barndran lkelerin banda Pakistan
gelmekte ve onu ran takip etmektedir. 2006 yl sonu itibaryla bu iki lke dnya
mltecilerinin yaklak bete birine (% 20) ev sahiplii yapmaktayd.
BMMYK uluslararas yardmlar konusunda, Afrika, Asya ve Ortadou gibi
blgelerdeki gelimekte olan lkelere ncelik vermektedir. Buna ramen, bu
blgelerdeki mltecilerin ancak % 61i BMMYK tarafndan ya da BMMYK
araclyla salanan yardmlardan yararlanabilmilerdir. Uluslararas yardmn
dzeyi, ev sahibi lkelerin sunduu farkl imknlar erevesinde lkeden lkeye
farkllklar gstermekle birlikte, BMMYKnin yapt yardmlar, barnma ve yiyecek
yardmlar, mlteci statsnn belirlenmesi, hukuki danma hizmeti ve yardm
458

paketleri gibi ok eitlidir.

Benzer ekilde BMMYK, dnyadaki tm lke iinde yerlerinden edilmi

kiilere de yardm ulatramamaktadr. 2006 yl sonu itibaryla, dnyada saylar
24,5 milyonu bulan lke iinde yerinden edilmi kiilerin yarsndan biraz fazlasna
(12,794,400 kii, % 52) BMMYK tarafndan yardm ve koruma imkn
459

salanabilmitir.

Mlteci ve snmaclarn yasa d g hareketleri ierisinde yer almalar

konusu, BMMYKnin gndemine uzunca bir sre nce girmitir. Dnyada yasa d
g hareketlerinin ciddi bir sorun olarak ortaya kyla birlikte, BMMYK Yrtme
Komitesi daha 1989 ylnda, Koruma Saladklar Bir lkeden Dzensiz ekilde
G Eden Mlteci ve Snmaclar Sorununa likin bir karar almtr. Sz konusu
kararda; mlteci ve snmaclarn, korunma imkn bulduklar lkelerden (ilk
snma lkeleri), eitim ve i olanaklarnn olmamas ve gnll geri dn
(voluntary repatriation), snlan lkeye entegrasyon (local integration) ya da
nc bir lkeye yerletirilme (resettlement) olarak sralanan uzun vadeli zm

458
459

BMMYK, 2006 Global Trends, s. 6.

BMMYK, 2006 Global Trends, Tablo 13.

imknlarna kavuamamalar nedeniyle ayrlmak zorunda kaldklar ve dzensiz g

hareketlerine katldklar belirtilmektedir. Kararda ayrca, sorunun zmne ilikin
460

olarak ngrlen nlemler sralanmaktadr.

Mlteci ve snmaclar yasa d yollara zorlayan sebepler kapsamnda;

yukarda aklanan barnma ve beslenme gibi temel ihtiyalarnn karlanamamas
ve BMMYK Yrtme Komitesi kararnda vurgulanan eitim ve i imknlarnn
yetersizlii gibi sosyo-ekonomik sorunlarn yan sra, nemli gvenlik sorunlar da
bulunmaktadr.
Mltecilerin karlat gvenlik sorunlar eitli biimlerde ortaya
kabilmektedir. Sosyo-kltrel yaplar ve normlarn ilemez hle gelmesi, aile
bireylerinden ayrlma ya da aile bireylerinin desteinin kaybedilmesi, ayrca mlteci
ve

snmaclara

kar

su

ileyen

veya

iddet

uygulayanlarn

yeterince

cezalandrlmamas, zellikle de kadn ve ocuk mltecileri daha hassas bir duruma

getirmektedir. Mlteci durumundaki kadn ve gen kzlar; mlteci arkadalar, ev
sahibi toplum yeleri, yerel makamlar veya insani yardm alanlar tarafndan
koruma, belge temini ya da yardm karlnda tecavz, karlma ve insan ticareti
gibi eitli ekillerde istismara maruz kalabilmektedirler. Mlteci konumundaki
ocuklar, zellikle de kz ocuklar cinsel smr, iddet ve istismar asndan daha
byk risk altndadr. Mlteci kamplarnn silahl atma alanlarna yakn yerlerde
bulunduu durumlarda, mlteci genler ve hatta ergen ocuklar, silahl gruplar ya da
ulusal silahl kuvvetler tarafndan zorla askere alnmaktadr.
Toplu mlteci aknlar veya mlteci kamplarna yakn blgelerde silahl
unsurlarn mevcudiyeti yukarda belirtilen sorunlar daha da iddetlendirmekle
kalmamakta, ayn zamanda mlteciler, mlteci kabul eden Devletler ve ev sahibi
461

toplumlar iin de ciddi gvenlik kayglar oluturmaktadr.

460

BMMYK Yrtme Komitesi, Problem of Refugees and Asylum Seekers Who Move in an
Irregular Manner From a Country in Which They Had Already Found Protection balkl, 58 (XL)1989
sayl
karar.
Bkz.http://www.refugeelawreader.org/438/Problem_of_Refugees_and_Asylum_Seekers_Who_Move
_in_an_Irregular_Manner_From_a_Country_in_Which_They_Had_Already_Found_Protection.pdf,
(08.11.2007).
461
Riera ve Achiron, a.g.e., ss. 14, 68.

Uzun vadeli ve nihai zmler konusunda ise BMMYKnin birinci ncelii

mltecilerin

lkelerine

gnll

geri

dnlerinin

salanmasdr.

Bunun

gereklememesi durumunda ise mltecilerin sndklar lkeye entegre edilmeleri

462

ya da nc lkelere yerletirilmeleri gndeme gelmektedir.

Mltecilerin

byk bir ounluu da artlar uygun hle geldiinde, yani atma sona erip belirli
bir dereceye kadar istikrar salandktan ve lkelerindeki temel altyap yeniden ina
edildikten sonra geri dnmek istemektedirler. Gnll geri dn en iyi zm yolu
463

olarak gren BMMYK, bunu zendirici almalar yapmaktadr.

Ancak gnll

geri dnler, bata, mltecilerin geldikleri lkelerde zulm grme tehdidinin devam
464

etmesi olmak zere, birok nedene bal olarak ksa srede gereklememektedir.

BMMYK verilerine gre, 2006 ylnda lkelerine gnll olarak dnen mltecilerin
says 734.000dir (ekil 18).
EKL 89: lkelerine Gnll Geri Dn Yapan Mlteci Saylar (1990-2006).
(Milyon)
3.5

3
3

2.5

2.4
2.2

2.2

2.1

2
1.6
1.5

1.4
1.2

0.9

0.9

1.1

1
0.8

1.1
0.7

0.5

0.5
0.1
0

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Kaynak: BMMYK, 2006 Global Trends, s. 8.

462

BMMYK Yrtme Komitesi, 58 (XL)-1989 sayl karar.

BMMYK, Refugees by Numbers, 2005, s. 14.
464
BMMYK, Protecting Refugees: Questions and Answers, UNHCR, The UN Refugee Agency,
Media Relations and Public Information Service, Geneva, Switzerland, September, 2005, (Protecting
Refugees) s. 18.
463

Bu say 2005 ylnda dnenlerin (1.1 milyon) te biri kadardr. Bu rakam son
10 ylda kaydedilen en dk rakamlardan biridir. Son 15 yllk dnemde en dk
geri dn 2001 ylnda yaanmtr. 2001 ylnda gnll olarak geri dnenler
sadece 462.000 kiidir. Genel anlamda bakldnda ise, son 10 yl ierisinde gnll
olarak 11.6 milyon mlteci geri dnmtr. Bunlarn 7.4 milyonu (% 63)
465

BMMYKnin koruma ve yardmn alabilmi mltecilerdir.

Dier bir kalc zm ise yerel entegrasyondur. Baz lkeler, mltecilere

arazi alabilme ya da i gc piyasasna girebilme imkn tand iin, mlteciler bu
lkelere kolayca entegre olabilmektedirler. Geri kalan birok lkede ise, mlteci
kamplarnda kapal bir ekilde ve uluslararas yardma baml olarak yaamak
466

durumunda kalmaktadrlar. 1951 Szlemesinin 34. maddesi erevesinde

umulduu ekilde mltecilerin, snma lkesinin vatandaln kazanmas, ev sahibi

lkenin salayabilecei en geni hukuki ve insani korumaya ulamann temel
admdr. Ancak, birok lkenin yasalar mltecilerin yurtta olmasna izin
vermemektedir. Mltecilerin vatandala kabul edildii baz snma lkelerinde de
istatistiksel veriler genellikle ok snrldr. nk, bu lkelerin ounluu konu ile
ilgili

yaymladklar

verilerde,

mlteciler

ile

dier

kategorileri

ayr

ayr

belirtmemektedirler.
Sonu itibaryla, mltecilerin vatandala alnmas hem ok kstl sayda
gereklemekte, hem de bu saylar raporlara yansmamaktadr. Bu kapsamda, 2006
yl iinde BMMYKye intikal eden bilgilere gre; ABDde 98,500, Belikada
2,500, Ermenistanda 1,200, Krgzistanda 600 ve RFde 420 mlteci vatandala
467

alnmtr.

Bu kapsamda Lester; yerel entegrasyonun ok da gereki bir seenek

olmadn, baz zel durumlarda, rnein, komu lkelere snan mltecilere kendi
lkelerine yakn blgelerde belli bir sre kalma imkn tanndn belirtmektedir.

465

BMMYK, 2006 Global Trends, s. 8.

Madde-34 Vatandala alma: Akit Devletler, mltecileri imtisal eylemeyi ve vatandala almay
her trl imkn nispetinde kolaylatrrlar. Vatandala alma muamelelerini abuklatrmaya ve bu
muamelenin masraf ve resimlerini her trl imkn nispetinden azaltmaya bilhassa gayret eder.
467
BMMYK, 2006 Global Trends, s. 9.
466

183

Asya Pasifik blgesini ele alan Lester; bu blgeye, Afrika ve Ortadou gibi dnyann
dier blgelerinden gelen mltecilerin yerel entegrasyonlarna olanak bulunmadn,
zira Japonya dndaki blge lkelerinin hibirinin, mltecileri vatandalna
468

almadn ifade etmektedir.

Bu erevede, Trkiyenin Trk soyundan ve Trk

kltrne bal kiileri gmen olarak iskn etme politikasnn da dnyadaki genel
eilimi yanstt sylenebilir.
lkelerine geri dnemeyen ve sndklar lkelerde daimi olarak yerleme
ans bulamayan mlteciler iin tek kar yol nc bir lkeye yeniden
yerletirilmektir. Birok lke, mltecilere krizlerin erken safhalarnda geici
snma imkn salamaktayken, dnyadaki az sayda lke ise, BMMYKnin yeniden
yerletirme programlarna katlm salayarak mltecilere yllk bazda kotalar
vermektedir. BM yesi 192 lkenin iinde sadece 20 civarnda lke yllk yerletirme
kotas tesis etmi durumdadr. Bu lkeler arasnda Avustralya, Kanada, Danimarka,
Finlandiya, Yeni Zelanda, Norve, sve, Hollanda, ngiltere ve ABD en bata
gelmektedir. Dier lkeler ise BMMYKnin sunduu nerileri duruma gre
deerlendirmekte ve zellikle aile birlemesi ve gl kltrel balar olan
469

mltecileri dikkate almaktadrlar.

Dnyadaki mltecilerin says ile karlatrldnda, mlteciler iin kalc

zmler kapsamndaki son seenek olan, yeniden yerletirme konusundaki
rakamlarn da dier iki seenek gibi istenilen dzeyin ok altnda olduu
grlmektedir. BMMYKnin youn abalar sonucunda dnyadaki yeniden
yerletirme kotalar, 2001 yl ncesinde yllk 100,000 dolaylarna ykseltmi ve
yerletirme programlarna katlan lkeler arasna Arjantin, Benin, Brezilya, Burkina
470

Faso, ili, zlanda, rlanda, spanya ve ngiltere gibi lkeler de dhil edilmitir.

Ancak, yeniden yerletirme saylarnda 11 Eyll 2001den sonra ani bir d

yaanmtr. zellikle de ABDnin yerletirmeyi kabul ettii mlteci says

468

Eve Lester, Retreating From the Refugee Convention?: Where to with whats left?, A Discussion
paper
on
the
Irregular
Movements
of
Asylum
Seekers
and
Refugees,
http://www.cdu.edu.au/law/apl/Retreating/lester.htm, (08.11.2007).
469
BMMYK, Protecting Refugees, s. 19.
470
BMMYK, The State of the World's Refugees-2006, UNHCR's Division of External Relations,
Oxford
University
Press,
New
York,
2006,
s.
142.
Bkz.
http://www.unhcr.org/statistic/publ/sowr2006/toceng.htm , (12.11.2007).

184

dmtr. Yeniden yerletirilen mlteci saylar, daha sonraki dnemde yava yava
artmaya balam ve 2004 ylnda 83,700e kmtr. Bu rakam 2003 ylndan % 50
471

daha fazladr.

2004 ylndaki ykseliin ardndan yine d balam ve nc

lkelere yerletirilen mlteci says 2005 ylnda 30,500 ve 2006 ylnda 29,560
472

olarak gereklemitir.

Mltecilerin yeniden yerletirilmeleri ile ilgili baka bir sorun da zaten az

olan mlteci kotalarnn BMMYK tarafndan doldurulamamasdr. nk, mlteci
kabul eden lkelerin hkmetleri, kotalarn deien ihtiyalara gre uyarlamaya her
zaman scak bakmamaktadrlar. Kotalar, genellikle bu lkelerdeki kar gruplarnca
ynlendirilerek

sadece

belirli

lkelerden

gelen

mltecileri

alacak

ekilde

belirlenmektedir. Hkmetler bazen de salk problemi olan mlteciler gibi fazladan

masraf karabilecek kiileri ve kendi toplumlarna uyum zorluu ekecek lke
vatandalarn almamaktadrlar.
Mltecilerin, aile birlemesi gibi zel durumlar haricinde, yeniden yerletirme
iin belirli bir lkeyi semeleri sz konusu olamazken; mlteci kabul eden lkelerin
byk ounluu, lkeleriyle gl ailevi ve kltrel balara sahip, uyum salama
olasl yksek, aile btnl bozulmam ve eitimli mltecileri tercih
etmektedirler. Bu durumda, mlteci kabul eden lkelerce tercih edilen mltecilerin,
BMMYKnin yerletirme ncelii olan acil koruma ihtiyac kriterini her zaman
473

salayamamas nedeniyle kotalar tam olarak doldurulamamaktadr.

Buraya kadar aktardmz bilgiler erevesinde; zellikle Souk Sava

sonrasnda artan savalar ve i atmalar gibi siyasal ve sosyo-politik olaylar
sonucunda, dnyadaki mlteci ve snmac saylar yldan yla ykselirken, bu
insanlarn

etkin

ulatrlmasnda,

bir

ekilde

BMMYKnin

korunmas
tm iyi

ve
niyetli

zamannda

kalc

zmlere

abalarna ramen,

nemli

eksikliklerin devam ettii sonucuna ulaabiliriz. Bu nedenle, mlteci ve

snmaclarn yasa d g hareketleri ierisinde yer almalar ok da artc bir
durum olmasa gerektir. stelik yasa d g konusunda bir baka krlma noktas

471

BMMYK, Refugees by Numbers, 2005, s. 17.

BMMYK, 2006 Global Trends, s. 8.
473
BMMYK, Protecting Refugees, ss. 18-19.
472

185

olan 11 Eyll 2001 tarihinden sonra, terrizmle mcadele amacyla atlan admlar ve
gittike sklatrlan g prosedrleri mltecileri olumsuz ynde etkilemektedir.
Yasa d gn sonular kapsamnda ileride daha geni bir biimde ele
alnaca zere; 11 Eyllden sonra ulusal gvenlik endielerinin artmas neticesinde,
snma sisteminin suistimalinin ve yasa d gn engellenmesi amacyla alnan
nlemlerin artmas ve lkeler arasnda i birliine gidilmesi, mltecilerin koruma
elde etmelerini daha da zorlatrmtr. Yasa d g, insan kaakl ve insan
ticareti ile mcadele maksadyla ortaya konan kstlayc nlemlerin ayrm
gzetmeksizin uygulanmas, mltecilerin bu lkelere girmesini ve snma
prosedrlerine ulamasn engellemektedir.
Bu durum rakamlara da yansmtr. Son yllardaki snma bavurular
istatistiklerine

bakldnda,

endstrilemi

36

lkeye

yaplan

snma

bavurularndaki d, bu lkelerin ounda tartmaya yer brakmayacak biimde

devam etmektedir. 2005 ylnda bu lkelere yaplan snma bavurular, 1987den
bu yana en dk deerleri grmtr. D trendi 2006 ylnn ilk aylarnda da bir
nceki yln ayn dnemine gre % 14 azalmtr. Bu dn nedenlerinden birisi,
baz kaynak lkelerdeki nispi iyilemeler olsa da asl neden olarak snma
474

imknlarn kstlayc politikalar n plana kmaktadr.

Kstlayc politikalar

konusunda, ABDnin yukarda belirttiimiz uygulamalarnn yannda, ABnin

uygulamalar da dikkat ekmektedir. Avrupada, yasa d g kontrol altna alma
abalarna iltica olanaklarn ne ekilde etkiledii dikkate alnmadan ncelik
verilmesi,

mltecilere

ABye

ulamak

iin

neredeyse

hibir

yasal

yol

475

brakmamaktadr.

474

Riera, a.g.m.; Bu kapsamda, 2006 ylnn birinci (Temmuz) ve ikinci dnem (Eyll) rakamlar iin
srasyla bkz. BMMYK, Asylum Levels and Trends in Industrialized Countries, First Quarter, 2006.
http://www.unhcr.org/statistics/STATISTICS/44d74d9c2.pdf,
Second
Quarter,
2006.
http://www.unhcr.org/statistics/STATISTICS/450fa85d2.pdf , (30.11.2007).
475
Mehmet zcan, Avrupa Birlii-Trkiye likilerinde Yasa D G, Sedat Lainer, Mehmet
zcan ve hsan Bal, Trkiyeli Avrupa: Trkiyenin ABye Olas Etkileri, Hayat Yaynlar,
stanbul, 2004, s. 162.

186

C-Sosyo-Ekonomik Nedenler
Genel olarak gn en temel sebebi, lkeler arasndaki refah seviyelerindeki
476

farkllk ve bunun alglan ekli olarak grlmektedir.

Gnmzde kresel gn

temel karakteri, dnya ekonomisindeki derin yapsal eitsizlikler ve bu eitsizliklere

kar insanlarn verdii tepkiler erevesinde tanmlanmaktadr. 20. yzyln
ortalarnda smrgeciliin sona erdii dnemde temelleri atlan ve Souk Savan
yaratt siyasi corafyann ortadan kalkmasyla iddetlenen bu sre ierisinde
ivmelenen gn; yn, karakteristik zellikleri, nedenleri ve g akmlarnn
yaratt sonular getiimiz eyrek yzyl boyunca dnya apnda nemli bir
deiime uramtr. Elbette ki bu gelimeler, Kuzey ve Gney arasndaki ok byk
orandaki demografik dengesizlii ve dramatik yaam standard farkllklarn
yanstmaktadr. rnein, ABD ve Meksikann Gayri Safi Milli Hasla (GSMH)
oranlar 6ya 1dir. Almanya ve Polonya arasnda ise bu oran 11e 1 dzeyindedir.
Kresel

g,

ayn

zamanda

ekonomik

kresellemenin

birincil

meknizmalarndan biridir. Ticaretin, sermaye yatrmlarnn, bilgi aknn ve finans

ilemlerinin olaanst bymesine ve tarihsel srete hi grlmedii kadar
kolaylamasna elik eden bir sretir. Kresel g, piyasa ekonomisinin
genilemesinden,

toprak

kmesinden

sermayenin

ve

mlkiyetinin
kent

zellemesinden,

merkezlerinde

yerel

younlamas

ekonomilerin
sonucunda

buralardaki i imknlarnn oalmasndan kaynaklanmaktadr. Gittike daha fazla

sayda insan, kendilerine i imkn salayan ve onlar corafi anlamda sabit tutan
genel destek sistemlerinin byk ksmn yok eden yapsal uyum politikalar
477

sonucunda g etmektedir.

Gnmzde dnyada retilen toplam GSMHn % 80i gelimi lkelerde

yaayan yaklak 1 milyar insan tarafndan paylalrken, gelimekte olan lkelerde
yaayan 5 milyar insan geri kalan % 20 ile yetinmek durumunda kalmaktadr. Bu
durum, gelimi ve gelimekte olan lkeler arasndaki eitsizlik kmaznn en
nemli gstergesidir. Sz konusu kmaz karsnda verilecek mcadelede uranacak

476

zcan, a.g.m., s. 146.

Robert L. Bach, Global Mobility, Inequality and Security, Journal of Human Development,
Vol. 4, No. 2, July 2003, s. 230.
477

187

baarszlk, sosyal adaletin salanmas ve tm insanlar iin daha iyi yaam

artlarnn salanmas hedefini yakalanmasn g bir hle getirecek ve bu
eitsizlikten etkilenen toplumlar, lkeleri ve blgeleri sosyal, politik ve ekonomik
sarsntlara kar daha zayf ve savunmasz klacaktr. Gelir dalmnda, verimli
kaynaklara, temel sosyal hizmetlere, frsatlara, piyasalara ve bilgiye ulamda
478

yaanan eitsizlikler yoksulluun daha da iddetlenmesine yol aabilecektir.

G veren ve alan lkeler arasndaki eitsizlik kmazn (inequality

predicament) daha net biimde ortaya koyabilmek iin bu eitsizlii yaratan temel
unsurlar ayrntl biimde ele almak gerekmektedir. Bu eitsizlik kmaznn
dorudan ekonomi ile ilgili ynlerinin yannda, durumu daha da iddetlendiren
sosyo-ekonomik ynleri de bulunmaktadr.

1-lkeler Arasndaki Gelir Dalm Adaletsizlii

Kreselleme, kresel gelir dalm kapsamndaki gelimeler balamnda
uzun ve hararetli tartmalara neden olmaktadr. Kresellemenin yoksullukla
balants ve kresel piyasalara uyum srecinin zengin ve fakir lkeler arasndaki
fark at veya kapad sorusu tartmalarn odak noktasn oluturmaktadr. Bu
gelimeler, yoksul lkelerin kresel zenginlikten aldklar pay artnn, ortalama
gelir ve yoksulluun azaltlmas abalar ile dorudan ilikili olmas nedeniyle nem
tamaktadr. Ancak, dnyann en fakir lkelerinin getiimiz on yl ierisindeki
performanslar olduka umut krcdr. Bu lkeler, sadece yoksulluu azaltma
konusunda baarszla uramakla kalmam, ayrca zengin lkelerin de ok gerisine
dmlerdir. Ulardaki rnekleri karlatrdmzda, en zengin ve en fakir
lkelerde yaayan ortalama vatandalar arasnda zaten ok byk olan farkn gittike
aldn grmekteyiz. 1990 ylnda ortalama bir ABD vatanda, ortalama bir
Tanzanyaldan 38 kat daha zenginken, 2005 ylnda 61 kat zengin bir duruma
gelmitir. Dier yandan, fakir lkeler ile zengin lkeler arasnda, ortalama gelirin
alm gc paritesi de 13e 1 dzeyindedir. Yani zengin lkelerde kazanlan ortalama
478

UN Department Of Economic and Social Affairs (UNDESA), The Inequality Predicament:

Report on the World Social Situation 2005, UN publication, A/60/117/Rev.1, ST/ESA/299, New
York, USA, 2005, (The Inequality Predicament 2005), s. 1.

188

gelirin alm gc, fakir lkelerde kazanlandan 13 kat daha fazladr. Forbes
dergisinin setii dnyann en zengin 500 kiisinin geliri (ki bu gelirler, onlarn
toplam servetlerinin % 5ini amamaktadr) dnyadaki en fakir 416 milyon kiinin
gelirinden fazladr. ekil 19da grld zere, kresel gelir dalm grafii bir
ampanya kadehine benzemektedir En altta ve en stte yer alanlar arasndaki fark;
dnyada gelir adaletsizlii konusunda en bata gelen lkelerin ierisinde yaanan
adaletsizlikten bile daha yksektir. rnein, bu konuda ba eken Brezilyada
nfusun en fakir % 10u ile en zengin % 10u arasndaki gelir oran 1e 94 iken bu
479

oran dnyada 1e 103tr.

EKL 90: Kresel Gelir Eitsizlii Grafii.

En Zengin

En Fakir
Kii Bana
Den Gelir

Kaynak: UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 37.

Dnyada blgeler arasndaki gelir dalm eitsizlii, Tablo 11de daha net
biimde gzler nne serilmektedir. Rakamlara bakldnda, gelimekte olan
blgelerin ounda kii bana gelirin Ekonomik Birlii ve Kalknma rgt (The
Organization for Economic Cooperation and Development-OECD) lkelerine gre
greceli olarak dt grlmektedir. Oranlardaki d, gelimekte olan
lkelerdeki kii bana gelirin mutlak olarak dmesi anlamna gelmemektedir.

479

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 37.

189

Ancak, zengin blgelerde kii bana gelirin fakir lkelere gre hzla artmas
480

eitsizlii daha da artrmaktadr.

TABLO 57: Gelimekte Olan lkelerde Kii Bana Den Gelir (OECD yzdesi
olarak, sabit ABD dolar).
BLGE

1980

19811985
3.1
1.3
9,0

19861990
2.5
1.3
7,3

19911995
2.1
1.4
7,1

3.3
Sahra-Alt Afrika
1.2
Gney Asya
9,7
Ortadou ve Kuzey Afrika
Latin Amerika ve
18.0
16.0
14.2
13.5
Karayipler
1.5
1.7
1.9
2.5
Dou Asya ve Pasifik
Kaynak: UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 46.

19962000
2.0
1.5
6,8

2001
1.9
1.6
6,7

13.3

12.8

3.1

3.3

Gelir dalmndaki bu eitsizliin yan sra kalknm ve kalknmakta olan

lkeler arasndaki cret farkllklar da g eilimleri konusunda nemli bir etken
olarak karmza kmaktadr. G aklamaya alan kuramlar kapsamnda da
deinildii gibi, modern piyasa ilikileri egemen olmaya baladnda, cret
farkllklar doal olarak bireylerin g eilimlerini belirleyen birincil etken hline
gelmektedir. Dnyada, kaynak ve hedef lkeler arasndaki cret farkllklar
ounlukla 9a 1 orannn zerindedir. rnein, Almanyada bir saatlik retim creti
31 $ iken RFde 0.60 $dr. Ayn ekilde, Japonyada saat creti 24 $ dolaynda iken
481

ayn ii yapan iiler Taylandda 0.46 $ kazanmaktadr.

2-Yoksulluk
Dnyann birok blgesinde sreklilik arz eden ve yksek dzeylerde
seyreden yoksulluk, ksmen de olsa yetersiz gelir ile ilikilendirilmektedir. Dnya
nfusu ierisinde, ar derecede yoksulluk ekenlerin oran 1981-2001 yllar
arasnda yar yarya indirilmi olmasna ramen, yine de birok lkede yksek
dzeyde yoksulluk grlmeye devam etmektedir. Dnya nfusunun nemli

480
481

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, ss 46-47.

Bach, a.g.m., s. 230.

190

blmnn (yaklak % 40) yaad HC ve Hindistandaki gelimeler olumlu bir

tablo yaratmakla birlikte dier lkelerdeki yoksulluun seviyesi ve sreklilii gn
getike artmaktadr. 1980lerden bu yana yoksulluu azaltmaya ynelik politikalara
arlk verilmesi sonucunda, kresel dzeydeki yoksulluk dzeyinin aa ekilmesi
konusunda hatr sayl bir ilerleme kaydedilmitir.
TABLO 58: Dnyada Blgelere Gre Yoksulluk Oranlar (%).

482

BLGE / YIL
1981
1984
1987
1990
1993
1996
1999
2001
Dnyada, Gnde 1 Dolardan Az Gelirle Yaayan (Alk Snr) nsanlarn Oran (%)
Dnya Geneli
40
33
28
28
26
23
22
21
28
39
28
30
25
17
16
15
Dou Asya ve Pasifik
1
1
0
1
4
4
6
4
Avrupa ve Orta Asya
Latin Amerika ve
10
12
11
11
11
11
11
10
Karayipler
5
4
3
2
2
2
3
2
Ortadou ve Kuzey Afrika
52
47
45
41
40
37
32
31
Gney Asya
42
46
47
45
44
46
46
47
Sahra-Alt Afrika
64
41
29
33
28
17
18
17
HC
54
50
46
42
42
42
35
35
Hindistan
Dnyada, Gnde 2 Dolardan Az Gelirle Yaayan (Yoksulluk Snr) nsanlarn Oran (%)
Dnya Geneli
67
64
60
61
60
56
54
53
85
77
68
70
65
53
50
47
Dou Asya ve Pasifik
5
4
3
5
17
21
24
20
Avrupa ve Orta Asya
Latin Amerika ve
27
30
28
28
30
24
25
25
Karayipler
29
25
24
21
20
22
24
23
Ortadou ve Kuzey Afrika
89
87
87
86
85
82
78
77
Gney Asya
73
76
76
75
75
75
76
77
Sahra-Alt Afrika
88
79
67
73
68
53
50
47
HC
90
88
87
86
86
85
81
80
Hindistan

Kaynak: UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 52.

Tablo 12; dnyada, ar veya mutlak yoksulluk olarak adlandrlan ve gnde

1 $dan daha az bir gelirle (alk snr) yaamak zorunda kalan insanlarn saysnn
1981-2001 yllar arasnda dikkat ekici bir ekilde azaldn ve oransal olarak %

482

Baz yazarlar, Dnya Bankas tarafndan belirlenen uluslararas yoksulluk snrlarnn hesaplanma
biimini eletirmektedirler. Buna gre; satn alma paritesi ile ifade edilen yoksulluk snrnn bu
ekilde hesaplanmas, gelimekte olan dnyada yaayan insanlarn gelirlerinin iirilmesine ve bu
gelirlerin satn alma gcnn olduundan daha fazla gsterilmesine sebep olmaktadr. Yaygn olarak
kullanlan 1 $ ve 2 $ yoksulluk snr, herhangi bir yoksul lkedeki piyasa deiim oranlarnda kii
bana gnde yaklak 1/3 $ ve 1/4 $a tekabl etmektedir. Yani, 1 $ snrnn altndaki 1.214.000.000
kiiden her birinin eline bir gnde geen para ortalama olarak 23 senttir. Bkz. Thomas Pogge, Kresel
Yoksulluk ve nsan Haklar, ev. Gne Kmrcler, 1. Bask, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul, 2006, s. 4.

191

40lar dzeyinden % 21e dtne iaret etmektedir. Ancak, yoksulluun

azaltlmas kapsamndaki genel istatistikler, ulusal ve blgesel dzeydeki byk
farkllklar ve farkl gelime paternlerini maskelemektedir.
HC ve Hindistann kaydettii gelimeler kresel dzeydeki olumlu tabloya
ok byk katk yapmaktadr. nk bu iki lke dnya nfusunun % 38ini
barndrmaktadr. Bu lkelerin ekonomilerindeki hzl byme, dnya apnda
mutlak yoksulluk snrnda yaayan insanlarn saysnda belirgin bir de neden
olmutur. 1990-2000 yllar arasnda bu rakam 1.2 milyardan 1.1 milyara dmtr.
Sadece HCde, gnde 2 $dan az bir gelirle yaayanlarn oran 1981-2001 arasnda
% 88den % 47ye dmtr.
Bu lkede, gnlk 1 $dan az gelirle yaayan insanlarn says ise ayn
dnemde 634 milyondan 212 milyona inmitir. Benzer ekilde, Hindistanda da
gnlk 2 $dan az gelirle yaayan insanlarn oran % 90dan % 80e dmtr.
Ancak, bu lkede alk snrnda yaayan insanlarn saysndaki azalma ok dk
dzeyde kalmtr. 1981-2001 aras dnemde bu rakam, 382 milyondan ancak 359
milyona dmtr.
HC ve Hindistandaki gelimelere ramen, 2001 yl itibaryla dnyada 1.1
milyardan fazla insan gnde 1 $dan daha az bir gelirle yaamaya almaktayd.
Yoksulluk, dnyann belirli blgelerinde daha yaygn ve sreklilik arz eden bir
duruma gelmitir. rnein, Sahra-alt Afrikada yoksullarn says on yldan biraz
daha uzun bir srede (1990-2001) neredeyse 90 milyon artmtr. Belirli bir seviyede
gelime kaydedilen Gney ve Dou Asya gibi blgelerde bile yoksulluktaki azalma
karasz bir izgide seyretmektedir.
Avrupa ve Orta Asya blgesinde, gnde 1 $dan az gelirle yaayanlarn
saysnda 1981 ile 2001 yllar arasnda 14 milyondan fazla bir art meydana
gelmitir. Bu blgelerdeki yoksulluk oranlarnn art, en ok 1990larda grlm
ancak daha sonra yavalama eilimi balamtr. Dou Avrupa ve BDT lkelerinde
yoksulluun art, 1993 ylndan itibaren bu blgedeki genel ykseli trendini ortaya
karmtr. 1990larn sonuna kadar eski Sovyet Cumhuriyetlerinde 50 milyon kii
yoksul ailelerden olumaktayd. Ayn ekilde, BDT lkelerinde de 43 milyon yoksul
insan yaamaktayd.

192

Latin Amerika ve Karayipler blgelerinde ise, birok lkede yoksulluk dzeyi

artmasna ramen, genel olarak bakldnda gnde 1 $dan az gelirle yaamak
durumundaki insanlarn orannda ufak bir d kaydedilmitir. Bu oran 1990-2001
arasnda % 11.3ten % 9.5e dmtr.
TABLO 59: Dnyada, Gnde 2 Dolardan Az Gelirle Yaayan nsanlarn Says
(Milyon).
BLGE / YIL
Dnya Geneli
Dou Asya ve Pasifik
Avrupa ve Orta Asya
Latin Amerika ve Karayipler
Ortadou ve Kuzey Afrika
Gney Asya
Sahra-Alt Afrika
HC
Hindistan

1981
2450
1170
20
99
52
821
288
876
630

1984
2480
1109
18
119
50
859
326
814
662

1987
2478
1028
15
115
53
911
355
731
697

1990
2654
1116
23
125
51
958
382
825
731

1993
2764
1079
81
136
52
1005
410
803
770

1996
2674
922
98
117
61
1029
447
650
807

1999
2739
900
113
127
70
1039
489
627
805

2001
2735
864
93
128
70
1064
516
594
826

Kaynak: UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 53.

1981-2001 aras dnemde, dnyada gnde 1 $dan az gelirle yaayanlarn

orannda belirgin bir d gzlenirken (% 40tan % 21e), gnde 2 $dan az gelirle
yaamak durumunda kalanlarn oranndaki azalma daha dk dzeyde kalmtr (%
67den % 53e). rnein, Dou Asya ve Pasifik blgesinde alk snrnda
yaayanlarn oran 2001 ylnda sadece % 15 iken, yoksulluk snrnda yaayanlar
neredeyse nfusun yarsn oluturmaktayd. HCnin kaydettii dikkat ekici
ekonomik gelimenin yaratt olumlu etkiye ramen, kresel olarak dnya
nfusunun yarya yakn (% 47) gnde 2 $dan daha dk gelir dzeyinde yani
yoksulluk snrnda yaamaktayd. Gnlk 2 $dan az gelirle yaayan insanlarn
oranndaki nispeten daha yava olan azalma, nemli miktarda insann en alt
yoksulluk seviyesinden biraz daha st gelir seviyelerine ktn gstermektedir.
Kresel olarak bakldnda, alk ve yoksulluk kategorileri arasndaki bu transferler
ile eitli demografik ve ekonomik gelimelerin kombinasyonlar sonucunda,
yoksullarn (gnde 2 $dan az gelirle yaayanlar) says 1990lardan itibaren artmtr
(Tablo 13).
Yoksulluk dzeylerinin artmasndan daha nemli bir gelime ise birok
lkede yeni yoksulluk kalplarnn ortaya kmas ve kklemesidir. Yoksulluk

193

snrnn altnda ve stnde kalan insanlarn toplumsal kompozisyonlarndaki

deiim dikkat ekici bir dzeye ulamtr. Bu yeni eilim, kentli yoksulluun
artna, krsal kesimdeki yoksullukta ise durgunlamaya iaret etmektedir.
Kentlerdeki isizlerin says ve kayt d iiler arasndaki yoksulluk oranlar gn
getike ykselmektedir. Toplumun farkl kesimlerinden bireylerin, yoksulluk
snrnn altna dme veya stne kma eilimi, 1980lereden beri artmakta ve
yoksulluun lineer bir rota izlemediini gstermektedir. Birok Afrika lkesinde
nfusun 1/4' sreklilik arz eden bir yoksulluk ekerken, bunlara ilave olarak %
60lara varan bir kesim, zaman zaman yoksulluk snrnn altna inip kabilmektedir.
rnein Latin Amerikada istihdam ve gelir dalmndaki dalgalanmalar yoksulluk
snrnda gezinen kesimin orannda nemli bir arta sebep olmaktadr. 1992 ylnda,
RFde yaanan gelimeler sonucunda, sadece bir yl nce yoksul olarak nitelenmeyen
ve tm ailelerin yaklak yarsn oluturan kesim bir anda yoksul durumuna
dmtr. Bununla birlikte, bu lkede 1992/93 dneminde genel yoksulluk
dzeyinde art grlmesine ramen, baz aileler yoksulluk snrnn zerine
kabilmitir. Bu durum, yoksullarn statik bir grup olmadnn en iyi rneidir.
Yoksulluun giderek kentlemesi ve krsal kesimde kk salm bulunan
yoksulluun iyiletirilmesine ynelik bir gelime kaydedilememesi, kalknma
abalarnn nne yeni bir engel olarak kmaktadr. Yoksulluk, geleneksel olarak
krsal bir olgu olarak grlmektedir. Ancak, gnmzde krsal kesimdeki yoksulluk
gittike derinlemekle birlikte, kentlerdeki yoksulluk dzeyleri de ciddi biimde
artmaktadr. rnein, 1999 yl itibaryla Latin Amerikada, saylar 211 milyonu
bulan yoksullarn 77 milyonu krsal kesimde yaarken, geri kalan 134 milyon
ehirlerde yaamaktayd. Ancak, yine de yoksulluun krsal kesimde daha fazla
younlamas dikkat ekmektedir. Bu blgede, 1999 ylnda, krsal kesimde
yaayanlarn % 64 yoksul kategorisine girerken kentlilerin sadece % 37si
yoksuldu. Yoksulluun en ar biimlerinin grld Afrikada da krsal kesimde
yaayanlarn % 59u, kentlerde yaayanlarn ise % 43 yoksul olarak
snflandrlmaktadr. Bu blgede yoksulluun azaltlmas abalarnn nnde,
aada geni biimde ele alnacak olan ok nemli sosyo-ekonomik engeller
bulunmaktadr. Bunlarn banda, yksek nfus art oranlar, i gcnn byk
ounluunun vasfsz olmas ve alma yandaki insanlar ciddi ekilde etkisi

194

altna alan HIV/AIDS salgn gelmektedir. Bu koullar nedeniyle, 1990 ile 1999
yllar arasnda blgedeki toplam GSMH % 29 orannda artmasna ramen, kii
bana den gelirde art olmamtr. Birok lkenin gelirinde yeterli ve
srdrlebilir bir byme kaydedilememesi yoksulluun azaltlmasnn nndeki en
byk engeldir. 1990l yllarda, gelimekte olan ve gei srecindeki 155 lkeden
sadece 30unda % 3 ve zerinde byme oran grlmtr. Geri kalan lkelerden
71inde byme oran % 3n altnda gerekleirken, Sahra-alt Afrikada yer alan
483

20 lkenin de iinde bulunduu toplam 54 lkede kii bana gelir azalmtr.

Dnyamzda yoksulluun geldii boyut, uluslararas sistemin sorgulanmasna

ve konunun, insan haklar balamnda sorgulanmasna yol amaktadr. Bu kapsamda
Pogge; gnmzdeki kresel kurumsal dzenin, ar derecede adaletsiz olduunu ve
bu dzenin, dnyann gl devletleri tarafndan devaml surette dayatlmasnn,
bugne kadar grlen en byk insan haklar ihlallerinden biri olduunu ne
srmektedir. Poggeye gre; gnmzn kresel dzeni erevesinde yaanan youn
insan haklar eksikliinin nemli bir ksm, dorudan doruya yoksullukla
balantldr. zellikle, nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin 25. ve 28.
maddelerinde

484

belirtilen temel sosyal ve ekonomik insan haklar kapsamnda bu

485

balant dolayszdr.

Bu balamda g, ounlukla farknda olmasalar bile,

insanlarn temel haklarn araylarnn bir ekli olarak karmza kmaktadr.

Btn bunlara ramen, son dnemde gelimekte olan baz lkelerin ortaya
koyduu umut verici performans, gelecee ynelik beklentileri ykseltmektedir. Bu
gelimeler kapsamnda, gelimekte olan lkelerde kii bana gelirin nmzdeki
dnemde yllk % 3.5 orannda artmas beklenmektedir. Bu oran, 1990larda
ortalama % 1.5 olarak kaydedilen byme orannn iki katndan fazladr. Gelecee

483

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, ss. 50-55.

Madde 25: (1) Herkes, giyecek, yiyecek, konut, tbbi bakm ve gerekli sosyal hizmetler dhil
olmak zere, kendisi ve ailesinin sal ve refah iin yeterli olacak bir yaam seviyesine ve isizlik,
hastalk, zrllk, dulluk, yallk veya iradesi dnda oluan geimini engelleyici dier durumlarda
gvenlik hakkna sahiptir
Madde 28: Herkes, ibu beyannamede bildirilen hak ve zgrlklerin tam olarak geerli
olduu toplumsal ve uluslararas bir dzen hakkna sahiptir.
nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin tam metni iin bkz. De Angelis ve dierleri, ss.
168-173.
485
Pogge, a.g.e., ss. x-xi, 3.
484

195

ynelik projeksiyonlara gre byme oranlar, Dou Asya dnda btn gelimekte
olan blgelerde 1980 ve 90lardakinden yksek olacaktr (Tablo 14).
TABLO 60: Kii Bana Reel GSMH Orannn Yllk Ortalama Deiimi (%).
BLGE / YIL

1.2
1.8
6.3
-1.8

Orta Vadeli
Tahminler
(2001-2006)
1.5
1.6
6.4
5.0

Uzun Vadeli
Tahminler
(2006-2015)
2.1
2.4
5.3
3.5

1.6

1.2

2.3

1.0
3.2
-0.5

2.5
4.5
1.8

2.6
4.2
1.6

1.5

3.7

3.5

1980

1990

Dnya Geneli
1.5
OECD lkeleri
2.5
5.8
Dou Asya ve Pasifik
0.9
Avrupa ve Orta Asya
Latin Amerika ve
-0.9
Karayipler
-1.1
Ortadou ve Kuzey Afrika
3.3
Gney Asya
-1.1
Sahra-Alt Afrika
Gelimekte Olan lkeler
0.7
Ortalamas
Kaynak: World Bank, a.g.e., s. 8.

te yandan reel kii bana gelirdeki byme oranlar baz alnarak yaplan
yoksulluk projeksiyonlarnn ve gelirin nfusa gre dalmnn gsterildii Tablo
15e gre, 2015 ylna kadar ar yoksulluk (alk snr) ierisinde yaayan nfus
tm gelimekte olan lkelerde decektir. Bu kapsamda, 2002 ylnda 1 milyar
civarnda olan gnde 1 $ veya daha az gelirle yaamak zorunda olan insanlarn
saysnn 2015 ylnda 620.000e dmesi beklenmektedir. Umut verici bu
beklentilere ramen, gelimekte olan lkelerde gnde 2 $ ve daha az gelirle yaamak
durumunda kalacak insan saysnn endie verici boyutta olaca hesaplanmaktadr.
Bunun yan sra, Sahra-alt Afrikada 1 $ ve altnda gelirle yaamak durumunda
486

kalacak insanlarn saysnda art beklenmektedir.

Bu projeksiyonlar, dnyada mevcut g eilimlerinin yakn gelecekte de

devam edeceini gstermektedir.

486

The World Bank, Global Economic Prospects 2006: Economic Implications of Remittances
and Migration, Washington, USA, 2006, ss. 8-10.

196

TABLO 61: Dnyada Blgelere Gre Yoksulluk Projeksiyonlar (2015).

Gnde 1 $dan Az Kazananlarn Says Gnde 2 $dan Az Kazananlarn Says
(Milyon)
(Milyon)
BLGE / YIL

1990

2002

2015

1990

2002

2015

Dou Asya ve Pasifik

HC
Dou Asya ve Pasifik
(HC Hari)
Avrupa ve Orta Asya
Latin Amerika ve
Karayipler
Ortadou ve Kuzey
Afrika
Gney Asya
Sahra-Alt Afrika
TOPLAM

472
375

214
180

14
11

1,116
825

748
533

260
181

97

34

292

215

78

10

23

76

39

49

42

29

125

119

106

51

61

40

462
227
1,218

437
303
1,011

232
336
617

958
382
2,654

1,091
516
2,611

955
592
1,993

Dou Asya ve Pasifik

HC
Dou Asya ve Pasifik
(HC Hari)
Avrupa ve Orta Asya
Latin Amerika ve
Karayipler
Ortadou ve Kuzey
Afrika
Gney Asya
Sahra-Alt Afrika
TOPLAM

Gnde 1 $dan Az Kazananlarn

Oran (%)

Gnde 2 $dan Az Kazananlarn

Oran (%)

29.6
33.0

14.9
16.6

0.9
1.2

69.9
72.6

40.7
41.6

12.7
13.1

21.1

10.8

0.4

4.9

16.1

8.2

0.5

3.6

0.4

4.9

16.1

8.2

11.3

9.5

6.9

28.4

22.6

17.2

2.3

2.4

0.9

21.4

19.8

10.4

414.3
44.6
27.9

31.3
46.4
21.1

12.8
38.4
10.2

85.5
75.0
60.8

77.8
74.9
49.9

56.7
67.1
32.8

Kaynak: World Bank, a.g.e., s. 9.

3-sizlik
lke iinde ve lkeleraras eitsizlikleri yaratan sebeplerin belki de en
banda, saylar gittike artmakta olan alma yana gelmi nfusa gvenli
istihdam olanaklar yaratlamamas gelmektedir. sizlerin ounluu, kendilerine ve
sorumluluunu tadklar ailelerine bakabilmek iin i arayan yetikinlerdir. sizler
toplumda en hassas ve korunmasz grubu oluturmakta ve bu nedenle yoksulluu tm
boyutlaryla yaamak durumunda kalmaktadrlar.
1993-2003 yllar arasnda dnyadaki isizlerin says 140 milyondan 186
milyona kmtr. Bugne kadar grlmeyen bu artla birlikte, isizlerin oran
alma yandaki nfusun % 6.2sini oluturacak ekilde ykselmitir (Tablo 16).
Bu dnemin sonunda, yoksulluk snrnn altnda alanlar 550 milyonu amtr.
Ayn dnem ierinde, gelimi lkelerdeki isizlik oran % 8den % 6.8e derken,

197

gelimekte olan birok lkede isizlik oran ya durgun bir seyir izlemi ya da
ykselmitir.
TABLO 62: Dnyada Blgelere Gre sizlik, gc Art ve Byme Oranlar.
sizlik Oranlar
BLGE / YIL
Dnya Geneli
Endstrilemi lkeler
Dou Asya
Latin Amerika ve Karayipler
Ortadou ve Kuzey Afrika
Gney Asya
Gneydou Asya
Sahra-Alt Afrika

1993

2002

2003

5.6
8.0
2.4
6.9
12.1
4.8
3.9
11.0

6.3
6.8
3.1
9.0
11.9
4.8
7.1
10.8

6.2
6.8
3.3
8.0
12.2
4.8
6.3
10.9

Gcnn
Yllk GSMH
Yllk Byme
Art Oran
Oran
(1993-2003)
(1993-2003)
1.8
3.5
0.8
2.5
1.3
8.3
2.3
2.6
3.3
3.5
2.3
5.5
2.4
4.4
2.8
2.9

Kaynak: UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 56.

Dnyada en dk ve en yksek isizlik oranlarnn grld blgelerde, bu

oranlar genelde devamllk arz eden bir grnt sergilemitir. 2003 ylnda bu oran;
isizliin en dk olduu Dou Asyada % 3, en yksek olduu Ortadou ve Kuzey
Afrika blgesinde ise % 12.2 dzeyinde kaydedilmitir. Belirtilen dnem ierisinde,
Gneydou Asya ile Latin Amerika ve Karayipler blgelerindeki baz lkelerde
isizlik % 62ye varan dzeyde artmtr. Genel isizlik dzeyinin en fazla artt
blge Dou Asya olmasna ramen, bu blgedeki isizlik oran dier blgelere gre
yine de ok dk dzeyde kalmtr. ncelenen dnemde, Gneydou Asyada da
ok nemli bir ykseli kaydedilmitir. Bu ykseliin nemli nedenlerinden biri,
blgedeki yllk i gc artnn % 2.4 gibi yksek oranda gereklemesi, dieri ise
1997/98 dnemindeki Asya finansal krizi nedeniyle, blgede yer alan Endonezya
gibi byk lkelerde gelimenin yavalamasdr.
Sahra-alt Afrikada i gcnn, yllk bazda % 2.8 orannda artmas
nedeniyle, isizlik oran neredeyse sabit kalmtr. sizlik trendleri blgeden blgeye
deiiklik gstermektedir. Latin Amerika ve Karayipler blgesinde, Brezilyadaki
isizliin duraan bir seviyede seyretmesine ve Meksikada dmesine ramen, genel
isizlik dzeyleri 1990lardan beri artmaktadr. Getiimiz dnemde, neredeyse tm
Dou Asya ve Gneydou Asya lkelerindeki isizlik oranlarnda art gzlenmitir.
1980den nce HCde istihdam oran muntazaman ve yaklak % 2.6 dzeyinde

198

artmaktayd. Ancak bu oran 1990larda % 1.1 seviyesine dmtr. 1990larda

Hindistanda da istihdam oranlarnda belirgin bir d gze arpmaktadr. Buna
ramen, Hindistandaki isizlik oran az bir ykseli gstermitir. Ancak, Banglade
ve Pakistan gibi lkelerde ciddi bir art sz konusudur. Sahra-alt Afrikada yer alan
birok lkedeki isizlik oranlar kapsamnda karlatrmada bulunacak veriler
bulunmamasna ramen, birok lkedeki isizlik dzeyinin ar derecede yksek
dzeylerde seyrettii bilinmektedir. rnein, 1999 ylnda Bostswana, Burkina Faso,
Nijer, Gney Afrika ve Tanzanya gibi lkelerde bu oran % 20 ve daha yksek
dzeyde gereklemitir.
Btn bunlara ramen isizlik oranlar, i gc konusundaki eitsizlii tek
bana ortaya koyabilecek bir gsterge deildir. Buzdann grnen ksmnn
altnda, istihdam ile ilikili olan ve eitsizlii artran ya da azaltan daha baka birok
faktr bulunmaktadr. Bu faktrlerin banda, kayt d ekonominin hacmi ve
byme hz, i kalitesi ve cret dzeyleri gelmektedir. Esas gerek udur ki
gelimekte olan lkelerdeki yoksullarn ounluu isiz deildir. Bu insanlar,
almalarna ramen yoksuldurlar. Ayrca bu insanlarn birou, i ortamlarnda
eitli ekillerde istismara uramakta ve temel haklardan yoksun bir durumda
487

almaktadrlar.

Yukarda belirtildii gibi; dnyada 550 milyon kii alk snrnn altnda ve
dnya nfusunun neredeyse yarsn oluturan 2.8 milyar kii de yoksulluk snrnn
altnda bir kazan elde edebilmektedir. Gelimekte olan baz lkelerde ise insanlarn
byk ounluu, cretlerin ve alma koullarnn hibir ekilde kontrol edilmedii
kayt d sektrlerde almaktadr. Bu kapsamda, dnyada her yl 600,000-800,000
kii insan ticaretine konu olmakta ve toplam saylar 12 milyon olarak hesaplanan
zorla altrlan insanlarn arasna katlmaktadr. ILO Genel Direktrnn de
belirttii gibi Kresel i krizi gvenlii, kalknmay, ak ekonomileri ve ak
toplumlar riske atmaktadr. Bu, kesinlikle srdrlebilir bir durum deildir.
Kresel i krizi, uluslararas ge ynelik mevcut yaklamlarn da yeniden
sorgulanmasna yol amaktadr. nk gelimekte olan lkelerde gittike artan
saydaki insan, kendi lkesinde geimini salayamaynca baka lkelerde i
487

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, ss. 56-58.

199

imknlar aramaktadr. Bunlarn bir ksm, yine gelimekte olan dnyada kendi
lkesine yakn lkelere g ederken, gittike byyen bir oranda insan ise dnyann
daha zengin lkelerine gitmektedir. BM istatistiklerine gre, 1980-2000 yllar
arasnda gelimi lkelerdeki gmen saylar iki kattan fazla artarak 48 milyondan
110 milyona kmtr. Ayn dnem ierisinde gelimekte olan lkelerdeki
488

gmenlerin says ise 52 milyondan 65 milyona ykselmitir.

4-Sosyal Gvenlik Sistemlerindeki Eksiklikler

sizlik tazminat, sakatlk (i grememe) sigortas, emeklilik sistemi, sosyal
gvenlik ve dier tr gelir destekleri gibi gelimi sosyal koruma meknizmalar,
ayn zamanda yoksulluun ve eitsizliklerin azaltlmas ynndeki stratejilerin temel
bileenlerinden

birini

oluturmaktadr.

Yeterli

sosyal

korumann

olmad

durumlarda bireyler ve aileler, zellikle de kadnlar ve ocuklar gibi daha hassas

gruplar ierisinde yer alanlar, isizlik ve gei dnemlerinde olduka fazla sknt
ekmek zorunda kalabilmektedirler.
Gnmzde, sosyal gvenlik sistemleri ve kurulular birok lkede olduka
zayf durumdadr. Dnya nfusunun % 80i ya ok yetersiz bir sosyal koruma
altndadr ya da hibir sosyal koruma imknna sahip deildirler. rnein, Latin
Amerikada sosyal korunma sadece ehirlerde orta gelir grubundaki alanlara
salanmakta fakat yoksullar nadiren bu imkna kavuabilmektedir. Benzer ekilde,
baz Afrika lkeleri de kentlerdeki salk tesislerini ve zenginleri yoksullara tercih
eden niversiteleri desteklemektedirler.
Makroekonomik reform sreci geiren birok gelimekte olan lkede sosyal
gvenlik, bte performans koullarn karlayabilme kaygsna feda edilmektedir.
Bu

durum,

mevcut

programlarn

azaltlmas

veya

uygulamalarnn

veya

geniletilmesinin geciktirilmesi eklinde karmza kmaktadr.

Hatta baz gelimi lkelerde bile sosyal korumann kapsama dzeyi evrensel
dzeyden olduka uzaktr. Bundan da te, yksek gelir seviyesine sahip birok
488

The Global Commission On International Migration (GCIM), Migration in an Interconnected

World: New Directions for Action, Report of GCIM, Geneva, Switzerland, 2005, ss. 11-12. Bkz.
http://www.gcim.org/attachements/gcim-complete-report-2005.pdf , (12.10.2007).

200

lkedeki gidiat, refah ve gelir desteinin azaltlmas ynndedir. Bununla birlikte,

emeklilik ve salk konusundaki sosyal koruma programlarnn zelletirilmesi
amacyla birok nlem uygulamaya konmaktadr. nk bu tarz lkelerde nfusun
yalanmas, aile yaplarnn deimesi, tbbi bakm ve tedavi maliyetlerinin gittike
ykselmesi ve isizliin sreklilik arz eder bir duruma gelmesi gibi nedenlere bal
olarak sosyal gvenlik harcamalarn dengelemek olduka glemektedir. Ancak,
sosyal gvenlik sistemlerini daha etkin bir hle getirmek iin piyasa ekonomisinin
isterleri dorultusunda bir yaklam benimsemek ve zel sektrn emeklilik ve salk
sistemindeki yerini artrmak soysal dayanmay temelinden sarsmaktadr. zellikle
489

kadnlarn bu zel sistem ierisinde ayrmcla tabi tutulma riskleri artmaktadr.

5-Demografik Nedenler
Gelimekte olan lkeler ve gelimi lkeler arasndaki eitsizliin en nemli
gstergelerinden biri de nfus yaplarn ekillendiren gelimelerdir. 20. yzyla
girerken dnya nfusu 1.6 milyar civarndayd, 21. yzyla 6.1 milyarlk bir nfusla
girdik, 2007 yl itibaryla dnya nfusu ise 6.6 milyar civarndadr.
Son yarm yzylda, dnya nfusundaki art bugne kadar hi grlmemi
bir boyuta ulamtr ve bu artn neredeyse tamam az gelimi lkelerden
kaynaklanmaktadr. Az gelimi lkelerde, her yl 80 milyon insan dnya nfusuna
eklenmektedir. Gelimi lkelerde ise bu rakam 1.6 milyon dolayndadr. Yani az
gelimi lkelerin nfusu artmaya devam ederken, gelimi lkelerin nfusu ok
yava artmakta ya da hi artmamaktadr. Baz gelimi lkelerde ise nfus
azalmaktadr. Bu kapsamda dikkat eken en nemli husus, getiimiz elli yldaki
birok gelimeye ramen, bir gerein hep ayn kalmasdr. Nfusun en hzl artt
yerler, bu artn yarataca gereksinimleri karlama kapasitesine en az sahip olan
yerlerdir. Bugn, gelimi lkelerin toplam nfusu 1.2 milyar dolayndayken, az
490

gelimi lkelerin toplam nfusu 5.4 milyardr (ekil 20).

489
490

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, ss. 22-23.

PRB, Highlights 2007, ss. 1-6.

201

EKL 91: Gelimi ve Az Gelimi lkelerde Nfus Art (1950-2050).

Dnya Nfusu 1950-2050 (Tahminen)(Milyar)

Az Gelimi lkelerin Nfuslar

Gelimi lkelerin Nfuslar

Kaynak: PRB, Highlights 2007, s. 1.

nmzdeki dneme ynelik tahminler incelendiinde; iinde bulunduumuz

yzyln ilk yarsnda, yani 2050 ylna kadar dnya nfusuna yaklak 3 milyar
insann daha eklenmesi beklenmektedir. Bu rakam, 20. yzyln son yarsnda
eklenen 3,5 milyar insandan biraz daha azdr. Ancak, yukarda da belirtildii gibi bu
iki dnem arasnda nemli bir farkllk dikkat ekmektedir. yle ki, 1950-2000
yllar arasnda dnya nfusundaki art hem gelimi hem de gelimekte olan
lkelerde gereklemitir. Gelecek elli yldaki bymenin ise neredeyse tamamnn
gelimekte olan lkelerde gereklemesi beklenmektedir. Toplam 3 milyar kiilik
artn yaklak 2 milyarnn, Hindistan alt ktas ve Sahra-alt Afrikada meydana
gelecei hesaplanmaktadr. 2000 ylnda dnyann en kalabalk 20 lkesi ierisinde
yer alan lkelerle, 2050 ylnda bu grup ierisinde yer almas beklenen lkeler
karlatrldnda (Tablo 17); Hindistann 500 milyon artarak HCnin yerini
alaca, ABDden sonra en kalabalk drt sanayilemi lkede (RF, Japonya,
Almanya ve ngiltere) nfusun azalaca ve bunlardan Almanya ve ngilterenin
listeden kaca, listedeki en byk byme oranna sahip olan lkenin (Pakistan,
Nijerya ve Etiyopya) 2050 ylna dein, nfuslarnn iki kattan fazla artaca ve
listeye yeni girecek Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Uganda ve Yemenin
nfuslarn e katlayacaklar grlmektedir.

202

TABLO 63: Dnyann En Kalabalk 20 lkesi, (2000 ve 2050 Yllar).

2000 Yl
lke Ad
Nfus (Milyon)
HC
1.275
Hindistan
1.017
ABD
285
Endonezya
212
Brezilya
172
RF
146
Pakistan
143
Banglade
138
Japonya
127
Nijerya
115
Meksika
99
Almanya
82
Vietnam
78
Filipinler
76
ran
69
Msr
68
Trkiye
68
Etiyopya
66
Tayland
61
ngiltere
59
Kaynak: Brown, a.g.e., s. 23.

lke Ad
Hindistan
HC
ABD
Pakistan
Endonezya
Nijerya
Banglade
Brezilya
Etiyopya
Kongo
Meksika
Msr
Filipinler
Vietnam
Japonya
ran
Uganda
RF
Trkiye
Yemen

2050 Yl
Nfus (Milyon)
1.531
1.395
409
349
294
258
255
233
171
152
140
127
127
118
110
105
103
102
98
84

Bu demografik tahminler, her lkenin hayat destek sistemlerinin dayatt

snrlamalarla

birlikte

dnldnde

birok

lkede,

kaynaklarn

nfusa

yetmeyecei grlmektedir. rnein, su dzeylerinin dmekte olduu 21 milyonluk

Yemenin, bir gn 84 milyon insan besleyebileceini dnmek, hayal gcn
zorlamaktadr.
Bugn 158 milyon nfusa sahip olan Pakistann, 2050 ylna kadar 200
milyon kii artarak ABDden daha kalabalk bir lke hline gelmesi, o kadar insan
nasl doyurabilecei sorusunu akla getirmektedir. Ayn ekilde, Nijeryann da 2050
yl itibaryla 258 milyona (neredeyse ABDnin bugnk nfusu kadar) ulamas
491

benzer sorular sormamza neden olmaktadr.

491

Lester R. Brown, Dnyay Nasl Tkettik?, ev. M. Fehmi MRE, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, stanbul, 2006, ss. 21-24.

203

EKL 92: Dnyada Dourganlk Oranlar.

Kadn bana den ocuk

Sahra-alt
Afrika

Ortadou /
Kuzey
Afrika

Asya

Latin
Am erika /
Karayipler

Kuzey
Am erika

Avrupa

Kaynak: PRB, Highlights 2007, s. 2.

Demografik farkllklar, yoksul lkelerden zengin lkelere ynelen glerin

hacmini artrabilecek nemli bir potansiyele sahiptir. Dnyann zengin lkelerinin bir
ounda dourganlk seviyeleri kadn bana 2.12 orannn altndadr. Bu lkelerin
nfuslar gittike azalmakta ve yalanmaktadr. Bu durum, sz konusu lkelerin
mevcut ekonomik byme dzeylerini, emeklilik ve sosyal gvenlik sistemlerini
devam ettirmelerini riske sokmaktadr. Bunun aksine, yukarda da belirtildii zere,
dnyadaki nfus artnn hemen hemen tamam gelimekte olan lkelerden
kaynaklanmaktadr. BM verilerine gre, 2000-2005 yllar arasnda dourganlk
oranlar Avrupada sadece 1.4 iken Latin Amerika ve Karayipler blgesinde 2.5,
492

Arap lkelerinde 3.8, Sahra-alt Afrikada ise 5.4 olarak kaydedilmitir.

492

GCIM, a.g.e., s. 13.

204

Dnyada dourganlk oranlarna baktmzda, bu orann dnyann her

blgesinde dtn, ancak yine de baz blgelerde olduka yksek olduunu
grmekteyiz. Dnyada kadn bana den ocuk ortalamas 1950lerde 5.0
dolaynda iken, 2007de 2.7ye dmtr. Bu konudaki en yksek oran, 1950de
6.7den 2007de 5.5e den Sahra-alt Afrikada grlmektedir (ekil 21).
EKL 93: Gelimi ve Gelimekte Olan lkelerde Ya Gruplarna Gre Nfus.

ERKEK

KADIN

Nfus (Milyon) 2006

GELM LKELER

ERKEK

YA

KADIN

Nfus (Milyon) 2006

GELMEKTE OLAN LKELER

K

Kaynak: PRB, Highlights 2007, s. 2.

te yandan ekil 22de de grlecei zere, gelimi lkelerde gen nfus

azalmakta ve yal nfus artmaktadr. Gelimekte olan lkelerde ise bu durumun tersi
bir durum sz konusudur. rnein, Japonyada 65 yan zerindeki insanlar nfusun
493

% 21ini olutururken, Haitide sadece % 4n oluturmaktadrlar.

Demografik

trendler, birok hane halkn, toplumu ve lkeyi daha derin bir yoksulluk ierisine
sokmaktadr. Yksek dourganlk, hane halk kaynaklarn birikimden ziyade
tketime ynlendirerek yoksulluu daha da artrmaktadr. Hzla artan nfusun
ihtiyalarn karlamak iin daha fazla kaynak ayrlmas gerektiinden, hkmetlerin
eitim ve dier insan sermayesi yatrmlarn yapmalar gittike zorlamaktadr.
Yksek dourganlk oranlarnn sreklilik arz eden bir hle gelmesi, toplumda

493

PRB, Highlights 2007, ss. 1-2.

205

alanlara baml olarak yaayan gen (0-14) ve yal (65 ya ve zeri) nfusun,
alacak yatakilerin (15-65 ya aras) nfusuna oranla greceli olarak artmasna
sebep olmaktadr. Bu durum, alanlarn gelirleri zerindeki basky artrmakta ve
494

yoksulluk derinlemektedir.

TABLO 64: Gelimi ve Gelimekte Olan lkeler Aras Demografik Blnme.

lke
Nfus (2007)
Tahmini Nfus (2025)
Dourganlk Oran
15 Yan Altndaki Nfus (%)
65 Yan stndeki Nfus (%)
Beklenen Ortalama Yaam Sresi
Bebek lmleri (Her 1000 Doumda)
HIV/AIDSli Yetikinler (2005) (%)
Normalden Zayf 5 Ya Alt ocuk (%)
Kaynak: PRB, Highlights 2007, s. 3.

ABD
302.2
milyon
349.4
milyon
2.1
20
12
78
6.5
0.6
1

Almanya
82.3
milyon
79.6
milyon
1.3
14
19
79
3.8
0.1
-

Etiyopya
77.1
Milyon
108.7
Milyon
5.4
43
3
49
77.0
1.4
35

Dnyada, lkelerarasndaki doum ve lm oranlar arasndaki farkllklardan

kaynaklanan demografik blnme gn getike dikkat ekici bir hle gelmektedir.
Bir yanda, yksek doum oran ve dk mr beklentisine sahip fakir lkeler, dier
yanda dk doum oranlar nedeniyle azalan ve yalanan nfusa sahip lkeler Bu
blnme, sz konusu lkelerdeki ekonomik, sosyal ve siyasal artlar ve lkelerin
495

dnya sahnesindeki yerini belirlemektedir (Tablo 18).

nmzdeki yirmi yl boyunca, yksek gelir seviyesine sahip olan zengin

lkelerde, uluslararas gmenlere duyulan ihtiyac artracak temel etken, bu
lkelerdeki i gcn oluturan nfusun art hznn de gemesi olacaktr.
gcn oluturan esas ya grubunun (15-65 ya aras) 2010 ylnda 500 milyona
karak zirve yapmas ve daha sonra 2025 ylnda 475 milyona dmesi
beklenmektedir (ekil 23).

494
495

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 55.

PRB, Highlights 2007, s. 3.

EKL 94: Gelimi ve Gelimekte Olan lkelerde gc ve Bamllk Oranlar

(Not: Bamllk oran, almayan nfusun alan nfusa orandr).
Gelimi lkeler
gc (milyon)

Gelimekte Olan lkeler

Bamllk Oran

gc

gc (milyon)

Bamllk Oran

Bamllk Oran

Kaynak: World Bank, a.g.e., s. 30.

Japonyada zaten balam olan d, Avrupada 2007-2008 dneminde

gerekleecek zirveden sonra grlmeye balayacaktr. Dier zengin lkelerde ise i
gcnn zirveye ulamas daha sonraki dnemlerde gerekleecektir (rnein, ABD
de 2020 yl civarnda, dier lkelerde ise 2015 ylnda). gc katlm oranlarnda
deiiklik olmad takdirde, gelimi lkeler, yaratacaklar istihdam olanaklarnn
hzla artmasna ramen, 2025 ylnda 20 milyona yakn ii kaybetmi olacaklardr.
gcnde beklenen azalma ile birlikte, almayanlarn alanlara orann
gsteren bamllk oran da ykselecektir. Gelimi lkelerde bu orann 2009
ylna kadar 1.0n altnda kalaca hesaplanmaktadr. Ancak, 2025 ylnda 100
alan kendisine baml olan 111 kiiyi bakmak ya da desteklemek zorunda
kalacaktr. Gelimi lkelerde, dourganlk oranlarnn dk, ortalama yaam
sreleri uzun olduundan, alanlara baml kesimin byk ounluunu yallar
oluturacaktr. Bamllk orann en fazla Avrupada ykselecektir. Bu kapsamda,
Avrupa lkelerinde hlen 100 alan 36 yaly bakmaktayken, 2025 ylnda 52
yaly bakmak durumunda olacaktr. 2025 ylnda Japonyada ise 100 alan, 60
yalya bakmak zorunda kalacaktr.

Gelimekte

olan

lkeler

ise

olduka

farkl

demografik

trendler

sergilemektedirler. Fakat genel olarak bakldnda, getiimiz yirmi ylda doan

gen nfusun fazlal ve bu genlerin imdilerde alma yana gelmesi, yal
nfusun yava da olsa artmaya balamas ve doumlarn hzla azalmaya balamas bu
trendlerin banda gelmektedir. Gelimekte olan lkelerde 2025 ylna kadar, dnya
i gcne yaklak 1 milyar kiinin katlaca tahmin edilmektedir. gc katlm
oranlarnda deiiklik olmad takdirde, bamllk oranlarnn gittike azalaca
beklenmektedir.
Gelimekte olan lkelerdeki i gc artn zengin lkelerde sigorta
primlerinin ykseklii ile birlikte dndmzde gn, zengin lkelerdeki
bamllk oranlarn drebileceini syleyebiliriz. Ancak bylesi bir gn,
zengin lkelerdeki bamllk oranlarnda gzle grlr bir etki yapabilmesi iin ok
byk apta olmas gerekmektedir. rnein, zengin lkelerin i gc gn % 3
orannda artrabilmeleri iin hlen bu lkelerde alan gmenlerin yars kadar daha
gmen almalar gerekecektir. Buna ramen, -gelen gmenlerle birlikte hibir yal
insan gelmese bile- bamllk oran ancak % 3 civarnda azalacaktr. Yine de seici
bir i gc gnn (tecrbeli ve vasfl ii alm), yal nfusun hzla artt zengin
496

lkelerdeki emeklilik deneklerini karlamaya yardmc olaca bir gerektir.

6-Salk Sistemlerindeki Eksiklikler

Yukarda da belirtildii gibi ekonomik eitsizlik konusundaki geleneksel
bak as, lkeler arasndaki gelir farkllklarna odaklanmakta ve sosyal etkenler
gz ard edilmektedir. Ancak, ekonomik ve sosyal faktrleri bir btn olarak ele
almadan eitsizlii ortaya koyabilmek mmkn deildir.

Salk,

eitim,

temel

gereksinimlerin karlanmas (besin, temiz su, koruyucu salk hizmetleri ve barnma

gibi) ve siyasete katlm ve temsil gibi konular; bireylerin, ailelerin ve toplumun
ekonomik statleri ile yakndan ilikilidir. Eitim ve salk gibi alanlarda geri kalm

496

World Bank, a.g.e., ss. 29-31.

olan lkeler, genellikle ekonomik kalknma konusunda da en alt basamaklarda yer

497

almaktadrlar.
Son

yllarda,

salk

alannda

dnya

apnda

nemli

ilerlemeler

kaydedilmesine ramen, ayn lkede yaayan bireyler ve lkeler arasnda salk

alannda eitsizlikler artmaktadr. Bu durumun

balca sebebi, kaydedilen

gelimelerden herkesin eit ekilde faydalanamamasdr. Toplumda; eitim, gelir,

yerleim yeri veya siyasi nfuz gibi avantajlara sahip kesimler, salk alanndaki
gelimenin salad olanaklardan daha fazla yararlanmaktadr. Gelimekte olan
lkeler; hastalklar erken tehis edebilecek cihaz ve teknolojilerin yetersizlii, AIDS,
stma vb. bulac hastalklarn nlenmesi ve tedavisinde kullanlan ila, a vs. azl
nedeniyle dezavantajl bir konuma dmektedirler.
Yoksulluun salk imknlarn azaltmas, kt salk koullarnn ise
yoksulluu iddetlendirmesi nedeniyle yoksul insanlar ve lkeler acmasz bir
ksrdng ierisine girmektedirler. Bu durum, onlarn zengin insan ve toplumlara
498

gre yoksunluklarn daha da derinletirmektedir.

6.1. Ortalama Yaam Sresi

Getiimiz elli yl ierisinde, salk alanndaki ve ortalama yaam sresinin
artrlmas konusundaki kresel abalar nemli oranda baarya ulamtr. Bebek ve
ocuk lmleri azalm; etkin doum kontrol uygulamalar sayesinde istenmeyen
gebeliklerin nne geilmitir. Bunun yannda, dk yapma riskinin azaltlmas
nedeniyle anne sal konusunda da ilerlemeler kaydedilmitir. Kresel salk
istatistikleri, salk alannda ok byk ilerlemeler salandn gstermekle birlikte,
bu kapsamda lke iinde ve lkeler arasnda byk apta farkllklar bulunduunu da
ortaya koymaktadr. Zira bu alandaki istatistikler, kresellemenin yaratt asimetri
nedeniyle, bilimsel ve teknolojik gelimelere paralel olarak ortaya kan imknlardan
yoksullarn yeterince yararlanamad gereinin gzden karlmasna neden
olmaktadrlar.

497
498

Eitim konusuna, Sosyo-kltrel nedenler bal altnda deinilecektir.

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, ss. 58-59.

Dnya genelinde ortalama yaam sresi, getiimiz elli yllk srete 47den
65e ykselmitir. Ancak, bu kapsamdaki istatistikler, dnyada ortalama yaam
sresinin en yksek ve en dk olarak beklendii blgelerdeki farkn gittike
aldn gstermektedir. En yksek yaam sresi beklenen Avustralya / Yeni
Zelanda blgesiyle en dk yaam sresinin beklendii Orta Afrika blgesi
arasndaki fark 1990-1995 dneminde 32 yl iken, 2000-2005 dneminde 36 yla
499

kmtr (ekil 24).

EKL 95: Avustralya / Yeni Zelandaya Kyasla, Dnyann Dier Blgelerinde

Ortalama Yaam Sresi Fark (2000-2005 Dnemi).

40
36

35

33

30
25
19

20

16
13

15

12 12
10

10

10

5
0

Kaynak: UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 60.

499

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 59.

36

6.2. Anne ve ocuk Sal

Gelimekte olan lkelerde biraz daha yava olmakla birlikte dnyada ocuk
lmleri dmektedir (ekil 25). ocuk lmlerine sebep olan hastalklara kar
bakl artrc yntemlerin yaygnlamas bebek ve ocuk lmlerini belirgin
ekilde azaltmtr. Getiimiz 30-40 yllk sre zarfnda; BM ocuk Fonu (United
Nations Childrens Fund-UNICEF) ve Dnya Salk rgt (World Health
Organization-WHO) gibi BM kurulularnn da desteiyle birok lkede ok baarl
alama programlar uygulanmtr. 1974 ylndan bu yana difteri, ocuk felci,
tetanos, bomaca, kzamk ve tberkloz gibi hastalklara kar alanan 1 yandan
kk ocuklarn oran % 5ten % 75e kmtr.
EKL 96: Dnyada Be Yan Altnda ocuk lm Oranlar (Her 1000 canl
doumda).

Sahra-alt Afrika

Gney Asya
Arap lkeleri
Orta/Dou Avrupa/BDT
Dou Asya ve Pasifik
Latin
Amerika/Karayipler
OECD lkeleri

Kaynak: UNDP, a.g.e., s. 19.

Ancak, kresel dzeydeki bu olumlu gelimeler, dnyann belirli blgelerinde

ocuk sal konusundaki yava ilerlemenin ve hatta ktye gidiin gzden
karlmasna neden olmaktadr. 1990larn bandan bu yana, yeni domu
bebeklerde lm oranlarnn Sahra-alt Afrikada artmas ve dier blgelerin
neredeyse tmnde azalmas nedeniyle kresel eitsizlik bymtr. Sahra-alt
Afrikada gze arpan bu art, ksmen, AIDSli annelerden doan ocuklar
arasndaki lm riskinin yksekliiyle ilikilendirilmekle birlikte asl neden,
yoksulluk ve yoksullarn salk imknlarna yeterince ulaamamalardr.
TABLO 65: Be Ya-alt ocuk lmlerinin En Yksek ve En Dk Olduu
lkeler.
5 Ya-alt ocuk
lmleri (Her
En Yksek
1000 Canl
Oranlara Sahip lkeler
Doumda)
1995
2000
2002
Orta Afrika Cum.
180
180
180
Malavi
216
188
182
Zambiya
182
182
182
Moritanya
183
183
183
Burundi
190
190
190
Fildii Sahilleri
175
188
191
ad
200
200
200
Nijerya
238
205
201
Ruanda
209
203
203
D. Kongo Cum.
205
205
205
Mozambik
221
208
205
Burkina Faso
207
207
207
Gine
235
215
211
Mali
233
224
222
Somali
225
225
225
Liberya
235
235
235
Afganistan
257
257
257
Angola
260
260
260
Nijer
295
270
264
Sierra-Leone
293
286
284

En Dk Oranlara
Sahip lkeler
sve
Danimarka
zlanda
Norve
Singapur
Avusturya
ek Cumhuriyeti
Finlandiya
Almanya
Yunanistan
Japonya
Gney Kore
Lksemburg
Malta
Monako
Hollanda
Slovenya
Avustralya
Belika
Brunei

5 Ya-alt ocuk
lmleri (Her
1000 Canl
Doumda)
1995
2000
2002
4
4
3
7
5
4
5
4
4
6
4
4
5
4
4
7
5
5
8
5
5
4
5
5
7
5
5
9
6
5
6
5
5
6
5
5
6
5
5
11
6
5
5
5
5
6
6
5
7
5
5
6
6
6
9
6
6
9
7
6

Kaynak: UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s.64.

ocuk lmleri konusunda, dnyada en dk ve en yksek oranlara sahip 20

lkenin 1995, 2000 ve 2002 yllarn kapsayan karlatrmal verilerine bakldnda
(Tablo 19); bu konuda en iyi performans gsteren lkelerin ocuk lmlerini

neredeyse sfra indirdikleri gzlemlenirken, kt performans gsteren lkelerde

doan her be ocuktan birinin hatta daha fazlasnn 5 yana gelmeden ld
grlmektedir. En yksek lm oranlarnn grld 20 lkenin 19u Sahra-alt
Afrikada yer almaktadr. Bu blgede, ocuk lmleri 1990-2001 arasnda sadece %
2 orannda azaltlabilmitir (Her 1000 canl doumda, 186 lmden 174 lme
dmtr.)

500

EKL 97: OECD lkelerine Kyasla Dnyann Dier Blgelerinde Be Ya-alt

ocuk lmlerindeki Fark (1990-2003).
Be ya-alt ocuk lm oranlar
OECD lkeleri ortalamas=1 olarak alnmtr.

Latin Amerika Orta Asya /

Dou Asya Ortadou ve Gney Asya
ve Karayipler BDT ve Baltk ve Pasifik Kuzey Afrika
lkeleri

Sahra-alt
Afrika

Kaynak: UNDP, a.g.e., s. 28.

ekil 26da da grld gibi zengin ve fakir lkeler arasndaki fark gittike
almaktadr. Bu fark, dier blgelerin yannda zellikle Sahra-alt Afrika da
olaanst boyutlara ulamtr. 1980 ylnda bu blgedeki ocuk lmleri zengin
lkelerin 13 kat iken, 2003 ylnda 29 katna ykselmitir Gelimekte olan
lkelerden olduka iyi ekonomik byme performans sergileyen lkelerin bile

500

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, ss. 62-65.

ocuk lmlerini azaltma konusunda kaydettikleri gelime gittike yavalamaktadr.

Bu yavalamann birok nedeni vardr. 1970lerden bu yana lm oranlarnn
drlmesindeki en nemli etkenler; yaam standartlarnn ykseltilmesi, alama
programlar ve ishalden lmlerin azaltlmas olarak ne kmaktadr. Ancak,
yoksulluk ile dorudan ilikili olan yetersiz beslenme, akut solunum yollar
enfeksiyonlar gibi dier lm nedenlerindeki azalma gittike yavalamaktadr.
501

Stma nedeniyle lmlerde ise art gzlenmektedir.

Be ya-alt ocuk lm oranlar konusunda, birok lkede blgeler arasnda

da byk farkllklar mevcuttur. Bu erevedeki verilere gre, ocuk lm oranlar
krsal blgelerde daha yksektir. Ermenistan (2000), Brezilya (1996), Burkina Faso
(1998/99), Kolombiya (2000), Fildii Sahilleri (1998/99), Msr (1995), Gana (1998),
Nikaragua (2001) ve Peru (2002) gibi lkelerin belirtilen yllardaki verilerine gre,
krsal kesimdeki ocuk lmleri ehirlerden en az 1,5 kat daha fazladr.
Btn salk gstergeleri arasnda, gelimi ve gelimekte olan lkeler
arasndaki eitsizlii en ak ekilde ortaya koyan dier bir gsterge de anne lm
oranlardr. Dnyadaki anne lmlerinin % 99u gelimekte olan lkelerde meydana
gelmektedir. Yoksul lkelerde, reme andaki (15-49 ya) kadnlarn % 30dan
fazlas hamilelik ve doumla ilgili sorunlardan dolay hayatn kaybetmektedir.
Gelimi lkelerde bu oran % 1in altndadr. 2000 yl verilerine gre, gelimekte
olan lkelerde her 100.000 canl doumda 400 anne lm gereklemitir. Bu oran
gelimi lkelerden 19 kat daha fazladr. Gelimekte olan lkelerde, kadnlarn
mrleri boyunca annelikle (hamilelik ve doum) ilgili nedenlerle lme riskleri
61de 1dir. Bu oran gelimi lkelerin oranndan (2.800de 1) 45 kat daha fazladr.
Bu kapsamda, blgesel dzeydeki farkllklar da olaanst boyuta ulam
bulunmaktadr. 2000 ylnda, Sahra-alt Afrikada kadnlarn annelikle ilgili
nedenlerden dolay lme riski 16da 1 dzeyinde gereklemitir. Bu oran, Bat
Avrupa lkelerinde 4000de 1 dzeyinde kaydedilen orandan 249 kat daha byktr.
Ayn ekilde, kadnlarn hamilelik ve doum nedeniyle geirdikleri hastalklar da
kayg verici dzeydedir. Doumdan sonra yeterli bakm imknna sahip olmayan

501

UNDP, a.g.e., s. 28.

214

kadnlar, enfeksiyon veya doum srasnda ar kan kaybna bal kanszlk gibi
502

komplikasyonlarla kar karya kalmaktadrlar.

Dnyada her yl ortalama 530.000 kadn hamilelik veya doum srasnda

hayatn kaybetmektedir. Bu lmler buzdann grnen ksmdr. Zira ylda en az 8
milyon kadn hamilelik veya doumdan kaynaklanan ciddi salk problemleriyle
karlamaktadr. Tm dnyadaki anne lmlerinin % 75i Gney Asya ve Sahra-alt
Afrikada

meydana

gelmektedir.

Nijeryada

hamilelikle

ilgili

nedenlerden

kaynaklanan lm riski 18de 1 iken bu risk Kanadada 8,700de 1dir.

ocuk lmlerinde olduu gibi anne lmlerinin ounluu da nlenebilir
nedenlerle gereklemektedir. Bu lmlerin te biri ise ok dk maliyetli
mdahaleler ile nlenebilecek nedenlerden kaynaklanmaktadr. Buna ramen,
getiimiz on yl boyunca dnya genelinde ok az bir iyileme grlmtr.
Anne ve ocuk sal; halk sal, beslenme ve kadnn toplumdaki yeri gibi
insani gelimenin dier alanlar iin de bir gsterge nitelii tamaktadr. Halk sal
konusunda yeterli imknlarn salanamamas, basit ve dk maliyetli mdahalelerle
kurtarlabilecekken, ylda yaklak 6 milyon ocuun hayatn kaybetmesine yol
amaktadr.
Kzamk nedeniyle ylda yaklak yarm milyon ocuk lmektedir. Difteri,
bomaca ve tetanos nedeniyle de yarm milyon ocuk yaamn yitirmektedir. Oysa,
alama ile bu kayplarn neredeyse tamamnn nne geilebilir. Dnyada 37 milyon
ocuk tetanosa kar alanmamtr. Alama konusundaki gelime, gelimekte olan
lkelerde ve zellikle de fakir lkelerde neredeyse durmutur.
Gnlk 1 $dan az gelirle yaayan ailelerin ocuklarnn alanma oran %
50nin altndadr. Sadece Afrikada her iki dakikada ocuk stma nedeniyle
lmektedir. Bu lmlerin ou basit bir cibinlik sayesinde nlenebilecek iken,
stmann yaygn olduu blgelerde yaayan ocuklarn % 2sinden daha az bir ksm
kendilerini sivrisineklerden koruyabilecek cibinlikler altnda uyuyabilmektedir.
Oysa, ylda 1 milyondan fazla ocuun lmne yol aan ve Afrikadaki her 4 ocuk
lmnden birinin sebebi olan stmadan koruyacak cibinliklerin maliyeti sadece 3

502

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 65.

215

$dr. Uluslararas toplumun ve hkmetlerin yapmaktan kandklar yatrmn

maliyeti budur. AIDS, Tberkloz ve Stma ile Mcadele Kresel Fonu tarafndan
stma ile mcadele konusunda yaplan harcama yllk sadece 450 milyon dolardr.
Bu erevede, salk sektrnn tesindeki etkenler de en az onun kadar
nemlidir. Pastrn de dedii gibi mikrop nemli deildir, nemli olan
mikrobun nerede bulunduudur. Yoksulluk, eitsizlik ve bunlar azaltmada yaanan
baarszlk ocuk ve anne lmlerinin yaand blgeleri tanmlayan en nemli
zelliklerdir.
Yeni-doan lmlerinin en nemli nedeni annelerinin yetersiz beslenmesidir.
Yetersiz beslenme ayrca, 5 yan altndaki ocuk lmlerinin yarsnn sebebi olarak
karmza kmaktadr. Yetersiz beslenen yoksul ocuklar daha kolay hastalanmakta
ve ocuk hastalklarna kar direnememektedirler. Her gn 3,900 ocuun kirli su ve
yetersiz hijyen nedeniyle yaylan hastalklar nedeniyle ld hesaplanmaktadr. Bu
kapsamdaki gelimenin nne geen yoksullukla ilikili engeller cinsiyet ayrm ve
kadnn toplumsal statsnn dkl ile de dorudan balantldr. Gelimekte
olan birok lkede, zellikle Gney Asyada kadnlarn beslenme ve salk
kaynaklarna ulama imknlarnn bulunmamas, onlar ve ocuklarn lm riski
altna atmaktadr.
ocuk lmlerinin, yaam ans konusundaki eitsizliklerin en nemli
gstergesi olmas nedeniyle zengin ve fakir lkeler arasndaki farkllklar dikkatleri
daha byk bir soruna ekmektedir. Zengin lkelerde yaayan insanlarn byk bir
ounluu, kendilerini AIDS gibi hastalklardan koruyabilecek ya da en azndan
lmlerini geciktirebilecek finansal kaynaklara, teknolojik imknlara ve hizmetlere
ulaabilmektedir.
Bunun aksine fakir lkelerde yaayan insanlarn ounluunun byle bir
ans yoktur. te bu noktada, salk konusunda sreklilik arz eden eitsizlikler,
zengin lkelerin hkmetlerinin yeni bir blm meknizmas gelitirerek yaam
ans konusundaki temel dengesizlikleri dzeltebilecek bir kreselleme paterni
503

yaratmaktaki baarszlklarnn sorgulanmasna neden olmaktadr.

503

UNDP, a.g.e., ss. 30-32.

216

6.3. HIV/AIDS
Dnyadaki birok aileyi ve toplumu krp geiren AIDS salgn, gnmzn
en ykc salk krizlerinden biridir. Bu hastalk nedeniyle, 2006 ylna kadar 25
milyondan fazla insan lm ve en az 35 milyon insan hlen bu hastalkla
penelemektedir. Sadece 2006 ylnda 4.3 milyon kii AIDSe yakalanmtr.
Dnyadaki AIDSli insanlarn yaklak % 63 (25 milyon kii) Sahra-alt Afrikada
yaamaktadr. Gney Afrika blgesi AIDSten en ok etkilenen blge olmakla
birlikte, AIDS salgn dier blgelerde de ciddi boyutlara ulamtr (ekil 27, Tablo
20, Tablo 21).
EKL 98: Dnyada HIV / AIDSli Yetikinlerin (15-49 Ya) Toplam Nfusa
Oranlar.

15-49 Ya Aras
HIV / AIDSli Yetikinler

Veri Yok

Kaynak: PRB, Highlights 2007, s. 6.

Getiimiz on yla baktmzda, AIDSten youn bir ekilde etkilenen

lkelerde lm oranlarnn ykseldii ve dolaysyla ortalama yaam sresinin
dt grlmektedir. AIDS, dnyadaki lm nedenleri arasnda drdnc srada
yer almaktadr. Sahra-alt Afrikada ise birinci sradadr. BM HIV / AIDS Ortak

217

Program (Joint United Nations Programme on HIV / AIDS-UNAIDS) verilerine

gre, 2006 ylnda 2.9 milyon yetikin ve ocuk AIDS nedeniyle lmtr. Bu
lmlerin 2.1 milyonu Sahra-alt Afrikada gereklemitir. Ancak, greceli olarak
daha yksek olan dourganlk oranlarna bal olarak, AIDS salgn Sahra-alt
Afrikann nfusunda bir azalma yaratmamaktadr. AIDSin yol at yksek
saydaki lme ramen, bu blgede gnmzde 788 milyon dolaynda olan nfusun,
2050 ylnda 1.7 milyara kaca hesaplanmaktadr.
TABLO 66: Dnyada Blgelere Gre HIV/AIDSli Yetikinlerin Toplam Nfusa
Oranlar (2005/2006).
BLGE
Dnya
Gelimi Blgeler
Az Gelimi Blgeler
Afrika
Kuzey Amerika
Latin Amerika / Karayipler
Avrupa
Okyanusya
Asya
Kaynak: PRB, Highlights 2007, s. 7.

15-49 Ya Aras HIV/AIDSli

Yetikinlerin Nfusa Oran (%)
0.9
0.5
1.1
4.5
0.6
0.5
0.5
0.4
0.2

HIV / AIDSin baklk sistemini zayflamas nedeniyle, AIDSli insanlarn

dier hastalklara yakalanma riskleri artmaktadr. rnein, AIDSin yaygn olduu
blgelerde tberkloz vakalarnda byk art grlmektedir. Sahra-alt Afrikada, 5
yan altndaki AIDSli ocuklarn lm oranlar dier ocuklara gre ok daha
yksektir. Annelerinin AIDSli olmas nedeniyle AIDSli olarak doan ocuklarn
te biri henz bir yana gelmeden lmektedir. Bu ocuklarn % 60 da be yana
gelmeden hayatn kaybetmektedir.
AIDSten dolay meydana gelen lmler, bu hastalktan en ok etkilenen
blge ve lkelerde ortalama yaam sresini dramatik bir ekilde azaltmaktadr. Bu
lkelerin birounun bulunduu Afrikann gney blgesinde, ortalama yaam sresi
getiimiz 20 yl ierisinde 61den 49a dmtr. 2005 yl verilerine gre, her drt

218

yetikinden birinin AIDSli olduu Lesothoda, 1995 ylnda 60 yl dolaynda olan

ortalama yaam sresi 2007de 36 yla dmtr.
TABLO 67: Dnyada HIV / AIDSin En Yksek Oranda Grld lkeler (2005).
AFRKA LKELER

lke
Svaziland
Botsvana
Lesotho
Zimbabve
Namibya
Gney Afrika
Zambiya
Mozambik
Malavi
Orta
Afrika
Cumhuriyeti
Gabon
Fildii Sahilleri
Uganda
Tanzanya
Kenya

HIV/AIDSli
Yetikinlerin
(15-49 Ya)
Toplam Nfusa
Oran
33.4
24.1
23.2

AFRKA DIINDAK LKELER

20.1
19.6
18.8
17.0
16.1
11.8
10.7

HIV/AIDSli
Yetikinlerin
lke
(15-49 Ya)
Toplam
Nfusa Oran
Haiti
3.8
Bahama Adalar
3.3
Trinidad
ve
2.6
Tobago
Belize
2.5
Guyana
2.4
Surinam
1.9
Papua Yeni Gine
1.8
Kamboya
1.6
Barbados
1.5
Honduras
1.5

7.9
7.1
6.7
6.5
6.1

Jamaika
Tayland
Ukrayna
Estonya
Myanmar

Kaynak: PRB, World Population Data Sheet, 2006,

1.5
1.4
1.4
1.3
1.3
s. 1. http://www.prb.org,

(21.10.2007).

Sz konusu lkelerde, AIDS nedeniyle gerekleen lmlerin ya gruplarna

gre dalm da deimektedir. rnein, Dou Afrikada 1985-90 dneminde
lenlerin ounluunu kk ocuklar ve yallar oluturmaktayd. 20 ile 49 ya
arasndaki yetikinlerin lm oran, tm lmlerin % 16syd. Ancak, bu orann
2010 ylna kadar neredeyse ikiye katlanarak % 29a ulamas beklenmektedir.

219

Yetikin lmlerindeki bu artn, sz konusu lkelerde iddetli ekonomik ve sosyal

504

oklar yaratmas kanlmaz olacaktr.

Avrupa ve Kuzey Amerikada, HIV/AIDS salgnn kontrol altna almak ve

lmlerin nne gemek konusunda belirgin bir aama kaydedilmesine ramen,
Afrika ve Asyann baz blgelerinde durum gittike ktlemektedir. Bu durum bize
yoksulluk ile salk kapsamnda yaanan eitsizlikler arasnda gl bir balant
olduunu gstermektedir. Gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda salk
hizmetleri ve lm oranlar konusundaki uurum bymeye devam etmektedir.
Salgndan ciddi biimde etkilenen lkelerde, yakn tarihin en dk ortalama yaam
sresi beklentisi kaydedilmekte ve nmzdeki 50 yl boyunca da yksek lm
oranlar yaanaca hesaplanmaktadr. Oysa gelimi lkelerde AIDSin ortalama
yaam sreleri zerinde belirgin bir etki yapmad gzlenmektedir.
HIV/AIDS salgnnn etkisi salk dndaki alanlarda da hissedilmekte ve bu
etkiler yine yoksul lkelerde n plana kmaktadr. Yoksulluk, sosyal stat, eitim ve
i olanaklar konularndaki eitsizliklerin bymesi ile salgn arasnda dorudan bir
iliki sz konusudur. rnein, HIV/AIDSin yaygn olduu lkelerde, cinsiyet
eitsizliklerini ortadan kaldrma konusundaki gelime yavalamakta ve kadnlarn
eitim ve alma olanaklar azalmaktadr. Kadnlar; Dou Asya, Kuzey Amerika ile
Bat ve Orta Avrupada HIV virs tayan 15-49 ya arasndaki yetikinlerin
yaklak drtte birini oluturmaktayken, Sahra-alt Afrikada % 60lk dilimi
505

oluturmaktadrlar. Bunlarn % 75i ise 15-24 ya arasndaki genlerdir.

Cinsiyet eitsizlii ve kadnlarn itaat etme zorunluluu, hastala yakalanma

riskini daha da artrmaktadr. Kadna ynelik iddet, kadnlarn sekse zorlanmalar ve
kondom kullanlmas konusunda sz haklarnn olmamas riski artran temel nedenler
506

olarak ortaya kmaktadr.

Bunun yannda, kadnlarn hastala yakalanan aile

bireylerine bakmak gibi bir ykmllklerinin olmas da onlarn eitimlerini yarda

brakp vasfsz olarak alma hayatna girmelerine neden olmaktadr. Bu durumda

504

PRB, Highlights 2007, ss. 6-7.

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, ss. 68-70.
506
UNDP, a.g.e., s. 22.
505

220

kadnlarn istismar ve smr ile karlama olaslklar artmakta yoksulluk ve sosyal

dlama ile karlamaktadrlar.
HIV/AIDSle balantl lke-ii eitsizliklerin en banda insan haklar
konusundaki eitsizlikler gelmektedir. HIV/AIDSli olarak damgalanmak toplumda
507

ayrmcln ve dlanmann en kt biimleriyle karlalmasna yol amaktadr.

HIV/AIDSin insani geliim kapsamnda, birok alanda da olumsuz etkileri

olmaktadr. Salgnn, salk dnda, gda gvenliinden eitime kadar birok alanda
etkileri olmaktadr. Salk harcamalarnn artmas ve gelirin dmesi nedeniyle, hasta
bireyi olan aileler finansal olarak ciddi bir kriz yaamaktadrlar. Sadece salk
harcamalar, hane halk gelirlerinin te birinden fazla bir tutara ulamaktadr.
Namibya ve Ugandada yaplan almalar, ailelerin salk masraflarn karlamak
iin yiyeceklerini ve hayvanlarn satmak zorunda kaldklarn ortaya koymaktadr.
Bu arada, HIV/AIDS onlarn en deerli varlklarn yani ilerini kaybetmelerine yol
amaktadr. rnein, Svazilandda msr rekoltesi HIV/AIDSten kaynaklanan
lmler nedeniyle % 50den fazla dmtr.
HIV/AIDS, sosyal ve ekonomik altyapy da derinden sarsmaktadr. Salk
sisteminde, salk alanlarnn da hastala yakalanmas ve artan talep nedeniyle
ciddi sorunlarla karlalmaktadr. rnein, Fildii Sahilleri ve Ugandada
HIV/AIDSli hastalar toplam yatak kapasitesinin yarsn igal etmektedirler. Salgn,
sz konusu lkelerde yetimi insan gcn de zayflatmaktadr. Zambiya,
retmenlerinin te ikisini AIDSe kurban vermi, tarmsal i gcnn de te
508

ikisini kaybetmitir.

6.4. Alk ve Yetersiz Beslenme

20. yzyl boyunca, tarmsal verimlilikteki gelimeler, gda imalatnda ve
saklama teknolojilerindeki ilerlemeler dnyada bir gda bolluu ortaya karmtr.
1970lerin bandan itibaren kresel gda retimi katna km ve temel tahllarn
fiyatlar % 76 orannda azalmtr. Sonu olarak, gnmzde dnyada yaayan tm

507
508

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 70.

UNDP, a.g.e., s. 22.

221

insanlara yetecek kadar besin mevcuttur. Ayrca, dk maliyetle salanan gda

miktar, artan kresel nfusun gereksinimlerini karlayabilecek dzeydedir. 2005
yl Dnya Ekoloji Raporuna gre, dnyadaki mevcut gda miktar eit olarak
datlm olsa tm insanlarn gnde 2,760 kalori almalarna yetecektir. Bu miktar da
bir insana fazlasyla yeterlidir. Bu geree ramen, dnyada beslenme konusundaki
eitsizlikler korkun bir boyuta ulamtr.
Getiimiz 30-40 yllk srete, gda konusunda yaanan ktlk ve alk gibi
acil durumlarda ciddi bir art gze arpmakta, bu da salgn hastalklarn ve
lmlerin artmasna neden olmaktadr. Bu ekildeki acil durumlarla, 1980lerde ylda
ortalama 15 defa karlalrken, bu say 2000li yllardan itibaren 30un zerine
kmtr. Anlan krizlerin byk blm Afrikada yaanmaktadr. Bu blgedeki
gda krizleri getiimiz 20 ylda kat artmtr. Afrikada, Temmuz 2004 ay
itibaryla 35 lke acil yardma ihtiya duymaktayd.
Ayrca, dnyann birok blgesinde insanlar, enfeksiyon ve salgn
hastalklarla kendini gsteren gda sknts ekmektedir. Bu durumun etkileri uzun
vadede grlmektedir. Medyada yeterince yer bulmamasna ramen, dnyada,
dolayl etkiler nedeniyle lenlerin says ktlktan lenlerden daha fazladr.
Yetersiz beslenme, dnyada 852 milyon insan etkilemektedir. Bunlarn 815
milyonu gelimekte olan lkelerde, 28 milyonu gei lkelerinde ve 9 milyonu
endstrilemi lkelerde yaamaktadr. FAOnun 2004 yl verilerine gre,
509

gelimekte olan lkelerde yaayanlarn % 20si yeterli ekilde beslenememektedir.

Yetersiz beslenmenin grnen nedenleri, yetersiz besin alm ve yemek

yemeyi zorlatran hastalklardr. Ancak, bunun altnda yatan sebepler, gda
alabilecek gelirin olmamas, gda yetersizlii, salk hizmetlerinin yetersizlii,
salksz evre ve yetersiz hijyen koullar ile yemek yeme alkanlnn kt
olmasdr. Yetersiz beslenmenin riskleri, zellikle bebein anne karnndaki geliimi
srasnda ve iki yana kadar olan srete ok nem tamaktadr. Yetersiz
beslenmenin bu dnemde yaratt fiziksel ve zihinsel hasarlarn giderilmesi
neredeyse imknszdr. Yetersiz beslenme yoksul lkelerdeki birok hastaln ve

509

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 71.

222

lmn temel nedenidir. Hatta ocuk lmlerinin % 56s yetersiz beslenmeye bal
olarak gereklemektedir. Yetersiz beslenen annelerin bebeklerinin dk kilolu
olarak doma riski ok yksektir. yi beslenemeyen bebek ve ocuklarn fiziksel ve
ruhsal geliimleri gerektii gibi olmamaktadr. Yetersiz beslenme verimlilii de
drmektedir. yi beslenemeyen ocuklar okula ge gitmekte ve daha ge
bitirmektedirler. Baz blgelerde kaydedilen olumlu gelimelere ramen, dk ve
orta gelirli lkelerde yaayan ocuklarn % 30a yakn normal kilonun altndadr
(ekil 28). Buna ek olarak, normalden ksa boydaki ocuklarn oran baz blgelerde,
rnein Hindistann belli blgelerinde % 50-60 dzeyindedir. Bundan da te,
dnyada 2 milyondan fazla insan ana vitamin ve mineralleri alamamaktadr. Dnya
nfusunun % 37si kanszlk ekmekte % 35i iyot eksiklii riski tamaktadr. Okul
ncesi adaki ocuklarn yaklak drtte biri A vitamini eksiklii ile kar
510

karyadr.

EKL 99: Dnyada Normalden Zayf Olan 5 Ya Altndaki ocuklarn Nfusa

Oranlar.
Dk ve Orta Gelirli lkelerde ocuklarn % 30unun Kilosu Normalin Altndadr.

Normalden zayf 5 ya
altndaki ocuklarn oran
% 10dan az
% 10-19 aras
% 20-29 aras
% 30-39 aras
% 40tan fazla
Veri yok

Kaynak: PRB, Highlights 2007, s. 4.

510

PRB, Highlights 2007, s. 4.

223

Ekonomik adan bakldnda, alk yznden meydana gelen erken lm ve

sakatlklar sonucunda, gelimekte olan lkeler her yl 500 milyon $n zerinde bir
retim kayb yaamaktadrlar. Bu klfet, zellikle toplumun en yoksul kesimi
zerinde etki yapmaktadr.
Gda krizleri ve beslenme skntsndan kaynaklanan eitsizliin, farkl
boyutlar da vardr. Bunlarn banda, gdann aile yeleri arasnda eit miktarda
dalmamas gelmektedir. Kadnlar, ocuklar, zellikle de kz ocuklar ve yallar,
yetikin erkeklere oranla daha az gda almak durumunda kalabilmektedirler.
Bunun yannda, ktlk konusunda yaplan farkl almalar, gda krizlerine
genellikle insan kaynakl ekonomik, sosyal ve politik faktrlerin etki ettiini
gstermektedir. Bu krizler, insan kaynakl ya da doal afetlerin sonucunda ortaya
km olsalar da byk insan gruplarnn, yaadklar toplumda gdaya ulam
konusundaki yetersizliklerini yanstmaktadrlar. Bu nedenle, gda krizlerinin etkileri
toplumun rgtlenme biiminde bal olarak deimektedir.
Etiyopyann Wollo blgesinde kurakla bal olarak yaanan ktlk
konusunda yaplan bir aratrma, kyllerin kendi geimleri iin yaptklar tarmsal
faaliyetlere ne denli baml olduklarn ortaya koymutur. Bu insanlar, vergiler ve
dier ykmllkler artana kadar idare edebilmiler, ancak daha sonra ounlukla
iddetli bir yoksulluk ierisine dmlerdir.
Gda zincirinin dier ucunda ise ar kalori alm, kresel bir sorun olarak
ortaya kmaktadr. Dnyada 1 milyondan fazla ar kilolu yetikin bulunmaktadr.
Bunlarn en az 300 milyonu klinik seviyede obezdir. Obezite dzeyleri Avustralya,
Kanada, Avrupa ve ABDde getiimiz 30-40 yl ierisinde hzl bir ekilde
511

ykselmitir.

D-evresel Nedenler
nsanlarn yaad evre sz konusu olduunda, karmza ok kapsaml
bir yap ortaya kar. evre denince, yaadmz ortamda bulunan -bizden baka-

511

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 72.

224

herkes ve her ey akla gelmektedir. Bu balamda, g ve evre arasndaki ilikiyi

ortaya koyan ampirik aratrmalarn sayca az olduunu belirten Hunter; yine de
yaanacak yer konusundaki nceliklerin, g ve evre balamnda en ok dile
getirilen hususlardan biri olduunu belirtmektedir. rnein, byk kentlerde
gerekleen tanmalarda, alglanan komuluk kalitesinin belirgin etkisi olduu
aratrmalarla ortaya konmutur. Ayrca, bir blgenin iklim artlar (yaz aylarndaki
nem oran, k aylarnn sertlii gibi) g paternlerinin temel belirleyicilerinden
biridir. Dk hava kirlilii dzeyi, salkl bir evre gibi unsurlar da arzu edilen
doal zelliklerdir. Ksa vadede, evre koullarnn kalitesini artrma istei, zellikle
blge-ii gleri aklamada baat faktrlerdendir. Bunun yannda dalar, gller ve
512

dier doal gzellikleri olan yerler tercih edilmektedir.

Ancak, burada ge neden

olan evresel artlar incelerken ele alacamz konu kapsamn doal ortam ile
snrl tutacaz. Yukarda belirtilen ekici faktrlerden baka, insanlarn g
hareketleri ile ilikilendirilen ve zelikle itici etki yapan unsurlar birka balk
altnda toplanabilir. Bunlar; doal afetler, teknolojik felaketler ile doal
kaynaklarn ar tketimine ve kirletilmesine bal olarak ortaya kan evresel
bozulma ve deiimdir.

1-Doal Afetler
Doal afetler; biyosferde, litosferde (ta-kre), hidrosferde (su-kre) veya
atmosferde meydana gelen ve insanlara veya sahip olduklar maddi varlklara ynelik
513

tehdit oluturan ar doa olaylar olarak tanmlanmaktadr.

Depremler ve depremler sonucu oluan ve tsunami ad verilen dev dalgalar,

volkan patlamalar, kasrgalar gibi doa olaylar bu kapsamda ilk akla gelen
felaketlerdir. Bu felaketler, nemli miktarda can ve mal kayplarna neden olduklar
gibi glere de neden olmaktadrlar. rnein; 1988 ylnda Ermenistann Erivan

512

G ve evre balamnda, bir nceki blmde deindiimiz kuramsal erevenin deerlendirmesi

iin bkz. Lori M. Hunter, Migration and Environmental Hazards, University of Colorado, Institute
of Behavioral Science, Research Program on Environment and Behavior, Working Paper, March
2004,
(Migration
and
Environmental
Hazards)
ss.
5-10.
h513ttp://www.colorado.edu/ibs/pubs/eb/eb2004Hunter, Migration and Environmental Hazards, s. 11.

225

0002.pdf , (03.10.2007).

513

Hunter, Migration and Environmental Hazards, s. 11.

226

kentinde meydana gelen 7.2 byklndeki deprem, 25.000 kiinin lmne yol
am ve deprem sonrasnda da 500.000 civarnda Ermenistan vatanda RF ve
514

Ukraynaya g etmitir.

2005 yl Austos aynda, ABDnin New Orleans kentini vuran Katrina

Kasrgas sonucunda, ehirde yaayan insanlarn neredeyse tamam yerlerinden
515

olmu, bunlarn da byk blm daimi olarak g etmitir.

Yine, 2005 yl sonunda Endonezya aklarnda meydana gelen depremin

yaratt tsunami dalgalarnn etkisi, evre lkelerin yan sra Dou Afrika kylarnda
dahi hissedilmi ve 230.000e yakn insann lmne yol amtr. Tsunami felaketi
sonrasnda, 2 milyondan fazla kii yaadklar yeri terk etmi ve 1,5 milyon kii de
516

geim imknlarn kaybetmitir.

Doal afetleri tahmin ve etkilerini hafifletme konusundaki teknolojik ve

bilimsel gelimelere ramen; 1960 ylndan bu yana, zellikle gelimekte olan
dnyada, afetlerden dolay ortaya kan can ve mal kayplarnda ciddi bir art
517

gzlenmektedir.

1972-1995 dneminde bu art oran, yllk % 5-7 olarak

kaydedilmitir. nsanlar zerindeki etkileri ok byk olan doal afetlerin, yaratt

etkiler de gn getike artmaktadr. savalar gibi siyasi olgulara nispetle, daha
dk dzeyde lmlere neden olsalar da doal afetler, daha sk meydana gelmeleri
nedeniyle greceli olarak daha ok insan etkilemektedirler. Yaplan hesaplamalara
gre; 1970 ve 80li yllar kapsayan srete, dnya nfusunun 1/5i ile 1/4 arasnda
bir kitle, doal olaylardan etkilenmitir. Bu afetlerin yaratt hasarlarda da yllk % 5
ile 10 arasnda bir art sz konusudur. 2030 ylna ynelik olarak yaplan tahminler,
518

bu trendlerin sreceine iaret etmektedir.

Felaketlerin sonularnn ve kapsam alanlarnn genilemesinin ardnda;

ekonomik, sosyal, demografik, ideolojik ve teknolojik faktrlerin kombine etkileri
yatmaktadr. Nfus art ve sahil eritleri gibi tehlikelere ak blgelerde yerleimin

514

Mutluer, a.g.e., s. 17.

st
Anthony Oliver-Smith, Disasters and Forced Migration in the 21 Century, 11 June, 2006.,
http://understandingkatrina.ssrc.org/Oliver-Smith/printable.html, (03.10.2007).
516
Saylarla Tsunami Felaketi, Milliyet Gazetesi, 27 Aralk 2005.
517
518 Oliver-Smith, a.g.m.
Hunter, Migration and Environmental Hazards, s. 11.
515

226

oalmas nedeniyle doal afetlerden gn getike daha fazla insan etkilenmektedir.

Doal felaketlerin her zamankinden daha karmak bir hl alan karakterleri, ok fazla
sayda insann yerlerinden sklmesi potansiyelini beraberinde getirmektedir.
rnein, Katrina Kasrgasnn New Orleans kentinde yaratt etki; teknolojiye ar
derece ballk ve bu afetin blgenin doal savunma sistemine yarm yzyldan beri
ilk saldr olmas gibi nedenlerle artm ve ehri trajik bir biimde savunmasz
brakmtr. Katrina, sadece insanlar yerlerinden etmekle kalmam; ayn zamanda
bireysel, toplumsal ve devlet ynetiminin tm seviyelerinde ok derin ekonomik,
519

sosyal ve psikolojik ykmlar brakmtr.

Hugonun belirttii gibi g; ister daimi isterse geici olsun, insanlarn doal
ve insan kaynakl afetler karsnda geleneksel olarak verdikleri bir tepki veya
520

kurtulu stratejisi olmutur.

G ve evresel afetler arasndaki ilikiyi; afet

olasl, afetlerin etkileri ya da sonular bakmnda inceleyen Hunter, bu ilikinin;

afetin cinsine, ortama (afetin olduu yer ve zaman) ve blgede yaan birey ve hane
halklarnn karakteristiklerine gre deitiini belirtmektedir. Bu kapsamdaki
aratrmalar, birok durumda evresel faktrlerin g kararnn verilmesinde rol
oynadn, zellikle de evresel felaketlere kar hassas ve korunmasz durumdaki
insanlar arasnda bu durumun daha belirgin olduunu gstermektedir. Ayrca, g
kararnn verilmesinde risk alglamalarnn belirleyici faktr olduu belirtilmektedir.
Risk alglamas; doal afetler bakmndan risk tayan blgelerde afet ncesi iin
geerli bir olgudur. nsanlar, ancak alglayabildikleri tehlikelere kar harekete
geerler. Eer bireyler yakn bir evresel tehlikenin farknda deillerse veya
kendilerine ynelik bir tehlikeden endie etmiyorlarsa baka bir yere yerlemeleri,
yani g etmeleri sz konusu olamaz. Yaplan risk deerlendirmesi ise insanlarn
yarglarn yanstr ve bu yarglar eitli fizyolojik ve sosyal faktrler tarafndan
ekillendirilir.
Tehlikeye ak blgelerde yaayan insanlarn neden g etmedikleri
konusunda birka nedenin alt izilebilir. Buralarda yaayanlar;

519

Oliver-Smith, a.g.m.
Graeme Hugo, Environmental Concerns and International Migration, International Migration
Review, Vol. 30, No. 1, 1996, (Environmental Concerns), s. 105.
520

227

- Tehlikenin farknda deillerdir,

- Tehlikenin farkndadrlar fakat byk bir felaket beklememektedirler,
- Felaket bekleseler bile kayp yaayacaklarn ummazlar,
- Baz kayplar olabileceini bekleseler de ciddi kayplar beklememektedirler,
- Ciddi kayplar beklemekle birlikte, kayplar en aza indirecek faaliyetlere
girimi olabilirler ya da bu faaliyetlere balamay planlyor olabilirler,
- Bekledikleri kayplar, blgede kazandklarna gre kabul edilir dzeydedir,
- Baka seenekleri yoktur.
Bir doal afet olur olmaz, ilk are olarak genellikle geici bir sreliine
yaplan ve daimi yer deitirmelere sebep olmayan tahliye ilemi sz konusu
olmaktadr. Afetzedelerin geici olarak tahliye edilmeleri, zorunlu g kapsamnda
deerlendirilebilecek bir durumdur. Ancak baz afetzedeler tahliye edildikten sonraki
srete, afet blgesindeki artlar normale dnse bile gnll olarak baka bir yere
tanabilmektedir.
Doal afetler sonucunda, insanlarn toplu hlde ve ounlukla daimi yerleme
amacyla baka bir yere tanmas da sz konusu olabilmektedir. Bu hareketler,
genellikle, Devletin idari bir tasarrufu erevesinde, yani zorunlu g eklinde
gereklemektedir. Sonu itibaryla, evresel felaketlerin g kararnn verilme
srecini itici faktr olarak etkiyebileceini ve doal afetler sonucundaki g
hareketlerinin gnll ya da zorunlu olarak meydana gelebildiini syleyebiliriz.
Doal afetlerle ilgili g hareketleri kapsamnda, sosyal konseptler ve doal
afetler karsndaki korunmaszlk derecesinin sosyal deiimi de nem tamaktadr.
Doal afetlerde, en ok risk altndaki kalan gruplar sosyo-ekonomik spektrumun alt
basamaklarnda yer alanlardr. Birok aratrma, sosyo-ekonomik olarak daha az
avantaja sahip bireylerin doal felaketlerden sonra g etmeye daha fazla meyilli
521

olduklarn gstermitir.

521

Hunter, Migration and Environmental Hazards, ss. 2-16.

228

2-Teknolojik Felaketler
Teknolojik felaketler; insan topluluklarnn, teknolojinin ve doal evrenin
birbirleriyle etkileimi sonucunda ortaya kmaktadr. Karmak bir sistemin rn
olan bu felaketler, baz uzmanlara gre bu sistemlerde meydana gelebilecek bir
aksaklk nedeniyle ou kez kanlmaz olarak ortaya kmaktadr. Teknolojik
felaketler, bata nkleer ve kimyasal maddeler olmak zere, eitli zehirli maddelerin
yaylmasna ve evrenin ar derecede kirlenmesine yol amaktadr. Bu felaketler;
bahsedilen kirleticilerin retildikleri, kullanldklar veya depolandklar tesislerin
hasar grmesi sonucunda veya bunlarn bir yerden baka bir yere tanmalar
srasnda olabilecek kazalar nedeniyle meydana gelmektedir.
20. yzylda, teknolojik felaketler kapsamnda dile getirilebilecek birok
dramatik rnek yaanmtr. rnein, 1986 ylnda Ukrayna, ernobildeki nkleer
santral kazasndan sonra 135,000den fazla kii blgeden tahliye edilmi; benzer
ekilde, 1984 ylnda Hindistan, Bhopalde meydana gelen gaz szntsnda da 6000
522

kiiden fazla insan lmtr.

Bu kazalarn yannda, nkleer denemelerin de insanlarn gne neden

olduunu belirtmek gerekir. rnein, Kazakistann Semipalatisk blgesinde, 19491989 yllar arasnda 150si yer stnde olmak zere, 500 civarnda nkleer deneme
gerekletirilmi ve bu nedenle yaklak 160,000 kii Kazakistann dier blgeleri
523

ile Rusya, Ukrayna ve dier Sovyet Cumhuriyetlerine g etmilerdir.

Yukarda belirtilen teknolojik afetlerin dnda, doal (natural) ve teknolojik

(technological) nedenlerin bir arada bulunduu ve Huntern na-tech terimiyle
belirttii ayr bir afet kategorisi de sz konusudur. Bu kategori, karmak nitelikteki
felaketlerde insanolunun yadsnamaz etkisini belirtmek iin

kullanlmaktadr.

rnein, ABDnin Bat Virginia eyaletindeki Buffalo Creek blgesinde 1972 ylnda
yaanan sel felaketi nedeniyle, blgede bir madencilik firmasnn geici olarak
yapt baraj tam ve evrede yaayanlara byk zarar vermitir.

522
523

Hunter, Migration and Environmental Hazards, s. 4, 17.

Mutluer, a.g.e., s. 16.

229

Daha yakn bir rnek olarak 1998 ylnda, HCnin Yangtze havzasn
sellerden korumak iin yaplan barajn tamas sonucunda, birok yerleim birimi su
altnda kalm ve felaketten sonra 1 milyondan fazla insan baka blgelere
524

yerletirilmitir.

Doal felaketlerin karmakl, gnmzde birbiriyle kombine ve birbirini

artran sreler eklinde kendini gstermektedir. Doal ve teknolojik felaketler i ie
geebilmektedir. rnein, 1998 ylnda Mitch Kasrgasnn Hondurasta yaratt
seller sonucunda gbre ve tarm ilac bulunan depolar su basmas, karmak ve ok
525

boyutlu bir felaketler zincirini meydana getirmitir.

Teknolojik felaketler ve bunlarn doal afetlerle birlemesiyle oluan

karmak zellikteki felaketler sonucunda da yukarda belirtilen g hareketleri
meydana gelmektedir. Ancak; zellikle teknolojik felaketler sonrasnda baz yapsal
faktrlerin, olas daimi glerin nne getiini belirtmek gerekmektedir. Bu
faktrlerin en banda ekonomik artlar gelmektedir. Teknolojik felaketlerin
yaand yerlerin genellikle sanayi blgeleri olmas ve buralardaki i olanaklarnn
fazlal g eilimlerini azaltmaktadr. Ayrca, teknolojik felaketlerin yaand
blgelerde kirliliin uzunca bir sre devam etmesi nedeniyle, afetzedeler mlklerini
satacak kimse bulamamakta ve yeni bir yere tanamamaktadrlar. Bu rnekler daha
da oaltlabilir; ancak ksaca belirtmek gerekirse, baz yapsal faktrler afetzedelere,
afet blgesinde yaamaktan baka bir seenek brakmayabilmektedir. Bu kapsamda
yaplan birok aratrma da teknolojik felaketler sonrasnda byk apl glerin
meydana gelmediini ve yapsal faktrlerin g eilimlerinin nne getiini teyit
526

etmektedir.

Sonu olarak; felaketler sonrasnda insanlarn yer deitirmeleri genellikle

yakn yerlere ve geici bir sre iin olmaktadr. Ancak, eer meydana gelen afet,
blgenin ekonomik yapsn tamamen deitirir ya da yok ederse, bu glerin daimi
hle gelmesi kanlmaz olmaktadr. Genel anlamda; nfus art, nfusun belli
blgelerde younlamas, yoksulluun oalmas ve riskli blgelerdeki yerleimin

524

Hunter, Migration and Environmental Hazards, s. 24.

Oliver-Smith, a.g.m.
526
Hunter, Migration and Environmental Hazards, s. 26.
525

230

gn getike artmas gibi etkenler birletiinde, doal ve teknolojik afetler karsnda

daha fazla insann zarar grme olasl ortaya kmakta ve zorunlu gler daha sk
527

grlmektedir.

3-evresel Bozulma ve Deiim

G ve evre ilikisi balamnda ne kan baka bir boyut da, evrenin
kirletilmesi ve doal kaynaklarn ar tketilmesine bal olarak doal srelerde
yava yava ve kmlatif biimde ortaya kan bozulma ve deiimdir. Ormanlarn
yok edilmesi, topran verimsizlemesi, erozyon, lleme ve iklim deiiklii gibi
gelimeler g kararlar zerinde rol oynayabilecek evresel deiime rnek tekil
etmektedir.

Bu

durum,

zellikle

tarma

dayal

ekonomileri

derinden

528

etkilemektedir.

evresel bozulma ve deiim; evrenin kirletilmesi ve doal kaynaklarn ar

tketimi gibi insan kaynakl evresel srelerin, neden sonu ilikileri balamnda
birbirleriyle zincirleme biimde etkileimleri sonucunda ortaya kmaktadr. Hugo;
kresel anlamda evresel bask ve bozulmann gittike artmas nedeniyle dnyada
bugne kadar grlmemi saydaki insann, g etmeyi bir seenek olarak grmeye
529

baladn vurgulamaktadr.

evresel bozulma, dnya nfusunun art ve ekonominin bymesinin bir

sonucudur. Dnya ekonomisi sadece son elli ylda yedi kat bymtr. Ancak,
dnyann doal yaam destek sistemleri neredeyse ayn kalmtr. Bu srete,
dnyadaki su kullanm kat artm fakat dnyamzn buharlama ile su retim
kapasitesi ok az deimitir. Deniz rnlerine olan talep be kat ykselmi ama
denizlerden elde edilen deniz rnleri retim dzeyi deimemitir. Fosil yaktlarn
kullanmndan kaynaklanan karbondioksit miktar drt kat artm ama doann
karbondioksit emme kapasitesinde ok az bir deiiklik olmutur. Sonuta
atmosferde meydana gelen karbondioksit ylmas dnya ssn ykseltmitir.

527

Oliver-Smith, a.g.m.
Hunter, Migration and Environmental Hazards, s. 5.
529
Hugo, Environmental Concerns, s. 105.
528

231

Ekonominin

bymesi

sonucu

ortaya

kan

talepler,

gezegenimizin

kapasitesinin stne kmtr. Bu durum; deniz rnlerindeki azalmada, orman

arazilerinin daralmasnda, llerin genilemesinde, karbondioksit ve s seviyelerinin
ykselmesinde, erozyona urayan alanlardaki artta, buzullarn erimesinde, deniz
seviyesinin ykselmesinde, otlak arazilerindeki daralmada, nehirlerin kurumasnda
ve trlerin yok olmasnda kendini gstermektedir.
Gnmzde iftiler; toprak erozyonunun, llemenin ve tarm alanlarnn
tarm d kullanma almasnn arazi verimlilii zerindeki kmlatif etkileriyle
mcadele etmek durumundadrlar. Bunun yannda, rnleri kavuran scaklk
dalgalar da nemli bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Dnya su kaynaklarnn
gitgide azalmas ve kuyularn kurumas nedeniyle sulama imknlar da azalmaktadr.
Bu evresel eilimlerin sonucunda, her yl dnya nfusuna eklenen 70 milyon insan
beslemek gn getike zorlamaktadr.
nsanolunun

taleplerinin

dnyann

doal

kapasitesini

amas,

gda

retiminde art kaydedilmesini daha da zorlatrmaktadr. Bireysel dzeyde

beslenme yetersizliinin, kresel dzeyde ise gda gvenliinin temel gstergesi olan
dnya tahl retimini incelediimizde; 1950den 1996ya kadar yaklak kat
byyen tahl hasadnn, 2003e kadar art kaydetmeden yedi yl ayn dzeyde
kaldn ve 1999-2003 arasndaki drt ylda retimin, tketime yetmediini
grmekteyiz. 2002 ve 2003 ylnda grlen 100 milyon tonluk ak, kaytlara geen
en byk ak olmutur. te yandan, tketim dzeyinin retimin zerine kt bu
drt yllk dnemde dnya tahl stoklar da son otuz yln en dk seviyesine
gerilemitir. Uzmanlara gre; tarm alan verimliliindeki d ve nfusta bugnk
art devam ederse, dnyada ulusal gvenlik kavramnn; besin ktl, yksek
besin fiyatlar ve ktlk politikalaryla tanmlanmaya balanmas yakndr. Gda
530

sorununun, ksa bir sre iinde terrizmi bile glgede brakmas olasdr.

evresel deiim ise dnyada artan nfus, sanayileme, kentleme vb.

trendlere bal olarak evre zerinde yaratlan bask ve bozulmann bir sonucudur.
evresel deiim srecinin ana unsuru kresel snma ve buna dayal iklim
deiikliidir.
530

Brown, a.g.e., ss. 3-7.

232

Getiimiz yzylda, bata petrol, kmr ve doalgaz gibi fosil yaktlarn

kullanmnn artmas ve ormanlarn kesilerek tarm arazileri dntrlmesi gibi
nedenlerle karbondioksit emisyonlar (yaylm) dramatik biimde ykselmitir. klim
deiikliinin temel nedeni olan bu emisyonlar, evre zerinde, ar meteorolojik
koullarn ortaya kmasndan bulac hastalklarn yaylmasna kadar bir dizi bask
531

unsuru meydana getirmektedir.

Karbondioksit, metan gibi sera etkisi yapan gazlara genel olarak sera
gazlar denilmektedir. Sera gazlarnn atmosferdeki younluunun artmas, sanayi
ncesi dnemden beri dnya yzeyindeki snn artmasna ve iklimin etkilenmesine
neden olmaktadr. Ancak, yaplan tahminlere gre; dnyadaki scaklk deiikliinin
2100 ylna kadar 1 C-3,5 C arasnda olaca ve en iyi tahminle 2 C civarnda
geekleecei belirtilmektedir. Meydana gelecek bu scaklk deiikliininse, 2100
ylnda deniz seviyesini 15-95 cm. arasnda ykseltecei, bu ykselmenin de en iyi
532

ihtimalle 50 cm. civarnda gerekleecei tahmin edilmektedir.

ubat 2007de, uluslararas uzmanlardan oluan Hkmetler aras klim

Deiimi Paneli (Intergovernmental Panel on Climate Change-IPCC), iklim
konusundaki son bilimsel verileri deerlendirerek, iklimdeki snmann ok ak ve
net bir duruma geldiini vurgulamtr. Rapora gre iklim deiikliinin etkileri;
deniz seviyesinin ykselmesi, daha etkili tropikal frtnalar, yksek s nedeniyle
topran neminin kaybolmas ve daha sk kuraklk yaanmas, youn yalar ve
seller, buzullarn erimesi ve karlarn erime mevsiminin deimesi eklinde karmza
533

kacaktr (ekil 29).

Sz konusu raporu, iklim deiiklii ve g balamnda deerlendiren

Sachsa gre; rapordaki bu bulgulara, sulama amacyla yeralt su kaynaklarnn
tketilmesi, nehirlerin ve gllerin ar derecede kirletilmesi gibi dorudan insan
kaynakl etkenleri de eklediimizde nmzdeki 30-40 yllk srete kitlesel glerin
531

PRB, Highlights 2007, s. 5.

Elisabeth Meze-Hausken, Climate Change Impacts: Mass-migration due to Climate Change? A
Conceptual Layout, May 1998. bkz.
http://www.nhh.no/geo/prosjekt/em/project98.html,
(04.07.2006). Tahminlerdeki farkllk sera gazlar emisyonunun gelecekteki durumlarnn farkl
senaryolara gre ele alnmasndan kaynaklanmaktadr.
533
IPCC, Climate Change 2007: The Physical Science Basis, Summary for Policymakers, World
Meteorological Organization (WMO) and UN Environment Programme (UNEP), 2007. Bkz.
http://ipcc-wg1.ucar.edu/ , (15.10.2007).
532

233

meydana gelmesi kanlmaz olacaktr. Yakn gelecekteki bu nfus hareketlerinin

belirleyici unsuru olmasna ramen, suyun dnya apndaki etkileri olduka farkl bir
ekillerde hissedilecektir.
EKL 100: klim Deiikliinin Sonular.
Ortalama Kresel Scaklklar

Scaklk (C)

S
cakl
(C)

k
(
C
)

1961-1990 Aras Fark (mm)

C)
(

Ortalama
Ortalama
Kresel
Kresel
Deniz
Deniz
Seviyeleri
(mm)
Seviyeleri rk
Fa

as
rA

961-1990
1
Kuzey Yarmkre Kar rts
Mi
yl
on

Milyon km2

Milyon km2

km
on
y
l
Mi

km

Yllar

Kaynak: IPCC, a.g.m., s. 6.

Bu

kapsamda,

dikkatlerimizi

dnyadaki

drt

tip

blge

zerinde

younlatrmak gerekecektir. Bunlar; deniz seviyesinin ykselmesine kar hassas ve

234

korumasz olan sahil yerleimleri, buzullarn ve karlarn erimesiyle beslenen

nehirlere baml olan tarm blgeleri, kurakln artmas karsnda sorun yaayacak,
az ya alan orak blgeler ve Gneydou Asyada muson yamurlarnn ya
paternlerinin deimesi durumunda skntya decek olan blgelerdir.
lk olarak, deniz seviyesinde bir metreden bile daha az bir ykselme, on
milyonlarca hatta yz milyonlarca insann yaad yerlere hasar verecektir. Zira
deniz seviyesinden 10 metre ykseklie kadar olan sahil blgeleri dnyann % 2sini
oluturmasna ramen, dnya nfusunun % 10u buralarda yaamaktadr. Ayrca,
dk rakml sahil blgeleri, tropikal frtnalara ve frtnalarn yaratt dalgalara
kar da ok savunmaszdr. Bu duruma New Orleans Etkisi denmektedir.
Daha i blgelerde ise kuraklk tehlikesi n plana kmaktadr. Yz
milyonlarca insan -ki bunlarn ounluunu fakir iftiler oluturmaktadr-,
sulamann eriyen buzullara ve kar sularna dayand nehir vadilerinde yaamaktadr.
Bilindii gibi buzullar yok olmakta ve karlarn erimesi her geen yl daha erken
meydana gelmektedir. Ayrca, yaz mevsiminin gittike uzamas nedeniyle kar sular
her sene biraz daha azalmaktadr.
Bu durumdan dolay Kuzey Hindistan ovalar ve HCdeki Sar Nehir
Havzasnda byk saydaki iftiler, sulama suyu konusunda gittike artan
yetersizliklerle kar karya kalmaktadrlar. Sz konusu blgeler, yeralt sularnn
kullanmnn artmas nedeniyle de su sknts ekmektedirler. Bu blgelerde yzey
sular da gn getike azalmaktadr.
Afrikaya ilikin btn iaretler de hlihazrda az ya alan blgenin gittike
daha kurak bir hle dnmekte olduunu gstermektedir. Bu durum, dnyann en
fakir insanlarnn gda krizini gittike derinletirmektedir. Afrikann Sahel

534

blgesinde, getiimiz otuz yl boyunca kaydedilen ya oranlarndaki nemli

miktardaki dn, hem insan kaynakl snma (fosil yaktlar ve endstri) hem de

534

Sahel blgesi; Afrikada Sahra lnn alt ile gneyin verimli blgeleri arasnda ince bir hat
oluturan ve batda Atlas Okyanusundan, douda Afrika boynuzuna kadar uzanan blgedir. Blgede;
Senegal, Moritanya, Mali, Burkina Faso, Nijer, Nijerya, ad, Sudan ve Eritre yer almaktadr. Bkz.
http://en.wikipedia.org/wiki/Sahel, (12.10.2007). Sahel blgesinde iklim deiikliine bal olarak
yaanan kuraklk hakknda ayrntl deerlendirmeler iin bkz. Meze-Hausken, a.g.m.

235

aerosol

kirleticileriyle

(kloro

floro

karbon

vb.

gazlar)

ilikili

olduu

dnlmektedir.
Gneydou Asyada her El Nino dngs, Endonezya takmadalarndaki
birok adada kurakla, dolaysyla hasadn yetersizliine ve ktla neden
olmaktadr. Baz iklimbilimciler kresel snmann El Ninonun etkin olduu
blgelerde daha byk etkiler yaptna iaret etmektedirler. Bu durumda
Endonezyadaki 200 milyon insan ve komu blgeler uzun kuraklk artlaryla kar
535

karya kalacaklardr.

EKL 101: Dnyada Kii Bana Den Karbondioksit Emisyonlar-2002 (Metrikton).

Dnya
Ortalamas

Kuzey
Amerika

Okyanusya

Avrupa

Ortadou /
Kuzey Afrika

Asya

Latin Amerika/ Sahra-alt

Karayipler
Afrika

Kaynak: PRB, Highlights 2007, s. 5.

klim deiiklii, zengin ve yoksul lkeler arasndaki etik bir elikiyi de

gzler nne sermektedir. yle ki; az gelimi lkelerde yaayan insanlar iklim
deiikliinin ortaya kmasndan en az sorumlu olmalarna ramen, bu deiimin
536

sonularndan en fazla onlar etkilenmektedirler.

ekil 30da grld zere

535

Jeffry D. Sachs, Climate Change Refugees (extended version), Scientific American.com,

01.06.2007,
http://www.sciam.com.print_version.cfm?articleID=E82F5561-E7F2-99DF-363CB...,
(09.10.2007).
536
Lori M. Hunter, Climate Change, Rural Vulnerabilities, and Migration, PRB, June 2007,
(Climate Change) http://www.prb.org/Articles/2007/ClimateChangeinRuralAreas.aspx, (09.10.2007).

236

ABD, dnyadaki karbondioksit emisyonlar bakmndan ba ekmektedir. Bu lkede

kii bana den emisyon miktar, 1990-2002 yllar arasnda 19.2 tondan 19.9 tona
ykselmitir. HCde de kii bana den emisyon miktar hzla artmaktadr. Bu
miktar, 1990da 2.2 ton iken 2002de 2.9 tona kmtr. HCnin toplam
karbondioksit emisyonunun, 2009 yl itibaryla ABDyi geecei tahmin
537

edilmektedir.

klim deiiklii ve g ilikisini incelediimizde; iklim deiikliklerinin

dnyann farkl blgelerinde deiik etkiler meydana getirebildiini (rnein,
dnyann belirli blgelerinde yalarn artmas doal kaynaklar artrabilmektedir.)
ancak,

genel

olarak

bakldnda,

dnyann

fakir

blgelerinin

iklim

deiikliklerinden dolay birok sorunla kar karya kaldn grmekteyiz. nk

bu

blgelerde

yaayan

insanlar

yeni

artlara

uyum

salamada

olduka

zorlanmaktadr.
Dnyada endstrileme konusunda en geride olan blgelerin iklim
deiikliinin

etkilerine

kar

en

savunmasz

durumda

olmas,

evresel

deiikliklerin zellikle krsal blgelerde temel gereksinimlerini doal kaynaklardan

salayan milyonlarca ailenin sal ve refah zerinde yakn ve dorudan etkilere
yol amasna neden olmaktadr. klimdeki deiiklikler insanlarn geimini
salayacaklar olanaklar kstladka, bu deiiklikler itici faktr olmakta ve
insanlar doal kaynaklara baml krsal blgeleri terk ederek yeni bir g paterni
meydana

getirmektedirler.

nk

g,

toplumsal

deiimin

itici

gcn

oluturmakta ve iklim deiikliinin g artrma potansiyelinin dikkat ekici bir

duruma gelmesi yeni bir politik odak noktas oluturmaktadr.
Scaklk ve ya dzeyinde meydana gelen deiiklikler gibi iklimsel
deiimler ile g arasndaki iliki, gelimekte olan lkelerdeki birok krsal blgede
yaplan almalarla kantlanmtr. rnein Burkina Fasoda kurak krsal blgelerde
yaayanlar daha fazla ya alan krsal blgelere g etmektedirler. Bu yolla, g
mevcut kuraklk tehdidine kar uzun vadeli bir tepki olarak ortaya kmaktadr. G,
kuraklk

537

yaayan

Etiyopyal

aileler

iin

de

yaamlarn

idame

ettirme

PRB, Highlights 2007, s. 5.

237

seeneklerinden biri olmutur. Hayat idame maksadyla; ncelikle mevcut yiyecek

rezervlerini kullanan, tarma dayal olmayan dier ilerde alan, hayvanlarn, ev ve
iftilik donanmlarn satan insanlar, bu kaynaklarn da tkettikten sonra genellikle
538

yeni yerlere g etmektedirler.

klim deiikliine bal olarak ortaya kan glere bakldnda, hlihazrda

bu glerin byk bir ounluunun yakn mesafeleri hedefleyen i gler olduklar
grlmektedir. Yalarn azlndan kaynaklanan uluslararas g hareketlerine pek
fazla rastlanmamaktadr. Bunun bir nedeni de uluslararas gn maliyetinin yksek
539

olmasdr.

Ancak, Hugo; evresel deiim nedeniyle meydana gelen g

hareketlerinin, tarihsel srete genellikle ksa mesafeli i gler olduunu kabul

etmekle birlikte, gnmzde globalleme srecinin gittike artan etkisinin, bu
540

kapsamdaki uluslararas gleri de artrdn vurgulamaktadr.

Bunun yannda, kresel iklim deiiklii nedeniyle sel, frtna, ormanlarn

yok olmas, lleme, toprak erozyonu ve deniz seviyesinin ykselmesi gibi riskler
daha da oalmakta ve doal felaketler daha sk grlmeye balamaktadr. Bu durum
da i ve uluslararas zorunlu g olasln artrmaktadr. Bunun da tesinde, tek
balarna ya da birbirlerinin kombinasyonu eklinde ortaya kan doal felaketler;
sava, etnik temizlik veya terrizm gibi siyasal ykmlarn ya da rklk, toplumdan
dlama veya dini basklarn artmasna neden olabilmektedir. Bu durum, siyasi
541

istikrarn bozulmasna ve insanlarn yerlerinden olmasna yol aabilmektedir.

Yukarda, siyasi nedenler bal altnda da deinildii gibi Sudann Darfur

blgesinde ve Somalideki iddet olaylar temel olarak gda ve su gvenlii ile
balantldr. Fildii Sahillerindeki i sava, ksmen de olsa Burkina Fasonun
kuzeyindeki kurak araziden kaan insan kitlelerinin gelmesinden sonra ortaya kan
542

etnik atmalardan kaynaklanmtr. Daha kt kaoslarn yaanmas olasdr.

Btn bu gelimeler paralelinde; konu ile ilgili aratrmaclar, evresel

faktrler ve g hareketleri arasndaki ilikiyi, evresel mlteci terimi erevesinde

538

Hunter, Climate Change.

Hunter, Climate Change.
540
Hugo, Environmental Concerns, s. 105.
541
Oliver-Smith, a.g.m.
542
Sachs, a.g.m.
539

238

tartmaktadrlar. ok tartlan bu terimle ilgili olarak Myers; evresel mltecileri;

kuraklk, susuzluk, toprak erozyonu, lleme, ormanlarn yok olmas ve dier
evresel sorunlarn, nfus basksnn getirdii sorunlar ve gittike derinleen
yoksullukla birlemesi nedeniyle yaadklar yerlerde geimlerini gvenli biimde
salayamayan insanlar olarak tanmlamaktadr. aresizlik iindeki bu insanlar, baka
seenekleri kalmadn hissederek, snacak yeni yerler aramakta ve bunu yaparken
bazen tehlikeli yollar da denemektedirler. Bu durumdaki insanlarn hepsi lkelerini
terk etmemekte, birou kendi lkelerinde i g hareketlerine katlmaktadrlar.
Ancak, evre mltecilerinin hepsi yaadklar yerleri daimi ya da yar-daimi olarak
terk etmi ve yakn bir gelecekte geri dneceklerine dair umutlar olmayan
543

insanlardr.

Grld zere Myers, evresel mlteci terimini evre ile ilikili tm

sorunlar kapsamnda kullanmaktadr. Ona gre, tarm arazilerinin azalmas
nedeniyle g edenler ya da baraj yaplmas gibi eitli kamu projeleri nedeniyle
544

yerlerini terk etmek zorunda kalanlar da bu kapsama girmektedir.

Oliver-Simith ise evresel mlteci teriminin evresel deiimin ya da

afetlerin yaratt tehdit, etki ve sonular nedeniyle, yaadklar yerleri geici veya
kalc olarak terk etmek durumunda kalan insanlar tanmlamakta kullanldn
belirterek daha dar bir ereve izmektedir. Bu kapsamda Oliver-Simith; evre ile
ilgili almalarda,

evresel srelerin yaratt etkilerin genellikle felaket

erevesinden ele alndn, nk sadece bunlarn insanlarn yaamnda bask

yaratarak normal toplumsal sreleri bozduunu ve insanlar baka seenekler
aramaya zorladn vurgulamaktadr. Buna gre; doal felaketlerin, insanlar geici
veya kalc olarak yer deitirmek zorunda brakma derecelerine gre felaketzedeler,
son dnemdeki tartmalarn ana konusu olan evresel mlteci kavramnn bir alt
kmesi olabilirler. Felaketlere paralel olarak zorunlu g olgusu da olduka karmak
bir durumdur. Daimi ve gnll olmayan bir ekilde uzak yerlere gitmek
durumunda kalma ile snrlandrlsa da zorunlu g konsepti; ka, tahliye, yer
543

Norman Myers, Environmental refugees: An emergent security issue, Paper prapared for OSCE
th
13
Economic
Forum,
Prague,
23-27
May
2005,
s.
1.
Bkz.
http://www.osce.org/documents/eea/2005/05/14488_en.pdf, (30.11.2007). Ayrca bkz. Norman
Myers, Environmental Refugees, Population and Environment, Vol.19 No. 2, 1997, p. 167.
544
Myers, a.g.m., s. 2.

239

deitirme, baka bir yere daimi olarak yerleme ve genellikle uzak blgelere
545

zorunlu g gibi birok demografik hareketi kapsamaktadr.

evresel mlteci terimi ile ilgili tartmalarda; teriminin kapsamndan ok,

bylesi bir terimin geerlilii konusu daha ok n plana kmaktadr. Bu erevede
Hunter; evresel nedenlerle zorunlu olarak g edenlerin durumunun, bilinen politik
tanma uymamas nedeniyle evre mltecisi teriminin sorunlu bir kavram olduunu
546

belirtmektedir.

Wood, Black, Castles gibi baka aratrmaclar da evresel mlteci

teriminin yanl ynlendiren bir terim olduunu ne srerek bu terimin doru
olmadn ifade etmektedirler. Onlara gre, insanlarn yer deitirmesine neden olan
faktrler, evresel etkenlerin yan sra siyasi, ekonomik ve sosyal anlamda birok
547

etkenin bir araya gelmesinden olumaktadr.

Sz konusu terimi zellikle doal afetler erevesinde deerlendiren OliverSimith; buradaki sorunsaln, baz felaketlerin ge yol aarken bazlarnn
amamasndan kaynaklandn vurgulamaktadr. Ona gre; eer bir doal afet
sonrasnda daimi gler grlyorsa, bu glerin nedenini, afet sonras deien
evresel faktrlerden ziyade, zayf ve yozlam devletlerin bu durum karsndaki
548

yetersiz kalan tepkileri olarak dnmek daha doru olacaktr.

Konumuz asndan baktmzda, btn bu tartmalar bir yana brakarak,

evre ile ilgili her trl faktrn etkisiyle gerekleen gleri dikkate almak
gerekmektedir. Bu erevede Myers; en son kapsaml almann yapld 1995 yl
itibaryla, evresel mltecilerin saysnn en az 25 milyon olarak hesaplandn
belirtmektedir. Ayn yl bildiimiz siyasi mltecilerin says 27 milyon kiiydi.
Bu saynn, 1995-2010 yllar arasnda en iyi tahminle ikiye katlanmas (50
milyon) beklenmektedir. Bundan da te, evre mltecilerinin; dnyada saylar her
geen gn artan yoksul insanlarn, zaten kritik bir snra gelmi olan evre zerinde
yaratacaklar bask nedeniyle istikrarl bir ekilde artmas beklenmektedir. zellikle,

545

Oliver-Smith, a.g.m.
Hunter, Migration and Environmental Hazards, s. 11.
547
Akt. Oliver-Smith, a.g.m.
548
Oliver-Smith, a.g.m.
546

240

kresel snmann etkilerinin devam etmesi durumunda; bugne kadar grlmemi

dzeyde iddetli ve uzun sreli kuraklk, deniz seviyesinin ykselmesi ve sahil
eritlerini sularn basmas gibi nedenlerle, 200 milyon dolaynda insan muson
sistemlerinin grld blgeler ile ya rejimlerine bal dier yerleri terk etmek
zorunda kalacaklardr.
Myersn belirttiine gre; 1995 ylnda 25 milyon olarak belirtilen evre
mltecisinden, 5 milyonu Afrikann Sahel blgesinde bulunmaktayd. Bu blgede,
yaanan kuraklk nedeniyle 10 milyon insan g etmi ve bunlarn yalnzca yars
yurtlarna geri dnebilmiti. Sudann da yer ald Afrika boynuzu blgesinde de 4
milyon evre mltecisi bulunmaktayd.
Sahra-alt Afrikann dier blgelerinde ise 80 milyon insan birinci derecede
evresel nedenlere bal olan alkla kar karya kalm, bunlarn 7 milyonu gda
bulabilmek iin g etmek zorunda kalmt. Resm kaytlara gre, 2000 ylnn
balarnda Sudanda 8 milyon, Somalide 6 milyon, Kenyada 3 milyon ve dier
lkelerde de birka milyon insan alktan lme tehlikesi yaamt. Bunlarn yannda,
kaytlara girmemi olan ancak evresel mlteci kategorisine dhil edilebilecek byk
549

bir kitle de sz konusudur.

Sonu olarak, dnyada gittike derinleen evresel sorunlar, insanlarn

yaamlarnda nemli etkiler meydana getirmektedir. Bu nedenle, uluslararas arenada
konuyu bir gvenlik sorunu olarak ele alan yaklamlar n plana kmaktadr.
evresel sorunlarn; bunlarn snr aan etkilerinin insanolunun varln
tehlikeye drecek seviyeye ulamas nedeniyle evrensel gvenliin bir paras
olarak daima gz nnde bulundurulmas ve gvenlikle ilgili hesaplara dhil
edilmesi gerekmektedir. Uzun dnemde evre ile ilgili tehditlerin, uluslararas i
birlii ve uzlamay gerektiren bir gvenlik sorunu olarak gndemdeki yerini
550

korumas beklenmektedir.

549
550

Myers, a.g.m., s. 1.
Balkan, a.g.e., s. 44.

241

E-Sosyo-kltrel ve Bireysel Nedenler

G ve kltr ilikisi; gn nedenleri, yn, bykl ve sonular gibi
birok adan nem tamaktadr. G aklamaya ynelik kuramlar incelediimiz
blmde belirttiimiz gibi kltr; eskiden beri sregelen smrgecilik ilikileri
balamnda ve gmen alarnn tesisinde grld gibi sosyal sermaye olgusunu
yaratan en nemli zelliklerden biri olarak karmza kmaktadr. Ayrca, g veren
551

kaynak lkelerde bir g kltr yaratlmas da bu balamda ne kmaktadr.

Bu balamda, gn nedenleri zerinde etkili olan en nemli gelimelerden

biri yukarda bahsi geen kltrel kreselleme olgusudur. Kresellemeyle
birlikte; iletiim ve bilgi teknolojileri ile ulam ve tamaclk alannda yaanan
devrimler toplumlar dntrerek g akmlar zerinde ok boyutlu etkiler
yaratmaktadr. rnein, seyahat etmek daha nce hi olmad kadar ucuz ve kolay
hle geldiinden, gmenlerin uzak mesafelere g etme eilimleri artmaktadr.
Benzer ekilde kresel iletiim sistemleri, gmenlerin uzak lkelerdeki
ekonomik, sosyal ve politik gelimeleri izleyerek gidebilecekleri lkeler hakknda
bilgi sahibi olmalarna imkn salamakta ve g edip etmeme veya hangi lkeye g
edecekleri ynndeki kararlarn kolaylatrmaktadr. Pahal olmayan ulam ve
iletiim sistemleri, gmenlerin lkelerinde kalan aileleri ile srekli olarak balantl
durumda olmalarna imkn tandklarndan g kararn gemite olduu gibi radikal
552

bir adm olmaktan karmaktadr.

Gelien iletiim kanallar sayesinde, gmen kitleleri kendi aralarnda olduu

kadar lkelerindeki akrabalaryla da artan oranda bir dayanma ve i birlii ierisine
553

girmektedirler.

Bu durum, gmen alarnn olumasn ve gelimesini

salamaktadr. Bununla birlikte; ekonomik kresellemenin merkez kapitalist lkeler

ile onlarn etki alanndaki gelimekte olan dnya arasnda oluturduu ve birok
durumda smrgecilik gemiini yanstan ideolojik ve kltrel balarn, merkez
devletlerin medyas tarafndan yaymlanan programlar ve reklam kampanyalar ile

551

Bu kapsamda bkz. Dnya Sistemleri Kuram, Gmen Alar Kuram ve G Sistemleri kuram.
Susan F. Martin, Global Migration Trends and Asylum, New Issues in Refugee Research,
Working Paper No. 41 adl makale iin bkz. http://www.jha.ac/articles/u041.htm, (12.03.2007).
553
Mutluer, a.g.e., s. 26.
552

242

pekitirilmesi de gmen alarnn srekliliini salayan baat unsurlardan birisi

554

olarak karmza kmaktadr.

Kreselleme ve g ilikisine nedensellik asndan baktmzda; teknoloji

devrimine paralel olarak haberleme ve iletiim alanndaki gelimeler, dnyada
yaplan yaynlarn % 70inin ngilizce olarak yaplmas, sinema ve televizyon
filmlerinde ABD irketlerinin tekel durumuna dnmesi ve Internetin bu dille
zdelemesi neticesinde ngilizcenin bir dnya dili olarak ortaya kmas kltrel
kreselleme erevesinde ilk akla gelen gelimelerdir.
Ayrca, eitim sistemlerinden ders kitaplarna, beslenme alkanlklarndan
mzik zevklerine ve giyime kadar geni bir alanda yaam tarzlarn ve davran
biimlerini bata ABD olmak zere, Batya zg kalplar belirlemektedir. Bu
durum,

en gl olana bir zenme ve tm dnyada bir kltrel benzeme

yaratmtr. Bu benzeme ve zenti g olaslklarn artrarak uluslararas glere

555

yeni boyutlar getirmektedir.

Bununla birlikte, yine gn nedenleri arasnda n plana kan ve yukarda

sosyo-politik nedenler balamnda ele aldmz, lke-ii atmalarn ortaya
kmasnda etnik ve kltrel elerin rol yadsnamaz. zetle sylemek gerekirse,
sosyal ve kltrel haklarn yeterince salanamamas da dorudan ya da dolayl olarak
556

insanlarn yaadklar yerleri terk etmelerine neden olmaktadr.

G ve kltr ilikisi erevesinde ne kan bir dier unsur ise, ileride

gn sonular kapsamnda ele alnaca zere, gmenlerin yaadklar topluma
uyum salayp salayamamalardr. Gmenlerin yaadklar topluma uyumlar
konusundaki sorunlar, gnmzde g kstlamaya ynelik politikalar hakl
gstermekte kullanlan en nemli argmanlardan biridir.
Ge neden olan kltrel faktrler balamnda, buraya kadar izdiimiz genel
ereve ierisinde, dnyada gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda kltrel
adan yaanan eitsizlikler de nemli bir yer tutmaktadr. Bu kapsamda, eitim ve
cinsiyet temelinde yaanan eitsizlikleri en bata saymak mmkndr.

554

Abadan-Unat, a.g.e., s. 16-17.

Mutluer, a.g.e., s. 26.
556
Nygren-Krug, a.g.e., s. 10.
555

243

1-Eitim Alanndaki Eitsizlikler ve Beyin G

Genel olarak bakldnda; byk kresel eitsizlikler eitim konusunda da
srmektedir. Orta Asya, Dou Asya ve Pasifik, Latin Amerika ve Karayipler ile
Kuzey Afrikadaki birok gelimekte olan lkede ilkretimde okuyan ocuk
oranlarnda nemli gelimeler grlmekle birlikte, Sahra-alt Afrika ile Gney ve
Bat Asyada eitim konusunda ok az bir gelime kaydedilmitir.
Gelimekte olan birok lkede okula devam oranlarnda art sz
konusuyken, okul bitirme oranlar zellikle kzlarda olduka dktr. Afrika,
zellikle de Sahra-alt Afrika, gelimekte olan dier blgelerden daha yava
557

ilerlemektedir.

EKL 102: Dnyada Okula Hi Gidemeyen ocuk Saylar (2001).

Milyon

26.7

Dier Blgeler

42.3

Gney Asya

45.5

Sahra-alt Afrika

Kaynak: UNDP, a.g.e., s. 24.

557

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, ss. 72-73.

244

Gittike byyen bilgi tabanl kresel ekonomiye ramen, dnyada 115

milyon ocuk temel eitimden dahi yoksundur. Okula gidemeyen ocuklarn ok
byk bir ksm Sahra-alt Afrika ve Gney Asyadadr (ekil 31). Bugn,
Mozambikte doan bir ocuk, ortalama olarak sadece drt yl resm eitim
alabilmekteyken, Fransada doan bir ocuk, ortalama 15 yllk sreyle eitim
alabilme frsatna sahiptir. Gney Asyada 8 yl olan ortalama eitim sresi, zengin
lkelerin neredeyse yars kadardr. Bununla birlikte, zengin ve fakir lkeler arasnda
temel eitim (ilkretim) alma konusundaki fark kapanrken, ortalama eitim sresi
kapsamndaki fark gittike artmaktadr (ekil 32).
EKL 103: Dnyada Blgelere Gre Ortalama Eitim Srelerindeki Art (19902001).

Sahra-alt Afrika
Arap lkeleri
Orta Asya
Dou Asya ve Pasifik
Gney ve Bat Asya
Latin Amerika ve Karayipler
Kuzey Amerika ve Bat Avrupa
Orta ve Dou Avrupa
DNYA

Kaynak: UNDP, a.g.e., s. 25.

stelik bu hesaplamalarda eitim kalitesi bakmndan farkllklar dikkate

alnmamaktadr. rnein, Zambiada lkokulu bitiren ocuklarn drtte birinden daha
az bir ksm okur-yazarlkla ilgili temel testleri geebilmektedir. Bunun yannda,
cinsiyet temelli eitsizlikler kzlarn eitim imknlarn kstlamaya devam
etmektedir. Cinsiyet ayrmndaki azalmaya ramen; Afrika ve Arap lkelerinde
kzlar, erkeklerden ortalama bir yl, Gney Asyada ise iki yl daha az eitim
almaktadrlar. 14 Afrika lkesinde kzlar, ilkretimde okuyan ocuklarn %
45inden daha az bir kesimi oluturmaktadr. Pakistanda bu oran % 41 dzeyindedir.

Buna ramen, 2 milyon kz okula gidebilmektedir. Gelimekte olan lkelerde

ilkretimi bitirme oranlarna bakldnda erkek ocuklarn % 85i ilkretimden
mezun olmaktayken, kzlarn % 75i mezun olabilmektedir. Cinsiyet eitsizlikleri
orta ve yksekretimde de olduka fazladr.

558

TABLO 68: Gelimekte Olan lkelerde Eitimsizliin Boyutlar (%).

TOPLAM

lke
Ermenistan
Kazakistan
Krgzistan
Filipinler
Bolivya
Dominik
Cumhuriyeti
zbekistan
Paraguay
Trkmenistan
Peru
Fildii
Sahilleri
Fas
Komor
Adalar
Eritre
ad
Gine
Etiyopya
Mali
Burkina Faso
Nijer

KENTSEL BLGELER
KIRSAL BLGELER
Fark
Fark
Fark
Yl
Erkek Kadn (Kadn- Erkek
Kadn (Kadn- Erkek Kadn (KadnErkek)
Erkek)
Erkek)
Eitimsiz Erkeklerin En Dk Oranda Olduu Gelimekte Olan lkeler
2000
2.8
2.9
0.1
2.1
1.9
-0.2
3.7
4.4
0.7
1999
4.2
4.9
0.7
3.0
4.0
1.0
5.2
5.7
0.5
1997
4.2
6.0
1.8
4.1
5.2
1.1
4.3
6.4
2.1
1998
4.2
4.3
0.1
2.3
2.3
6.0
6.5
0.5
1998
4.9
13.7
8.8
2.0
6.6
4.6
10.3
27.4
17.1
1999

4.9

6.4

1.5

3.1

5.0

1.9

7.8

9.2

1.4

1996
5.7
6.2
0.5
4.8
5.0
0.2
6.2
7.0
1990
5.9
7.6
1.7
3.9
5.2
1.3
7.7
10.4
2000
5.9
7.2
1.3
5.3
6.2
0.9
6.3
8.0
2000
6.1
12.9
6.8
3.5
7.0
3.5
10.8
24.2
Eitimsiz Erkeklerin En Yksek Oranda Olduu Gelimekte Olan lkeler
1998
43.6
57.2
13.6
29.7
42.4
12.7
51.7
66.4
/99
1992 43.9
64.9
21.0
25.5
43.4
17.9
60.0
83.1

0.8
2.7
1.7
13.4

1996

44.3

59.1

14.8

31.9

45.9

14.0

49.4

64.2

14.8

1995
1996
/97
1999
2000
2001
1998
/99
1998

54.4

67.3

12.9

19.7

36.6

16.9

67.7

80.5

12.8

56.1

77.7

21.6

39.6

57.9

18.3

62.1

83.4

21.3

59.8
61.5
66.0

76.4
76.7
77.0

16.6
15.2
11.0

33.8
24.3
40.4

51.7
19.8
55.7

17.9
15.5
15.3

71.9
67.7
76.0

87.1
83.9
85.1

15.2
16.2
9.1

72.1

83.9

11.8

32.9

45.3

12.4

79.7

90.8

11.1

72.7

83.6

10.9

41.9

54.6

12.7

81.0

90.9

9.9

14.7
23.1

Kaynak: UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 74.

Tablo 22de gelimekte olan belirli lkeler arasnda ve lkelerin kendi

ilerindeki eitim durumlar kapsamndaki byk farkllklar gsterilmektedir.
Tabloda, eitimsiz erkeklerin en dk ve yksek olduu lkelerdeki oranlar, lke
iinde ve lkeler arasndaki krsal ve kentsel alandaki farkllklar ve cinsiyet temelli
eitsizlikler yer almaktadr. Genel olarak bakldnda, eitimsiz erkeklerin orannn

558

UNDP, a.g.e., ss. 24-25.

% 3ten (Ermenistan), % 70e kadar (Burkina Faso ve Nijer) uzanan bir dilimde
deiim sergiledii grlmektedir. Bundan daha arpc olansa, eitim imknlarna
ulamada yaanan eitsizliklerin lkelerin kendi ilerinde krsal ve kentsel blgeler
arasnda olduka byk farkllk gstermesidir. Bu adan, krsal kesimde
yaayanlar, kentlerde yaayanlara gre ok geridedir. Bunun yannda, neredeyse her
lkede, gerek krsal kesimde ve gerekse de kentlerde yaayan kadnlarn erkeklere
oranla daha az eitimli olduklar bir gerektir.
TABLO 69: Dnyada lkokula Devam Konusundaki Farllklar (1998, 2001).
(*) Gei lkeleri: Gelimi lkelerle gelimekte olan lkeler arasnda yer alan lkelerdir.

BLGE

Dnya
Gei
lkeleri*
Gelimi
lkeler
Gelimekte
Olan lkeler
Arap
lkeleri
Orta ve
Dou
Avrupa
Orta Asya
Dou Asya
ve Pasifik
Latin
Amerika ve
Karayipler
Kuzey
Amerika ve
Bat Avrupa
Gney ve
Bat Asya
Sahra-alt
Afrika

2001
Ylnda
Okul
andaki
Nfus
(Bin)

lkretime Devam Durumu

Toplam (Bin)

Kzlar (%)

lkretime Devam Oranlar (%)

Toplam

Erkekler

Kzlar

1998

2001

1998

2001

1998

2001

1998

2001

1998

2001

648.593

656.538

651.913

47

47

84.2

84.0

87.3

86.5

80.9

81.5

14.259

15.930

14.767

49

49

84.6

90.1

85.0

90.3

84.1

89.8

67.948

70.406

65.552

49

49

96.4

95.6

96.5

95.4

96.4

95.9

566.386

570.207

569.617

46

46

82.7

82.5

86.3

85.3

78.9

79.5

39.396

34.725

36.252

46

46

78.1

81.1

82.3

85.1

73.7

76.9

24.079

25.484

23.677

48

48

86.7

88.8

88.1

89.9

85.3

87.7

6.627

6.949

6.667

49

49

87.5

94.1

88.0

95.0

87.0

93.2

189.557

219.912

211.108

48

48

96.0

93.7

96.1

93.7

95.8

93.6

58.064

78.585

69.660

49

48

94.2

95.7

94.8

95.6

93.5

95.9

51.664

52.858

49.643

49

49

96.3

95.4

96.3

95.1

96.4

95.7

170.874

158.096

160.398

44

44

80.2

79.0

87.5

84.7

72.3

72.0

108.332

80.406

91.972

45

46

57.6

62.8

61.4

66.4

53.8

59.2

Kaynak: UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 75.

Tablo 23te ise dnyada belli bal blgeler arasnda ilkokula devam
konusundaki farkllklar gsterilmektedir. Buna gre, dnyada ilkokula devam oran
% 84dr. Bu oran, Orta Asya, Dou Asya ve Pasifik, Latin Amerika ve Karayipler,

Kuzey Amerika ve Bat Avrupadaki olduka iyi performans gizlemektedir. 2001

yl verilerine gre, bu blgelerin hepsinde ilkretime devam oran % 90n
zerindedir.
TABLO 70: Dnyada Ortaretime Devam Konusundaki Farkllklar (1998, 2001).

BLGE

Dnya
Gei
lkeleri
Gelimi
lkeler
Gelimekte
Olan
lkeler
Arap
lkeleri
Orta ve
Dou
Avrupa
Orta Asya
Dou Asya
ve Pasifik
Latin
Amerika ve
Karayipler
Kuzey
Amerika ve
Bat
Avrupa
Gney ve
Bat Asya
Sahra-alt
Afrika

2001
Ylnda
Okul
andaki
Nfus
(Bin)
852.008

Ortaretime Devam Durumu

Toplam (Bin)

Kzlar (%)

Ortaretime Devam Oranlar (%)

Toplam

Erkekler

Kzlar

1998

2001

1998

2001

1998

2001

1998

2001

1998

2001

424.925

477.586

46

47

51.3

54.9

58.1

51.5

34.524

31.272

49

85.0

84.8

85.2

84.628

87.210

85.816

49

49

87.9

90.0

87.7

89.5

88.1

90.4

632.856

311.079

358.392

45

46

48.5

52.4

44.4

38.975

21.997

24.823

46

46

50.8

55.3

53.5

57.7

48.1

52.9

43.829

37.881

38.288

49

48

82.7

83.4

82.0

11.946

5.754

10.406

49

49

81.6

83.6

82.3

84.8

80.9

82.4

217.947

137.952

149.732

47

66.291

41.871

57.159

51

51

52.9

63.8

50.7

61.9

55.1

65.7

61.486

63.630

63.508

49

50

89.4

89.2

89.5

88.8

89.3

89.6

221.771

95.750

107.017

41

42

89.764

20.358

24.073

44

44

18.0

21.3

19.7

23.1

16.3

19.4

Kaynak: UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 77.

te yandan dnya ortalamas, Sahra-alt Afrikada olduka dk oran da

gzden karmaktadr. Bu blgede ilkokula devam oran % 62.8dir. Kzlarn okula
gitme oran erkeklere gre genel olarak daha dktr. Bu bakmdan en kt
durumda olan blgede, 1998-2001 dneminde ilkretime devam konusunda
nemli ilerlemeler kaydedilmi; zellikle ikisinde byk saydaki renci okula
kaydedilmitir. Sadece Sahra-alt Afrikada ilkretime devam orannda bu ksa sre
ierisinde 11 milyonun zerinde bir art gzlenmitir.

lkretime kayt oranlarndaki art, eitim imknlarna ulamadaki byk

farkllklar yava yava daraltrken, ayn zamanda lkelerin eitim sistemleri
zerinde nemli bir bask oluturmaktadr. Ne yazk ki bu gelimeler, bu basky
kaldrma konusunda yeterli olmayan lkelerde meydana gelmektedir. Bu nedenle,
kamusal eitimin kalitesi birok lkede dmekte ve bu lkelerde yeterli imknlara
sahip olan kesim daha pahal olan zel eitim kurumlarna ynelmektedir.
Orta ve yksek retim dzeyindeki genel durum ise, ilkretime gre daha
kayg vericidir. Tablo 24teki, dnyada belli bal blgelerdeki okula devam
istatistikleri orta retimdeki eitsizlikleri aka ortaya koymaktadr. 2001 yl
itibaryla, orta retime devam oranlar ilkretime gre ok dktr. Bu oranlar,
en iyi durumdaki Orta Asya, Orta ve Dou Avrupa ile Kuzey Amerika ve Bat
Avrupada % 80in zerindedir. En kt durumdaki Sahra-alt Afrikada ise orta
retime devam oran % 21dir.
2001 yl verileri, kzlarn orta retime devam oranlarnn Latin Amerika ve
Karayipler, Kuzey Amerika ve Bat Avrupa dnda daha dk olduunu
gstermektedir. 1998 ve 2001 yllar arasnda Latin Amerika ve Karayipler
blgesinde gen kzlarn orta retime devam oranlar konusunda nemli bir gelime
559

kaydedilmitir. Afrikada ise ok az bir gelime olmutur.

Bu arada, yksek eitim

alabilmek sadece zengin lkelerin vatandalarnn ayrcal olarak kalmaya devam

560

etmektedir.

yle ki, dnyada yksek retim kapsamndaki veriler bile ok

561

yetersiz ve karlatrma imkn vermeyecek durumdadr.

te yandan, bugnn eitim konusundaki eitsizlikleri, yarnn soysal ve

562

ekonomik eitsizlikleri anlamna gelmektedir.

Zira eitim; bir yandan insanlara

yaadklar toplum iinde karlatklar eitsizlikleri azaltmak iin frsat sunarken,

dier yandan sosyal tabakalamay yaratan en belirgin unsurlardan biri olmaktadr.
Alnan eitim konusundaki eitsizlikler; istihdam, meslek, gelir, oturulan yer ve
sosyal snf gibi konulardaki farkllklar da ortaya karmaktadr. rnein Latin
Amerikada meslekler arasndaki byk gelir farkllklar, dorudan doruya eitimle

559

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, ss. 73-76.

UNDP, a.g.e., s. 24.
561
UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 76.
562
UNDP, a.g.e., s. 24.
560

ve piyasada eitime bakla ilikilidir. Blgedeki lkeler arasnda baz farkllklar

olmakla birlikte, 6 yllk temel eitim alm birisi, hi eitim almayan bir kiiye gre
ortalama % 50 daha fazla kazanrken; 12 yllk eitim alm bir kii, eitimsiz bir
563

kiinin gelirinin iki katndan daha fazla kazanmaktadr.

Eitim ve g ilikisini incelediimizde; eitim konusundaki eitsizliklerin,

dnyann kuzeyi ve gneyi arasndaki uurumun genilemesine nemli derecede etki
yaptn grmekteyiz. yle ki, eitim olanaklarnn az olmas, yoksul lkelerdeki
gen beyinlerin frsat bulabildikleri takdirde gelimi lkelere gitmelerine neden
olmaktadr. Bu durum, dier kltrel ve sanatsal etkinlikler iin de geerlidir. Ayrca,
eitimli (daha geni anlamda vasfl) insanlarn g etme olanaklar dk
eitimlilere oranla olduka yksektir. Gelimekte olan lkelerden, gelimi lkelere
eitim maksadyla gidip geri dnmeyen ya da kendi lkelerindeki kstl eitim
olanaklarn deerlendirerek belirli vasflara sahip olan insanlarn gleri beyin
g kapsamnda deerlendirilmektedir.
Beyin gnn tek nedeni eitim alanndaki imknlarn yetersizlii deildir.
Bununla beraber, 1960-70lerden bu yana scak tartmalarn konusu olan yetimi
insan gc g, gnmzde de g ajandasnn n sralarnda yer tutmaktadr.
Kresellemeyle birlikte; hzla gelien teknoloji, bilginin neminin artmas, bilgi ve
beceriye dayal hizmet sektrnn gelimesi ve piyasa rekabetinin iddetlenmesi
dnya apnda yetimi insan gcne duyulan ihtiyac artrmtr. Son verilere gre,
gelimekte olan lkelerden 400.000 civarnda bilim adam ve mhendis,
endstrilemi lkelerde aratrma ve gelitirme projelerinde almaktadr. Bu
rakam gelimekte olan lkelerin bu alandaki toplam personelinin % 30-50sine
564

karlk gelmektedir.

Bilindii gibi lkeler, yksek vasfl profesyoneller yetitirebilmek iin hatr

saylr miktarda kaynak harcamaktadrlar. Bu nedenle, bu vasfl insanlarn g
etmesi sonucunda kaynak lkeler hem vasfl elemanlarn kaybetmekte hem de onlar
iin yaptklar yatrm maliyeti kadar zarara uramaktadrlar. Beyin g, gelimi
lkeler iin byk bir nimet olurken, g veren lkeleri daha da yoksullatran ykc

563
564

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 76.

GCIM, a.g.e., 2005, s. 173.

etkiler yapmaktadr. Beyin gnn etkilerinin en fazla hissedildii alan ise

gelimekte olan lkelerin zaten krlgan olan salk sistemleridir. rnein Sahra-alt
Afrika, bulac hastalklarn en ok grld blge iken (Afrikada yaayanlarn %
25i bu hastalklardan etkilenmektedir), dnyadaki salk alanlarnn yalnzca %
565

1.3ne sahiptir.

Bu blgede, beyin g uzun yllardr gndemdedir. 1980lerde

Gana, yetitirdii doktorlarn % 66sn kaybetmitir. 1998 ylnda yedi Afrika

lkesinde yaplan bir aratrma, halk sal sektrnde bo durumda olan salk
personeli kadrolarnn % 7.6 (Lesothodaki doktor kadrolar) ile % 72.9 (Ganadaki
uzman kadrolar) arasnda deitiini ortaya koymutur. Aratrmaya gre,
566

Malavideki hemire kadrolarnn % 52.9u botur.

te yandan hlen ikagoda

alan Etiyopyal doktorlarn says Etiyopyadaki toplam doktor saysndan

567

fazladr.

Salk personelinin diplomalarnn birok lkede geerli olmas ve gelimi

lkelerdeki ekonomik artlar ve aratrma olanaklar, salk personelinin beyin
gn artran nemli etkenlerdir. Gelimi lkelerdeki ekici faktrlerin etkisi
ylesine byktr ki birok kii kendi vasflarnn altndaki ileri bile gnll olarak
kabul edebilmektedirler. rnein, Filipinlerde yetien doktorlarn bir ksm
yurtdna

ederek,

hemirelik

ve

hastabakclk

dzeyinde

ilerde

almaktadrlar. nk bu sayede lkelerinde kazandklarndan daha fazla para

kazanabilmektedirler. Bu nedenle, 2003 yl ierisinde 2000 civarnda doktor
(Filipinlerdeki doktorlarn % 2.9u), hemirelik ve hastabakclk kurslarna
568

gitmitir.

Sonu olarak beyin g, g veren lkelerin yetimi insan gcn

kurutarak dnyada Kuzey-Gney arasndaki farkn daha da almasna neden
olmaktadr.

565

United Nations Population Fund (UNFPA), State of World Population 2006, A Passage to Hope:
Women and International Migration, New York, USA, 2006, s. 7.
566
Nygren-Krug, a.g.e., s. 11.
567
GCIM, a.g.e., 2005, s. 173.
568
Manuel Carballo ve Mourtala Mboup, International Migration and Health, A paper prepared for
the Policy Analysis and Research Programme of the GCIM by International Centre for Migration and
Health, September 2005, ss. 11-12. Bkz. http://www.gcim.org/attachements/TP13.pdf, (10.01.2007).

2-Cinsiyet Eitsizlikleri ve Kadn Gmenler

Cinsiyet eitsizlikleri, eitsizlikler arasnda en derin olanlarndan biridir.
Dnyada, bu eitsizliklerin en acmaszca yaand yerlerin banda Gney Asyann
baz blgeleri gelmektedir. rnein, Hindistanda 1-5 ya aras ocuk lmleri
incelendiinde, kzlarn lm orannn erkeklere gre % 50 daha fazla olduu
grlmektedir. ki tane X kromozomuna sahip olmak dnda bakaca hibir gnah
olmayan bu kzlar, Gney Asyada saylar 100 milyonu bulan kayp kadnlar
ierisinde, yaam hakkndan mahrum olanlardr. Doumlarndan, 30 yana gelene
kadarki dnemde, kzlar ve kadnlar arasndaki yksek lm oranlar, bu blgedeki
normal demografik cinsiyet dengesini tersine evirmektedir. Bu durum, cinsiyet
farkllklar erevesinde yaanan beslenme, salk ve toplumsal stat konusundaki
yapsal eitsizlikleri aka ortaya koymaktadr.
Gelir adaletsizlii, kadnlarn yetersiz salk koullar ile yz yze kalma
olaslklarn daha da artrmaktadr. Endonezyada anne lm oranlar, nfusun en
fakir % 20lik dilimindeki kadnlarda, en zengin % 20lik dilimdeki kadnlardan drt
kat daha fazladr. Ayn kesimler arasnda; hamilelik ve doum srecindeki lmler
ve okula gidememe orannda iki kat fark vardr. Temiz suya ulama imkn da ilk
grupta % 50 daha azdr. Gelimekte olan dnyada, doum srasnda eitimli
uzmanlardan yardm alma konusunda da yoksul kadnlarn zengin kadnlara gre
anslar olduka azdr. Bu durum, anne lmlerinin temel sebebidir. rnein, Peru ve
Yemende nfusun en zengin % 20sini oluturan gruptaki kadnlarn en fakir %
20lik dilimdeki kadnlara gre, doum srasnda eitimli bir uzmandan yardm alma
olaslklar 6-7 kat daha fazladr.

Cinsiyet temelli eitsizlikler, bebek lmleri

konusunda da kendini gstermektedir. Bu eitsizlikler, yaam ans konusundaki

eitsizliklerle dorudan ilikilidir. Burkina Fasoda eitimsiz annelerden doan
bebeklerin lm oranlar eitimli annelerden doan ocuklara nispetle kat
569

fazladr.

Cinsiyet eitsizlikleri, genellikle toplumun bnyesine derinlemesine biimde

ilemitir. Eitim olanaklarna ve tatmin edici bir meslee kavuma konusundaki
eitsizlikler ve ayn ite daha az kazanma gibi birok konudaki cinsiyet eitsizlikleri
569

UNDP, a.g.e., s. 61.

sreklilik gsteren bir durumdadr. Getiimiz yirmi yl boyunca, birok lkede i

gcne katlan kadnlarn saylarnn ve oranlarnn artmas ve bu anlamda cinsiyet
farklarnn azalmaya balamas, kadnlarn alma koullarnn ktlemesini
maskelemektedir. Kadnlarn dk cretli ilerde alma oranlar hl ok yksektir
ve bu durum onlarn hem reel gelir dzeylerini hem de ilerindeki ilerleme
imknlarn engellemektedir.
Kadnlarn sermaye ve toprak elde etmesi ve i gc piyasasna girme
imknlar olduka kstl olduundan, dnyadaki yoksullar ierisindeki kadnlarn
oran olduka fazladr. Kadnlar, genellikle herhangi bir cret alamadklar ev ileri
ile dk cretli hizmetilik gibi ileri yapmak zorunda kalmaktadrlar. Kadnlarn
ekonomik ve ekonomi ile dorudan ilikisi olmayan dier olanaklara ulama
imknlarnn kstl olmas, birok toplumda sahip olduklar dk statden
kaynaklanmaktadr. Bu durum onlar, zellikle cinsel smr ve istismara kar
savunmasz brakabilmekte ve kendi refahlar ile ilgili konularda seslerini
570

karmalarn engelleyebilmektedir.

Kadnlarn maruz kaldklar bu ayrmc uygulamalar karsnda g, birok

durumda kurtulu yolu olarak ortaya kmaktadr. Buraya kadar saydmz genel
nedenler dnda kadnlar, cinsiyet eitsizliklerine bal nedenler ve cinsiyet ayrmn
yanstan kadnlara zg koullardan dolay g etmektedirler. rnein, kendi
lkesinde istihdam konusundaki ayrmcln stesinden gelemeyen birok eitimli
ve vasfl kadn iin g, i bulmak ya da vasflarn deerlendirebilmek iin imkn
sunmaktadr.
Ayrca g, kadnlarn zgrlklerini kstlayan baz ataerkil geleneklerden ve
zorla evliliklerden ka frsat sunmaktadr. zellikle; bekr, dul, boanm veya
evlilik d ocuk sahibi olan kadnlar gibi belirli gruplara ynelik ayrmc
uygulamalar gleri artrmaktadr.
Kadnlarn glerinde n plana kan ve sadece kadnlara zg olan durumlar
kapsamnda ise; zellikle Asyada baz kltrlerde ok sk rastlanan smarlama,
zorunlu ya da ayarlanm evlilikler, aile birlemeleri, gelimi lkelerdeki kadnlarn

570

UNDESA, The Inequality Predicament 2005, s. 79.

253

byk ounluunun almas nedeniyle ev ilerini grecek, hastalara, ocuklara ve

yallara bakacak kadn i gc ihtiyacnn artmas, montaja dayal sanayinin
yaygnlat blgelerdeki fabrikalarda kadn i gc gereksiniminin artmas, elence
ve fuhu sektrnn bymesinin yaratt insan (kadn) ticareti ile hemirelik,
retmenlik gibi kadnlarn younlat mesleklerde vasfl emek gnn artmas
571

saylabilir.

Uluslararas g akmlar ierisinde kadnlarn saysndaki art kresel bir

eilim hline gelmitir. Gerek geici, gerekse de daimi gmenler arasndaki
kadnlarn orannda Souk Sava sonras dnemde byk bir art grlmektedir.
572

Gnmzde kadnlar, gmenlerin ounluunu oluturmaktadr.

573

milyon uluslararas gmenin, 95 milyonu kadndr.

Dnyadaki 175

Kadn gmenlerin oran,

gemiten beri g alan lke konumundaki ABD, Kanada ve Avustralya gibi

lkelerde daha yksektir. rnein, ABDye son dnemde gelen yasal gmenlerin %
55i kadndr. Kaynak lkelerde g eden kadn ve erkek oranlar ise hedef
lkelerdeki i gc talebinin deikenliine gre farkllk gstermektedir. rnein,
574

Filipinlerden gerekleen i gc gnn % 70ini kadnlar oluturmaktadr.

G akmlar ierisinde kadnlarn saysn artran birok faktr vardr. Gle

ilgili olarak lkelerin yaptklar yasal dzenlemeler, cinsiyete dayal yabanc i gc
talebi ve kaynak lkelerde cinsiyet ilikilerinin geliimine paralel olarak, getiimiz
yirmi-otuz yllk dnemde uluslararas g akmlarnn cinsiyet dengesi deimitir.
Bu durumun temel nedenlerinden biri aile birlemeleri ve mlteci gleridir. gc
gne nispetle, saylan g trlerinde kadnlara erkeklerden daha fazla
rastlanmaktadr. Dier bir neden ise kadnlarn bamsz bir biimde almak
575

maksadyla g etmeye balamasdr.

571

UNFPA, a.g.e., ss. 22-28.

Nana Oishi, Gender and Migration: An Integrative Approach, The Center for Comparative
Immigration Studies (CCIS), Working Paper 49, University of California, San Diego, USA, March
2002, s. 1. Bkz. http://www.ccis-ucsd.org/PUBLICATIONS/wrkg49.PDF, (11.10.2007).
573
UNFPA, a.g.e., s. 1.
574
PRB, Highlights 2007, s. 9.
575
Jrgen Carling, Gender Dimensions of International Migration, Global Migration Perspectives
No. 35, GCIM, Geneva, Switzerland, May 2005, s. 2. Bkz. http://www.gcim.org/mm/File/GMP%20No
%2035.pdf , (12.12.2007).
572

254

Gnmzde kadnlar, gemite yaptklar gibi eleri veya dier aile

bireylerini takip etmekten ziyade, gittike artan bir oranda ekonomik nedenlerle g
etmektedirler. Ancak, kadn gmenlerin says arttka, istismar ve suistimaller de
artmaktadr. Birok kadn gmen, mesleki hiyerarinin en alt basamanda ve
istismara olduka ak bir durumda almaktadr. Kadn gmenlerin byk bir
blm hizmeti, hastabakc, ocuk bakcs ve fabrika iisi olarak ya da elence ve
fuhu sektrnde almaktadr. nsan ticareti maduru durumundakiler bir yana,
evlerde hizmeti olarak alan kadnlar da istismara olduka ak bir konumdadrlar.
Zira zel mlkiyet saylan evlerde, otoritelerin kontrol tesis etmesi fazlaca mmkn
olmamaktadr. Bu kadnlar; cinsel taciz ve tecavze urama, paralarn alamama ya
da

dk

cretle
576

karlamaktadrlar.

altrlma,

szl

ve

fiziksel

iddet

gibi

sorunlarla

Bu nedenle, kaynak ve hedef lkelerde kadnlarn gvenliine

577

ve insan haklarna ilikin politik kayglar gn getike artmaktadr.

Oishinin aada ksaca zetlediimiz almas, kadnlarn g hareketlerine

katlma nedenleri konusunda nemli ipular vermektedir. Kadn gleri kapsamnda
Filipinler, Sri Lanka ve Bangladete yapt alan almalarn karlatrmal olarak
deerlendiren Oishiye gre; birok aratrmacnn yapt gibi uluslararas kadn
gn basit olarak yoksullukla ilikilendirmek, baz fakir lkelerde yaayan ve
dk

gelir

seviyesine

sahip

olan

kadnlarn

neden

etmediklerini

aklayamamaktadr. rnein, kadn g konusunda bata gelen kaynak lkelerin

(Filipinler, Sri Lanka ve Endonezya) GSMHleri kadn gnn fazla olmad baz
lkelerden (Banglade, Hindistan, Pakistan) daha yksektir. Bu durum, gn
sebeplerinin

yoksullua

dayand

varsaymn

rtmektedir.

Konuyu

aklayabilmek iin yoksulluk temelli aklamalarn tesine gitmek ve kadn gnn

nedensellik meknizmalarn daha derin bir ekilde irdelemek gerekmektedir. Ancak,
mevcut g teorileri arasnda uluslararas gn cinsiyet boyutunu aklamaya
ynelen bir teori mevcut deildir. Bunun nedeni ise, sz konusu teorilerin, gmen
iilerin ounlukla erkek olduklar, kadnlarn ise onlara bal olarak hareket
ettikleri varsaymna dayanmalardr.

576
577

Oishi, a.g.m., s. 2.
PRB, Highlights 2007, s. 9.

255

Oishi; mevcut teorilerin yetersiz olmalarndan dolay, uluslararas kadn

gn aklamak maksadyla, btnleik yaklam olarak adlandrd bir metot
nermektedir. Bu yaklam, makro (devlet), mikro (bireyler) ve orta dzey (toplum)
olmak zere, analiz dzeyini esas almaktadr.
Buna gre ilk olarak, uluslararas kadn g akmlar zerinde etkili ana
unsurlardan biri devlet politikalardr. Kaynak lkelerin da g politikalar,
kadnlar ve erkekleri farkl ekilde etkilemektedir. Baz lkeler, erkeklerin gne
herhangi bir kstlama getirmezken, kadnlarn gn kstlamakta ve hatta
yasaklamaktadr. Bu kapsamda, birok lkede ya, meslek ve gidilebilecek lkeler
bakmdan snrlamalar vardr. Bu tarz lkelerin genellikle kadn gne kaynaklk
etmedikleri gzlenmektedir. Dier yandan, kadn g konusunda ana kaynak
lkelerdeki devlet politikalarnn greceli olarak ak olduklar grlmektedir.
Snrlayc politikalarn temelinde ise kadnlarn korunmas yatmaktadr.
1970li yllarda hkmetler, gmenlerin korunmas konusuyla ya da da g
politikalarnn toplumsal deerleri boyutuyla fazla ilgili deillerdi. nk bu
dnemde gmenlerin byk ounluunu oluturan erkekler, cret alamama, dk
cretle altrlma, iverenlerin szlemelere uymamas, kt alma koullar ve
hatta eitli szl ve fiziksel taciz gibi sorunlara maruz kalsalar bile, bu olaylar
kamuoyunun ve hkmet yetkililerinin fazla dikkatini ekmiyordu. Ancak, kadn
gmenlerin says ykseldike ve onlara ynelik tecavz, cinsel taciz ve kt
davranlar medyada yer aldka, kamuoyunun dikkati bu yne evrilmi ve
hkmetler kendi vatandalarn korumaya ynelik abalarn artrmlardr.
Kadnlarn glerini snrlayc politikalar da bu durumun bir baka sonucu olarak
uygulamaya konmutur. rnein, Filipinler Hkmeti, balangta kadnlarn gn
yasaklamay denemi, fakat toplumsal basklar ve yasa d gn artmas ile
kadnlarn daha korunmasz bir duruma gelmesi sonucu bu kararn deitirmitir.
Dier yandan Banglade, kadnlarn gne kar olduka kstlayc politikalar
benimsemitir. Kadnlar korumann en iyi yolu olarak grd ve 1991 ylnda
kaldrlm olan g yasan, 1998de yeniden yrrle koymutur.
Sonu olarak, erkeklerin da glerine ynelik politikalarda ekonomik
kayglar ar basarken, kadnlara ynelik politikalarda, toplumsal deerlere dayal ve

256

koruyucu politikalar n plana kmaktadr. Dier yandan, kadn gmenlerin karar

verme zgrlkleri g akmlarn bireysel dzeyde aklamaktadr. Byk apl
kadn gnn grld yerlerde kadnlarn daha zgr olduklar ve aile
ierisindeki karar meknizmalarnda daha ok yer aldklar bir gerektir. rnein,
Filipinlerde

ailenin

finans

kaynaklarn

genellikle

kadnlar

ynetmektedir.

Filipinlerdeki kadar olmasa bile Sri Lankada da benzer durum sz konusudur. Buna
karn Bangladete kadnn ailenin gelirlerini kontrol etmede sz hakk yok denecek
kadar azdr.
Bu nedenle kaynak lkelerdeki kadnlar g kararlarn almakta fazla
kstlamayla kar karya kalmamaktadr. Kadnlarn byk bir blm g
kararlarn kendi balarna alabilmektedirler. Orta dzey olarak nitelendirilen
toplumsal boyutta ise, uluslararas kadn gne scak bakan bir sosyal evrenin
gereklilii nem tamaktadr. Eer, bir toplumda tek bana g edip yeniden
lkesine dnen kadnlar dlanyorsa o toplumda byk apl bir kadn gne
rastlamak mmkn deildir. Ancak, kadnlarn uluslararas glerine scak bakan
toplumsal bir evre olsa bile, sz konusu lkeden byk apl kadn gnn
gerekleebilmesi iin o lkenin kresel ekonomi ile entegre olmu ve kadnlarn i
g hareketleri ierisinde yer alyor olmalar dier gereklilikler olarak n plana
kmaktadr. Kadnlarn, kendi kararlar dorultusunda ehirlere g etmesinin
normal karland bir toplumda uluslararas g etmeleri de normal karlanacaktr.
Oishinin toplumsal meruiyet olarak adlandrd bu olgu birok sosyo-ekonomik
faktre baldr. Bunlar; kadnlarn gemiten bu yana cretli ilerde almasnn
normal karlanmas, lkenin kresel ekonomi ile entegrasyonda belirli bir mesafe
kat etmi olmas, kadnlarn krdan kente glerinin ska grlen bir durum olmas
578

ve cinsiyet eitliinin zellikle eitim alannda salanm olmasdr.

Kadnlarn ekonomik maksatlarla uluslararas emek gne katlmalarnn

artmasnn yan sra, bu gelimeyle i ie gemi olan bir baka gelime de insan
ticareti maduru kadnlarn saysndaki attr. Bu kapsamda, insan ticaretinin temel

578

Oishi, a.g.m., ss. 4-13.

257

bir biimi

579

olan kadn ticareti, cinsiyet ilikilerinin istismaryla yakndan ilikili

zel bir g eidi olarak karmza kmaktadr. Gnmzde kadn ticareti,

580

uluslararas gn cinsiyet boyutunun yadsnamaz bir paras hline gelmitir.

nsan

ticaretinin

yeralt

rgtlenmeleri

tarafndan

gerekletirilmesi

nedeniyle, uzmanlar bu kapsamdaki verilerin konunun doas gerei yetersiz

olduunu ve kaba tahminlere dayandn belirtmektedirler. ILO verilerine gre,
dnyada istismar yoluyla zorla altrlan 12 milyondan fazla insan bulunmaktadr
ve bu rakama her yl, lke iinde veya lke dnda altrlmak zere 1.2 milyon
kii eklenmektedir. Benzer ekilde, ABD Dileri Bakanl da her yl 600.000800.000 kiinin insan ticareti amacyla lkeleri dna karldn belirtmektedir. Bu
insanlarn byk ounluu fuhu sektrnde altrlmaktadr. Zira insan ticareti
madurlarnn % 80e yakn kadnlar, bunlarn da % 50ye varan bir ksmn ocuk
yatakiler

oluturmaktadr.

gereklemektedir.

Birincisi,

Kadnlarn
ekonomik

zorla

altrmalar

istismar

maksadyla

iki

biimde

emeklerinin

smrlmesi, dieri ise cinsel istismar yoluyla fuhu sektrnde altrlmadr. ILO
verilerine gre kadnlar; emekleri istismar edilenlerin % 56sn, fuhu sektrnde
altranlarn ise % 98ini oluturulmaktadr.
nsan ticareti, yasa d iler arasnda, silah ve uyuturucu kaaklndan
sonra en krl nc sektrdr. Bu nedenle organize su rgtlerinin en nemli gelir
kaynaklar arasnda yer almaktadr. Gerek rakamlar belirlemek olduka zor olsa da
insan ticareti sektrnn, ylda 7-12 milyar ABD dolar civarnda gelir getirdii
tahmin edilmektedir. Ancak bu rakamlar, kiilerin ilk defa satlmalar sonucunda
elde edilen kazanlar yanstmaktadr. ILOnun tahminlerine gre, madurlarn hedef
lkelere ulatrlmasndan sonra, insan ticareti ebekeleri ylda 32 milyar dolar bulan
ilave bir gelir daha elde etmektedirler. nsan ticaretinden elde gelirin yarya yakn
endstrilemi

lkelerden,

te

birlik

blm

de

Asya

lkelerinden

581

salanmaktadr.

579

nsan ticaretinin temel biimleri olarak; kadnlarn fuhu amal istismar, organ kaakl,
ocuklarn evlat edinme ve cinsel istismar amal ticareti ve zorla altrma saylabilir. Bkz.
http://www.egm.gov.tr/asayi s/asayis_insantic.asp, (03.09.2007).
580
Carling, a.g.m., s. 2.
581
UNFPA, a.g.e., s. 44.

258

nsan ticaretinin bylesine byk bir boyuta ulamasnn altnda birok neden
yatmaktadr. Clark; kadnlarn insan ticareti maduru durumuna dmelerinin
sebeplerini ekonomik zayflk, organize sularn art, i savalarn ve siyasal
karklklarn oalmas ve sosyal ve kltrel alandaki zayflklar balklar altnda
toplamaktadr.
Souk Sava sonras dnemde, kresellemenin yaratt ykc ekonomik ve
siyasi gelimeler, sosyalist lkelerin pazar ekonomisine gei srecinde yaad
zorluklar, dnyada yoksulluun, isizliin ve eitsizliklerin artmas gibi faktrlerin
en ok kadnlar etkilemesi, insan ticaretinin arz boyutunu aklamaktadr. Ayn
srete, gelimi lkelerde teknolojik ve ekonomik alanda kaydedilen gelimeler
sonucu refahn daha da artmas, ayrca endstrilemi lkeler arasna baz yeni
lkelerin katlmas gibi nedenlere bal olarak elence ve seks endstrisinin
kresellemesi ve daha krl bir hle gelmesi konunun talep boyutuna aklk
582

getirmektedir.

Gerekten de insan ticareti madurlarnn byk bir blm daha iyi bir
yaam arzulayan gmenlerdir. Kstlayc g politikalarnn gittike yaygnlamas
sonucunda, yasal yollardan girileri engellenen ve saylar her geen gn artan bu
insanlar farknda olmadan kendilerini insan tacirlerine emanet etmektedirler. Bu
insanlar genellikle bebek bakcl, modellik, kuafrlk, danslk ve garsonluk gibi
iler vaat edilerek kandrlmakta, daha sonra borlandrlmak ve seyahat belgelerine
el koymak suretiyle fuhu yapmaya zorlanmaktadr. Bazlar ise sahte evlilikler veya
au pair (alrken dil renme) programlar araclyla insan tacirlerinin eline
dmektedirler. nsan tacirleri ayrca; toplumdan tecrit etmek, uyuturucuya
altrmak ve tecavz gibi yntemlerle madurlarn kendilerine itaat etmelerini
salamaktadrlar. Kadnlar ve kzlar bir kez satldktan sonra tekrar satlmakta ve
583

farkl lkelerde zorla altrlmaktadrlar.

582

Michele Anne Clark, Trafficking in Persons: An Issue of Human Security, Journal of Human
Development, Vol. 4, No. 2, July 2003, ss. 251-252.
583
UNFPA, a.g.e., s. 44. nsan tacirlerinin, madurlarn bulma, kandrma ve kontrol altnda tutma
yntemleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Jandarma Genel Komutanl, nsan Ticareti ile
Mcadele Bror,
http://www.jandarma.tsk.mil.tr/basin/duyuru/20050705_basin_aciklamasi_1.doc, (04.07.2006).

259

nsan ticaretinin ortaya k srecindeki aamalar incelediimizde; gelimi

lkelerde seks endstrisinin bymesinin yaratt talebin, yoksul veya savatan
etkilenmi lkelerden kandrlarak getirilen kadnlarla karlanmakta olduunu
grmekteyiz. Uluslararas organize su rgtleri ise her iki taraf arasnda arac grevi
584

stlenmektedir.
ortaya

Dier yandan insan ticareti, kresellemenin karanlk yzn de

koymaktadr.

nk

kresellemeyle

birlikte

organize

sular

da

kresellemitir. Gelien bilgi teknolojileri ve ulam imknlar, ulus tesi su

585

rgtlerinin ilerini daha nce hi olmad kadar kolaylatrmaktadr.

Organize su rgtlerinin ilerini kolaylatran dier bir unsur ise baz

lkelerdeki devlet yaplarnn zafiyetleri veya uyguladklar politikalardr. Bu
kapsamda; baz lkelerde yaanan siyasi istikrarszlklar, devlet kontrolnn
yeterince tesis edilememesi, insan ticareti maduru olmas muhtemel risk gruplarnn
korunamamas, su rgtleriyle gerektii ekilde mcadele edilememesi ve baz
586

devlet grevlilerinin su rgtleriyle i birlii yapmalar saylabilir.

rgtl su

gruplarnn btn faaliyet alanlarnda grld zere, fuhu sektrndeki

faaliyetleri de baz politikaclar veya kolluk kuvveti yetkililerinin bilgisi
erevesinde rvet meknizmas ierisinde destek grmektedir. rnein, Japon
mafyas Yakuzann elinden bir ekilde kurtulup polise snan seks klesi bir kadn,
587

polis tarafndan tekrar mafyaya satlabilmektedir.

madurlara seyahat

dokmanlar salayan

veya

Ayrca, su ebekelerinin,
hedef lkeye

varlarnda

pasaportlarna el koyan baz gmrk grevlileri ile i birlii ierisinde altklar da

588

bilinmektedir.

Bunun yannda, baz devletlerin izledii politikalar da insan

ticaretinin artmasna neden olmaktadr. Bu duruma en iyi rnek, lkemizin

uygulad esnek vize politikalardr. zellikle eski SSCB lkelerinin vatandalar,
589

bu sayede lkemize kolayca girebilmilerdir.

584

Clark, a.g.m., s. 253.

UNFPA, a.g.e., s. 44.
586
Clark, a.g.m., s. 253.
587
M. Kayhan Mutlu, Yasa d Gn Siyasi, Ekonomik ve Sosyal Nedenleri, Avrasya Dosyas,
Gvenlik Bilimleri zel, Yaz 2003, Cilt: 9, Say 2, s. 204.
588
UNFPA, a.g.e., s. 45.
589
http://www.egm.gov.tr/asayi s/asayis_insantic.asp, (03.09.2007).
585

260

Savalarn ve i atmalarn da insan ticaretinin artmasnda nemli etkileri

vardr. Bylesi ortamlarda, kadn ve ocuklar genellikle kendilerini koruyan baba
veya elerinden ayrlmaktadrlar. Korunmasz durumda kalan bu insanlarn, savan
yaratt belirsizlik ortamnda insan ticaretine konu olmalar kolaylamaktadr.
Nitekim 1990larda eski Yugoslavyada yaanan atmalar srasnda insan ticareti
olaylarnda art grlmtr. Daha nce deindiimiz gibi mlteci ve snmaclarn
insan ticareti maduru olma riskleri yksektir. Bunun yannda, sava artlarnda
erkeklerin ounlukla silah altnda olmas, ailelerin sorumluluunun kadnlarn
omuzlarna binmesine neden olmakta ve bunun sonucunda kadnlar insan tacirlerinin
590

tuzaklarna daha kolay debilmektedir.

nsan ticaretinin sosyal kltrel nedenleri balamnda ise toplumun kadnlara

bak, aile kurumunun yaps ve kadnlarn eitim dzeyleri gibi birok faktr etkili
olmaktadr. rnein, birok madurun, insan ticareti organizasyonu ierisinde yer
alan

tandklar,

arkadalar

ve

hatta

akrabalar

tarafndan

kandrldklar

bilinmektedir. Srbistan ve Karadada yaplan bir aratrmaya gre, madurlar

591

kandranlarn % 64 tandklar kiilerdir.

3-Bireysel Nedenler
Bireylerin neden g ettiklerini tam olarak belirleyebilmek olduka zordur.
592

nk birok insan iin farkl ve karmak motivasyonlar sz konusudur.

karar, sonuta bireysel bir karardr. Bu nedenle, g konusunda buraya kadar

akladmz etkenlere, bireylerin nasl tepkiler verdikleri nem tamaktadr. Bu
tepkiler, kanlmaz olarak kiiden kiiye

deikenlik gsterecektir. nsan

davranlarnn genelletirilmesinin zorluu, gn nedenlerini aklayan tek bir

kuramn olmamasndan da anlalmaktadr.
Faiste gre, g mikro dzeyde, yani bireysel karar verme srecinde
aklamaya alan kuramlar dikkate alndnda; g karar, karara etki eden dsal
faktrler ve potansiyel gmenlerin bu faktrleri alglay biimi ile yakndan

590

Clark, a.g.m., s. 254.

UNFPA, a.g.e., s. 45.
592
GCIM, a.g.e., s. 75.
591

261

ilikilidir. Bu anlamda, ncelikle bireyin g kararn alrken, zgr olup olmad

nem tamaktadr. Zira baz durumlarda, gmenin kendisi esas karar verici
olmayabilir. rnein, kleler, mahkmlar, mlteciler, szlemeli iiler ve bazen de
ocuklar ve eler.
Dier taraftan; para, bilgi ve balantlara dayal olarak bireyler son derece
bamsz olarak karar verebilirler. zgrlk derecesi ise ge ilikin karar sreci ve
g

dinamikleri

zerinde

etkili

olan

temel

bileenler

tarafndan

snrlandrlabilmektedir. Bunlar; insanlarn kendileri, kaynak veya hedef lkedeki

dier nemli etmenler, ayrca, aileler, hane halk yeleri, arkadalk, akrabalk ve
komuluk ilikileri, etnik, dinsel ve profesyonel oluumlar gibi gmenler veya
potansiyel gmenler ile hedef lkede yaayanlar arasndaki mtereklii salayan
sosyal balardr. Bunlarn da tesinde, hedef veya kaynak lkedeki bulunan
hkmetler, hkmet d kurulular, BMMYK gibi uluslar st kurulular, siyasi
partiler, sendikalar ve iveren rgtleri gibi baz ortak etkenler bu kapsamda etkin
olabilirler.
Benzer ekilde, g kararn daha mikro dzeyde ele alan psikolojik eksenli
modeller de potansiyel gmenlerin rasyonel olarak snrlandrlm olduklarn kabul
ederler. Bir bireysel karar alc, sorunlar tanmlama ve zme kapasitesi ile bilgi
edinme ve bunlar aklnda tutabilme imknlar tarafndan snrlandrlmtr. Bu
noktada, sadece alglanabilen seenekler ve denecek bedeller, tatminkr veya
tatminkr deil biiminde basit bir deerlendirmeye tabi tutulacaktr.
rnein, bu sosyo-psikolojik modellerden birisi olan Bask Eii-Stress
Threshold modeline gre bir potansiyel gmen, baka bir yerin avantajlarn, fayda
ve maliyetleri dikkate alarak hlen yaanlan yeri sosyal, ekonomik, psikolojik ve
dier zellikleri bakmndan daha tatminkr bulabilir. Bireyler bu yeni yerin
imknlarn, kendi tecrbe veya becerilerinin hlen bulunduklar yerdeki getirisini ve
kendi emsallerinin konumlarn gz nnde tutan bir deerlendirmeye tabi tutarlar ve
bu konuda greceli bir eik belirlerler. Ancak bunu yapmalar, onlarn g edecekleri
anlamna gelmez. Sadece alternatifleri aratryor olabilirler. Farkndalk aamas
denen birinci aamadan sonra, gn gereklemesi iin gmenleri harekete

262

geirecek olan bask eiinin almas gerekmektedir. Bu aamalar ise tamamen,

593

potansiyel gmenlerin mevcut verileri ne ekilde yorumladklarna baldr.

Ge neden olan itici ve ekici faktrler karsnda bireylerin tepkilerinin her

zaman ayn olmad birok sosyolojik alma ile de ortaya konmutur. Bu
kapsamda cinsiyet, ya, medeni durum ve ocuk sahibi olup olmama gibi faktrler
bireylerin g kararlar zerinde nemli derecede rol oynamaktadr. Rasyonel bir
varlk olan insan, g kararn genellikle fayda-maliyet veya deer-beklenti
hesaplamalar sonucunda veriyor olsa da yaanlan yerle kurulmu olan duygusal
ban ok gl olmas ve ata topra, baba oca gibi kavramlarn zellikle yal
insanlar zerinde etkili olduu da bir gerektir. G eden insanlarn, ldklerinde,
594

ounlukla ata toprana gmlmeyi vasiyet etmeleri bu duruma bir rnektir.

Bu adan bakldnda, g karar zerinde etkili olan bireysel zelliklerin en

banda ya faktr gelmektedir. Genel olarak bakldnda, gmenlerin nemli
595

bir ounluunun 15 ila 30 ya arasnda olduklar grlmektedir.

zellikle gnll (serbest) gler sz konusu olduunda, genlerin yallara

gre ok daha kolay karar verdikleri bir gerektir. Bu kapsamda, medeni durum da
nemli bir etken olarak gze arpmaktadr. Evli ve ocuklu insanlarn g karar
almas, bu erevedeki hesaplamalarn da devreye girmesi nedeniyle doal olarak
596

daha zorlamaktadr.

lkemizde yakalanan yasa d gmenlere ilikin veriler ve

yasa d gmenler zerinde yaplan aratrmalar da benzer durumu ortaya

597

koymaktadr (ekil 33 ve ekil 34).

593

Faist, a.g.e., ss. 31-32, 43-44.

Yaln, a.g.e., ss. 33-35.
595
UNFPA, a.g.e., s. 7.
596
Yaln, a.g.e., ss. 15-16.
597
lkemizde yakalanan yasa d gmenlerin profilini karmak zere bir grup (101 kii) yasa d
gmen zerinde yaplan alan almas iin bkz. Abdurrahman Ylmaz, Edirneden Gelimi
lkelere Gitme Teebbsnde Bulunan Transit Gmenler, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
Yeditepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2003, s. 26. Yasa d gmenlerin ya
gruplar konusunda ayrca bkz. Ahmet duygu, Transit Migrants in Turkey, Boazii Journal, Vol.
10, No. 1-2, 1996, s. 140.
594

263

EKL 104: Trkiyede Yakalanan Yasa D Gmenlerin Ya Gruplarna Gre

Dalm (1998-2001).

30000

27843

25000
20000
15000
10923
10000
5000

7428

7486

31-50

50'den
byk

2100

0
0-15

16-20

21-30

Kaynak: Ylmaz, a.g.e., s. 26.

EKL 105: lkemizde Yaplan Bir Aratrmaya Katlan Yasa D Gmenlerin
598

Ya Profili.

50

47

45
40
35

30

30
25
20

17

15
10
5

6
1

0
16-18

18-22

23-30

31-35

36-42

Kaynak: Ylmaz, a.g.e., s. 60.

598

Katlmclarn seimi, iyi bir rneklem oluturacak ekilde yaplmtr. rneklem 101 kiiden
olutuu iin deerler yaklak yzdelik (%) dilimler olarak ele alnabilir. rneklemin oluturulmas
konusunda bkz. Ylmaz, a.g.e., ss. 51-52.

264

te yandan, birok kii gmenlerin ounlukla nfusun en fakir

kesimlerinden geldiklerine inanmaktadr. Oysa bu doru deildir. G eden insanlar,
geride kalanlardan genellikle daha iyi eitimlidir. OECD lkelerine gelen
gmenlerin byk ounluunun lise veya daha yksek dzey eitim alm
kimseler olmas bu durumu ortaya koymaktadr. Zira ksa mesafeli gler haricinde,
gmenlerin bilgiye ve paraya ihtiyalar olmaktadr. rnein, Bat lkelerine yasal
veya yasa d yollardan g edecek bir inlinin 60.000 $ civarnda paras olmas
599

gerekmektedir.

Hatta i glerde bile uzak mesafelere g edenlerin daha vasfl

600

ve ekonomik olarak daha yksek dzeyde olduklar gzlenmitir.

Yasa d

gmenlerin byk blmnn de lkelerindeki genel duruma gre iyi saylabilecek

bir eitim aldklar (ekil 35), ounluunun lkelerinde de altklar (ekil 36) ve
601

ortalama gelir grubuna dhil olduklar (ekil 37) bilinmektedir.

EKL 106: lkemizde Yaplan Bir Aratrmaya Katlan Yasa D Gmenlerin

Eitim Durumlar.

30
25

22

20

24
21

17

15
10
5

7
4

Kaynak: Ylmaz, a.g.e., s. 61.

599

UNFPA, a.g.e., s. 7. Stalker da Pasifik Okyanusunu geerek yasa d yollarla inden ABDye
gitmenin maliyetinin 60.000 $ civarnda olduunu belirtmektedir. Stalker, a.g.s.
600
Jennifer Hunt, Are Migrants More Skilled Than Non-Migrants? Repeat, Return and SameEmployer Migrants, Canadian Journal of Economics, Vol. 37, No. 4, November 2004, s. 831.
601
Ylmaz, a.g.e., s. 61-65.

EKL 107: lkemizde Yaplan Bir Aratrmaya Katlan Yasa D Gmenlerin

Kendi lkelerindeki alma Durumlar.

80

68

60
30

40
20

0
alyor

almyor

Dier

Kaynak: Ylmaz, a.g.e., s. 64.

EKL 108: lkemizde Yaplan Bir Aratrmaya Katlan Yasa D Gmenlerin

Kendi lkelerinde Mensup Olduklar Gelir Gruplar.

50

47

45
40
35
30

27

26

Alt

En Alt
(Yoksul)

25
20
15
10
5

4
1

0
En st

st

Orta

Kaynak: Ylmaz, a.g.e., s. 65.

Glere neden olan bireysel faktrlerden biri de macera araydr. Gemite,

birok Avrupal gmeninin altn arama maceras uruna ABDye akn ettii

602

bilinmektedir.

Bu erevede, insanolunun farkl yerleri grme, yeni deneyimler

kazanma ve farkl kltrleri tanma merak nedeniyle gerekleen uluslararas

glerde nemli bir art olduu belirtilmektedir. Kreselleme srecinin getirdii
iletiim ve ulam olanaklar ile sosyal balar, insanlarn bu tutkularn
603

gerekletirmelerine imkn tanmaktadr.

F-Yasa D Gn Kendine zg Nedenleri

Bu blme kadar, mmkn olduunca ayrntl bir biimde ele aldmz
nedenler sonucunda g, kresel bir olgu hline gelmitir. Uluslararas gn
neminin ve younluunun artmasna bal olarak, yeni ortaya kan kavramlardan
604

biri olan

yasa d g olgusunun nedenleri de esas olarak, yukarda saylan

nedenlerle ayndr.
EKL 109: lkemizde Yaplan Bir Aratrmaya Katlan Yasa D Gmenlerin
G Etme Nedenleri.

35
30

29
27

25
20

18

16

15
10
5
0
sizlik/Yoksulluk

Sava/atma

Siyasi

Kltrel

Kaynak: Ylmaz, a.g.e., s. 66.

602

Mutluer, a.g.e., s. 16.

GCIM, a.g.e., s. 6.
604
Ayhan Genler, Byyen Yasa d G Sorunu ve Trkiye, Trakya niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Cilt 3, No. 1, 2003, s. 175.
603

rnein, 1995 ylnda IOM tarafndan yaplan bir aratrmada, lkemizdeki

transit yasa d gmenlerin yarsndan fazlas (% 56) g etme sebepleri olarak
siyasal nedenleri gstermitir. Dier faktrler ise ekonomik, kltrel, ailevi vb.
605

sebeplerdir.

Ylmazn yapt aratrmann sonularnda da sava, atma ve

dier siyasi nedenler arlk kazanmaktadr (ekil 38).

Dolaysyla bu noktada nem arz eden konu, yasa d gn nedenlerinden
ziyade, g olgusunun yasa d hle gelmesinin sebepleridir. Bu sebepleri,
yukarda insan ticaretinin nedenleri balamnda ele aldmz gibi arz ve talep
asndan incelemekte fayda vardr. Konuya, arz tarafndan bakldnda, genellikle
az gelimi lkelerde yaayan insanlar, saydmz nedenlerin bir veya birkann
etkisiyle g karar almakta ve bu kararlarn hayata geirmeye almaktadrlar.
brahim Yasann da g tanmlamasnda belirttii gibi bu anlamda g, az
gelimiliin ksr dngsn bireysel boyutta krabilmenin bir yolu olarak
606

grlmektedir.

Dier yandan, potansiyel gmenlerin yaadklar kaynak lkelerin da g

politikalar da genellikle onlar zendirmeye yneliktir. Pilipinler, Gney Kore,
Endonezya, Sri Lanka, Banglade, Hindistan, Pakistan, HC, Vietnam ve Msr gibi
birok kaynak lkenin; isizlii azaltmak, dviz elde etmek ve iilerinin yeni
vasflar kazanmasn salamak maksatlaryla da g zendirecek devlet destekli
zel programlar oluturduklar bilinmektedir. Bu lkeler, sz konusu stratejileri
dorultusunda; gmen akmlarn ynlendirmek, i szlemelerini dzenlemek,
potansiyel gmenleri eitmek, yeni i gc piyasalarn aratrmak ve zengin
lkelerin gmen olarak kendi vatandalarn semelerini salamak iin i gc
gnderme ajanslar kurmulardr. Baz lkeler, gmenlerin dvizlerini ekebilmek
iin eitli finansal programlar uygularken, bazlar da kendi iileri adna ikili i
gc anlamas grmelerine katlmlardr. Saylar fazla olmamakla birlikte, baz

605

Akt. Aye Nilfer Narl, Human Smuggling and Migration of Illegal Labour to Turkey, in
Crushing Crime in South Eastern Europe: A Struggle of Domestic, Regional and European
Dimension, National Defense and Bureau Security Policy, 2003, s. 78. bkz.
http://www.bmlv.gv.at/pdf_pool/publikationen/crime_narli.pdf, (20.04.2007).
606
brahim Yasa, Yurda Dnen iler ve Toplumsal Deime, Trkiye ve Ortadou Amme daresi
Enstits Yaynlar, No: 182, Ankara, 1979, s. 1.

lkeler ise, yurtdnda alarak geri dnen vatandalarnn topluma yeniden uyum
salayabilmeleri iin yardm programlar uygulam ya da yurtdnda yksek
vasflar kazanm veya belli bir zenginlie ulam vatandalarnn geri dnlerini
607

salayabilmek iin zel aba ierisine girmilerdir.

hzla

gelie

bile,
608

beklenmektedir.

daha fazla

lkenin

Gelecekte, kendi ekonomileri

bu ynde

politikalar

izleyecekleri

Yasal g gibi yasa d gn de baz kaynak lkelerin yararna

gzkmesi nedeniyle, anlan devletlerin yasa d g nlemeye ynelik siyasi

kararllklarnn

bulunmad

birok

yorumcunun

zerinde

birletikleri

bir

609

noktadr.

Talep

tarafndan

bakldnda

ise;

gelimi

lkelerdeki

iverenlerin,

kresellemenin karakteristik bir zellii olarak ortaya kan i piyasalarnn ve

ticaretin devingenliine paralel olarak, emein de kresellemesini ve esnek bir hle
gelmesini

istedikleri

bilinmektedir. ngilterede

dnyasnn

nde

gelen

birliklerinden birinin (Confederation of British Industries) szcs, uluslararas g

ve emek piyasas balamnda; ngilteredeki iverenler olarak, dnyann neresinde
olurlarsa olsunlar, en iyi personeli bulup altrmak hakkna sahip olmak
istediklerini, bunu gerekletirebilmenin Internetin salad olanaklarla her geen
gn daha da mmkn olduunu ve bu nedenle esnek ve hareketli bir emek
piyasasnn gelitirilmesini istediklerini belirtmitir. Ancak, bu isteklerin gelimi
lkelerce uygulanan kstlayc g politikalar nedeniyle gereklememesi, bata
tekstil ve montaja dayal imalat sanayi olmak zere birok sektrn, i gcnn bol
ve emein ucuz olduu lkelere tanmasna sebep olmutur. Dier yandan tarm,
inaat ve hizmetler gibi tanmas mmkn olmayan ve yerli iilerin almak
610

istemedii sektrlerde gmen i gc ihtiyac srmektedir.

dnyasnda gittike artan kresel yaklamn aksine, devletlerin uluslararas

ge yaklamlarnda ise hlen yerel politik kayglar baskn durumdadr. Hkmetler,
yabanclarn

ulusal

emek

piyasalarna

girilerini

kolaylatrmann

kendi

607

Massey, a.g.m., s. 20.

Michael S. Teitelbaum, The Role of the State in International Migration, The Brown Journal of
World
Affairs,
Vol.
VIII,
Issue
2,
Winter
2002,
s.
159.
Bkz.
http://www.watsoninstitute.org/bjwa/archive/8.2/Migration/Teitelbaum.pdf, (12.08.2007).
609
Koser, a.g.m., s. 3.
610
Dvell, a.g.m.
608

269

vatandalarnn istihdam olanaklarn azaltacan dnmekte ve bu nedenle

kamuoyunun

tepkisini

alarak

seimlerde

oy

kaybedeceklerinden

endie

etmektedirler. Hedef lke konumundaki lkelerin hkmetleri, uluslararas ge

kar daha liberal bir yaklam sergilemelerini gerektiren ekonomik artlarn
bilincindedirler. Buna ramen daha fazla yabancnn, geici bile olsa lkelerine
girilerine izin vermenin toplumsal dengeler ve lke gvenlii zerinde olumsuz
611

etkiler yapacandan ekinmektedirler.

te yandan, gittike byyen gmen topluluklarnn kendi kltrel

yaantlarna ve dinsel hayat tarzlarna devam ederek, yaadklar toplumla
btnleememeleri,

baz

kesimlerin

gmenlere

kar

dlayc

bir

tavr
612

taknmalarna, milliyeti ve hatta rk akmlarn ykselmesine neden olmaktadr.

Bu durum, hkmetlerin kayglarn daha da artrmaktadr.

TABLO 71: Baz Gelimi lkelere Uzun Dnemli Olarak Kabul Edilen Gmenler
(%). (*i tabiri, alma maksadyla gelen tm ekonomik gmenleri iermektedir).
iler*

lke
Avustralya
Kanada
ABD
Danimarka
Fransa
sve
svire
ngiltere

Aile Birlemeleri

Mlteciler

1991

2001

1991

2001

1991

2001

45
18
10
20
27
2
47
49

55
26
19
22
20
2
55
54

47
64
75
60
58
62
51
42

33
62
70
53
69
65
42
35

8
18
15
20
15
36
2
9

12
12
11
25
11
33
3
11

Kaynak: UNDESA, International Migration 2004, s. 47.

Sonu olarak; gnmzn g politikalarnn kstlayc olduklar genel bir

kandr. G, genellikle bir gvenlik sorunu olarak ele alnmakta ve birok lke bu
tehdit karsnda korunma ihtiyac hissetmektedir. Son yllarda, n plana kan

611

GCIM, a.g.e., s. 9.
Aylin nver Noi, Avrupada Ykselen Milliyetilik, 1. Bask, IQ Kltr Sanat Yaynclk,
stanbul, 2007, s. 122.
612

14

613

terrizmle ilikili kayglar bu eilimi daha da glendirmitir.

11 Eyll olaylar

sonrasnda, g ve gvenlik kavramlar arasndaki iliki daha da nem kazanm ve

g kontrol politikalar terrizmle mcadelede bir yntem olarak n plana
614

kmtr.

Gnmzde yasal g olanaklarnn ne denli azaldn, geleneksel

olarak g alan lkelerin kabul ettikleri yasal gmenlerin durumlarndan kolayca

anlayabiliriz (Tablo 25).
TABLO 72: Baz Gelimi lkelerde Vasfl i Miktar ve Dier Gmenler
indeki Oranlar. (Not: (---) Veri mevcut deil. (*) ABDnin verileri 2002 ylna
aittir).
Btn Gmenlere Oran
lke
(%)
1991
1999
2001*
1991
1999
2001*
41
35
54
37
42
60
Avustralya
41
81
137
18
47
55
Kanada
--13
36
--47
68
Yeni Zelanda
12
57
175
18
22
17
ABD
0
3
4
6
8
10
sve
4
32
40
7
33
32
ngiltere
Kaynak: UNDESA, International Migration 2004, s. 49.
Miktar (Bin)

Grld gibi sz konusu lkelerce kabul edilen yasal gmenlerin byk

ounluunu aile birlemeleri yoluyla gelenler oluturmaktadr. Bunun yannda,
iltica kanalyla g edenlerin oran da olduka yksektir. Bu durumda, ekonomik
gmenlerin oran daha da dmektedir. Dier taraftan yasal olarak gelen ekonomik
gmenlerin byk bir blm vasfl iilerdir (Tablo 26). 1990 yl verilerine gre
Avustralya, Kanada ve ABDye kabul edilen gmenlerin 1/4 niversite
mezunudur. Kanada ve Avustralyaya gelen gmenlerin ierisinde niversiteyi
bitime oran, neredeyse bu lkelerin yerli nfusu ierisindeki niversite bitirme oran

613

Antoine Pcaud ve Paul De Guchteneire, International Migration, Border Controls and Human
Rights: Assessing the Relevance of a Right to Mobility, Journal of Borderlands Studies, Vol. 21,
No. 1, Spring 2006, s. 70.
614
Blent iekli, Uluslararas Terrizm ve Uluslararas G: 11 Eyll Sonras Terr Tehdidi ve
G Kontrol Politikalarnn Terrizmle Mcadelede Kullanm, Avrasya Dosyas, Gvenlik
Bilimleri zel, Cilt: 9, Say: 2, Yaz 2003, s. 170.

15

kadardr. Bu lkelere gelen vasfl personel bile ounlukla geici sreler iin
615

kabul edilmektedir (Tablo 27).

TABLO 73: Baz Gelimi lkelerde Geici Vasfl i Saylar (Bin).

(Not: (---) Veri mevcut deil. (*) ABDnin verileri verdii alma vizesi saysn
gstermektedir. Eer bir kii, ayn alma yl ierisinde birden fazla giri yaptysa
rakamlar yanltc olabilir).
lke
1992
1997
1998
41
82
93
Avustralya
70
75
80
Kanada
--27
30
Yeni Zelanda
143
--343
ABD*
5
5
4
Fransa
54
80
89
ngiltere
Kaynak: UNDESA, International Migration 2004, s. 49.

1999
100
85
39
423
6
98

2000
116
94
48
505
8
124

Tanm itibaryla yasa d g, uluslararas snrlar kimlerin geip kimlerin

geemeyeceini dzenleyen yasalara bal olarak ortaya kmaktadr. Gittike daha
sklatrlan snr kontrollerinin ve ge ilikin yasal sistemlere konan kstlamalarn
birlemesiyle, su rgtleri iin yeni ekonomik frsatlar sunan yasa d bir pazarn
artlar olumaktadr. lkeler arasndaki byk ekonomik ve siyasal farkllklara
ramen, ekonomik yasal gn gerekleememesi kaaklk organizasyonlar iin
geni bir mteri potansiyeli yaratmaktadr. Kaaklara ve hatta insan tacirlerine
bavurmak, birok insan iin zulmden, yoksulluktan ve isizlikten kurtulmann tek
kar yoludur. Potansiyel gmenlerin, kaaklar veya tacirlerden aldklar
hizmetlerin karln uzun vadeli borlanarak, zgrlklerini ve hatta hayatlarn
616

yitirerek dedikleri zc bir gerektir.

Kaaklara denen miktarlar ise gidilen

mesafe, gzergh zellikleri, kullanlan vastalar vb. unsurlara bal olarak

deimektedir. Yasa d gmenler ya da insan ticareti madurlarnn kaak yollarla

615

UNDESA,World Economic and Social Survey 2004: International Migration, Printed by the
UN Publishing Section, New York, 2004, (International Migration 2004), ss. 47-50.
616
Andreas Schloenhardt, Organized Crime and the Business of Migrant Trafficking: An Economic
Analysis, Crime, Law & Social Change, Vol. 32, Kluwer Academic Publishers, the Netherlands,
1999, s. 207.

16

ulam iin dedikleri miktarlara ilikin olarak, Petrosun 538 rnek olay
617

inceleyerek bulduu ortalama deerler Tablo 28de sunulmutur.

TABLO 74: nsan Kaakl ve Ticaretinin Kresel Maliyetleri.

GZERGH
Asya-Amerika
Avrupa-Asya
Asya-Avustralya
Asya-Asya
Avrupa-Avustralya
Afrika-Avrupa
Avrupa-Amerika
Amerika-Avrupa
Amerika-Amerika
Avrupa-Avrupa
Afrika-Amerika
Afrika-Avustralya
Afrika-Afrika
Kaynak: Petros, a.g.m., ss. 4-5.

ORTALAMA MALYET ($)

26,041
16,462
14,011
12,240
7,400
6,533
6,389
4,528
2,984
2,708
2,200
1,951
203

Gmen kaaklnn yaratt pazarn bykl konusunda salkl veriler

bulunmamakla birlikte, ylda yaklak 4 milyon yasa d gmenin mafyaya 7 milyar
618

dolar dedii tahmin edilmektedir.

Mafya tipi organize su rgtlerinin yan sra,

terr rgtlerinin de gelir salamak ve yasal yollardan geilerini salayamad

619

militanlarn nakletmek iin insan kaakln organize ettikleri bilinmektedir.

Bu

kapsamda; PKK/KONGRA-GEL terr rgtnn faaliyetlerini srdrebilmek iin

gerekli olan maddi kaynaklar, eitli lkelerde kurmu olduu komite ve
temsilcilikler araclyla soygun, gasp, tehdit, hara toplama, uyuturucu kaakl
ve d yardmlar kanalyla salamann yannda, hem maddi gelir hem de eleman
temin etmek iin insan kaakl yapt belirtilmektedir. rgt; ran, Irak, Suriye
gibi lkelerden gelenleri veya Krt kkenli vatandalarmz yasa d yollardan
lkemize sokarak veya Avrupaya kararak astronomik miktarda maddi kazan

617

Melanie Petros, The Costs of Human Smuggling and Trafficking, Global Migration Perspectives
No. 31, GCIM, Geneva, Switzerland, April 2005. Bkz. http://www.gcim.org/attachements/GMP
%20No%2031.pdf, (12.11.2007).
618
Mutlu, a.g.m., s. 201.
619
Frat, a.g.m., s. 3.

273

salamakta, bunun yannda lkemizdeki eylemlerinde kullanabilecei veya

Avrupadaki propaganda faaliyetlerini yrtecek militanlar temin etmektedir. Ayrca
normal yollardan yurt dna karamayaca militanlarn eitim veya eylem
620

hazrlklar iin yasa d yollardan gtrmektedir.

Konunun maddi boyutu ele alndnda ise PKKnn toplamda 150 milyon
avroyu bulan gelirinin 50 milyonluk blmn uyuturucu ve insan kaakl
621

gibi yasa d yollardan saland tahmin edilmektedir.

Bir kaak gmenin

Avrupa lkelerine gitmek iin 2500-5000 dolar arasnda bir mebla dedii ve
rgtn kard kiilerden gittikleri lkelerde de zorla ba toplad gz nne
622

alnrsa elde edilen gelirin bykl daha iyi anlalmaktadr.

Dier yandan, insan kaaklarna ve tacirlerine verilen cezalarn, bu

sulardan elde edilen gelire nispeten olduka dk olmas yasa d gn artmasna
yol aan dier bir etkendir. Son dnemde, sz konusu sulara kar uygulanan
cezalarn artrlmas genel bir eilim olmakla birlikte

623

birok AB lkesinde insan

624

kaaklarna ve tacirlerine verilen hapis cezalar genellikle 5 yl gememektedir.

Bununla birlikte, bu sulara ounlukla para cezas uygulanmas risk ve kr dengesi

625

asndan organize su rgtlerinin lehine bir durum yaratmaktadr.

Baz

620

rnein; yasa d yollardan Yunanistana girmek ve illegal olarak bulunmaktan dolay 14 Ocak
2000 tarihinde lkemize snr d edilen bir Trk vatanda, verdii ifadede; 7 arkada ile birlikte
Karadeniz 8 isimli teknenin kaptannn organizesinde (Sz konusu tekne, sonraki dnemde insan
kaaklna karmaktan dolay 09 Eyll 2001 tarihinde ele geirilmitir.) Yunanistana getiklerini
ve burada siyasi eitime tabi tutulduklarn ve lkemize rgtsel faaliyet gstermek amacyla geri
dndklerini belirtmitir. Bkz. nal ve dierleri, s. 24.
621
PKKnn geliri 150 milyon Euro, Sabah Gazetesi, 23 Eyll 2005.
622
nal ve dierleri, s. 24.
623
rnein, insan kaakl suu, eski TCKnin 201/a maddesiyle mevzuatmza ilk defa girdiinde,
bu sua 2 yldan 5 yla kadar ar hapis ve 1 milyar liradan az olmamak zere ar para cezas
ngrlmekteyken; yeni TCKnin 79. maddesinde 3 yldan 8 yla kadar hapis ve on bin gne kadar
adl para cezas ngrlmtr. Eski TCKnn 201/a maddesinin deerlendirmesi iin bkz. etin
Arslan, Gmen Kaakl Sular (TCK Md. 201/a), Trk dare Dergisi, Say: 439, Haziran
2003, ss. 151-185.
624
Gmen kaakl suuna; svirede 1 yla kadar hapis veya 20.000 franka kadar para cezas,
talyada sua konu olan madurlarn her biri iin 3 yla kadar hapis ve 15.000 avroya kadar para
cezas, Fransada 5 yl hapis ve 30.000 avro para cezas, spanyada 2 yldan 5 yla kadar hapis ve 6
aydan 12 aya kadar gn para cezas ngrlmektedir. Ayrnt bilgi iin bkz. Ali Hakan Evik, Gmen
Kaakl Suu, Atatrk niversitesi Erzincan Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt: IX, Say: 3-4,
Ayr Basm, Erzincan, Aralk 2005, s. 129-132.
625
zcan, a.g.m., s. 148.

18

kaynaklarda, yasa d gmenlere illegal girilerinden dolay ayr bir ceza

626

verilmemesinin yasa d g tevik edici bir baka unsur olduu belirtilmektedir.

Ancak uzmanlar; yasal olmayan yollardan lkeye sokulan veya kalmasna ya

da yurt dna kmasna imkn salanan yabanclarn ve yine yasal olmayan
yollardan lkeden kmasna imkn salanan Trk vatandalarnn gmen
kaakl suunun maduru olduklarn; madurluk ve faillik sfat ayn kiide
birleemeyecei iin bu madurlarn gmen kaakl suundan dolay
cezalandrlmasnn mmkn olmadn vurgulamaktadrlar. SASMUS 2. Protokol
5. maddesinde de kaak gmenlerin gmen kaakl suundan dolay
cezalandrlmamas ngrlmektedir. Ancak bu kimselerin Pasaport Kanuna
627

aykrlktan dolay cezai sorumluluklar devam etmektedir.

Yasa d ge ilikin hukuksal tartmalarn dier ucunda ise, kaak

gmenlere

ceza

verilmesi

bir

yana,

uluslararas

kstlayan

yasal

dzenlemelerin insan haklar ihlali yaratp yaratmad sorgulanmaktadr. Bu

tartmalar balamnda; nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin 13. maddesiyle

628

da g hakknn tannp tannmad, eer tanndysa, ie g hakknn da tannmas

gerektii, devlet egemenlii ilkesinin snrlar gibi hususlar ne kmaktadr.
Tartmalarda ne kan bir dier husus da g kontrol politikalarnn, snma
629

hakknn kullanmna zarar vermesidir.

Konunun insani boyutunun n plana kmas, birok uluslararas rgtn,

hkmet d kurulularn (Non-governmental Organizations-NGOs) ve eitli sivil
toplum rgtlerinin (ST) bu konudaki faaliyetlerini younlatrmalarna ve g
konularna ynelik yeni kurulularn ortaya kmasna neden olmutur. Hatta baz

626

nal
ve
dierleri,
s.
18.;
Gzlgl
ve
dierleri,
http://birimweb.icisleri.gov.tr/strateji/arastirma/gocmen.html , (16.11.2005).
627
Frat, ag.m., s. 14.; rnein 5682 sayl Pasaport Kanununun 34. maddesinde, Trkiye
Cumhuriyeti snrlarndan her naslsa pasaportsuz olarak girebilmi olan vatandalar ve yabanclar 250
Liradan 1250 Liraya kadar ar para veya 1 aydan 6 aya kadar hapis cezas ile veya her ikisiyle
cezalandrlr. Bu gibilerden yabanc olanlar cezalarn ektikten sonra snr d edilirler. hkm yer
almaktadr. http://www.mevzuat.basbakanlik.gov.tr , (11.12.2005).
628
Madde 13- (2) Herkes, kendi lkesi de dhil olmak zere, herhangi bir lkeyi terk etme ve kendi
lkesine dnme hakkna sahiptir. De Angelis ve dierleri, s. 170.
629
Bu tartmalar iin bkz. Paul Fauchille, The Rights of Emigration and Immigration, Population
and Development Review, Vol. 31, No. 4, December 2005, ss. 765773. ; Catherine Dauvergne,
Sovereignty, Migration and the Rule of Law in Global Times, Modern Law Review, Vol. 67, No.
4, 2004, (pp.588-615). ; der. Bogusz ve dierleri, a.g.e. ; Pcaud ve De Guchteneire, a.g.m.

19

630

misyoner rgtleri bile bu konuya el atmtr.

Sz konusu STler genellikle insan

haklar (insan haklar ihlallerini ifa etme, devletlerin insan haklar kaytlarn
eletirme, bunlarla ilgili raporlar hazrlama vb.), mlteci ve snmaclara yardm
(yiyecek, barnma ve giyim gibi temel ihtiyalarn salanmas, mlteci statsnn
belirlenmesi srasnda hukuki danmanlk destei, yeniden yerletirme ve
mltecilerin yeni geldikleri topluma uyum salamalarna destek olma vb.) ayrca
insan ticareti madurlarna destek (barnma yardm, yasal korumann artrlmas,
geici oturma msaadesi alma gibi konularda lobi faaliyetleri yrtme, madurlarn
topluma yeniden kazandrlmasna destek verme, kamuoyu dikkatinin insan
ticaretinin

tehlikeleri
631

yrtmektedir.

konusuna

ekilmesi

vb.)

gibi

konularda

faaliyet

Bunlarn yannda, sadece yasa d gmenlere ynelik almalar

632

yrten kurulular da mevcuttur.

Bahse konu kurulularn yardm faaliyetlerinin

ve gmen haklarna ynelik hukuki savunmalarn, potansiyel gmenleri ve gmen

kaakl ebekelerini cesaretlendirmesi, yasa d gn nedenleri arasnda
633

saylsa

da Thouez; g konusunda farkl ilgi ve kayglar n plana karan bu

kurulularn nc bir kuvvet olarak ortaya kmasyla, uluslararas camiada bu

630

Bu kapsamda, lkemizde yaanan bir rnek iin bkz. Bikem Ekberzade, Yasa d, 1. Bask, Plan B
Yaynlar, stanbul, 2006, s. 10.
631
Colleen Thouez, The Role of Civil Society in the Migration Policy Debate, Global Migration
Perspectives,
No.
12,
GCIM,
Geneva,
Switzerland,
October
2004,
s.
10.
http://www.gcim.org/gmp/Global%20Migration%20Perspectives%20No%2012.pdf, (11.10.2007).
Thouez, bu erevede nde gelen uluslararas STleri kategoriye ayrmaktadr. Birinci
kategoride, mltecilere, yerlerinden edilmi kiilere ve gmenlere yardm eden geleneksel ilevsel
kurulular. Uluslararas Katolik G Komisyonu (The International Catholic Migration CommissionICMC) bu tarz kurululara bir rnek tekil etmektedir. ICMC, ayn zamanda insan haklar, rklkla
mcadele vb. konularda da faaliyet yrtmektedir. Komisyonun faaliyetleri iin bkz.
http://www.icmc.net . kinci kategoride, g konusunun eitli boyutlarn da kapsayan geni bir
erevede faaliyet yrten geleneksel insan haklar savunma rgtleri yer almaktadr. Uluslararas Af
rgt (Amnesty International-AI; http://www.Amnesty.org), nsan Haklar Gzlem Merkezi (Human
Rights Watch-HRW ; http://www.hrw.org) ve Tm Gmen ilerin ve Aile Fertlerinin Haklarnn
Korunmasna Dair Uluslararas Szlemenin lkelerce onaylanmas bata olmak zere g ve
snma konularnda almalar yapan Uluslararas Gmen Haklar Kuruluu (Migrants Rights
International-MRI; http://www.migrantwatch.org). nc kategoride ise g ve mlteci konularna
ynelik almalar yapan kk apl STlerin seslerini daha iyi duyurabilmek iin oluturduklar
emsiye rgtlerdir. Uluslararas Gnll Kurulular Konseyi (International Council of Voluntary
Agencies-ICVA; http://www.icva.ch ) bunlara rnek tekil etmektedir. Thouez, a.g.m., s. 3-4.
632
Bu kurulularn en nemlilerinden biri olarak, Belgesiz Gmenlere likin Uluslararas Birlii
Platformu (Platform for International Cooperation on Undocumented Migrants-PICUM) saylabilir.
Brksel / Belika merkezli olarak Avrupa apnda faaliyet gsteren sz konusu NGO; yasa d
(belgesiz) gmenlerin salk, barnma, eitim, geinme, aile hayat, ruhsal ve fiziksel btnlk,
hukuki yardm, eit alma koullar ve kanun nnde eitlik gibi temel insan haklarna sayg
gsterilmesinin salanmasn amalamaktadr. Platformun faaliyetleri iin bkz. http://www.picum.org
633
Genler, Yabanc Kaak ilik, s. 3. ; Ayrca bkz. Kurumsal kuram.

20

erevedeki sorunlara daha kapsaml zmler retebilmek iin gerekli i birlii ve

634

koordinasyonun gleneceini ifade etmektedir.

Yasa d gn nedenlerinden biri de g kuramlar blmnde deindiimiz

gmen iliki alardr. Diaspora topluluklarnn bymesi ve ulus tesi sosyal iliki
alar, insanlarn bir lkeden dierine yasa d (dzensiz) glerini de
635

kolaylatrmaktadr.

Gelimi lkelere daha nceki dnemde yerleen gmenler,

kendi lkelerinde yaayan yaknlarn etkilemekte ve onlarn olas glerine araclk

etmektedirler. Dier yandan, bir lkeye yasa d olarak girilmi olsa bile, bu
lkedeki gmen iliki alarnn destei ile zaman ierisinde oturma veya
636

vatandalk hakk kazanabilmektedirler.

Ylmaz tarafndan, lkemizde yaplan

aratrmaya katlan yasa d gmenlerin yaklak % 70i daha nce yurt dna g
637

etmi akrabas veya arkada olduunu belirtmitir.

Yasa d gn nedenleri kapsamnda son olarak, yasa d gmenleri

grmezden gelen bir tutum izlenmesini ve karlan aflar sayabiliriz. Balangta
deindiimiz zere, kresel piyasalarda artan rekabet karsnda, gelimi lkelerdeki
baz iverenler, yatrmlarn emein ucuz olduu lkelere tamakta veya ilerinin
bir ksmn nc dnya lkelerinde kayt d ii altran daha kk iletmelere
yaptrmaktadrlar. Bu durumun yaratt bask sonucunda baz endstrilemi lkeler,
zellikle kendi vatandalarnn almaktan kandklar i kollarnda yasa d
gmenlerin altrlmasna gz yummaktadrlar. Bunun da tesinde, yasa d
gmenleri yasal nitelie kavuturacak reglerizasyon programlarn yani aflar
638

devreye sokmaktadrlar.

634

Thouez, a.g.m., s. 19.

GCIM, a.g.e., s. 33.
636
zcan, a.g.m., s. 148.
637
Ylmaz, a.g.e., s. 68.
638
GCIM, a.g.e., ss. 15-16. ; Bat lkelerinde uygulanan reglerizasyon programlarnn kapsaml bir
deerlendirmesi iin bkz. Aspasia Papadopoulou, Regularization Programmes: An Effective
Instrument of Migration Policy?, Global Migration Perspectives, No. 33, GCIM, Geneva,
Switzerland,
May
2005.
Bkz.
http://www.gcim.org/attachements/GMP%20No%2033.pdf,
(12.10.2007).
635

21

BENC BLM
YASA DII GN BOYUTLARI
A-Veri Sorunu
Massey ve Capoferronun belirttii gibi; dourganlk ve lm oranlarnn
dmesi nedeniyle, uluslararas g, gelimi lkelerde demografik deiimi
salayan en nemli etken hline gelmitir. rnein ABDde 1990lardaki toplam
nfus artnn % 34 gten kaynaklanmtr. Bu orann 90larn sonunda % 40a
ykseldii hesaplanmaktadr. ABDden daha dk dourganlk ve lm oranlarna
sahip olan Avrupa ve Japonyada ise gn demografik yap ve nfus art
zerindeki etkileri ok daha fazladr. Bu gelimeler sonucunda, gnmzde
uluslararas gn nedenlerini ve sonularn anlamak ve gmenlerin saysn ve
zelliklerini doru ve gvenilir bir ekilde lmek daha nce hi olmad kadar
nem kazanmtr.
te yandan, uluslararas gn hacminde gzlenen byk art zerine,
gelimi lkelerdeki ynetimlerin, gmen i gcne duyulan gereksinimin devam
etmesine ramen, gmenlere ynelik daha kstlayc politikalar izlemeye balamas
yasa d gn evrensel bir olgu hline gelmesiyle sonulanmtr. 2000 yl
itibaryla ABDdeki yabanc uyruklularn % 25inin yasa d statde olduu
hesaplanmtr. Bu oran on yl nce % 10lar civarnda tahmin edilmekteydi. Yasa
d gn, gelimi lkelere ynelen toplam gn gitgide daha nemli bir ksmn
oluturmaya balamas, allm istatistiksel lm yntemlerinin yetersiz kalmas
nedeniyle, ulusal nfus kompozisyonlarn belirlemeye alan nfus bilimciler iin
temel sorunlardan biri hline gelmitir. Ayn ekilde, g sreci ve bu srecin
belirleyici unsurlar zerinde alan sosyal bilimciler de bu nedenle ciddi sknt
639

iine girmektedirler.

Gnmzde, farkl dinamiklere bal olarak yeni biimler alan g

hareketlerinin gn getike daha karmak bir nitelie brnmesi nedeniyle, ge
ilikin veri toplamakta kullanlan konseptlerin byk ounluu bu g hareketlerine

639

Douglas S. Massey, Chiara Capoferro, Measuring Undocumented Migration, International

Migration Review, Vol. 38, No. 3, Fall 2004, ss. 1075-1076.

22

ilikin gerekleri yanstmakta yetersiz kalmaktadr. zellikle, ksa sreli g

hareketlerinde ve yasa d g kapsamnda ok sk rastlanan stat deiiklikleri sz
640

konusu olduunda bu durum daha belirgin hle gelmektedir.

G istatistiklerini oluturmak amacyla nfus saymlar, nfus saymlarnn

karlatrlmasna dayanan aratrmalar, eitli resm kaytlar ve bu kapsamda
yaplan zel aratrmalar kaynak olarak kullanlmaktadr. Ancak, yasal glere ilikin
almalarda bile birok glk yaratan bu veri kaynaklarnn yasa d g
641

almalarnda kullanlmalar olduka zordur.

Yasa d g kapsamndaki veri ihtiyac iki balkta ne kmaktadr.

Bunlardan birincisi bir lkeye yaplan yasa d giri miktarlar, dieri ise lkede
hlihazrda bulunan mevcut gmen rakamlardr. Fakat, bir lkeye belirli bir
periyot ierisinde gizli veya yasa d giri yapan veya belirli bir anda yasa d
olarak kalan yabanclar (stoklar) hesaplayabilmek konunun doas gerei olduka
zordur. Zira, Jandln da belirttii zere, bu konuda belge ve gzlemlere dayanma
imkn neredeyse yoktur. Bu nedenle, belirli bir lkedeki yasa d g olgusunun
zellikleri ve kapsam konusunda yaplacak almalar, o lkede alternatif istatistiki
gstergelerin mevcudiyetine bal olarak baz dolayl yntemlere dayanmak
durumundadr. Bu erevede yasa d giri, ikmet ve alma gibi olgulara ilikin
mevcut bulunan istatistiki veriler deerlendirilerek konunun llemeyen boyutlar
konusunda baz tahminler yaplabilir. rnein, yasa d giri miktarlarna ilikin
tahminlerde, snrda yakalanan gmen saylar ile yakalanmadan girebilenler
arasndaki oran hesaplanmaya allmaktadr. Bu kapsamda baz aratrmaclar,
ABye ynelik yasa d girilerde 2ye 1 orann, yani yakalanmadan girebilenlerin
642

saysnn yakalananlarn iki kat olduu kabuln benimsemektedirler.

Trkiyede

de birok aratrmac ve resm grevli tarafndan bu orann kullanld

640

John Salt, Current Trends in International Migration in Europe, Council of Europe, November,
2001, s. 5.
http://www.coe.int/t/e/social_cohesion/migration/documentation/Publications_and_reports/John%20S
alt%20%20Report%20on%20Current%20Trends%20in%20International%20Migration%20in%20Europe.pd
f , (19.12.2007)
641
Sz konusu veri kaynaklarnn kullanm konusundaki sorunlar iin bkz. Massey ve Capoferro,
a.g.m., ss. 1076-1083.
642
Michael Jandl, The Estimation of Illegal Migration in Europe, Studi Emigrazione / Migration
Studies, Vol. XLI, No. 153, March 2004, ss. 143, 151.

23

643

belirtilmektedir.

Bir lkede belirli bir anda bulunan yasa d gmen stoklarn

belirlemede ise genellikle yasa d gmenlerin yasal gmenlere oran eitli

yntemler kullanlarak hesaplanmaya allr. Bunun yannda, kaak alma
konusunda iyerlerinde yaplan denetimlerden ve yasa d gmenlere ynelik
uygulanan af programlarndan elde edilen veriler de yasa d gmen stoklarnn
644

belirlenmesine k tutmaktadr.

Dier yandan, ekil 39da gsterildii gibi yasa d gmenlerin, tm

645

gmenler ierisindeki oranlar lkeden lkeye deimektedir.

Ancak, bu

kapsamdaki verilerin doruluu konusunda birok aratrmacnn pheleri vardr.

rnein, Salta gre, bir lkede yasa d durumda yaayan ve alanlarla ilgili
verilerin hatal olma ihtimali ok yksektir. Bazen resm rakamlar bile yanstmayan
bu veriler, genellikle snr d edilenlere ya da reglerizasyon programlar
sonularna dayanan

polis

makamlarnn hesaplamalardr. Birok

lkedeki

ynetimlerin, yasa d durumdaki kiileri bulma, tehis etme ve snr d etme gibi
konularda fazlaca gnll olmamalar ve ayrca ev ilerinde alan kadnlar gibi
tespit edilmeleri zor olan yasa d gmenlerin bu rakamlara dhil edilememeleri
nedeniyle bu veriler, yasa d durumdakilerin toplam saysnn ok altnda
kalmaktadrlar. Bu nedenle yasa d gmenlere ilikin rakamlara her zaman

643

Gresh, a.g.m., s. 5.
Yasa d gmenlerin yasal gmenlere orannn bulunmasnda kullanlan yntemler unlardr:
1. Artk (Residual) Tahmin Teknii: Nfus saymlar ve dier baz resm kaytlar arasndaki
farkllklarn belirlenmesine dayanmaktadr.
2. arpan (Multiplier) Tahmin Teknii: Yasa d giriler kapsamnda kullanlan yntemdir. Bu
yntemde, bilinmeyen deikenle (rnein, yasa d gmen stoklar) llebilen bir deiken
(rnein, yasal gmen saylar) arasnda sabit bir ilikinin bilinmesine ihtiya vardr.
3. lm (Survey) Yntemi: arpan tekniinin zel bir trdr. arpan bulunurken, konu hakknda
uzman kimselerin tahminleri bir araya getirilir (rnein, iverenlere kendi ikollarnda yaklak ne
kadar yasa d gmen alt konusundaki tahminleri sorulur).
4. Yakalama-Yeniden Yakalama (Capture-Recapture) Yntemi: Bu yntemle ilgili olarak havuzdaki
balklar rnei verilmektedir. Buna gre, bir havuzdan nce 1000 tane balk tutup, bunlar iaretleyip
salarsnz. Daha sonra, tekrar 1000 adet balk tutarsnz. Eer bu balklardan 100 tanesi daha nce
iaretlenmi olanlardan ise tuttuunuz bu 1000 balk % 10u temsil ediyor demektir. Dolaysyla
havuzda 10.000 balk vardr. Bu yntemde, rnein belli bir blgeye ilikin polis kaytlar incelenerek,
yine belirli bir zaman diliminde yakalanan yasa d gmenlerin yasal gmenlerin oran bulunur. Bu
yntemlerin eletirisi iin Bkz. Jandl, a.g.m., Yasa d gmen mevcutlarnn belirlenmesi konusunda
Etnosrvey (Ethnosurvey) ad verilen yeni bir yntem iin bkz. Massey ve Capoferro, a.g.m., ss.
1083-1100.
645
World Bank, a.g.e., s. 62.
644

24

mesafeli yaklalmas gerekmektedir. Hatta af programlar sonucunda elde edilen

646

veriler bile yasa d gmen mevcutlarn tam olarak yanstamamaktadr.

EKL 110: Baz Avrupa lkelerinde Yasa D Gmenlerin Toplam Gmenlere

Oran (2003).
Bildirilen Gmen Stoklarna Oran (%)

Kaynak: World Bank, a.g.e., s. 62.

Sonu olarak, Jandln da vurgulad zere; daha gvenilir tahminlerin ve

yarglarn retilmesine ynelik gl tezlere ramen, birok Avrupa lkesinde yasa
d g alannda retilen politikalar, gelimi tahmin metotlarndan ziyade
varsaymlara ve sylentilere dayanmaktadr. Bunun da tesinde, yasa d g
alanndaki tm aktrler yasa d ge ilikin verdikleri saylarda kendi karlarn
gzetmektedirler. Bazlar kendi hesaplarn kasten abartmakta, bazlar ise bu
saylar olduundan az gstermeye almaktadr. Gvenilir bilgilerin olmamas, en
iyi hlde yasa d ge ilikin politikalarn nemsiz olarak gsterilmesine yol
amakta, en kt hlde ise sorunu daha arlatracak yanl politikalarn
647

uygulanmasna sebep olmaktadr

646
647

Salt, a.g.m., s. 5.
Jandl, a.g.m., s. 153.

25

648

B-Dnyada Yasa D Gn Boyutlar

Yasa d ge ilikin kesin verilerin eksiklii nedeniyle mevcut trendleri

belirleyebilme ve dnyann deiik blgelerinde meydana gelen yasa d gn
boyutlarn karlatrma imkn azdr. Buna ramen, uzmanlar arasnda uluslararas
gn artna bal olarak kresel dzeydeki yasa d gte de byk art olduu
konusunda tam bir konsenss vardr. Gnmzde yoksul ve zengin blgeler
649

arasndaki glerin nemli bir ksm yasa d mahiyette gereklemektedir.

BM

650

verilerine gre yasa d g, en hzl byyen g trdr.

ICMPD, 2004 yl itibaryla dnyada saylar ylda 6-9 milyon arasnda

deien gmenlerin te biri ila yarsnn yasa d gmen olduunu belirtmektedir.
651

Bu da yllk ortalama 2-4.5 milyon gmene tekabl etmektedir.

Mevcutlar

asndan bakldnda ise 2003 ylnda dnyada yaklak 30-40 milyon arasnda yasa
d gmen bulunduu tahmin edilmitir. Bu rakam, dnyadaki tm gmenlerin %
652

15-40na karlk gelmektedir.

Dnyadaki yasa d g blgeler baznda

incelemeye gemeden nce, genel bir fikir vermesi asndan, gemite balca hedef
lkelerde gerekletirilen

af programlarnn sonular ekil 40 ve 41de

gsterilmitir.

648

Bilindii zere, yasa d g hareketlerinin gerekletii corafyalarda (kaynak, hedef ve transit

lkeler) insan ticaretine de sklkla rastlanmaktadr. Ancak, konumuzun dna kmamak iin burada
dnyadaki insan ticaretinin boyutlarna deinilmemitir. nsan ticaretinin kresel boyutu hakknda
bilgi iin bkz. (Der. Frank Laczko, Elzbieta Gozdziak, Data and Research on Human Trafficking: A
Global Survey, Offprint of the Special Issue of International Migration Vol. 43 (1/2), 2005, IOM,
Geneva, Switzerland, 2005. http://www.nswp.org/pdf/IOM-GLOBALTRAFFICK.PDF,(30.12.2007.);
Ayrca bkz. ABD Dileri Bakanl, nsan Ticareti Raporu, Haziran 2007,
http://www.state.gov/g/tip/rls/rpt/101438.htm , (04.03.2008).
649
GCIM, a.g.e., ss. 15, 32.
650
Dvell, a.g.m. Bununla birlikte Dvell; geici gler, krdan kente gler ve in, Hindistan ve
Rusya gibi lkelerde eyaletler arasndaki byk apl gler dikkate alndnda, insan hareketleri
ierisinde yasa d gn boyutlarnn yine de fazla byk olmadn belirtmektedir.
651
Akt. Koser, a.g.m., s. 9.; GCIM tarafndan da ayn rakam verilmektedir. Bkz. GCIM, a.g.e., s. 85.
652
http://www.iom.int/jahia/Jahia/pid/254, (29.02.2008). Dvellin tahminine gre de dnyada 22-44
milyon arasnda yasa d gmen bulunmaktadr. Ancak, Dvell bu orann, dnyadaki tm
gmenlerin % 2-15ine ortalama olarak da % 5ine tekabl ettiini belirtmektedir. Franck DVELL,
Illegal Immigration In Europe: Dynamics, Causes And Policies, Centre on Migration, Policy and
Society, University of Oxford. Sunum iin bkz.
http://www.temaasyl.se/Documents/Konferensdokumentation/Irregulj%C3%A4ra%20pappersl%C3%
B6sa%20g%C3%B6mda/Franck%20D%C3%BCvells%20Power%20Point- presentation%20Illegal
%20Immigration%20in%20Europe%20Dynamics,%20Causes,%20and%20Pol icies.ppt,
(12.10.2007). Dnyadaki toplam gmenlerin saysnn 2000 ylnda 175 milyon,
gnmzde ise 200 milyon dolaynda tahmin edildii dnldnde (bkz. GCIM, a.g.e., s. 83.), %
15-20 orannn daha isabetli bir tahmin olduu deerlendirilmektedir.

26

EKL 111: Baz OECD lkelerindeki Byk apl Reglerizasyon Programlar.

ABD
1986:
2,685,000
gmen
1997-98
405,000 gmen
2000:
400,000 bavuru

Belika
2000: 52,000 bavuru

Fransa
1981-82: 121,000 gmen
1997-98 78,000 gmen

svire
2000: 15,200 gmen

Yunanistan

Portekiz
1992-93: 39,200 gmen
1996:
21,800 gmen
2001:
179,000 gmen
2004:
30,000 bavuru

1997-98: 371,000 gmen

2001:
351,000 bavuru

Yeni Zelanda
2000-03: 5,200
gmen

talya

spanya
1985-86:
1991:
gmen
1996:
gmen
2000:
gmen
2001:
gmen
2004-05:

43,800 bavuru
110,000
21,300

1987-88:
1990:
1996:
1998:
2002:

119,000 gmen
218,000 gmen
245,000 gmen
217,000 gmen
704,000 bavuru

164,000
235,000
690,000 bavuru

Kaynak: Omelaniuk, a.g.e., s. 488.

EKL 112: Asya Ktasnda Yaplan Gmen Aflar.

Gney Kore
1992:
1997:
2002:
2003:

61,100 kayt
53,800 kayt
265,000 kayt
184,200 kayt

Filipinler
1995-97: 554,900 kayt

Tayland
1997-2000: 584,200 kayt
2001:
562,500 kayt
2002:
409,300 kayt
2003:
288.800 kayt
2004:
1,269,100 kayt
Malezya
1992:
1996-97:
1997:
1998:
2002:

483,800 kayt
554,900 kayt
413,800 kayt
187,500 kayt
290,200 kayt

Kaynak: Omelaniuk, a.g.e., s. 488.

27

1-Amerika Ktasnda Yasa D G

Amerika ktasnda, ABD ve Kanada ekonomik gleri ve corafi yaknlklar
nedeniyle, zellikle Meksika, Karayipler ve Orta Amerikadan gelen gmenler iin
653

bir ekim merkezi durumundadr.

Getiimiz 40 yl boyunca, ABDye ynelik

glerde byk bir ykseli sz konusudur. Rector; bu g akmn, 19. ve 20.

yzyllarda Amerikay dntren byk g dalgalarndan sonraki ikinci byk
654

g olarak nitelendirmektedir.

EKL 113: ABDdeki Yasa D Nfusun Kaynak lke ve Blgelere Gre

Dalm, 2006.
Meksika
Orta Amerika lkeleri
Karayipler
Gney Amerika lkeleri
Asya lkeleri
Avrupa lkeleri ve Kanada
Afrika lkeleri
Dier

4%
14%

8%
10%
2%
3%

57%

Kaynak: Passel, a.g.m., s. 24.

2006 yl Mart ay itibaryla, ABDde yaayan yasa d gmenlerin saysnn

11,5 milyon olduu hesaplanmtr. Bu rakamn 1990larn ortasnda 5 milyon, 2000
yl Nisan aynda ise 8.4 milyon olduu dikkate alndnda, ABDye ynelik yasa
d gn hzl ve devaml bir ekilde artt grlmektedir. Bu rakamlara bakarak,
ABDye bir ylda giren yasa d gmen saysnn ortalama 800.000 kii olduu
653

Omelaniuk, a.g.e, s. 83.

Robert Rector, Amnesty and Continued Low-Skill Immigration Will Substantially Raise Welfare
Costs and Poverty, Backgrounder, No. 1936, Published by The Heritage Foundation, Washington,
DC, May 16, 2006, s. 2. Bkz. http://www.heritage.org/Research/Immigration/upload/97173_1.pdf,
(24.12.2007).
654

sylenebilir. Mart 2006da saylar 37.6 milyon olarak hesaplanan yasa d

gmenler, ABDdeki tm gmenlerin yaklak te birini (% 31) tekil etmektedir.
ekil 42de gsterildii gibi ABDdeki yasa d gmenler ierisinde en byk
grubu Meksikallar oluturmaktadr. Bu lkeden gelen yasa d gmenlerin says
6.5 milyondur. Bu rakam, ABDdeki tm yasa d gmenlerin % 57sine karlk
gelmektedir. Yllk olarak, ABDye ynelik yasa d girilerin 500.000ini
Meksikallar gerekletirmektedir. Geri kalan yasa d gmenler ierisinde Latin
Amerikallar 3 milyon kii (% 26) ile ikinci srada yer almaktadr. Bunlarn da
yaklak yars Orta Amerikadan gelenlerdir. ABDye Asya ktasndan gelen yasa
d gmenlerin saysysa 1.2 milyondur. Asyal yasa d gmenler oran olarak %
10luk

bir

kesimi

oluturmaktadr. ABDye

Avrupa,

Kanada,

Afrika

ve

Okyanusyadan gelen yasa d gmen saylar ok daha azdr. lke baznda ele
alndnda Meksikallar haricinde, toplamda % 5lik bir kesim oluturabilen lke
yoktur. El Salvadordan gelen yasa d gmenler 500.000i biraz geen nfuslaryla
Meksikallardan sonra ikinci sray almaktadr. Son istatistiklere gre, ABDdeki
yasa d gmenler ierisinde vatandalarnn saylar 200.000i geen dier lkeler
655

Hindistan, Guatemala, HC ve Hondurastr.

Amerika ktasnn dier ksmna, yani Latin Amerika ve Karayipler blgesine

baktmzda da dnyann birok blgesinde olduu gibi, gerek blge iinde ve
gerekse blge dna gerekleen yasa d glerde art olduu gzlemlenmektedir.
Kuzey Amerika ve Gney Avrupadaki belirli hedef lkelerde bulunan ve ok iyi
rgtlenmi olan Latin Amerika ve Karayipler kkenli gmen topluluklar bu
blgeden gerekleen yasa d glerin ounluu iin ekici faktr olmaktadr.
Bu gmen alar, zellikle yasal kanallarla giri imknnn kstl olduu lkelere
girite nemli rol oynamaktadr. Latin Amerika ve Karayipler blgesinde yasa d
g hareketleri farkl ynlere doru ekilde gereklemektedir (ekil 43).
Bunlarn banda, Latin Amerika lkelerinden karak blge dndaki ABD, Kanada
ve Avrupa lkeleri gibi hedef lkelere ynelen gler gelmektedir. kinci olarak,
blge iinde gerekleen yasa d gler (rnein, Guatemaladan Meksikaya) ve

655

Jeffrey Passel, Unauthorized Migrants in the United States:Estimates, Methods, and

Characteristics, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No 57, 05 September
2007, ss. 12-13. Bkz. http://www.oecd.org/dataoecd/41/25/39264671.pdf, (21.02.2008).

son olarak, zellikle Karayip ve Orta Amerika lkeleri zerinden gelen dier blge
insanlar (son dnemde, byk ounluu HCden gelen ve ABDye gitmeyi
hedefleyen insanlar) saylabilir. Dolaysyla yasa d g, Latin Amerikay ok
656

ynl olarak etkilemektedir.

657

EKL 114: Amerika Ktasndaki Balca Yasa D G Gzerghlar.

5
3

4
6

7
8

1. Asyadan gelenler 2. Meksikadan gelenler 3. Orta ve Gney Amerikadan

gelenler 4. Karayiplerden gelenler 5. Kuzey Avrupa zerinden gelen Asyallar,
6. Latin Amerika ve Karayiplerden Avrupaya gidenler 7. Latin Amerikadan
Japonyaya gidenler 8. Uruguay, Paraguay ve Bolivya gibi lkelerden Arjantine
gelenler.

656

Omelaniuk, a.g.e, ss. 96-97.

Haritalarda tarafmzdan belirtilen gzerghlar tamamen ematik gsterim maksatl olup,
gmenlerin getii rotalar bire bir yanstmamaktadr.
657

30

Latin Amerikadan blge dna yaplan glerde, corafi yaknl

dolaysyla ABD ve Kanada ba ekmektedir. Bununla birlikte, Gney Avrupa
lkeleri ve Japonya da nemli miktarda Latin Amerikal gmen kitlesi
barndrmaktadr. rnein, spanyada 1991de yrrle giren af programna
bavuranlar arasnda Fasllarla birlikte Arjantin, Dominik Cumhuriyeti ve Peru
658

uyruklular ba ekmitir.

Bunun yannda Brezilya ve Portekiz arasndaki tarihsel

balar, birok Brezilyalnn Portekize g etmesine neden olmaktadr. Dier

yandan, Japonyadaki en byk gmen kitlesini Brezilya ve Perudan gidenler
659

oluturmaktadrlar.

Karayip lkelerinde de gemiten gelen bir g kltr vardr. Blgenin en

ok g veren lkesi Kbadr. Gnmzde Kba doumlularn % 10u ABDde
yaamaktadr. Karayiplerdeki dier kaynak lkelerse Dominik Cumhuriyeti, Jamaika
ve Haitidir. Haitililer, ncelikle Bahama Adalarna gelmekte ve daha sonra deniz
660

yoluyla ABDye ulamaya almaktadrlar.

Orta Amerika lkeleri de son dnemde yasa d gler bakmndan hem

kaynak lke hem de gneyden kuzeye doru gerekleen glerde transit lke olarak
n plana kmaktadrlar. Gemite birok Orta Amerika lkesi vatanda yasal
yollardan ABD ve Kanadaya g etmitir. Onlarn, zellikle emek piyasasnda
gsterdikleri baar Orta Amerika lkelerinde yaayan dier potansiyel gmenleri
de ekmektedir. Ancak bu yeni gler yasa d yollardan gereklemektedir. Orta
Amerikada son dnemde ska grlmeye balayan kuraklklar, baarszlkla
sonulanan i gler ve Mitch Kasrgasnn yaratt hasarlar g nedenlerinin
banda gelmekte ve blge insanlarnn insan kaaklar ve tacirlerinin eline
661

dmesine neden olmaktadr.

658

UNDESA, International Migration 2004, s. 46.

Omelaniuk, a.g.e, s. 93.
660
Stalker, a.g.s. ; Karayipler blgesindeki yasa d g ve snma hareketleri hakknda ayrntl
bilgi iin bkz. Elizabeth Thomas-Hope, Irregular Migration And Asylum Seekers in the
Caribbean, http://62.237.131.23/conference/conference-2002-3/conference%20papers/hope.pdf,
(14.12.2007).
661
Omelaniuk, a.g.e, s. 97.
659

31

Latin Amerikadaki yasa d g hareketleri hakknda son olarak, 2002

ylnda yaad ekonomik sarsntdan sonra yeniden toparlanma srecine giren
Arjantinin Bolivya, Peru ve Paraguay gibi komu lkelerden ald glerden sz
etmek gerekmektedir. Haziran 2004te Arjantin hkmeti, ie g politikasnda
reform yapmay planladn; bu kapsamda Arjantinde yaayan MERCOSUR
blgesi lkelerinin vatandalarnn kaytl hle gelmesini kolaylatracan ve bu
662

sayede yaklak 700.000 kiinin kayt altna alnmasnn beklendiini aklamtr.

Asya Ktasnda Yasa D G

Asya ktas, uluslararas gler bakmndan dnyann en byk kaynak
lkesine ev sahiplii yapmaktadr. Bu lkeler HC, Hindistan ve Filipinlerdir. Bu
lkelerin yurtdnda yaayan vatandalarnn saysnn srasyla 35, 20 ve 7 milyon
663

dolaynda olduu tahmin edilmektedir.

EKL 115: Asyadan Kta Dna Ynelen Balca Yasa D G Gzerghlar.

1. Karayipler ve Kuzey Amerikaya 2. Kuzey Amerikaya.

662
663

Omelaniuk, a.g.e., s. 92. ; Stalker, a.g.s.

GCIM, a.g.e., s. 84.

32

Asya ktasndan Avrupaya ve ABDye nemli miktarda yasa d g

hareketi olmaktadr (ekil 44). rnein, son dnemde ABDye ynelik olarak
zellikle HCden nemli miktarda yasa d g hareketi meydana gelmektedir.
Bata inliler olmak zere Asyal gmenlerin ABDye gitmekte kulland iki
gzergh vardr. Bunlarn ilki, Tayvan veya blgede bulunan smrge durumundaki
adalar zerinden deniz yoluyla ABDye uzanan gzerghtr. Bu yolla her yl on
664

binlerce inli ABDye gemektedir.

Ancak Uluslararas Polis Tekilat

(International Criminal Police Organization-Interpol); ABDnin Bat sahillerine

ynelen bu gzerghn kullanmnda son dnemde nemli bir d olduunu
belirtmektedir. Bunun yerine, gmen kaakl ebekelerinin ABDye giri iin
gn getike artan bir oranda Orta ve Gney Amerika lkelerini kullanmaya
baladklar, bu blgeye genellikle havayoluyla getirilen gmenleri Meksikal
kaaklk

ebekelerinin

yardm

ile

Kuzey

Amerikaya

soktuklar

ifade

665

edilmektedir.

Kuzey Amerika hedefli bir dier gzerghta ise, Karayiplere hava veya deniz
yoluyla ulatrlan kaak gmenler buradan ABDye sokulmaktadr. 2001 ylnda
Karayipler blgesi zerinden ABDye gemeye alan inli gmenlerin saysnn
200.000 dolaynda olduu hesaplanmaktadr. zellikle Dou Karayiplerdeki adalara
getirilen inliler, daha sonra ya deniz yoluyla ABDye gtrlmekte ya da yukarda
belirtildii gibi Meksika snrndan ABDye sokulmak zere Meksika veya Orta
666

Amerika lkelerine gtrlmektedir.

Asya lkelerinden Avrupaya ynelen yasa d glerde kullanlan birok

gzergh bulunmaktadr. Bunlarn en banda; Asyadaki Banglade, Hindistan, Sri
Lanka, Afganistan, Pakistan, HC vb. kaynak lkelerden kan ve Kazakistan,
Krgzistan, zbekistan, Tacikistan ve Trkmenistan gibi Orta Asya Trk
Cumhuriyetlerinden yani Hazar Denizinin kuzeyinden geerek RFye ulaan ve daha
sonra Ukrayna veya Belarus zerinden Slovakya, ek Cumhuriyeti ya da Polonya

664

nal ve dierleri, s. 16.

Interpol, People Smuggling, http://www.interpol.int/Public/THB/default.asp, (03.03.2008).
666
Thomas-Hope, a.g.m., s. 5.
665

33

kanalyla ABye varan rota gelmektedir. Bu rota, ABden de te ABD ve Kanadaya

667

kadar uzanabilmektedir.

Rusya, Ukrayna ve/veya Belarusu takip eden ve kaaklk koridoru olarak

adlandrlan bu rotadan Rusyada ayrlan ve Baltk rotas olarak bilinen bir kol da
Baltk lkeleri zerinden Polonya ve Almanyaya ya da skandinav lkelerine
668

ulamaktadr.

Asyadan gelen ve Rusyaya ulaan bir dier gzergh ise kaynak lkelerden
sonra ran ve Azerbaycan ve Grcistan gibi Kafkas lkelerini, yani Hazar Denizinin
gneyini

kat

etmekte

ve Rusyaya

ulatktan

sonra yukardaki

rota ile

669

birlemektedir.

Grld zere eski SSCB corafyas ya da gnmzdeki BDT lkeleri,

Asyada ve hatta Afrikadan gelen (Afrikadan gelen yasa d gmenler genellikle
ran zerinden yukarda belirttiimiz ikinci rotaya katlmaktadrlar) ve AB lkelerine
gitmeyi hedefleyen yasa d gmenler iin nemli bir transit rotas olarak n plana
kmaktadr. Baz tahminlere gre Afganistan, HC, Angola, Pakistan, Hindistan, Sri
Lanka, Trkiye, Etiyopya ve dier lkelerden Rusya ve Ukraynaya gelen ve ABnin
sk korunan snrlarn gemeye alan yasa d transit gmenlerin says
300.000in zerindedir.
Bu transit gmenler, RFde aylarca ve hatta yllarca kalarak, bir sonraki
gleri iin kaaklara deyecekleri cretleri kazanmak veya sahte vize ve seyahat
belgeleri temin etmek gibi maksatlarla, genellikle ekonominin kayt d
670

sektrlerinde almakta ya da eitli yasa d ilere karmaktadrlar.

667

http://www.interpol.int/Public/THB/default.asp, (03.03.2008); nal ve dierleri, s. 21.

Yva Alexandrova, Management of Irregular Transit Migration, Presentation at the ICMPD
Workshop on Management of Irregular Transit Migration in the MARRI Region, Sarajevo, 29-30
June 2006.
http://marri-rc.org/documents/events/Sarajevo%20Presentation%20-%20ICMPD.pdf,
(12.02.2008).
669
nal ve dierleri, G, s. 21.
670
Irina Ivakhnyuk, Migration in the CIS Region: Common Problems and Mutual Benefit,
International Symposium on International Migration and Development, UNDESA, Turin, Italy, 28-30
June
2006,
ss.
3-4.
http://www.un.org/esa/population/migration/turin/Symposium_Turin_files/P10_SYMP_Ivakhniouk.p
df, (02.03.2008).
668

34

Asya ktasndan Avrupaya geite kullanlan en nemli yasa d g

gzerghlarndan biri de lkemiz zerinden gemektedir. Kaynak lkelerden
balayan ve ran zerinden Trkiyeye balanan bu rota, Trakya snrmzdan
karayoluyla Yunanistan ve Bulgaristana veya Ege Denizinden Yunanistana
671

balanmaktadr.

672

EKL 116: Asyada Kta i Yasa D G Gzerghlar.

671
672

nal ve dierleri, s. 21.

Haritadaki gzerghlar ematik gsterimdir. Bire bir gmenlerin getii rotalar belirtmez.

35

lkemizle yakn ilikisi olan bir baka gzergh ise Dou Akdeniz rotas
olarak adlandrlan ve Asyadaki kaynak lkelerden balayarak ran, Irak ve
Suriyeyi geen ve deniz yoluyla Kbrsa ulaan gzerghtr. Kbrsa ulaan yasa
d gmenler yollarna devam ettikleri takdirde ya Trkiyeye ulaarak yukarda
belirtilen gzergha balanmakta ya da denizyoluyla Yunanistan veya talyaya
gemektedirler. Bu rotaya Afrika boynuzu zerinden gelen Afrikal yasa d
673

gmenler de balanmaktadr.

Son yllarda Asyadan, zellikle Sri Lanka ve

Bangladeten gelen yasa d gmenlerin sklkla kulland bir baka gzergh ise
deniz yoluyla Svey Kanal zerinden geerek Avrupaya ulaan gzerghtr. Bu
674

rota yukarda belirtilen Dou Akdeniz rotalar ile birlemektedir.

Yasa d g sadece ABD ve Avrupa lkeleri gibi gelimi lkelerle snrl

bir olgu deildir. Benzer ekilde, Asya kaynakl yasa d gler sadece ABD ve
Avrupaya doru ynelmemekte; Asyadaki gelimi (Japonya, Gney Kore) ve
gelimekte olan lkelere ynelik olarak da byk apta yasa d g hareketleri
meydana gelmektedir (ekil 45). rnein baz tahminlere gre sadece Hindistandaki
675

yasa d gmenlerin says 20 milyonu bulmaktadr.

Yksek miktardaki yasa d

gler, Asya ktas ierisindeki g hareketlerinin belirleyici zellii durumundadr.

Blge

iindeki

toplam

akmlarnn

30-40

yasa

yollarla

676

gereklemektedir.

Uzmanlar, hedef lkelerin biroundaki otoritelerin, yasa d gmenlerin

varlndan haberdar olmalarna ramen toleransl yaklatklarn belirtmektedirler.
rnein Japon yetkililer, vize sresini aarak kalmaya devam eden kiileri
belirleyebilmektedir. Bu kiilerin saysnn 2001 yl itibaryla 224.000 olduu
hesaplanmaktadr. Benzer ekilde Gney Korede de 2001 yl verilerine gre vize
sresini aanlarn says 255.000dir. Asya ktas ierisinde yasa d statdeki
gmenlerin en geni kesimini Hindistandaki Nepal ve Banglade uyruklular,

673

http://www.icmpd.org/fileadmin/ICMPD-Website/MTM/New-Map-MTM_PosterLandscape_EN_vl.pdf, (04.03.2008) nal ve dierleri, s. 21.

674
Omelaniuk, a.g.e., s. 56.
675
GCIM, a.g.e., ss. 32-33.
676
http://www.iom-seasia.org., (11.03.2008).

36

Pakistan ve randaki Afganlar, Malezyadaki Endonezyal ve Filipinliler ile

Taylanddaki Myanmarllar oluturmaktadr.

677

Asyadaki yasa d gmen akmlarnn kaynakland en nemli lkelerden

birisi HCdir. Dnyann en kalabalk lkesi olan HCden ABD, Kanada,
Avustralya, Japonya, Gney Kore ve Avrupa lkelerine nemli oranda gmen
gitmektedir. Bu lkede 1980lerde balatlan ekonomik reform hareketleri ve yaplan
zelletirmeler, tarm ve sanayi sektrnde youn iten karmalara yol amtr. Bu
gelimelerin 1990l yllarda yaratt gler sonucunda 80 milyon i gmen ve 25678

30 milyona varan kaak gmen kitlesi olutuu tahmin edilmektedir.

Gnmzde, inli yasa d gmenlere neredeyse dnyann her yerinde

rastlanmaktadr. HC kaynakl balca yasa d g gzerghlar unlardr:
- HC, Rusya (Moskova hava yolu transit) Balkanlar, (Karayolu) Avrupa
lkeleri,
- HC, Kuzey Rusya,
- HC, Gney Kore,
- HC, Gney Kore, Tayvan, Malezya, Singapur, Endonezya, Avustralya,
- HC, (Deniz yolu) Japonya,
679

- HC, (Deniz yolu) ABD/Kanada.

6 Haziran 1993te Golden Venture adl eski bir yk gemisinin 286 inli
gmenle birlikte New York sahillerinde karaya oturmas ve bu kazada 10 inlinin
lmesi, sadece 1998-99 dneminde Avustralya sahillerine ulaan ve 926 yasa d
gmen tayan 42 teknedeki gmenlerin yarya yaknnn inli olmas ve en az bir
teknenin iz brakmadan batmas, son olarak da Haziran 2000de ngilterenin Dover
limannda bir konteynr iinde 58 inli gmenin boulmu olarak bulunmas gibi

677

UNDESA, Illegal Migration 2004, s. 55.

nal ve dierleri, ss. 15-16.; inin de yer ald Kuzeydou Asya lkelerindeki g hareketleri
konusunda ayrntl bir alma iin bkz. Maurice D. Van Arsdol Jr., Glenn De Guarin, Stephen Lam,
Migration Paterns in Northeast Asia: An Update, Monterey Institute of International Studies,
2002, ss. 16-40, http://gsti.miis.edu/CEAS-PUB/200203VanArsdol.pdf , (11.08.2007).
679
nal ve dierleri, s. 20.
678

37

olaylar dnya kamuoyunun HC kaynakl yasa d g olgusuna odaklanmasna

neden olmutur.
Bu kazalar, bir yandan HC kaynakl yasa d gn genellikle inli insan
kaakl ebekeleri organizesinde kresel lekte gerekletiini ortaya koyarken,
dier yandan gelimi lkelerin kamuoyunda, dnyann en kalabalk lkesi olan
HCden kaynaklanan byk yasa d g dalgalarnn yaratt tehditle yz yze
680

olduklar gibi yanltc bir izlenim oluturmutur.

Bu alglama sonucunda kabus olarak nitelenen inli gmenlere kar

alnacak nlemler, yasa d gle mcadele amal uluslararas almalarda zel
681

gndemle ele alnmaya balamtr.

Ancak Skeldon, bu alglamann bir mit

olduunu; ABD, Avrupa ve Avustralya gibi inlilerce tercih edilen hedef blgeler
incelendiinde, inli gmenlerin tm gmenler arasndaki oranlarnn dk
682

olduunu belirtmektedir.

Benzer ekilde Laczko da Avrupada yakalanan ve af

programlarndan yararlanan inli yasa d gmenlerin dier lkelerden gelen yasa

d gmenlere gre dk dzeyde olduunu belirtmektedir. Ayrca Laczko,
Avrupaya HCden gelen yasa d gmenlerin deil, yasal gmenlerin
683

saysndaki artn daha nemli olduunu vurgulamaktadr.

HCden,

kaaklara

byk

paralar

denerek

ABD,

Avrupa

ve

Avustralyaya gerekletirilen glerden baka, komu lkelere de nemli miktarda

yasa d g hareketi grlmektedir. Bu lkelerin banda RF, Gney Kore ve
684

Japonya gelmektedir.

rnein, 2006 yl sonunda Gney Korede 186,894 inli

685

yasa d gmen olduu hesaplanmtr.

680

Ronald Skeldon, Myths and Realities of Chinese Irregular Migration, IOM Migration Research
Series,
No.
1,
IOM
Publications,
Geneva,
Switzerland,
2000,
s.
5.
Bkz.
http://www.diversiteit.be/NR/rdonlyres/07141E60-E480-40BD-A4CE0EC715D299DC/0/mrs_2000.pdf, (Tarihi: 12.02.2008). ngilterenin Dover limannda meydana gelen
kazann ayrntlar iin bkz. Dover victims fought for air, BBC News, 23 June 2000
http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/803143.stm, (24.08.2007).
681
nal ve dierleri, s. 16.
682
Skeldon, a.g.e., s. 14.
683
Avrupadaki inli yasal ve yasa d gmenlere ilikin istatistikler iin bkz. Frank Laczko,
Europe Attracts More Migrants from China, IOM, 1 June 2003.;
http://www.migrationinformation.org/feature/print.cfm?ID=144, (08.02.2008).
684
Omelaniuk, a.g.e., s. 111.
685
Stalker, a.g.s.

38

Dier yandan HC, komu lkelerden gelen yasa d gmenler iin hedef
lke durumundadr. Bu gmenler genellikle Kuzey Kore ve Vietnamdan
gelmektedir. HC ayrca, Gney Koreye gemek isteyen Kuzey Koreliler iin
transit lke zellii de sergilemektedir. HC polisi 2002 ylnda 4,623 ve 2003te
6,907 yasa d snr geii olay tespit etmitir. 2003 ylnda ayrca, 774 insan
686

kaaks yakalanmtr.

Kuzeydou Asyada ne kan hedef lkeler Gney Kore ve Japonyadr.

Getiimiz yllarda Gney Koredeki yabanc i gcnde, zellikle de kayt d
sektrlerdeki faaliyetlerde byk bir art meydana gelmitir. 2002 yl sonu
itibaryla kayt d alan gmenler toplam yabanc i gcnn % 79.8ini
oluturmaktayd. Ancak, yeni hazrlanan Yabanc i stihdam Kanununun 2003
ylnda yrrle girmesi ve bununla beraber uygulanan reglerizasyon programna
kayt yaptrmaya hak kazanamayanlara getirilen kstlamalar nedeniyle 2003 yl
sonunda yasa d gmenlerin yabanc i gc ierisindeki oran % 35.5e
687

drlmtr.

Japonyada ise Nisan 2001de 252.000 dolaynda yasa d gmen

688

bulunduu hesaplanmtr.

Bunun yannda, 2001 yl verilerine gre Tayvanda yaklak 330.000 yabanc

ii bulunmaktayd. Tayvanl yetkililer, kaak alanlarn saysn azaltabilmek iin
son dnemde bir dizi nlem almlardr. Bu nlemlerden biri de kamunun yaptrd
byk inaat ve imalat projelerinde yabanc ii altrlmasn kstlamaktr. Bu
uygulama sonucunda, tahminen 10.400 yasal yabanc ii lkeden ayrlmtr. 2003
ylnda 302.000e den yabanc iilerin 111.000ini Taylandllar, 80.000ini
689

Endonezyallar, 72.000ini Filipinliler ve 40.000ini Vietnamllar oluturmaktayd.

Asyada yasa d g olgusunun nemli boyutlara ulat bir baka lke ise
RFdir. SSCBnin dalmasndan sonra insan kaakl ve ticareti konusunda uzun
bir dnem kaynak lke zellii gsteren RF son dnemde, transit ve zaman zaman da
hedef lke olarak n plana kmaktadr.

686

Omelaniuk, a.g.e., ss. 111, 128.

Omelaniuk, a.g.e., ss. 110-111.
688
Van Arsdol, Guarin ve Lam, a.g.m. s. 23.
689
Omelaniuk, a.g.e., s. 111.
687

39

RF ileri Bakanl, Eyll 2003 itibaryla bu lkede 5 milyon dolaynda

stats belli olmayan yabanc yaadn, bunlardan 1.5 milyonunun ise ak bir
690

ekilde yasa d statde olduunu belirtmektedir.

ILO verilerine gre de RFteki

kayt d i gc piyasasnda 3,5-5 milyon arasnda gmen almaktadr.

Genellikle BDT ve Gney Asya lkelerinden gelen bu gmenler ounlukla
691

endstri, inaat ve tarm sektrlerinde almaktadrlar.

Byk bir ksm Asyada yer alan BDT lkelerindeki yasa d g olgusuna
bakldnda, bu blgede 5-15 milyon arasnda yasa d gmen bulunduu
hesaplanmaktadr. Bunlarn byk bir blm Rusyadadr. Ayrca, Kazakistanda
saylar 1 milyona ulaan mevsimlik iilerin byk ounluu da yasa d statde
almaktadr. Kazakistandaki

mevsimlik

iiler

Krgzistan,

Tacikistan

ve

692

zbekistan gibi komu lkelerden gelmektedir.

Neredeyse tm lkelerin uzun kara snrlarna ve birden fazla komu lkeye

sahip olduklar Gney Asyada kontrol zor olan snrlardan yasa d geiler
olduka fazladr. Bu geiler iinde, Nepal ve Bangladeten Hindistana ynelik
olarak hasat mevsiminde yaplan sezonluk g hareketleri ne kmaktadr. Bu
blgede yaayanlarn dier taraftakilerle hem akrabalk balar hem de i ilikileri
bulunduundan, lkeler arasndaki snr kavram olduka belirsizdir. Blgedeki
yoksulluk ve isizlik, yasa d g hareketlerinin en temel sebeplerini olutururken;
snr kontrollerinin yetersizlii, baz blgelerde i gc gne kar kstlayc
politikalar benimsenmesi ve bunun yaratt i gc talebi ile snr komusu lkeler
arasnda zaman zaman yaanan siyasi gerilimler g basksn artran dier
sebeplerdir. Ayrca, Banglade ve Nepal gibi lkelerde vasfsz kadnlarn g
hareketlerinin kstlanmas dier bir yasa d g nedenidir. te yandan Hindistan ve
Pakistan, Ortadou ve Avrupaya gitmek amacyla Nepal, Banglade gibi lkelerden
693

gelen gmenler iin transit lke konumundadrlar.

Aada da incelendii zere,

Gney Asyadaki Hindistan, Banglade, Pakistan ve Sri Lanka gibi lkelerden Basra
Krfezindeki petrol ihracats lkelere nemli miktarda g hareketi olmaktadr.

690

UNDESA, International Migration 2004, s. 47.

GCIM, a.g.e., s. 36.
692
Ivakhnyuk, a.g.m. s. 3.
693
Omelaniuk, a.g.e., s. 111.
691

40

Gneydou Asyada ise yasa d g asndan ne kan hedef lkeler

Malezya ve Taylanddr. Bu lkelerin, 3 milyona yakn yasa d gmene ev
694

sahiplii yapt tahmin edilmektedir.

Endonezya, Tayland gibi lkelerden gelen ve ounluu yasa d durumda

olan iiler Malezyann tarm sektrndeki i gc an kapatmaktadrlar.
Malezya hkmetinin 2004 yl verilerine gre, tarmda alan ve saylar 102.555
olarak hesaplanan yabanc iilerin sadece 65,329u gerekli belgelere sahipti. Baz
farkl tahminlere gre ise Malezyadaki yasa d gmenlerin says 1 milyon
dolayndadr.

695

Yasa d gmenlere kaynaklk eden Tayland, bir yandan da kendisine

ynelik yasa d g hareketleriyle mcadele etmektedir. Taylandn gelien
ekonomisi genellikle komularndan gelen gmenler iin bir ekim merkezi
konumundadr. Taylandda Myanmar, Kamboya ve Laostan gelen yaklak 2
696

milyon yasa d gmen olduu hesaplanmaktadr.

Gneydou Asyadaki en nemli kaynak lkeler ise Filipinler, Endonezya ve

Vietnamdr. Dnyann en byk i gc ihracatlarndan biri olan Filipinlerde
nfusun % 10una yakn bir ksmn oluturan 8 milyondan fazla insan yurtdnda
geici veya kalc biimde almaktadr. Ayda 3.000 Filipinli darda almak iin
lkesini terk etmektedir. Filipinli gmenler, kta dnda ABD gibi lkelerin yan
sra, Singapur, Hong Kong bata olmak zere kta ierisindeki birok lkeye de g
697

etmektedirler.

Filipinlerde, yurtdnda alacak iilere i bulmak ve onlar

korumak iin Devlet tarafndan alnan nlemler sonucunda yasa d yollarla g

698

edenlerin saysnda nemli bir azalma meydana gelmitir.

Yasa d gler bakmndan Gneydou Asyann bata gelen kaynak

lkelerinden biri de Endonezyadr. Meksika ve ABD arasndaki g trafiinden
sonra, dnyada ikinci byk ve uzun sreli yasa d gmen akmnn Endonezya ve
Malezya arasnda meydana geldii belirtilmektedir. Gemii smrgecilik dnemi

694

http://www.iom-seasia.org, (11.03.2008).
Omelaniuk, a.g.e., s. 110.
696
http://www.iom-seasia.org, (11.03.2008).
697
Stalker, a.g.s.
698
Bu kapsamda ayrntl bilgi iin bkz. Omelaniuk, a.g.e., s. 243.
695

41

ncesine kadar dayanan bu akm, son yirmi ylda ok nemli bir dzeye ulamtr.
Endonezyal yetkililerin tahminlerine gre, 2005 yl Austos ay itibaryla
yurtdnda yasa d durumda bulunan Endonezya vatandalarnn says 1 milyonun
zerindedir. Bunlarn 400.000i Malezyada, 400,000i Suudi Arabistanda ( aylk
hac vizelerinin srelerini aarak kalmaya devam edenler), 20.000i Gney Korede
ve 8.000i Japonyada bulunmaktadr. 2006 yl sonunda Malezya ileri Bakan,
lkesinde bulunan 600.000 yasa d gmenin ounluunun Endonezyal olduunu
aklamtr. Bunun yannda, Malezyada 1993 ylnda yaplan gmen affnda
500.000, 1996 ylndaki afta ise 300.000 dolaynda Endonezyal gmen yasal
699

statye kavumutur.

Dier taraftan, blgedeki nemli kaynak lkelerden biri olan

Vietnam da kendi vatandalarnn yasa d glerini azaltabilmek iin son dnemde

baz nlemleri devreye sokmutur. Bu amala, yasa d gn kontrol altna
alnmasna

yardmc

olabilecek

ii

acentelerine

ynelik

bir

ynetmelik

hazrlanmtr. Bunun yannda, i gc ile ilgili mevzuat gzden geirilerek

yurtdnda alanlarn szlemelerini dzenlemek, yurtdna klara ynelik
kontrolleri artrmak ve hlen yurtdnda alanlarn geri dnlerini salayabilmek
700

iin kredi vermek gibi nlemler gndeme getirilmitir.

Asya ktas ierisinde son olarak ele alacamz blge, corafi konumu
701

nedeniyle g asndan byk bir nem tayan Ortadoudur.

Yasa d g

olgusu, Ortadounun hemen hemen her yerinde yaygn bir ekilde grlmektedir.
Neredeyse tm Ortadou lkeleri kaynak, transit veya hedef lke olarak yasa d
gle kar karyadrlar (ekil 46). Seyrek de olsa baz lkelerde hem yasa d ge
hem de insan ticaretine geni apl olarak rastlanmaktadr. Blgedeki gmen
kaakl ve insan ticareti olaylar uluslararas medyada sklkla yer almaktadr. Bu
olaylar, yerel medyada da yer almakta ve zellikle insan kaakl ebekeleri

699

Graeme
Hugo,
Indonesias
Labor
Looks
Abroad,
April
2007;
bkz.
http://www.migrationinformation.org/Profiles/print.cfm?ID=594 , (12.03.2007).
700
Omelaniuk, a.g.e., s. 111.
701
Ortadou blgesinin snrlar konusunda tam bir gr birlii yoktur. Ancak, konumuz itibaryla
Asya ktasn incelediimiz ve Trkiyeyi de aada ayr bir balk altnda ele alacamz iin burada
Ortadou olarak ele aldmz blge batda Kzldeniz, kuzeyde Akdeniz, Douda Basra Krfezi ve
ran, gneyde ise Hint okyanusu ile evrili olan ve Mark lkeleri olarak bilinen Msr, rdn,
Filistin, Lbnan, Suriye, Irak ve Yemen gibi Arap lkeleri ile srail ve Krfez Birlii Konseyi
lkeleri (Gulf Cooperation Council States-GCC/Bundan sonra Krfez lkeleri olarak anlacaktr.)
Bahreyn, Kuveyt, Umman, Katar, Suudi Arabistan ve Birleik Arap Emirlikleri kastedilmektedir.

42

araclyla yasa d ge kalkan Arap iilerin akbetlerine ilikin haberlere

702

deinilmektedir.

TABLO 75: Krfez lkelerindeki Yabanclarn Miktar ve Toplam Nfus

erisindeki Oranlar (2001-2002).
LKE
Yabanc Saylar Oran (%)
BAE
2.488.000
80
Katar
420.000
80
Kuveyt
1.475.000
65
Bahreyn
280.000
40
Suudi Arabistan
7.000.000
30
Umman
630.000
26
TOPLAM
12.500.000
38.5
Kaynak: Baldwin-Edwards, a.g.m., s. 6.

Ortadou blgesinde gmen kaakl konusunda balca hedef lkeler ise

Krfez lkeleri ile sraildir. Krfez lkelerindeki yabanc iilerin says olaanst
yksektir (Tablo 29). Toplamda 12,5 milyonu bulan yabanclar, blgenin toplam
nfusunun yaklak % 40n oluturmaktadrlar. lkeler baznda ele alndndaysa,
gmenlerin toplam nfus ierisindeki oranlar % 26dan % 80e kadar
deimektedir. rnein, Birleik Arap Emirlikleri (BAE) ve Katarda bu oran %
80dir. Yabanclarn, i gc ierisindeki oranlar ise daha da arpc boyuttadr.
BAE ve Katarda % 90lara, Bahreyn ve Suudi Arabistanda % 60lara ulamaktadr.
Bu rakamlar yasa d gmenleri iermemekle birlikte, Suudi Arabistan ve BAE gibi
lkelerde yaplan snr d ilemlerinin younluuna baklarak, yasa d iilerin
saysnn olduka fazla olduu sylenebilir.
Krfez

lkelerindeki

gmen

topluluklarnn

geldikleri

lkelere

(milliyetlerine) ilikin bilgilerse ok yetersizdir. Tablo 30da gsterilen son dneme

ait veriler, ounlukla gayri resm ve tahmini verilerdir. Tabloda net olarak
grld zere, 2002 yl itibaryla Krfez lkelerindeki gmenlerin iinde en
byk grubu 3.2 milyon nfuslaryla Hintliler oluturmaktadr. Daha sonra srasyla
Pakistanl, Msrl ve Yemenli gmenler gelmektedir.

702

Omelaniuk, a.g.e., s. 55.

43

TABLO 76: Krfez lkelerinde Yabanc Gmenlerin Geldikleri lkelere Gre

Saylar (x1000) (2002 yl tibaryla Tahmini). (Not: Toplam satrndaki farkllk,
yalnzca gmen gnderen ana lkelerin gsterilmesinden kaynaklanmaktadr.
Kaynak
Suudi
Bahreyn Kuveyt Umman Katar
BAE Toplam
lkeler
Arabistan
Hindistan
100
295
300
100
1.400 1.000
3.200
Pakistan
50
100
70
70
1.000
450
1.740
Msr
275
15
35
1.000
130
1.455
Yemen
1.000
35
1.035
Banglade
160
110
450
100
820
Sri Lanka
160
35
350
160
705
Filipinler
60
50
500
120
730
rdn /
50
50
270
110
480
Filistin
Suriye
95
170
265
ran
45
80
20
40
145
Endonezya
250
250
Sudan
250
250
Kuveyt
120
120
Trkiye
100
100
TOPLAM
280
1.475
630
420
7.000 2.488
Kaynak: Baldwin-Edwards, a.g.m., s. 7.

Krfez lkelerinde, 7.5 milyon Asyal gmenin yannda blge dndan

gelen 3.5 milyon Arap gmen yaamaktadr. Bunlarn blgedeki yabanc nfus
ierisindeki oran % 28dir. Ancak, Arap gmen saylar lkeler baznda nemli
farkllklar gstermektedir. Suudi Arabistan ve Kuveyt, srasyla % 37 ve % 34lk
oranlarla en ok Arap gmen barndran lkelerdir. Bu lkelerdeki Arap
gmenlerin ounluunu Msrdan gelenler oluturmaktadr. Katarda, srasyla
rdn, Filistin ve Msrdan gelen Araplar tm gmenlerin % 20sini olutururken,
BAEde srasyla Msr, rdn ve Filistinden gelenler % 11lik bir kesimi meydana
getirmektedirler. Umman ve Bahreyndeki Arap gmenlerin says ise dikkate
alnmayacak kadar azdr.
Krfez lkelerine ynelik gler kapsamnda, dikkat eken bir dier husus da
kadn gmenlerin saysndaki arttr. Sri Lanka, Filipinler ve Bangladeten

44

hizmeti olarak gelen kadnlarn yannda, eski SSCB lkelerinden fuhu sektrnde
703

altrlmak zere getirilen kadnlarn says da olduka yksektir.

srailde 2003 ylna kadar, toplam i gcnn % 13n oluturan 200.000

yasa d gmen ii ve bunlara ilave olarak 111.000 yasal gmen ii
bulunmaktayd. Bu gmen iilerin milliyetlerini ya da cinsiyetlerini gsteren
rakamlara dayal herhangi bir veri mevcut olmamakla birlikte, yasal iilerin
sektrde younlatklar bilinmekteydi. Buna gre Taylandllar tarm sektrnde,
Filipinliler ev hizmetilii, ocuk, yal ve hasta bakcl alanlarnda ve Rumenler,
Bulgarlar, inliler ve dierleri inaat sektrnde younlamlard. Yasa d iiler
de ekonominin birok sektrnde yer almalarna ramen, ounlukla ev
hizmetlerinde, ocuk bakmnda ve restoranlarda almaktaydlar. Bu gmenlerin
geldikleri lkeler Bat Afrikadan, Gney Amerika ve Dou Avrupaya kadar geni
704

bir yelpazeyi kapsamaktayd.

Yllarca sren hogr dnemini mteakip srail hkmeti, 2003 ylnda,

kayt d gmen iilerin zorla snr d edilmesini de ieren sert politikalar
izlemeye balamtr.

2001 ylnda sadece 1.900, 2002de ise 5.000 kayt d

gmen ii snr d edilmiken; bu say 2003 ylnda bir anda 21.000e ykselmi,
2004 ylnda da 15.700 kii snr d edilmitir. Bu uygulamayla beraber birok kayt
d gmen de gnll olarak sraili terk etmitir. Sonuta, sraildeki kayt d
705

gmen ii saysnda ciddi bir azalma meydana gelmitir.

Ortadouda blge dna veya blge iine ynelen insan kaakl ve insan
ticareti faaliyetlerine zellikle drt Arap lkesinin vatandalarn konu olduu
grlmektedir. Bunlar, Lbnan ve Trkiye zerinden Avrupa veya Avustralyaya

703

Martin Baldwin-Edwards, Migration in the Middle East and Mediterranean, A paper prepared for
the Policy Analysis and Research Programme of the GCIM, Mediterranean Migration Observatory
University Research Institute for Urban Environment and Human Resources, Panteion University,
Athens, Greece, September 2005, ss. 6-7. http://www.gcim.org/attachements/RS5.pdf , (12.10.2007).
704
Baldwin-Edwards, a.g.m., s. 12.
705
Zeev Rosenhek, Israel: The Political and Social Dimension of Migration, Mediterranean
Migration 2006-2007 Report, der. Philippe Fargues, The Euro-Mediterranean Consortium for
Applied Research on International Migration (CARIM), European University Institute, Robert
Schuman Centre for Advanced Studies, Firenze, Italy, 2007, ss. 77-78. Bkz. http://www.carim.org.,
(10.08.2007).

45

gitmeye alan Irakllar, Lbnan zerinden Avrupaya ynelen Filistinliler ve Tunus

706

ve Libya zerinden talyaya geen rdn ve Msr vatandalardr.

EKL 117: Ortadouda Gmen Kaaklnda Kullanlan Kara ve Deniz

Gzerghlar.

Kaynak: ICMPD, a.g.e., s. 24.

Ortadouda sava ortamnn devam ettii Irak ve Filistinden kaynaklanan

yasa d g hakknda salkl istatistiki veriler bulmak olanakszdr. Ancak bu
lkelerin, ok sayda mlteci rettikleri ve aada incelendii zere Trkiyede

706

Omelaniuk, a.g.e., s. 55.

46

yakalanan Irakl ve Filistinli yasa d gmenlerin miktar dikkate alndnda,

blgede en ok yasa d g reten lkeler olduklar deerlendirilmektedir.
2003 ylndan bu yana nemli bir art gzlenen Irak kaynakl g
hareketlerinde, 2006 ylnda da kayda deer bir ykseli grlmtr. Irakllarn
byk ounluu rdn ve Suriye gibi komu lkelere kamaktadr. Ancak Avrupa,
ABD ve Avustralya gibi lkelere gidenlerin says da azmsanmayacak kadar oktur.
Iraktan yasal yollarla g etmenin neredeyse imknsz olmas nedeniyle, Irakllar
yasa d glerini organize eden gmen kaakl ebekeleri bu iten nemli
707

miktarda kr elde etmektedirler.

Filistinde 2000 ylnda balayan ikinci intifada sonrasnda gittike zorlaan

alma ve yaam koullarnn darya g eilimlerini artrd bir gerektir. 2000
yl sonlarndan bu yana Bat eriadan 100.000 dolaynda Filistinlinin rdne ve
Bat lkelerine gitmek zere ayrld tahmin edilmektedir. Bu rakam, srail igali
altnda geen 1967 ve 1993 yllar arasndaki yllk g oranlar (Bat eriada ylda
5.000-15.000, Gazze eridinde ise ylda arasnda deimitir) dikkate alndnda
olduka yksek bir rakamdr.
Gnmzde

Filistin

diasporasnn

4-5

milyon

arasnda

deitii

hesaplanmaktadr. Bunlarn byk ounluu komu lkelerde yerlemi olmakla

beraber, Krfez lkeleri, ABD, Kanada, Latin Amerika ve Avrupaya yerleen birok
Filistinli de vardr. 2001 ylnda Ramallahtaki Filintin Diaspora ve Mlteci Merkezi,
yurtdnda 4 milyon 233 bin Filistinlinin yaadn aklamtr. Bu rakam
Filistinin toplam nfusunun yarsna yakndr. Filistin diasporasnn Filistin ile
708

kuvvetli balar bulunduu bilinmektedir.

rdnde, 1991

ylndaki

Birinci

Krfez

Krizi

sonucunda

Krfez

lkelerinden dnen 300.000 dolayndaki ii (rdn nfusunun % 10una karlk

gelmektedir) nedeniyle isizlik oran % 25e ulaarak zirve yapmtr. Bu gelime
sonucunda, bata vasfl i gc olmak zere darya ynelik nemli bir g hareketi
meydana gelmitir.

707

http://www.interpol.int/Public/THB/default.asp., (03.03.2008).
Sari Hanafi, Palestine: The Political and Social Dimension of Migration, der. Fargues, a.g.e., s.
210.
708

47

Vasfl i gc ihra eden rdn, ayn zamanda zellikle Msr ve Suriye gibi
dier Mark lkelerinden vasfsz gmen almaktadr. 2002 ylnda bu lkede
alan yasal yabanc iilerin says 127.000 iken yasa d alanlarn saysnn
275.000 olduu tahmin edilmekteydi.
Ayrca rdn, saylar tam olarak bilinmeyen fakat fazla yksek olmayan
Hindistan, Pakistan ve Banglade gibi Gney Asya lkelerinden gelen yasal
gmenlerle, ev ilerinde alan ve Sri Lanka, Filipinler ve Malezyadan gelen kadn
709

gmenlere ev sahiplii yapmaktadr.

Blgede yasa d g asndan en ok nem tayan lke ise Msrdr.

Msr; hedef, transit ve kaynak lke zelliklerini bir arada sergilemektedir. Msr,
1990lardan itibaren Afrika boynuzundaki Sudan, Etiyopya, Eritre ve Somali gibi
lkelerdeki savalar sonucu ortaya kan mlteci akmlar nedeniyle yasal ve yasa
710

d olarak eitli g hareketlerinin hedefi durumuna gelmitir.

Son yllarda Msr, srail gibi komularna gemek iin kullanan yasa d
gmenlerin saysnda da nemli bir art vardr. Msr ayrca, sraile Sina l
zerinden gemek isteyen inli gmenler ve Dou Avrupal kadnlar iin de transit
lke grevi grmektedir. Kasm 2002de Msr hkmeti, turizm sektrndeki birok
Msr vatandan, yabanclar sraile karmak ve mill gvenlii tehdit etmek
sulamasyla tutuklamtr.
Dier yandan, baz Msr vatandalarnn Irak ve Libya uyruklularla birlikte
oluturduklar kaaklk ebekeleriyle, bata Afrikallar olmak zere yasa d
gmen

gruplarnn

Libya

zerinden

Avrupaya

gemelerini

saladklar

711

bilinmektedir.

Bu gzergh zerinden birok Msrl yasa d gmen de Avrupaya

gitmektedir. Libya sahilleri, Afrika Boynuzundan gelenlerle, Msr vatandalar
birletikleri bir blgedir. Libya ile Msr arasndaki snrn ak olmas (Msrllar
Libyaya sadece kimlik kartlar ile seyahat edebilmektedirler) ve yeterli ulam

709

Baldwin-Edwards, a.g.m., s. 10.; rdndeki g hareketleri hakknda ayrca bkz. Fathi Arouri,
Jordan: The Demographic and Economic Dimension of Migration, der. Fargues, a.g.e., ss. 91-96.
710
Howaida Roman, Egypt: The Political and Social Dimension of Migration, der. Fargues, a.g.e.,
s. 50.
711
Omelaniuk, a.g.e., s. 56.

48

olanaklarnn bulunmas Libyay potansiyel gmenler iin ekici bir gzergh

haline getirmektedir. Kahire ve Tripoli arasnda gnlk olarak ileyen otobsler,
kylerinden minibslerle toplanan Msrl gmenleri Libyaya gtrmektedirler.
Msrllar ayrca, Akdeniz zerinden Sicilya, Kbrs ve Yunanistan sahillerine
ulaan direkt rotalar da kullanmaktadrlar. Buna ilave olarak Msrl snmaclarn
Trkiye ve / veya Yunanistana deniz yoluyla gittikleri daha sonra ise karayoluyla
712

Almanyaya getikleri bilinmektedir.

Son yllarda birok Msr vatanda, kk

ve denize dayanksz teknelerle Akdenizi gemeye alrken lmtr. talya,

713

Msrdan gelen yasa d gmenler iin en yakn hedef lkelerden biridir.

Msr gibi Lbnan da ok boyutlu yasa d g hareketlerine sahne

olmaktadr. lkede yaanan siyasi karklklar nedeniyle g ve snma
hareketlerine kaynaklk eden Lbnan, ayn zamanda hedef ve transit lke zellii de
sergilemektedir. 3.6 milyon dolaynda nfusa sahip olan Lbnan, saylar 200.000 ila
1 milyon arasnda deitii hesaplanan Suriyeli, 100.000 Sri Lankal, 30.000
Etiyopyal,

30.000

Msrl,

20.000

Filipinli

ve

11.000

Hintli
714

barndrmaktadr. Bunlarn neredeyse tamam yasa d gmenlerdir.

gmen

te yandan

Lbnan zellikle Kbrs, Yunanistan ve talya sahillerine gemek iin kullanlan

715

transit bir lkedir.

Ortadouda yasa d g bakmndan hem kaynak hem transit hem de hedef

lke nitelii tayan bir baka lke ise Yemendir. 2000li yllarn ba itibaryla, 1,2
milyon Yemenlinin yurtdnda yaad hesaplanmaktayd. Bunlarn 800.000inin
Suudi Arabistanda geri kalanlarnn ise dier Krfez lkeleri, Afrika, ABD ve
ngilterede yaadklar belirtilmekteydi. Ancak, son dnemde, bu lkeden ABD gibi
lkelere yasal yollarla g edenlerin saysnn ok dk olmas, Yemenlilerin yasa
716

d ge yneldiklerinin bir gstergesi olarak kabul edilmektedir.

712

International Centre for Migration Policy Development (ICMPD), The East Africa Migration
Routes Report, Prepared by the ICMPD, Vienna, Austria, September 2007, ss. 25-26.
Bkz.http://www.icmpd.org/fileadmin/ICMPDWebsite/Irregular_Migration/East_Africa_Migration_Routes_Report.pdf, (12.03.2008).
713
Roman, a.g.m., s. 56.
714
Baldwin-Edwards, a.g.m., s. 11.
715
Omelaniuk, a.g.e., s. 56.
716
Baldwin-Edwards, a.g.m., s. 11.

49

te yandan, Msr gibi Yemen de Afrika boynuzunda cereyan eden

savalardan kaynaklanan mltecilere kstl koruma olanaklarna ramen ev sahiplii
yapmaktadr. Ancak Yemen, kontrol olduka zor olan devasa sahilleri ve Afrika
lkeleri ile Krfez lkeleri arasnda kpr oluturmas nedeniyle daha ziyade transit
717

lke olarak n plana kmaktadr.

Aden Krfezini geerek Somaliden Yemene ulaan rota, Somalinin

Bossaso limanna gelen Etiyopyal ve Somalili gmenler tarafndan Yemene
gemek iin kullanlmaktadr. Bunun yannda; Kzldeniz ve Svey Kanal
zerinden talya ve Maltaya ulaan rotann uygulamaya konan nlemler nedeniyle
ekiciliini kaybetmeye balamas ve onun yerine, Arap Yarmadas ile Dou
Afrikay birbirinden ayran Kzldenizin Hint Okyanusu tarafndan giriinde Bab el
Mandeb Boaznn gmenlerce daha sk kullanlmaya balamas nedeniyle
Yemenin transit konumunu daha da belirginletirmektedir. Bu rota, hem Dou
Afrika rotalarna balanmak isteyen Asyal gmenlerce Afrikaya gemek iin hem
de

ters

ynde

Krfez

lkelerine

gitmek

isteyen

Afrikal

gmenlerce

718

kullanlmaktadr.

Ortadou blgesinde son olarak deineceimiz lke, Trkiyenin komusu

olmas nedeniyle ayr bir nem tayan Suriyedir. Suriye daha ok i gc ihra
eden bir lke olarak bilinmektedir. Bata Lbnan ve Krfez lkeleri olmak zere
komu lkelerde yaklak 600.000 Suriyeli iinin yaad tahmin edilmektedir.
Iraka komu olan Suriyede, hkmetin ve BMMYKnin tahminlerine gre hlen
719

500 bin ila 1 milyon Irakl snmacnn bulunduu hesaplanmaktadr.

Bununla

birlikte Suriye, zellikle Trkiyeye ve Lbnana gemek isteyen gmenler iin

transit lke zellii gstermektedir. rnein, Trkiye zerinden Avrupaya gemek
isteyen Somalililer Suriyeye havayoluyla geldikten sonra lkemize gei
720

yapmaktadrlar.

717

ICMPD, a.g.e., s. 10-11.

ICMPD, a.g.e., ss. 26-27.
719
Soumaya Sadeldine, Syria: The Demographic and Economic Dimension of Migration, der.
Fargues, a.g.e., ss. 230-233.
720
ICMPD, a.g.e., s. 22.
718

50

3-Okyanusya (Avustralya) Ktasnda Yasa D G

Afrika ktasna gemeden nce, corafi konumu ve g ilikileri bakmndan
Asya ktas ile yakn balar olan Okyanusya ktasndaki yasa d gn durumuna
ksaca deinmek gerekmektedir. Ktann en nemli lkesi, geleneksel olarak g alan
lke durumundaki Avustralyadr. Avustralyadaki tm gmenlerin yaklak te
birini in, Filipinler ve Hindistan gibi byk kaynak lkelerden gelen Asyallar
721

oluturmaktadr.

Avustralya, yasa d g kapsamnda Ortadou, Okyanusya alt ktas,

Gneydou Asya ve dier kaynak lkelerden balayan insan kaakl rotalarnn
hedefi

durumundadr.

Avustralya

yetkililerine

gre,

yasa

gmenleri

Avustralyaya getiren tekneler Endonezya, Kamboya, Sri Lanka, HC ve

Vietnamdan yola kmaktadr. Blgedeki en nemli ykleme limanlar ise Bangkok,
Singapur, Cakarta ve Kuala Lumpurdur.
Avustralyann ald nlemler sayesinde, bu lkeye ynelik insan kaakl
faaliyetlerinde byk bir azalma meydana gelmitir. 2001 ylnn sonlarndan itibaren
deniz yoluyla gelen yasa d gmen saylarna bakldnda, Avustralyann bu
sorunu neredeyse bitirdiini syleyebiliriz. 2001-2002 dneminde Avustralya
sahillerine 1212 yasa d gmen tayan 6 tekne ulamken, 2002-2003te bu say
sfra inmitir. 2003-2004 periyodunda ise 53 yasa d gmeni tayan 1 tekne tespit
edilmi ve ayrca kydan akta 29 yasa d gmen bulunmu, 2004-2005
dneminde Avustralyaya ulaabilen tekne says yine sfra inmitir.
Zaten bir ada lkesi olan Avustralyaya havayolu ile gerekletirilen yasa d
gn boyutlarn tespit edebilmek olduka zordur. Ancak, Avustralyadaki
havaalanlarna ulatktan sonra geri evrilenlerin saysna bakldnda, bu
kapsamdaki mcadelede de nemli admlar atld grlmektedir. Geri evrilenlerin
says 2002-2003 dneminde 937, 2003-2004te 1241, 2004-2005te 1595 ve 2005722

2006da 1451dir.

721

Omelaniuk, a.g.e., s. 103.

Australian Government, Departmant of Immigration and Citizenship, Fact Sheet 73-People
Smuggling, http://www.immi.gov.au/media/fact-sheets/73smuggling.htm, (27.03.2008).
722

51

4-Afrika Ktasnda Yasa D G

De Haas; lkelerindeki savalardan ve yoksulluktan kurtulmaya alan ve
saylar gittike artan aresiz Afrikallarn yasa d yollardan Avrupaya girmeye
altn; en azndan, medyadaki popler sylemlerden byle bir izlenim ortaya
ktn belirtmektedir. 2005 yl sonbaharnda, Fasn Akdeniz sahillerinde yer
almalarna ramen spanyaya bal olan Ceuta ve Melillay evreleyen yksek snr
itlerine trmanmaya alan ya da kk balk tekneleriyle Akdenizi gemeye
abalayan Afrikal gmenlerin dramatik hlleri ve 2006 yaznda Kanarya Adalarna
ulaan

Afrikal

gmenlerin

saysndaki

art

bu

alglamay

daha

da

723

glendirmitir.

BM Uyuturucu ve Organize Sular Ofisi (UN Office on Drugs and CrimeUNODC) tarafndan bu kapsamda hazrlanan raporda da Avrupann Afrikadan
gelen geni apl yasa d gler hareketleri ile yz yze kalmasnn artc bir
durum olmad; zira, UNDP verilerine gre dnyann en gelimi 20 lkesinden 15i
Avrupada yer almaktayken, dnyann en fakir 20 lkesinin tamamnn Afrikada yer
ald ve bunlarn da yardan fazlasn Avrupaya olduka yakn olan Bat Afrika
lkelerinin oluturduu vurgulanmaktadr.
Afrikallar iin Avrupaya yasal yollardan girip almak her geen gn daha
da zorlatndan, her yl on binlerce Afrikal gen snrlar yasa d yollarla amaya
almaktadr. Son dnemde yaplan bir almada bu g olgusunun, nmzdeki
dnemde tarihin grd en byk g olaylarndan birine dnebilecei hususuna
dikkat ekmektedir. Bu gizli faaliyetlerin, organize su unsurlar tarafndan kr
amacyla suistimal edilmesinin sreci daha hzlandrabilecei dnlmektedir. Son
yllarda, Asyal gmenlerin bile Afrikadaki organize su rgtleri tarafndan
Avrupaya gtrlmesi bu dnceyi glendirmektedir.

724

Rakamlara bakldnda da, Afrikadan Avrupaya ynelen yasa d glerde

son dnemde byk bir art olduu grlmektedir. 1990larn banda talya ve

723

Hein de Haas, Irregular migration from Africa to Europe: Questioning the transit hypothesis,
(Draft paper), August 2007, s. 1.
www.iss.nl/index.php/content/download/8507/82412/file/Panel1_deHaas.pdf, (01.02.2008).
724
UNODC, Organized Crime and Irregular Migration from Africa to Europe, July 2006, s. 1.
Bkz. http://www.unodc.org/pdf/research/Migration_Africa.pdf, (10.10.2007).

52

spanyann Kuzey Afrika lkelerine vize zorunluluu koymasndan sonra,

Akdenizin yasa d yollardan geilmesi sreklilik arz eden bir olgu hline gelmitir.
2000 ylndan itibaren de Sahra-alt Afrikallarn Kuzey Afrikallara katlmaya
baladklar ve gnmzde ise onlar geerek yasa d gmenler ierisinde en
byk grubu oluturduklar gzlenmektedir.

725

1991 ylnda Avrupadaki yasa d

gmenlerin says en yksek tahminlere gre bile 2 milyonun altndayken, bu say

1998 ylnda 3 milyona kmtr. Bunlarn yarsndan fazlas Fransa, talya ve
spanyada yaamaktadr. Bu durum, sz konusu Avrupa lkelerinin Kuzey Afrika
(Marip) lkeleri, Sahra-alt Afrika ve hatta Asyadan gelen yasa d gmenler iin
726

bir giri kaps olarak grldn ortaya koymaktadr.

Son dnemde, Akdenizin

iki yakasnda yakalanan yasa d gmen saylarna bakarak, bu g akmnn

gnmzde ulat boyutu daha iyi anlayabiliriz.
EKL 118: 2000-2005 Yllar Arasnda Fasta Yakalanan Yasa D Gmen
Saylar.

40000
35000
30000

12493

25000
20000

7914

16034
9353

9353

13327

15000
10000
5000

23851
15056

13100

2000

2001

17252

15363

21894

0
2002

Yabanclar

2003

2004

2005

Fas Vatandalar

Kaynak: UNODC, a.g.e., s. 3.

725
726

De Haas, a.g.m., s. 21.

Omelaniuk, a.g.e., s. 78.

53

EKL 119: 2002 Ylnda Fasta Yakalanan Yasa D Gmenlerin Kaynak

Blgelere Gre Dalm.

Asya; 729; 2%
Cezayir; 1440;
5%

Sahra-alt
Afrika; 13.424;
42%

Fas; 16.141;
51%

Kaynak: UNODC, a.g.e., s. 3.

2005 ylnda, Fasta yakalanan yasa d gmenlerin says 30.000in biraz

altndadr (ekil 47). Bu rakam 2003 ylnda 36.000 civarndayd. Yakalananlar
arasndaki yabanclarn oran ise 2002 ylndan bu yana gittike artmaktadr. 2002
ylnda yakalananlar arasnda Fasllarn says yardan biraz fazlayd (ekil 48).
Yine 2005 ylnda Libya makamlar, talyaya gitmeye alan 40.000
dolaynda yasa d gmeni durdurduklarn bildirmilerdir. Bu say 2003te 43.000,
2004te ise 54.000 olarak gereklemitir. te yandan Libya hkmeti, 2000-2003
yllar arasndaki dnemde yakalanan yasa d gmenlerden bazlarnn Libyaya
yerlemelerine izin vermitir. Saylar yllk bazda 3000 ila 7000 kii arasnda
deiim gsteren bu gmenlerin ounlukla Sudan, Nijer, ad, Mali ve Gana gibi
lkelerden geldikleri grlmektedir. Bununla beraber, gmenlerin geldikleri
lkelere gre dalm ekil 49da gsterildii gibi yldan yla byk deiiklik arz
etmektedir.

EKL 120: Libya Makamlarnca 2000-2003 Dneminde Yakalanarak Yerletirilen

Yasa D Gmenler (Seilmi lkeler).

3000
2570

2500

2137

2000

1500

1550

1519
1274
1147

1000

846

500
194160

227
115

0
Sudan

804
735
586
464

813
477

380

181 162
53 24

61

Nijer

ad

2000

Mali

2001

Gana

2002

64

Burkina
Faso

368 372
165

61

Nijerya

312
223173
55

Msr

2003

Kaynak: UNODC, a.g.e., s. 3.

Cezayire ait mevcut veriler de bu lkede 2005 ylnda 3000den fazla yasa
d gmenin yakalandn ortaya koymaktadr. Yasa d gmenlerin geldikleri
lkelere gre dalmn gsteren bir inceleme mevcut olmamakla beraber, bu lkede
Eyll 2005te yakalanan 500 yasa d gmenin yarsndan fazlasn Nijer ve
Maliden gelenler oluturmaktayd.
Bu rakamlara gre, 2005 ylnda Cezayir, Libya ve Fasta yakalanan yas d
gmen says 73.000 civarndadr. Tunuslu yetkililer de 1998-2003 yllar arasndaki
dnemde yasa d snr geii yaparken yakaladklar kiilerin saysnn ylda
ortalama 8.000 dolaynda olduunu ve bunlarn % 70inin yabanc uyruklulardan
olutuunu bildirmilerdir. Tunusta yakalanan yasa d gmenlerin bugn de ayn
sayda olduu kabul edilirse, Marip lkelerinde ylda 80.000 dolaynda yasa d
gmenlerin yakaland sylenebilir.

EKL 121: 1993-2006 Yllar Arasnda Gney Avrupada Yakalanan Yasa D

Gmenler.

spanya Anakaras

Kanarya Adalar

talya

Toplam

Kaynak: De Haas, a.g.m., s. 12.

Dier yandan, 2005 Haziran ayndan 2006 Haziran ortasna kadar olan
dnemde Mali yetkililerinin, Atlantik Okyanusu zerinden Avrupaya ulamaya
alrken yakaladklar yasa d gmen says ise 6,505tir. Bunlarn ounluunu
Bat Afrikadan gelenler oluturmaktadr. Bu rakamlara Avrupa lkelerinde
yakalananlar da dhil ettiimizde (ekil 50) Afrika ve Avrupada yakalanan yasa
d gmenlerin saysnn 100.000in zerinde olduu grlmektedir.
Yakalanmadan geen yasa d gmen saylar hakknda fikir yrtebilmek
iin geleneksel olarak kullanlan 2ye 1 orann kullandmzda en az 200.000
Afrikalnn yasa d yollarla Avrupaya giri yaptn syleyebiliriz. Bunun
yannda, 100.000den fazla gmen yasa d durumda yakalanrken, ok sayda

gmen de Sahra ln, Akdenizi ya da Atlantiki gemeye alrken yolunu veya

727

yaamlarn kaybetmektedir.

EKL 122: Yasa D Gmenlerin Afrikadan Avrupaya Gei Gzerghlar.

Aklamalar

----

Bakentler
Ana Gei Noktalar
Ana Ulam Gzerghlar

Kaynak: UNODC, a.g.e., s. 10.

Afrikal

yasa

gmenler,

Avrupaya

girmek

iin

birok

yol

kullanmaktadrlar (ekil 51). spanya, Fransa, talya ve Maltann geni sahilleri

Avrupaya yasa d olarak girmek iin pek ok seenek sunmaktadr. Son dnemde
gittike sklaan kontrollere ramen, bu blgelerden giri yapmak yine de kolaydr.
talyaya sadece 275 km uzaklktaki Libyadan ve talyann Lampedusa Adasna
113 km. mesafedeki Tunustan gelen yasa d gmenler bu lkeyi gittike artan bir
oranda hedeflemektedir. Yasa d gmenleri Fas zerinden getiren kaaklar iin
spanya ve Fas arasndaki en yakn yer olan Cebelitark Boaz hlen en ok
kullanlan rotalardan biri olmakla birlikte, son dnemde gmen tayan teknelerin
ounlukla daha doudaki Malaga ve Almeria arasndaki sahillere ve hatta
Murciaya kadar gittikleri grlmektedir. Dier bir rota ise spanyann batsndaki
727

UNODC, a.g.e., ss. 3-5.

Cadiz ile Huelvaya ynelmektedir. Fas ve spanya arasnda Akdeniz dndaki bir
baka rota ise Fasn gneybatsndan Atlantik okyanusundaki yer alan spanyaya
728

bal Kanarya Adalarna dorudur.

Afrika ve Avrupa arasndaki yasa d gei rotalarna daha yakndan

baktmzda; geleneksel olarak hem Sahra-alt Afrikadan hem de Kuzey Afrikadan
gelen gmenlerin Avrupaya gei yapmakta kullandklar Kuzey Afrika lkeleri
ierisinde zellikle Fasn, spanya anakarasna ve Kanarya Adalarna ok yakn
olmas nedeniyle en ok tercih edilen transit lke olduu gzlenmektedir. Bundan da
te, Akdenizin Fas tarafnda yer alan fakat spanyol topraklar durumunda olan
Ceuta ve Melilla ehirleri Avrupa topraklarna dorudan gei imkan vermektedir.
Ancak, Fasl ve spanyol yetkililerin son dnemde aldklar nlemler sonucunda,
Avrupaya Fas zerinden geilen rotalarn kullanmnda belirgin bir azalma
grlmtr. Bu nedenle, Avrupaya gei imkn veren dier rotalarn kullanm
gittike artmaktadr. Bunlar, Bat Afrikadan Kanarya Adalarna ulaan ya da Libya
veya Tunus zerinden talyaya geen rotalardr.
Ceuta ve Melilladan Giri: Bu blgelere girebilen yasa d gmenler,
yakalanm olsalar bile maksimum 40 gn olan yasal gzalt sresi ierisinde
lkelerine iade edilemedikleri takdirde spanyol toplumu ierisine ve dolaysyla
Shengen Avrupasna salverilmektedirler. Bu nedenle, alnan sk gvenlik
nlemlerine ramen, bu iki ehrin yasa d gmenlerce hedef olarak alnmas
arlacak bir durum deildir.
Fastan spanya Anakarasna veya Kanarya Adalarna Gei: Fas,
spanyaya yaknl nedeniyle uzun sreden beri Akdenizden Avrupaya gemek
iin kullanlan en nemli transit lkeydi. Fakat, spanya ve Fas arasnda koordineli
biimde artrlan gvenlik nlemleri bu rotann ekiciliini byk lde azaltmtr.
statistikler, ounlukla Marip lkeleri ve Mali, Gambiya vb. Sahra-alt Afrika
lkelerinden gelen 23.851 yabanc uyruklu yasa d gmenin yakaland 2003
ylndan bu yana Fasta yakalanan yasa d gmen saysnda srekli bir azalma

728

Omelaniuk, a.g.e., s. 78.

729

olduunu gstermektedir.

Bu d, spanya tarafndan bakldnda daha net bir

biimde grlmektedir. 2004 ve 2005 yllarnn ilk sekiz aylk dnemleri

karlatrldnda, Fastan gelen ve spanyada yakalanan teknelerin saysnda %
32lik bir azalma sz konusudur. 2004n ilk sekiz aynda 412 tekne tespit
edilmiken bu say 2005in ayn dneminde 279a dmtr.
EKL 123: Sicilyada Yakalanan Yasa D Gmenler (2000-2005).

25000

22824

20000

18225

15000

14017

13594

2003

2004

10000
5504

5000

2782

0
2000

2001

2002

2005

Kaynak: UNODC, a.g.e., s. 8.

Libya ve Tunus zerinden talyaya Gei: Libya ve Tunustan, talyan
Pelagie Adalar olarak bilinen Lampedusa, Linosa ve Lampione Adalar ile
Pantelleria Adas ve Sicilya olduka yakndr. 2000-2005 yllar arasnda Sicilyada
yakalanan yasa d gmenlerin saysnda on katlk bir art meydana gelmesi, bu
rotalarn son dnemde daha ok tercih edildiini aka ortaya koymaktadr (ekil
52).
Bat Afrika zerinden Kanarya Adalarna Gei: Son dnemde, Bat
Afrika zerinden Kanarya Adalarna ynelen yasa d glerde gzlenen dramatik
art, yasa d gmenlerin ve gmen kaaklarnn gvenlik birimlerince alnan

729

2003 yl ve ncesi dnemde Fastan Avrupaya ynelik yasa d g hareketlerinin

deerlendirilmesi iin bkz. Moha Ennaji, Illegal Migration from Morocco to Europe;
http://www.intercontinental.metropolis.net/events/Metromed/Ennaji_e.pdf, (11.01.2008).

nlemler karsndaki hassasiyetinin en nemli gstergesidir. Fas tarafndan alnan

nlemler sonucunda, 2005 yl sonundan itibaren bu gzerghta yakalanan yasa d
gmen saysnda ok byk bir art meydana gelmitir. spanyol yetkililer, Mart
2006ya kadar olan srete, Kanarya Adalarna Bat Afrikadan gerekleen yasa d
gn alarm veren bir boyuta ulatn aklamlardr. Bu gzerghta, yaklak alt
aylk sre ierisinde 10.000 yasa d gmen yakalanmtr.
Dier Ykleme Limanlar: Yukarda akland zere, Afrikada yasa d
gmenlerin teknelere bindirildii limanlar kapsamnda ne kan bir baka lke ise
Msrdr. Msrl yetkililer Msrn geni sahillerinin gmen kaaklar tarafndan
kullanmnn gnden gne artmakta olduunu belirtmektedirler.
Ykleme Limanlarna

Ulam Gzerghlar:

Ykleme

limanlarna

ulamda kullanlacak gzerghn seimi, yasa d gmenlerin geldikleri kaynak

lkelere gre deimektedir. Kuzey Afrika lkelerinde yaayanlar iin tek sorun
Akdenizi geerek tespit edilmeden karaya kmaktr. Ancak, Sahra-alt Afrikallarn
gemeleri gereken zorlu bir corafi engel daha vardr: Sahra l. Sahra-alt Afrika
lkelerinden Avrupaya ulamay baarabilmi gmenlerle yaplan grmeler,
yolculuun bu ayann ok daha tehlikeli olduunu ortaya koymaktadr.
Sahra-alt Afrikadan gelen yasa d gmenlerin nemli bir blmn
oluturan Bat Afrikallarn, yolculuklarna ktklar nemli lke olan Senegal,
Mali ve Nijerden kuzeye gei iin ayr ayr gzerghlar bulunmaktadr.
- Senagalden kanlar, Moritanya ve Fasa doru giden yollar takip
etmektedirler.
- Maliden yola kan gmenler, Cezayire ve oradan da ya Fasa ya da
Moritanya zerinden Kanarya Adalarna ynelmektedirler.
- Nijerden kanlar da Cezayir, Libya veya Tunus zerinden Avrupaya
gitmeye almaktadrlar.
- Bat Afrika dnda, Afrika boynuzundan gelen gmenle ise Sudan
zerinden Libyaya ulamaktadrlar.
te yandan uluslararas gmen kaakl organizasyonlar, Afrikadaki
gei gzerghlarn dier ktalardan, zellikle Dou, Gney ve Gneydou

Asyadan getirilen yasa d gmenleri Avrupaya ulatrmak amacyla da

kullanmaktadrlar. Bat veya Kuzey Afrika lkelerinde, be parasz ve g durumda
kalm Banglade, HC, Hindistan ve Pakistan gibi lkelerden gelen baz yasa d
gmenlere rastlanmaktadr.
Bat Afrika lkelerinin vize kolaylklarndan yararlanan Asyal gmenler, bu
lkelere genellikle havayoluyla ve yasal yollarla giri yapmaktadrlar. Yaygn olarak
kullanlan havayolu duraklar Bamako (Mali), Conakry (Gine) ve Burkina Fasodur.
Asyal gmenler buralardan Moritanya ve Fasa geerek deniz yoluyla Avrupaya
ulamaya almaktadrlar. Bir tespite gre, bu yolla Pakistandan Avrupaya gei
730

yapmann maliyeti her ey dhil 12.000 avrodur.

Afrikadan Avrupaya ynelen yasa d glerde, Kuzey Afrikallarn ve

Sahra-alt Afrikallarn saylarna ilikin analizlerde Avrupadaki Afrika diasporas
ile yakalanan yasa d gmenlerin geldikleri lkelerin karlatrlmas ile baz
sonulara ulalmaya allmaktadr.
Bu kapsamda; IOMun 2003 yl tahminlerine gre, Avrupada yaayan
kaytl (yasal) Afrikallarn says 3.4 milyondur. Nfus saym sonularna
bakldnda, Avrupadaki Afrikal gmenlerin te ikisinin Kuzey Afrikallar
olduu grlmektedir. Kuzey Afrikallardan sonra dier byk grubu ise Bat
Afrikal gmenler meydana getirmektedir. zellikle Gana, Senegal ve Nijerya gibi
lkelerin vatandalar Avrupadaki Sahra-alt Afrikallar iersindeki en byk kesimi
731

oluturmaktadr.

Avrupada g alan en nemli lkelerde kaytl Kuzey Afrikal

gmenlerin says 2.600.000 iken Bat Afrikal gmen says 800.000dir. Sadece
732

Fasl gmenlerin says tm Bat Afrikal gmenlerden fazladr.

Avrupada kaytl Bat Afrikal gmenlerin yllk toplam artnn 100.000 ve

ABye yasa d yollarla ulaabilen Bat Afrikal gmenlerin says yllk 25.000
civarnda olduunu belirten De Haas; Marip lkelerine ylda 65.000-120.000
arasnda

Sahra-alt

Afrikal

(genellikle

Bat

Afrikal)

gmenin

geldii

dnldnde, bu gmenlerin sadece % 20si ila % 38inin Avrupaya getiini,

730

UNODC, a.g.e., ss. 8-12.

UNODC, a.g.e., s. 6.
732
De Haas, a.g.m., s. 20.
731

bu durumunsa Kuzey Afrikann transit bir blge olduu varsaymn rttn

733

vurgulamaktadr.

Gerekten de son dnemde Kuzey Afrika lkeleri kaynak ve transit lke olma
734

zelliklerinin yannda ayn zamanda hedef lke konumuna da gelmektedirler.

zellikle Libyann uygulamaya koyduu Pan-Afrika politikas

735

Libyay hedef

lke hline getirmitir. Libyadaki yasa d gmenlerden sadece Nijer, Sudan ve

Maliden gelenlerin says 2000-2003 yllar arasnda dramatik bir ekilde % 381
orannda artmtr. Fas da son dnemde gittike artan bir oranda hedef lke hline
gelmektedir. te yandan Bat Afrika ve Sahra-alt Afrikann dier blgelerinden
gelen gmenlerin Avrupaya ulamak iin yaptklar yolculuun uzun olmas (bazen
bu yolculuk birka yl srebilmektedir) ve gmenlerin yolculuk boyunca, bir
sonraki yolculuklarnn parasn karmaya almalar Kuzey Afrika lkelerinde
736

uzun sre kalmalarna neden olmaktadr.

Afrika ktasnda yasa d glere hedef olmas bakmndan dikkat eken

dier bir lke ise Gney Afrika Cumhuriyetidir. 1997 ylnda yaplan bir hesaba
gre bu lkedeki yasa d gmen saysnn 3 ila 5 milyon arasnda deitii
hesaplanmken,

737

son dnemde bu rakamn 2 ila 10 milyon arasnda deitii, bu

lkedeki yasa d gmenlerin byk ounluunu genellikle Zimbabve ve

738

Mozambik gibi yakn lkelerden gelenlerin oluturduu belirtmektedir.

733

De Haas, a.g.m., ss. 21-22.

Kuzey Afrika lkeleri, son yllarda Sahra-alt Afrikadaki baz lkelerde devam eden savalar ve
atmalardan kaynaklanan nemli sayda mlteci ve snmacya da ev sahiplii yapmaktadr. Bu
kapsamda geni bir deerlendirme iin bkz. Johannes van der Klaauw, Multi-dimensional Migration
Challenges in North Africa, http://www.fmreview.org/FMRpdfs/FMR28/06.pdf, (08.11.2007).
735
Libyaya 1992-2000 yllar arasnda BM Gvenlik Konseyi tarafndan uygulanan hava ve silah
ambargosu srasnda Arap lkelerinden bekledii destei gremeyen Libya Lideri Muammer Kaddafi,
d politikasnda kkl bir deiiklie giderek kendisini Afrikal bir lider olarak konumlandrmaya
balamtr. Pan-Afrika politikas ad verilen bu deiimden sonra Libya, Sahra-alt Afrikadan gelen
gmenlere kar lml bir yaklam sergilemitir. Ayrntlar iin bkz. De Haas, a.g.m., ss. 6-7.
736
Omelaniuk, a.g.e., ss. 78-79.
734

737
738

UNDESA, International Migration 2004, s. 57.

Stalker, a.g.s.

5-Avrupa Ktasnda Yasa D G

739

Avrupa ktas, dnyada en ok gmene ev sahiplii yapan blgedir.

Avrupa ktasnda yer alan gelimi AB lkeleri, bata Asya, Afrika ve Dou Avrupa
olmak zere dnyann birok blgesinden gelen yasa d g hareketlerinin hedefi
durumundadr (ekil 53).
ABye ynelen yasa d g gzerghlar, dnyann dier blgelerinde
olduu gibi mevcut g kontrol meknizmalarnn boluklarndan yararlanan gmen
kaakl organizasyonlarnn tercihlerine gre ortaya kmaktadr. AB Polis
Tekilat (European Law Enforcement Organization-EUROPOL), bu gzerghlarn
sabit ve deimez olmadn ve bu nedenle ancak genel olarak tanmlanabileceini
belirtmektedir.

Bunun

yannda,

yasa

gmenler

farkl

gzerghlarn

kombinasyonlarn da kullanmaktadrlar. Europoln belirledii temel gzerghlar

ise unlardr.
- Kuzey Afrika ve Bat Afrika Atlantik Sahili Gzerghlar: ABye en
fazla yasa d gmen, Afrikay kat ederek talya, Malta ve spanya gibi AB
lkelerine ynelen bu gzerghlar araclyla gelmektedir.
- Dou Akdeniz Gzergh: Trkiye ve Ortadou lkelerinin transit olarak
kullanld bu gzerghn balca hedef lkesi Yunanistandr.
- Balkan Gzergh: Balkanlarn batsndaki lkelerin transit olarak
kullanld bu gzergh takip edilerek, sz konusu Balkan lkelerine komu olan
Yunanistan, talya, Slovenya, Avusturya, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan gibi
lkelerden ABye giri yaplmaktadr.

739

2005 yl rakamlarna gre kta nfusunun % 8.8ini oluturan gmenlerin toplam 64.1
milyondur. Avrupay, 53.3 milyon (nfusun % 1.4) ile Asya, 44.5 milyon (nfusun % 13.5i) ile
Kuzey Amerika, 17.1 milyon (nfusun % 1.9u) ile Afrika, 6,7 milyon (nfusun % 1.2si) Latin
Amerika ve 5.0 milyon (nfusun % 15.2si) ile Okyanusya izlemektedir. Bkz. IOM, Regional and
Country Figures, http://www.iom.int/jahia/Jahiha/pid/255, (14.04.2008). Avrupaya ynelik yasal
g hareketleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Christina Boswell, Migration in Europe, A paper
prepared for the Policy Analysis and Research Programme of the GCIM, Migration Research Group,
Hamburg
Institute
of
International
Economics,
September
2005,
http://www.gcim.org/attachements/RS4.pdf , (24.12.2007).

EKL 124: Afrika ve Akdenizden Avrupa Ktasna Ynelen Yasa D G

Gzerghlar.

Kaynak:http://www.icmpd.org/fileadmin/ICMPD-Website/MTM/New-MapMTM_Poster-Landscape_EN_v1.pdf , (14.03.2008).

- Orta ve Dou Avrupa Gzergh: RF, Ukrayna, Moldova ve Belarus gibi

eski SSCB lkelerinin transit olarak kullanld bu gzerghta Polonya, ek
Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Bulgaristan ve Romanya zerinden ABye giri
yaplmaktadr. ABnin 2004 ylndaki genilemesi, bu gzerghn nemini
artrmtr.
- Baltk Gzergh: Son dnemde snrl da olsa, Baltk lkelerin skandinav
lkelerine geite transit lke olarak kullanlmaktadr. Bu gzergh kullanan yasa
d gmenlerin ounluu, nce eski SSCB lkelerindeki belirli aktarma
noktalarna gelmekte ve oradan Baltk lkelerine giri yapmaktadrlar.

Bu gzerghlar zerinde birok aktarma noktalar bulunmaktadr. Bu noktalar

sz konusu gzergh zerinde, belirli hizmet ve imknlarn bulunduu (gvenli
evler, yasa d snr gei noktalar, tamaclk terminalleri gibi) nispeten sabit
noktalardr. Bu noktalar arasndaki nakil vastalar ve hakiki corafi gzerghlar ok
farkl olabilmekte fakat ana aktarma noktalar genellikle sabit kalmaktadr.
Belirtilen gzerghlar dnda, zellikle ABye uzak lkelerden gelen yasa
d gmenlerce, ABye ynelen havayolu gzerghlar da kullanlmaktadrlar.
Uluslararas havayolu tamaclnn bymesi ve tama cretlerin dmesi,
varlmak

istenen

lkeye

ulamak

iin

birok

transit

gzergh

olasl

740

sunmaktadr.

Europol tarafndan belirtilen bu ana gzerghlardan Kuzey Afrika ve Bat

Afrika Atlantik Sahili gzerghlarna Afrika ktasndaki yasa d g hareketleri
kapsamnda ayrntl olarak deinilmiti.

Bu noktada, sz konusu gzerghlardan

Trkiye asndan nem tayan Dou Akdeniz, Balkanlar ve Dou ve Orta Avrupa
gzerghlarn daha yakndan ele almak faydal olacaktr.
Bu erevede, Dou Akdeniz Gzergh olarak adlandrlan ve Trkiyenin
Ege ve Akdeniz kylarndan teknelerle Yunan adalarna, oradan talyaya balanan
deniz yolu gzerghnn yan sra, Trkiye zerinden yaplan geileri mteakip
Balkanlar ve Dou ve Orta Avrupa gzerghlarna balanan iki temel kara
gzerghnn kullanld gzlenmektedir. Bunlar:
-

Bulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya-ek

Cumhuriyeti

veya

Slovakya zerinden Avusturya veya Almanyaya gei,

- Bulgaristan veya Yunanistan-Makedonya-Arnavutluk-talya zerinden Orta
veya Bat Avrupa lkelerine geitir.
Bunun yannda, zellikle Krt kkenli Trk vatandalarnn Trkiyeden
Arnavutluk, Hrvatistan ve Bosna Herseke hava yoluyla ulaarak AB lkelerine
gei yaptklar da bilinmektedir.

740

EUROPOL, Facilitated Illegal Immigration into the European Union, Illegal Immigration Fact
Sheet, March 2008, ss. 2-3. http://www.europol.europa.eu/index.asp?
page=publications&language= , (14.04.2008).

Gneydou Avrupa Ortak Giriimi (Southeast European Cooperative

Initiative-SECI) tarafndan 2005 ylnda yaymlanan bir raporda; blgede kullanlan
gzerghlar ayrntl olarak u ekilde belirtilmitir:
- Arnavutluk, Bulgaristan, Makedonya veya Trkiye Yunanistan,
- Ukrayna Macaristan Avusturya talya,
- Ukrayna Macaristan Slovakya Bat Avrupa,
- Moldova Romanya Macaristan Slovenya talya,
741

- Trkiye Romanya Srbistan ve Karada

Bat Avrupa,

- Pakistan veya Lbnan ran veya Suriye Trkiye,

- Afrika Yunanistan Trkiye,
- Srbistan ve Karada Makedonya Yunanistan,
- Banglade veya Hindistan Trkiye Kosova Hrvatistan
Slovenya talya,
- Trkiye Bulgaristan veya Romanya Srbistan ve Karada
Hrvatistan Slovenya talya,
- Trkiye Bulgaristan Makedonya Kosova Bosna-Hersek
742

Hrvatistan Slovenya talya.

Bununla birlikte, Orta ve Dou Avrupadaki yasa d g akmlarnn corafi

dalm her geen yl daha karmak bir hle gelmektedir. Yasa d gmenler ve
gmen

kaaklar,

blge

lkelerinin

yasal

dzenlemelerinde

ve

vize

uygulamalarnda yaptklar deiiklikler veya aldklar sk nlemler karsnda

srekli olarak yeni yollar ve yntemler gelitirmektedirler. Gmenlerin, nihai
hedeflerine ulaabilmek iin dolambal yollara bavurmas sonucunda, klsik yasa
d g gzerghlar belirginliini kaybetmektedir. Yasa d gmenler ve gmen
kaaklarnn deien koullara ayak uydurma konusunda gsterdikleri byk

741

Karadan Srbistandan ayrlmasndan nce.

Y. Furkan en, Organize Sularla Mcadele: Dnya ve Trkiye Perspektifinden Gmen
Kaakl, nsan Ticareti, Organ-Doku Ticareti, KOM/TADOC Yaynlar, Ankara, 2006, ss. 3334.
742

esneklik, yasa d g akmlarnn srekli olarak yn deitirmesine yol amaktadr.

Bu kapsamda, son dnemde yaanan baz gelimeler, bu gerei net bir biimde
ortaya koymaktadr. rnein, Bosna-Hersekin Saraybosna havaalanndan giri
yapan Trk vatandalarna kar sk nlemler almas sonucunda, ounluunu Krt
kkenlilerin oluturduu Trk vatandalar, Bat Avrupa lkelerine gitmek iin farkl
gzerghlara ynelmilerdir. Benzer ekilde, Srbistann HC vatandalarna
uygulad vize rejimini sklatrmas ve Belgrad-Pekin arasndaki direkt uular
durdurmas neticesinde inli yasa d gmenler farkl gzerghlara kaymlardr.
Dier yandan, Gney Kbrs Rum Ynetiminin (GKRY) ABye giri srecinde
Yeil Hat zerinde uygulad seyahat kstlamalarn kaldrmas sonucunda, 2003
ylnda snrda yakalanan yasa d gmen saysnn 5 katna kmasna neden
olmutur.
TABLO 77: Orta ve Dou Avrupa lkelerinde Yakalanan Yasa D Gmenler.
(Not: ( ---) Veri Mevcut Deil.)
LKE / YIL
2001
Ermenistan
--Azerbaycan
7.640
Bosna-Hersek
--Bulgaristan
5.962
Hrvatistan
17.416
GKRY
182
ek Cumhuriyeti
23.834
Macaristan
16.637
Letonya
7.838
Litvanya
1.355
Polonya
5.219
Romanya
31.992
Srbistan-Karada
1.278
Slovakya
15.548
Slovenya
20.883
Trkiye
92.364
Ukrayna
12.558
TOPLAM
260.706
Kaynak: Futo, Jandl, Karsakova, a.g.m., s. 41.

2002
15.765
8.299
390
6.451
5.861
725
14.741
15.976
9.737
797
4.269
3.084
823
15.235
6.896
82.825
9.600
201.474

2003
18.990
3.864
957
5.133
4.214
3.726
13.206
13.533
8.566
803
5.063
2.133
855
12.493
5.018
56.219
9.602
164.357

Orta ve Dou Avrupada, 2004 ylndan nceki genilemeden nce AByi

oluturan (AB-15) lkelere yakn lkelerde 2001-2003 dneminde yakalanan yasa

d gmen saylarna bakldnda (Tablo 31); hem kaynak lkelere hem de hedef
lkelere yaknlklaryla n plana kan Trkiye, Ermenistan, Macaristan, Slovakya ve
Ukrayna gibi

transit

lkelerde

yakalananlarn

saysnn

ykseklii

dikkat

ekmektedir.
TABLO 78: Orta ve Dou Avrupa lkelerinde (Tablo 31deki 17 lke) Yakalanan
Yasa D Gmenlerin Geldikleri Kaynak lkeler (lk 20 lke).
KAYNAK LKELER
2002
Grcistan
20.553
Moldova
14.308
RF
6.949
Trkiye
10.207
Ukrayna
8.306
Pakistan
4.958
Irak
27.729
HC
6.229
Afganistan
11.890
Polonya
4.368
Bulgaristan
6.776
Romanya
3.472
Letonya
6.126
Hindistan
4.713
Srbistan ve Karada
2.714
Belarus
646
ek Cumhuriyeti
2.683
Banglade
1.862
Azerbaycan
2.520
Somali
668
Kaynak: Futo, Jandl, Karsakova, a.g.m., s. 42.

2003
21.324
12.646
11.976
8.524
7.514
7.172
5.607
5.237
4.527
3.930
3.729
3.590
3.514
3.185
2.825
2.678
2.645
2.562
2.500
1.905

2002-2003 dneminde, Orta ve Dou Avrupadan ABye ynelik yasa d

gmenlerin geldii kaynak lkeler incelendiinde ise (Tablo 32); Eski SSSCB
lkeleri ve RF vatandalarnn (zellikle, o dnemdeki sava nedeniyle een
kkenliler) ilk sray ald, Ortadou, Orta Asya, in ve Hindistan alt ktasndan
gelenlerin (zellikle Irak, Afganistan ve Sri Lanka gibi atma blgelerinden

gelenler) ikinci srada yer ald, Eski Yugoslavya ve Romanya gibi dier Orta ve
743

Dou Avrupa lkelerinden gelenlerin de nc sray ald gzlenmektedir.

Gnmzdeyse, ABnin Orta ve Dou Avrupadaki snrlarn oluturan

lkeler ABye son dnemde giren eski Demir Perde lkeleridir. Uzunca bir sre,
kaynak ve transit lke zellii gsteren bu lkeler, ABye katlm srecinde snr
ynetimi konusunda nemli bir gelime kaydetmilerdir. ABye 2004 ylnda katlan
ve 2008 yl bandan itibaren Schengen blgesine dhil olan bu lkelerin d
snrlarnda yakalanan yasa d gmen saylarnda 2002-2006 dneminde srekli bir
744

azalma grlmektedir (Tablo 33).

TABLO 79: 2006 Yl tibaryla ABnin D Snrlarn Oluturan Orta ve Dou

Avrupa lkelerinde Yakalanan Yasa D Gmen Saylar (2002-2006).
LKE/YIL
2002
2003
Estonya
--53
Letonya
9.737
21.099
Litvanya
797
803
Polonya
4.269
5.063
Slovakya
15.235
12.493
Macaristan
15.976
13.533
Slovenya
6.896
5.018
TOPLAM
52.910
58.062
Kaynak: Schneider, a.g.m., s. 8.

2004
62
12.596
947
6.012
8.334
13.103
5.680
46.734

2005
93
8.355
805
5.185
5.178
18.294
5.918
43.828

745

2006
112
7.001
456
3.453
4.129
15.219
4.010
34.380

Avrupa ktasnda, gmenlerin hedefi durumundaki AB lkelerine ynelik

olarak kullanlan yasa d g gzerghlarna ve zellikle Orta ve Dou Avrupadaki
yasa d gn durumuna deindikten sonra, belirtilmesi gereken nemli konulardan
birisi de sz konusu lkelerdeki yasa d gmen mevcutlar ve AB snrlarndan bir
yl ierisinde geen yasa d gmen saylar konusundaki hesaplamalardr.
Yukarda bahsedildii gibi bu kapsamdaki verilerin tamam tahminlere dayanmakta

743

Peter Futo, Michael Jandl and Liia Karsakova, Illegal Migration and Human Smuggling in Central
and Eastern Europe, Migracijske i Etnike, Teme 21, 1-2, 2005, ss. 40-42.
744
Christian Schneider, Changes in Irregular Migration at the EUs Eastern External Border: An
Analysis of Border Apprehension Data 2002-2006, Paper Prapered for the Border Regions in
Transition
IX
Conference,
January
12-15,
2008,
ss.
2-8.
Bkz.
http://publicadmin.uvic.ca/brit_ix/papers/schneider.pdf , (14.04.2008).
745
Bulgaristan ve Romanya 2007 ylnda ABye ye olduundan Tabloda yer almamaktadr.

ve konunun doas gerei eitli sorunlar iermektedir. G paternlerinin karmak

yaps, yasa d gmen akmlarnn ve mevcutlarnn dinamik deiimler
sergilemesi, yakalananlara ilikin verilerin yeterli, ulalabilir
olmamas,

bunlarn

geebilenlerin

orann

yannda,
tahmin

yakalanan
etmekte

gmenlere
kullanlan

gre

746

ve salkl

yakalanmadan

arpan

faktrnn

belirlenmesinde karlalan metodolojik sorunlar sz konusu verilere mesafeli

yaklalmas gereini ortaya koymaktadr. Bu nedenle, ABye ynelen yasa d g
hareketlerine ilikin olarak eitli kaynaklarca verilen rakamlarn, sadece genel
747

ereveyi izmeye ynelik olduunu bir kez daha vurgulamakta fayda vardr.

te yandan, snrda yakalanan gmenler, yasa d g akmlarnn gerek

boyutunu tam olarak yanstmamaktadrlar. Birok gmen snrlar yasal olarak
gemesine ramen, vize srelerini aarak kalmaya devam etmektedir. AB
lkelerindeki yasa d gmenlerin % 40 ila % 80inin bu durumda olduu
748

hesaplanmaktadr.

OECD; 2000 yl itibaryla Avrupadaki toplam 56 milyon gmenin % 1015ini yasa d gmenlerin oluturduunu tahmin etmektedir. Bu oran, 5,5-8
milyon arasnda yasa d gmene karlk gelmektedir. Bunun yannda, her yl 500
749

milyon dolaynda yasa d gmen ABye giri yapmaktadr.

ABnin

genilemesine paralel olarak Avrupadaki toplam gmen saysnn 2005 ylnda 64.1
milyona kt

750

dikkate alnarak, OECDnin belirttii orana gre hesaplama

yapldnda, 2005 yl iin AB lkelerindeki yasa d gmen mevcutlarnn 6,5-9,5

milyon dolaynda olduu hesaplanabilir.

746

rnein, AB bnyesinde yasa d ge ilikin verileri toplamakla grevli olan AB Yasad G

ve Snr hlalleri Konusunda Bilgi Deiim Merkezi (Centre for Information, Discussion and
Exchange on Crossing of Borders and Immigration-CIREFI) tarafndan toplanan veriler GZL
(CONFIDENTIAL) gizlilik derecesine haizdir. Michael Jandl, Estimates on the Numbers of Illegal
th
and Smuggled Immigrants in Europe, Presentation at Workshop 1.6, 8 International Metropolis
Conference, Vienna, (Presentation 2003) 17.09.2003. Uluslararas G Politikalar Gelitirme Merkezi
(Inernational Centre for Migration Policy Development-ICMPD) tarafndan Viyanada dzenlenen
konferansta yaplan sunun iin bkz. http://www.icmpd.org/typo3conf/ext/icmpd/secure.php?
u=0&file=1252&t=1199751282&hash=98867 af1acdf364e373cd5c5aa19952d , (22.02.2006).
747
Jandl, Presentation 2003.
748
Schneider, a.g.m., s. 4.
749
GCIM, a.g.e., s.32.
750
Bkz. http://www.iom.int/jahia/Jahia/pid/255, (14.04.2008).

Jandl tarafndan, 2001 ylnda AB lkelerinin snrlarnda yakalanan yasa d

gmen saylar (Tablo 34) gz nne alnarak (Bu rakamlar, baz eksikliklerle
birlikte AB-15 lkeleri iin toplam 286.000, AB-25 lkeleri iinse 373.000dir.)
yaplan hesaplamalara gre, AB lkelerine bir yllk dnemde yakalanmadan giri
yapan yasa d gmen says AB-15 lkeleri iin 650.000, AB-25 lkeleri iinse
751

800.000dir (Tablo 35).

TABLO 80: AB lkelerinin Snrlarnda Yakalanan Yasa D Gmen Saylar

(2001). (Not: Veriler AB-25 lkelerine aittir. (--) Veri mevcut deil. (*) Eksik ya da
uyarlanm veri.)
YAKALANAN
YASA DII
LKE
GMEN
SAYILARI
Almanya
45.000
Avusturya
26.700
Belika
7.100*
ek Cumhuriyeti
23.800
Danimarka
-Estonya
21
Finlandiya
5.200*
Fransa
44.800*
GKRY
5.300
Hollanda
26.500*
ngiltere
47.000*
rlanda
-spanya
19.900*
Kaynak: Jandl, Presentation 2003.

LKE
sve
talya
Letonya
Litvanya
Lksemburg
Macaristan
Malta
Polonya
Portekiz
Slovakya
Slovenya
Yunanistan

YAKALANAN
YASA DII
GMEN
SAYILARI
-20.000*
333
1.300
-13.100
17
6.100
2.500
15.500
20.900
41.000*

Yasa d gmen saylar konusunda fikir edinmemizi salayabilecek dier

bir veri kayna ise reglerizasyon programlar ya da gmen aflar olarak bilinen
uygulamalardr.
AB lkelerinde, 1970lerden 2000 ylna kadar 6 milyon dolaynda yasa d
gmene yasal stat tannmtr. Yalnzca 1995-2000 dneminde 2.5 milyon gmen
yasal statye kavumutur (Bkz. ekil 40). Belika, Yunanistan, talya, spanya ve

751

Jandl, Presentation 2003.

Portekiz saysal olarak nemli sayda af program uygulamtr. Sadece talya,

Portekiz ve Yunanistanda gerekletirilen gmen aflarnda 1.2 milyon gmen
kayt altna alnmtr. talyann yasal stat tand gmenler, 1973 ylndan bu
yana Avrupadaki aflarla kayt altna alnan gmenlerin % 45ini oluturmaktadr.
Almanya, ngiltere ve Lksemburg da daha az saydaki gmene yasal stat
kazandrmtr.
TABLO 81: AB lkelerine Yakalanmadan Giri Yapt Hesaplanan Yasa D
Gmen Saylar (2001).

LKE

YAKALANMADAN
GR YAPTII
HESAPLANAN
YASA DII
GMEN
SAYILARI

Almanya
90.000
Avusturya
50.000
Belika
15.000
ek
45.000
Cumhuriyeti
Danimarka
10.000
Estonya
50
Finlandiya
5.000
Fransa
90.000
GKRY
10.000
Hollanda
50.000
ngiltere
95.000
rlanda
10.000
spanya
40.000
Kaynak: Jandl, Presentation 2003.

LKE

sve
talya
Letonya
Litvanya
Lksemburg
Macaristan
Malta
Polonya
Portekiz
Slovakya
Slovenya
Yunanistan

YAKALANMADAN
GR YAPTII
HESAPLANAN
YASA DII
GMEN
SAYILARI

15.000
100.000
500
2.500
200
25.000
50
10.000
5.000
30.000
40.000
80.000

Bu af programlarn daha yakndan incelediimizde, talyann 1982, 198788, 1990 ve 1995-96 yllarnda gerekletirdii aflarda toplam 600.000 kiiye yasal
stat verdiini grmekteyiz. Bu lkede 1998-99 dneminde yrtlen af
kampanyasnda, balangta 38.000 kiiye yasal stat kazandrmak hedeflenmise de
sonuta 250.000 kii kayt altna alnmtr. talyada 2002-03 dneminde uygulanan
son af programnda ise 700.000den fazla gmene oturma izni verilmitir. Benzer
ekilde spanyada 1985-86, 1991 ve 1996 yllarnda 180.000 gmene yasal stat
verilirken; 2000 ylnda 135.000 kii oturma izni alm, 2001 ylndaki kampanyaya

ise 300.000den fazla gmen bavurmutur. Bu lkede ubat 2005te balatlan 3 ay

sreli af programna da yz binlerce (baz tahminlere gre 1 milyona yakn)
gmenin bavuru yapmas ngrlmtr. Portekizde de 1992-93, 1996 ve 2001
yllarnda uygulanan gmen aflarnda 180.000 dolaynda gmen kayt altna
alnmtr. Yunanistan ise 1998 ylnda 220.000 gmene yasal stat kazanma imkn
752

tanm, 2001 ylndaki reglerizasyon programna da 350.000 kii bavurmutur.

Dier taraftan, eitli AB lkelerindeki polis yetkililerinin belirttiine gre,

gelen yasa d gmenlerin % 30-80inin gmen kaakl ebekeleri aracl ile
g etmektedirler. Bu kapsamda, ABye ynelik insan kaakl faaliyetlerinde
753

dnen parann ylda 4 milyar avro dolaynda olduu hesaplanmaktadr.

6-Trkiyede Yasa D G
Bilindii zere Trkiye, Asya ktasnn gneybat ucunda, Anadolu
yarmadas zerinde yer almaktadr. Topraklarnn bir blm ise Avrupann
gneydousunda bulunan Balkan yarmadasnn uzants durumundaki Trakyada
bulunur. Bu ynyle Trkiye hem Asya hem de Avrupa lkesidir. Trkiye, ayn
zamanda bir Ortadou lkesidir. Ortadou lkelerinin bir ksm Afrika lkesi
olduundan, lkemizin Afrika ktasyla da temas sz konusudur. zerinde yaayan
insanlarn ounluunun rk ve dil bakmndan Trk olmas, Trkiyeyi Trk
Dnyasnn doal bir paras yapmaktadr.
Asya, Avrupa ve Afrika gibi eski kara ktlelerinin kesime noktasnda
bulunmas nedeniyle lkemiz, ktalar aras kavak, kpr ya da gei lkesi zellii
sergilemektedir. te yandan Trkiyenin tarafn eviren denizlerin Cebel-i Tark
Boaz yoluyla Atlas Okyanusuna, Svey Kanal araclyla Hint Okyanusuna
balants vardr. Dolaysyla, dnyadaki deniz ulam bakmndan stratejik bir
neme sahiptir. Bu kapsamda nem tayan bir dier konu da Asya ve Avrupa
ktalarn birbirinden ayran ve Karadenize komu lkelerin ak denizlere

752
753

Papadopoulou, a.g.m., ss. 3-4.

Jandl, Presentation 2003.

ulamalarnda kullanabilecekleri tek su yolu olan stanbul ve anakkale boazlarna

754

sahip olmasdr.

Trkiye, bulunduu corafyann zellii nedeniyle yzyllardr eitli g ve

ulam yollarnn zerindedir. Asya ve Avrupay birbirine balayan doal kpr
zellii, stratejik konumu ve blge lkeleri arasndaki ilikiler asndan da politik
755

bir neme sahiptir.

Trkiye, kuzeybatdan Balkan lkeleri, kuzeydoudan Kafkas lkeleri, dou

ve gneyden Ortadou lkeleri ile snrldr. Tm bu blgelerin temel zellii ise
dnyann en istikrarsz blgeleri olmalardr. Dolaysyla Trkiye, her ynden
atma ve sava emberi ierisinde yer almaktadr. Trkiye ise kurulduu gnden bu
yana, blgedeki en istikrarl lke olmay baarabilmitir. Ancak, yine de Trkiyenin
yakn komusu olduu sava ve atma blgelerine kar ilgisiz kalamayaca da bir
gerektir. Zira lkemizin, hlen ok sayda Trkn yaad sz konusu lkelerle
756

tarihi ve kltrel balar bulunmaktadr.

Trkiye, tarihsel sre iinde -nemli nitelik deimelerine karn-, youn

biimde g ve mlteci (snmac) olgusunu yaam bir lkedir. Tam anlamyla bir
g lkesi olarak nitelendirilebilecek Trkiyede, mevcut nfusun yaklak %
20sini bu yolla gelerek sre iinde yurttalk hakkn kazanm insanlar
oluturmaktadr. Trkiyenin gmen ve mlteci sorunuyla kar karya kalmasna
neden olan etkenler, tarihinden ve zerinde yaad topraklarn jeopolitik ve
jeostratejik neminden kaynaklanmaktadr. Trkiyenin, komu lkelerde yaayan
Trk soydalarna kar zellikle tarihten gelen nemli bir sorumluluu bulunmasnn

754

Ramazan zey, Trkiyenin Corafyas ve Jeopolitii Neden nemlidir?, www.stradigma.com,

Aylk
Strateji
ve
Analiz
E-Dergisi,
ss.
1-2.
Bkz.
http://www.stradigma.com/turkce/ekim2003/print_03.html, (25.04.2008).
755
T.C. ileri Bakanl, Trkiyenin Entegre Snr Ynetimi Stratejisinin Uygulanmasna
Ynelik Eylem Plan, T.C. ileri Bakanl Yayn, Ankara, 2006, (Entegre Snr Ynetimi Eylem
Plan) s. 13. Trkiyenin jeopolitik ve jeostratejik nemi konusunda ayrca bkz. Ahmet Davutolu,
Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, Kre Yaynlar, 6. Basm, stanbul, Kasm
2001 ve Erol Mtercimler, 21. Yzyl ve Trkiye, Gncel Yaynclk, 2. Basm, stanbul, ubat 2000.
756
zey, a.g.m., ss. 2-3.

yan sra, lkemiz Avrupa ile dou dnyasn balayan bir kpr olmas nedeniyle,
757

transit geilerde nemli bir basamak nitelii tamaktadr.

Blgesindeki yasa d g hareketleri asndan bakldnda da Trkiye, 20

yldan fazla bir sredir hem hedef, hem transit, hem de kaynak lke olarak
758

bilinmektedir.

duygu; lkemizdeki yasa d g hareketlerini ekillendiren drt nemli

faktr olduunu belirtmektedir. Bunlarn birincisi, komu blgelerde sreklilik arz
eden siyasal karklklar ve atmalar nedeniyle insanlarn gvenlik, zulmden
korunma ve daha iyi bir yaam umuduyla yurtlarn terk etmeleridir. kincisi,
Trkiyenin dnyann dousuyla bats ve kuzeyi ile gneyi arasnda yer alan corafi
konumu nedeniyle Bat ve Kuzey lkelerine ulamaya alan gmenler iin gei
blgesi olmasdr. ncs, Avrupa Kalesi olarak adlandrlan ve son derece
kstlayc giri prosedrleri ve artan g kontrol politikalar nedeniyle Avrupa
hedefli

g hareketlerinin, Trkiye

gibi Avrupann

evresindeki

lkelere

ynelmesidir. Drdncs ise, Trkiyenin refah seviyesinin blgesindeki dier

lkelere nispetle daha yksek oluu nedeniyle eitli lkelerden gelen gmenler iin
759

bir ekim merkezi olmasdr.

Bu temel zelliklere ilave olarak; Trkiyenin nispeten byk apl kayt d

ekonomiye sahip olmas, baz lke vatandalarna ynelik esnek ve liberal vize
politikas uygulamas (Trkiye; Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan, ran, Moldova,
Ukrayna, RF ve Orta Asya Trk Cumhuriyetleri gibi lkelerin vatandalarna vizesiz
veya hava alanlarndan veya dier giri noktalarndan kolayca temin edilebilen
vizelerle serbeste giri izni vermektedir) Trkiyeyi, hedef lke olarak cazip hle
getirmektedir. Nitekim, bu yolla gelen insanlarn byk ounluu kk apl
ticaret yapmakta; bazlar ise vize srelerini aarak, ev ilerinde, fuhu sektrnde

757

Kemal Ar, Trkiyede D G ve Mlteciler Sorunu, ss. 1-3, bkz.

http://kemalari.8m.com/goc.doc., (20.03.2004).
758
Ahmet duygu, Transit Migration in Turkey: Trends, Patterns, and Issues, CARIM Research
Reports 2005/04, European University Institute, Florence Robert Schuman Centre for Advanced
Studies,
Italy,
June
2005,
(Transit
Migration
in
Turkey)
s.
6.
http://www.carim.org/Publications/CARIM-RR05_04_Icduygu.pdf, (14.11.2007).;
EGM, KOM
Daire Bakanl 2005 Raporu, Ankara, Mart 2006, s. 111.; Futo, Jandl ve Karsakova, a.g.m., s. 50.,
EN, a.g.e., s. 42.
759
duygu, Transit Migration in Turkey, s. 6.

75

760

veya inaat ve turizm sektrlerinde yasa d olarak almaktadrlar.

Bunun

yannda, baz lke vatandalaryla snr tesi akrabalk ilikilerinin, dil ve kltr
birliinin bulunmas, daha nceden eitli yollarla lkemize gelerek yerlemi
bulunan gmenlerin oluturduu gmen alar gibi faktrler Trkiyeyi hedef lke
durumuna getiren dier zelliklerdir.

761

Trkiyenin douda sarp, dalk, kontrol g olan kara snrlarna, batda ise
ok uzun ve girintili - kntl deniz snrlarna sahip olmas, Ege Adalarnn
kylarmza ok yakn bulunmas, yasa d gmenler iin yakalandklar takdirde
yaam tehlikesi ve insanlk d muameleye maruz kalma olaslnn bulunmamas,
ayrca, ucuz ve kolay ulam, daha az riskle yaama ans ve barnma koullarnn
daha kolay elde edilmesi gibi faktrler ile Trkiyede BMMYK brosunun
bulunmas Trkiyenin transit lke olarak tercih edilmesi konusunda duygunun
762

belirlemelerine eklenebilecek dier unsurlardr.

Trkiyeyi kaynak lke olarak n plana kartan faktrlerin bandaysa,

Avrupada yaayan nemli miktarda Trkn varl gelmektedir. Trkiyeden i
gc anlamalar ile i gc almnn sona ermesinden sonra, Avrupaya ynelik
Trk g 1980lerde ve 1990larn byk bir blmnde aile birlemeleri yoluyla
763

devam etmi,

ancak son dnemde bu ekilde g edebilmek de olduka

764

Bunun yannda, baz terr rgtlerinin elemanlarn eitmek,

zorlamtr.

propaganda yaptrmak veya rgt adna gelir salamak amacyla yasa d yollardan

760

Kemal Kirii, Border Management and EU-Turkish Relations: Convergence or Deadlock,

CARIM Research Reports 2007/03, European University Institute, Florence Robert Schuman Centre
for Advanced Studies, Italy, 2007, (Border Management), s. 23.; http://www.eui.eu/RSCAS/ETEXTS/carm-rr_2007_03.pdf, (01.02.2008).
761
Bu kapsamdaki deerlendirmeler iin bkz. Avrupa Birlii Balamnda Yasa D Gle Mcadele,
Ocak
2006,
Aratrma
ve
Ettler
Merkezi
(AREM)
Bilgi
Notlar,
s.
1,
http://www.arem.gov.tr/rapor/bilgi/AB_yas adisi_goc.htm, (03.09.2007); Frat, a.g.m., ss. 3-4.
762
Bu kapsamdaki deerlendirmeler iin bkz. Frat, a.g.m., s. 4.; Entegre Snr Ynetimi Eylem Plan,
s. 14. ve en, a.g.e., s. 57.
763
Kirii, Transformation from Emigration to Immigration.
764
rnein, Almanyann 2007 Austos aynda kabul ettii yeni g yasasnda, Almanyaya aile
birleimiyle gelmek iin vize bavurusu yapan Trk vatandalarndan minimum 300 kelimelik
Almanca bilgisi istenerek, bu mlakat geemeyenlere giri izni verilmemesi ngrlmektedir. Sresiz
oturma izni alabilmek iinse kiinin kendisinin ya da ailesinin ekonomik zgrln kantlamas ve
1200-1300 avro geliri belgelemesi gerekmektir. Yasaya gre, Almanyada Almancay belirli bir sre
iinde renemeyenlerin oturma izinleri de iptal edilecektir. Ayrca, gmenlerin uyum kurslarna
katlmas zorunlu hle getirilmekte ve bu kurslara katlmayanlara para cezas verilmesi
ngrlmektedir. Bkz. Afin Yurdakul, Almanya, Trklere bel altndan vurdu!, NTVMSNBC,
24.08.2007, http://www.ntvmsnbc.com/news/417989.asp, (24.008.2007).

76

yurt dna gndermesi ve terr sebebiyle baz blgelerimizdeki insanlarn Bat

lkelerine snmac
765

faktrlerdir.

olarak gitmeleri

lkemizi kaynak

lke yapan

dier

Resm istatistiklere gre Trkiyedeki terr sorunu nedeniyle,

zellikle 1990larn ilk yarsnda yaklak 330.000 kii yerlerinden edilmitir.

BMMYK istatistiklerine gre de 1990lar boyunca yaklak 340.000 Trk vatanda
eitli Avrupa lkelerine snma bavurusunda bulunmutur. Trkiyeden bavuruda
bulunanlarn mlteci olarak kabul edilme oranlar lkeden lkeye deiiklik
gstermekte, ancak BMMYKye gre, son yllarda, snma kanalnn sahte ve hileli
766

yollarla kullanlmas nedeniyle bu oran dmektedir.

Dolaysyla, yurtdnda

bulunan ailelerle ilikili gler ve snma sistemi, Trkiyeden giden gmenler

ierisinde vize sresini aanlar ve snma bavurusu reddedilen snmaclarn
767

saysn artran en nemli faktrlerdir.

duygu; Trkiyeye ynelik yasa d g hareketlerini (daha geni bir

ifadeyle dzensiz g akmlarn) tarihsel olarak, drt farkl dnem hlinde ele
almaktadr. Bunlar, 1979-1987, 1988-1993, 1994-2000/2001 ve 2001 sonras
dnemlerdir. Bu dnemler, Trkiyeye ynelen gmenlerin karakteristikleri ve g
akmlarndaki deiimi ortaya koyduu gibi Trkiyenin g politikalar ve
uygulamalarndaki farkllklar da belirtmektedir.
Dllenme (Fertilization) Dnemi olarak adlandrlabilecek ilk dnemde sz
konusu akmlar, temel olarak 1979da yaanan rejim deiiklii sonrasnda randan
gelenler oluturmaktayd. Bunlarn byk bir ksm, Avrupa ve Kuzey Amerika
lkelerine gitmeden nce Trkiyede geici bir sre iin kalmaktaydlar. Dier bir
ifadeyle bunlar ounlukla transit gmenlerdi.
Olgunlama (Maturation) Dnemi olarak adlandrlan

ve 1988-1993

yllarn kapsayan ikinci dnemde ise birbirinden tamamen farkl iki byk g akm
sz konusudur. Bunlarn ilki Irak ve Bulgaristandan gelen byk apl snma
hareketleri, ikincisi de eski Sovyet blou lkelerinden gelen ekonomik maksatl

765

Frat, a.g.m., s. 3.
Kirii, Transformation from Emigration to Immigration.
767
Ahmet duygu, Turkey and International Migration, 2005, OECD, SOPEMI Report for
Turkey,
stanbul,
2006,
(Turkey
and
International
Migration)
s.
7.
Bkz.
http://www.mirekoc.com/docs/sopemi-2005.doc, (02.08.2007).
766

77

glerdir. Bu dnemde, Iraktan gelen Krtlerin (Pemerge) ounluu lkelerine

geri dnmken; Bulgaristandan gelen Trklerin yarya yakn lkemize yerlemi,
geri kalanlar da Bulgaristana geri dnmtr. Eski Sovyet Cumhuriyetlerinden
gelenler, ticaret ve dier ekonomik faaliyetlerde bulunmak zere Trkiyede birka
ay kaldktan sonra lkelerine geri dnp daha sonra tekrar gelmek suretiyle
lkeleriyle Trkiye arasnda mekik g ad verilen sreci balatmlardr. Bu
dnem ierisinde ran ve Iraktan gelen transit gler, kk apta da olsa devam
etmi, ancak dneme damgasna vuran ana g tr, mekik g ya da dier bir
ifadeyle dngsel g olmutur.
768

Trkiyenin 1994 ylnda Snma Ynetmeliinin

yaymlamasyla

balayan nc dnemde, sadece, yasa d g akmlarna kar yeni g

politikalarn uygulanmasna deil, ayn zamanda eitlenerek artan g akmlarna
tank olunmutur. 1994-200/2001 yllar arasn kapsayan bu sreci Doyuma
Ulama (Saturation) Dnemi olarak adlandrmak mmkndr. Bu dnemde, transit
gte ve vize srelerini aarak kalan gmenlerin saysnda byk bir art sz
konusudur. Trkiyenin binlerce yasa d gmen ve snmac iin transit lke
hline geldii bu dnemde yetkililer, g akmlaryla baa kabilmek iin daha
etkin ve hedefe ynelik politikalar izlemeye balamlardr.
2001 sonras dnem ise sz konusu g hareketleri asndan Bozunma veya
zlme (Degeneration) Dnemi olarak nitelendirilebilir. Zira, bu dnemde insan
kaakl ve insan ticareti gibi konular hem i kamuoyunda hem de uluslararas
alanda scak gndem maddesi hline gelmi; bunun sonucunda da ok daha etkin
politikalar uygulanmaya balanmtr. G akmlarndaki azalmay beraberinde
getiren bu sre, devlet asndan yeni politika ve uygulamalar gndeme tarken,
glerin de farkl ekiller alarak kurumsallamasna (Kurumsallamadan kast,
gmenlerin, kaaklarn ve tacirlerin g alar oluturarak daha sistemli hareket
769

etmeleridir) neden olmutur.

768

Trkiye'ye ltica Eden veya Baka Bir lkeye ltica Etmek zere Trkiye'den kmet zni Talep
Eden Mnferit Yabanclar ile Topluca Snma Amacyla Snrlarmza Gelen Yabanclara ve
Olabilecek Nfus Hareketlerine Uygulanacak Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik. Bkz. EK-3.
769
duygu, Transit Migration in Turkey, ss. 6-7.

78

EKL 125-126: Yasa D Gmenlerin Trkiyeye Giri-kta

zledikleri

Gzerghlar.

Kaynak: Ahmet DUYGU, Irregular Migration in Turkey, IOM, Migration

Research Series, No. 12, Geneva, Switzerland, February 2003, (Irregular Migration
in Turkey) ss. 10-11.

79

EKL 127: Trkiye zerinden Geen Yasa D G Gzerghlar.

Kaynak:http://www.icmpd.org/fileadmin/ICMPD-Website/MTM/New-MapMTM_Poster-Landscape_EN_v1.pdf , (14.03.2008).

lkemiz zerinden geen yasa d g gzerghlar ekil 54-55 ve ekil

56da gsterilmektedir. Bu gzerghlar zerinde, lkemize giri-kta sk
kullanld tespit edilen noktalar ise aada belirtildii gibidir.
-

Ermenistan-Grcistan

snrnda;

Idr/Dilucu,

Kars/Digor-Tuzluca,

Ardahan/Pasof, Artvin/Sarp blgeleri,

- ran snrnda; Kk Ar Da-Doubeyazt, Van/zalp-Bakale,
Hakkari/Yksekova-emdinli krsal,
- Irak snrnda; Hakkari/emdinli-ukurca, rnak/Uludere blgeleri,
- Suriye snrnda; anlurfa/Suru-Mert Ky ile Akakale Keluak Ky
krsallar, Gaziantep/slahiye-Karababa mevkii, Hatay/Yaylada-Gveli Ky,
Hatay/Altnz-Turfanda

Ky,

Hatay/Krkhan

Camzklas

mevkii,

Hatay/Krkhan-Hassa Leelik ky Hatay/Reyhanl snr blgesi, Hatay/Samanda

blgesi, Hatay/skenderun-Arsuz blgesindeki s koylar,

80

- Akdenizde; Adana/Karata blgesi ve Seyhan-Ceyhan Nehirlerinin denizle

birletikleri

noktalar,

Mersin/Aydnck-Ovack,

Bozyaz-Susanolu-Akakl

blgeleri, Antalya/Ka-ada-Meis Adas, Antalya/Demre-Kekova-Meis Adas,

- Ege Denizinde; Mula/Data-Simi Adas, Mula/Bodrum sahilleri-stanky
Adas,

Aydn/Didim-Kuadas

sahilleri

ve

Dilek

Yarmadas-Sisam

Adas,

zmir/eme-iftlikky-Sakz Adas, Balkesir/Ayvalk sahilleri-Midilli Adas,

- Yunanistan snrnda, Edirne/Pazarkule-Karaaa, Trakya/Meri-Sufli,
Trakya/Kumdere-Paaky-Karpuzlu-psala-Enez blgeleri;
-

Bulgaristan

snrnda,

Edirne/Kapkule,

Krklareli

Dereky,

770

Krklareli/Istranca blgesi.

Genelkurmay Bakanl internet sitesinde

771

, Yasa D Snr Geileri

bal altnda, 01 Eyll 2006 tarihinden itibaren gnlk olarak yaymlanmaya

balanan veriler, yasa d g ve kaaklk gibi maksatlarla yaplan yasa d snr
geilerinin hangi snrlarmzn daha fazla gerekletii konusunda ayrntl bilgi
vermektedir.
Ayrca, ayn veriler kapsamnda, lkemizin i blgelerinde yasa d durumda
yakalanan yabanc uyruklu ahslara ilikin bilgiler, hangi illerimizin yasa d
gmenler ve gmen kaakl ebekelerince gei, toplanma ve sevkyat gibi
maksatlarla kullanldna k tutmaktadr.
TABLO 82: Snrlarmzda Tespit Edilen Yasa D Snr Geileri (2007).
SINIRLAR
Grcistan Snr
Ermenistan Snr
ran Snr
Irak Snr
Suriye Snr
Yunanistan Snr
Bulgaristan Snr
Ege Kylar
Akdeniz Kylar
Kaynak: http://www.tsk.mil.tr

770
771

OLAY SAYISI
12
1
168
3
269
348
28
51
5

Tolga ardan, Snrlar delik deik, Milliyet Gazetesi, 22.01.1998.; en, a.g.e, ss. 35-36.
http://www.tsk.mil.tr, (19.04.2008).

81

Tablo 36da grld gibi, lkemize yasa d girite en sk kullanlan

snrlarmzn banda ran ve Suriye snrlar gelmektedir. Ancak bu snrlarmz,
insan kaakl dndaki kaaklk trlerinin (akaryakt, sigara, hayvan vb.
kaakl) de sk grld snrlardr.
Genelkurmay Bakanl internet sitesinde olayn cereyan tarz kapsamnda
verilen bilgiler incelendiinde, bu snrlardaki yasa d geilerin nemli bir
ksmnn sadece Trk ve ran ya da Suriye vatandalar tarafndan gerekletirildii
ve geilerin Trkiye tarafna olduu kadar kar tarafa da yapld grlmektedir.
Bu nedenle, bu tr geilerin, insan kaakl dndaki dier kaaklk
trleriyle ilgili olduu deerlendirilmektedir. Bu iki snra gre, ok daha az olsa da
yasa d gmenlerin ve insan kaakl ebekelerinin lkemize girite
kullandklar dier bir snrmz da Grcistan snrdr. Irak ve Ermenistan snrlarnda
yaplan yasa d gmen girileri ise yok denecek kadar azdr.
Yasa d gmenlerin k maksadyla en sk kullandklar kara snrmzsa
Yunanistan snrdr. Bulgaristan snrnn yasa d g maksadyla kullanm
azmsanmayacak dzeyde olmakla birlikte, bu snrn Yunanistan snrna oranla ok
daha az kullanld bir gerektir.
te yandan, kontrol g sahil eridi ve Yunanistana ait adalara yaknl
nedeniyle Ege kylarmz, Avrupaya gemek isteyen yasa d gmenler iin ideal
evre artlarn sunmakta ve blgeyi, lkemizden k iin en ok kullanlan deniz
snr hline getirmektedir.
Akdeniz sahillerimizin, Egeye gre kontrol daha kolay bir yapda olmas,
bu

blgeden

yaplan

insan

kaakl

faaliyetlerinin

daha

az

miktarda

gereklemesine yol amaktadr. Karadeniz kylarmzn ise yasa d g ve insan

772

kaakl amacyla kullanldna dair herhangi bir emare yoktur.

Yasa d snr geii srasnda yakalananlar dnda, eitli illerimizde

nleyici kolluk kuvvetleri tarafndan yaplan kontrol ve operasyonlar hakkndaki
veriler incelendiinde (Tablo 37); yasa d gmen yakalama olaylarna 50 ayr

772

Bu kapsamda ayrca bkz. Kirii, Border Management, ss. 19-20.

82

ilimizde ve Marmara Denizinde rastland, en ok olayn grld illerin

bandaysa, kara ya da deniz snrlarmza yakn olan Edirne, Hatay, Van, zmir,
Aydn, anakkale, Balkesir, rnak, Ar ve Muun geldii grlmektedir (ekil
57).
TABLO 83: nleyici Kolluk Gleri Tarafndan Yasa D Gmen Yakalanan
Kontrol ve Operasyonlarn llere Gre Dalm (2007).
OLAY
SAYISI

L ADI

OLAY
SAYISI

L ADI

Adana
Afyon

7
1

Dzce
Edirne

1
165

Ar

44

Elaz

Aksaray
5
Erzurum
Ankara
5
Gaziantep
Antalya
4
Hakkari
Ardahan
2
Hatay
Artvin
2
Idr
Aydn
68
stanbul
Balkesir
48
zmir
Batman
5
Kars
Bingl
1
Krkkale
Bitlis
20
Krklareli
Bursa
3
Kilis
anakkale 54
Kocaeli
Denizli
1
Konya
Diyarbakr 23
Malatya
Kaynak: http://www.tsk.mil.tr

Manisa
Mardin
Marmara
Denizi
Mersin
Mula
Mu
Nevehir
Rize
Samsun
Siirt
Sivas
anlurfa
rnak
Tekirda
Trabzon
Van
Yalova

10
8
23
103
26
24
72
4
1
10
11
1
5
3

OLAY
SAYISI

L ADI
6
7
3

10
36
42
1
4
1
5
2
33
47
13
1
100
1

EKL 128: Yasa D Gmen Yakalama Olaylarn En Sk Grld llerimiz.

180

165

160
140
120
100
80
60

103

100
72

68
54

48

47

44

42

40
20
0

83

2007 yl itibaryla lkemizdeki yasa d g gzerghlarnn genel

grnm bu ekildedir. Ancak, insan kaakl ebekelerinin ve mnferit yasa d
gmenlerin kullandklar giri-k, toplanma ve sevkyat noktalarnn genel olarak
ayn kalmakla birlikte, zamann artlarna gre baz deiiklikler gsterebilecei
unutulmamaldr.
Dnyann birok yerinde olduu gibi, insan kaakl ebekelerinin
lkemizdeki yasa d g organize etmekte kulland yntemler de gzergha gre
deiiklik gstermekle beraber genel hatlaryla yledir:
- Hudut kaplarndan sahte veya deitirilmi belgelerle giri-k yaplmas,
- Havayoluyla vize uygulamayan lkelere yasal yoldan k yaplarak
sonradan temin edilen sahte pasaport veya belgelerle hedef lkelere geiin
salanmas,
- lke knda kullanlan yasal belgeyi postayla geri gndererek, dier bir
kiinin kullanmnn salanmas,
- Kara yoluyla TIR, kamyon, karavan gibi ulam aralarnn zula tabir
edilen gizli blmelerine saklanarak kara yoluyla giri-k yaplmas,
- Kara snrlarndan yryerek veya binek hayvanlaryla giri-k yaplmas,
- Snr nehirlerinden yzerek veya botla giri-k yaplmas,
- eitli yollardan giren kaak gmenlerin, denize kys bulunan
blgelerden teknelerle akta bekleyen byk gemilere gtrlmesi, baka bir lke
kysna ulaldnda yine kk teknelerle kylara kartlmas,
- Genelde seyahate elverili olmayan tekneler veya gemilerle yasa d giri
ve k yaplmas,
- Ticari yatrm ad altnda kurulan irketler kanalyla vize ve ikmet izni
alnmas,
- Bir lkeye eitli yollarla girmeyi baara kaak gmenlerin, o lkede
kalabilmek amacyla terr rgtleriyle balantya gemesi ve rgte dzenlenen
sahte belgelerle ilgili makamlara bavuruda bulunup siyasi sulu olduunu veya
ikence grdn beyanla siyasi iltica talebinde bulunmas.

lkemizdeki gmen kaakl faaliyetleri, zellikle nfusu youn

ehirlerde odaklamaktadr. Snra yakn Dou ve Gneydou illerimizden temin
edilen kaak gmenler, bu illerin yan sra stanbul, Ankara, zmir, Mersin, Mula
gibi illerde yasa d faaliyetlerde bulunan organizatrlerin kontrolnde snr ve
liman blgelerindeki Edirne, Hatay, Krklareli, Balkesir, zmir, Aydn, Mula,
Antalya, Mersin vb. il ve bal ilelere getirilmektedir. Yasa d gmenler, yine su
organizasyonu yelerince temin edilmi olan sahte pasaport/vize kullanarak,
kamyon, TIR gibi aralarn zula tabir edilen ksmlarna gizlenerek ya da kk
tekne/bot kullanmak suretiyle lkemizden kartlmaktadr.

Yasa

gei

faaliyetlerini gerekletirebilmek iin oluturulan organizasyonlar, farkl lkelerde

bulunan irtibat noktalar araclyla uluslararas koordinasyonu salamakta ve yasa
773

d geileri organize etmektedir.

Yasa d g faaliyetlerini organize eden ya da kaak gmenlere yardmc

olan su organizasyonlarnn yapsn incelediimizde; sz konusu oluumlarn,
bireysel i yapan kiilerden, ok byk ve kapsaml rgtlenmelere kadar geni bir
yelpazede

deiim

gsterdii

gzlemlenmektedir.

Bunun

nedeniyse,

insan

kaakl organizasyonlarnn yasa d ge ilikin talebe, yasa uygulayc kolluk

glerinin etkinliklerine ve snr gzetimi konusunda nceden kestirilemeyen
deiikliklere bal olarak, kalc deiimler gsterebilen dinamik bir ortamda
faaliyet gstermeleridir. Bu balamda, sz konusu organizasyonlar amatr
kaaklar, kk su gruplar ve uluslararas ebekeler olarak snflandrmak
mmkndr.
Yasa d gmenlere tek bir konuda, rnein, snr geii srasnda kendi
teknesi, taksisi ya da kamyoneti ile tama hizmeti veren kaaklar birinci
kategoride saylabilir. Bunlar, tek balarna alabildikleri gibi ok byk bir
organizasyonun parasn da oluturabilmektedirler. kinci kategoride yer alan kk
kaaklk organizasyonlar, genellikle gmenlerin bir lkeden dierine gemesini
organize eden, amatr kaaklardan daha ok uzmanl olan ve ounlukla daimi
yaplanmas olan oluumlardr. Uluslararas kaaklk ebekeleri ise, yasa d
geileri organize etmekten sahte belgeleri temin etmeye, transit noktalarda

773

en, a.g.e., ss. 30-32.

kalnacak yer salamaktan hedef lkeye girileri dzenlemeye kadar insan

774

kaakl srecinin tm aamalarn ynlendiren byk rgtlenmelerdir.

nsan kaakl ebekeleri iindeki i blm ise yledir. ebekenin

banda

organizatr

olarak

adlandrlan

ve

organizasyonu

yneten

kiiler

bulunmaktadr. Kaaklk faaliyetlerine para yatran bu kiiler, zellikle byk apl

organizasyonlarda, dier rgtl su gruplarnn liderleriyle de balants bulunan ve
bu liderler arasndaki hiyeraride nemli bir yere sahip olan kiilerdir.
Organizasyonun daha alt seviyelerinde yer alan ya da organizasyonca karlan
gmenlerin bu kiileri tanmas sz konusu deildir.
Organizasyonu oluturan bir baka unsur da araclardr. Bunlar, kaaklk
ebekesi ile yasa d gmenler arasndaki irtibat salarlar. Araclarn ilevi, kaynak
lkelerdeki potansiyel gmenleri bulmak ve anlamak, transit noktalarda ve hedef
lkelerde ise yasa d gmenlerden alnacak cretleri toplamaktr. Genellikle
gmenlerle

ayn

blge

veya

kltrden

olan

araclarn,

ebekenin

tm

faaliyetlerinden haberdar olmadklar gibi ounlukla geici olarak altrldklar

tespit edilmitir.
nsan kaakl ebekelerinin dier elemanlar ise; tayclar (nakliyeciler),
ebekeye gerekli bilgileri temin eden muhbirler, ebekeye rvet karl yardm
eden yolsuz kamu grevlileri ve ebekenin faaliyetlerine gz yuman ve hamilik
yapan st dzey yneticiler (koruyucular), sahte belge dzenleyen ya da belgeleri
tahrif eden (sahteciler), gmenlere rehberlik eden klavuzlar, gzcler ve
korumalar, ounlukla gmenler ierisinden seilen ve gerektiinde iddet
kullanarak dzeni salayan elemanlar (uygulayclar), yasad gmenlere transit
noktalarda kalacak yer salayan, onlar saklayan ve gerekli dier hizmetleri veren
destek personeli, gmenlerden alacaklar toplayan tahsilatlar, kara para
aklayclar ve belli durumlarda ihtiya duyulan teknik destei salayan
775

uzmanlardr.

Bu grev blm erevesinde, insan kaakl organizasyonlarnn,

birbirleriyle i birlii ierisinde hareket eden otonom gruplarn, esnek ve gevek

774
775

Schloenhardt, a.g.m., s. 215.

Schloenhardt, a.g.m., ss. 217-219, Futo, Jandl ve Karsakova, a.g.m., ss. 45-46.

biimde oluturduklar rgtlenmeler olduklar grlmektedir. Bu rgtlenme

biimini, piramit tarz bir rgtlenmeden ok ahtapot tipi bir rgtlenme olarak
776

nitelemek mmkndr.

kaaklar (organizatr)

777

duygu; lkemizdeki yasa d gmenler ve insan

zerinde yapt alan almasnda, Trkiyedeki insan

kaakl faaliyetlerinde de yukarda aklanan organizasyona benzer bir yaplanma

olduunu, ancak bunlarn rgtlenme dzeylerinin daha dk olduunu tespit
etmitir.

Buna

gre,

lkemizde

faaliyet

gsteren

insan

kaakl

organizasyonlarnn i blmnde yedi kategori sz konusudur:

Yerel Balang Organizatr: Yasa d gmenleri yaadklar blgelerden
alarak, yasa d snr geiini yaptracak olan dier kaakya teslim etmektedir.
Kasadar (Emaneti): Kaaklk operasyonu srasnda gmenlerle kaaklar
arasndaki para trafiini yneten ve genellikle her iki tarafn da gvendii
kimselerdir.
Rehber: Blgeyi veya snrlar ok iyi bilen ve gmenlere elik eden
kimselerdir.
Yerel Transit Organizatr: Gmenleri transit lkedeki snr blgelerinden
alarak, belirlenen k noktalarna gtrmektedirler.
Arac: Gmenleri k blgelerinde alarak, var noktasna ynelik son
seyahati dzenleyen ba organizatre teslim eder.
Snr (Kara, Deniz veya Hava) k Organizatr: Kara, deniz veya hava
yoluyla yasa d snr geilerini dzenler. Gerektiinde grevlilere rvet vererek,
gmenlerin k yapacaklar yerlerdeki her trl ayarlamay yapar.
Dier Araclar: Dier organizatrlerin grevleri dnda kalan gerekli her
778

trl faaliyetleri yrtr.

Trkiyeye ynelik yasa d g akmlarnn gerekletirildii gzergh,

yntem ve organizasyonlar inceledikten sonra, ele alnmas gereken dier konularsa

776

Futo, Jandl ve Karsakova, a.g.m., s. 46.

lkemizdeki resm verilerde ve birok kaynakta organizatr terimi, gmen kaakl ve insan
ticareti ebekelerinin tm elemanlarn ifade etmekte kullanlmaktadr.
778
duygu, Irregular Migration in Turkey, s. 45.
777

sz konusu akmlarn yapsal zellikleri ve boyutlardr. Bu kapsamda, baz st dzey

yetkililerin Trkiyede bir milyon yasa d gmen bulunduunu belirtmesine
ramen,

lkemizdeki

yasa

ge

ilikin

kesin

ve

gvenilir

veriler

bulunmamaktadr. Ancak, sadece yakalanan yasa d gmenlere ilikin rakamlar

779

mevcuttur.

duygu; 2000 yl itibaryla, lkemizde yakalanmadan Avrupaya

geen yasa d gmenlerin saysnn 200.000 dolaynda olduunu hesaplamtr. Bu

hesaplama yaplrken, Trkiyede 2000 ylnda yakalanan 95.000 yasa d gmenin
yakalanmadan geenlerin yarsndan fazlas olduu, ayrca, lkemizde kaytsz
biimde yaayan ve saylar 3000 ila 5000 arasnda deien Afrikalnn
780

bulunduunun dikkate alnd belirtilmektedir.

alndnda,

bu

rakamn

100.000-120.000

Son dnem verileri dikkate

dolaynda

olduunu

sylemek

mmkndr.
EKL 129: Trkiyede Yakalanan Yasa D Gmen Saylar (1995-2007).

781

100.000
94.514
90.000

92.365
82.825

80.000
70.000

61.228
57.428
56.219

60.000
50.000

47.529

90
64.2
51.983

40.000
30.000

28.43929.426

20.000
10.000

18.804
11.362

0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

779

rnein, 1999-2002 yllar arasnda alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl yapan Yaar Okuyan
sk sk bu rakam telaffuz etmi; daha sonraki yllarda da birok yetkili ayn rakam tekrarlamtr.
duygu, Turkey and International Migration, s. 11.
780
duygu, Irregular Migration in Turkey, ss. 8, 71.
781
2005 ylna kadar olan veriler, en, a.g.e., ss. 60-61; 2006 verileri, EGM, KOM Daire Bakanl
Raporu 2006, Ankara, Mart 2007, (KOM Raporu 2006), s. 107.; 2007 verileri, EGM, KOM Daire
Bakanl 2007 Raporu, Ankara, ubat 2008, (KOM Raporu 2007), s. 60.

Dier yandan, Trkiyede 1995-2007 yllar arasnda yakalanan yasa d

gmenlerin says 700.000i bulmutur (ekil 58). Yakalanan yasa d gmenlerin
uyruklar gz nne alndnda (Tablo 38), lkemize ynelik yasa d g
akmlarnda nemli trn n plana kt gzlenmektedir. Bunlarn en banda
lkemizi gei amacyla kullanan transit yasa d gmenler gelmektedir.
lkemizi hedef lke olarak seen kaak iiler ikinci srada, snma bavurusu
reddedilenler ise nc srada yer almaktadr.
Trkiye, son yirmi ylda dnyadaki uluslararas transit g hareketlerin
bakmndan en nemli lke hline gelmitir. Ortadou, Asya ve Afrika lkelerinden
gelen binlerce yasa d gmen, Bat ve Kuzeydeki gelimi lkelere gitmeden nce
geici bir sre kalmak amacyla Trkiyeye giri yapmaktadr. Bunlarn bir ksm
turist vizesiyle yasal olarak giri yapmakta fakat daha sonra yasa d duruma
dmekte ya da gerekli seyahat belgeleri olmakszn nc bir lkeden giri
yapmaktadr. Bu gmenlerin byk bir ksm gelimi lkelere gitmeden nceki
bekleme dnemlerinde yasa d olarak almaktadrlar. Genellikle, Dou Avrupa
lkelerinden i aramak maksadyla gelen yabanc uyruklular ise Trkiyenin Bat
illerinde tekstil, elence ve fuhu, inaat vb. sektrlerdeki ucuz i gc an
kapatmaktadrlar. Dier yandan, zellikle kadnlar, orta ve yksek snf Trk
ailelerinin yannda hizmeti ya da bebek, yal veya hasta bakcs olarak
almaktadrlar. Dou Avrupallarn ounluu, Trkiyenin esnek vize politikas
nedeniyle lkemize yasal yollardan girmektedir. Ancak, daha sonra vize srelerini
amakta ve yasa d konuma dmektedirler. nc olarak snma bavurusu
reddedilen fakat lkelerine dnmek istemeyen kiileri sayabiliriz. Bunlar arasndan
Trk mevzuatna uygun olarak alma izni alamayanlar genellikle yasa d olarak
almaktadrlar. Trkiye, 1951 Cenevre Szlemesine corafi kstlama kouluyla
imza koyduu iin, sadece Dou Avrupa ve BDT lkelerinden gelenleri mlteci
olarak kabul etmektedir. Bu kapsamda, Ortadou vb. lkelerden gelen binlerce
snmac, mlteci stats kazanamad ve nc bir lkeye yerletirilemedii
782

zaman yer altna inerek yasa d olarak almaktadr.

782

duygu, Turkey and International Migration, s. 10.

TABLO 84: lkemizde Younlukla Yakalanan Yasa D Gmenlerin Uyruklarna Gre Dalm (1995-2007).
UYRUK
Irak
Pakistan
Moldova
Afganistan
Trkiye
ran
Uyruu
Bilinmeyen
Romanya
Grcistan
Banglade
Ukrayna
RF
Somali
Azerbaycan
Moritanya
Filistin
Bulgaristan
Suriye
Dier
TOPLAM

1995
2.128
708
19
24
252

1996
3.319
435
68
362

1997
5.689
307
17
81
364

1998
14.237
1.798
5
921
1.116

1999
11.546
2.650
5.098
2.476
2.085
5.281

2000
17.280
5.027
8.312
8.746
3.289
6.825

2001
18.864
4.829
11.454
9.701
5.304
3.514

2002
20.926
4.813
9.611
4.246
6.951
2.508

2003
3.757
6.258
7.728
2.178
5.660
1.620

2004
6.393
9.396
5.728
3.442
3.341
1.265

2005
3.591
11.001
3.462
2.363
2.164
1.141

2006
6.412
3.508
1.575
3.665
2.052
972

2007
9.384
6.970
1.095
6.614
2.476
1.107

TOPLAM
123.508
57.700
54.104
44.525
33.322
26.327

20

315

127

292

2.998

2.499

1.934

826

716

4.074

8.369

2.821

24.991

3.395
4.500
4.883
2.674
2.785
1.785
1.274
1.013
809
3.300
2.693
3.115
1.826
2.294
2.348
1.989
1.193
3.228
1.497
1.810
1.722
3.271
1.524
2.313
1.715
4.527
3.451
2.874
1.947
1.341
1.335
1.004
1.695
4.554
3.893
2.139
2.130
1.266
1.152
730
14
58
136
591
1.806
2.756
3.118
3.468
620
2.262
2.426
2.349
1.608
1.591
1.410
937
6
6
11
27
277
1.462
4.805
3.984
13
934
648
264
1.295
1.525
1.005
1.699
1.923
3.132
989
550
363
376
776
1.399
782
462
623
1.097
983
1.238
6.873 16.504 14.492 11.729 11.831 13.270 10.025 6.853
47.529 94.514 92.365 82.825 56.219 61.228 57.428 51.983

803
2.439
981
798
817
3.921
1.227
3.830
8.313
1.224
1.383
8.087
64.290

23.335
20.873
20.683
19.026
18.439
15.901
14.467
14.412
13.064
11.446
9.527
150.744
696.412

68
37
113
9
5
1
21
2
21
78
7.876
11.362

12
107
9
9
322
301
4
17
4
52
6
7
3
3
3
4
22
39
86
144
14.129 20.983
18.804 28.439

36
5
2.408
4
2
19
10
4
63
103
476
8.092
29.426

Kaynak: 2005 ylna kadar olan veriler, en, a.g.e., ss. 60-61; 2006 verileri EGM, KOM Raporu 2006, s. 107.; 2007 verileri, EGM,
KOM Raporu 2007, s. 60.

346

TABLO 85: lkemizde Yakalanan Yasa D Gmenler erisinde Vatandalarna

En ok Rastlanan Kaynak lkeler (Trkiye Hari lk Be lke) (1995-2007).
1995
Irak
Pakistan
ran
Banglade
Suriye
2002
Irak
Moldova
Pakistan
Afganistan
Bulgaristan

1996
Irak
Pakistan
ran
Banglade
Suriye
2003
Moldova
Pakistan
Irak
Romanya
Afganistan

1997
Irak
ran
Pakistan
Banglade
Suriye
2004
Pakistan
Irak
Moldova
Afganistan
Banglade

1998
Irak
Banglade
Pakistan
ran
Afganistan
2005
Pakistan
Moritanya
Irak
Moldova
Somali

1999
Irak
ran
Moldova
Romanya
Pakistan
2006
Irak
Moritanya
Afganistan
Pakistan
Somali

2000
Irak
Afganistan
Moldova
ran
Pakistan
2007
Irak
Filistin
Pakistan
Afganistan
Somali

2001
Irak
Moldova
Afganistan
Romanya
Pakistan

Sz konusu yasa d g trlerine ilikin ayr ayr veriler mevcut olmamakla

birlikte; lkemizde yakalanan yasa d gmenler ierisinde, vatandalarna en ok
rastlanan kaynak lkeler incelendiinde (Tablo 39), transit yasa d gmenler ile
vize sresini aarak kaak alan yasa d gmenlerin kompozisyonunda yllara
gre baz farkllklar olduu gze arpmaktadr.
1995-1998 yllar arasnda, Trkiyeyi genellikle transit olarak kullanan
Ortadou ve Asyallar (Irak, ran, Suriye, Pakistan, Banglade ve Afganistan
uyruklular) ba ekerken; 1999 ylndan 2005 ylna kadar olan dnemde, Dou
Avrupa lkelerinden (bata Moldova, Romanya ve Bulgaristan uyruklular) gelen ve
lkemizi hedef lke olarak seen yasa d gmenlerin n plana ktklar
grlmektedir. 2006 ve 2007 yllarnda ise Ortadou ve Asyallara (Irak, Filistin,
Afganistan ve Pakistan), bata Moritanya ve Somali gibi lkeler olmak zere
Afrikadan gelen transit gmenlerin eklenmesi dikkat ekmektedir.
lkemizde

yakalanan

yasa

gmenler

ierisinde,

eski

Sovyet

lkelerinden gelen ve ounlukla vize srelerini aarak kaak alanlarn saysndaki

azalma dikkat ekici boyuttadr. Bu durumu, sz konusu lkelerin sosyo-ekonomik
durumlarndaki iyileme ve bazlarnn AB yesi olmasyla aklamak mmkndr.
Ayn azalma eiliminin, genellikle eski Dou Blou lkeleri vatandalarndan
oluan insan ticareti madurlar kapsamnda da geerli olmas bu durumu teyit eder
niteliktedir (ekil 59 ve Tablo 40).

91

EKL 130: Trkiyede Tespit Edilen nsan Ticareti Madurlar (2004-2007).

300
250

239

256

246

200
150

148

100
50
0
2004

2005

2006

2007

Kaynak: EGM, KOM Raporu 2007, s. 61.

TABLO 86: Trkiyede Tespit Edilen nsan Ticareti Madurlarnn Geldikleri

Blgelere Gre Dalm (2004-2007). (* Bulgaristan, Romanya, Ukrayna;
** Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan; *** Kazakistan, Krgzistan, zbekistan,
Trkmenistan; **** Belarus, Moldova, RF; ***** ran, Uganda, Sri Lanka, Tunus).
BLGE
2004
2005
Balkanlar*
37
90
Kafkasya**
39
21
Orta Asya***
36
46
Eski
126
98
SSCB****
Dier*****
1
1
TOPLAM
239
256
Kaynak: 2004-2005 verileri, Kirii, Border

2006
37
32
54

2007
16
19
38

TOPLAM
180
111
174

121

73

418

2
2
6
246
148
889
Management, s. 30.; 2006 verileri,

EGM, KOM Raporu 2006, s. 111.; 2007 verileri, EGM, KOM Raporu 2007, s. 62.

92

TABLO 87: 1994 Ynetmeliine Gre Yaplan Snma Bavurular (1995-2006).

(* Almanya, Arnavutluk, Belika, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Grcistan, svire,
talya, Makedonya, Romanya, Ukrayna, Yugoslavya, Yunanistan; ** ABD,
Banglade, Burundi, Cezayir, HC, Eritre, Etiyopya, Fas, Fildii Sahilleri,Filipinler,
Filistin, Gana, Gine, Hindistan, srail, Kazakistan, Kenya, Krgzistan, Kongo,
Kuveyt Liberya, Libya, Lbnan, Malezya, Msr, Moritanya, Myanmar, Nijerya,
Pakistan, Ruanda, Sierra Leone, Sri Lanka, Somali, Sudan, Suriye, Tacikistan,
Tunus, Trkmenistan, Uganda, rdn, Yemen, Zaire; *** Tabloda gsterilmeyen ve
sonradan geri ekilmi olan 1.710 adet bavuruyu da iermektedir.)
Not: Veriler 07.12.2006 tarihi itibaryla hesaplanmtr.
LKELER

BAVURULAR

Irak
ran
Afganistan
RF
zbekistan
Azerbaycan
Avrupa*
Dier**
Toplam***

14.619
27.194
938
77
187
36
117
1.226
44.394

KABUL
EDLEN
4.784
16.871
284
15
69
3
51
213
22.290

REDDEDLEN
5.054
2.063
275
38
70
24
54
304
7.882

HENZ
SONULANMAYAN
4.054
7.176
370
18
38
1
3
660
12.320

Kaynak: Kirii, Border Management, s. 13.

lkemizdeki yasa d g hareketleri kapsamnda son olarak deinilmesi

gereken grup, snma bavurusu reddedilenlerdir. Snma, ilk blmde sz edildii
gibi yasal bir g tr olmasna ramen, snmac ve mlteci kavramlar
lkemizde ounlukla yanl yorumlanarak, yasa d g akmlarnn bir paras
olarak grlmektedir. Hatta, ekonomik gmenlerle snmaclar, ou zaman ayn
kategori ierisinde deerlendirilebilmektedir. Bunun bir nedeni, her iki kategorideki
g akmlarnn da ran, Irak gibi ayn lkelerden kaynaklanmas, dier nedeni ise
her iki kategorideki gmenlerin lkeye giri, kal ve ayrllarnda yasa d
konuma debilmelerinin sz konusu olmasdr. Zira blgemizdeki g ve snma
rejimleri, ayn veya benzer dinamiklere ve meknizmalara baldr. Snmaclarn ve
yasa d gmenlerin sergiledikleri karmak grnt, bu gruplarn Trkiyeye, insan

kaaklar ve tacirlerinin yardmyla ayn veya benzer yollardan illegal giri

yapmalarndan kaynaklanmaktadr.
Snmaclar, Trkiyeye gelen tm yasa d gmenler ierisinde % 5ten
daha az bir kesimi oluturmaktadr (Tablo 41). Ancak, bunlarn neredeyse tamam
gerek mlteci olarak tannanlar, gerekse de snma bavurusu reddedilenler- zaman
ierisinde transit gmen durumuna dmektedirler. Trkiyenin 1951 Szlemesini
corafi kstlama koymas nedeniyle, mlteci olarak kabul edilenler (Doudan gelen
snmaclar) nc bir lkeye gidebilmek iin de facto transit gmen olmakta,
snma bavurusu reddedilenler ise kendi lkelerine dnmek yerine, anslarn Bat
783

lkelerinde denemek zere transit yasa d gmen durumuna dmektedirler.

EKL 131: Trkiyede Yakalanan nsan Kaaklar (Organizatrler) (1998-2007).

1400
2
124

1200

1155

1157

1000

937

957

951

850

800

834

600
400
200

187
98

0
1998

1999

2000

2001

20002

2003

2004

2005

2006

2007

Kaynak: 2005 ylna kadar olan veriler Kirii, Border Management, ss. 24-25.;
2006-2007 yllarna ait veriler EGM, KOM Raporu 2007, s. 61.

783

duygu, Transit Migration in Turkey, ss. 7-8.

Dier yandan, Trkiyeye ynelik g akmlar incelendiinde, gerek yasa

d gmenlerin ve gerekse de snmaclarn genellikle insan kaaklarnn
desteiyle lkemize ulatklar grlmektedir. duygunun gerekletirdii alan
aratrmasnda, grme yaplan Afgan gmenlerin tamamnn, ranllarn te
ikisinden fazlasnn, Irakllarn yardan fazlasnn, dierlerininse yarya yaknnn
Trkiyeye organizatrler araclyla geldikleri belirlenmitir. Benzer ekilde, sz
konusu yasa d gmenlerin te ikisinin Trkiyeden sonraki son duraklarna
784

kaaklarn yardmyla gitmek niyetinde olduklar tespit edilmitir.

lkemizde yakalanan insan kaaklar arasnda, birok lkeden nemli

miktarda yabanc uyruklunun bulunmas (yaklak % 13) konunun uluslararas
rgtl sular boyutunu ortaya koymaktadr (ekil 60, Tablo 42). Benzer durum (%
13), insan tacirleri iin de sz konusudur (Tablo 43).
TABLO 88: Trkiyede Yakalanan nsan Kaaklarnn Uyruklarna Gre Dalm
(1998-2006).
(* Afganistan, Banglade, Hindistan, Pakistan; ** ran, Irak, Suriye; *** Lbnan,
Moritanya, Msr; **** Bulgaristan, Polonya, Romanya, Yunanistan; *****
Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan, Moldova, RF, Ukrayna.)
Not: Veriler 01.12.2006 tarihi itibaryla hesaplanmtr.
UYRUK
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 TOPLAM
Trkiye
75
139 701 1021 1019 825 844 713 668
6.005
Gney
3
17
35
11
20
30
25
42
6
189
Asya*
Yakn
15
31
72
92
93
50
36
31
33
453
Ortadou**
Dier
2
0
0
4
0
0
9
7
5
27
Ortadou***
AB/Aday
2
0
15
6
14
8
6
8
3
62
lkeler****
Eski
1
0
14
8
10
7
15
13
9
96
SSCB*****
Dier (HC
0
0
13
13
1
17
21
20
11
96
Dhil)
Toplam
98
187 850 1.155 1.157 937 956 834 735
6.909

Kaynak: Kirii, Border Management, ss. 24-25.

784

duygu, Irregular Migration in Turkey, ss. 35, 40, 58.

95

TABLO 89: Trkiyede Yakalanan nsan Tacirlerinin Uyruklarna Gre Dalm

(2004-2007).

(* Bulgaristan, Romanya, Ukrayna; ** Ermenistan, Azerbaycan,

Grcistan; *** Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan, (2007de

Pakistanl 1 insan taciri dhildir); **** Belarus, Moldova, RF.)
BLGE
2004
2005
Balkanlar*
6
10
Kafkasya**
15
12
Orta Asya***
3
10
Eski
19
14
SSCB****
Trkiye
184
333
227
379
TOPLAM
Kaynak: 2004-2005 Verileri; Kirii, Border

2006
4
10
11

2007
5
20
10

TOPLAM
25
57
34

22

64

375
264
1156
422
308
1336
Management, s. 29.; 2006 verileri

EGM, KOM Raporu 2006, s. 111.; 2007 verileri EGM, KOM Raporu 2007, s. 62.

Btn bunlarn yannda; yasa d g sz konusu olduunda belirtilmesi

gereken hususlardan biri de hudut kaplarnda yaplan kontroller sonucunda sahte ya
da geersiz belgelerle girmeye alt tespit edilen kiilerdir. Bu kapsamda, bata
yasa d g ve insan ticaretine karmalarndan phelenilenler olmak zere,
girilerine eitli nedenlerle izin verilmeyen yabanc uyruklu ahslara ilikin veriler
Tablo 44tedir.
TABLO 90: 1999-2005 Yllar Arasnda Hudut Kaplarndan Geri evrilen Yabanc
Uyruklu ahslar.
YILLAR
GER EVRLEN K SAYISI
6.069
1999
24.504
2000
15.208
2001
11.084
2002
9.362
2003
11.093
2004
8.008
2005
TOPLAM
85.328
Kaynak: en, a.g.e., s. 51.

96

Son olarak, Trk vatandalarnn yasa d g hareketlerini incelediimizde,

Trkiyeye yasa d yollarla giri-k yaparken yakalanan Trk vatandalarnn
says azmsanmayacak kadar oktur (Bkz. Tablo 45). Avrupada yaayan ok sayda
Trkn varl nedeniyle vize sresini aarak kalanlar ve snma yoluyla gidenleri
de dndmzde bu say daha da artmaktadr. 1990larn sonlarnda Trkiyede
yaplan bir almada grlen uluslararas gmenlerin yaklak drtte birinin bir
lkeye gerekli belgeler olmakszn girmeye altklar (% 11) ya da vize veya izin
srelerini amaya altklar (% 11) tespit edilmitir. Bununla birlikte, Trk
vatandalarnn Avrupaya ynelik yasa d g hareketlerinde azalma eilimi
gzlenmektedir. rnein, 2004 ylnda Orta ve Dou Avrupa lkelerinde yakalanan
785

Trk vatandalarnn says 2,350 iken bu say 2005te 2,124e dmtr.

Sonuta, 1990larn ortasndan itibaren Trkiyeyi transit rota olarak kullanan

yasa d gmenlerin saysnda nemli bir art meydana gelmesi ve Trk
yetkililerin sz konusu g hareketlerini engellemesi iin Fransa ve talya gibi AB
lkelerinin youn basklarna maruz kalmas nedeniyle, ilerde geni biimde ele
786

alnacak olan yasa d gle mcadeleye ynelik nlemler artmtr.

lkemizde

yakalanan yasa d gmen saylarna bakldnda (ekil 58) 2000 ylndan sonraki
srete gze arpan azalmay, Trkiyenin uygulad kontrol yntemlerinin
gelimesine bal olarak Trkiyeye giren yasa d gmenlerin saysndaki bir
787

azalmann gstergesi olarak deerlendirmek mmkndr.

Trkiyenin yasa d

gle mcadelede att admlar sonucunda, yasa d g akmlarnn gzerghlar

2002 ve 2003 yllarnda Trkiyeden baka ynlere kaymtr. Bu durum, ABnin
788

2003 yl Trkiye lerleme Raporunda da yer almtr.

Nitekim, Trkiyenin de

iinde bulunduu Gneydou Avrupa lkelerinde yakalanan kaak gmen

785

duygu, Transit Migration in Turkey, s. 7. Yalnzca, Avrupann Dou snrlarnda yakalanan Trk
vatandalarna ilikin rakamlar ise yledir: 2002: 1.102, 2003: 649, 2004: 1.018, 2005: 949, 2006:
368. Bkz. Schneider, a.g.m., s. 10.
786
Kirii, Border Management and EU-Turkish Relations, s. 24.
787
duygu, Transit Migration in Turkey, s. 11.
788
Trkiyenin AB Katlm Srecine likin 2003 Yl lerleme Raporu, s. 107. Raporun Trke
evirisi iin bkz. http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=123I=1, (03.09.2007). ngilizce orijinal metin
iin bkz. http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2003/pdf/rr_tk_final.pdf, (01.08.2005).

97

saylarna bakldnda, 2005 yl itibaryla Trkiyenin, Moldova ve Yunanistann

789

ardndan en ok yasa d gmenin yakaland lke olduu grlmektedir.

TABLO 91: 2005 Ylnda Gneydou Avrupada Yakalanan Yasa D Gmenlerin

lkelere Gre Dalm.
LKE
Arnavutluk
Bosna-Hersek
Bulgaristan
Hrvatistan
Makedonya
Macaristan
Moldova
Romanya
Slovenya
Srbistan ve Karada
Trkiye
Yunanistan
Kaynak: en, a.g.e., s. 59.

789

YAKALANAN GMEN SAYISI

189
466
2.528
4.669
2.984
18.294
98.245
8.150
5.890
1.076
57.428
64.670

en, a.g.e., s. 59.

98

ALTINCI BLM
YASA DII GN SONULARI
A-Giri
Henz yeni bir kavram olmakla birlikte yasa d g olgusu, gn taraflar
(kaynak, transit ve hedef lkeler ve yasa d gmenler) zerinde yaratt etkiler
bakmndan dnya gndeminde nemli bir yer tutmaktadr. Yasa d gn, hem
gmenler hem de kaynak, transit ve hedef lkeler zerinde yaratt birok etki sz
konusudur. Yasa d gn nedenleri blmnde yaptmz gibi yasa d gn
sonularn incelerken de ncelikle gn genel sonularn ele almak gerekmektedir.
nk, bu genel sonularn byk bir ounluu yasa d g iin de geerlidir.
Ancak, yasa d gn kendine zg sonular, gn genel anlamdaki
sonularndan ok daha fazla nem tamaktadr. Zira yasa d gn dnya
gndeminde bu kadar nemli bir yer igal etmesinin altnda bu sonular yatmaktadr.
ster yasal ister yasa d olsun, g olgusunun genel anlamdaki sonularn
ele aldmzda; bunlarn da tpk gn nedenleri gibi ekonomik, politik, kltrel,
evresel ve insan boyut olmak zere birok adan incelenebilecei grlmektedir.
Yasa d gn kendine zg sonular sz konusu olduundaysa, gn taraflar
bakmndan farkl ekillerde n plana kan gvenlik boyutu nem kazanmaktadr.
Daha ak bir ekilde ifade edersek, yasa d g olgusu, dnya kamuoyunda
genellikle gvenlik boyutundan ele alnmaktadr. Gvenlik boyutunun da kaynak,
transit ve hedef lkeler asndan bata snr gvenlii olmak zere ulusal
gvenlik anlamnda, yasa d gmenler bakmndan ise kiisel gvenlik
anlamnda deerlendirildii grlmektedir. Ksaca, yasa d gn sonularnn
btnsel anlamda bir uluslararas gvenlik sorunu olarak mtalaa edildiini
sylemek mmkndr.
Konunun daha kolay anlalmasna yardmc olaca deerlendirildiinden,
bu blmde, hem gn genel sonular hem de yasa d gn yaratt zel
sonular, gn taraflar asndan ele alnacaktr. Ancak, ilk nce konuya
uluslararas ge ilikin kuramlar erevesinden ksaca bakmakta fayda vardr.

99

B-Kuramsal ereveden Gn Sonular

Ekonomik faktrler, gnmz g politikalarn tek bana belirlemese de
ekonomik bak as, zellikle de g kapsamnda yaplan fayda ve maliyet
analizleri politika belirlemede kritik bir rol oynamaktadr. Ancak, gnmzde birok
lkede n plana kan poplist yaklamlar, ounlukla dengeli ve saduyulu g
politikalarnn oluturulmasn engellemektedir. Gn faydalar ve maliyetleri
konusundaki bilgi birikiminin yetersiz, dank ve karmak olmas, bu erevedeki
tartmalar politize etmekte ve tehlikeli bir sarmaln ortaya kmasna neden
olmaktadr.
Daha nce de vurguland zere, g hareketlerinin karmak yaps
nedeniyle ge ilikin kuramsal modeller birok adan yetersiz kalmaktadr. Bu
durum, gn sonular kapsamnda daha belirgin bir ekilde ortaya kmaktadr.
Klasik ve neoklasik ekonomik g kuramlarnn, ilk bakta baz almlar sunduklar
grlmekle birlikte, konunun biraz derinliine inildiinde bu kuramlarn da son
derece yetersiz kaldklar anlalmaktadr.
yle ki, sz konusu kuramlara gre g, neredeyse ilikili tm taraflar
asndan krl bir durumdur. gc a olduu kabul edilen hedef lke, gn bu
a kapatmas, mesleki hiyerarideki basamaklar aras hareketlilii artrmas ve
cret artlarnn yarataca enflasyonist basky azaltmas sayesinde, sahip olduu
retim sermayesini daha verimli hle getirir ve ihracat artrarak ekonomik byme
salar. Kaynak lke ise verdii d gle isizlii azaltr, gmen dvizleri ve geri
dnen vasfl personel gibi stratejik girdiler sayesinde ekonomik bymesini artrr.
Gmenler de sermaye zengini hedef lkelerdeki yksek cretlerden ve retkenlikten
faydalanrlar. Sz konusu kuramlar, zaman ierisinde kaynak lkedeki cretlerin
ykselmesi ve hedef lkedeki cretlerin dmesiyle cret dengesinin salanacan
ve gn duracan ne srmektedir. Tarihsel sre ierisinde, rnein, Avrupadan
Amerikaya ynelik trans-Atlantik glerinde bu kuramlar destekleyen baz
gelimeler olmutur. Ancak, gnmzde ge kar gittike ykselen muhlefete, bu
tarz parlak sonular fazla ilgin gelmemektedir.
Sz konusu kuramlarn geerliliini snamak amacyla 1984 ylnda yaplan
bir aratrmada, emein serbest dolamnn tam anlamyla salanmas durumunda

100

dnya ekonomisinin ne kazanaca irdelenmi ve byle bir durumda dnya gelirinin

ikiye katlanacan hesaplanmtr. Ancak unu belirtmek gerekir ki sz konusu
kuramlar, sadece, belirli koullar altnda gerekleecek bir g hareketinin yarataca
olumlu etkileri aklayabilmekte, gn maliyetlerini veya olumsuz sonularn
aklamakta yetersiz kalmaktadrlar. rnein, ok byk apta yabancnn g
etmesi, g alan lkedeki barnma imknlar ve tamaclk sistemi gibi fiziksel
altyapnn ve salk ve eitim gibi kamu hizmetlerinin zerine ar bir yk
bindirecektir. Bunun yan sra, gmenlerin etnik, kltrel ve din altyaplarnn g
alan lke vatandalarndan byk farkllklar gsterdii durumlarda, gmenlerin
entegrasyon maliyetleri ok yksek olacaktr. Bu farkllklarn, g alan lkenin
entegrasyon kapasitesini at durumlarda ise yabanclara ynelik tolerans snr
alarak toplumsal gerilimler ve hatta atmalar meydana gelecektir. Bu durum, g
alan lkenin sosyal dengesini bozaca gibi ekonomik bymesini de olumsuz ynde
etkileyecektir.
Sz konusu kuramlarn baka snrlamalar da vardr. rnein bu kuramlar,
gmen i gcnn homojen olduunu ve i gc piyasasnda kusursuz bir rekabet
ortam yaratarak gerekli i gc hareketliliini salayacan, ilgili lkelerde tam
istihdam

salandn

ve

devletlerin

hibir

mdahalesinin

olmadn

varsaymaktadrlar. Oysa, gerekte byle bir durum sz konusu deildir.

Yeni Ekonomi Kuram, Dnya Sistemleri Kuram gibi ge ilikin dier
ekonomik kuramlar da

gn karmak sonularn btnsel olarak aklamaktan

uzaktr.
G, g alan ve veren lkelere hem birok fayda salamakta hem de eitli
maliyetler getirmektedir. Bu faydalar ve maliyetler, sz konusu lkelerdeki
iverenler, sermaye sahipleri, vasfl-vasfsz iiler ve tketiciler gibi farkl gruplar
tarafndan ve farkl ekillerde paylalmaktadr. Gn hacmi, gmenlerin vasflar
ve g akmnn dier zellikleri, gn sonular zerindeki belirleyici etkiler
yapmaktadr. Bu etkiler, gn gerekletii kaynak ve hedef lkelerdeki i gc
piyasalarnn artlarna, demografik yapya, sz konusu lkelerin ekonomik gelime
dzeylerine ve kalknma stratejilerine bal olarak deimektedir. Konuya etki eden
dier nemli faktrler; g alan lkenin, yeni gmenlerin entegrasyonunu

101

salayacak sosyo-kltrel kapasitesi, g veren lkeninse, gmen dvizlerini ve

geri dnecek iilerin kazandklar yeni vasflar deerlendirebilme konusundaki
790

hazrlk derecesi ve ekonominin geleceine duyulan gvendir.

Sonu olarak, uluslararas g olgusu ekonomik byme ve kalknma ile

birok adan balantldr. Birincisi, daha nce deinildii zere, yetersiz kalknma,
isizlik ve srdrlebilir yaam artlarnn bulunmamas insanlarn g etmelerinin
en nemli sebeplerinden biridir. kincisi, uluslararas g, i gc piyasalarndaki
eksiklikleri gidererek, gereksinim duyulan vasflar salayarak ve sosyal, kltrel ve
entelektel dinamizm getirerek g alan lkelerin gelimesine olumlu katklar
salayabilir. ncs ise, kaynak lkelerin ekonomik bymesi, kalknmas ve
yoksulluun azaltlmasna nemli etkiler yapabilir. Ancak gn, zellikle de
lkenin parlak, eitimli ve giriimci bireylerinin g etmesi durumunda son derece
791

olumsuz etkileri olmaktadr.

C-Yasa D Gn, G Veren (Kaynak) lkelerde Yaratt Sonular

Gn, g veren lkelerde yaratt olumlu etkiler bakmndan yasal g ve
yasa d g arasnda nemli bir farkllk gzkmemektedir. G veren lkelerde,
gn genel anlamdaki sonularnn banda ise hi kukusuz gmen dvizleri,
isizliin azaltlmas ve geri dnen gmenlerin kazandklar vasf ve tecrbeleri
lkelerine aktarmalar gelmektedir. Gmen dvizleri, zellikle gelimekte olan
792

lkeler asndan ok byk nem tamaktadr.

Gmenler, geride braktklar lkelerine ekonomik, siyasi, sosyal ve kltrel

adan birok deerli katklar yapmaktadrlar. Gmenlerin gnderdikleri dvizler,
kendi lkelerindeki yoksulluun hafifletilmesinde nemli rol oynad gibi, eer sz
konusu lkelerin ynetimlerince ekonomik bymeye olanak salayan bir ortam
yaratlrsa bu konuda da nemli ilevler grrler.
790

Omelaniuk, a.g.e., ss. 163-166.

GCIM, a.g.e., s. 23.
792
Gmen dvizlerinin gelimekte olan lkelere yapt ekonomik katklar konusunda ayrntl bilgi
iin bkz. World Bank, a.g.e., ss. 85-131. Ayrca bkz. Cerstin Sander, Migrant Remittances to
Developing Countries, A Scoping Study: Overview and Introducton to Issues for Pro-Poor Fnancial
Services, Prepared for the UK Department of International Development, June 2003.
http://www.bannock.co.uk/PDF/Remittances.pdf, (04.07.2006).
791

102

G, i gc fazlas olan lkelerdeki isizliin azaltlmasna da nemli etkiler

yapmaktadr. Gmenlerin bireysel olarak ya da diaspora kurulular araclyla
kendi lkelerinde yaptklar yatrmlar ekonomiyi glendirmekte, yeni fikirlerin
tanmasna ve g alan ve veren lke arasndaki anlayn gelimesine yardmc
olmaktadr. Ayrca gmenlerin kendi lkelerine geici veya kalc olarak dnmeleri
durumunda, onlarn kazandklar vasflar ve tecrbeler aktarlmakta ve ekonomiye,
793

zellikle bilgi birikimi konusunda nemli katklar olmaktadr.

TABLO 46: 2002-2007 Yllar Arasnda Dnyada Gmen Dvizleri Ak (Milyar

$). (* 2007 yl sonunda gereklemesi beklenen rakamlar.)
GRLER

2002

2003

2004

2005

2006

2007*

Deiim
2006-07

Deiim
2002-07

Gelimekte Olan lkeler

Dou Asya ve Pasifik
Avrupa ve Orta Asya
Latin Amerika ve
Karayipler
Ortadou ve Kuzey Afrika
Gney Asya
Sahra-alt Afrika

113
29
14

144
35
17

161
39
21

191
47
29

221
53
35

240
58
39

%8
% 10
% 10

% 107
% 97
% 175

28

35

41

49

57

60

%6

% 115

15
24
5

20
30
6

23
29
8

24
33
9

27
40
10

28
44
11

%7
% 10
%5

% 86
% 81
% 116

Dk Gelirli lkeler
Orta Gelirli lkeler
(OG)
Alt OG
st OG

32

39

40

46

56

60

%9

% 88

84

105

121

145

166

179

%8

% 114

55
29

68
37

76
45

90
55

102
63

112
67

% 10
%6

% 103
% 136

53

60

67

68

72

74

%3

% 40

Yksek Gelirli OECD

lkeleri
Yksek Gelirli OECD
yesi Olmayan lkeler
DNYA

%1

% 298

170

206

231

263

197

318

IKILAR

2002

2003

2004

2005

2006

---

20

24

31

36

44

%7
Deiim
2005-06
% 23

% 87
Deiim
2002-06
% 226

88

100

113

124

136

% 10

% 64

23

23

22

24

27

% 15

% 20

131

147

166

183

207

% 13

% 74

Gelimekte Olan lkeler

Yksek Gelirli OECD
lkeleri
Yksek Gelirli OECD
yesi Olmayan lkeler
DNYA

Kaynak: Ratha ve dierleri, s. 1.

793

GCIM, a.g.e., s. 23.

103

Tablo 46da grld gibi dnya genelindeki gmen dvizi aklar, 2007
yl sonu itibaryla 318 milyar dolar dolaynda hesaplanmtr. Bu tutarn, gelimekte
olan lkelere giden ksm ise 240 milyar dolardr. 2002 ylndan bu yana, gelimekte
olan lkelere giden gmen dvizleri iki kattan fazla bir art gstermitir. stelik,
bu rakamlar sadece kaytl transferleri iermektedir. Kaytsz transferlerle birlikte
rakamn ok daha fazla olduu hesaplanmaktadr (Bir tahmine gre 2006 yl iin
300 milyar dolar). Kaytl gmen dvizleri, gelimekte olan lkelere gelimi
lkelerce

yaplan

Resm

Kalknma

Yardmlarnn

(Official

Development

Assistance-ODA) iki katndan fazla ve bu lkelerin ald Dorudan D Yatrm

794

(Foreign Direct Investment-FDI) miktarnn te ikisine yakn bir dzeydedir.

EKL 132: Dnyada En ok Gmen Dvizi Alan lkeler (2007) (Milyar $).

30
25

27,0

25,7

25,0

20
15
10

17,0
12,5
8,9

7,2

7,0

7,0

6,8

5
0

Kaynak: Ratha ve dierleri, s. 3.

794

Dilip Rahta ve dierleri, Remittance Trends 2007, Migration and Development Brief 3,
Development Prospects Group, Migration and Remittances Team, 29 November 2007, s. 2. Bkz.
http://siteresources.worldbank.org/EXTDECPROSPECTS/Resources/4768821157133580628/BriefingNote3.pdf, (14.04.2008).

104

EKL 133: Dnyada GSMH Oran Olarak En Yksek Gmen Dvizi Alan
lkeler (2007) (% GSMH).

40
35

36,2

36,2
32,3

30
25
20

27,4

25,6

24,5

24,3

22,8

21,6

20,3

15
10
5
0

Kaynak: Ratha ve dierleri, s. 3.

ABD ekonomisindeki zayflamaya ve g yasalarnn uygulamalarnn

sklatrlmasna paralel olarak Latin Amerika ve Karayipler blgesinin ald
gmen dvizi miktarnda bir yavalama olsa da bu blge en ok kaytl gmen
dvizi alan blge olma zelliini korumaktadr. te yandan, Avrupa ve Asyada
grlen byme, gelimekte olan lkelerin aldklar gmen dvizi artn
srdrmesine neden olmutur. Avrupa ve Orta Asya blgesi, dier alt blge
ierisindeki en yksek art oranna sahiptir. Gmen dvizlerinin, GSMHye
oranlar dikkate alnarak yaplan deerlendirmede ise Ortadou ve Kuzey Afrika
blgesi ba ekmektedir. 2007 ylnda, en fazla gmen dviz alan lke
(Hindistan, Meksika ve HC) gelimekte olan lkelerin ald toplam gmen
dvizlerinin te birine yakn bir tutar elde etmilerdir. En ok gmen dvizi girii
olan 10 lke arasnda Fransa, spanya, Belika, Almanya ve ngiltere gibi gelimi
lkeler de yer almaktadr (ekil 61). Gmen dvizleri, sz konusu gelimi
lkelerin GSMHleri ierisinde % 0.5ten daha az bir yer tutmaktadr. Oysa

Tacikistan, Moldova, Tonga, Krgzistan ve Honduras gibi daha kk ekonomilerde

gmen dvizleri toplam GHMHnin drtte birinden fazlasna karlk gelmektedir
795

(ekil 62).

Gmen dvizlerinin iyi deerlendirilmesi ve gittikleri lkelerde yeni vasflar

ve bilgi birikimi kazanan gmenlerin geri dnlerinin salanmas kaynak lkelerin
izleyecekleri doru politikalara baldr. Bu erevede Filipinler, Endonezya,
Banglade, HC ve Sri Lanka gibi byk apta g veren lkelerin kapsaml
programlar uyguladklarn yukarda belirtmitik. Bunun aksine, 1960l ve 70li
yllarda bata Almanya olmak zere eitli Avrupa lkelerine gmen gnderen
Trkiyenin sz konusu gmenlere ilikin politikalar ise eletirilmektedir. Yalnn
aktardna gre, o dnem Trkiye kamuoyunda d gle ilgili dnceler yleydi:
- Gmen iilerin tasarruflar lke kalknmasndaki temel kayna
oluturacak,
- Yurtdna giden iilerin neredeyse tamamn isizler oluturacandan,
Trkiyede bir verim dmesi olmayacak,
- ou niteliksiz olan bu iiler, Trkiyenin gereksinim duyduu alanlarda
eitli nitelikler kazanacaklar ve geri dnerek bu alanlarda almalarn
srdrecekler.
Ancak,

Trkiyenin

ii

gnden

beklentileri

hayal

krkl

ile

sonulanmtr. yle ki; seilen iilerin ounluunu sanlann aksine, kalifiye

iiler oluturmu ve bu iiler genelde dz ilerde altrldklarndan ok az kendi
mesleklerini gelitirebilmitir. ilerin gnderdikleri dvizlerse genelde tketim
alnnda kullanldklar iin sanayi ve retimde fazla bir gelimeye yol amamtr.
Bunun yannda, yurtdna giden gmenlerde balangta, belli bir ekonomik gce
ulaldnda geriye dn fikri egemenken, daha sonraki dnemde elerini yanna
almalar ve bulunduklar lkeye kk salmalar nedeniyle dn fikirleri hep
796

ertelenmitir.

795

Ratha ve dierleri, ss. 2-3.

Yaln, a.g.e., ss. 21, 131. Gmenlerin kazandklar vasflar Trkiyeye aktarmalar konusunda,
biraz ironik olsa da Trk futbolunun son dnemde kaydettii gelimeye, Alman teknik adamlarn ve
gurbeti futbolcularn yapt katky rnek verebiliriz.
796

veren

lkelerde

gn
797

nemlilerinden birisi beyin gdr.

yaratabilecei

olumsuz

sonularn

en

Bu durum, lkenin gelirini dorudan

etkilemekte ve sz konusu bireylere yaplan eitim ve retim yatrmlarnn geri

dnn engellemektedir. Daha da nemlisi, salk ve eitim gibi nemli
sektrlerdeki profesyonellerin g etmesi, bu kapsamdaki temel hizmetlerin
salanmasn ve kalitesini olumsuz ynde etkilemektedir.
Birok lkede, vasfl profesyonellerin g etmesi toplumda ve ekonomide
olumsuz etkiler yapmakta ve sz konusu personelin yetitirilmesi iin yaplan
yatrmlarn boa gitmesine sebep olmaktadr. rnein, Sahra-alt Afrikann birok
lkesinde beyin gne bal olarak, zellikle uzak krsal blgelere salk hizmetleri
yeterince ulatrlamamaktadr. Bu kapsamdaki baz arpc rakamlar durumun
ciddiyetini aka ortaya koymaktadr. rnein, 2000 ylndan 2005 ylna kadar olan
dnemde sadece ngilterede almak iin kayt yaptran Afrikal hemire says
16.000 dolayndadr. Zambiyann bamszln kazand tarihten bu yana bu
lkede eitim gren 600 doktordan sadece 50si kendi lkesinde almaktadr.
ngilterenin Manchester kentinde alan Malawili doktor saysnn Malawideki
798

tm doktorlardan fazla olduu hesaplanmaktadr.

Yetimi insan gc asndan bakldnda, yasa d gmenlerin kaynak

lkelerde yaratt kayp beyin gyle kyaslanamayacak kadar azdr. Ancak,
yukarda, gn nedenleri blmnde ortaya konduu zere, birok yasa d
gmenin kaynak lkelerdeki ortalama eitim ve gelir seviyesinin stnde olduu da
bir gerektir. Dolaysyla, iyi yetimi bireylerini beyin gyle kaybeden kaynak
lkelerin, orta dzeydeki insanlarn da yasa d g yoluyla kaybetmeleri, bu
lkelerdeki insan sermayesinin tam anlamyla tkenmesine yol amaktadr.
Yasa d gn, kaynak lkelerde yaratt dier olumsuz sonularsa; g
eden vatandalarn g yollarnda ve gittikleri lkelerde zor duruma dmelerinden
kaynaklanan endieler ve g alan lkelerin yasa d gn nlenmesi konusunda

797

Dnyada beyin gnn durumu ve gelimekte olan lkelere etkileri kapsamnda ayrntl bilgi iin
bkz. enay Gkbayrak, Gelimekte Olan lkelerden Gelimi lkelere Nitelikli gc G ve
Politikalar- Trk Mhendislerinin Beyin G zerine Bir nceleme, Yaynlanmam Doktora
Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2006.
798
GCIM, a.g.e., s. 23-24.

yaptklar basklardr. Yasa d biimde g etmeye alrken kaybolan veya

lenlerin yan sra, bata kadnlar olmak zere birok vatandan da insan tacirlerinin
eline dmesi kaynak lke kamuoylarnda eitli rahatszlklar yaratmaktadr.
Kaynak lkelerin hkmetleri, yasa
kamuoyundaki

basklarn

yannda

d gn nlenmesi konusunda i
uluslararas

kamuoyundan

da

bask

grmektedirler. Ancak, daha nce deinildii gibi kaynak lkelerin da g

engellemek amacyla aldklar nlemler ou kez ters etki yapmakta ve yasa d
799

g daha da artrmaktadr.

D-Yasa D Gn, Gmenler zerinde Yaratt Sonular

Yasa d gn, gmenler bakmndan yaratt en nemli sonularndan
biri, onlarn yaamlarn tehlikeye atmalarna sebep olmasdr. Gittike sklaan snr
kontrollerinden kurtulabilmek iin gmenler, daha zor ve tehlikeli olan alternatif
rotalar izlemek zorunda kalmaktadrlar. Hudut kaplarndan sahte belgelerle geiler
dnda gerekleen yasa d snr geilerinde ve g gzergh boyunca meydana
800

gelen lmler dnya genelinde her geen gn artan bir olgudur.

Bu yolla g

etmek, gmenlerin her trl tehlikeye ve istismara ak bir duruma getirmekte ve

gmenler kaaklar tarafndan yolculuk esnasnda yzst braklabilmektedir.
Birok gmenin denizde boulduu, kapal konteynrlar ierisinde havaszlktan
801

ldkleri veya tecavze veya istismara maruz kaldklar bilinmektedir.

Trkiye ve dnya medyasnda, bu konudaki haberlerin yer almad bir gn

neredeyse yok gibidir. Bu konuda, son yllarda meydana gelen olaylar ierisinde
dikkat ekici baz rnekler aada sunulmutur (Bkz. ekil 63-69).
Edremitin Altnoluk Beldesi aklarnda 18 Afgan mlteci, kendilerini
tayan teknenin kaptan tarafndan Yunanistann Midilli Adasna geldik denilerek
799

Bu kapsamda iyi bir rnek olarak, dnyadaki en nemli kaynak lkelerden biri olan HCnin kendi
vatandalarnn yasa d g etmesini engellemek amacyla att admlar konusunda bkz. James K.
Chn, Reducing Irregular Migration from China, International Migration, Vol, 41, No. 3, 2003, ss.
49-72.
800
UNESCO, UNESCO Fact Sheet: Death at the Border-Statistics on Migrant Fatalities Attributed to
Unuauthorized
International
Border
Crossings,
2005,
s.
1.
http://portal.unesco.org/shs/en/file_download.php/8426e9451a9ce452eed8616193911003fact+sheet+
migrants+death.pdf, (03.08.2007).
801
GCIM, a.g.e., s. 34.

denize atld. Mltecilerden 15i kurtarlrken, 1i hayatn kaybetti. 2 kii de

802

kayp

Afrikal mltecileri Yunanistana kaak olarak gtren 20 kiilik bir tekne,

zmirin Seferihisar ilesi aklarnda batt. 9 ceset sahile vurdu, 7 kii de kayboldu.
Aralarndan insan kaakl ile sulanan bir Trkn de bulunduu 4 kii yzerek
803

kurtuldu.

stanbul diye Vann Muradiye ilesinde Van Gl sahiline terk edilen 40

804

kaak, jandarma ekipleri tarafndan donmaktan kurtarld.

Yasa d gmen olduklar tahmin edilen iki kii, Trkiyeden Yunanistana

805

gemeye alrken mayna basarak ld

Pakistanl kaak mltecilerin Trkiye zerinden Avrupaya ulama ryas

Boluda sona erdi. Umut tacirlerinin yolda terk ettii kaaklara Jandarma sahip
kt. Pakistanl kaaklarn Avrupa maceras Vanda balad. Avrupaya gitmek
isteyen 56 kii, irtibat kurduklar bir kamyonet srcs ile anlat. Kaaklar
kamyonet srcsne kii bana 600er dolar dedi. Kamyonetin kasasna balk
istifi dizilen kaaklarn stanbul yolculuu byle balad. Kamyonet srcs, gn
boyunca a, susuz yolculuk eden kaaklar, stanbula geldik diyerek Bolu Danda
806
aratan indirdi
Tarsus-Adana-Gaziantep otoyolunda Afganistan ve Banglade uyruklu
kaaklar tayan bir kamyonun, nnde giden TIRa arpmas sonucu meydana
gelen kazada 42 kii ld, 6 kii de yaraland. Kamyon ofrnn uyumas sonucu
meydana gelen kazada, kaaklarn ounun skma sonucu havaszlktan boularak
ld belirtildi.

807

Vann Bakale ilesinde yurda yasa d yollardan giren ve donarak len

yabanc uyruklu 7 kiini cesedi bulundu

808

Vann Erci ilesinde, hareket hlindeki bir LPG tankerini durduran

jandarma, bo tankn iinde Pakistan uyruklu 59 kaak buldu Bir snr kynde
802

Mltecileri denize attlar, Trkiye Gazetesi, 23 Austos 2004.

Egede dehet, Sabah Gazetesi, 11 Kasm 2004.
804
Kaaklar donuyordu, Halka ve Olaylara Tercman Gazetesi, 02 Aralk 2004.
805
Two die in land mine blast on Grek-Turkish border, Turkish Daily News, 06 Aralk 2004.
806
Hznle biten umuda yolculuk hikayelerine bir yenisi daha eklendi, TV8 Televizyonu, 28
Haziran 2005.
807
Bunun ad kaza olamaz, Milliyet Gazetesi, 20 Mays 2006.
808
Umut
yolculuunda
donarak
ldler,
NTVMSNBC,
27
Mart
2007.;
803

365

http://www.ntvmsnbc.com/news/403819.asp , (27.03.2007).

365

LPG tankna bindirildiklerini ve 5 saat yolculuk yaptklarn anlatan kaaklar,

havasz kaldklarn belirttiler.

809

Van l Jandarma Komutanl ekipleri tarafndan Vann Grpnar ilesinde

yaplan operasyonda, alnt bir kamyonetin kasasna tka basa doldurulmu, 43
Afganistan uyruklu 18i Pakistan uyruklu gmen toplam 61 kaak gmen
yakaland. Aralarnda, biri henz 9 gnlk bebek olan 11 ocuk (en by 12
yanda) ile 9 kadnn da bulunduu kaaklar gz altna alnd. Bebee Umutsu
adn veren ve biberonla besleyen askerler, dier kaaklar da salk kontrolnden
geirdi. Yaplan salk kontrolnde, Afganistan uyruklu 2 yandaki bir ocuun
kalbinin delik olduu anlald. Hastanede tedavi altna alnan kk kzn ilalarn
810
da askerler ald
Mulada, Afganistan uyruklu bir grup kaa yasa d yollardan yurt dna
gtrmek amacyla Bodrum aklarndaki Karaadaya gtrerek, gmenlerin
yanlarnda bulunan yaklak 3 bin dolar silahla gasp ettikleri iddia edilen 7 kii gz
811

altna alnd. Operasyonda alts ocuk 14 kaak gmen kurtarld.

zmirin Urla ilesine bal Zeytineli Nergis koyu aklarnda 11 metre

uzunluundaki teknenin batmas sonucu Afgan ve Pakistan uyruklu 6 kii ld, Trk
kaptan ve 45 kaak kurtarld, 5 kii ise kayp.

812

Tekirda-Malkara karayolunda, kaak gmenleri tayan kamyonetin

devrilmesi sonucu, 28 Pakistanl yaraland. Kazadan sonra kamaya alan 6
813

Pakistanl yakaland

809

Yakt tanknda 59 kaak, Sabah Gazetesi, 06 Nisan 2007.

Umutlar Vanda bitti, Trkiye Gazetesi, 21 Mays 2007 ve Hayat, kaak tayan kamyonda
kurtuldu, Halka ve Olaylara Tercman Gazetesi, 21 Mays 2007.
811
Kaak gmenleri gaspa 7 tutuklama, NTVMSNBC, 02 Austos 2007.;
http://www.ntvmsnbc.com/news/416101.asp, (02.08.2007).
812
Egede kaak gmen teknesi batt: 6 l, NTVMSNBC, 17 Austos 2007.;
http://www.ntvmsnbc.com/news/417569.asp., (17.08.2007).
813
NTVMSNBC,
Kaak
gmen
kamyoneti
kaza
yapt,
28.10.2007.;
http://www.ntvmsnbc.com/news/424455.asp , (28.10.2007).
810

110

EKL 134: Vanda Jandarma Ekiplerince Yakalanan Yasa D Gmenler.

Kaynak: Anadolu Ajans, 10.04.2007, http://www.aa.com.tr, (11.04.2007).

111

EKL 135-136-137-138: Yasa D Gmenlerin Deniz Geiinde Kullandklar

Vastalar.

112

Kaynak: Sahil Gvenlik Komutanl (SGK)

814

814

Olaylarn ayrntlar iin srasyla bkz. SGKnn 14.03.2008, 11.03.2008, 15.06.2007 ve 18.03.2007
tarihli Basn Aklamalar, http://www.sgk.tsk.mil.tr, (15.04.2008).

113

EKL 139-140: Denizde Boulmu Yasa D Gmenler (Kkbahe Koyueme/zmir).

Kaynak: SGK

815

815

Olayn ayrntlar iin bkz. SGKnn 26.09.2006 tarihli Basn

http://www.sgk.tsk.mil.tr/1/Basin/AIKLAMA-2006/26.09.2006.htm., (14.05.2007).

Aklamas;

114

Bu tr insanlk dramlarna, dnyada arpc bir rnekse, ngiliz Independent

Gazetesinin Avrupann Utanc balyla kapak konusu yapt u haberdir:
Gana, Kamerun, Nijerya ve Suda uyruklu 27 kaak gmeni tayan ve
Libyadan yola kan bir tekne 6 gn Libya aklarnda srklendikten sonra batt.
ki balk teknesinin kurtarma giriimi sonu vermedi. Blgede bulunan bir Malta
gemisi onlara yardm elini uzatt. Kaptan yukar kmalarna izin vermedii iin
gmenler, geminin ektii ton bal alarna tutundular. Kaaklar gn gece,
hibir ey yiyip imeden alara tutunarak yolculuk ettiler. Maltal kaptan, alarda 1
milyon dolarlk balk olduunu, yolunu uzatarak bunu riske atmak istemediini
syledi. Sonunda Sicilya yolu zerinde talyan donanmasna ait bir gemi gmenleri
alp Lampedusa Adasna gtrd. Olay kapak konusu yapan Independent Gazetesi,
bu 27 gmenin yine de ansl olduunu, nk ayn blgede son be gn iinde drt
816
ayr teknenin batmas sonucu 120 Afrikalnn ldn bildirdi.
Gmen

lmlerine

yaymlanmadndan,

bu

ilikin

kapsamdaki

veriler

birok

istatistikler

lkede

ounlukla

resm

olarak

hkmet

organizasyonlar, akademik kurulular ve baz hkmet kurulularndan elde edilen

bilgilere dayanmaktadr. Ancak rakamlar, genellikle birok gmen iin hedef var
noktas durumunda olan ABD ve Avrupa hudutlarna ilikin ulalabilir veriler ile
817

snrldr.

rnein ICMPD, her yl yaklak 2,000 gmenin Afrikadan Avrupaya

gemeye alrken Akdenizde ldn tahmin etmektedir. Meksika makamlarna

818

gre de her yl ABD snrn gemeye alan 400 Meksikal lmektedir.

lk olarak, Avrupaya

ulamaya

alrken

len

gmen

saylarna

bakldnda (ekil 70), son yllarda nemli bir art olduu gzlenmektedir. Bu
rakam 2006 ylnda 1,775e ykselmitir. Ancak, unu belirtmek gerekir ki yasa d
snr geileri srasnda meydana gelen lmcl kazalara ilikin resm veriler mevcut
deildir. Avrupa snrlarna ilikin veriler, 1993 ylndan bu yana meydana gelen
gmen lmlerini gzlemleyen UNITED for Intercultural Action adl bir sivil
toplumunun tespitlerine dayanmaktadr. Sz konusu kurulu, 1 Ocak 1993ten 14
Mart 2007 tarihine kadar Avrupa Kalesine girmeye alrken len toplam gmen

816

Utan tablosu, Hrriyet Gazetesi, 29 Mays 2007. Olay hakknda Independent Gazetesinin
yorumu
iin
bkz.
Peter
POPHAM,
Europes
shame,
28.05.2007;
http://news.independent.co.uk/europe/article2588985.ece, (29.05.2007).
817
UNESCO, a.g.m., s.1.
818
GCIM, a.g.e., s. 34.

115

819

saysn 8.855 olarak belirtmektedir.

Ancak, birok lm vakasnn asla tespit

edilemedii gz nnde bulundurulursa, bu verilerin gerekteki saylar hakknda

sadece genel fikir verebilecek gstergeler olduu sylenebilir.
EKL 141: Avrupa Snrlarnda len Yasa D Gmen Saylar (1993-2006).

2000
1775

1800
1600
1400

1212

1200
772

797

796

587

600

395

400
200

25

457
324

352

391

120

82

0
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Kaynak: UNITED.

BM Eitim, Bilim ve Kltr rgt (United Nations Educational, Scientific

and Cultural Organization-UNESCO) uzmanlarnn, sz konusu lm listesinin 1
Ocak 1993-10 Nisan 2005 tarihleri arasn kapsayan dnemi iin kardklar
820

istatistiklere gre,

lmcl kazalarn ounluu, Avrupaya deniz yoluyla

(genellikle kk botlar ile) gemeye alrken olmaktadr. 12 yllk srete 4,771

819

Sz konusu kurulu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. www.unitedagainstracism.org; len

gmenlerin listesi iinse ayrca bkz. List of 8855 documented refugee deaths through Fortress
Europe, http://www.united.non-profit.nl/pdfs/actual_listofdeath.pdf, (24.02.2008). Listede snmac
ve mlteciler de yer almaktadr.
820
UNITED for Intercultural Action tarafndan tutulan liste incelendiinde, verilerin bir ksmn
(rnein, lm nedenlerini) gruplandrmann ayr bir uzmanlk gerektirdii grlmektedir. UNESCO
uzmanlar tarafndan yaplan deerlendirmelerle, tarafmzdan yaplacak deerlendirmeler arasnda
farkllk olma ihtimali nedeniyle, 10.04.2005 ile 14.03.2007 tarihleri arasndaki veriler mevcut
olmasna ramen, 10.04.2005 tarihine kadarki istatistiklerle yetinilmitir.

116

kii (lmlerin % 82si) suda boulma nedeniyle lmtr (Tablo 47). Dier yandan,
lenlerin % 88inin kk botlarla, % 6snn yaya ya da yzerek, % 3nn ise
kamyon, otomobil ve otobs gibi karayolu vastalarn kullanarak gemeye
altklar hesaplanmtr.
TABLO 92: Avrupa Snrlarn Gemeye alrken len Gmenlerin lm
Sebepleri (01.01.1993-10.04.2005).
Suda
Boulma
4771
(% 82)

Havaszlktan
Boulma
201
(% 4)

Donma

Alk

168
(% 3)

164
(%
3)

Trafik
Kazas
139
(% 2)

Mayna
Basma
52
(% 1)

ldrlme
39
(% 1)

Dier/
Bilinmeyen
208
(% 4)

Toplam
5,785
(% 100)

Kaynak: UNESCO, a.g.m., s. 2.

EKL 142: G Rotalarna Gre len Gmen Saylar (01.01.1993-10.04.2005).

200

400

600

800

1000

1166

Fas veya Bat Sahra-spanya

919

Afrika (Belirlenemeyen)-spanya
667

Afrika (Belirlenemeyen)-talya
580

Arnavutluk-talya
463

Trkiye-Yunanistan
301

Malta-talya
Bilinmeyen Blgeler-spanya

237

Bilinmeyen Blgeler-Yunanistan

119

Tunus-talya

104

Polonya-Almanya

77

Yunanistan-talya

64

Belika-ngiltere

59

Asya-Trkiye

43

Dier
619

Kaynak: UNESCO, a.g.m., s. 3.

1200

1400

Daha nce belirtildii gibi yasa d gmenler iin Avrupaya geite ana
hedef lke (Yunanistan, talya ve spanya) n plana kmaktadr. Bunlar arasnda,
lm olaylarnn en sk kaydedildii gzergh ise Fastan spanyaya gei
gzerghdr (ekil 71). Bu gzergh; Kanarya Adalarna, Cebelitark Boaz yoluyla
spanyann Atlantik sahillerine ya da spanyann Akdeniz sahillerine uzanmaktadr.
Tunus ve Libya zerinden talyaya ynelen gzerghta da lmle sonulanan birok
olay grlmektedir. talyann dousundaki Adriyatik Denizi ise zellikle Arnavutluk
ve Yunanistan zerinden gelen Asyal gmenlerin kulland ve lmle sonulanan
kazalarn gerekletii bir baka gzerghtr. Asyal gmenler iin dier bir transit
rota olan Trkiye-Yunanistan arasnda da ya Ege Denizinde boulma vakalar ya da
bu iki lke arasndaki maynl sahalarda lmle sonulanan kazalar grlmektedir.
Gmenlerin geldikleri ktalara bakldnda (Tablo 48); len gmenlerin
ounluunu Afrikallar oluturmakta (% 42), onlar Asyallar (% 20) ve Avrupallar
(Avrupann nispeten daha az gelimi lkelerinden, gelimi lkelerine uzanan bir
yelpaze sz konusudur) izlemektedir (%10).
TABLO 48: Avrupa Snrlarnda len Gmenlerin Geldikleri Ktalara Gre
Dalm (1993-2005).
Afrika

Asya

Avrupa

2,419
1,171
549
(% 42)
(% 20)
(% 10)
Kaynak: UNESCO, a.g.m., s. 3.

Latin
Amerika
8
(% 0)

Bilinmeyen

Toplam

1,638
(% 28)

5,785
(% 100)

Afrika ktasndan gelenler arasnda Kuzey Afrika ve Sahra-alt Afrikadan

gelenlerin oran yaklak yar yaryadr. Fas, Nijerya, Somali ve Tunus len
gmenlerin sklkla geldii lkelerdir. len gmenlerin % 20sini oluturan Asyal
gmenlerinse genellikle Afganistan, Hindistan, ran, Irak, Sri Lanka ve Trkiyeden
geldikleri gzlenmektedir. Avrupal kurbanlarn ounluunu Arnavutluk ve
Kosovadan gelen Arnavutlar oluturmaktadr. lenlerin % 28inin ise milliyetleri
821

bilinmemektedir.

821

UNESCO, a.g.m., ss. 1-4.

Dnyada, yasa d snr geii srasnda gmen lmlerinin sk yaand

blgelerden biri de ABD-Meksika snrdr. Yaklak 2000 mil uzunluundaki bu
snrda meydana gelen gmen lmlerinde son dnemde byk bir art sz
konusudur.
Aada, Tablo 49da 1985 ila 2005 yllar arasnda meydana gelen gmen
lmlerini gsterilmektedir. Ancak, bu bulgular kapsaml bir veri seti olarak
niteleyebilmek olduka zordur. nk, 1999dan nce her Snr Devriyesi kendi
blgesinin istatistiklerini yaynlam olduundan ve bu istatistiklerin raporlanmas
eitlilik gsterdiinden bir araya getirilmeleri olduka zordur. ABD Snr
Devriyeleri Biriminin 1999 ylndan itibaren gmen lmlerine ilikin ulusal
istatistikleri toplamaya balamas nedeniyle, son dnem istatistiklerinin ilk
dnemlerdekilere oranla daha tutarl olduklarn syleyebiliriz.
Bununla birlikte, krsal kesimlerde ok daha fazla lm vakasnn olduunu
ve birok cesedin hibir zaman bulunamad da bir gerektir. Ayrca, bu istatistikler
sadece Amerikan kaynaklarna dayanmaktadr. Meksika kaynaklarnda farkl veriler
de sz konusudur (rnein, Meksika kaynaklar, 1993-1997 arasnda boularak len
568 kurbann daha olduunu belirtmektedir.).
TABLO 49: ABD-Meksika Snrnda len Gmenlerin Says (1985-2005).
1985
308
1992
206
1999
236

822

1986
296
1993
205
2000
367

1987
292
1994
192
2001
328

1988
323
1995
208
2002
322

1989
246
1996
205
2003
334

1990
243
1997
224
2004
328

822

1991
233
1998
261
2005
473

Kaynak: 1985-1998 aras veriler UNESCO, a.g.m., s. 4.; 1998-2004 aras veriler, U.S.
Government Accountability Office, Border-Crossing Deaths, GAO-06770, s. 42,
http://www.gao.gov.tr/new.items/d06770.pdf, (24.03.2008); 2005 yl iin Thche Hendricks, On the
Border,
San
Francisco
Chronicle,
12.07.2007,
bkz.
http://sfgate.com/cgibin/article.cgi?f=/c/a/2007/03/12/MNGEUOJLNF1.DTL, (24.03.2008).

2000 ylna kadar olan dneme ilikin yaplan incelemeye gre, lenlerin
gmenlerin ounluunu erkekler oluturmaktadr (% 85). Bunlarn % 53 de 2040 yalar arasndaki kiilerdir. Kimlikleri tespit edilenlerin neredeyse % 90n
Meksikallar oluturmaktadr. Bunun yan sra, lenlerin neredeyse yarsnn kimlii
tespit edilememektedir.
Gmenlerin lm nedenleri arasnda, Motorlu ara kazalar ve boulma en
nemli sebeplerdir. ABD-Meksika snrnn yaklak te ikisini Rio Grande ve Rio
Bravo nehirlerinin izmesi nedeniyle boulma vakalar en nemli lm sebebidir
(%24-29). 1993 ylndan bu yana scak, souk ve susuzluk gibi evresel faktrler
nedeniyle lm olaylarnda nemli bir ykseli gzlenmektedir. Bu duruma sebep
olarak, snr kontrollerinin artrlmas sonucu gmen akmlarnn kentsel
blgelerden, daha tehlikeli olan uzak ve krsal blgelere doru yn deitirmesi
gsterilmektedir.

Bu

lmcl

blgelerse,

ABDnin

gneybatsndaki

823

arazileridir.

Yasa d gn, gmenler zerinde yaratt gvenlik sorunlar, sadece

yolculuk srasnda yetersiz ulam imknlar, olumsuz iklim koullar, salgn
hastalklar ve gvenlik birimlerinin mdahalesi gibi nedenlere bal olarak ortaya
kan lm riski ve insan kaaklar tarafndan eitli ekillerde suistimal
edilmeleriyle snrl deildir. MacPherson ve Gushulakn vurgulad gibi, bireysel
gvenlik riskleri asndan yasa d gmenler ve insan ticareti madurlar arasnda
ok kk nanslar vardr. Her iki gruptaki insanlar da benzer ekonomik, fiziksel ve
824

fizyolojik istismara maruz kalmaktadrlar.

Baz durumlarda, insan ticareti maduru durumuna den yasa d

gmenlerin gvenliksiz ve onur krc ilerde almaya zorlanmalar sz konusu
olmaktadr. Daha sk biimde ise bir lkeye izinsiz olarak giren veya yaayan
insanlar, iverenleri veya ev sahipleri tarafndan smrlme riski altndadrlar.

823

UNESCO, a.g.m., ss. 4-5.

Yasa d gmenlerin srasnda ve sonrasnda karlatklar skntlar ve zellikle salk sorunlar
konusunda kapsaml bir deerlendirme iin bkz. Douglas W. MacPherson and Brian D. Gushulak,
Irregular migration and health, Global Migration Perspectives No. 7, GCIM, Geneva, Switzerland,
October 2004. http://www.gcim.org/attachements/GMP%20No%207.pdf, (13.11.2007).
824

Bunun yan sra, yasa d gmenler ounlukla vasflarnn ve tecrbelerinin

gerektirdii ilerde deil, daha ok daha alt kademedeki ilerde altrlmaktadrlar.
Yasa d gmenler ierisinde olduka yksek oranda bulunan kadnlar,
cinsiyet temelli ayrmcla maruz kalmakta ve genellikle kayt d sektrlerdeki en
az tercih edilen ileri yapmaktadrlar. Ev ilerinde alan kadnlarn byk
ounluu ve fuhu sektrnde alan kadnlarn cinsel tacize maruz kalma riskleri
yksektir. Fuhu sektrndekilerin HIV/AIDSe yakalanma riskleri de olduka
fazladr.
te yandan, yasa d gmenler yakalanma ve snr d edilme korkusuyla
yetkililerden yardm istemekten ekinmektedirler. Bu nedenle, acil salk hizmeti,
825

eitim ve dier kamu hizmetlerinden yararlanamamaktadrlar.

Yasa d

gmenlerin bu durumu, g edilen lkeye uyum srecinde yasal gmenlerin bile

ok sk yaad sosyal ve psikolojik sorunlarn daha sk grlmesine yol
826

amaktadr.

Ayrca, yasa d gmenlerin statleri nedeniyle yetkililerle irtibat

kurmaktan ekinmesi, bu gmenlerin ilerinde bulunan baz snmaclarn bavuru

827

yapamamalarna neden olmaktadr.

E-Yasa D Gn, G Alan (Hedef) lkelerde Yaratt Sonular

G olgusunun, g alan lkelerde yaratt etkileri genel anlamda
deerlendirdiimizde; gn, g alan toplum zerindeki olumsuz sosyal
yansmalarnn, ekonomik adan yaplan fayda-maliyet deerlendirmelerini de
olumsuz ynde etkiledii grlmektedir.
G alan lkelerde n plana kan baz nyarglar, gn gerekte yapt
etkilerin salkl bir ekilde deerlendirilmesini engellemekte ve bu kapsamdaki
alglamalar negatif ynde etkilemektedir. Gnmzde g alan birok lkede, gn

825

GCIM, a.g.e., ss. 34-35.

Gn, g eden bireyler zerinde yaratt sosyal ve psikolojik etkiler konusunda bkz. brahim
Balcolu, Sosyal ve Psikolojik Adan G, Elit Kltr Yaynlar, stanbul, 2007.; Cengiz AHN,
Yurt D Gn Bireyin Psikolojik Sal zerindeki Etkisine likin Kuramsal Bir nceleme,
Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 21, Say 2, 2001, ss. 57-67.; Eki, a.g.m.;
Sevcan Topu ve Aye Beer, G ve Salk, Cumhuriyet niversitesi Hemirelik Yksekokulu
Dergisi, Cilt 10, Say 3, 2006, ss. 37-42.
827
Kosher, a.g.m., s. 10.
826

kontrolden kt ynndeki dnceler artmakta ve toplumun byk bir blmnde

ge kar olumsuz bir bak as egemen olmaktadr. Bu durum, g alan lkelerin
kamuoyunda ortaya kan ve birbiriyle ilikili temel endiede kendini
gstermektedir:
- Gmenler, yerli nfusun ilerini ellerinden almaktadr,
- G, cretlerin dmesine sebep olmaktadr,
- Gmenler, lkenin sosyal

refah

sistemi zerine ar bir

yk

getirmektedirler,
Bu kayglarda ne kadar bir gereklik pay olduunu incelediimizdeyse, bu
kapsamda yaplan birok aratrmann kamuoyundaki bu kayglarn yersizliini
ortaya koyduu grlmektedir. rnein, Bat Avrupada yaplan aratrmalar,
gmenlerin isizlik zerinde yaratt etkilerin zayf ve mulak olduunu
gstermitir. Bu noktada nem arz eden husus, yabanc iilerin yerli iilerle ne
dereceye kadar rekabet ettikleridir. Bu adan ele alndnda, Bat Avrupada
yabanc iilerle yerli iiler arasnda dorudan rekabetin yaand i kolu ne
kmaktadr. Ancak unu da belirtmek gerekir ki bu ilerin ounluu yerli iiler
tarafndan tercih edilmeyen ilerdir. Bunlarn ilki, ngilizcede 3D olarak bilinen
(Dirty: pis, Difficult: zor ve Dangerous: Tehlikeli) ve yerli iilerin yapmaktan
kand iler; ikincisi, yine yerli iilerin ounlukla yapmay reddettii ve birok
Avrupalnn mevcut yaam tarzn srdrmesini salayan ocuk bakm, ev temizlii
vb. hizmetler; ncs ise genellikle kayt d ekonomik sektrlerde ihtiya
duyulan ve saylar 10-20 milyon arasnda deien iilerce (byk ounluu yasa
d gmen) yaplan dk vasfl ilerdir.
Bunlarn dnda, tarm, inaat, yol yapm ve bakm, otel, restoran gibi
turizmle

ilgili

sektrlerdeki

iler

de

geleneksel

olarak

gmen

iilerce

yaplmaktadr. Bu iler, yerel iilerce tam olarak reddedilmemekte, ancak anlan

sektrlerde sezonluk i gc a ekildiinden, gmenler, yerli iilerin ilerini
ellerinden almak bir yana, i gc an kapatmakta ve ilerin salkl bir ekilde
yrmesini salamaktadr.
Son olarak; bata hzla gelien bilgi teknolojileri olmak zere, endstrilemi
lkelerdeki bilgi-youn birok sektrde vasfl i gc a vardr. Bu kapsamda,

yeni teknolojiler gelitirmek ve rekabeti artrarak yeni i alanlar yaratmak iin

yksek vasfl gmenlere ihtiya duyulmaktadr. Avrupa Komisyonu Bakan
Romano Prodi, 23 Mart 2001 tarihinde Stockholmde yaplan Avrupa Konseyi
toplantsnda, AB bnyesindeki vasfl ii ihtiyacnn yalnzca teknoloji alannda 1.7
milyon kii olduunu belirtmitir.
Bu deerlendirmelerden anlalaca zere, Bat Avrupa lkelerindeki birok
i kolunda gmenlerle yerli iiler arasnda dorudan bir rekabet sz konusu
deildir. ABDde ise baz dk vasfl ilerde, gmenlerle yerli iiler arasnda
rekabet grlmekle birlikte, asl rekabet ounlukla benzer ilerde alan gmenler
arasnda yaanmaktadr. Bu adan bakldnda, son dnemde yaplan aratrmalarda
828

g ve isizlik arasnda dorudan bir iliki kurulamamas hi de artc deildir.

Gnmzde, gmenlerin, yerli iilerin ilerini ellerinden aldklar

varsaymnn

geerliliini

yitirmesi,

gelimi

lkelerin

retim
829

kresellemeyle birlikte yaanan yapsal dnmle aklanmaktadr.

srelerinde
kinci Dnya

Sava sonrasndaki Fordist retim biiminin 1990lardan sonra terk edilmesi

neticesinde, gmenler artk fordizmde olduu gibi seri retim srecine entegre
edilmemektedirler. Bunun yerine, genellikle emek-youn ve basit organizasyonlu
hizmet sektrnde istihdam edilmektedirler. Dier yandan, bu yapsal deiim
830

srecinde kalifiye i gcne duyulan ihtiya tm dnyada artmaktadr.

cretler asndan bakldnda da Avrupa ve ABDde yaplan aratrmalarn

bulgular,

gmenlerin,

ii

cretlerini

drdklerine

dair

yaygn

kany

yanllamaktadr. Avrupada yaplan baz aratrmalar, g nedeniyle ii cretlerinin

az da olsa dtn (% 0.3 - % 0.8) gsterse de dier birok aratrma, gle

828

Omelaniuk, a.g.e., ss. 167-168.

Bilindii zere 1970li yllarn balarndan bu yana, zellikle gelimi sanayi toplumlarnda kkl
bir yapsal deiim yaanmaktadrBaz dnrler bu deiimin farkl boyutlarn vurgulamak
amacyla sanayi sonras, yeni zamanlar, post-fordizm ya da postmodernizm gibi deiik
kavramlar kullanmaktadrlar. Deiik kavramlar kullanlyor olmakla beraber, bu dnrlerdeki ortak
yn, kkl deiikliklerin yaanmakta olduudur. Gelimi lkelerde retim sisteminde meydana
gelen nitelik deiimi, genellikle post-Fordist ya da esnek retim olarak adlandrlmaktadr.
retim sistemindeki bu kkl deiim, i yaam ve dier toplumsal gruplamalar da byk oranda
etkilemektedir. Gnmz toplumlarn dile getirmede ok deiik kavramlar kullanld gibi, 70li
yllar ncesi dnem iin de sanayi toplumu, fordizm, modernizm gibi kavramlar
kullanlmaktadr Bu deerlendirmeler iin bkz. Erba, a.g.m., s. 19.
830
Harun Gmrk, Trkiyeden Avrupa Birlii lkelerine Gn Avrupa Hukuku erevesinde
ncelenmesi, Avrasya Dosyas, Cilt 11, Say 1, 2005, s. 132.
829

birlikte yerel cretlerin, zellikle de yksek vasf gerektiren ilerdeki cretlerin

ykseldiini ortaya koymutur. ABDde yaplan bir aratrmada ise; herhangi bir
blgedeki gmen saysnn % 10 orannda artmas sonucunda, yerli iilerin
cretlerinde meydana gelen dn sfra yakn olduu (% 0.2) ortaya konmutur.
G alan lkelerin vatandalarnda egemen olan bir dier yanl kan da,
gmenlerin ounun sadece isizlik sigortas ve devletin salad salk
hizmetlerinden yararlanarak yaadklardr. Gmenlerin devletin salad kamu
hizmeti ve dier sosyal hizmetler zerine ar bir yk bindirdii, buna karlk kk
bir refah pay ve dk oranda vergi dedikleri varsaym, ABD ve Bat Avrupada
g kstlamak veya belirli kategorilerdeki gmenleri kamu hizmetlerinden
mahrum brakmak iin kullanlan en nemli argmandr. Gmenlerin ekim
merkezi olmaktan korkan ngiltere ve rlanda gibi baz lkeler, ABye yeni girmi
lkelerden gelen gmenlere bu tr refah demelerini yapmamakta ve hatta onlara
snrlarn bile amamaktadrlar. Bununla birlikte, mevcut ampirik kantlarn bu
grle elitikleri ve gerein ok daha karmak olduu grlmektedir. rnein,
ngilterede yaplan bir aratrmada, 1999-2000 yllarnda, gmenlerden alnan 2.5
milyar poundluk (4 milyar $) vergi gelirinin, bu gmenlere yaplan harcamalardan
daha fazla olduu hesaplanmtr. Bir baka aratrma, gmenlerin (yabanc lkede
domu nfusun) devlete yapt katklarn, aldklarndan % 10 daha fazla olduunu
ve gmenlerin katks olmakszn baz kamu hizmetlerin verilemeyeceini ya da
vergilerin ykseltilmesi gerekeceini ortaya konmutur. Benzer ekilde Almanyada
da, lkeye 1988-1991 yllar arasnda gelen gmenlerin katklar olmasa, Alman
831

sosyal gvenlik sisteminin kebilecei ne srlmtr.

Sonu olarak, g olgusuna ekonomi gzlyle bakldnda; birok

ekonomistin, kt i gc kaynaklarn en yksek verimde deerlendirip maksimum
retim salad takdirde, vasfl veya vasfsz her trl iinin g etmesine scak
baktn syleyebiliriz. Gn, g alan lke asndan yararl olduu ve kresel
retimi artrd konusunda neredeyse tm ekonomistler arasnda fikir birlii varken,
neden birok gelimi lke kaplarn ge (en azndan ksmen) kapatmaktadr?
Bunun en nemli sebebi, gn getirecei maliyetlerin hesaplanmasndaki zorluktur.

831

Omelaniuk, a.g.e., ss. 169-170.

Zira gn yararlar llebilir, sonular hemen grlebilir ve konsantre bir

nitelik tamaktadr. Oysa, gn getirecei maliyetler dank, llmesi zor ve
etkisini sonradan gsterebilecek zelliktedir. Bir gmene denecek cretleri ve
ondan alnacak verimi hesaplamak nispeten kolayken, bu gmenin topluma uyum
maliyetlerini ve kltrel farkllklarn yarataca sonular hesaplamak olduka
zordur. rnein, iki lisanl bir eitim sistemi oluturabilmek iin eitli fikir
ayrlklarnn stesinden gelmek gerekecek, ayrca, farkl kltrlere sahip insanlar
832

ayn meknlarda yaatmann sonularn nceden kestirmek icap edecektir.

Nitekim g alan lkelerde, gn yaratt sosyal sonular gnmzde dier

tm sonularn nne gemitir. Gmenler ve ev sahibi toplum arasnda yaanan
833

sosyal sorunlar, neredeyse tm gelimi lkelerin en nemli sorunlar arasndadr.

Bu kapsamda Bat Avrupa lkelerinin yaad deneyim, gten kaynaklanan

sorunlar gzler nne sermektedir. Daha nce de ifade edildii gibi bu lkelere
1960larda devlet eliyle getirilen iiler, her ne kadar balangta geici bir sre iin
getirilmilerse de daha sonralar geldikleri lkeye temelli yerleme eilimi
834

gstermiler ve bu lkelerin etnik ve dinsel toplum yapsn deitirmilerdir.

Bu

iilerin, misafir yani geici statleri nedeniyle, bulunduklar topluma uyum

salamalar konusu ilk balarda nem verilen bir konu olmamtr. rnein,
Almanyaya giden birinci kuak Trkler, ounlukla vasfsz ilerde almak
zorunda kalmlar, yerli halktan izole edilerek onlarca yl ailelerinden ayr, tek
balarna hostel diye anlan ve altklar yerlerin yaknlarndaki bekr odalarnda
ok zor koullarda yaamlardr. Bu insanlar, Almanyada misafir ii statsnde
bulunduklarndan Alman toplumuna uyumlar, dil renmeleri, barnma ve sosyal
gvenlik sorunlar ilk on yllk dnemde nem verilen konular olmamtr. Ancak,
1973 sonras ailelerini yanna aldklarnda, sorunlarn ciddiyeti grlmeye
835

balamtr.

Trkler iin verilen bu rnek, Avrupaya bu dnemde gelen dier

btn gmenler iin genellenebilir bir zellik arz etmektedir.

832

A.g.e., ss. 188-190.

Noi; resm olarak dile getirilsin ya da getirilmesin, bugn AB lkelerinin balca meselesinin g
olduunu belirtmektedir. Noi, a.g.e., s. 131.
834
Abadan-Unat, a.g.e., s. 34.
835
Yaln, a.g.e., ss. 167-168.
833

Gmenlerin Avrupada zaman iinde artan mevcudiyetleri, kendilerini greli

de olsa homojen ulus-devlet olarak gren birok Avrupa lkesini, kltrel ve etnik
836

heterojenlie yani okkltrl bir yapya dntrmtr.

Avrupada;

etnik

topluluk,

rklk,

entegrasyon,

Bu dnemden sonra
asimilasyon

ve
837

okkltrllk gibi terimler siyasi gndemde sklkla kullanlmaya balamtr.

Gmenlerin yerleiklie getii ve ekonomik krizin derinletii 1980li

yllarda rklk, bata Almanya olmak zere g alan tm Avrupa lkelerinde art
gstermitir. Toksz; bu duruma gelinmesinde, hkmetlerin rkl, ekonomik
krizi ynetmekte bir strateji olarak kullanmasnn rol oynadn belirtmektedir. Daha
sonraki yllarda da gmenler ve saylar giderek artan mlteciler aleyhinde medyada
yaplan yaynlar ve konunun seimlerde propaganda malzemesi olarak kullanlmas,
ar sac ve rk partilerin oy oranlarn artrmalarna yaram ve yabanclar
aleyhine varolan nyarglar daha da arlamtr. Politikaclarn bu tutumu ve rk
demeleri, mltecilere ve gmenlere ynelik Neo-Nazi saldrlarn cesaretlendirmi
ve bu sre, Almanyann Mlln ve Solingen kentlerinde iki Trk ailenin evlerinin
838

yaklarak 8 kiinin ldrlmesine kadar gitmitir.

SSCBnin dalmas ve Avrupaya ynelik g dalgasnn daha da artmasyla

birlikte, 1990lardan itibaren AB ye devletlerindeki milliyetilik ve onun ar ekli

836

Noi, a.g.e., s. 122.

Etnik Topluluk: Genelde ounluktan farkl bir milliyeti, dini olan ve ounluk tarafndan ayr bir
grup olarak alglanan gruplardr. Etnik toplulua atfedilen bu zellikler fiziki grnm veya rka
dayal (fenotipik) olabilecei gibi, kltre dayal da olabilir. Bu durumda etnik topluluk teki olarak
tanmlanmakta, kendisine atfedilen zellikleri nedeniyle aa bir sosyal konum verilmektedir
837

Irklk: G alan tm lkelerde mevcut olan rklk, sosyal gruplarn dier gruplar fiziki veya
kltrel zellikleri temelinde farkl veya aa kategorize etmeleri sreci olarak tanmlanabilir
Entegrasyon: Bir toplumda varolan deiik etnik ve sosyal gruplarn o lkede mevcut tm olanaklara
eit eriimi ve aralarnda srtme olmakszn uyumlu bir yaam srmesi olarak tanmlanmaktadr.
Asimilasyon: Gmenlerin toplum iinde datlmas, zmsenmesi ve sonunda g alan toplumdan
ayrdedilemez hale gelmesidir.
okkltrllk: Etnik veya dier farkllklarn tolare edilmesi veya desteklenmesine bal olarak
farkl kimliklere sahip gruplarn heterojen ama istikrarl bir toplumda bir arada yaamalardr Bu
kavramlarn tanmlar ve gn, g alan lkeye etkileri kapsamndaki deerlendirmeler iin bkz.
Toksz, a.g.e., ss. 32-40.; G alan toplumlarda gmenlerin uyumu kapsamnda; asimilasyondan,
okkltrcle kadar uzanan teorik yaklamlar ve etnisite teorilerine ilikin ayrntl bir inceleme
iin ayrca bkz. Yaln, a.g.e., ss. 56-95.; okkltrllk erevesindeki gelimelerin kapsaml bir
eletirisi iinse bkz. Gerd Baumann, okkltrllk Bilmecesi: Ulusal, Etnik ve Dinsel Kimlikleri
Yeniden Dnmek, ev. Il Demirakn, 1. Bask, Dost Kitabevi, Ankara, 2006.
838
Tokgz, a.g.e., s. 35-36.

olan rklk akmlar byk bir ykselie gemitir. Almanyadaki Neo-Naziler,

Kasm 1991de Belikada yaplan seimlerde ar milliyeti Vlaams Blokun
kazand baar ve Fransada Jean Marie Le Pen bakanlndaki Mill Cephenin
(Front National) ykselii, g meselesinin ar sa partiler tarafndan kullanldn
839

gsteren rneklerden sadece birkadr.

11 Eyll 2001de New Yorkta meydana gelen El-Kaide saldrsndan sonra,

benzer olaylarn 11 Mart 2004te Madridte ve 07 Temmuz 2005te Londrada
meydana gelmesi, Avrupada zellikle Mslman gmenlere ynelik tepkilerin
doruk noktaya ulamasna neden olmutur. Bu gelimelerle birlikte, Avrupadaki
yabanc dmanlnn yeni ad slamofobi (Islamophobia) olmutur.
Yabanc dmanlnda din elerden beslenmesinin altnda gmen iilerin
ounluunun slam dinine mensup olmas yatmaktadr. Zira, bugn Avrupada 4
milyonu Trk olmak zere 13 milyon dolaynda Mslman yaamaktadr. Bu
erevede, Almanyada yaplan bir aratrmaya gre, Almanlarn % 47si slamn Bat
medeniyetine uymadn dnmekte,

% 40 da medeniyetler aras bir atmay

840

kanlmaz olarak grmektedir.

Dier taraftan, Almanyada Trklere ynelik saldrlar bugn de devam

etmektedir. Her ne kadar, bu saldrlar gerekletirenlerin Neo-Naziler olduu
ispatlanamamsa da 03 ubat 2008de Ludwigshafen kentinde 5i ocuk 9 Trkn
ld yangndan sonra Trklere ait ev ve iyerlerinde kan yangn says, 10
841

Martta Hannoverde meydana gelenle birlikte 19u bulmutur.

Btn bunlara karlk, demokratik bir toplum olma iddialarn srdrmek

isteyen birok

lkede hkmetler, rklkla mcadele etmek ve gmenlerin

karlatklar eitsizlikleri ortadan kaldrmak gibi amalarla entegrasyon

kavramna sarlmlardr. Ancak, farkl lkelerdeki uygulamalara bakldnda,
entegrasyon

kavram

altnda

asimilasyondan

okkltrlle

uzanan

farkl

yaklamlarn benimsendii grlmektedir. rnein, ngiltere 1968den itibaren

839

Noi, a.g.e., s. 123.

Prof.en: slamofobi, rkln yerini alyor, Milliyet Gazetesi, 12 Temmuz 2006.; Bu
kapsamda ayrntl bir deerlendirme iin bkz. Faruk en, Euro-Trkler, Gnizi Yaynclk, stanbul,
2007, ss. 153-156.
841
Almanyada yanan Trk evlerinin says 19 oldu, Sabah Gazetesi, 11 Mart 2008.
840

kltrel oulculuu benimsemi, onu 1975te okkltrllk yoluyla entegrasyon

politikasn kabul eden sve izlemitir. Fransa, Almanya ve svire gibi dier
Avrupa lkelerinin eilimleri ise asimilasyon ynnde olmutur. Balangta
asimilasyon yaklamn benimsemi olan ABD, beyaz ve Hristiyan kkenli
topluluklarn zaman iinde asimile olmalarna karn, siyahlarn ve hispaniklerin
dlanmaya ve ayrmcla maruz kalmalar sonucunda gmenlere ynelik
842

politikalarn okkltrllk ynnde deitirmitir.

Gnmzde, entegrasyon ve asimilasyon politikalarnn baarl olamadn

gsteren birok rnek vardr. Bu kapsamda Almanyada yaplan bir aratrmada; 1824 ya aras gmenlerin hemen hemen yars Almanyada srekli yaama arzusu
ierisinde olduklarn belirtmelerine ramen, % 73 gibi byk bir ounluk kendi
lkelerinin kltrne gl bir ba ile bal olduklarn ve Alman kimliini
843

istemediklerini ifade etmilerdir.

Avrupadaki gmenlerin yaadklar sorunlarn patlama noktasna ulatn

gsteren en nemli kantsa, gmen genler arasndaki isizliin % 50leri bulduu
Fransada 2005 Ekiminde balayan ve daha sonra neredeyse tm Avrupaya yaylan
Banliy Olaylardr. Parisin banliylerinden Clichy sous Boisda, 27 Ekim 2005
gecesi iki gmen gencin polisten kaarken, sndklar yksek gerilim trafo
merkezinde elektrie kaplarak lmesinin ardndan balayan iddet olaylar,
balangcnn 12. gnnde tm Fransaya yaylmakla kalmam, Belika ve
Almanyaya da sramtr. Olaylar srasnda binlerce ara kundaklanm ve birok
kamu binas zarar grmtr. Polisle atan binlerce gmen gen gz altna
alnrken, atmalarn ortasnda kalan bir kii lm, polis ve atmaclardan
844

yzlerce kii yaralanmtr.

Buraya kadar aklanan sorunlara paralel olarak uluslararas g, gelimi

lkelerde artk bir gvenlik sorunu olarak ele alnmaya balamtr. te byle bir

842

Tokgz, a.g.e., s. 37-38.

Noi, a.g.e., s. 125.
844
Pariste OHAL, Cumhuriyet Gazetesi, 08 Kasm 2005; Ve korkulan oldu, Vatan Gazetesi,
08 Kasm 2005. Neredeyse tm Kasm ay boyunca devam eden olaylarn ayrntlar iin bkz. Kasm
2005 tarihli gazeteler.
843

384

ortamda ba gsteren yasa d g olgusu da kanlmaz bir ekilde, gelimi

lkelerin en nemli gvenlik endielerinden biri hline gelmitir.
Birok yazara gre, uluslararas gn gvenlikle ilikili olduu ana nokta
vardr:
- Uluslararas g, i sava, etnik atma ve insan haklar ihlalleri gibi
gvenlie ynelik dier tehditlerin bir sonucu olabilir,
- Uluslararas g, yabanc dmanl, rk iddet vb. gvenlik sorunlarna
yol aabilir,
- Byk apta ve kontrol edilemeyen bir karakterde olmas durumunda,
845

uluslararas gn kendisi bal bana bir gvenlik sorunu olabilir.

Grld gibi bu noktalardan birincisi gn sebebi, ikincisi sonucudur.

nc nokta ise, yasa d gn gvenlik sorunu olarak ele alnma nedenini
aklamaktadr. Uluslararas siyasi arenada ve medyada ne kan sylemlerde, yasa
d g kapsamnda birok tehdit alglamas ortaya konmaktadr.
Bunlarn en banda, yasa d gn, devlet egemenliine ynelik bir tehdit
oluturduu ynndeki alglama gelmektedir. Bu sav basit olarak ifade etmek
gerekirse, snrlarn gemek isteyen kiileri kontrol etmeleri devletlerin egemenlik
haklardr, ancak yasa d g bu hakkn kullanmn engellemektedir. Yine bu
erevede fakat daha ileri boyuttaki dier bir alglama ise, yasa d gn,
potansiyel terristlerin lkeye girmekte kullanabilecei bir kanal olmas nedeniyle
devlet gvenliini tehdit ettii ynndeki savdr. Bu iki sav birlikte deerlendiren
Koser, yasa d gn siyasi neminin, genellikle saysal neminin nne getiini;
birok lkede belirli dzeylere ulamasna ramen, yasa d gn yine de toplam
gn olduka kk bir blmn meydana getirdiini belirtmektedir. Bununla
birlikte, zellikle ikinci savn hassasiyetine binaen, ok byk apta meydana geldii

845

Anna Kicinger, International Migraton as a Non-Traditional Security Threat and the EU

Responses to this Phenomenon, Central European Forum For Migration Research (CEFMR)
Working Paper 2/2004, Warsaw, Poland, October 2004, s. 2.; Ayrca bkz. Rey Koslowski, Possible
steps towards an international regime for mobility and security, Global Migration Perspectives No. 8,
GCIM, Geneva, Switzerland, October 2004, ss. 5-6. Bkz. http://www.gcim.org/attachements/GMP
%20No%208.pdf, (14.11.2007.); G ve gvenlik ilikisi balamnda kapsaml bir deerlendirmeler
iin ayrca bkz. Nazl Choucri, Migration and Security: Some Key Linkages, Journal of
International Affairs, Vol. 56, No. 1, Fall 2002, ss. 97-122.

129

durumlarda yasa d g ciddi bir sorun olarak grmemenin de gereki

846

olmayacan vurgulamaktadr.

11 Eyll 2001de Dnya Ticaret Merkezine ve Pentagona saldran

terristlerin byk bir blmnn (19 kiiden 15i) ABDye girite, yasa d gte
de ok sk rastlanan sahte ya da deitirilmi belgeler kullanmalar veya vize
suistimalinde bulunmalar, yasa d g kapsamndaki endieleri artran en nemli
847

unsur olmutur.

Yasa d gten kaynaklanan nemli tehdit alglamalarndan biri de konunun

organize sular boyutudur. Yasa d g, genellikle organize su rgtleri tarafndan
gerekletirildii iin dier rgtl sularn (kara para aklama vb.) ve yolsuzluun
848

artmasna neden olmaktadr.

Ayrca, insan kaaklar ve tacirlerinin iinde eitli

yasa d faaliyetlere katlm kiiler olabilecei gibi gmenlerin iinde de sulular

bulunabilmekte

veya

gmenler

hayatta

kalabilmek

iin

baz

sular

849

ileyebilmektedirler.

Yasa d gmenlerin, zellikle HIV/AIDS gibi birok bulac hastaln

yaylmasnda rol oynayabilecei endiesi, bu erevedeki tehdit alglamalarndan bir
dieridir. Bu konuda; yasa d gmenlerin herhangi bir hastalk durumunda,
yakalanma korkusuyla salk kurulularna bavurmamalarnn nemli sakncalar
yaratabilecei belirtilmektedir. Bu durum; gmenin saln olumsuz ynde
etkiledii gibi zellikle bulac bir hastalk sz konusu olduunda toplum saln
da ciddi ekilde tehlikeye atabilecektir. Bunun yannda, yasa d gmenlerin salk
hizmeti veren kamu kurulularna bavuracak belgelerinin olmamas, kayt d salk
hizmetlerinin artmasna ve bu hizmetlerin ehil olmayan kiilerden alnmasna yol

846

Koser, a.g.m., ss. 10-11.

Koslowski, a.g.m., ss. 3-4.; Bu kapsamda ve yasa d gn ABDde yaratt dier etkiler
balamnda ayrca bkz. The Dark Side Of Illegal Immigration: Facts, Figures and Statistics On
Illegal Immigration; http://www.usillegalaliens.com, (24.12.2007).
848
Schloenhardt, a.g.m., ss. 210-211.; Bach, a.g.m, s. 240. Kicinger, a.g.m., s. 2.
849
Koser, a.g.m., ss. 10-11.; Bu yndeki endieleri artran en nemli hususlardan biri de gelimi
lkelerde yaayan gmenler arasnda su ileme oranlarnn yksek olmasdr. Bu kapsamda, AB
lkelerindeki gmen sululuu konusunda bkz. Dario Melossi, Security, Social Control, Democracy
and Migration within the Constitution of the EU, European Law Journal, Vol. 11, No. 1, January
2005, ss. 521.
847

850

aabilecektir.

te yandan, yasa d gmenlerin, gelimi lkelerde artk

grlmeyen ya da hi bilinmeyen baz nc dnya hastalklarn getirme

851

olasl bir baka endie kaynadr.

Yasa d g ayrca, g alan lkelerle kaynak ve transit lkeler arasndaki

852

ilikilerin gerilmesine yol amaktadr.

Bunun en iyi rneklerinden birisi Trkiye

ve Yunanistan arasnda yasa d gmenler nedeniyle zaman zaman yaanan

gerilimlerdir. Yunanistann yakalad yasa d gmenleri, mevcut anlama ve
protokol hkmlerine aykr biimde ve Trkiye ile i birlii yapmakszn, Trk
karasularna ya da Meri Nehri kysndan Trkiye snrna brakmas ilikilerin
853

gerilmesine yol amaktadr.

Yasa d gn, g alan lkelerde yaratt bir baka etkiyse, kayt d

istihdam ve dolaysyla kayt d ekonomiyi artrmasdr. Kayt d istihdamn
nemli bir parasn oluturan yabanc kaak iiler; kayt d sektr iiliini
yaygnlatrmakta, yerli iilerin alma koullarn ve cretlerini olumsuz ynde
etkilemekte ve sendikaszlatrma ve endstri ilikilerinden ka srelerini
854

hzlandrmaktadr.

Sonuta; yasa d gn yaratt gvenlik endieleri, uluslararas alanda ve

ulusal dzeyde birok nlemin gndeme gelmesine yol amaktadr. Bunun
sonucunda da g alan lkeler, yasal g ve snma prosedrlerini gittike
sklatrmaktadr. Bu gelimeler, insan haklar ihlallerine neden olabilmesi nedeniyle
855

sk sk eletiri konusu olmaktadr.

850

Yasa d gn yaratt bu etki; yukarda

MacPherson ve Gushulak, a.g.m., s. 13.

The Dark Side Of Illegal Immigration...
852
Sarah Lonard, Studying Migration as a Security Issue: Conceptual and Methodological
Challenges, Paper to be presented at the SGIR Fifth Pan-European International Relations
Conference, the Hague, the Netherlands, September 9-11, 2004, s. 4.; Bkz.
http://www.sgir.org/conference2004/papers/Leonard%20%20Studying%20migration%20as%20a%20security%20issue.pdf, (24.07.2006).
853
Bu erevede son dnemde meydana gelen olaylarn ayrntl bir dkm ve deerlendirmesi iin
bkz. Genelkurmay Bakanl, Yunanistann Yasa D Gmenlere likin Tutumu balkl bilgi
notu,
05
Ekim
2007,
http://www.tsk.mil.tr/10_ARSIV/10_1_Basin_Yayin_Faaliyetleri/10_3_Bilgi_Notlari/2007/BN_23.ht
ml, (12.10.2007).
854
Nusret Ekin, Kresellemenin ki Yz: stenmeyen Kaak Gmenler-Davetli Bilgi ileri,
Bkz. http://www.sosyalsiyaset.com/documents/nusret_ekin_1.htm, (10.05.2006).
855
Yasa d gmenler arasndaki snmaclarn, snma bavurularna eriiminin engellendii
ynndeki eletirilerle Trkiye de karlamaktadr. Bkz. Helsinki Yurttalar Dernei ve Uluslararas
851

saylan gn gvenlie etkilerinin yannda, gvenliin ge etkisi olarak n

856

plana kmaktadr.

Son olarak, yasa d gten kaynaklanan sorunlar asndan Trkiyenin

durumuna bakldndaysa; kaynak, transit ve hedef lke olma zelliklerini tayan
lkemizin, buraya kadar saylan etki ve risklerin hemen hemen hepsiyle kar karya
olduunu sylemek mmkndr. rnein, yabanclarn lkemizde iledikleri
sularda son dnemde nemli bir art sz konusudur (Tablo 50).
TABLO 50: Trkiyede Sua Karan Yabanc Uyruklu ahslarn ledikleri
Sulara Gre Dalm (2004-2005).
(Not:

Bu verilere, 5682 Sayl Pasaport Kanunu ve 5683 Sayl Yabanclarn

Trkiyede kametleri ve Seyahatleri Hakknda Kanuna muhalefet sularn ileyen

yabanclar dhil deildir.)
SU TR
Uyuturucu
Kaakl
Bulac Hastalk
Kaaklk
Kaak alma
Fuhu
Dier
Toplam
Kaynak: en, a.g.e., s. 55.

2004

2005

TOPLAM

175

203

378

454
499
852
1.990
2.706
6.676

630
572
488
2.113
3.185
7.191

1.084
1.071
1.340
4.103
5.891
13.867

Af rgt Trkiye ubesi Ortak Basn Aklamas, Snma bavurularna eriimin engellenmesi ve
snr d uygulamalarnda kayg verici art, 06.08.2007. http://www.amnesty.org.tr/print.php3?
sindex=vifois0608200701, (24.08.2007).
856
Gten kaynaklanan tehditler sonucu alnan nlemlerin gelimi lkelerin g ve snma
politikalarnda yaratt deiikliler kapsamnda bkz. Howard Adelman, Refugees and Border
Security Post-September 11, Refuge, Vol. 20, No. 4, August, 2002, ss. 5-14).; Reg Whitaker,
Refugee Policy after September 11: Not Much New, Refuge, Vol. 20, No. 4, August, 2002, ss. 2933.; Raquel Freitas, Human Security and Refugee Protection after September 11: A Reassessment,
Refuge, Vol. 20, No. 4, August, 2002, ss. 34-44.; Suman Bhattacharyya, Migration and Security:
September 11 and Implications for Canadas Policies, Refuge, Vol. 20, No. 4, August, 2002, ss. 4952).;
Bu
makalelerin
yaymland
derginin
ilgili
says
iin
ayrca
bkz.
http://www.yorku.ca/crs/Refuge/refuge_-_volume_20,_issue_no_4.htm, (14.06.2006).; ABnin yasa
d ge kar ald nlemlerin snma prosedrleri zerinde yaratt etkiler konusunda kapsaml
bir deerlendirme iin bkz. zcan, a.g.m., ss. 158-175.

YEDNC BLM
DNYA VE AVRUPA BRL PERSPEKTFNDEN TRKYEDE YASA
DII GLE MCADELE
Trkiyede yasa d gle mcadele, ABye giri sreci ve bu konudaki AB
mktesebatna uyum salanmas ynndeki abalarla dorudan ilikilidir. Bu
nedenle, Trkiyede yaplan almalar deerlendirebilmek iin ncelikle yasa d
gle mcadele kapsamnda dnyada meydana gelen gelimeleri ve kullanlan politik
enstrmanlar inceleme daha sonra da ABnin yasa d ge ynelik yaklamn ele
alma gerei ortaya kmaktadr.

A-Yasa D Gn, Uluslararas Ge Ynelik Bakta Yaratt Deiim

ve Yasa D Gle Mcadeleye Genel Bak
Dnyadaki g hareketlerinin tarihsel geliimini incelediimiz blmde, yasa
d ortaya k srecine deinmitik. Ksaca hatrlamak gerekirse; 1973 ylnda
yaanan dnya petrol krizi ve beraberinde gelen ekonomik durgunluk, bata gelimi
lkeler olmak zere tm dnyada gmen igcne duyulan ihtiyacn son derece
azalmasna neden olmutur. Bu dnemden itibaren, birok gelimi lkedeki
hkmetlerin gmen almn durdurduklar ve ge kar baz yasal nlemleri
yrrle koyduklar grlmtr. Bununla birlikte, 1980lerde dnyada meydana
gelen baz siyasal gelimeler, gittike artan sayda mlteci ve snmacnn gelimi
lkelere ynelmesine neden olmutur. Genellikle az gelimi ve savalardan
etkilenmi lkelerden gelen bu insanlarn, yardm almakszn yaamlarn
srdremeyecek durumda olmalar geldikleri lke vatandalar tarafndan klfet ve
hatta kendi refahlarna ynelik bir tehdit olarak alglanmalarna yol amtr.
1990larn banda, souk savan sona ermesi, gelimi lkelere ynelen g
basksnn daha da artmasna neden olmutur.
Btn bu gelimeler, g alan lkelerin vatandalar ile yabanclar arasnda
eitli uyumazlklarn ortaya kmasna ve hatta 1990larn ortalarnda Almanyada
olduu gibi iddet olaylarna neden olmutur. Bu durum, g kart hareketlerin ve
siyasi partilerin glenmesi sonucunu dourmutur. Bundan da te, bu tr gelimeler,

sadece gelimi lkelerle snrl kalmamtr. Hemen hemen dnyann her yerindeki
857

g alan lkelerde bu tarz gelimelere tank olunmaktadr.

Ksaca, son krk yl ierisinde yaanan gelimeler dnyada ge, zellikle de

yasa d ge kar dnya kamuoyundaki bak asn deitirmi ve Weinern
ncln yapt birok yazarn kresel bir g krizini gndeme getirmesine
858

neden olmutur.

Gnmzde, uluslararas gn boyutlarna baktmzda, dnya

tarihinde daha byk apl g hareketlerinin olduu ve yasa d gn (rakamlar

tam olarak bilebilmek mmkn olmamakla birlikte) tm g hareketleri ierisindeki
orannn ok yksek olmad bilinmesine ramen kresel anlamda bir g krizinden
sz edilmesi ge ynelik bak as deiikliini net bir biimde ortaya
koymaktadr.
Castles ve Miller bu deiimi; gn kresel bir dzeye ulamasna ve
zellikle yasa d gn ar sa hareketlerin saldrgan kampanyalarnn hedefi
haline gelmesiyle birlikte gle ilgili konularn siyasallamasna balamaktadr. Yasa
d g, g alan lkelerde gn kontrol edilmesi ynndeki kamuoyu basklarn
artrmtr. 1970lerden bu yana, gelimi lkelere ynelik uluslararas glerde yeni
bir dneme girilmesi ve bu yeni dnemin en belirgin zellii olarak yasa d

857

Bunun en scak rnei olarak, dnyann iki ayr lkesinde yaanan gelimelerle ilgili ayn gn (22
Mays 2008) kan iki haberi verebiliriz. Haberlerden biri, bir AB lkesi olan talyadan, dieri ise
Gney Afrika Cumhuriyetinden. lk haberde; talyada nc kez babakanlk koltuuna oturan
Silvio Berlusconinin kurduu yeni kabinenin yapt ilk toplantda, yasa d gmenler ve onlarn
lkede iledikleri sulara kar sert nlemler alnmasnn kararlatrld belirtilmektedir. Yeni talyan
hkmeti, yasa d gmenlerin konutlarnn ellerinden alnmas ve ocuklarn dilencilie zorlayan
gmenlerin hapis cezalarna arptrlmas gibi sert nlemlerin Temmuz 2008den itibaren yrrle
koyacan aklamtr. Bunun nedeni olarak, talyann Napoli kentinde baz gmen gruplarn
(Romanlar), ocuk karmas ve hrszlk yapmalar nedeniyle halkn ayaklamas gsterilmektedir.
Babakan ayrca, talyan ordusuna, Napolili protestocularn baz yollar ve demiryollarn bloke
etmesini engelleme emri vermitir. talyada yasa d gmenlere sert nlemler, NTVMSNBC,
22.05.2008.; http://www.ntvmsnbc.com/news/447272.asp, (22.05.2008).; kinci haber ise 2008 Mays
ay ierisinde Gney Afrika Cumhuriyetinde yaanan gelimelerle ilgilidir. lkedeki yksek isizlik
ve su oranlarnn sorumlusu olarak gsterilen yabanc gmenlere ynelik olarak, Maysn ikinci
haftasnda lkenin en byk kenti Johannesburgda balayan saldrlar, Durban kentine de sram ve
22 Mays itibaryla ldrlen yabanclarn says 42ye ulamtr. Ayrca, yaanan iddet olaylarnda
30 bine yakn insan evlerini terk etmi, ok sayda yabanc da resm binalara snmak zorunda
kalmtr. sizliin % 30lara vard ve gmenler arasndaki su oranlarnn da olduka yksek
olduu Gney Afrika Cumhuriyetinde, toplam 49 milyonluk nfusun yaklak 6 milyonunu
ounlukla Zimbabve ve Mozambik gibi komu lkelerle Nijeryadan gelen gmenler
oluturmaktadr. Gmenlere ynelik saldrlarn nne gemek iin Gney Afrika Cumhuriyetinde
de ordunun mdahalesi gndeme gelmitir. Gney Afrikada rk saldrlar: 42 l, NTVMSNBC,
22.05.2008.; http://www.ntvmsnbc.com/news/447266.asp , (22.05.2008).
858
Weiner, a.g.e.

glerde yaanan artn n plana kmas, bata Fransa, Almanya ve ABD olmak
zere tm gelimi lkelerde, yasa d g engellemek ve ayrca g ve snma ile
ilgili yasal dzenlemelerin suistimalinin nne gemek amacyla bir dizi nlem
gndeme gelmitir. Bu erevede, hkmetlerin uluslararas g dzenlemek
maksadyla benimsedikleri stratejilerin birok bileeni vardr. Bunlar; iverenlere
ynelik

yaptrmlar,

gmenlere

ynelik

af

programlar

ve

yasallatrma

uygulamalar, geici yabanc igc istihdam programlar, yeni snma politikalar

benimsenmesi, insan kaakl ve insan ticaretine kar alnan nlemler, kaynak
lkelerde srdrlebilir kalknmay salamak amacyla yaplan yatrm ve yardmlar
ile blgesel entegrasyonu salamaya ynelik stratejiler olarak sralamak mmkndr.
1990larn

balarndan

itibaren,

zellikle

OECD

lkelerinde

snr

kontrollerinin sklatrlmas, vize zorunluluu, yasa d gmenleri tayan

havayolu irketlerine kar yaptrmlar uygulanmas, i yeri denetimleri, sahte ve
tahrif edilmi belgelerin tannmas iin yeni teknikler kullanlmas ve bu kapsamda
daha ar cezalar uygulanmas gibi birok yasal mevzuat deiiklikleri yaplmtr.
Ayrca, yasa d gmenlerin i bulmalarn, sosyal gvenlik, salk ve eitim gibi
imknlardan yararlanmalarn zorlatran dzenlemelere gidilmitir. Bu kapsamdaki
dzenlemelere baz lkelerden rnekler vermek gerekirse; Hollandann lkede yasa
d ikmet edenlerin tespiti ve snr d edilmesini dzenleyen yasalar
glendirmesi ve yeni Yabanc stihdam Yasasn kabul etmesi, Norvete yasa d
gle mcadele amacyla polis birimleri, dier hkmetler, havayolu irketleri ve
bykelilikler tarafndan salanan bilgilerin bir arada toplanaca merkezi bir ofis
kurulmas saylabilir. Fransann, yabanc ii altrmay dnen iverenlere, bu
iileri ie almadan nce uygunluklarnn belirlenmesi iin yetkili birimlere bildirim
zorunluluu koymas; ABD ve Kanadann dk gelirli gmenlerin akrabalarn
yanlarna almasn zorlatrmas bu erevedeki baka rnekler olarak ne
859

kmtr.

Yasa d g nlemeye ynelik bu ilk dnem politikalarna bakldnda;

yasa d gn balangta, uluslararas ilikiler zerinde baz marjinal etkileri
olmakla birlikte, daha ok bir i mesele olarak ele alnd grlmektedir. Silahsz

859

Bu politikalarn ayrntlar iin bkz. Castles ve Miller, a.g.e., ss. 129-172.

mltecilerin ve ekonomik gmenlerin uluslararas gvenlik asndan bir sorun

olarak deerlendirilmedii ve ksa vadeli ekonomik ve siyasal karlar n planda
tutan ulusal lekli politikalarn izlendii gzlenmektedir. Bu nedenle yasa d g
konusu, ulusal dzeyde ve uluslararas camiada, ekonomik analizlere dayal dk
profildeki politikalarn (low politics) konusu olmutur. Ancak, 11 Eyll 2001den
sonra, devlete ynelik gvenlik endielerinin ortaya kmasyla birlikte yasa d
gle mcadele, uluslararas gvenlik sorunlarn kapsayan yksek nemdeki
860

politikalarn (high poltics) konusu olmaya balamtr.

Yasa d gn terrle ilikilendirilmesi; artan snr ve gei gvenlii

kontrolleriyle birlikte, bilgi toplama ve tanmlama sistemlerinin gelitirilmesini,
uluslararas ve blgesel i birliinin artrlmasn ve uluslararas nitelikteki g
861

kontrol yntemlerinin devreye sokulmasn beraberinde getirmitir.

Bu gelimeler,

souk sava sonras dnyada deien gvenlik ortamnda ne kan asimetrik tehdit
862

alglamalarna yasa d gn de eklenmesine yol amtr.

Dnyann en gl devletlerinin, Kitle mha Silahlar (KS) donanm devletd aktrlerin ynelttii asimetrik tehditlerle kar karya olduu ynndeki
alglama; uluslararas ge, yalnzca uluslararas insan hareketleri olarak deil, ayn
zamanda gvenlie ynelik yeni bir tehdit olarak baklmasn beraberinde getirmitir.
11 Eyll saldrlarna karlk olarak ABD ynetimi, daha gvenli snrlar yaratmay
ngren bir dizi giriim ortaya koymutur. Bu kapsamda, snrlardan geen insanlarn
ve malzemelerin kontrol maksadyla yeni teknolojilerin kullanlmas, bu dorultuda;
komu lkeler, nemli ticari ortaklar ve zel sektr kurulularyla dk risk tayan
kargo ve yolcu dolamnn kontrol ve bu sayede yksek risk tayan dolamn
denetimini salamay amalayan anlamalar yaplmas gndeme gelmitir. Bunun
yannda, e-devlet uygulamalarnn geniletilmesi, zel sektr kurulularna ait olan

860

Koslowski, a.g.m., s. 5 ve Kicinger, a.g.m., s. 4.

Bu kapsamdaki abalar konusunda ayrntl bilgi iin bkz. IOM, Technical Cooperation-Migration
Management Services, International Terorism and Migration, IOM, Geneva, Switzerland, June
2003.
862
Bilindii gibi; Souk sava dneminde devletin gvenlii denince geleneksel olarak devletin
gc anlalm; devletin gcnden de sadece askeri g, yani sava ara gereleri ile teknolojisindeki
stnlk, o devletin g ve gll olarak tanmlanmtr Yeni ulusal gvenlik anlay ise,
ekonomik gvenlik, etnik sorunlar, toplu g ve kaakln nlenmesi, insan haklar, evre ve
ekolojik sorunlar da ieren kapsaml bir yapya kavumutur Bu deerlendirmeler iin bkz.
Balkan, a.g.e., ss. 10-11.
861

ve yolcularla kargonun n kontrolne olanak salayan elektronik verilerin

toplanmas gibi uygulamalar n plana kmtr.
2002 ylnda karlan Geniletilmi Snr Gvenlii ve Giri Vizesi Reform
Kanunu (Enhanced Border Security and Visa Entry Reform Act) ABD Temsilciler
Meclisinde ve Senatoda oybirliiyle kabul edilmitir. Bu kanun, ticari havayolu ve
denizyolu tamacl yapan irketlere, ABDye giriten nce tadklar yolcu ve
mrettebat bilgilerini elektronik olarak bildirme zorunluluu getirmi, buna
uymayanlara ar cezalar ngrmtr. Kanunda ayrca, giri klarn otomatik
olarak izlenmesini salayacak bir sistemin kurulmas hkm altna alnmtr. Bu
kapsamda, ABDye giren yabanclarn fotoraflarnn ve parmak izlerinin
toplanmasna balanmtr. Ayrca, ubat 2004te Avustralya, Kanada, ngiltere ve
Hollandann katlmyla, yolcu tamacl konusunda bilgi deiimini ngren G
863

Gvenlii Giriimi (Immigration Security Initiative-ISI) balatlmtr.

11 Eyllden sonra, AB bnyesinde de gerek Birlik dzeyinde ve gerekse

ulusal dzeyde; vize kstlamalar, snr geilerinin (i ve d snrlar) kontrol,
snma, yabanclara ilikin bilgi toplanmas ve deiimi, gz alt sreleri ve karma
864

ve snr d etme konularnda birok nlem alnmtr.

Bu gelimelere paralel olarak ABDnin nderliinde, denizde terr ve yasa

d faaliyetlerin engellenmesi ve deniz ulatrma yollarnn gvenliinin salanmas
maksadyla bir dizi giriim balatlmtr. ABDnin 2003 ylnda Iraka mdahale
gerekelerinin doru kmamas, ABDye olan gvenin sarslmasna ve bu yndeki
abalar yavalatmasna ramen bu kapsamdaki almalar hlen srmektedir. Bu
erevede; Uluslararas Denizcilik rgt (International Maritime OrganizationIMO) tarafndan deniz ticaretinin disiplin altna alnmasna ynelik olarak kabul
edilen kararlar, dnya denizcilik tarihinde daha nce hi grlmeyen boyutlara
ulamtr. Deniz gvenlii konusundaki nlemler; terrizmle mcadele, KS
yaylmasnn nlenmesi, bata uyuturucu maddeler olmak zere her trl

863

Koslowski, a.g.m., ss. 6-7.

Bu konuda kapsaml bilgi iin bkz. Evelien Brouwer, Immigration, Asylum and Terrorism: A
Changing Dynamic Legal and Practical Developments in the EU in Response to the Terrorist Attacks
of 11.09, European Journal of Migration and Law, Vol. 4, 2003, ss. 399424.
864

kaakln engellenmesi, deniz haydutluunun nlenmesi ve yasa d gle

mcadele balklarna odaklanmaktadr.
Bu amala ncelikle, gemilere Otomatik Tanmlama Sistemi (Automatic
Identification System-AIS) ve Uzak Mesafe Tanmlama ve Takip Sistemi (Long
Range Identification and Tracking System-LRIT) taklmasn ngren IMO
Standartlar gelitirilerek, dnya denizlerinde dolaan gemilerin mevki ve kimlik
bilgilerinin tespit edilebilmesi salanmtr. Ayrca, uluslararas sefer yapan gemilere
ve bunlara hizmet veren liman tesislerine ynelik olarak, Uluslararas Gemi ve
Liman Tesisi Gvenlik Kodu (International Ship and Port Security-ISPS Code)
oluturulmutur.

Denizde

Seyir

Gvenliine

Kar

Yasa

D Eylemlerin

nlenmesine Dair Szlemeye ait 2005 Protokol ile, ak denizlerde yasa d

faaliyetleri takip ve kontrol edilmesi bakmndan deniz hukuku alannda dayanak
salanmtr.
Bunlara ilave olarak, KS yaylmasnn nlenmesi kapsamnda, KS ve KS
yapmnda kullanlabilecek malzemelerin tanmasnda i birliini ngren KS
Yaylmasnn

nlenmesi

Giriimi

(Proliferation

Security

Initiative-PSI)

ve

konteynrlarn yasad amalarla kullanmnn nlenmesi amacyla gemilere

yklenmeden nce kontroln hedefleyen Konteynr Gvenlii Giriimi (Container
865

Security Initiative-CSI) balatlmtr.

Tamaclk ve snr gvenlii alanndaki bu giriimler kapsaml bir

uluslararas i birliini gerektirdii iin ABD, uluslararas toplumla bu konudaki
ilikilerini artrmtr. Bu kapsamda, ABD ve AB arasnda artan grme trafii, snr
gvenlii konusundaki giriimlerin Atlantik tesi gvenlik rejimine ynelik ilk adm
866

oluturmas sonucunu dourmutur.

Sonu olarak, gnmzde g konusundaki i birlii araylar, uluslararas

ilikilerde en nemli gndem maddelerinden biri hline gelmitir. Bu kapsamdaki
politikalarn, kk lekli g kontrol yaklamlarndan, geni lekli uluslararas
867

g ynetimi stratejilerine doru bir evrim geirmekte olduu sylenebilir.

865

Murat Ylmazarslan, Deniz Gvenlii, Sahil Gvenlik Dergisi, Say 3, Aralk 2007, , ss. 50-51.
Koslowski, a.g.m., s. 7.
867
Castles ve Miller, a.g.e., s. 129.
866

B-Yasa D Gle Mcadelede Yaklamlar ve Kullanlan Politik

Aralar
Yasa d gle mcadele kapsamnda, yukarda geliim srelerini ksaca
ortaya koyduumuz, ulusal ve uluslararas lekli birok politik enstrman
kullanlmaktadr.
1990lardan sonra gelitirilmeye balanan ve 11 Eyllden sonra daha
sklatrlan bu politikalarn ezici bir ounluu kontrole yneliktir. Tablo 51de,
g alan devletlerce yasa d gn eitli evrelerine ilikin ulusal dzeyde
kullanlan politik aralar gsterilmitir. Yasa d gmenlerin geri dnlerinin
salanmasna ynelik politik aralar ve yasa d gle mcadele amac gden
uluslararas abalarn ierisinde yer almak da birok devletin uygulad politikalarn
btnleyici bir parasn tekil etmektedir.
Kontrol politikalarnn yasa d g tek bana nleyemedii konusunda
gittike bir konsenssn ortaya ktn belirten Koser; birok lkede bu tarz
politikalar uygulanmasna ramen, yasa d girilerin gittike arttn, d
yaanan baz lkelerde ise gn kabul edilebilir bir dzeye ekilemediine dikkat
ekmektedir.
Kosere gre, bu politikalarnn amalarna ulaamamasnn birok nedeni
vardr. Bu nedenlerin banda, g ekillendiren faktrlerden bir ksmnn
(kreselleme, dnyann eitli yerlerinde ekonomik eitsizliklerin bymesi gibi)
ounlukla devletlerin dorudan mdahalede edebilecekleri alanlarn dnda
kalmasdr. Dier bir deyile, kontrol politikalar yasa d gn temel nedenlerini
deitirememektedir. kinci neden; g olgusunun bir kez baladktan sonra,
durdurulmas ok g olan bir hza ulamasdr. Bu durum, ksmen toplumsal alar
ve zincirleme g olgusundan kaynaklanrken, ksmen de gn devam neticesinde
gelien ve milyar dolarlarla llen g endstrisinden kaynaklanmaktadr. Bu g
endstrisinin; seyahat ve i bulma acenteleri, hukuk brolar gibi hem yasal boyutu,
hem de ounlukla gmen kaaklar ve insan tacirleri tarafndan yrtlen
yasad boyutu bulunmaktadr.

TABLO 51: Devletlerin Yasa D Gle Mcadelede Kullandklar Politik Aralar.

Snrlarn ncesindeki nlemler

Vize Uygulamalar

Kaynak ve transit lkelerde seyahat ncesi belge kontrolleri

Bilgilendirme kampanyalar

Kariyer kstlamalar

rtibat grevlileri

Yasaklama ve durdurma

Blgesel sreler

nsan kaaklarna kar cezai meyyideler

Snr Ynetimine likin nlemler

Fiziksel olarak glendirilmi snrlar (duvar, tel rg vb., elektronik

gzetim)

Snrlardaki kontrol ve denetimleri sklatrmak

Gelimi gvenlik zellikleri olarak belgeler

Biyometrik veriler (Fotoraf, parmak izi vb.)

Snr muhafzlarnn eitimlerini artrmak

Giri Sonrasndaki nlemler

Alkoyma

yeri denetimleri

Kimlik kontrolleri

Snr d etme ilemlerinin hzlandrlmas

verenlere ynelik yaptrmlar

Yurtii seyahatlerin kontrol ve kstlanmas

alma, ikmet, hukuki danmanlk ve dier sosyal hizmetlere ulamn

kstlanmas
Kaynak: Koser, a.g.m., s. 14.

nc nedense, kontrol politikalarnn sk sk tersine sonular dourmasdr.

Yani, g kontrol politikalarnn gmen kaaklnn artmasna yol amasdr.
yle ki, kaaklarn devreye girmedii durumlarda bile kontrol politikalar,
gmenlerin snrlar gemek iin daha tehlikeli ve zorlu yollara bavurmalarna
sebep olmaktadrlar. Bu adan, g politikalarnn zellikle snmaclar zerinde
yarattklar etkiler konusunda baz endieler vardr. Snma politikalar, gittike
artan bir ekilde, g politikalarnn bir alt kmesi olmakta ve mlteci politikalarnn
koruma odakl zelliinden uzaklamaktadr. Bunun neticesinde gerekten snmac

konumunda bulunan kiiler de baka alternatifleri olmadklar iin gmen

868

kaaklarna ynelmektedir.

G kontrol politikalarnn etkinlii, g literatrnde en ok tartlan

konulardan biridir. Baz aratrmaclar, Avrupa lkelerinde uygulanan g kontrol
politikalar sonucunda, gmenlere kar bir Avrupa Kalesi rldn
869

belirtmektedir.

Ancak, bir grup aratrmacnn yasa d g caydrmak zere Bat

Avrupada kayda deer admlar atldn belirtmesine ramen, baz aratrmaclarn

da kuzey ve gney yarm kreler arasndaki ekonomik ve toplumsal eitsizlikler
varolduka, tm engellemelere karn yasa d gn devam edeceini ne
srmektedirler. Bu tartmayla ilgili olarak Castles ve Miller; snr kontrollerini daha
etkin hle getirmek iin yaplan gzetim uygulamalarnn gnmzn ticaret ve
iletiim anlayyla taban tabana zt olduunu, kitlesel gn ancak onu var eden asl
nedenlerin, yani g veren lkelerdeki yaam artlarnn dzeltilmesi suretiyle sona
erecei konusunda bir mutabakat olutuunu ifade etmektedirler. Ayrca, g veren
lkelerdeki yaam koullarnn iyiletirilmesinin yalnzca g alan lkelerin yapt
kalknma yardmlar ile salanamayacan; g veren lkelerde siyasal istikrarn,
insan haklarnn ve srdrlebilir kalknma programlarnn uygulanabilmesi iin
gerekli olan ticaret inisiyatiflerinin de hayati nem arz ettiini vurgulamaktadrlar.
Yine Castles ve Miller; bu kapsamda zellikle Avrupaya ynelen g
azaltmak iin eit uluslararas i birlii nerildiini belirtmektedirler. Bunlarn
ilki, uluslararas ticarette liberalleme, ikincisi, dolaysz yabanc yatrmlar, ncs
de d yardmlardr. Bu nerilere ilikin olaraksa Castles ve Miller; uluslararas
ticarette liberalleme srecinden, Bat Avrupada en ok korunan tarm ve tekstil gibi
sektrler etkileneceinden Avrupal hkmetlerin ancak snrl bir oranda
liberallemeyi uygulanabilir bulduklarn, yatrmlar konusuna ilikin olarak da yine
Avrupal hkmetlerin, kr peinde koan yatrmclar kontrol etmek adna fazla bir
aba gstermediklerini ifade etmektedirler. Yardmlar konusunda ise, gemi
dnemde uygulamaya konan yardm programlarnn gelimekte olan lkelerdeki
yaam koullarn iyiletirmek konusunda fazla etkisi olmadn; eer yardmlar

868

Koser, a.g.m., ss. 14-15.

Steve Peers, Building Fortress Europe: The Development of EU Migration Law, Common
Market Law Review, Vol. 35, 1998, ss. 12351272.
869

vastasyla gn azaltlmas amalanyorsa, gelecekteki yardm programlarnn

sosyal ve demografik konulara daha fazla ynelmesi gerektiini ve btn bunlarn
yannda azgelimi lkelere yaplan askeri yardmlarn durdurulmasnn art
870

olduunu vurgulamaktadrlar.
te

yandan,

gle

mcadelede

kullanlan

ekonomik

enstrmanlar

deerlendirilirken, lkelerin g politikalarn belirleyen birok farkl unsurun

bulunduu

871

ve ayrca, ge ilikin ekonomi politikalarnn g alan lkeler

asndan olduu kadar g veren lkeler ve gmenler asnda da eitli sonular

872

olduu unutulmamaldr.

Widgren ve Martin; gelimekte olan lkelerden gelen (tamam yasa d g

olmasa da) istenmeyen g engellemek iin gelimi lkelerin kullanabilecekleri
ekonomik aralar ve politikalar inceledikleri makalede, bu kapsamda ana konu
balnn ne ktn dile getirmektedirler. Bunlarn ilki, gn birok nedeni
olduunun gz nnde bulundurulmasdr. Zira, baz durumlarda ekonomik
motivasyonlarla g edenlerle, ekonomik olmayan nedenlere bal olarak g
edenler arasndaki fark net olarak grlemeyebilir. Bu durum, gn kontroln
daha da zorlatracaktr. kincisi, istenmeyen gn azaltlmasna ynelik zm
yollar daha ziyade kaynak lkelerde aranmaldr. Fakat g veren lkelerin yapaca
yatrmlar ve gelien ticaret, hem g alan hem de veren lkelerdeki ekonomik
bymeyi ve istihdam artracandan, ekonomik motivasyonlu glerde art
olabilir. Serbest ticaret ve ekonomik entegrasyon sreci ksa vadede g
artracandan, bu artn ekonomik entegrasyonu ve bymeyi yavalatmamas iin
kaynak ve hedef lkeler arasndaki i birliinin srdrlmesi nem tamaktadr.
nc olarak da; yardm, mdahale ve gmen dvizlerinin istenmeyen gn
azaltlmasna yardmc olduu yadsnamaz bir gerek olmasna ramen, bu

870

Castles ve Miller, a.g.e., ss. 168-171.

Bu erevede teorik bir tartma iin bkz. Christina Boswell, Theorizing Migration Policy: Is
There a Third Way?, International Migration Review, Vol. 41, No. 1, Spring 2007, ss. 75-100.
872
G alan lkelerin, ge ilikin ekonomik yaklamlarnn, bu unsur asndan genel ekonomi
prensipleri erevesinde ayrntl bir incelemesi iin bkz. Don J. Devoretz, Immigration policy:
Methods of Economic Assessment, Global Migration Perspectives No. 4, GCIM, Geneva,
Switzerland, October 2004. Bkz.
http://www.gcim.org/attachements/GMP%20No%204.pdf,
(12.03.2008).
871

enstrmanlarn g her zaman engelleyemedii de birok tecrbeyle sabittir.

873

Dolaysyla, bunlarn doru alanlarda kullanlmas ok byk nem tamaktadr.

Yasa d g engellemeye ya da azaltmaya ynelik politik ve ekonomik

yaklamlarn yannda, mevcut yasa d gmenlerin geri dnlerinin salanmas da
bu kapsamda nem arz eden bir konudur. Bu nedenle birok devlet geri dn
konusunu g politikalarnn ayrlmaz bir paras olarak ele almaktadr.
Yasa d gmenler ve snma bavurusu reddedilen kiilerin gittikleri
lkelerden snr d edilmesi veya zorunlu olarak geri gnderilmeleri neredeyse
gelenek

haline

gelmitir.

Uluslararas

Af

rgt

de

snma

bavurusu

reddedilenlerin snr d edilmesini kabul etmektedir. Ancak, g ynetiminin

nemli bir unsuru olarak, bu ilemin mmkn olduu kadar insanca artlarda ve
kamuoyunun

endielerini

yattracak

biimde

yaplmas

gerektiini

vurgulamaktadr.
Yasa

gmenlerin

yasal

konuma
874

(reglerize/legalize/affedilmesi) daha adil bir seenek olduu

getirilmesinin
tartlsa da, geri

dnlerin yasa d gmen stoklarn azaltmann bir yolu olduu aktr. Ancak, bu
erevede geri dnecek yasa d gmenlerle ilgili baz skntlar mevcuttur.
Bunlarn banda, geri dnen bireylerin pheli duruma dme riski gelmektedir. Bu
risk, en ok snmaclarn lkelerine

dndklerinde koruma sorunlaryla

karlamas eklinde orta kmaktadr. Ayrca, yasa d gmenlerin byk bir

blmn oluturan kaaklar aracl ile g etmi kiilerin lkelerine dnleri de
onlara pheyle baklmasna neden olabilmektedir. Geri dnn kiileri pheli
duruma dren bir etkisi de bu kiilerin ilk frsatta yine yasa d g hareketlerine
katlabilecei inancndan kaynaklanmaktadr.
Bu kapsamda Koser; geri dnlerin kaynak lkelerdeki dier yasa d
gmen adaylarn caydraca fikrinin, bu tr gleri yaratan g faktrlerini hafife
almak anlamna geleceini, yasa d gmenlerle yaplan yz yze grmelerin
defalarca gsterdii gibi birok gmen iin risk almann stratejilerinin bir paras

873

Jonas Widgren and Philip Martin, Managing Migration: The Role of Economic Instruments,
International Migration, Vol. 40, No. 5, 2002, ss. 213-214.
874
Reglerizasyon seeneinin detayl olarak tartmas iin bkz. Papadopolou, a.g.m.

olduunu ve tek bir yenilginin onlar caydrmak iin yeterli olmayacan

belirtmektedir. Bu nedenle, birok lkede yasal gmenler iin uygulanan gnll
geri dn programlarnn benzerlerinin yasa d gmenler iin de uygulanmas
gerektiini; hem snr d etme hem de gnll geri dn uygulamalarnn bir
kombinasyonunun, yasa d gmenlerin geri dnlerini salayacak en etkili
yntem olacan ifade etmektedir.
Sonu olarak Koser; yasa d ge ynelik politikalarn aada saylan temel
prensipler erevesinde ynlendirilmesini nermektedir:
- Yasad gn nedenlerini ve sonularn gz nnde tutan uzun vadeli bir
yaklam,
- Devlet egemenlii ile kiilerin haklarn badatran dengeli bir yaklam,
- Devletin eitli birimleri arasnda, devletle sivil toplum ve NGOlar
arasnda ve devletler arasnda diyaloa dayanan btnleik bir yaklam.
Bu ilkeler dorultusunda yasa d g politikalar da aada saylan ana
bileenleri iermelidir:
- Gmen kaakl ve insan ticareti ile mcadeleye ynelik stratejiler,
- Kontrol nlemleri ve kanunlarn uygulanmas,
- Yasal g programlar,
- Geri dn programlar,
- Byk apl g hareketleri ierisinde yer almas muhtemel snmac ve
875

mltecilerin korunmasna ynelik programlar.

875

Koser, a.g.m., ss. 21-28.

C-Yasa D Gle Mcadelede Uluslararas Birlii abalar

876

1-kili Anlamalar ve Geri Kabul Anlamalar

G ynetimi konusundaki uluslararas abalarn gemiine bakldnda, bu
amala devletler arasnda birok ikili anlamann yapld grlmektedir. Bu
anlamalar, genellikle deien g eilimleri ve zel bir takm durumlar karsnda
lkelerin verdii tepkiler dorultusunda ekillenmektedir. G ynetimine ynelik
anlamalar, ounlukla kaynak ve hedef lkeler arasnda imzalanmaktadr. Ancak
bazen, snr komular arasnda ve ayn blgesel ekonomik birlik ierisinde yer alan
yeler arasnda da bu tr anlamalar yaplmaktadr.
Bu tr anlamalarn tarihi 1800l yllarn sonlarna dein uzanmakla birlikte,
1990l yllarda ikili anlamalarn saysnda dikkate deer bir ykseli olmutur.
SSCBnin dalmas ve Dou Avrupadaki snrlarn almas bu ykseliteki en
nemli etkendir. Dou Avrupa lkeleri ile BDT ve AB yeleri arasnda veya Avrupa
dndaki lkeler arasnda ok sayda anlama yaplmtr. 2000 ylna kadar OECD
yesi lkelerin iinde yer ald anlama says 173tr. Bu rakam 1990daki saynn
be katdr. Latin Amerikada da 1991-2000 yllar arasnda 84 anlama
imzalanmtr. Bunlarn % 42si Latin Amerika lkelerinin kendi aralarnda, % 58i
de dier blgelerdeki lkelerle yaptklar anlamalardr.
G konusundaki anlamalarn, bu kapsamdaki birok farkl konuyu
dzenlemeyi amalad grlmektedir. Son yllarda bu anlamalarla Hkmetler;
geici igc g, yasa d gn kontrol, snr ynetimi, gmenlerin geri
dnlerinin salanmas ve ii dvizlerinin ynlendirilmesi gibi konular
dzenlemeye ynelmilerdir. Ayrca, gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda
yardm ve teknik destek konularn ieren birok anlamada sz konusudur. Btn bu
konular ierisindeyse, en ok yasa d g, insan kaakl ve insan ticaretinin
nlenmesine odaklanld dikkat ekmektedir. Bu erevede, yasa d gmenlerin

876

Bu blmn ilk be ara bal, UNDESA, International Migration 2004, ss. 189-208dan
zetlenerek yazlmtr. Bu kapsamda ayrca bkz. Jonas Widgren, Multilateral Co-operation to
Combat Trafficking in Migrants and the Role of International Organizations, Discussion Paper
Prepared for Eleventh IOM Seminar International Response to Trafficking in Migrants and the
Safeguarding of Migrant Rights, Geneva, Switzerland, 26-28 October 1994.; bkz.
http://www.oefm.org/documents/TraffickingUndok.pdf , (14.04.2007).; Koser, a.g.m., ss. 18-24.

kaynak veya transit lkelere geri gnderilmesine ynelik anlamalar, Geri Kabul
(Readmission) Anlamas olarak bilinmektedir.

2-Ekonomik Entegrasyona Ynelik Blgesel Giriimler

kili anlamalarn yannda, g konusunda uluslararas ekonomik i birliine
ynelik eitli blgesel yaklamlar da sz konusudur. Blgesel ekonomik
entegrasyonu ngren bu birliklerin, ge ilikin bak alar kendi blgelerinde
iilerin serbest dolam erevesine odaklanmaktadr. Blge iinde serbest
dolamn salanmas da blge dndan gelecek gleri kontrol etmeyi gerekli
klmaktadr. Blgesel yaklamlar, ite bu noktada kendilerini yasa d gle kar
karya bulmaktadrlar.
Kresel olarak bakldnda birok farkl ekonomik birlik sralanabilir. Bu
kapsamda Afrika ktasnda; Bat Afrika Devletleri Ekonomik Topluluu (Economic
Community of West African States-ECOWAS), Dou ve Bat Afrika Ortak Pazar
(Common Market for Eastern and Southern Africa-COMESA) ve Orta Afrika
Ekonomik ve Mal Topluluu (Central African Economic and Monetary CommunityCEMAC) ne kmaktadr. Bu birliklerin hepsinde ekonomik entegrasyon snrl bir
seviyede olduu iin, iilerin serbest dolam rejimi henz tesis edilebilmi
deildir.

Bu

nedenle,

hibiri

blgesel

snrlarn

kontrol

konusu

ile

ilgilenmemektedirler.
Dnyann dier blgelerindeki; Arap Ekonomik Birlii Konseyi (Council of
Arab Economic Unity), Asya-Pasifik Ekonomik Birlii (Asia-Pacific Economic
Cooperation-APEC), And Dalar Topluluu (Andean Community), Gney Ortak
Pazar (MERCOSUR) ve Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas (North
American Free Trade Agreement-NAFTA) gibi oluumlarn hepsinde iilerin
serbest dolamna ilikin hkmler ve hazrlklar olmakla birlikte, henz hibiri d
snrlarn kontrolne ynelik blgesel bir yaklam gelitirememitir.
Byle bir dzenleme sadece Avrupada tam olarak hayata geirilmitir. Hem
iilerin hem de vatandalarn neredeyse tm Avrupada serbest dolam
salanmtr ve ortak bir snma ve g politikasna doru nemli bir gelime
kaydedilmitir. Bu politikann ana unsurlar; kaynak lkelerle i birlii, genel bir

snma sistemi ve yasa d g nlemek maksadyla hukuk, ekonomik ve

uygulama ynelik bir dizi nlemi kapsamaktadr.

3-Hkmetler aras Blgesel Kurulular

Uluslararas g konusunda birok hkmetler aras kurulu faaliyet
gstermektedir. Bu kurulular, g konusundaki blgesel anlaya olumlu katklar
yapmaktadrlar. Avrupa ktasnda g konusunda uzmanla sahip balca adet
hkmetler aras kurulu bulunmaktadr. Bunlarn ilki, 45 yesi bulunan ve insan
haklarnn gelitirilmesi amac dorultusunda uluslararas g kapsamndaki i
birliinin glendirilmesine alan Avrupa Konseyidir. Konsey bnyesinde gle
ilgili faaliyetlerden sorumlu olan Avrupa G Komitesi (European Committe on
Migration) bulunmaktadr. Bu organ, yasa d g de dhil olmak zere, gle
ilikili konularda bir dizi eylem plan, neri ve ilkeler retmitir.
Uluslararas G Politikalar Gelitirme Merkezi (ICMPD), Avrupa odakl
almasnn yannda kresel karlar da gzetmektedir. 1993 ylnda kurulan ve
merkezi Viyanada bulunan kurulu, kapsaml ve srdrlebilir g politikalar
retmek ve Avrupal hkmetlerin ge ilikin gr alveriinde bulunmasn
salamak amacn gtmektedir. ICMPD, Budapete Sreci (Budapest Process) ad
verilen

ve

yabanclarn

girilerine

ynelik

kontrol

meknizmalarnn

uyumlatrlmasn ngren oluumun da sekreterya grevini stlenmektedir.

Budapete Srecine 40tan fazla devlet ve 10 adet uluslararas kurulu katlm
salamaktadr. 1995 ylndan bu yana Budapete Sreci kapsamnda 70ten fazla
toplant icra edilmitir.
Avrupa, Orta Asya ve Kuzey Amerikadan 55 lkenin ye olduu ve merkezi
Viyanada bulunan AGT; snr muhafzlarna eitimler vermekte, g konusundaki
yasal dzenlemelerin gelitirilmesine destek vermekte ve eitli hkmet birimleri
arasndaki etkinlikleri koordine etmektedir.
Afrika ktasnda, Afrika Birlii rgtnn (Organization of African UnityOAU) yerine 2000 ylnda kurulan Afrika Birlii (African Union-AU); mltecilerin
korunmasnn yannda dier g konularnda da almaktadr.

Asyada ASEAN, 2000 ylnda G Konularna likin Eylem Plan kabul

etmitir. Bu eylem plan ASEANn uluslararas g konularndaki kurumsal atsn
oluturmaktadr. ASEAN, 2002 ylnda da kapsaml bir istihdam ve alma program
benimsemitir. Bu arada, Gney Asya Blgesel Birlii rgt (South Asian
Association for Regional Cooperation-SAARC) blgede kadn ve ocuklara ynelen
insan kaakl konusunda almalar yapmaktadr. ye lkeler, 2002 ylnda
Nepalin bakenti Katmanduda yaplan toplantda kadn ve ocuklar fuhutan
korumak ve insan ticareti ile mcadele amal bir szlemeyi kabul etmilerdir.
Son olarak Amerika ktasnda, Amerikan Devletleri rgt (Organization of
American States-OAS) hkmetler arasnda eitim, adalet, gvenlik ve g de
kapsayan dier ilgili konularda i birliine ynelik bir at grevi stlenmektedir.

4-Blgesel Danma (stiare) Sreleri

Son yllarda, blgesel istiare maksatl oluumlar olduka yaygn bir hle
gelmitir. Bu oluumlarn avantajlarndan biri, bunlarn blgesel temelli olmalar ve
farkl bak alarna sahip olsalar da ge ilikin benzer konulardan etkilenen
hkmetleri bir araya getirebilmeleridir. Dier bir avantajlar da gayri resm bir
nitelik tamalar nedeniyle diyaloun tesisinde ve bilgi deiimi salanmasnda etkin
olabilmeleridir.

Bu

oluumlarn

en

temel

dezavantajlar

ise

yaptklar

deerlendirmelerin ve nerilerin balayc olmamasdr. Bu nedenle, bu oluumlarn

g konusuna yaptklar katklar hakknda bir deerlendirme yapabilmek iin henz
erkendir. Ancak, Puebla Sreci olarak bilinen oluum, dierlerinden farkl olarak
kapsaml ve eyleme dnk yaklamlar ile baarl bir blgesel istiare meknizmas
877

olarak n plana kmaktadr.

Avrupa ktasnda uluslararas g ve zellikle yasa d g konusu ile ilgili

sreler; Avrupa, Kuzey Amerika ve Avustralyada Snma, Mlteci ve G
Politikalar

877

Konularnda

Hkmetler

aras

Danmalar

(Intergovernmental

Kuzey ve Orta Amerika lkeleri ile Dominik Cumhuriyetinin katld bu blgesel oluumun
almalar konusunda bkz. Peter Duschinsky, The Role of Non-Governmental Organizations: The
Puebla Process Experience,
http://www.eclac.org/celade/proyectos/migracion/Duschinsky.doc,
(13.07.2007).

Consultations on Asylum, Refugee and Migration Policies in Europe, North America

and Avustralia-IGC), BDT Blgesel Konferans (Commonwealth of Independent
States-CIS Regional Conference), Budapete Sreci (Budapest Process), Bern
Giriimi (Berne Initiative) ve Be Art Be (Five Plus Five) Diyalog Forumudur.
Afrikada ise iki nemli danma sreci bulunmaktadr. Bunlardan ilki Dou,
Orta ve Gney Afrika lkelerini (Gney Afrika G Diyalou-The Migration
Dialogue for Southern Africa-MIDSA), dieri Bat Afrika lkelerini (Bat Afrika
G Diyalou-The Migration Dialogue for Western Africa-MIDWA) kapsamaktadr.
kinci oluum, zellikle insan ticareti konusuyla ilgilenmektedir.
Asya ktasnda; Mlteciler, Yerinden Edilmi Kiiler ve Gmenler
Konularnda Asya Pasifik Danmalar (Asia-Pacific Consultations on Refugees,
Displaced Persons and Migrants-APC) ile Dou ve Gneydou Asya lkeleri iin
Manila Sreci ad verilen oluumlar, 1999 ylnda bakanlar dzeyinde katlmla
Uluslararas G Sempozyumu dzenlemi ve Yasa D (Dzensiz) Ge likin
Bankog Deklarasyonunu yaymlamlardr. Asya ktasnda ayrca daha geni bir
blgesel katlmla, 2002 ylndan bu yana nsan Kaakl, nsan Ticareti ve
Bunlarla likili Uluslararas Sular Konularnda Bali Bakanlar Konferans
dzenlenmektedir.
Son olarak Amerika ktasnda; Orta ve Kuzey Amerika lkelerinin
hkmetleri arasnda dzenli istiareler yaplmasna olanak salayan Puebla Sreci
ve Gney Amerika lkelerini ieren ve daha ok insan ticaretine odaklanm olan
Lima Deklarasyonu almalarn srdrmektedir.

5-Uluslararas Yaklamlar
BMnin uluslararas gle ilgili temel yasal enstrmanlar; 1948 ylnda
yrrle giren nsan Haklar Evrensel Beyannamesi (Universal Declaration of
Human Rihts), Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi (International
Covenant on Civil and Political Rights-1976), Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar
Uluslararas Szlemesi (International Covenant on Economic, Social and Cultural
Rights-1976), Her Trl Irk Ayrmclnn Tasfiye Edilmesine Dair Szleme
(International Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination-1969),

Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln Tasfiye Edilmesine Dair Szleme

(Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women1981) ve ocuk Haklarna Dair Szleme (Convention on the Rights of the Child1990)dir. Ayrca, uluslararas gle ok daha yakndan ilikili olan rnein,
mlteciler (1951 Cenevre Szlemesi), gmen kaakl (SASMUS 2000) ve
insan ticareti (SASMUS 2000) gibi yasal enstrmanlar da vardr.
zel olarak, yasa d gle ilgili olarak saylabilecek dier bir szleme de
Btn Gmen iler ve Ailelerinin Haklarnn Korunmasna Dair Uluslararas
Szleme (International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant
Workers and Members of their Families-1990)dir. Bu szleme yasal gmenleri
kapsad gibi yasa d gmenleri de kapsamna almaktadr. Ancak bu szlemeye,
yrrle girdii Temmuz 2003e kadar ok az lke taraf olmutur.

6-Devlet d Kurulular (NGOs)

878

Bu kapsamda ncellikle unu belirtmek gerekir ki, zellikle ve yalnzca yasa

d (dzensiz) gle ilgilenen NGO says ok azdr. Bazlar konuyla ilgili bir st
balk olan uluslararas g ile ilgilenirken, dier bir ksm ise konunun alt balklar
gmen kaakl, insan ticareti ya da snmaclar ve / veya mlteciler ile
ilgilenmektedirler.
kinci olarak, NGOlarn ounluu, yasa d gn ynlendirilmesinden ok
gmenlerin haklarnn korunmas ve artrlmas ile ilgilenmektedirler. Yukarda
belirtilen NGOlara rnek olarak, temelde Avrupadaki yasa d gmenlerin sosyal
haklar ile ilgilenen ve bu kapsamda biz dizi rapor yaymlayan, dzenli yaynlar
879

yapan Kaytsz Gmenlere likin Uluslararas Birlii Platformu (PICUM)dur.

Dier bir NGO ise, Mlteciler, Snmaclar ve Gmenlere likin Avrupa Kzl Ha
Birlii Platformu (Platform for European Red Cross Cooperation on Refugees,
Asylum-Seekers and Migrants-PERCO)dur.

878

Koser, a.g.m., ss. 20-21. G kapsamnda sivil toplumun oynad rol konusunda ayrca bkz.
Thouez, a.g.m.
879
http://www.picum.org.

nc olarak, aka sylemek gerekirse, NGOlarn faaliyetlerinin g

politikalar zerinde fazla bir etkisi yoktur. Bunun bir istisnas olarak Uluslararas
Gmen Haklar Kuruluu (MRI) adl kurulutur. MRInn drt temel amacndan biri
yukarda

sz
880

savunmaktr.

edilen

1990

Szlemesinin

geni

katlmla

onaylanmasn

Sz konusu szleme, yukarda da belirtildii gibi ok az sayda

devlet tarafndan imzalanm olsa da, MRI en azndan Szlemenin yrrle

girmesine olanak salayacak kadar lke tarafndan imzalanmas iin gsterdii aba
ile nemli bir saygnlk kazanmtr.

D-ABnin Yasa D Gle Mcadeleye Yaklam

ABnin yasa d gle mcadelesinde yaanan gelimeleri daha iyi
anlayabilmek iin ABnin tarihine ve ABnin i gvenlik politikalarnn geliimine
ksaca bakmak faydal olacaktr.

1-ABnin zet Tarihesi

ABnin tarihi, Almanya, Belika, Fransa, Hollanda, talya ve Lksemburg
arasnda 18 Nisan 1951de Pariste imzalanan ve 23 Temmuz 1952de yrrle gire
Avrupa Kmr ve elik Topluluunu kuran antlamaya kadar uzanmaktadr. Yine
ayn devletler tarafndan, 25 Mart 1957de Romada Avrupa Atom Enerjisi
Topluluunu ve Avrupa Ekonomik Topluluunu kuran antlamalar imzalanmtr.
Kurucu Antlamalar olarak bilinen bu antlamalarla birlikte Avrupa Ekonomik
Topluluu (AET) ortaya kmtr. 8 Nisan 1965te Brkselde imzalanan Birleme
(Fzyon) Antlamas, kurucu antlamarda ngrlen organlar birletirerek, her
Topluluk iin ortak grev yapmak zere Komisyon, Konsey, Genel Kurul (daha
sonra Parlamento) ve Adalet Divann oluturmutur. Bu antlama, 1 Temmuz
1967den itibaren yrrle girmitir.
28 ubat 1986 tarihinde zamann 12 AET yesi tarafndan Laheyde Avrupa
Tek Senedi (ATS) imzalanmtr. 1 Temmuz 1987de yrrle giren ATS ile

880

http://www.migrantwatch.org/objectives.html, (27.09.2007).

kurucu antlamalarda ilk nemli deiiklikler yaplmtr. Ancak, Avrupadaki

birleme srecinin en nemli kilometre ta, Avrupa Birlii Hakknda Antlama
(ABA) ya da dier bir ifadeyle Maastricht Antlamas olmutur. 1 Kasm 1993ten
itibaren yrrle giren ABAnn ortaya kard ABnin temelini Avrupa
Topluluklar oluturmakla birlikte (Topluluklar ABnin stunundan birini
oluturmaktadr), bu anlamayla iki yeni stun daha eklenmitir. Bu stunlar:
- 1. Stun: Topluluklar. Bunlara ekonomik ve parasal birlik de eklenmitir.
- 2. Stun: Ortak D Politika ve Ortak Gvenlik Politikas.
- 3. Stun: Adalet ve ilerinde Birlii Politikas.
ABA, ayrca Avrupa Ekonomik Topluluunun adn deitirerek Avrupa
Topluluu (AT) yapmtr. Bu nedenle Avrupa Ekonomik Topluluunu kuran Roma
Antlamasnn ad da Avrupa Topluluunu Kuran Antlama (ATA) olmutur.
ABAnn imzaland 1992 ylnda alnan bir kararla 1996 ylnda toplanacak
bir hkmetler aras konferansta hem ABAnn hem de Avrupa topluluklar
antlamalarnn birok hkmnn gzden geirilmesi kararlatrlmtr. Bu amala,
yaplan

grmeler

imzalanmtr.

sonucunda

Mays

1999da

Ekim

1997de

yrrle

giren

Amsterdam
Antlama

Antlamas
ile

ABnin

entegrasyonunu ilgilendiren birok konuda hem politik hem de ekonomik kararlar

alnmtr.
26 ubat 2001de imzalanan ve 1 ubat 2003te yrrle giren Nice
Antlamas ile Birlii, yeni yeler alarak genilemeye hazrlamak ve genileme
sonras AB kurumlarnn alaca ekli belirlemek amalanmtr. 1 Mays 2004te 10
yeni yenin katlmas ile AB tarihinin en kapsaml genilemesini gerekletirmitir.
Bu gelimelerle bereaber, 21-22 Haziran 2003te Selanikte yaplan zirve
toplantsnda Avrupa iin bir Anayasa Tasla Oluturan Antlama Tasla
sunulmu; 29 Ekim 2004te de ye devletlerin hkmet ya da devlet bakanlar
tarafndan Romada Avrupa iin bir Anayasa Oluturan Antlama imzalanmtr.
Avrupa Anayasas, ye devletler tarafndan i hukuklarna gre onaylandktan sonra
yrrle girecektir. Yrrle girmesi hlinde ATA ve ABAy ortadan kaldrarak

onlarn yerini alacak olan Avrupa Anayasas ayn zamanda stunlar ayrmn da
881

ortadan kaldracaktr.

Ancak, AB Anayasasnn, 29 Mays 2005te Fransada ve 1 Haziran 2005te

de Hollandada yaplan referandumlarda reddedilmesi, Anayasann geleceini
882

belirsiz hle getirmitir.

2-ABde Gvenlik Politikalarnn Geliimi

AB tarihine bakldnda, Avrupa Topluluklar srecinde ekonomik alanlarda
i birlii zerinde younlaldndan i gvenlik herhangi bir i birlii sz konusu
olmamtr. gvenlikle ilgili hususlarda ye devletlerin egemenlik devrine uzun
yllar scak bakmamas konunun ortak politikalarn kapsam dnda kalmasna sebep
olmutur. Ancak,

1970li

uluslararas

uyuturucu

kaaklnn Avrupada

yaygnlamas ve 1972 Mnih Olimpiyatlarnda srailli atletlerin Filistinli terristler

tarafndan rehin alnp ldrlmesi gibi olaylarn etkisiyle 1974 Paris Zirvesinde
Terrizm, Radikalizm, Ekstremizm ve Uluslararas iddet ile Mcadele Grubu
(Terrorism, Radicalism, Extremism, Violence International-TREVI) oluturulmutur.
Grubun faaliyetleri, Avrupa Topluluklar dnda, bakanlar dzeyindeki dzenli
toplantlardan oluan bir yaplanma ierisinde yrtlmtr. TREVI Grubunun
plan ve operasyon yapmak iin daimi ve merkezi bir tekilatnn olmamas nedeniyle,
Grubun almalar daha ziyade polis tekilatlar arasnda gvenli iletiim a
oluturmak ve operasyonlar konusunda bilgi ve veri paylam ile snrl kalmtr.
ABAnn yrrle girmesiyle oluturulan nc stun kapsamnda, i gvenlik
alannda hkmetler aras sistemden hkmetler st bir sisteme doru gei
883

yaanm ve TREVI Grubu ortadan kalkmtr.

te yandan, 1980li yllarda Avrupa iinde ticaretin ve seyahatlerin artmas,

TIR tamacln bytm ve turistlerin kendi otomobillerini daha fazla
kullanmasna yol amtr. Bu durum, gmrklerdeki pasaport kontrolyle geen

881

Enver Bozkurt, Mehmet zcan, Arif Kkta, Avrupa Birlii Temel Mevzuat, 1. Bask, Asil
Yayn Datm, Ankara, 2005, (AB Mevzuat), ss. 1-4.
882
Ercment Tezcan, Avrupa Birlii Kurumlar Hukuku, 2. Bask, USAK Yaynlar, Ankara, 2005,
s. V.
883
zcan, a.g.m., ss. 133-135.

884

srelerin uzamasn ve uzun ara kuyruklarnn olumasn beraberinde getirmitir.

Bu gelimeler zerine, AET bnyesinde Kiilerin Serbest Dolam konusunda bir

tartma

balamtr.

Baz

yeler,

bunun

sadece

Topluluk

vatandalarna

uygulanmasn ve nc lke vatandalar iin i snrlardaki kontrollerin devam

ettirilmesini savunurken, baz yeler de dolam zgrlnn herkes iin geerli
olmasn savunmulardr. yeler arasnda mutabakata varlamamas, i snrlardaki
denetimlere artk gerek olmadn savunan Almanya, Fransa, Belika, Hollanda ve
Lksemburgun ABnin hukuki erevesi dnda baka araylara ynelmesine
neden olmutur. Bu araylar, Schengen Antlamasyla sonulanacak olan sreci
balatm ve anlan lkeler 14 Haziran 1985 tarihinde, i snrlardaki kontrolleri
aamal olarak kaldrmay ngren Schengen Antlamasn imzalamlardr.
1985 ylnda imzalanmasna ramen, Shengen Antlamasnn yrrle
girmesi 1995 yln bulmutur. Bu srete ye devletler, tek bir d snr
oluturabilmek ve Shengen blgesine ynelik g kontrol edebilmek iin ortak
kurallar gelitirmilerdir. Kiilerin serbest dolamnn salanmas amacyla; vizeler,
snma hukuku ve d snrlarda yaplacak kontroller gibi konularda ortak kurallar
benimsenmitir. Bunun yannda, zgrlk ve gvenlii badatrabilmek iin bir
takm dengeleyici nlemler alnmtr. Bu nlemler, polis, gmrkler ve yarg
alannda koordinasyonu artrlasn ve terrizm, organize sular gibi nemli sorunlara
ynelik nlemleri iermektedir. Bunu mmkn klabilmek iin de Schengen Bilgi
Sistemi (Schengen Information System-SIS) ad verilen ve kiilere ait kimlik vb.
tanmlayc bilgileri ve kayp ya da alnt malzemelere ilikin bilgi deiimini
salayan bir sistem kurulmutur. Bu kapsamda, Schengen Grubu yelerince kabul
edilen ana nlemler unlardr:
- Ortak snrlarda kontrollerin kaldrlmas ve d snrlarda kontrollerin
artrlmas,
- D snrlardan geilmesine ynelik ortak kurallarn belirlenmesi ve bu
snrlarda yaplacak kontrol prosedrlerinin tek tip hle getirilmesi,

884

Koslowski, a.g.m., s. 8.

- Havaalanlarnda ve limanlarda Schengen Blgesi iinde seyahat eden

nc lke vatandalarnn ayrlmas,
- Schengen Blgesine giri artlarnn (G vb.) ve ksa sreli girilerde
kullanlan vizelere ilikin dzenlemelerin uyumlatrlmas,
- Snr gzetiminden sorumlu birimler arasnda koordinasyon salanmas
(irtibat grevlileri, mevzuatn uyumlatrlmas ve personel eitimi),
-

Yasa

gle

mcadelede

tayclarn

(nakliyeciler)

rolnn

tanmlanmas,
- Bir lkeden baka bir lkeye giden nc lke vatandalarnn bildirim
zorunluluunun getirilmesi,
- Snmaclara ilikin kurallarn belirlenmesi,
- Polis glerine snr tesi scak takip yapma ve gz altna alma hakk
tannmas,
- Snr d etme ilemlerini hzlandrmak iin hukuki i birliini
glendirilmesi ve yarg srecini hzlandrmak iin bilgi deiiminin artrlmas,
- Schengen Bilgi Sisteminin kurulmas.
Bu kapsamdaki nlemlere ilikin kararlar ve deklerasyonlar, Yrtme
Komitesinde kabul edilerek Uygulama Konvansiyonu ad verilen ve 19 Haziran 1990
ylnda kabul imzalanan szlemeye dhil edilmitir. 1985 tarihli Schengen
Antlamasnn uygulanmasna ynelik bu szleme ise

26 Mart 1995 tarihinde

yrrle girmitir. Schengen Antlamas, Schengen Szlemesi ve daha sonraki

dnemde bu kapsamda kabul edilen protokoller ve katlm antlamalar Schengen
Mktesebat ad verilen kurallar btnn meydana getirmitir.
1986 ylnda imzalanan ATS ile Avrupada Tek Pazar oluturulmas
ngrlmesine ve Pazar, snrlarn olmad, kiilerin serbest dolamnn
saland bir alandan oluacaktr hkmnn yer almasna ramen; yukarda
belirtildii gibi baz lkelerin bu zgrl sadece ekonomik anlamda iilerle snrl
olarak grmesi ve snr denetimlerin devam ettireceini aklamas ABnin i

885

snrlarn tamamen ortadan kalkmasn geciktirmitir.

Ancak, daha sonraki

dnemde Schengen blgesi yava yava genilemitir. talya 27 Kasm 1990da,

spanya ve Portekiz 25 Haziran 1991de Yunanistan, 6 Kasm 1992de Avusturya 28
Nisan 1995te Danimarka, Finlandiya ve sve 19 Aralk 1996da ye olmulardr.
Schengen mktesebatnn AB mktesebatna dhil edilmesi ise 1999 ylnda
yrrle giren Amsterdam Antlamasna eklenen bir protokol ile gereklemitir.
Schengen mktesebatnn yannda sz konusu dzenleme ile ilgili kurumsal yaplar
da AB Konseyi Genel Sekreterlii ats altna alnmtr.
Amsterdam Antlamasna eklenen protokol gerei, aday lkeler Schengen
mktesebatn tmyle uygulamak zorundadrlar. Fakat baz ye lkeler iin bir
takm ayrcalklar ngrlmtr. Buna gre Danimarka, Schengen Antlamasna
ye olmasna ramen, AB ats altnda alnan kararlar uygulayp uygulamama
hakkna sahiptir. rlanda ve ngiltere ise Schengen dzenlemesine dhil olmamakla
birlikte, AB Konseyinde dier yelerin oybirliiyle aldklar ve kendi temsilcilerinin
de

benimsedii

kararlar

uygulama

hakkna

sahip

olmulardr.

Schengen

dzenlemesine AB yesi olmayan Norve, zlanda ve svirenin de belli konularda

katlmlar sz konusudur. Bu arada, yeni katlmlarla birlikte ABnin daha da
genilemesi Schenegen Bilgi Sisteminin yerine ikinci nesil yeni bir bilgi sistemi
oluturulmas gereini ortaya kard iin,

6 Aralk 2001de Avrupa Konseyi

886

Schengen Bilgi Sitemi-IInin oluturulmasn kararlatrmtr.

ABnin i gvenlik politikalar bakmndan nem tayan bir dier yaplanma

da Avrupa Polis Tekilat (Europol)dr. AB bnyesinde yasa d g, uyuturucu
ticareti ve insan ticareti gibi organize sularla mcadelenin nem kazanmasndan
sonra, bu amala alacak kapsaml bir rgtlenme gereksinimi ortaya kmtr.
Byle bir rgtlenmeye ilk olarak ABA ile karar verilmi ve Europol; 1994 ylnda
sadece uyuturucu kaakl ile mcadeleyle snrl olarak, Europol Uyuturucu
Birimi (Europol Drug Unit) ad altnda faaliyete balamtr. Daha sonraki dnemde
bu birimin ilgi alan geniletilmi ve 1 Temmuz 1999da kapsaml bir ekilde
almaya balamtr. 2001 ylnda ise Europoln grev alanlar her trl

885
886

Bkz.http://www.eic.org.tr/up/download/abadalet.doc , (20.02.2007).
Bkz. http://europa.eu/scadplus/leg/en/lvb/l33020.htm, (04.07.2006).

uluslararas suu kapsayacak biimde geniletilmitir. Halihazrda, Eropoln ye

lkelerin polis birimlerini destekledii alanlar unlardr:
- Uyuturucu kaakl,
- Terrizm,
- Yasa d g ve insan ticareti,
- Siber Sular,
- Kalpazanlk,
- Kara Para Aklama-Mali Sular,
887

- alnt Aralar.

3-ABde zgrlk, Gvenlik ve Adalet Alannn Oluumu ve Yasa D

Gle Mcadele
ABAnn yrrle girmesine dein g, snma ve gvenlik konularnda
salanan gelimeler genellikle tepkisel, ok paral ve gayri resm srelerden
kaynaklanan, hkmetler aras i birlii temeline dayanan bir zeminde ilerlemitir.
Yukarda da belirtildii gibi ABA ile birlikte g ve snma konusu, nc stunu
oluturan adalet ve iileri alannda i birlii altnda tanmlanmtr.
ABA ile gelinen noktada, nc lke kaynakl gmenlere ynelik
politikalarda gvenlik, denetim ve snrlama vurgusu arlk kazanm ve bu konular
yeler aras i birlii temelinde kurumsallamtr. Bu konuda ye devletlerin bir
ksmnn snma, g ve nc lke vatandalarnn ABye girii ve dolam gibi
konularn topluluk erevesinde ele alnmasn savunmalarna ramen, ngilterenin
ban ektii bir baka grup bu nerilere kar kmtr. Bundan dolay, ABA
kapsamnda bu alanda hkmetler aras i birliinden daha ileriye gidilememitir.
Topluluk, sadece vatandalarna vize uygulanacak nc lkelerin belirlenmesi ve
tek tip vize modeli oluturulmasnda yetkili klnmtr.

887

zcan, a.g.m., ss. 136-138.

TABLO 52: ABnin Direi (Stunu).

Birinci Direk
Avrupa Topluluu:
Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) Roma,
1957.
Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (Euratom),
Roma, 1957.
Avrupa Kmr ve elik Topluluu (AKT),
Paris, 1951.
Birinci Direk, imdi genel olarak
Avrupa Topluluu olarak bilinmektedir.
Birinci Direkte yksek derecede bir
btnleme vardr. Bir Ortak Pazar (Kiilerin,
mallarn, sermayenin ve hizmetlerin serbest
dolam) ve tamamlayc sektrel politikalar
(Sosyal, evresel, blgesel vb.).
Kararlar, esas olarak nitelikli ounluk
yntemiyle,
topluluk
hukuki
aralar
(Ynetmelikler, ynergeler) yoluyla alnr ve
Avrupa Komisyonu giriimde bulunma hakkna
sahiptir.

kinci Direk

nc Direk

Ortak Gvenlik ve D
Politika

Adalet ve ileri

ABA, Ortak D Politika ve Gvenlik

Politikas ile Adalet ve ileri alanlarnda ye
devletler arasnda i birlii iin kurumsal bir
ereve sunmak amacyla Avrupa Topluluu
direine bu iki direi de ekledi. ye devletler, bu
hassas alanlarda, kararlarn oybirlii ile alnd
daha dk derecede bir politik btnlemeyi tercih
ettiler. Amsterdam Antlamas bu yapy korudu.
Ancak i birliini artrmak ve etkinletirmek
iin Adalet ve ileri konusu kapsamnda yer
alan Ceza Hukuku ve Polis Birlii dndaki
tm konular Birinci Direk kapsamna almtr.

Kaynak: http://www.eic.org.tr/up/download/abadalet.doc

1999da yrrle giren Amsterdam Antlamas ise AByi oluturan

stunlarda da baz deiiklikler yapmtr (Tablo 52). ABnin Adalet ve ileri
olarak adlandrlan nc stunun ad Cezai alanlarda ve Polise likin Konularda
Birlii eklinde deitirilerek, daha nce nc stunda yer alan konular Vize,
G, Snma ve Kiilerin Serbest Dolamna likin Dier Politikalar bal
altnda birinci stuna yerletirilmitir. Buna gre; nc lke vatandalarnn
topluluk snrlar iinde serbest dolamna ilikin kurallar belirleme konusunda ve
ayrca snma talebini incelemeye yetkili devletlerin belirlenmesi, snma talebinde
bulunanlarn karlamas gereken asgari koullar, mltecilik stats iin gerekli
artlar, nc devlet vatandalarnn giri ve oturum artlaryla, uzun sreli oturum
ve vize prosedrlerine dair standartlar, yasa d gmenler ve kaak g konusunda
alnacak tedbirler gibi konularda Konsey yetkili klnmtr.
Ancak Amsterdam Antlamas ye devletlerin bu alandaki zerkliini tamamen kstlamamtr. Bu ilkelere ve uluslararas antlamalara uygun olmak kaydyla,
ye devletlerin dzenleme yapabilme hakk tannmtr. Amsterdam Anlamas ile
topluluk dzeyine aktarlan bu konularda 5 yl iinde (2004 ylna kadar) ortak
standartlarn

belirlenmesi

hedeflenmitir. Sonu

olarak,

topluluk

dzeyine

aktarlmalar nedeniyle bu konularda Avrupa Adalet Divannn ksmen yetkili

888

olduu kabul edilmitir.

Amsterdam Antlamas getirdii deiikliklerle, o zamana kadar geen

srete

etkin

bir

i birlii

salanamayan

bu

alanda

ortak

politikalarn

gelitirilmesinin nn amtr. Amsterdam Antlamas ile birlikte zgrlk,

889

gvenlik ve adalet alan kapsamnda yeni bir konsept kmtr.

AB Konseyi, Amsterdam Antlamasn yrrle koymak amacyla, 15-16

Ekim 1999 tarihlerinde Finlandiyann Tampere kentinde toplanarak, adalet ve
iileri alannda politikalar ve somut hedefler zerinde anlamtr. Zirve
Kararlarnn nc maddesinde Birliin, bir yandan snma ve g konularnda
ortak politikalar belirlerken bir yandan da yasa d g durdurmak ve yasa d
g organize edenlerle ve ilgili uluslararas sular ileyenlerle mcadele etmek iin
d snrlarn tutarl bir ekilde kontrol etme gereini de gz ard etmemesini
890

gerektirmektedir denmektedir.

Tamperede, bir taraftan rgtl yasa d g

dhil, organize sulara kar etkili eylem karar alnrken dier taraftan da Avrupa
Kalesi imaj vermekten kanlmaya allmtr. Bu kapsamda, ncelikle, ortak bir
Avrupa

ltica

Sistemi

gelitirilmesi

karar

alnmtr.

Ayrca,

Toplantnn

sonularnda, kaynak ve transit lkeler ile ortaklk iinde almann, g

politikasnda baar iin temel bir unsur olduu belirtilmektedir. Yoksullua kar
mcadele edilmesi, yaama koullarnn ve i frsatlarnn iyiletirilmesi, atmalarn
nlenmesi, demokratik devletlerin glendirilmesi, bata aznlklar, kadnlar ve
ocuklarn haklar olmak zere, insan haklarna saygnn salanmas dhil ortak
891

kalknmann tevik edilmesi amalanmtr.

Tampere Zirvesinden sonra 14-15 Aralk 2001 tarihli Laeken Zirvesinde de

yasa d gle mcadelenin n plana kmas ve Konseyin yasa d gle ilgili bir

888

Der. Desmond Dinan Avrupa Birlii Ansiklopedisi, Cilt-I, ev. Hale Akay, 1. Bask, Kitap
Yaynevi, stanbul, Nisan 2005, ss. 479-480.
889
zcan, a.g.m., ss. 140-141.
890
G ile ilikili Tampere Bakanlk Sonu Bildirisi Kararlar arasnda iin bkz. Ay ve dierleri,
ss. 100-104.
891
http://www.eic.org.tr/up/download/abadalet.doc

892

eylem plan hazrlamaya davet edilmesi

Konseyi harekete geirmitir. Bunun

sonucunda 28 ubat 2002de yasad g ve insan ticaretiyle mcadeleye ynelik

kapsaml bir eylem plan kabul edilmitir. Bu planda yasa d gle mcadeleye
ilikin alt adet faaliyet alan belirlenmitir:
- Vize politikas,
- Bilgi deiimi, i birlii ve koordinasyon iin altyap sistemi,
- Snr Ynetimi,
- Polis Birlii,
- Yabanclar Kanunu ve Ceza Kanunu,
893

- Geri Gnderme ve Geri Kabul Politikalar.

21-22 Haziran 2002 tarihli Seville Zirvesinde de g ve snma konularna

geni yer ayrlm ve bu konularda ortak bir politika oluturmak amacyla eitli neriler getirilmitir. ngiltere ve spanyann ban ektii grup, snmaclarn
kaynanda engellenmesi amacyla srekli snmac yaratan lkelere ekonomik
basklar yaplmas ve AB d snrlarnn gvenlii iin tek bir snr polisinin yetkili
klnmas yolunda tartmal nerilerde bulunmutur. Zirveden kan kararlarda bu
neriler, g sorunuyla kaynanda mcadele etmek iin biraz deitirilmi ve snmac yaratan lkelere basknn yerini, snmacln nlenmesi iin snmac
yaratan lkelerle daha yakn bir ekonomik i birlii, kalknma yardm ve atmalarn nlenmesi gibi hedefler almtr.
Seville Zirvesinde alnan kararlar, Amsterdam Antlamas ve ardndan
Tampere Zirvesi ile saptanan hedeflere ulamada somut aralar saptamaya
yneliktir. Buna gre, Birlik iinde yaayan nc lke kaynakl gmenlerin,
Birlik dzeyinde tannan temel haklar erevesinde topluma entegrasyonu, yabanc
dmanl ve rklkla mcadele, snma sisteminin ktye kullanlmasnn
engellenmesi, talepleri kabul edilmeyen snmaclarn ksa srede lkelerine geri
dnmelerinin salanmas, yasa d gle mcadele amacyla vize verilerine ilikin

892

AB
Konseyi,
Laeken
Bakanlk
Sonu
Bildirisi
Kararlar
iin
bkz.
http://ec.europa.eu/governence/impact/docs/key_docs/laeken_concl_en.pdf, (14.07.2007).
893
http://www.europarl.eu.int/comparl/libe/elsj/zoom_in/08_en.htm?textMode=on, (18.04.2005).

ortak bir tanmlama sistemi oluturulmas, d snrlarn ynetiminde btnlk ve

egdm salanmas, insan kaaklyla mcadele iin cezai erevenin
glendirilmesi, bir Avrupa Snr Koruma Polisi oluturulmasn da ieren d snr
kontrolne ilikin plan gibi konularda kararlar alnmtr.
Zirvenin g ve snma konusunda orta ve uzun vadeli hedefleri arasna, g
ve snmac yaratan nc lkelerle ilikilerde g politikasnn uygulanmasnn
dhil edilmesi; Birliin bundan sonra nc lkelerle yapaca i birlii ve ortaklk
antlamalarna, g konusunda i birlii ve yasad g durumunda zorunlu iadeye
ilikin hkmler konulmasna karar verilmitir. Bu erevede yasa d g
konusunda i birlii gstermeyen nc lkelerle ilikilerin gzden geirilecei ve
gerekirse antlamalarda yer alan kurallar erevesinde yaptrmlar uygulanaca
894

vurgulanmtr.

Seville Zirvesinde kararlar dorultusunda, AB Konseyi 28 Kasn 2002de

Geri Dnlere likin Eylem Programn kabul etmitir. Bu programda; geri
dnlere ilikin ksa, orta ve uzun vadeli nelemler sralanm ve AB apnda
minimum standartlar belirlenmitir. 11 Temmuz 2003 tarihinde de Avrupa
Komisyonu, g ve snma alannda nc lkelere finansal ve teknik yardm
yaplmasn ngren bir programn oluturulmas iin dzenleme yaplmasn teklif
etmitir. 2004 ila 2008 yllarn kapsayan bu program iin 250 milyon avro
895

harcanmas n grlmtr.

11 Eyll 2001de New Yorktaki terrist saldrnn bir benzerinin 11 Mart

2004 Madridte meydana gelmesinden sonra 4-5 Kasm 2004 tarihlerinde toplanan
Brksel Zirvesinde Lahey Program ad verilen ve 2005-2010 yllar arasn
kapsayan bir program kabul edilmitir. Bu programn temel amac, 25 AB lkesi
896

arasnda ortak bir g ve snma politikas gelitirilmesidir.

894

Dinan, a.g.e., ss. 480-482. AB Konseyi, Seville Bakanlk Sonu Bildirisi Kararlar iin bkz.
http://ue.eu.int/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/72638.pdf, (04.07.2006).; G ile ilikili
kararkar iin ayrca bkz. Ay ve dierleri, ss. 115-118.
895
http://europa.eu.int/comm/justice_home/fsj/immigration/relations/fsj_immigration_relations_en.ht
m, (25.12.2005).
896
AB Konseyi, Brksel Zirvesi Bakanlk Kararlarna Ek olarak kabul edilen Lahey Program,
http://www.eu2004.nl/default.asp?CMS_TCP=tcpAsset&id=5438C5AAB16E4CE38B8689603E7435
BEX1X52750 , (24.03.2006).

Sonu olarak, ABnin yasa d g de iine alan i gvenlik politikalar gn

getike ortak bir hle gelmektedir. Bu kapsamdaki AB mktesebatna bakldnda
897

nemli bir mesafe kaydedildii grlmektedir.

E-Trkiyenin ABye Uyum Srecinde Yasa D Gle Mcadele

1-Trkiyenin ABye yelik Srecindeki Gelimeler
Trkiyenin, 12 Eyll 1963te AET ile Ankara Antlamasnn imzalanmas ile
balayan Avrupa maceras, 10-11 Aralk 1999da yaplan Helsinki Zirvesi ile bir
dnm noktasna ulamtr. Bu zirvede, Trkiyenin ABye tam yelik iin
adaylnn resmen kabul edilmesiyle AB-Trkiye ilikilerinde yeni bir dneme
girilmitir. 8 Kasm 2000 tarihinde AB Komisyonu tarafndan aklanan Trkiye iin
898

Katlm Ortakl Belgesi

, 4 Aralk 2000 tarihli Bakanlar Konseyinde son hline

getirilerek, 24 Mart 2001de AB Resm Gazetesinde yaynlanmtr.

Bunun zerine, Katlm Ortakl Belgesinde yer alan ksa ve orta vadeli
nceliklerin yerine getirilmesi iin anayasa ve yasalarda yaplmas gereken
deiikliklerin hayata geirilmesini ieren Ulusal Program, 19 Mart 2001de
899

Bakanlar Kurulu tarafndan kabul edilmi ve 24 Mart 2001de yrrle girmitir.

14 Nisan 2003 tarihinde AB Konseyinin Trkiye iin Gzden Geirilmi

Katlm Ortakl Belgesini

900

yaymlamasndan sonra, Trkiye, bu belgede yer alan

hususlar dikkate alarak Ulusal Program gncellemi ve yeni Ulusal Program 24

901

Temmuz 2004 tarihinde Resm Gazetede yaynlanmtr.

Bu arada, 16-17 Aralk 2004 tarihinde Brkselde yaplan AB Zirvesinde

alnan karar dorultusunda, 3 Ekim 2005 tarihinde Lksemburg'ta yaplan
Hkmetler Aras Konferans ile Trkiye resmen AB'ye katlm mzakerelerine
balamtr. Yine ayn gn bir basn toplants dzenlenerek Trkiye iin Mzakere

897

2007 Ekim ay itibaryla Adalet, zgrlk ve Gvenlik kapsamndaki AB Mktesabat iin

bkz. http://ec.europa.eu/justice_home/news/intro/news_intro_en.htm, (14.04.2008).
898
Belgenin Trkesi iin bkz. http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=123&I=1, (31.03.2007).
899
Bozkurt ve dierleri, AB Mevzuat, ss. 5-6.
900
http://ec.europa.eu/enlargement/turkey/ key_documents_en.htm, (14.09.2007). Belgenin
Trkesi iin bkz. Trkiye in Katlm Ortakl Belgesi, Devlet Planlama Tekilat, Ankara, Nisan
2003.
901
2003 tarihli Ulusal Program iin bkz. http://www.abgs.gov.tr/up2003/up.htm, (25.12.2005).

902

ereve Belgesi

yaymlanmtr. Trkiye ile mzakerelerin almas, Kopenhag

siyasi kriterlerinin yeterli lde karlanmas ile mmkn olmutur. Katlm

Mzakereleri, Trkiye'nin AB Mktesebatn ne kadar srede kendi i hukukuna
aktarp, yrrle koyacann ve etkili bir ekilde uygulayacann belirlendii
sretir. Ancak, AB Hukuk sistemini oluturan AB Mktesebat 120 bin sayfadan
olumaktadr. AB'yi kuran ve daha sonra deiiklie urayan antlamalar, aday
lkelerin AB'ye katlrken imzaladklar katlm antlamalarn, Konsey, Komisyon,
Avrupa Topluluklar Adalet Divan gibi Topluluk organlarnn kardklar tm
mevzuat ifade etmektedir. Bu Mktesebat kapsamnda, Katlm Mzakere Fasllar
35 balk altnda snflandrlmtr. Adalet, zgrlk ve Gvenlik Bal 24. srada
yer almaktadr.
Her bir mzakere faslnn taramas bittikten sonra, Komisyon ye lkelere bir
rapor sunmaktadr. Buradaki deerlendirme ve neriler, o faslda mzakerelerinin
almasna temel tekil etmektedir. Bu kapsamda lkemizdeki tarama sreci
tamamlanm bulunmaktadr. Tarama Srecinin

903

ilk aamas olan tarama

toplantlar, 20 Ekim 2005 tarihinde yaplan Bilim ve Aratrma fasl tantc tarama
toplants ile balam ve 13 Ekim 2006 tarihinde yaplan Yarg ve Temel Haklar
904

fasl ayrntl tarama toplants ile sona ermitir.

Adalet, zgrlk ve Gvenlik faslndaki tarama sreci ise 13-15 ubat 2006
905

tarihinde tamamlanmtr.

Mzakerelerin balamas ile birlikte, 23 Haziran 2006 tarihinde, yeni Katlm

906

Ortakl Belgesi

kabul edilmi ve Trkiyenin AB mktesebatna uyumu

konusunda yapmas gerekenler belirlenmitir. AB Komisyonunun Kasm 2006da

tarama srecini bitirmesiyle birlikte mzakerelere balanmtr. Ancak, sadece bir
fasl alp kapandktan sonra ikinci fasl GKRY ve Yunanistan tarafndan 2007

902

www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/MuzakereCercevesi/Muzakere_Cercevesi_2005
.pdf., (15.11.2007).
903
Tarama Sreci hakknda ayrntl bilgi iin bkz. http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=38&l=1,
(24.04.2008).
904
Mzakere Sreci Hakknda bkz. http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=37&l=1, (24.04.2008).
905
Tarama
srecinde
bu
faslda
yaplan
sunumlar
iin
bkz.
http://www.abgs.gov.tr/files/tarama/tarama_files/24/SC24DET_LEGAL%20MIGRATION%20.pdf,
(16.04.2007).
906
http://ec.europa.eu/enlargement/turkey/key_documents_en.htm, (14.09.2007).

Ekim aynda bloke edilmitir. 14-15 Aralk 2007de yaplan zirve toplantsnda,
Trkiyenin Rum gemilerine ve uaklarna, limanlarn ve havaalanlarn amamas
nedeniyle Konsey, 8 faslda grmeleri askya almtr. Bunun zerine, Dnem
907

Bakan Finlandiya, mzakerelerin 4 yeni faslda devam etmesini istemitir.

Bu

sre hlen devam etmektedir.

2-G Kapsamnda ABye Uyum Konusunda Yaplan almalar

Trkiyenin Adalet, zgrlk ve Gvenlik alannda AB mktesebatna
uyum almalar, yukarda da deinildii gibi 2001 ylnda yaynlanan Ulusal
Program ile balam, daha sonra bu program, 2003 ylnda AB tarafndan yaynlanan
2003 Katlm Ortakl Belgesine gre yenilenmitir. 2003 Katlm Ortakl
Belgesinde ne kan hususlar unlardr:
- Ksa vadede; Yasa d g ile mcadelenin glendirilmesi devam
edilmesi ve Avrupa Topluluu ile bir geri kabul anlamasnn mzakere edilerek
mmkn olan en ksa zamanda sonulandrlmas, etkin bir snr snr ynetimi
gelitirmek amacyla kamu idaresinin kapasitesinin glendirilmesi,
- Orta vadede ise; Yasad g nlemek amacyla ge (kabul, geri kabul,
snr d etme) ilikin mktesebatn ve uygulamalarnn kabul edilmesi ve yrrle
koyulmas, 1951 Cenevre Szlemesine getirilen corafi kstlamann kaldrlmas
da dhil olmak zere, iltica alannda AB mktesebat ile uyumlatrmaya
balanmas; iltica bavurularnn incelemeye alnmas ve deerlendirilmesi
sisteminin glendirilmesi; snmaclar ve mlteciler iin barnma imkn ve sosyal
908
destek salanmas.
2006 Katlm Ortakl Belgesinde ise, AB ile acilen bir geri kabul
anlamasna ynelik abalarn srdrlmesi konusundaki istek tekrarlanrken, snr
gvenlii konusunda zellikle profesyonel bir sivil snr muhafz tekilat
909

kurulmasna ynelik admlar atlmas gereine iaret edilmektedir.

907

Kirii, Border Management, s. 1.

Devlet Planlama Tekilat, Trkiye in Katlm Ortakl Belgesi 2003, Ankara, Nisan 2003, ss.
16-17, 22.
909
http://ec.europa.eu/enlargement/turkey/key_documents_en.htm .
908

Uyum konusunda ilk adm, ABnin ifade ettii bu gereksinimler

erevesinde,

Haziran

2002de

Genelkurmay

Bakanl,

Sahil

Gvenlik

Komutanl, Jandarma Genel Komtanl, ileri Bakanl, Dileri Bakanl,

Gmrk Mstearl ve AB Genel Sekreterlii temsilcilerinden oluan Snma,
910

G ve Snrlar Grev Gc kurulmas olmutur.

Bu Grev Gc bnyesinde de

Trkiye iin genel bir strateji gelitirebilmek amac ie ayr alma grubu (snrlar,
g ve iltica) oluturulmutur. Her alma grubu da 18 Haziran 2002 tarihinde
almalarna balamlardr. almalar sonunda;
- Trkiyede D Snrlarn Korunmasna likin Strateji Belgesi Nisan
2003te,
- Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecinde ltica Alannda Yaplmas
ngrlen almalara likin Strateji Belgesi (ltica Strateji Belgesi) Ekim
2003te,
- Trkiyede G Ynetimi Eylem Planna Katk Salayacak Strateji Belgesi
911

(G Strateji Belgesi) Ekim 2003te hazrlanmtr.

Bu strateji belgelerinin oluturulmasnadan sonra, AB tarafndan finanse

edilen idari kapasite oluturma programlarna ynelik eletirme projeleri (twinning
projects) teklifleri hazrlanmtr. Ayrca, uyumlatrma srecini denetlemek iin bir
912

AB-Trkiye karma istiare meknizmas da oluturulmutur.

Hazrlanan en nemli

eletirme projeleri unlardr:

- Trkiyenin Entegre Snr Ynetimi Stratejisinin Uygulanmas in Bir
Eylem Plan Gelitirilmesine Destek Salama Eletirme Projesi (TR02-JH-02),
- Trkiyenin ltica ve G Stratejisinin Uygulanmas in Bir Eylem Plan
Gelitirilmesine Destek Salama Eletirme Projesi (TR02-JH-03),
- nsan Ticareti ile Mcadelede Kurumsal Kapasitenin Gelitirilmesi
Eletirme Projesi (TR03-JH-03),

910

Kirii, Border Management, s. 9.

Ay ve dierleri, s. 7.
912
Kemal Dervi ve dierleri, ada Trkiyenin Avrupa Dnm (The European
Transformation of Modern Turkey), Doan Kitap, stanbul, 2004, s. 41
911

421

913

- Vize Politikas ve Uygulamalar Eletirme Projesi (TR03-JH-05).

Bu projelerden insan ticaretine ilikin olan (TR03-JH-03) haricindekiler

tamamlanmtr. Bunu sonucunda, Snma ve ltica Ulusal Eylem Plan

914

25 Mart

2005 tarihinde, Trkiyenin Entegre Snr Ynetimi Stratejisinin Uygulanmasna

Ynelik Ulusal Eylem Plan

915

ise 27 Mart 2006 tarihinde yaynlanmtr. Schengen

vize rejiminin benimsenmesine ilikin Eylem Plan ise henz hazrlanma

916

aamasndadr.

2.1. Mevzuata likin Dzenlemeler

Birinci Blmde (Giri) deinildii zere, Trkiyenin yasa d g ve insan
ticaretiyle mcadele kapsamnda att en nemli admlardan biri, BM Snr Aan
Sularla Mcadele Szlemesi-SASMUS ve Szlemeye ekli iki adet protokol
(nsan

Ticaretinin,

zellikle

Kadn

ve

ocuk

Ticaretinin

nlenmesine,

Durdurulmasna ve Cezalandrlmasna likin Protokol ve Kara, Deniz ve Hava

Yoluyla Gmen Kaaklna Kar Protokol) imzalamasdr. Szlemenin i
hukuka yanstlmas kapsamnda TCKda Gmen Kaakl ve nsan Ticareti
sularna yer verilmitir (Eski TCKnn 201/a ve 201/b maddeleri, Yeni TCKnn 79.
ve 80. maddeleri).
Bunun yan sra, yeni TCK ile birlikte 01 Haziran 2005 tarihinde yrrle
giren 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) da gmen kaakl ve insan
ticareti sularnda uygulanabilecek hkmler iermektedir.

CMK md. 128de yer

alan Tanmazlara, Hak ve Alacaklara El Koyma, md. 133ye yer alan irket
Ynetimi in Kayym Tayini, md. 135te yer alan letiimin Tespiti, Dinlenmesi
ve Kayda Alnmas ve md. 140ta yer alan Teknik Aralarla zleme, ve md.

913

Eletime Projelerinin ilgili olduu kurumlar, ortaklk yaplan lkeler, bte ve sre gibi konularn
ayrntlar iin bkz. http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=40990&I=1 , (14.06.2006).
914
Snma ve ltica Ulusal Eylem Plan iin bkz. Ay ve dierleri, ss. 4-57.
915
Trkiyenin Entegre Snr Ynetimi Stratejisinin Uygulanmasna Ynelik Eylem Plan, T.C.
ileri Bakanl Yayn, Ankara, 2006.
916
Kirii, Border Management, s. 9.

166

248de yer alan Zorlama Amal El Koyma ve Teminat Belgesi gibi dzenlemeler,
917

bu sularn muhakemesinde kullanlabilecek tedbirler kapsamnda yer almaktadr.

Yasa d g ve insan ticaretinde ok sk kullanlan bir yntem olan sahte ve

anlamal evliliklerin nne gemek maksadyla, 3 Haziran 2003 tarihinde 403 sayl
Trk Vatandal Kanununun 5. maddesinde deiiklik yaplmtr. Bu deiiklikle;
Trk vatandalar ile evlenen yabanclarn, evliliin tescil tarihinden 3 yl getikten
918

sonra vatandala alnma prosedrnn balayabilecei hkme balanmtr.

Ayrca, bu kapsamda karlan Uygulama Ynetmelii; evlilik birlii ile

badamayacak ite almamak, ayn at altnda yaamak, baka kiilerle
yaamamak, insan ticareti ile ilgisi ve balants bulunmamak gibi artlar tadklar
919

yaptrlan tahkikat ile tespit edilenlerin vatandala alnmalarn ngrmektedir.

Yabanclarn kaak almalarnn ve dk cretle istihdamnn nne

gemek amacyla, 27 ubat 2003 tarihinde 4817 Sayl Yabanclarn alma zinleri
920

Hakknda Kanun, TBMM tarafndan onaylanmtr.

Kaak tamacln engellenmesi maksadyla, 25 ubat 2004 tarihinde Kara

Ulatrma Ynetmelii yrrle girmitir. Ynetmeliin 82. maddesinde, kaak
insan tamacl ve ticareti sular ile dier baz sular nedeniyle yarg organlar
tarafndan verilmi ve kesinlemi mahkumiyet karar bulunmas halinde, yetki
belgesi sahiplerinin yetki belgelerinin iptal edilmesi, bu suretle yetki belgeleri iptal
edilenlere yl gemedike yetki belgesi verilmemesi, bununla birlikte tama
kooperatiflerinde, ynetim kurulu bakan ve yeleri ile kooperatif temsil ve imzaya
yetkili yneticilerin, sz konusu sulardan hrriyeti balayc ceza ile hkml
921

bulunmamas art aranmas hkmlerine yer almtr.

917

04.12.2004 tarihinde kabul edilen ve 17.12.2004 tarihinde 25673 sayl Resm Gazetede
yaynlanan kanun iin bkz. http://rega.basbakanlik.gov.tr/ , (14.06.2006).
918
12.06.2003 tarihli ve 25127 sayl Resm Gazete iin bkz. http://rega.basbakanlik.gov.tr/,
(29.07.2007).
919
Trk Vatanda ile Evlenme Nedeniyle Trk Vatandalnn Kazanlmasna ve Kuzey Kbrs
Trk Cumhuriyeti Vatandalarnn Trk Vatandaln Kazanmalarna likin Ynetmelik,
24.05.2004 tarihli Resm Gazete, bkz. http://rega.basbakanlik.gov.tr/ , (30.07.2007).
920
06.03.2003 tarihli ve 25040 sayl Resm Gazete iin bkz. http://rega.basbakanlik.gov.tr/,
(08.07.2006).
921
25.02.2004 tarihli Resm Gazete,
http://rega.basbakanlik.gov.tr/ ,
(18.09.2007).

167

2.2. Geri Kabul Anlamalar

ltica ve G Ulusal Eylem Plannda; Trkiyenin geri kabul, snr d etme
gibi konularda AB mktesebatna uyum abalarnn orta vadeli olarak dnd
belirtilmektedir. Buna gre Trkiye, ncelikle kaynak lkelerle, daha sonra aamal
olarak transit ve hedef lkelerle geri kabul anlamas imzalanmas ynnde bir
politika gtmektedir. Ayrca, eitli lkelere yapt anlama tekliflerinin sonularn
beklemektedir. Bu kapsamda, ncelikle Trkiyenin bat ve dou snrndaki komu
lkelerle

ve

dier

kaynak

lkelerle

geri

kabul

anlamalar

yaplmas

hedeflenmektedir.
Trk vatandalarnn geri kabulnde ise Trkiyenin politikas ok nettir.
5682 Sayl Pasaport Kanunu gereince hepsini geri kabul etmektedir. Ayrca, ICAO
Szlemesi hkmlerine gre, Trkiyeden giden yasad gmenlerin, geldikleri
922

uakla ya da bir sonraki uakla geri gnderilmeleri hlinde kabul edilmektedir.

Trkiyenin geri kabul konusundaki almalarna baktmzda, youn bir

aba sarf edildii grlmektedir. Trkiye, 2001 ylnda ran, Bulgaristan, Pakistan,
Banglade, Afganistan, Irak, Hindistan, Suriye, HC ve Sri Lankaya; 2002 ylnda
ise rdn, RF, Tunus, zbekistan, Moolistan, Macaristan, Msr, srail, Grcistan,
Etiyopya, Belarus, Sudan, Cezayir, Libya, Fas, Lbnan, Nijerya ve Kazakistana geri
923

kabul anlamas teklif etmitir.

Bunun yan sra, srdrlen mzakereler

sonrasnda Trkiyenin yasad gmenlerin geri kabulne ilikin imzalad

anlama ve protokollere ilikin bilgiler aada belirtilmitir:
- Suriye (10 Eyll 2001),

924

- Yunanistan (08 Kasm 2001),

925

922

Ay ve dierleri, s. 28.
en, a.g.e., s. 64.
924
24.06.2003 tarih ve 25148 sayl Resm Gazetede yaymlanan 4901 sayl onay kanunu iin bkz.
http://rega.basbakanlik.gov.tr/ , (11.09.2007).
925
Yunanistan ile 20 Ocak 2000 tarihinde Sula, zellikle Terrizm, rgtl Sular, Yasa d
Uyuturucu Madde Ticareti ve Yasa d Gle Mcadelede Birlii Anlamas imzalanm ve 17
Austos 2001 tarihinde yrrle girmitir. 08 Kasm 2001 tarihinde ise sz konusu anlamann yasa
d gmenlerin geri kabullerine ilikin 8. maddesini uygulamak zere Yasad Gmenlerin Geri
Kabulne ilikin Protokol imzalanarak, 2002 yl bandan itibaren uygulanmaya balamtr. Sz
konusu Protokol, Bakanlar Kurulunun 12 Mart 2002 tarih ve 2002/3914 sayl karar ile onaylanm;
923

424

- Krgzistan (06 Mays 2003),

- Romanya (19 Ocak 2004),

926

927

- Ukrayna (07 Haziran 2005).

928

Hlen RF, Bulgaristan ve rdn ile Geri Kabul Anlamas yaplmas

amacyla mzakereler devam etmektedir. Banglade ve Hindistan ise anlama
nerisini reddetmitir. Dier yandan Trkiye ve AB arasnda bir geri kabul
929

anlamasna ynelik mzakereler srmektedir.

2.3. G Konusundaki Uluslararas Giriimlere Katlm

930

Trkiye, g kapsamnda blgesi iin nem arz eden neredeyse her

uluslararas giriime katlm salamaktadr.
- Bern nisiyatifi (Berne Initiative): Bu sre, 2001 yl Hazirannda, srecin
sekreterya grevini stlenen IOM ile birlikte svire Hkmeti tarafndan, g
ynetiminde Devletler arasnda i birlii konusunda kresel bir at oluturma
imkann belirlemek maksadyla balatlmtr. Bern nisiyatifi sreci, Devletler
arasnda yapc diyalou gelitirmeye olduu kadar, ge ilikin geni kapsaml konu
balklarnda anlay ortamn yaratmaya da katkda bulunmutur. Bern nisiyatifi,
gn, blnme yaratan bir konu olmaktan ziyade, genel kar ve frsat olarak
grld bir ortam yaratmtr. Trkiye, Bern nisiyatifi toplantlarna aktif olarak
katlmaktadr (Bkz. http://www.iom.int/en/know/berneinitiative/index.shtml).

24 Nisan 2002 tarih ve 24735 sayl Resm Gazetede yaymlanan 3914 sayl onay kanunu ile
yrrle girmitir. Bkz. Ay ve dierleri, s. 28.
926
Krgzistanla yaplan anlama sadece iki lke vatandalarn kapsamaktadr. 17.02.2004 tarih ve
25376 sayl Resm Gazetede yaymlanan 5097 sayl onay kanunu iin bkz.
http://rega.basbakanlik.gov.tr/ , (11.09.2007).
927
27.10.2004 tarih ve 25626 sayl Resm Gazetede yaymlanan 5249 sayl onay kanunu iin bkz.
http://rega.basbakanlik.gov.tr/ , (11.09.2007).
928
Anlama henz onaylanmamtr.
929
http://www.abgs.gov.tr/files/tarama/tarama_files/24/SC24DET_LEGAL%20MIGRATION%20.pdf
(16.04.2007).
930
Bu blm, Gresh, a.g.m., ss. 27-31 ve Dileri Bakanlnn http://www.mfa.gov.tr/mfa_tr
adresinde yaynlad bilgilerden derlenmitir.(21.02.2007).

169

- Gneydou Avrupa Ortak Giriimi Merkezi (The Southeast Europe

Cooperative Initiative-SECI Center): Romanya merkezli ve Gneydou Avrupaya
ilikin olarak faaliyet gsteren merkezin misyonu; Gneydou Avrupada ticaret
ortamnn gelitirilmesi ve blgenin yatrmlar asndan daha ekici bir hale
getirilmesi iin amalanan ekonomik ve siyasi istikrarn salanmas maksadyla,
SECI yesi lkelerin snr aan sularla mcadele abalarn desteklemektir. Merkez,
yelerine, kendi yasa uygulayc birimlerine ilikin mevzuatlarn ABnin
gereksinimleri dorultusunda uyumlatrma konusunda yardm etmektedir. Ayrca,
yasa uygulayc birimler arasnda yeler aras i birliini gelitirmek konusunda
ulusal dzeydeki abalar desteklemektir. Bu amala oluturulan; nsan Ticareti,
Yasad Uyuturucu Ticareti ve Ticari Dolandrclk ile mcadele eden Grev
Glerine destek salamaktadr (Bkz. http://www.secicenter.org/ ).
- Budapete Sreci (Budapest Process): 1993 ylndan bu yana Avrupada
yasa d gten dolay ortaya kan tehditlere ynelik faaliyet gsteren hkmetler
aras istiare forumudur. BDT yesi lkelerin bir ou, sz konusu sre ats
altnda yaplan faaliyetlerine katlm salayarak, dier ye Devletlerle verimli bir i
birlii ierisine girmilerdir. 44 Avrupa lkesi ile 11 uluslararas kuruluun katld
Budapete Srecine 1993 ylndan bu yana aktif olarak katlan Trkiye, ayn
zamanda srecin e bakanln yrtmektedir. Trkiye, Budapete Srecinin
Sekreterya grevini yrten Uluslararas G Politikalar Gelitirme Merkezi
(ICMPD) ile 2001 ylnda bir i birlii anlamas imzalamtr. Keza, ICMPDnin
Sekretarya grevini stlendii Snr Polisi Konferanslarna 1997den bu yana
lkemizden de katlm salanmaktadr. te yandan Trkiye, ICMPD tarafndan
yrtlmekte olan Akdeniz Blgesinde Transit G Diyalou giriimine de
katlmaktadr. Bu erevede, 2004 ylnda stanbulda ev sahipliimizde bir toplant
dzenlenmitir(Bkz.http://www.icmpd.org/default.asp?nav=budapest&folderid=376
&id=-1).
- Gneydou Avrupa stikrar Pakt (The Stability Pact for South Eastern
Europe): 10 Haziran 1999 tarihinde, ABnin nderliinde Gneydou Avrupa
stikrar Paktnn kurulmas, Almanyann Kln ehrinde kabul edilmitir. Paktn
kurulu dokmannda, aralarnda Trkiyenin de yer ald 40tan fazla katlmc lke
ve kurulu, Gneydou Avrupa lkelerine tm blgede istikrar salamak amacyla

170

bar, demokrasi, insan haklarna sayg ve ekonomik refah glendirmek

konusunda yardm etmeyi kabul etmilerdir. G konular da komisyonun ncelikleri
arasnda yer almtr. 2003 ylnda stikrar Pakt; snma, g, vize, snr ynetimi ve
geri dnlerin srekliliinin salanmasna ilikin abalar balatma, kolaylatrma
ve koordine etmek suretiyle lkelerin ve insanlarn gvenliini artrma maksadyla,
G, Snma ve Mlteciler Blgesel Giriimi (Migration, Asylum, Refugees
Regional Initiative-MARRI)ni balatmtr (Bkz. http://www.stabilitypact.org).
- Uluslararas Kresel G Komisyonu ve ekirdek Devletler Grubu (The
Global Commission on International Migration (GCIM) and the Core Group of
States: BM Genel Sekreterinin giriimi ile 2003 ylnda kurulan Komisyona gayri
resmi danmanlk yapan 22 yeli ekirdek (Nve) lkeler Grubuna Trkiye de
yedir. Bu erevede, Komisyon toplantlarna lkemizden katlm salanmaktadr
(Bkz.http://www.gcim.org/).
- Issk Gl Diyalou (Issyk-Kul Dialogue): Uluslararas G Politikas
(International Migration Policy-IMP) Program erevesinde gerekletirilmekte olan
bu sre kapsamnda Orta Asya, Kafkasya ve Komu lkeler G Politikas
Konferansnn nc toplants 1-5 Temmuz 2002 tarihleri arasnda stanbulda
dzenlenmitir (http://www.impprog.ch/activities/issyk_kul_3/issyk_kul_3eng.htm).
- Avrupa G Komitesi (European Committe on Migration): Avrupada g
konusundaki i birliini, gmen ve mlteci kkenli nfusun durumlarn ve
toplumsal uyumlar ile gmen topluluklaryla ilikileri gelitirmek amacyla
oluturulmutur. Bu kapsamda, Transit lkelerde Gmenler: dare ve Koruma in
Sorumluluk Paylam konulu konferans Ekim 2004te stanbulda icra edilmitir
(Bkz.http://www.coe.int/T/E/Social_Cohesion/Migration/).
- Orta Avrupa nisiyatifi (Central European Initiative-CEI): Henz resmen
ye olmamasna ramen Trkiye, dolayl olarak bu inisiyatifin g ve gvenlik
konularndaki

giriim

ve

forumlarndan

faydalanmtr

(Bkz.

http://www.ceinet.org/home.php).
- G ve Snr hlalleri Konusunda Bilgi Deiim Merkezi (Centre for
Information, Discussion and Exchange on Crossing of Borders and ImmigrationCIREFI): Trkiye, CIREFIye 2001 ylndan bu yana yedir. Merkezin amac, ye

171

lkelere yasal g etkin bir ekilde incelemede, yasad g ve onu ynlendiren

ebekeleri nlemede, sahte evraklar tespit etmede ve yasad gmenleri iade etme
pratikleri gelitirmede yardmc olmaktr. CIREFI bunun yannda, toplanan bilgileri
analiz ederek sonular karmakta ve bunlar tavsiyeler eklinde sunmakta ayrca,
snrlarn korunmasna ilikin bilgi deiimini tevik etmektedir. CIREFI, ye
lkelerden gelen uzmanlardan olumakta ve Konseyin Genel Sekreterliinden ald
lojistik destekle her ay dzenli olarak toplantlar yapmaktadr. Acil durumda, ye
devletlerin merkezi departmanlaryla dorudan bilgi alveriinde bulunmaktadr
(Bkz. http://europa.eu.int/scudplus/leg/en/lvb/l331000.htm).
- Avrupa-Akdeniz Birlii Forumu (Euro-Mediterranean PartnershipMEDA): Trkiye, Organize Sulara Kar Eylem Plan, Uyuturucu ile Mcadele
Eylem Plan ve Avrupa Mlteci Fonu gibi ortak projelere katlm salamaktadr.
- Uluslararas G rgt (International Organization for Migration-IOM):
Trkiye, sz konusu rgte 30 Kasm 2004 tarihinde ye olmutur.
- Avrupa Gvenlik ve Birlii Tekilat-AGT (Organization for Security and
Cooperation in Europe-OSCE): Avrupa, Orta Asya ve Kuzey Amerikadan 55
lkenin ye olduu AGT, dnyann en byk blgesel gvenlik kuruluudur. Sz
konusu kurulu, erken uyar, atmay nleme, kriz ynetimi ve kriz sonras
iyiletirme faaliyetleri konusunda aktif rol stlenmektedir. AGTin gvenlie
yaklam kapsaml ve i birliine dayanmaktadr. Kapsaml yaklam; silahlarn
kontrol, nleyici diplomasi, gven ve gvenlik artrc nlemler ve insan haklar
konularn kapsayan geni bir gvenlik erevesini iermektedir. AGT, 1999 ylnda
stanbulda yapld gibi insan haklar, insan ticareti ve kaakl gibi konularda
birok konferans dzenlemitir (Bkz. http://www.osce.org/general/).
- Lahey Program (The Hague Programme): Kasm 2004te nerilen Lahey
Programnn amac, ABnin ve ye devletlerin ortak kapasitesini artrarak, temel
haklar, minimum koruma prosedrlerini ve adalete ulam garanti altna almak;
1951 Cenevre Konvansiyonu ve dier uluslararas anlamalar ile uyum ierisinde
koruma salamak, g akmlarn dzenlemek ve ABnin d snrlarn kontrol altna
alarak, snr aan sularla mcadele etmek, terrizm tehdidini basklamak,
Europoln potansiyelini gerekletirmek, yarg kararlarnn karlkl tannmasn

172

salamak, sua ilikin hususlarn belgelenmesini salamak ve insani ve ailevi

konularda snr aan durumlara ilikin yasal ve adli engelleri ortadan kaldrmaktr.
Bu amaca; AB vatandalarnn yararna, genel bir snma sistemi gelitirilmesi ve
adalete ulama meknizmasnn oluturulmas, kolluk ve adli i birliinin artrlmas
sayesinde ulalmas hedeflenmektedir (Program hakknda ayrntl bilgi iin bkz.
http://www.eu2004.nl/default.asp?CMS_TCP=tcpAsset&id=5438C5AAB16E4CE38
B8689603E7435BEX1X52750).
- Bali Sreci (Bali Process): Trkiye, yasa d g ve insan ticareti
konularnda zellikle kolluk kuvvetleri arasnda i birliini gelitirmek amacyla
kurulan Bali Srecine aktif olarak katlm salamaktadr.

173

SONU
Trkiyede yasa d g olgusu, ABye aday lke olduumuz 1999 ylndan
bu yana daha fazla nem kazanmtr. 2005 ylndan itibaren balayan katlm
mzakereleri kapsamnda da yasa d gle ilgili konularn iinde yer ald,
Adalet, zgrlk ve Gvenlik fasl ne kan gndem maddelerinden biri
durumundadr. AB mktesebatnn stlenilmesi kapsamnda, bu alanda Trkiyeden
beklenenleri deerlendirmeden nce, yasa d g konusunda dnyada olup bitenlere
ve konuyla ilgili literatre ksaca bir gz atmak faydal olacaktr.
ncelikle unu belirtmek gerekir ki; yasa d gle ilgili akademik bir
alma yapmak, eitli belirsizliklerle ba etmeyi gerektirmektedir. Olduka
karmak bir teminoloji, henz oturmam kavramlar ve yetersiz veriler bunlarn
banda gelmektedir. Yasa d g konusunda kapsaml bir deerlendirmede
bulunabilmek iin ncelikle bu olgunun, eitli sosyo-politik, sosyo-ekonomik,
sosyo-kltrel

ve

insani

boyutlarnn

bulunduunu

gz

nnde

tutmak

gerekmektedir. Ayrca, konuya nereden baktnz da kullanlacak sylem asndan

nem tamaktadr. Zira, yasa d g olgusu birok bakmdan politize olmu ve bu
konuda baz hissi yaklamlar n plana km durumdadr. Dolaysyla, doru
verilere dayanmak, titiz, duyarl ve tutarl bir yaklam sergilemek nem arz
etmektedir.
Ancak, yasa d g kavramnn doas gerei, bu kapsamdaki veriler
ounlukla yetersiz, karlatrma yapmaya fazla imkn vermeyen, tartmaya ak ve
ulalmas g durumdadr. Yasa d gn dnyann gndemine yeni girmi bir
olgu olmas, kulanlan kavramlar asndan da birok farkll beraberinde
getirmektedir. Gnlk hayatta ve basn yayn organlarnda yasa d gmenler iin
sk sk mlteci tabirinin kullanlmas bunun en iyi rneidir. Bu adan, konunun
uzmanlarnn dahi zaman zaman kafa karkl yaad gzlemlenmektedir.
Zira almamzn birinci blmnde grlecei gibi yasa d gn,
herkese kabul gren net bir tanmna ulaabilmek bile mmkn deildir. Konuyla
ilgili taraflarn, farkl bak asna sahip olmalar nedeniyle gmenleri farkl
biimlerde tanmlamalar ve gmenlerin statlerinin bir anda deiebilmesi bu
durumun en nemli nedenidir. Gnmzde snmaclarn byk ounluunun yasa

174

d yollarla g etmek durumunda kalmalar, yasa d gmenlerle ayn kanallardan

akmas anlamna gelmektedir. te yandan, uluslararas insan ticareti ebekeleri de
kurbanlarn genellikle yasa d ulam gzerghlarndan tamaktadrlar. Bu konuda
bir baka gerek de yasa d gmenlerin ve snmaclarn, g srenin eitli
aamalarnda insan ticareti maduru durumuna dmesidir. te, bu denli karmak
terimler arasnda dolamak konuya son derece hassas yaklamay gerektirmektedir.
G literatrde, devletlerin kontrol dnda gerekleen tm gleri
kapsayacak ekilde dzensiz g terimi kullanlmaktadr. Dzensiz gmenler
ierisinden snmaclar ve insan ticareti madurlarn ektiimizde ise yasa d
g terimine ulalmaktadr. Bu terimin yerine kaak g, kayt d g,
izinsiz g ve gizli g gibi baz terimlerin de kullanld grlmektedir.
Bu kapsamdaki bir baka tartma da insanlarn yasa d olarak nitelenip
nitelenemeyecei konusudur. Konuya, bir tek gmenler asndan bakldnda,
onlarn sulu gibi alglanmasna yol aabilecek olmas nedeniyle bu terimin ar
bir ifade olduu sylenebilir. Oysa, SASMUS kapsamnda da belirtildii gibi
gmenlerin, sadece g etmelerinden dolay sulanarak cezalandrlmalar sz
konusu deildir. almamzda, resm kaynaklarda kullanlan terminolojiye sadk
kalabilmek amacyla yasa d gmen terimi kullanlmasna ramen, bunun yerine
kaak gmen tabirinin kullanlmasnn daha doru olaca dnlmektedir.
Ancak, insan kaaklnn ulat boyut dikkate alnarak, konunun
uluslararas bir organize su tr olduu da gzden karlmamaldr. Bu nedenle, bu
g hareketini tanmlarken yasa d g teriminin kullanlmasnda bir saknca
grlmemektedir. Bu balamda; konuyu tartrken, yasa d gn ok boyutlu bir
sorun olarak, insan kaakl ve insan ticareti olgularnn ise organize su
boyutuyla ele alnmas gerektii deerlendirilmektedir.
almamzn,

hareketlerinin

tarihine

ilikin

ikinci

blmnde

bahsedildii zere, gn tarihi nerdeyse insanln tarihi kadar eskidir. Bu

durumdan bir ders karmak gerekirse insanolu varolduka g de devam edecektir.
Dnya g tarihine baktmzda, gn yasa d hle geldii 1970li yllardan
nce de g hareketlerini kstlamaya ve denetim altna almaya ynelik baz admlar
atld grlmektedir. Ancak, bu tarz politikalarn pek de baarl olabildiini

175

sylemek mmkn deildir. Konuyu bu adan ele aldmzda, yasa d gle ilgili
politikalar belirlenirken bu kapsamdaki beklentilerin gereki olmasnn gerei
anlalmaktadr. Tarihsel sreteki g hareketleri bize, gn apn azaltabilmek
mmkn olsa da tamamen nlenemeyeceini sylemektedir.
Dnyada g yaratan dinamiklerin ok boyutlu bir nitelik tad, g
aklamaya alan kuramsal yaklamlar incelendiinde daha net anlalmaktadr. Bu
kapsamda birok kuram gelitirilmi olmasna ramen, tm g hareketlerine
uyarlanabilecek kapsaml ve tek bir kuram gelitirilememitir. Gn nedenlerinin ve
yaratt sonularn zamana, mekna ve dier sosyal artlara gre eitlilik arz etmesi
ve insan davranlarnn snrlandrlamazl; sosyal bilimcileri insanolunun bu
en eski alkanl karsnda neredeyse aresiz brakmaktadr. Bu kuramsal
yaklamlardan, gle ilgili politikalarn belirlenmesinde yararlanlabilecek birok
karsamada bulunmak mmkn olmakla birlikte, kuramsal abalara nclk eden
Ravensteinn balatt noktadan ok da ilerde olduumuzu sylemek mmkn
deildir.
evremizdeki birok insann, yasa d gmenlerin akllara durgunluk
verecek yntemlerle g etmesine ve bir ksmnn bu srete lmelerine pek bir
anlam veremediklerini grmekteyiz. Bu durum, iletiim imknlarnn gelimiliine
ramen, g yaratan sebeplerin ve kaynak lkelerdeki sosyo-ekonomik artlarn,
gelimi ya da Trkiye gibi orta gelimilikteki lkelerde yaayanlar tarafndan
yeterince bilinmediinin gstergesidir. Zira bu insanlarn bir ounun ocuklar ya da
yaknlarndaki

baka

ocuklar

nlenebilir

hastalklardan

(rnein

ishal)

lmemektedir. Oysa, uluslararas gn apn belirleyen dinamikler ok gldr.

Savalar, i atmalar, doal afetler, alk, kuraklk, isizlik, yoksulluk ve daha
birok sebep, dnyann kuzeyi ve gneyi arasnda zaten var olan uurumu gittike
bytmektedir. Ve maalesef, bunlar deitirebilme imkanlar olduka kstl, bu
konudaki uluslararas abalar da yetersizdir.
Dolaysyla, dnyada g yaratan nedenlerin biraz derinine inildiinde,
yasa d gmen dediimiz insanlarn, ounlukla kaybedecek fazla bir eyi
olmayan kiiler olduklar syleyenebilir. Dier taraftan, yasa d gmenlerin insan
kaaklarna dedikleri meblalara bakarak, bu meblalar deyemeyecek durumda

176

olan milyonlarca insann varl tabloyu daha da rktc bir hle getirmektedir. Bu
ereveden bakarsak, gn yasa d hle gelmesinde en az sorumluluun
gmenlerde olduunu syleyebiliriz.
Bu konuda belirtilmesi gereken bir baka husus da gelimi lkelerin, kaynak
lkelere ynelik olarak uyguladklar politikalarn g hareketleri zerinde byk
etkiler yaptdr. Ekonomik, siyasi ve hatta askeri sonular douran bu politikalar
nedeniyle milyonlarca insan zarar grmekte ve lkeleriyle balarn koparacak
duruma gelmektedirler. Yasa d g hareketleri iinde ok sayda snmacnn
bulunmasnn yan sra, gmenlerin nemli bir ounluunun, g nedeni olarak
siyasal gerekeleri ne srmesi bu durumun kantdr.
Madalyonun br yzne, yani g alan hedef lkelere bakldnda ise ok
farkl bir tablo ile karlamaktayz.

Gmenlerden, kaynaklanan ekonomik ve

sosyal sorunlar birok gelimi lkenin kaplarn ge kapatmasna neden

olmaktadr. Glerle kurulmu bir lke olan ABDde bile gten kaynaklanan
sorunlar en nemli gndem maddelerinden biri durumuna gelmitir. Gmenlerin
geldikleri lkeye yaptklar katklar bakmndan birok ekonomistin ge scak
bakmasna ve gelimi lkelerin nfusunun gittike yalanmasna ramen, g
kstlamaya ynelik politikalarn artmasnn ardnda eitli sebepler yatmaktadr. Ev
sahibi lkelerin kamuoyunda, gmenlerin isizlii artrd, cretlerin dmesine
yol at vb. ekonomik sebepler n plana karlsa da asl sebebin gmenlerin
geldikleri topluma entegrasyonlarnn salanamamas olduu bir gerektir. Bu
erevede yaanan sorunlar, g konusunun siyasi bir malzeme durumuna gelmesine
ve rkln ykselmesine neden olmaktadr. Buna ilave olarak, 11 Eyll benzeri
terr

olaylarnn

yasa

gle

ilikilendirilmesi,

konunun

tamamen

siyasallamasna ve uluslararas gvenlie ynelik bir tehlike olarak grlmesine yol

amtr. Gnmzde yasa d g olgusu, uluslararas ilikiler balamnda, sosyal
ve ekonomik politikalar gibi dk ncelikli politikalardan (low politics) karlarak,
ulusal ve uluslararas gvenlikle ilgili yksek neme sahip politikalar (high politics)

177

erevesinde ele alnmaya balamtr. Bu bak as, duvarlarn ykld, snrlarn

931

kalkt bir dnyada yeni duvarlarn rlmesine neden olmaktadr.

Bu kapsamda en iyi rneklerden birisi ABdir. Birok yazarn hem fikir

olduu zere, Avrupa Birlii hzla bir Avrupa Kalesi hline dnmektedir.
Ekonomik amal bir birlikten siyasal birlie dnen ABnin, bu dnm srasnda
karsna kan en nemli gvenlik endielerinden biri yasa d g olmutur. Tek
Pazar kavramnn hayata geirilmesi maksadyla, kiilerin ve mallarn serbest
dolamnn salanmas yolunda kendi iindeki snrlar kaldran Birlik, gmenler
asndan bir ekim merkezi hline gelmitir. Bu nedenle, ABnin gerek yasal,
gerekse de yasa d g politikalar gvenlik odakl olarak ekillenmektedir. D
snrlarn nem kazanmas, ABnin kurumsal abalarn bata yasa d gle
mcadele olmak zere, snr gvenliine younlatrmasna yol amaktadr.
TREVIden EUROPOLe uzanan i gvenlik yaklamnn yannda, Schengen
mktesebatnn da yava yava ekonomik arln kaybederek, gvenlik temelinde
gelimekte olduu grlmektedir.
ABnin gvenlik anlaynn temel unsurlarndan biri yasa d gle
mcadeledir. Snr gvenlii, vize politikalar, snma politikalar ve kaynak
lkelerle olan ilikiler bu konsept zerine ina edilmektedir. Alnan kstlayc
tedbirler nedeniyle snmaclar, yasal gmenler ve hatta turizm amal giden
insanlar bile Avrupa Kalesiyle kar karya kalmaktadr. ABnin negatif g
politikas, 11 Eylln ardndan Madrid ve Londrada meydana gelen terr
olaylaryla daha da belirginlemitir. Bu politika, snmaclara ynelik engelleri
artrmas nedeniyle insan haklar bakmndan eletirlere neden olmaktadr.
931

Bu kapsamda; srailin Bat eriada rd 703 kilometrelik duvar, ABD-Meksika snrnda yer
alan 3 bin 360 kilometre uzunluundaki dk gvenlikli duvar, Hindistann Pakistan snrnda daha
nce rlm olan 3 bin kilometrelik duvarn yannda Bangladeten gelen gmenleri engellemek
zere bu lkeyle olan snrna da 3 bin 300 kilometre uzunluunda bir duva rmeye balamas, Kuzey
Kore ve Gney Kore arasndaki mevcut duvarn yannda, HCnin de K. Kore snrna g
engellemek iin duvar ina etmeye balamas, Fasn Cezayir snrna rd 2 bin 700 kilometre
uzunluundaki tel rg duvar, Pakistann Afganistanla olan snrna 2 bin 600 kilometre uzunluunda
bir duvar rmeye balamas, Suudi Arabistann Yemen snrna gmen girilerini engellemek iin
800 kilometrelik bir duvar rmeye balamas, (Bkz. Dnyadaki Gvelik Duvarlarna Bir Yenisi Daha
Ekleniyor, http://www.haberler.com , (29.12.2007.) rann PKKnn randaki kolu olan PJAKa kar
Irak snrna beton duvar ina etmesi (Bkz. ran PKKya duvar ryor, Radikal Gazetesi,
04.09.2007) ve Trkiyenin de Irak snrna duvar receinin iddia edilmesi (Bkz. in seddinden
sonra Trk seddi iddias, Vatan Gazetesi, 06.09.2007) dnyann yeniden duvarlar ana girmekte
olduuna iaret etmektedir.

178

ABnin g olgusuna gvenlik gzlyle bakmas, AB-Trkiye ilikilerinin

geliimini de fazlasyla etkilemektedir. Konuya, Trkiye asndan bakldnda,
lkemizin yasa d g kapsamnda transit lke olma zellii daha ok n plana
kmaktadr. Yasa d g hareketlerinin ortaya kmasnda neredeyse hi
sorumluluu bulunmayan Trkiye, salt corafi konumu nedeniyle uzun zamandr
ciddi bir sorunla kar karyadr. Avrupa, Asya ve Afrika ktalar arasnda Eski
Dnyann kprs durumundaki lkemizin sosyal, kltrel, ekonomik ve tarihi
nedenlerle bu ktayla da kkl ilikileri vardr. Her ne kadar yzn Batya
evirme gayretinde olsa da dierlerine srtn dnmesi sz konusu deildir. te
yandan, Bulgaristann da ABye girmesiyle birlikte Trkiye, ABnin tam anlamyla
komusu ve d snr olmutur. Trkiyenin, ABye dhil olup olmayaca (ya da
alnp alnmayaca) kapsamndaki ksr tartmalar bir yana brakrsak, ABnin,
sadece yasa d gle mcadele nedeniyle bile Trkiyeyi yaknnda tutmak
isteyeceini syleyebiliriz.
Yasa d g olgusu, lkemiz ve dnyamz iin yeni saylabilecek bir kavram
olmasna ramen Trkiye, tarihi sre ierisinde g konusunda olduka fazla
deneyimi olan bir lkedir. Trklerin Orta Asyadan gleri ile balayan bu sre
bugn de eitli ekillerde devam etmektedir. yle ki, Trkiyenin her ynyle bir
g lkesi olduunu syleyebilmek mmkndr. Tarihsel anlamda, olduka
karmak bir g seyrine tanklk eden Trkiye, son elli ylda, g veren bir lke
konumundan g alan bir lke konumuna dnmtr.
Bu erevede, Trkiyedeki yasal ya da yasa d g eilimlerini belirleyen
birok faktr sz konusudur. Bunlarn banda, Trkiyenin komusu olduu ya da
yaknnda bulunan lkelerde yaanan ekonomik ve siyasal istikrarszlklar
gelmektedir. Bu durumun Trkiyeyi transit lke olarak etkilemesinin yannda, bu
blgelerle olan tarihi ve kltrel balar, zaman zaman hedef lke olmasna da yol
amaktadr. Bunda, Trkiyenin dou komularna gre, birok adan daha iyi
durumda olmas da nemli bir etkendir. Dier bir faktr ise, Avrupa Kalesini
amakta zorlanan yasa d gmenlerin, Trkiyeyi, ABye gitmeden nce alp
para kazanabilecek bir gei lkesi olarak grmeleridir.

179

Bu adan, AB kamuoyunda Trkiye ile ilgili yaplan tartmalarda, g

konusunun n plana kartlmas hi de artc deildir. Bu tartmalarda, bir
yandan Trkiyenin kalabalk nfusu ve Avrupa lkelerinde yaayan Trklerin
oluu dile getirilirken, dier yandan olduka geni kara ve deniz snrlarna sahip
olmasna

vurgu yaplmaktadr. Ancak,

konuya

daha gereki

yaklaanlar,

Trkiyenin kresel gvenlik asndan tad hassas konumu ve gelien yeni

gvenlik konsepti ierisindeki nemini kavramaktadrlar. Eskiden, Trkiyenin
yelie alnmasyla birlikte ABnin, Irak, ran vb. lkelerle komu durumuna
gelmesinden endie edilirken, imdilerde krizlere mdahalede bulunabilmek iin bu
blgelere yakn olmann nemi daha iyi anlalmaktadr.
ABye tam yelik iin mzakerelere balayan Trkiyeden, yasa d g
konusundaki beklentiler, temel olarak Schengen mktesebatnn uyumlatrlmas
erevesindedir. Snr gvenlii, g, snma ve vizeler gibi alanlarla ilgili
dzenlemeleri ieren bu mktesebatn gereklerini yerine getirebilmek iin hukuki ve
idari kapasitenin artrlmas, Trkiyenin yelik ncesi yapmas gereken en nemli ev
devlerinden biridir. Bu kapsamda, Trkiyenin yasa d gle mcadele politikas
uyum srecinden en ok etkilenen konudur.
Uyum srecinde yaanan gelimelere ve AB tarafndan yaynlanan Katlm
Ortakl Belgeleri ve lerleme Raporlar gibi belgelere bakldnda gle ilikin
konulara zel bir nem atfedildii grlmektedir. Bu kapsamda, Trkiye asndan
sknt yaratabilecek konu ne kmaktadr. Bunlarn ilki mltecilere ilikin 1951
tarihli

Cenevre

Konvansiyonuna

Trkiyenin

koyduu

corafi

ekincenin

kaldrlmas, ikincisi, AB ile Trkiye arasnda bir geri kabul anlamas imzalanmas,
ncs ise profesyonel bir sivil snr koruma birimi oluturularak, snr
ynetiminin tamamen bu birime braklmasdr. Bu konulardaki gelimelere biraz
daha yakndan bakmakta fayda vardr.
almamzn banda da deinildii zere Trkiye, 1951 tarihli Mltecilerin
Statsne likin Cenevre Szlemesini, szlemenin 1.B(1)(a) maddesinde tannan
corafi kstlama hakkn kullanarak kabul etmitir. Bu nedenle, Avrupa dndan
gelen snmaclara mlteci stats tanmamaktadr. Bulunduu konum nedeniyle,
1951 Szlemesine koyduu kstlamay kaldrmas durumunda, Trkiyenin bir

180

mlteci cenneti olaca birok yazar tarafndan dile getirilmektedir. lkemizin

gemite yaad deneyimlere bakldnda, bu endielerin hi de yersiz olmadn
syleyebiliriz. Kstlamann kaldrlmas durumunda, ABnin ortak snma
politikasnn bir gerei olarak, Trkiyenin birincil snma lkesi olmas ok ciddi
miktarda ekonomik, sosyal ve idari klfet getirecektir.
Ancak, AB uyum sreciyle birlikte, mktesebatn bir gerei olan corafi
kstlamann kaldrlmas 2003 ylnda yaynlanan Ulusal Programda kabul
edilmitir. Bu gelime, Trkiyede Cumhuriyetin kuruluundan bu yana izlenen ve
sadece Trk soyundan ve kltrnden gelenlerin gmen olarak kabul edilmesini
ngren politikann deimesi anlamna gelmektedir. Bununla birlikte ltica ve G
Eylem Plannda, corafi kstlamann kaldrlmasna ynelik bir nerinin ABye
katlm mzakerelerinin tamamlanmasna paralellik arz edecek ekilde, 2012 ylndan
932

sonraki bir tarihte TBMMye sevkedilmesinin ngrld belirtilmektedir.

Bu

adan, Trkiyenin konuyu ABye tam ye olmaya endeksledii grlmektedir.

Bylesi bir tutum izlenmesi doru olmakla beraber, Trkiyenin, tam yeliin
gereklemesinden sonra karlaabilecei durumlara kar da hazrlkl olmas
gerekmektedir. Bu konuda, AB lkelerinin yaad deneyimlerin ve aldklar
nlemlerin ok iyi ett edilmesine ihtiya bulunmaktadr.
AB ile geri kabul anlamas yaplmas da benzer sakncalar tamaktadr.
Trkiye tarafndan birok kaynak ve transit lkeye geri kabul anlamas teklif
etmesine ramen, ok az lkenin bu nerilere scak yaklamas konunun
hassasiyetini gstermektedir. Bu lkelerle geri kabul anlamalar yaplmadan, AB ile
yaplacak bir anlama Trkiyenin zor duruma dmesine neden olacaktr. te
yandan, bu tarz anlamalarn yasa d g engellemedeki etkisi de tartmal bir
konudur. AB yesi olan Romanya ve Yunanistanla geri kabul anlamas imzalam
bulunan Trkiyenin, zellikle Yunanistanla yaad sorunlar devam etmektedir.
Ancak, Trkiyenin AB ile geri kabul anlamas yaplmas konusundaki tutumu da
corafi ekincenin kaldrlmasyla benzerlik tamaktadr. almamzn ilgili

932

Ay ve dierleri, s. 49.

181

blmnde belirtildii gibi ltica ve G Eylem Plannda geri kabul kapsamndaki

933

almalar orta vadeli ncelikler arasnda yer almaktadr.

Son olarak; snr ynetiminin profesyonel bir sivil snr koruma birimine
devredilmesinin yarataca sakncalar, AB mktesebatnn stlenilmesi kapsamnda
Trkiyenin karlat en nemli sknt olarak karmza kmaktadr. Bu
kapsamda, Trkiyede mevcut uygulamaya baktmzda, snr idaresinden sorumlu
makam ileri Bakanl olmasna ramen, bu sorumluluu yrten kaymakam ve
valilerin snr birlikleri zerinde amirlik yetkileri bulunmadn grmekteyiz.
Trkiyede snrlarn denetim ve kontrol, hudut kaplarnda, insan giri-klar ile
ilgili olarak EGMnin, eya giri-klar ile ilgili olaraksa Gmrk Mstearl
sorumluluunda yrtlmektedir. Hudut kaplar arasndaki kara snrlarnda snr
gzetim sorumluluu ise Jandarma Genel Komutanl ve Kara Kuvvetleri
Komutanl arasnda paylalmaktadr. Toplam kara snrlarmzn % 17sine
karlk gelen blmden (ran snrnn 125 kilometrelik blm ile 384 kilometrelik
Irak snrnn tamam) Jandarma Genel Komutanl, geri kalan blmlerden ise Kara
Kuvvetleri Komutanl sorumludur. Hudut kaplar haricindeki tm deniz snrlar
934

ise Sahil Gvenlik Komutanlnn sorumluluundadr.

Snrlarn tamamen sivil bir birime braklmasnn, zellikle terrle

mcadelede byk bir zaafiyet yarataca, bu kapsamda dile getirilen en nemli
endiedir. Zira, Irak snrmzdan kaynaklanan terrist szmalarnn engellenmesi
bakmndan, snrlardaki asker gzetimin nemi ok byktr. Ayrca, Entegre Snr
Ynetimi Stratejisinin Uygulanmasna Ynelik Eylem Plannda belirtilen fiziki ve
teknik nlemlerin bir an nce hayata geirilmesi elzemdir.
Sz konusu stratejide belirtildii gibi Trkiyenin bu konudaki politikas da
ABye girie endekslidir. Stratejide, grev ve yetki devrine geilmesine; ABden
salanacak finans kaynaklaryla ihtiyalarn temini ve Trkiyenin ABye tam yelik
mzakerelerindeki olumlu gelimeler paralelinde 2014 ylndan itibaren balanaca,
ancak gelimelere gre daha nceye de alnabilecei belirtilmektedir. Ayrca, devir
ilemine ncelikle, daha uygun artlara sahip olan bat snrlarmzdan balanaca

933
934

A.g.e., s. 49.
Entegre Snr Ynetimi Eylem Plan, ss. 25-26.

182

935

ifade edilmektedir.

Sonu olarak Trkiyenin bu kapsamdaki yaklamlarn

olumlu olarak deerlendirebiliriz.

Dier taraftan, yasa d g olgusunun daha uzun yllar devam edecei
dikkate alndnda, Trkiyenin konuya daha kapsaml biimde yaklamas gerei
ortaya kmaktadr. AB yelik srecindeki gelimeler hangi ynde ilerlerse ilerlesin,
yasa d gle mcadeleye devam edilmelidir. Bunu yannda, g olgusuna sadece
yasa d g erevesinden baklarak, konunun dier boyutlarnn gz ard
edilmemesi gerekmektedir. Yasal g balamnda, Trkiyenin i gten ve yurt
dnda yaayan Trklerden kaynaklanan ve zmek zorunda olduu birok sorun
bulunmaktadr. Bu nedenle, gle ilikili tm konularla ilgilenecek bir G
Bakanl ya da en azndan G Mstearl kurulmas nem arz etmektedir.
Ayrca, gle ilgili akademik almalarn tek bir at altnda yrtlmesine olanak
salayacak ve bu kapsamdaki eitim faaliyetleri ile politika belirleme almalarn
ynlendirecek

bir

Enstits

oluturulmasna

da

ihtiya

olduu

deerlendirilmektedir.

935

Entegre Snr Ynetimi Eylem Plan, ss. 25-26.

183

BBLYOGRAFYA
SREL YAYILAR
GAZETELER
Cumhuriyet Gazetesi
Halka ve Olaylara Tercman Gazetesi
Hrriyet Gazetesi
Independent
Milliyet Gazetesi
Radikal Gazetesi
Resm Gazete
Sabah Gazetesi
San Francisco Chronicle
Turkish Daily News
Trkiye Gazetesi
TV8 Televizyonu
Vatan Gazetesi
Yenia Gazetesi
DERGLER
Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Sosyoloji Blm Dergisi
Annals: Association of American Geographers
Annual Review of Sociology
Asia-Pacific Population Journal
Atatrk niversitesi Erzincan Hukuk Fakltesi Dergisi
Avrasya Dosyas
Backgrounder
Boazii Journal
Canadian Journal of Economics
Common Market Law Review
Crime, Law & Social Change

184

Cumhuriyet niversitesi Hemirelik Yksekokulu Dergisi

an Polisi
Digest of Middle East Studies
Ermeni Aratrmalar Dergisi
European Journal of Migration and Law
European Law Journal
Foreign Affairs
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Dergisi
Gazi niversitesi Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi Dergisi
Glottometrics International
Migration International
Migration Review International
Sociology of Law Journal of
Borderlands Studies Journal of
Human Development Journal of
International Affairs
Journal of the Royal Statistical Society
Labour
Latin American Politics & Society
Migracijske i Etnike
Modern Law Review
Monterey Institute of International Studies
Population and Development Review
Population and Environment
Population Bulletin
Refuge
Sahil Gvenlik Dergisi
Scientific American.com E-Dergisi
Social Forces
Social Science History
Stratejik Analiz Dergisi
Stratejik Aratrmalar Dergisi
Studi Emigrazione / Migration Studies
The Brown Journal of World Affairs

185

Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

THS Hukuku ve ktisat Dergisi
Trk dare Dergisi
Trk Psikiyatri Dergisi
UN Chronicle
Urban Geography
www.stradigma.com Aylk Strateji ve Analiz E-Dergisi
MAKALELER
ADELMAN, Howard Refugees and Border Security Post-September 11, Refuge,
Vol. 20, No. 4, August, 2002, ss. 5-14.
AKDA, Gl Arkan, Avrupa Birliinin G Politikas, Trkasya Stratejik
Aratrmalar Merkezi (TASAM), 02. 12. 2004, http://www.tasam.org/index.php?
altid=7, (11.05.2005).
ALEXANDROVA, Yva, Management of Irregular Transit Migration, Presentation
at the ICMPD Workshop on Management of Irregular Transit Migration in the
MARRI
Region,
Sarajevo,
29-30
June
2006.
http://marrirc.org/documents/events/Sarajevo%20Presentation%20-%20ICMPD.pdf,
(12.02.2008).
Aratrma ve Ettler Merkezi (AREM), Avrupa Birlii Balamnda Yasa D Gle
Mcadele-Ocak,
2006,
Bilgi
Notu,
http://www.arem.gov.tr/rapor/bilgi/AB_yasadisi_goc.htm, (03.09.2007).
ARI,
Kemal,
Trkiyede
D
G
http://kemalari.8m.com/goc.doc., (20.03.2004).

ve

Mlteciler

Sorunu,

AROUR, Fathi, Jordan: The Demographic and Economic Dimension of

Migration, Mediterranean Migration 2006-2007 Report, der. Philippe Fargues,
The Euro-Mediterranean Consortium for Applied Research on International
Migration (CARIM), European University Institute, Robert Schuman Centre for
Advanced Studies, Firenze, Italy, 2007, http://www.carim.org, (10.08.2007), ss. 9196.
ARSLAN, etin, Gmen Kaakl Sular (TCK Md. 201/a), Trk dare
Dergisi, Say: 439, Haziran 2003, ss. 151-185.
AYDIN, Tayyar, Neden ve Sonular ile Yugoslavya Sava, Stratejik
Aratrmalar Dergisi, Say: 3, ubat 2004, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik
Ett Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2004, ss. 179-197.
BACH, Robert L., Global Mobility, Inequality and Security, Journal of Human
Development, Vol. 4, No. 2, July 2003, ss. 227-245.
BALDWIN-EDWARDS, Martin, Migration in the Middle East and Mediterranean,
A paper prepared for the Policy Analysis and Research Programme of the GCIM,

186

Mediterranean Migration Observatory University Research Institute for Urban

Environment and Human Resources, Panteion University, Athens, Greece,
September 2005, http://www.gcim.org/attachements/RS5.pdf, (12.10.2007).
BHATTACHARYYA, Suman, Migration and Security: September 11 and
Implications for Canadas Policies, Refuge, Vol. 20, No. 4, August, 2002, ss. 49-52.
BMMYK, Problem of Refugees and Asylum Seekers Who Move in an Irregular
Manner From a Country in Which They Had Already Found Protection balkl, 58
(XL)-1989
sayl
BMMYK
Yrtme
Komitesi
Karar.
http://www.refugeelawreader.org/438/Problem_of_Refugees_and_Asylum_Seekers_
Who_Move_in_an_Irregular_Manner_From_a_Country_in_Which_They_Had_Alre
ady_Found_Protection.pdf , (08.11.2007).
, Asylum Levels and Trends in Industrialized Countries, First Quarter,
2006. http://www.unhcr.org/statistics/STATISTICS/44d74d9c2.pdf, (30.11.2007).
, Asylum Levels and Trends in Industrialized Countries, Second Quarter,
2006. http://www.unhcr.org/statistics/STATISTICS/450fa85d2.pdf , (30.11.2007).
BOSWELL, Christina, Migration in Europe, A paper prepared for the Policy
Analysis and Research Programme of the GCIM, Migration Research Group,
Hamburg
Institute
of
International
Economics,
September
2005,
http://www.gcim.org/attachements/RS4.pdf , (24.12.2007).
, Christina, Theorizing Migration Policy: Is There a Third Way?,
International Migration Review, Vol. 41, No. 1, Spring 2007, ss. 75-100.
BRETTEL, Caroline B., Theorizing Migration in Anthropology, Migration
Theory: Talking across Disciplines, der. Caroline B. Brettel, James F. Hollifield,
Routledge, New York and London, USA and UK, 2000, ss. 97-135.
BROUWER, Evelien, Immigration, Asylum and Terrorism: A Changing Dynamic
Legal and Practical Developments in the EU in Response to the Terrorist Attacks of
11.09, European Journal of Migration and Law, Vol. 4, 2003, ss. 399424.
CARBALLO, Manuel, Mourtala MBOUP, International Migration and Health, A
paper prepared for the Policy Analysis and Research Programme of the GCIM by
International
Centre
for
Migration
and
Health,
September
2005,
http://www.gcim.org/attachements/TP13.pdf , (10.01.2007).
CARLING, Jrgen, Gender Dimensions of International Migration, Global
Migration Perspectives No. 35, GCIM, Geneva, Switzerland, May 2005,
http://www.gcim.org/mm/File/GMP%20No%2035.pdf , (12.12.2007).
CHANG, Howard F., The Economic Analysis of Immigration Law, Migration
Theory: Talking across Disciplines, der. Caroline B. Brettel, James F. Hollifield,
Routledge, New York and London, USA and UK, 2000, ss. 205-230.
CHIN, James K., Reducing Irregular Migration from China, International
Migration, Vol, 41, No. 3, 2003, ss. 49-72.
CHISWICK, Barry R., Are Immigrants Favorably Self-Selected?, Migration
Theory: Talking across Disciplines, der. Caroline B. Brettel, James F. Hollifield,
Routledge, New York and London, USA and UK, 2000, ss. 61-76.

187

CHOUCRI, Nazl, Migration and Security: Some Key Linkages, Journal of

International Affairs, Vol. 56, No. 1, Fall 2002, ss. 97-122.
CLARK, Michele Anne, Trafficking in Persons: An Issue of Human Security,
Journal of Human Development, Vol. 4, No. 2, July 2003, ss. 247-263.
CORBETT, John, Ernest George Ravenstein: The Laws of Migration, 1885,
http://www.csiss.org/classics/content/90 , (12.03.2007).
AYCI, Sadi Uluslararas nsancl Hukuk Asndan eenistandaki Durum,
Stratejik
Analiz
Dergisi,
Nisan
2005,
ss.
67-71.
http://www.asam.org.tr/temp/temp43.pdf, (30.10.2007),
EKL, Blent, Uluslararas Terrizm ve Uluslararas G: 11 Eyll Sonras
Terr Tehdidi ve G Kontrol Politikalarnn Terrizmle Mcadelede Kullanm,
Avrasya Dosyas, Gvenlik Bilimleri zel, Cilt: 9, Say: 2, Yaz 2003, ss. 170-194.
DAUVERGNE, Catherine, Sovereignty, Migration and the Rule of Law in Global
Times, Modern Law Review, Vol. 67, No. 4, 2004, ss.588-615).
DAVGUN,
Satish,
Geography
of
http://www.bemidjistate.edu/geography/migration.htm, (12. 03. 2007).

Migration,

DE HAAS, Hein, Irregular migration from Africa to Europe: Questioning the transit
hypothesis,
(Draft
paper),
August
2007,
www.iss.nl/index.php/content/downloa/8507/82412/file/Panel1_deHaas.pdf,
(01.02.2008).
DE JONG, Gordon F. Aphichat CHAMRATRITHIRONG, Quynh-Giang TRAN, For
Beter, For Worse: Life Satisfaction Consequences of Migration, International
Migration Review, Vol. 36, No. 3, Fall 2002, ss. 838-863.
DELCHAT, Corinne International Migration Dynamics: The Role of Experience
and Social Networks, Labour, Vol. 15, No. 3, 2001, ss. 457-486.
DEVORETZ, Don J., Immigration policy: Methods of Economic Assessment,
Global Migration Perspectives No. 4, GCIM, Geneva, Switzerland, October 2004.
http://www.gcim.org/attachements/GMP%20No%204.pdf, (12.03.2008).
DINER, Hasia R., History and the Study of Migration, Migration Theory:
Talking across Disciplines, der. Caroline B. Brettel, James F. Hollifield, Routledge,
New York and London, USA and UK, 2000, ss. 27-42.
Diaspora ve Entegrasyon Enstits (BDT lkeleri Enstits), Grcistan-Abhazya
Anlamazl: Dn, Bugn, zm Perspektifleri, ev. Murat Papu, Moskova,
RF, 1998, http://www.circassianworld.com/gurcistan_abhazya.html, (31.10.2007).
DORIGO, Guido, Waldo TOBLER, Push-Pull Migration Laws, Annals:
Association of American Geographers, Vol. 73, No.1, 1983, ss. 1-17.
DURUGNL, Esma, Sosyal Deime, G ve Sosyal Hareketler, Toplum ve
G, II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Devlet statistik Enstits (DE) Yayn, Ankara,
1997.
DUSCHINSKY, Peter, The Role of Non-Governmental Organizations: The Puebla
Process
Experience,
http://www.eclac.org/celade/proyectos/migracion/Duschinsky.doc, (13.07.2007).

188

DVELL, Franck, Globalisation and Migration: Emerging Dilemmas and Policy

Implications,
06.10.2004,
http://home.ku.edu.tr/~mirekoc/Koc1[1].doc,
(02.08.2007).
, Franck, Illegal Immigration In Europe: Dynamics, Causes And Policies,
Centre on Migration Policy and Society, University of Oxford,
http://www.temaasyl.se/Documents/Konferensdokumentation/Irregulj%C3%A4ra%2
0pappersl%C3%B6sa%20g%C3%B6mda/Franck%20D%C3%BCvells%20Power%2
0Pointpresentation%20Illegal%20Immigration%20in%20Europe%20Dynamics,
%20Causes
,%20and%20Policies.ppt, (12.10.2007).
EKN, Nusret, Kresellemenin ki Yz: stenmeyen Kaak Gmenler-Davetli
Bilgi
ileri,
http://www.sosyalsiyaset.com/documents/nusret_ekin_1.htm,
(10.05.2006).
ENNAJ,
Moha,
Illegal
Migration
from
Morocco
to
Europe,
http://www.intercontinental.metropolis.net/events/Metromed/Ennaji_e.pdf, (11.01.
2008).
ERBA, Hayriye Metodoloji Tartmalar Inda G ve Etnisite, Ankara
niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi, Sosyoloji Blm Dergisi, Say 2,
Ankara, 1999, ss. 17-39.
ERDER, Sema, Uluslararas Gte Yeni Eilimler: Trkiye G Alan lke mi?,
Mbeccel Kray iin Yazlar, Balam Yaynlar Armaan Dizisi, stanbul, 2000, ss.
235-259.
EUROPOL, Facilitated Illegal Immigration into the European Union, Illegal
Immigration
Fact
Sheet,
March
2008,
http://www.europol.europa.eu/index.asp?page=publications&language=,
(14.04.2008).
EVK, Ali Hakan, Gmen Kaakl Suu, Atatrk niversitesi Erzincan
Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt: IX, Say: 3-4, Ayr Basm, Erzincan, Aralk 2005, ss.
126-178.
FAUCHILLE, Paul The Rights of Emigration and Immigration, Population and
Development Review, Vol. 31, No. 4, December 2005, ss. 765773.
FIRAT, Ahmet, Uluslararas Gmen Kaakl ve nsan Ticareti, Trkiye
Adalet
Akademisi
Ders
Notlar,
http://www.taa.gov.tr/dersnotlari/GocmenKacakciligiveInsanTicareti.doc,
(16.11.2005).
FREITAS, Raquel, Human Security and Refugee Protection after September 11: A
Reassessment, Refuge, Vol. 20, No. 4, August, 2002, ss. 34-44.
FUTO, Peter, Michael JANDL and Liia KARSAKOVA, Illegal Migration and
Human Smuggling in Central and Eastern Europe, Migracijske i Etnike, Teme
21, 1-2, 2005, ss. 35-54.
GEDK, Aye, Mobility Transition (Test of Zelinsks Theory) and Economic and
Demographic
Factors:
Japan
and
Turkey,
1955-2000,
http://iussp2005.princeton.edu/download.aspx?submissionId=51383, (12.03.2007).

189

GENLER, Ayhan Yabanc Kaak ilik Gerei ve Trkiye rnei, THS

Hukuku
ve
ktisat
Dergisi
Cilt
17,
Ankara,
ubat
2002,
http://www.ceterisparibus.net/arsiv/a_gencler3.doc., (10.06.2004).
, Ayhan, Byyen Yasa d G Sorunu ve Trkiye, Trakya
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 3, No. 1, 2003, ss. 174-181.
Genelkurmay Bakanl, Yunanistann Yasa D Gmenlere likin Tutumu
Balkl
Bilgi
Notu,
05
Ekim
2007,
http://www.tsk.mil.tr/10_ARSIV/10_1_Basin_Yayin_Faaliyetleri/10_3_Bilgi_Notlar
i/2007/BN_23.html, (12.10.2007).
GRESH, Geoffrey, Acquiescing to the Acquis: Combating Irregular Migration in
Turkey,
26.01.2005,
http://www.ces.boun.edu.tr/2/3/GreshfinalIrregularmigrationpaper.pdf,(29.06. 2007).
GROENENDIJK, Kess, Introduction, Irregular Migration and Human Rights:
Theoretical, European and International Perspectives, der. Barbara Bogusz,
Ryszard Cholewinski, Adam Cygan, Erika Szyszczak, Martinus Nijhoff Publishers,
Boston, USA, 2004, ss. xvii-xxii.
GUEST, Philip, Mobility Transition within a Global System: Migration in the
ESCAP Region, Asia-Pacific Population Journal, Vol. 14, No. 4, 1999, ss. 57-72.
http://www.unescap.org/esid/psis/population/Journal/1999/v14n4a45.htm,
(13.03.2007).
GUILD, Elspeth, Who is an irregular migrant?, Irregular Migration and Human
Rights: Theoretical, European and International Perspectives, der. Barbara
Bogusz, Ryszard Cholewinski, Adam Cygan, Erika Szyszczak, Martinus Nijhoff
Publishers, Boston, USA, 2004, ss. 3-28
GMRK, Harun, Trkiyeden Avrupa Birlii lkelerine Gn Avrupa
Hukuku erevesinde ncelenmesi, Avrasya Dosyas, Cilt 11, Say 1, 2005, ss.
127-154.
HANAFI, Sari, Palestine: The Political and Social Dimension of Migration,
Mediterranean Migration 2006-2007 Report, der. Philippe Fargues, The EuroMediterranean Consortium for Applied Research on International Migration
(CARIM), European University Institute, Robert Schuman Centre for Advanced
Studies, Firenze, Italy, 2007, http://www.carim.org, (10.08.2007), ss. 207-215.
HECHTER, Michael, Satoshi KANAZAWA, Sociological Rational Choice
Theory, Annual Review of Sociology, Vol. 23, 1997, ss. 191-214.
HECKMAN, Friedrich, Illegal Migration: What can we know and what can we
explain? The Case of Germany?, International Migration Rewiev, Vol. 38, No. 3,
Fall 2004, ss. 1105-1106.
HEISLER, Barbara Schimitter, The Sociology of Migration, Migration Theory:
Talking across Disciplines, der. Caroline B. Brettel, James F. Hollifield, Routledge,
New York and London, USA and UK, 2000, ss. 77-96.
Helsinki Yurttalar Dernei ve Uluslararas Af rgt Trkiye ubesi, Snma
bavurularna eriimin engellenmesi ve snr d uygulamalarnda kayg verici art,

190

Ortak Basn Aklamas, 06.08.2007,

sindex=vifois0608200701, (24.08.2007).

http://www.amnesty.org.tr/print.php3?

HENDRICKS, Thche, On the Border, San Francisco Chronicle, 12.07.2007,

http://sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2007/03/12/MNGEUOJLNF1.DTL,
(24.03.2008).
HOLLIFIELD, James F., The Politics of Internetional Migration, Migration
Theory: Talking across Disciplines, der. Caroline B. Brettel and James F.
Hollifield, New York, USA, 2000, ss. 137-186.
HUGO, Graeme, Environmental Concerns and International
International Migration Review, Vol. 30, No. 1, 1996, ss. 105-131.

Migration,

, Graeme, Indonesias Labor Looks Abroad, April 2007,

http://www.migrationinformation.org/Profiles/print.cfm?ID=594 , (12.03.2007).
HUNT, Jennifer, Are Migrants More Skilled Than Non-Migrants? Repeat, Return
and Same-Employer Migrants, Canadian Journal of Economics, Vol. 37, No. 4,
November 2004, ss. 831-848.
HUNTER, Lori M., Climate Change, Rural Vulnerabilities, and Migration, PRB,
June 2007,
http://www.prb.org/Articles/2007/ClimateChangeinRuralAreas.aspx,
(09.10.2007).
, Lori M., Migration and Environmental Hazards, University of
Colorado, Institute of Behavioral Science, Research Program on Environment and
Behavior,
Working
Paper,
March
2004,
http://www.colorado.edu/ibs/pubs/eb/eb2004-0002.pdf, (03.10.2007).
INTERPOL, People Smuggling, http://www.interpol.int/Public/THB/default.asp,
(03.03.2008).
IOM, Migration in South East Asia, http://www.iom-seasia.org., (11.03.2008).
, Regional and Country Figures, http://www.iom.int/jahia/Jahiha/pid/255,
(14.04.2008).
IPCC, Climate Change 2007: The Physical Science Basis, Summary for
Policymakers, World Meteorological Organization (WMO) and UN Environment
Programme (UNEP), 2007, http://ipcc-wg1.ucar.edu/, (15.10.2007).
IVAKHNYUK, Irina, Migration in the CIS Region: Common Problems and Mutual
Benefit, International Symposium on International Migration and Development,
UNDESA,
Turin,
Italy,
28-30
June
2006.
http://www.un.org/esa/population/migration/turin/Symposium_Turin_files/P10_SY
MP_Ivakhniouk.pdf, (02.03.2008).
DUYGU, Ahmet, Transit Migrants in Turkey, Boazii Journal, Vol. 10, No.
1-2, 1996, ss. 127-142.
, Ahmet, Transit Migration in Turkey: Trends, Patterns, and Issues,
CARIM Research Reports 2005/04, European University Institute, Florence Robert
Schuman
Centre
for
Advanced
Studies,
Italy,
June
2005.
http://www.carim.org/Publications/CARIM-RR05_04_Icduygu.pdf, (14.11.2007).

191

JANDL, Michael, Estimates on the Numbers of Illegal and Smuggled Immigrants

th
in Europe, Presentation at Workshop 1.6, 8 International Metropolis Conference,
Vienna,
17.09.2003.
http://www.icmpd.org/typo3conf/ext/icmpd/secure.php?
u=0&file=1252&t=1199751
282&hash=98867af1acdf364e373cd5c5aa19952d , (22.02.2006).
, Michael, The Estimation of Illegal Migration in Europe, Studi
Emigrazione / Migration Studies Vol. XLI, No. 153, March 2004, ss. 141-155.
JEFFERSON, John, Henry Kissenger and the Yom Kippur War, Digest of Middle
East Studies, Spring 2005, ss. 32-49.
JONES, Richard C. ,Multinational Investment and the Mobility Transition in
Mexico and Ireland, Latin American Politics & Society, Vol. 47, Issue 2, Summer
2005, ss. 77-102.
KANBOLAT,
Hasan,
Abhazya
Nereye
Gidiyor?,
27.09.2006,
http://www.asam.org.tr/tr/yyazdir.asp?ID=1158&kat1=42&kat2=, (30.10.2007).
Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstits, Uluslararas G ve Gmen
Kaakl Ders Notlar, http://www.kho.kkk.tsk/enstitu/kurslar/savbilserprog
(13.06.2004).
KEELY, Charles B., Demography and International Migration, Migration
Theory: Talking across Disciplines, der. Caroline B. Brettel and James F.
Hollifield, New York, USA, 2000, ss. 43-60.
KICINGER, Anna, International Migration as a Non-Traditional Security Threat
and the EU Responses to this Phenomenon, Central European Forum For Migration
Research (CEFMR) Working Paper 2/2004, Warsaw, Poland, October 2004.
KR, Kemal Border Management and EU-Turkish Relations: Convergence or
Deadlock, CARIM Research Reports 2007/03, European University Institute,
Florence Robert Schuman Centre for Advanced Studies, Italy, 2007,
http://www.eui.eu/RSCAS/E-TEXTS/carim-rr_2007_03.pdf, (01.02.2008).
, Kemal, Turkey: A Transformation from Emigration to Immigration,
Center for European Studies, Boazii University, November 2003,
http://www.migrationinformation.org/profiles/display.cfm?ID=176, (12.07.2007).
KOSER, Khalid, Irregular Migration, State Security and Human Security, (A paper
prepared for the Policy Analysis and Research Programme of the Global
Commission
on
International
Migration-GCIM),
September
2005,
http://test.gcim.org/attachements/TP5.pdf, (01.07.2007).
KOSLOWSKI, Rey Possible steps towards an international regime for mobility and
security, Global Migration Perspectives No. 8, GCIM, Geneva, Switzerland,
October
2004,
http://www.gcim.org/attachements/GMP%20No%208.pdf,
(14.11.2007).
LACZKO, Frank Europe Attracts More Migrants from China, IOM, 1 June 2003,
http://www.migrationinformation.org/feature/print.cfm?ID=144, (08.02.2008).
, Frank, Elzbieta GOZDZAK (der). Data and Research on Human
Trafficking: A Global Survey, Offprint of the Special Issue of International

192

Migration
Vol.
43
(1/2),
2005,
GLOBALTRAFFICK.PDF, (30.12.2007.)

http://www.nswp.org/pdf/IOM-

LEE, Maggy, Human Trade and the Criminalization of Irregular Migration,

International Sociology of Law, No. 33, 2005, ss.. 1-15.
LONARD, Sarah Studying Migration as a Security Issue: Conceptual and
Methodological Challenges, Paper to be presented at the SGIR Fifth Pan-European
International Relations Conference, the Hague, the Netherlands, September 9-11,
2004.http://www.sgir.org/conference2004/papers/Leonard%20%20Studying%20migration%20as%20a%20security%20issue.pdf, (24.07.2006).
LESTER, Eve, Retreating From the Refugee Convention?: Where to with whats
left?, A Discussion paper on the Irregular Movements of Asylum Seekers and
Refugees, http://www.cdu.edu.au/law/apl/Retreating/lester.htm, (08.11.2007).
LI, Wentian, Zipfs Law Everywhere, Glottometrics, Vol. 5, 2002, ss. 14-21.
MacPHERSON Douglas W., Brian D. GUSHULAK, Irregular migration and
health, Global Migration Perspectives No. 7, GCIM, Geneva, Switzerland, October
2004. http://www.gcim.org/attachements/GMP%20No%207.pdf, (13.11.2007).
MARIN, Mehmet C. 1985 Sonras Trkiyedeki Kentsel Sistemin Dnm: Zipf
Yasasnn Ampirik Bir Testi, Gazi niversitesi Mhendislik ve Mimarlk
Fakltesi Dergisi, Cilt 22, No. 1, Ankara, 2007, ss. 33-38.
http://www.mmf.gazi.edu.tr/journal/2007_1/DERGI%202007%20v22%20NO1%20_
sayfa%2033-38_.pdf, (02.04.2007).
MARTIN, Susan F., Global Migration Trends and Asylum, New Issues in Refugee
Research, Working Paper No. 4, http://www.jha.ac/articles/u041.htm, (12.03.2007).
st

MASSEY, Douglas S., Patterns and Processes of International Migration in the 21

Century, Paper prepared for Conference on African Migration in Comparative
Perspective,
Johannesburg,
South
Africa,
4-7
June
2003,
http://pum.princeton.edu/pumconference/papers/1-Massey.pdf, (16.04.2007).
, Douglas S., Chiara CAPOFERRO, Measuring Undocumented Migration,
International Migration Review, Vol. 38, No. 3, Fall 2004, ss. 1075-1102.

, Douglas S., Joaquin ARANGO, Graeme HUGO, Ali KOUAOUCI, Adela

PELLEGRINO, J. Edward TAYLOR, Theories Of International Migration: A
Review And Appraisal, Population and Development Review, Vol 19, No. 3,
September 1993, ss. 431-466.
MELOSSI, Dario, Security, Social Control, Democracy and Migration within the
Constitution of the EU, European Law Journal, Vol. 11, No. 1, January 2005, ss.
521.
MEZE-HAUSKEN, Elisabeth, Climate Change Impacts: Mass-migration due to
Climate
Change?
A
Conceptual
Layout,
May
1998.
http://www.nhh.no/geo/prosjekt/em/project98.html, (04.07.2006).
MITSILEGAS, Valsamis, Measuring Irregular Migration: Implications for Law,
Policy and Human Rights Irregular Migration and Human Rights: Theoretical,
European and International Perspectives, der. Barbara Bogusz, Ryszard

193

Cholewinski, Adam Cygan, Erika Szyszczak, Martinus Nijhoff Publishers, Boston,

USA, 2004, ss. 29-39.
MUTLU, M. Kayhan, Yasa d Gn Siyasi, Ekonomik ve Sosyal Nedenleri,
Avrasya Dosyas, Gvenlik Bilimleri zel, Yaz 2003, Cilt: 9, Say 2, ss. 195-205.
MYERS, Norman, Environmental refugees: An emergent security issue, Paper
th
prapared for OSCE 13 Economic Forum, Prague, 23-27 May 2005,
http://www.osce.org/documents/eea/2005/05/14488_en.pdf , (30.11.2007).
, Norman, Environmental Refugees, Population and Environment,
Vol.19 No. 2, 1997, ss. 167-182.
NARLI, Aye Nilfer, Human Smuggling and Migration of Illegal Labour to
Turkey, in Crushing Crime in South Eastern Europe: A Struggle of Domestic,
Regional and European Dimension, National Defense and Bureau Security Policy,
2003, http://www.bmlv.gv.at/pdf_pool/publikationen/crime_narli.pdf, (20.04.2007).
NELSON, Douglas, Yongsheng XU, Normative Migration Theory: A Social Choice
Theoretic
Approach,
http://www.nottingham.ac.uk/economics/leverhulme/research_papers/01_36.pdf,
(14.01.2006).
OGAN, Sinan, Ermenistann Tehcir Politikas ve Neticesi: Azerbaycanda Gmen
(Kakn) Sorunu, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say 9, Bahar 2003,
http://www.eraren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=69, (30.10.2007).
OISHI, Nana, Gender and Migration: An Integrative Approach, The Center for
Comparative Immigration Studies (CCIS), Working Paper 49, University of
California,
San
Diego,
USA,
March
2002,
http://www.ccisucsd.org/PUBLICATIONS/wrkg49.PDF, (11.10.2007).
st

OLIVER-SMITH, Anthony, Disasters and Forced Migration in the 21 Century,

11 June, 2006, http://understandingkatrina.ssrc.org/Oliver-Smith/printable.html,
(03.10.2007).
ZCAN, Mehmet, Avrupa Birlii-Trkiye likilerinde Yasa D G, Trkiyeli
Avrupa: Trkiyenin ABye Olas Etkileri, der. Sedat Lainer, Mehmet zcan ve
hsan Bal, Hayat Yaynlar, stanbul, 2004, ss. 131-202.
ZEY, Ramazan, Trkiyenin Corafyas ve Jeopolitii Neden nemlidir?,
www.stradigma.com,
Aylk
Strateji
ve
Analiz
E-Dergisi,
http://www.stradigma.com/turkce/ekim2003/print_03.html (25.04.2008).
ZTRK, Mustafa, (IV. Snf Emniyet Mdr, EGM Yabanclar Dairesi ltica, G
ve Vatandalk ube Mdr) tarafndan nsan Haklar Gn dolaysyla Ankara
Ticaret Odasnda 10.12.2005 tarihinde yaplan Trk ltica Mevzuat konulu tebli.
PAPADOPOULOU, Aspasia, Regularization Programmes: An Effective Instrument
of Migration Policy?, Global Migration Perspectives, No. 33, GCIM, Geneva,
Switzerland, May 2005, http://www.gcim.org/attachements/GMP%20No%2033.pdf
(12.10.2007).
PASSEL, Jeffrey, Unauthorized Migrants in the United States:Estimates, Methods,
and Characteristics, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No

194

57, 05 September
(21.02.2008).

2007,

http://www.oecd.org/dataoecd/41/25/39264671.pdf,

PCAUD Antoine, Paul DE GUCHTENEIRE, International Migration, Border

Controls and Human Rights: Assessing the Relevance of a Right to Mobility,
Journal of Borderlands Studies, Vol. 21, No. 1, Spring 2006, ss. 69-86.
PEDREZA, Silvia, Immigration Research: A Conceptual Map, Social Science
History, Vol. 14, 1990, ss. 43-67.
PEERS, Steve, Building Fortress Europe: The Development of EU Migration Law,
Common Market Law Review, Vol. 35, 1998, ss. 12351272.
PETROS, Melanie, The Costs of Human Smuggling and Trafficking, Global
Migration Perspectives No. 31, GCIM, Geneva, Switzerland, April 2005,
http://www.gcim.org/attachements/GMP%20No%2031.pdf, (12.11.2007).
PRB, (Population Reference Bureau), World Population Highlights, Population
Bulletin,
Vol.
62,
No.3,
September
2007,
http://www.prb.org/pdf07/62.3Hihghlights.pdf, (05.10. 2007), ss. 1-13.
, World Population Data Sheet, 2006, http://www.prb.org, (21.10.2007).
PORTES, Alejandro Social Capital: Its Origins and Applications in Modern
Sociology, Annual Review of Sociology, Vol. 24, 1998, ss. 1-24.
, Alejandro, Immigration Theory for a New Century: Some Problems and
Opportunities, International Migration Review, Vol: 31, 1997, ss. 799-825.
RATHA, Dilip, Sanket MOHAPATRA, K.M. VIJALAKSHMI, Zhimei XU,
Remittance Trends 2007, Migration and Development Brief 3, Development
Prospects Group, Migration and Remittances Team, 29 November 2007,
http://siteresources.worldbank.org/EXTDECPROSPECTS/Resources/4768821157133580628/BriefingNote3.pdf, (14.04.2008).
RAVENSTEIN, Ernest Georg The Laws of Migration, Journal of the Royal
Statistical Society, Vol. 52, London, UK, 1889, ss. 286-288.
, Ernest Georg, The Laws of Migration, Journal of the Royal
Statistical Society, Vol. 48, London, UK, 1885, ss. 167-235.
RECTOR, Robert, Amnesty and Continued Low-Skill Immigration Will
Substantially Raise Welfare Costs and Poverty, Backgrounder, No. 1936,
Published by The Heritage Foundation, Washington DC, May 16, 2006,
http://www.heritage.org/Research/Immigration/upload/97173_1.pdf, (24.12.2007).
REED, William J., On The Rank-Size Distribution For Human Settlements,
http://www.nslij_genetics.org/wli/zipf/reed01_jrs.pdf, (22.03.2007).
REINPRECHT, Claudia, European Council on Refugees and Exiles-ECRE Study on
Free
Legal
Assistance,
January
2001,
http://www.ecre.org/research/legalassistance/index.shtml, (25.12.2005).
RIERA, Jos, Migrants and refugees: why draw a distinction?, UN Chronicle,
December
2006,
http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m1309/is_4_43/ai_n18791159/print,
(08.11.2007).

195

ROMAN, Howaida, Egypt: The Political and Social Dimension of Migration,

Mediterranean Migration 2006-2007 Report, der. Philippe Fargues, The EuroMediterranean Consortium for Applied Research on International Migration
(CARIM), European University Institute, Robert Schuman Centre for Advanced
Studies, Firenze, Italy, 2007, http://www.carim.org., (10.08.2007), ss. 49-59.
ROSENHEK, Zeev, Israel: The Political and Social Dimension of Migration,
Mediterranean Migration 2006-2007 Report, der. Philippe Fargues, The EuroMediterranean Consortium for Applied Research on International Migration
(CARIM), European University Institute, Robert Schuman Centre for Advanced
Studies, Firenze, Italy, 2007, http://www.carim.org., (10.08.2007), ss. 77-81.
SACHS, Jeffry D., Climate Change Refugees (extended version), Scientific
American.com,
01.06.2007,
http://www.sciam.com.print_version.cfm?
articleID=E82F5561-E7F2-99DF363CB..., (09.10.2007).
SADELDINE, Soumaya, Syria: The Demographic and Economic Dimension of
Migration, Mediterranean Migration 2006-2007 Report, der. Philippe Fargues,
The Euro-Mediterranean Consortium for Applied Research on International
Migration (CARIM), European University Institute, Robert Schuman Centre for
Advanced Studies, Firenze, Italy, 2007, http://www.carim.org, (10.08.2007), ss. 221238.
SALT, John, Current Trends in International Migration in Europe, Council of
Europe,
November
2001,
http://www.coe.int/t/e/social_cohesion/migration/documentation/Publications_and_r
eports/John%20Salt%20%20Report%20on%20Current%20Trends%20in%20International%20Migration%20
in%20Europe.pdf, (19.12.2007).
SANDER, Cerstin, Migrant Remittances to Developing Countries, A Scoping
Study: Overview and Introduction to Issues for Pro-Poor Financial Services,
Prepared for the UK Department of International Development, June 2003,
http://www.bannock.co.uk/PDF/Remittances.pdf, (04.07.2006).
SCHLOENHARDT, Andreas, Organized Crime and the Business of Migrant
Trafficking: An Economic Analysis, Crime, Law & Social Change, Vol. 32, 1999,
ss. 203233.
SCHNEIDER, Christian Changes in Irregular Migration at the EUs Eastern
External Border: An Analysis of Border Apprehension Data 2002-2006, Paper
Prapered for the Border Regions in Transition IX Conference, January 12-15, 2008,
http://publicadmin.uvic.ca/brit_ix/papers/schneider.pdf , (14.04.2008).
SCHUCK, Peter H., Law and the Study of Migration, Migration Theory: Talking
across Disciplines, der. Caroline B. Brettel and James F. Hollifield, New York,
USA, 2000, ss. 187-204.
SMITH, Thomas Spence, Inverse Distance Variations for the Flow of Crime in
Urban Areas, Social Forces, Vol. 54, No. 4, 1976, ss. 802-815.
STALKER,
Peter,
International
http://pstalker.com/migration/mg_res_3.htm, (12.01.2006).

Migration,

196

, Peter, Migration Trends and Migration Policy in Europe,

International Migration, Vol. 40, No. 5, 2000, ss. 151-179.
STANISLAW Joseph, Daniel YERGIN, Oil: Reopening The Door, Foreign
Affairs, Vol. 72, No. 74, Semtember-October 1993, ss. 80-93.
AHN, Cengiz, Yurt D Gn Bireyin Psikolojik Sal zerindeki Etkisine
likin Kuramsal Bir nceleme, Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Dergisi,
Cilt 21, Say 2, 2001, ss. 57-67.
TANRISEVER, Oktay F., 11 Eyll Sonras Dnemde Grcistann ve D
Siyasetinde Meydana Gelen Son Gelimelerin Trkiye Asndan nemi, Stratejik
Aratrmalar Dergisi, Say 4, Aralk 2004, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik
Ett Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2004, ss. 103-118.
TEITELBAUM, Michael S., The Role of the State in International Migration, The
Brown Journal of World Affairs, Vol. VIII, Issue 2, Winter 2002, ss. 157-167.
http://www.watsoninstitute.org/bjwa/archive/8.2/Migration/Teitelbaum.pdf,
(12.08.2007).
TERZOLU, Mehmet EGM Yabanclar Hudut ltica Daire Bakan, Yasa d
G, nsan Ticareti ve ltica Konularnda lkemizin Durumu ve Yaplan
almalar, an Polisi, http://www.caginpolisi.com.tr/12/15-16-17-18-19.htm,
(26.11.2005).
The
Genocide
in
Darfur,
Briefing
Paper,
http://www.savedarfur.org/pages/background, (30.10.2007).

June

2007,

THOMAS-HOPE, Elizabeth, Irregular Migration And Asylum Seekers in the

Caribbean,http://62.237.131.23/conference/conference-20023/conference%20papers/hope.pdf, (14.12.2007).
THOUEZ, Colleen, The Role of Civil Society in the Migration Policy Debate,
Global Migration Perspectives, No. 12, GCIM, Geneva, Switzerland, October 2004,
http://www.gcim.org/gmp/Global%20Migration%20Perspectives%20No%2012.pdf,
(11.10.2007).
TOBLER, Waldo, Migration: Ravenstein, Thornwaite and Beyond, Urban
Geography,
Vol.
16,
No.
4,
1995,
http://www.geog.ucsb.edu/~topbler/publications/pdf_docs/movement/migration/Rav
enstein.pdf, (13 .03.2007), ss. 327-343.
TOPU Sevcan, Aye BEER, G ve Salk, Cumhuriyet niversitesi
Hemirelik Yksekokulu Dergisi, Cilt 10, Say 3, 2006, ss. 37-42.
TRBEDAR, Erhan Bosnada Adalet Yerini Buldu Mu?, Stratejik Analiz
Dergisi, Nisan 2007, http://www.asam.org.tr/temp/temp373.pdf, (31.10.2007), ss.
12-13.
UNESCO, UNESCO Fact Sheet: Death at the Border-Statistics on Migrant
Fatalities Attributed to Unuauthorized International Border Crossings, 2005,
http://portal.unesco.org/shs/en/file_download.php/8426e9451a9ce452eed861619391
1003fact+sheet+migrants+death.pdf, (03.08.2007).
VAN ARSDOL Jr., Maurice D., Glenn De GUARIN and Stephen LAM, Migration
Paterns in Northeast Asia: An Update, Monterey Institute of International

197

Studies, 2002, ss. 16-40,

(11.08.2007).

http://gsti.miis.edu/CEAS-PUB/200203VanArsdol.pdf

VAN DER KLAAUW Johannes, Multi-dimensional Migration Challenges in North

Africa, http://www.fmreview.org/FMRpdfs/FMR28/06.pdf, (08.11.2007).
WHITAKER, Reg, Refugee Policy after September 11: Not Much New, Refuge,
Vol. 20, No. 4, August, 2002, ss. 29-33.
WIDGREN, Jonas, Multilateral Co-operation to Combat Trafficking in Migrants
and the Role of International Organizations, Discussion Paper Prepared for Eleventh
IOM Seminar International Response to Trafficking in Migrants and the
Safeguarding of Migrant Rights, Geneva, Switzerland, 26-28 October 1994.,
http://www.oefm.org/documents/TraffickingUndok.pdf , (14.04.2007).
, Jonas, Philip MARTIN, Managing Migration: The Role of Economic
Instruments, International Migration, Vol. 40, No. 5, 2002 ss. 213-226.
YILMAZARSLAN, Murat Deniz Gvenlii, Sahil Gvenlik Dergisi, Say 3,
Aralk 2007, ss. 50-54.
KTAPLAR
ABADAN-UNAT, Nermin, Bitmeyen G: Konuk ilikten Ulus-tesi
Yurttala, Bilgi niversitesi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 2002.
ABD Dileri Bakanl, nsan Ticareti Raporu,
http://www.state.gov/g/tip/rls/rpt/101438.htm, (04.03.2008).

Haziran

2007,

AKKAYAN, Taylan, G ve Deime, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

Yayn No:2573, stanbul, 1979.
Ana Brittannica, Cilt 23, Cilt 24, 15. Bask, Ana Yaynclk, stanbul, 1994.
ARI, Kemal, Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu G (1923-1925), 2. Bask,
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, Mart 2000.
ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995), Geniletilmi 11. Bask,
Alkm Yaynevi, stanbul, Tarihsiz.
, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Cilt II (1980-1990), Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, 4. Bask, Ankara, 1994.
, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap srail Savalar (1948-1988), 2.
Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1991.
ARSLAN, Ali, Avrupadan Trkiyeye kinci Yahudi G, Truva Yaynlar, 1.
Bask, stanbul, 2006.
AY, Kadir, Thomas vom BRAUCKE, Il TOKCAN, Mustafa ZTRK, idem
ALP (der.), Asylum and Migration Legislation (ltica ve G Mevzuat),
BMMYK Trkiye Temsilcilii ve ileri Bakanl i birlii ile yaymlanmtr,
Ankara, 2005.

198

BAHAR, Halil brahim, Sosyoloji, 1. Bask, Uluslararas Stratejik Aratrmalar

Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005.
BALCIOLU, brahim, Sosyal ve Psikolojik Adan G, Elit Kltr Yaynlar,
stanbul, 2007.
BALKAN, Celil, Souk Sava Sonrasnda Trkiyenin Ulusal Gvenlik
Sorunlar, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 2006.
BAUMANN, Gerd, okkltrllk Bilmecesi: Ulusal, Etnik ve Dinsel Kimlikleri
Yeniden Dnmek, ev. Il Demirakn, 1. Bask, Dost Kitabevi, Ankara, 2006.
BR, evik, Somaliye Bir Umut, Sabah Kitaplar, stanbul, 1999.
BMMYK, 2006 Global Trends: Refugees, Asylum-seekers, Returnees, Internally
Displaced and Stateless Persons, UNCHR Refugee Agency, Division of
Operational Services Field Information and Coordination Support Section, Geneva,
June
2007,
http://www.unhcr.org/statistics/STATISTICS/4676a71d4.pdf,
(30.10.2007).
, Protecting Refugees: Questions and Answers, UNHCR, The UN
Refugee Agency, Media Relations and Public Information Service, Geneva,
Switzerland, September, 2005.
, Refugees by Numbers, 2005 Edition, UNHCR, The UN Refugee Agency,
Media Relations and Public Information Service, Geneva, Switzerland, September,
2005.
, The State of the World's Refugees-2006, UNHCR's Division of External
Relations,
Oxford
University
Press,
New
York,
2006,
http://www.unhcr.org/statistic/publ/sowr2006/toceng.htm, (12.11.2007).
BOGUSZ, Barbara, Ryszard CHOLEWINSKI, Adam CYGAN, Erika SZYSZCZAK
(der.), Irregular Migration and Human Rights: Theoretical, European and
International Perspectives, Martinus Nijhoff Publishers, Boston, USA, 2004.
BOZKURT, Enver, Mehmet ZCAN, Arif KKTA, Avrupa Birlii Temel
Mevzuat, 1. Bask, Asil Yayn Datm, Ankara, 2005.
, Enver Yasin POYRAZ, M. Akif KTK, nsan Haklar Mevzuat,
Asil Yayn Datm Ltd.ti., Ankara, 2004.
BRAUCH, Hans Gnter, Environment and Human Security: Towards Freedom
from Hazards Impacts, UN University, Institute for Environment and Human
Security, Publication Series No.2, Bonn, Germany, 2005.
BRETTEL, Caroline B. James F. HOLLIFIELD (der.), Migration Theory: Talking
across Disciplines, Routledge, New York, USA, 2000.
BREZEZINSKI Zbigniew, Byk k, ev. Gl Keskil, Glsev Pakkan, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1990
BROWN, Lester R., Dnyay Nasl Tkettik?, ev. M. Fehmi MRE, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2006.

199

CASTLES Stephen, Mark J. MILLER, Gler a: Modern Dnyada

Uluslararas G Hareketleri, ev. Blent Uur Bal ve brahim Akbulut, 1. Bask,
stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, ubat 2008.
CRHNLLU, Zafer, Azgelimiliin Toplumsal Boyutu, 1. Bask, mge
Kitabevi, Ankara, 1999.
DA, Ahmet Emin, Uluslararas likiler (Diplomasi) Szl, 1. Bask, Anka
Yaynlar, stanbul, 2004.
DAVUTOLU, Ahmet, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu,
Kre Yaynlar, 6. Basm, stanbul, Kasm 2001.
DE ANGELS, Furio, Metin ORABATIR, Il TOKCAN, Gnen ALTEN,
Fahrnnisa EKEN, Nedim YUCA, Yeim BOYALAR (der.), Snma ve Mlteci
Konularndaki Uluslararas Belgeler ve Hukuki Metinler, BMMYK Trkiye
Temsilcilii Yayn, Ankara, 1998.
DERV, Kemal, Daniel GROS, Micheal EMERSON, Sinan LGEN, ada
Trkiyenin Avrupa Dnm (The European Transformation of Modern
Turkey), Doan Kitap, stanbul, 2004.
DINAN, Desmond, (der). Avrupa Birlii Ansiklopedisi, Cilt-I, ev. Hale Akay, 1.
Bask, Kitap Yaynevi, stanbul, Nisan 2005.
EGM, KOM Daire Bakanl 2006 Raporu, EGM Yayn, Ankara, Mart 2007.
EGM, KOM Daire Bakanl 2007 Raporu, EGM Yayn, Ankara, ubat 2008.
EKBERZADE, Bikem, Yasa d, 1. Bask, Plan B Yaynlar, stanbul, 2006.
ERCAN, Fuat, Modernizm, Kapitalizm ve Azgelimilik, 2. Bask, Balam
Yaynlar, stanbul, 2001.
ERDER, Sema, Refah Toplumunda Getto ve Trkler, Teknografik Matbaaclk,
stanbul, 1986.
, Sema, Selmin KAKA, Dzensiz G ve Kadn Ticareti: Trkiye
rnei, IOM-International Organization for Migration (Uluslararas G rgt)
Yayn, Ankara, 2003.
FAIST, Thomas, The Volume and Dynamics of International Migration and
Transnational Social Spaces, Oxford University Press, London, UK, 2000.
FARGUES, Philippe (der.), Mediterranean Migration 2006-2007 Report, The EuroMediterranean Consortium for Applied Research on International Migration
(CARIM), European University Institute, Robert Schuman Centre for Advanced
Studies, Firenze, Italy, 2007, http://www.carim.org, (10.08.2007).
GCIM, Migration in an Interconnected World: New Directions for Action,
Geneva, Switzerland, 2005, http://www.gcim.org/attachements/gcim-completereport-2005.pdf , (12.10.2007).
GERGER, Haluk, Souk Savatan Yumuamaya, Ik Yaynclk, Ankara, 1980.
GEZGN, Mehmet Fikret, gc G ve Avusturyadaki Trk ileri, stanbul
niversitesi ktisat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1994.

200

GORBAOV, Mihail, Perestroika: lkemiz ve Dnya in Yeni Dnce, ev.

Kasm Yargc, Gne Yaynlar, stanbul, 1988.
GOSH, Bimal, Huddled Masses and Uncertain Shores: Insights into Irregular
Migration, IOM, Martinus Nijhoff Publishers, the Hauge, the Netherlands, 2000.
GKBAYRAK, enay, Gelimekte Olan lkelerden Gelimi lkelere Nitelikli
gc G ve Politikalar- Trk Mhendislerinin Beyin G zerine Bir
nceleme, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara, 2006.
GKDERE, Ahmet Y., Yabanc lkelere gc Akm ve Trk Ekonomisi
zerine Etkileri, Trkiye Bankas Yayn No:23, Ankara, 1978, s. 10.
GZLGL, S. Vakkas Kadir OUZ, Mehmet KURUM, H. Tolga ANLI, Kadir
KO; Gmen Kaakl ve nsan Ticareti, ileri Bakanl Strateji Merkezi
Aratrmas,
http://birimweb.icisleri.gov.tr/strateji/arastirma/gocmen.html,
(16.11.2005).
GVEN,

Bozkurt,

nsan

ve

Kltr, Remzi

Kitabevi,

stanbul,

1984.

HANERLOLU, Orhan, Ekonomi Szl, Gelitirilmi 5. Bask, Remzi

Kitabevi, stanbul, 1981.
HAYTER, Teresa, Open Borders, Pluto Press, London, UK, 2000.
HIRST, Paul, Grahame THOMPSON, Kreselleme Sorgulanyor, ev. ala
Erdem, Elif Ycel, Dost Kitabevi, Ankara, 2003.
HOFBAUER, Sophie (Koor.), Illegal Immigration in Austria, A survey of recent
Austrian migration research, Austrian contribution to the European Research Study
Project II: Illegally Resident Third Country Nationals in the EU Member States:
State Approaches Towards Them and Their Profile and Social Situation, Vienna,
Austria,
2005.
http://www.emn.at/modules/typetool/pnincludes/uploads/FINAL_VERSION_ENG.p
df , (11.05. 2007).
ICMPD, The East Africa Migration Routes Report, Vienna, Austria, September
2007,
http://www.icmpd.org/fileadmin/ICMPDWebsite/Irregular_Migration/East_Africa_Migration_Routes_Report.pdf,
(12.03.2008).
IOM, Glossary on Migration, IOM, Geneva, Switzerland, 2003.
, International Terorism and Migration, IOM Technical CooperationMigration Management Services,Geneva, Switzerland, June 2003.
DUYGU, Ahmet, Irregular Migration in Turkey, IOM, Migration Research
Series, No. 12, Geneva, Switzerland, February 2003.
, Ahmet, Turkey and International Migration, 2005, OECD, SOPEMI
Report for Turkey, stanbul, 2006, http://www.mirekoc.com/docs/sopemi-2005.doc,
(02.08.2007).
ZBIRAK, Reat, Corafya Terimleri Szl, Milli Eitim Basmevi, stanbul
1986.

201

Jandarma Genel Komutanl, nsan Ticareti ile Mcadele Bror,

http://www.jandarma.tsk.mil.tr/basin/duyuru/20050705_basin_aciklamasi_1.doc,
(04.07.2006).
JASTRAM, Kate Marilyn ACHIRON, Mltecilerin Korunmas: Uluslararas
Mlteci Hukuku Rehberi (Parlamenterler in El Kitab Say 2-2001), BMMYK
Ofisi ve Parlamentolar aras Birlik Ortak Yayn, Ankara, 2001.
KAYNAK, Muhteem, Refet YNAN, Cemalettin AHN, Mehmet TOMANBAY,
Mustafa SAFRAN, Nurcan SZAL, Mehmet ALDAN, Alaettin Hsn ZKPER,
Fethi AYTA, Irakl Snmaclar ve Trkiye (1988-1991), Tanmak Yaynevi,
Ankara,1992.
KODEMR, Kadir, Milli Devlet ve Kreselleme, tken Yaynlar, stanbul,
2004,
KONGAR, Emre, Kresel Terr ve Trkiye, Remzi Kitabevi, 4. Basm, stanbul,
2002.
LANER, Sedat Mehmet ZCAN ve hsan BAL (der.), Trkiyeli Avrupa:
Trkiyenin ABye Olas Etkileri Hayat Yaynlar, stanbul, 2004.
MARSHALL, Gordon, Sosyoloji Szl, Bilim Sanat Yaynevi, Ankara, 1999.
MARX, Karl, Kapital: Kapitalist retimin Eletirel Bir Tahlili, Cilt-I, ev.
Alaattin Bilgi, 6. Bask, Sol Yaynlar, Ankara, 2000.
MASSEY, Douglas S., Joaquin ARANGO, Graeme HUGO, Ali KOUAOUCI, Adela
PELLEGRINO, J. Edward TAYLOR, Worlds in Motion:Understanding
International Migration at the End of the Millenium, Oxford University Press,
Oxford, UK, 1998.
MC CARTHY, Justin, lm ve Srgn, ev. Bilge Umar, nklap Yaynevi,
stanbul, 1998.
Meydan Larousse Cilt. 5, Meydan Yaynevi, stanbul, 1981.
MOSLEY, Leonard, Petrol Sava, ev. Halim nal, E Yaynlar, stanbul, 1975.
MUTLUER, Mustafa, Uluslararas Gler ve Trkiye, antay Kitabevi, stanbul,
2003.
MTERCMLER, Erol, 21. Yzyl ve Trkiye, Gncel Yaynclk, 2. Basm,
stanbul, ubat 2000.
NAKP, Mahir, Asuman AKDOAN, Asm ELK, aban UZAY, M. Stk LKAY
(der.), Aklamal letme Terimleri Szl, 2. Bask, Literatr Yaynlar,
stanbul, 2001.
NOI, Aylin nver, Avrupada Ykselen Milliyetilik, 1. Bask, IQ Kltr Sanat
Yaynclk, stanbul, 2007.
NYGREN-KRUG, Helena, International Migration, Health and Human Rights,
World Health Organization (WHO), Health&Human Rights Publication Series, Issue
No. 4, Geneva, Switzerland, 2003.
ODMAN, M. Tevfik, Mlteci Hukuku, Ankara niversitesi (A) Siyasal Bilgiler
Fakltesi (SBF) nsan Haklar Merkezi Yayn No:15, Ankara, 1995.

202

OMELANIUK, Irena (der.), World Migration 2005: Costs and Benefits of World
Migration, IOM World Migration Report Series, Vol. 3, Geneva, Switzerland,
2005.
ORAN, Baskn, Kreselleme ve Aznlklar, Gncelletirilmi ve Geniletilmi 3.
Basm, maj Yaynclk, Ankara, 2000.
NAL, . Kemal, Ramazan ER, Naciye EKMEKBAI, Kadir BABAL, Nurten
DEMR, Aydoan ASAR, Tamer KILI, O. mer DEMR, Fikret GREN, H.
Tolga ANLI, Selvican GNE, Nazile NAL, Ekrem ZARF, Necati TURAN,
Yakup SERT, Hale AYEK, Lale ZDEMR, Dnyada ve Trkiyede Yasad
G, EGM Yabanclar Hudut ltica Dairesi Bakanl, Ankara, 2001.
NDER, Orhan, BM Ruanda in Uluslararas Ceza Mahkemesi, Bilge Yaynevi,
Ankara, 2006.
ZCAN, Mehmet, Avrupa Birlii Snma Hukuku: Ortak Bir Snma
Hukukunun Ortaya k, Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu (USAK)
Yaynlar, Ankara, 2005.
PARLA, Reha (der.) Belgelerle Trkiye Cumhuriyetinin Uluslararas Temelleri,
Tezel Ofset ve Matbaaclk Ltd. ti, Lefkoe, 1985.
PETRAS, James, Henry VELTMEYER, okuluslu irketler Yarglanyor: Yabanc
Sermayenin Tahribatlar, ev. zkan AKPINAR, 1. Bask, Kalkedon Yaynlar,
stanbul, 2006.
POGGE, Thomas, Kresel Yoksulluk ve nsan Haklar, ev. Gne Kmrcler, 1.
Bask, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006.
Redhouse Szl (ngilizce-Trke), 10. Bask, Redhouse Yaynevi, stanbul,
1983.
RIERA, Jos, Marilyn ACHIRON (der.), Koruma Gndemi, 3. Bask, BMMYK
Uluslararas Koruma Blm Yayn, Ekim 2003.
ROSENAU, Pauline Marie, Post-Modernizm ve Toplum Bilimleri, ev. Tuncay
Birkan, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1998.
ROSMAN, Abraham Paula G. Rubel, The Tapestry Of Culture: An Introduction
To Cultural Anthropology, McGrawHill, Boston, USA, 1998.
SANDER, Oral, Siyasi Tarih lk alardan 1918e, 4. Bask, mge Kitabevi,
Ankara, 1995.
SKELDON, Ronald, Myths and Realities of Chinese Irregular Migration, IOM
Migration Research Series, No. 1, IOM Publications, Geneva, Switzerland, 2000.
http://www.diversiteit.be/NR/rdonlyres/07141E60-E480-40BD-A4CE0EC715D299DC/0/mrs_2000.pdf , (12.02.2008).
EN, Faruk, Euro-Trkler, Gnizi Yaynclk, stanbul, 2007.
EN, Y. Furkan, Organize Sularla Mcadele: Dnya ve Trkiye
Perspektifinden Gmen Kaakl, nsan Ticareti, Organ-Doku Ticareti,
KOM/TADOC Yaynlar, Ankara, 2006.
MR, Bilal N., Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynevi, stanbul, 1986.

203

T.C. SGB, Kayt D stihdam ve Yabanc Kaak i stihdam, Genel Yayn

No: 116, Ankara, Austos 2004.
T.C. ileri Bakanl, Trkiyenin Entegre Snr Ynetimi Stratejisinin
Uygulanmasna Ynelik Eylem Plan, T.C. ileri Bakanl Yayn, Ankara,
2006.
TEKEL, lhan Leila ERDER, Yerleme Yapsnn Uyum Sreci Olarak
Gler, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 1978.
TEZCAN, Ercment, Avrupa Birlii Kurumlar Hukuku, 2. Bask, USAK
Yaynlar, Ankara, 2005.
TOKSZ, Glay, Uluslararas Emek G, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul, 2006.
Trk Dil Kurumu (TDK) Szl, 10. Bask, TDK Yaynevi, Ankara, 2005.
U.S. Government Accountability Office, Border-Crossing Deaths, GAO-06770,
http://www.gao.gov.tr/new.items/d06770.pdf, (24.03.2008).
UAROL, Rfat, Siyasi Tarih (1789-1994), 4. Bask, Filiz Kitabevi, stanbul, 1995.
UN Department of Public Information, The United Nations and the Situation in
Somalia, Reference Paper, 30 April 1993.
UNDESA, The Inequality Predicament: Report on the World Social Situation
2005, UN Department Of Economic And Social Affairs (UNDESA), UN publication,
A/60/117/Rev.1, ST/ESA/299, New York, USA, 2005.
, World Economic and Social Survey 2004: International Migration,
Printed by the UN Publishing Section, New York, 2004.
UNDP, Human Development Report 2005: International Cooperation at a
Crossroads, UNDP, New York, USA, 2005.
UNFPA, State of World Population 2006, A Passage to Hope: Women and
International Migration, United Nations Population Fund (UNFPA), New York,
USA, 2006.
UNODC, Organized Crime and Irregular Migration from Africa to Europe, July
2006, http://www.unodc.org/pdf/research/Migration_Africa.pdf, (10.10.2007).
WEINER, Myron, The Global Migration Crisis-Challenge to States and to
Human Rights, HarperCollins, New York, 1995.
World Bank, Global Economic Prospects 2006: Economic Implications of
Remittances and Migration, Washington, USA, 2006.
YALIN, Cemal, G Sosyolojisi, An Yaynclk, Ankara, 2004.
YASA, brahim, Yurda Dnen iler ve Toplumsal Deime, Trkiye ve
Ortadou Amme daresi Enstits Yaynlar, No: 182, Ankara, 1979, s. 1.
YERGIN, Daniel Petrol, Para ve G atmasnn Epik yks, ev. Kamuran
Tuncay, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1995.

204

YILMAZ, Abdurrahman, Edirneden Gelimi lkelere Gitme Teebbsnde

Bulunan Transit Gmenler, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Yeditepe
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2003.
YILMAZ, Murat, Kosova Bamszlk Yolunda, lke Yaynclk, stanbul, 2005.
YRKEL, Sefa M., Bat Tarihinde nsanlk Sular, 2. Bask, Marmara Grubu
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Vakf Yayn, stanbul, 2004.
INTERNET KAYNAKLARI
http://ec.europa.eu/enlargement/turkey/key_documents_en.htm, (14.09.2007).
http://ec.europa.eu/governence/impact/docs/key_docs/laeken_concl_en.pdf,
(14.07.2007).
http://ec.europa.eu/justice_home/news/intro/news_intro_en.htm, (14.04.2008).
http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Afghanistan_since_1992, (02.11.2007).
http://en.wikipedia.org/wiki/Sahel, (12.10.2007).
http://en.wikipedia.org/wiki/Sahel, (12.10.2007).
http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2003/pdf/rr_tk_final.pdf,(01.08.2005).
http://europa.eu.int/comm/justice_home/fsj/immigration/relations/fsj_immigration_re
lations_en.htm, (25.12.2005).
http://europa.eu/scadplus/leg/en/lvb/l33020.htm, (04.07.2006).
http://gsociology.icaap.org/reports/polsum.html, (23.10.2007).
http://higheredbxs.wiley.com.legacy/college/kuby/047170121/pages/ch04.pdf.,
(21.11.2006)
http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/803143.stm, (24.08.2007).
http://news.independent.co.uk/europe/article2588985.ece, (29.05.2007).
http://rega.basbakanlk.gov.tr/Eskiler/2003/02/20030204.htm,(25.11.2005).
http://rega.basbakanlk.gov.tr/Eskiler/2003/02/20030204.htm., (25.11.2005).
http://rega.basbakanlik.gov.tr/
http://students.washington.edu./magarati/June24.pdf, (01.08.2006).
http://tr.wikipedia.org/wiki/2006_%C4%B0srail-L%BCbnan_Krizi, (30.10.2007).
http://ue.eu.int/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/72638.pdf, (04.07.2006).
http://www.aa.com.tr
http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/MuzakereCercevesi/Muzak
ere_Cercevesi_2005.pdf., (15.11.2007).
http://www.abgs.gov.tr/files/tarama/tarama_files/24/SC24DET_LEGAL%20MIGRA
TION%20.pdf, (16.04.2007).

205

http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=123I=1, (03.09.2007).
http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=37&l=1, (24.04.2008).
http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=38&l=1, (24.04.2008).
http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=40990&I=1, (14.06.2006).
http://www.abgs.gov.tr/up2003/up.htm, (25.12.2005).
http://www.alef-fvg.it/csa/lx/convenzione-tur.pdf (29.09.2007).
http://www.Amnesty.org
http://www.bbc.co.uk/turkish/indepth/story/2004/01/printable/040113_afgan_kronol
oji..., (02.11.2007).
http://www.carim.org http://www.ceinet.org/home.php
http://www.egm.gov.tr/asayis/asayis_insantic.asp, (03.09.2007).
http://www.eic.org.tr/up/download/abadalet.doc, (20.02.2007).
http://www.eu2004.nl/default.asp?CMS_TCP=tcpAsset&id=5438C5AAB16E4CE38
B8689603E7435BEX1X52750, (24.03.2006).
http://www.europarl.eu.int/comparl/libe/elsj/zoom_in/08_en.htm?textMode=on,
(18.04.2005).
http://www.europol.europa.eu/index.asp?page=publications&language=,
(14.04.2008).
http://www.fairus.org/html/04113604.htm, (07.10.2003).
http://www.gcim.org.
http://www.haberler.com/azerbaycan-da-yasayan-2-bin-cecen-mlteci-haberi-yazdir/,
(30.10.2007).
http://www.habervitrini.com/haber.asp?id=159714, (30.10.2007).
http://www.hrw.org
http://www.hukukcu.com.tr
http://www.hurriyet.com.tr/gundem/7416924_p.asp, (04.10.2007).
http://www.icmc.net http://www.icmpd.org/default.asp?
nav=budapest&folderid=376&id=-1
http://www.icmpd.org/fileadmin/ICMPD-Website/MTM/New-Map-MTM_PosterLandscape_EN_vl.pdf , (04.03.2008).
http://www.icva.ch
http://www.immi.gov.au/media/fact-sheets/73smuggling.htm, (27.03.2008).
http://www.impprog.ch/activities/issyk_kul_3/issyk_kul_3eng.htm
http://www.internal-displacement.org
http://www.iom.int/en/know/berneinitiative/index.shtml

206

http://www.iom.int/jahia/Jahia/pid/254, (29.02.2008).
http://www.iom.int/jahia/page3.html, (09.02.2007).
http://www.iussp.org.
http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_gosetya_gosetyaanlasmazligi.html,
(31.10.2007).
http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/20075.html, (23.11. 2007).
http://www.mevzuat.basbakanlik.gov.tr
http://www.mfa.gov.tr/mfa_tr
http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/Konsolosluk/VizeUygulamalari/SikcaSorulanSorular
/ (3.11.2007). http://www.migrantwatch.org
http://www.migrantwatch.org/objectives.html, (27.09.2007).
http://www.migrationinformation.org/feature/print.cfm?ID=144, (08.02.2008).
http://www.ntvmsnbc.com/news/417569.asp, (17.08.2007).
http://www.ntvmsnbc.com/news/417989.asp, (24.008.2007).
http://www.ntvmsnbc.com/news/424455.asp, (28.10.2007).
http://www.ntvmsnbc.com/news/447266.asp, (22.05.2008).
http://www.ntvmsnbc.com/news/447272.asp, (22.05.2008).
http://www.ntvmsnbc.com/print.asp?pid=424387, (31.10.2007).
http://www.nvi.gov.tr
http://www.osce.org/general/
http://www.people.vcu.edu/~jmahoney/migration.htm, (12.03.2007).
http://www.picum.org
http://www.prb.org
http://www.secicenter.org/
http://www.sgk.tsk.mil.tr
http://www.sgk.tsk.mil.tr/1/Basin/AIKLAMA-2006/26.09.2006.htm., (14.05.2007).
http://www.stabilitypact.org
http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k4800.html, (23.11.2007).
http://www.tsk.mil.tr
http://www.un.org./Overwiev/growth.htm, (01.09.2006).
http://www.un.org/unrwa/publications/pdf/uif_dec05.pdf, (29.05.2006).
http://www.unchr.ch/html/menu3/b/o_c_ref.htm, (24.04.2007).
http://www.unchr.org/basics.html, (30.10.2007).

207

http://www.united.non-profit.nl/pdfs/actual_listofdeath.pdf, (24.02.2008).
http://www.unitedagainstracism.org
http://www.usillegalaliens.com
www.rri.wvu.edu/WebBook/Goetz/slides/figuresII/figuresII.ppt, (30.03.2007).

208

EKLER

465

EK-1

MLTECLERN HUKUK DURUMUNA DAR SZLEME

BALANGI
(Mltecilerin Hukuki Durumuna Dair Protokol ile zaman ve mekn bakmndan
deiiklik getirilmitir. Trkiye, 25.9.1968de protokole katlmtr. Bkz. DSTUR,
V. Tertip, C.712, S. 2693-2694; 2973-2974.)
Birlemi Milletler Antlamas ve 10 Aralk 1948de Genel Kurul tarafndan
kabul olunan nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin, insanlarn ana hrriyetlerden
ve insan haklarndan, fark gzetmeksizin, faydalanmalar esasn teyit ettiini nazar
itibara alan,
Birlemi Milletlerin, birok defalar, mltecilere kar derin alakasn izhar
ve mltecilerin ana hrriyetleri ile insan haklarn mmkn olduu kadar mull bir
ekil kullanmalarn temine gayret ettiini nazar itibara alan,
Mltecilerin hukuki durumuna dair evvelce imzalanan milletleraras
Anlamalarn tekrar tetkik ve tedvini ile bu Anlamalarn tatbik sahasn ve
mlteciler iin salad himayeyi yeni bir Anlama vastasyla geniletmenin arzuya
ayan olduunu nazar itibara alan,
ltica hakkn tanmann baz memleketler iin son derece ar klfet tevlit
edebileceini ve milletleraras mul ve mahiyeti Birlemi Milletlerce kabul edilmi
bulunan meselelerin, bu takdirde, milletleraras ibirlii olmakszn memnuniyete
ayan bir surette halledilemeyeceini nazar itibara alan,
Btn devletlerin, mlteci meselesinin itimai ve insani mahiyetinin kabul
ederek, bu meselenin devletler arasnda bir gerginlik sebebi halini almasn nlemek
iin imknlar nispetinde ellerinden geleni yapmalarn temenni eden,

Resmi Gazete, DSTUR, IV. Tertip, C.I, S.3052-3074; Enver Bozkurt, Yasin Poyraz, M. Akif
Ktk, nsan Haklar Mevzuat, Asil Yayn Datm Ltd.ti., Ankara, 2004, ss.115-143.
Szlemenin ngilizcesi iin bkz.http://www.unchr.ch/html/menu3/b/o_c_ref.htm, (24.04.2007).

210

Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserinin, mltecilerin himayesini

temin eden milletleraras szlemelerin tatbikatna nezaret eylemekle vazifeli
olduunu nazar itibara alan ve bu meseleyi hal iin alnan tedbirlerin birbiri ile
faydal bir ekilde telifi hususunsun devletler ile Yksek Komiser arasndaki
ibirliine bal olduunu kabul eden, Yksek Akit taraflar aadaki hususlarda
mutabk kalmlardr:
BLM-I
Genel Hkmler
Madde-1
Mlteci tabirinin tarifi
A) bu Szleme bakmndan Mlteci tabiri aada gsterilen ahslara
tatbik edilir.
1- 12 Mays 1926 ve 10 ubat 1938 Szlemeleri ve 14 Eyll 1939 Protokol
yahut Milletleraras Mlteci Tekilat Anayasasna gre mlteci saylan ahs;
Milletleraras Mlteci Tekilat tarafndan faaliyeti esnasnda alnm mlteci
sfatn vermeme kararlar, bu ksmn 2nci fkrasndaki eraiti haiz olan kimselere
mlteci sfatnn verilmesine mani deildir.
2- 1 Ocak 1951den evvel cereyan eden hadiseler neticesi ve rk, dini,
tabiiyeti, muayyen bir itimai gruba mensubiyeti veya siyasi kanaatleri yznden
takibata urayacandan hakl olarak korktuu iin vatanda olduu memleket
dnda bulunan ve ibu memleketin himayesinden istifade edemeyen veya mezkur
korkuya binaen istifade etmek istemeyen yahut tabiiyeti yoksa ve bahis konusu
hadiseler neticesinde evvelce mutaden ikmet ettii memleket dnda bulunuyorsa;
oraya dnemeyen veya mezkur korkuya binaen dnmek istemeyen ahs;
Birden fazla tabiiyeti olan bir ahs hakkndaki Vatanda olduu memleket
tabiri tabiiyetini haiz olduu memleketlerden her birini kasteder. Hakl bir korkuya
mstenit

bir

sebep

olmakszn,

vatanda

olduu

memleketlerden

birinin

himayesinden istifade etmeyen ahs, vatanda olduu memleketin himayesinden

mahrum saylmaz.

211

B) (1) bu Szleme bakmndan Madde 1. Ksm (A)deki 1 Ocak 1951den

evvel cereyan eden hadiseler ibaresinin,
a) 1 Ocak 1951den evvel Avrupada cereyan eden hadiseler veya
b) 1 Ocak 1951den evvel Avrupada veya baka bir yerde cereyan eden
hadiseler
Manasnda anlalacak ve her Akit Devlet bu Szlemeyi imzalad, tasdik
ettii veya iltihak eyledii srada bu Szlemeye gre taahht ettii vecibeler
bakmndan bu ibarenin muln belirten bir beyanda bulunacaktr.
2- (a) kkn kabul eden her Akit Devlet, Birlemi Milletler Genel
Sekreterine gnderecei bir tebli ile (b) kkn kabul etmek suretiyle vecibelerini
her zaman geniletebilir.
C) Bu Szleme yukardaki (A) ksmnn mulne giren her ahs hakknda
aadaki hallerde tatbikattan kalkacaktr:
1-Vatanda olduu memleketin himayesinden kendi istei ile tekrar istifade
ederse veya
2-Vatandaln kaybettikten sonra kendi arzusu ile tekrar iktisap ederse veya
3-Yeni bir vatandalk iktisap etmise ve vatandaln iktisap ettii
memleketin himayesinden istifade ediyorsa veya
4-Kendi arzusu ile terk ettii veya takip korkusu ile haricinde kald
memlekete kendi arzusu ile tekrar yerlemek zere dnmse;
5-Mlteci tannmasn inta ettiren artlar ortadan kalkt iin vatanda
olduu memleketin himayesinden istifade etmekten imtinaa artk devam edemezse;
u kadar ki ibu fkra vatanda olduu memleketin himayesinden istifadeyi
reddetmek iin evvelce vaki takiplere mstenit hakl sebepler ileri srebilen (A)
ksmnn 1inci fkrasnn derpi ettii bir mlteciye tatbik olunmayacaktr;
6-Tabiiyetsiz olup da, mlteci tannmasn inta ettiren artlar ortadan kalkt
iin, mutat ikmetghnn bulunduu memlekete dnmek durumunda olan bir ahs
bahis konusu olduunda;

212

u kadar ki ibu fkra, mutat ikmetghnn bulunduu memlekete dnmeyi

reddetmek iin evvelce maruz kald takiplere mstenit hakl sebepler ileri srebilen
(A) ksmnn 1inci fkrasnn derpi ettii bir mlteciye tatbik olunmayacaktr.
D) Bu Szleme, Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiseri haricinde,
dier bir Birlemi Milletler organ veya teekklnden halen himaye veya yardm
gren kimselere tatbik olunmaz.
Byle bir himaye veya yardm, her hangi bir sebeple bu gibi kimselerin
durumu Birlemi Milletler Genel Kurulunun bu hususla ilgili kararlar gereince
nihai surette halledilmeksizin sona ermi ise, bu ahslar Szleme rejiminden
bihakkn istifade ederler.
E) Bu Szleme, ikmet ettii memleketin yetkili makamlarnca o memleket
vatandaln haiz olanlara mahsus hak ve vecibeleri haiz addedilen ahslara tatbik
olunmaz.
F) Bu Szleme hkmleri:
a) Bunlara mtedair milletleraras vesikalarda tarif edildii manada bara
kar bir su, bir harp suu veya insanla kar bir su iledii;
b) Mlteci sfatyla kabul edildii memlekete ilticadan evvel iltica memleketi
dnda ar bir genel su iledii;
c) Birlemi Milletlerin gaye ve prensiplerine aykr fiillerde sulu olduu
hususunda;
Ciddi kanat mevcut olan bir ahs hakknda tatbik edilmez.
Madde-2
Genel Vecibeler
Her mltecinin, bulunduu memlekete kar, hassaten kanunlara, tzklere ve
amme dzenini korumak iin alnan tedbirlere uymak vecibesini ihtiva eden
grevleri vardr.
Madde-3
Ayrdetmeme

213

Akit Devletler bu Szleme hkmlerini mltecilere rk, din veya mene

memleketi bakmndan ayrt etmeden tatbik ederler.
Madde-4
Din
Akit Devletler, lkelerindeki mltecilere, ibadet ve ocuklarnn dini eitim
hrriyeti bakmndan en az vatandalara tatbik edilen muamele kadar msait
muamele tatbik ederler.
Madde-5
Bu Szleme dnda baholunan haklar
Bu Szlemenin hibir hkm, bir Akit Devlet tarafndan mltecilere bu
Szleme dndan baholunan dier haklar ve menfaatleri ihlal etmez.
Madde-6
Ayn artlarla tabiri
Bu Szleme bakmndan, Ayn artlarla tabiri, ilgili kimsenin, bir mlteci
olmad takdirde muayyen bir hakk kullanmak iin yerine getirmesi gereken btn
artlarn (Geici yahut daimi ikmet mddetine ve artlarna ait olanlar dhil)
mahiyetleri itibar ile bir mlteci tarafndan yerine getirilemeyecek olanlar mstesna,
kendisi tarafndan yerine getirilmesini tazammum eder.
Madde-7
Mtekabiliyet artndan muafiyet
1- Bu Szlemede derpi olunan daha msait hkmler sakl olmak zere, her
Akit Devlet, mltecilere genel olarak yabanclara tand rejimi baheder.
2- Btn mlteciler, Akit Devletlerin lkesinde sene ikmetten sonra,
kanuni mtekabiliyet artndan muaf olurlar.
3- Her Akit Devlet, bu Szleme kendisi hakknda yrrle girdii tarihte
mltecilerin, mtekabiliyet art olmadan, istifade edebilecekleri haklar ve
menfaatleri kendilerine tanmaya devam eder.

214

4- Akit Devletler, mtekabiliyet artnn bulunmamas halinde mltecilere

2nci ve 3nc fkralara gre istifade edebilecekleri haklardan ve menfaatlerden
baka hak ve menfaatler bahetmek imknlarn ve 2nci ve 3nc fkralarda mezkr
artlar haiz olmayan mltecileri mtekabil muamele muafiyetinden istifade ettirmek
imknn msait surette nazar itibara alrlar.
5- Yukardaki 2nci ve 3nc fkralar hkmleri gerek bu Szlemenin 13,
18, 19, 21 ve 22nci maddelerinde mezkr haklara ve menfaatlere, gerekse, bu
Szlemece derpi olunmayan haklara ve menfaatlere tatbik edilir.
Madde-8
stisnai tedbirlerden muafiyet
Yabanc bir Devlet vatandalarnn ahslar, mallar veya menfaatleri
aleyhinde ittihaz olunabilecek istisnai tedbirler bakmndan Akit Devletler, bu gibi
tedbirleri, mezkr devletin resmen vatanda olan bir mlteciye srf bu vatandalna
msteniden tatbik etmezler. Bu maddede ifade olunan genel prensibi mevzuatlarna
gre tatbik edemeyen Akit Devletler bu gibi mltecilere mnasip hallerde muafiyet
bahederler.
Madde-9
Geici Tedbirler
bu Szlemenin hibir hkm bir Akit Devletin harp zamannda veya dier
vahim ve mstesna hallerde, milli gvenlii iin elzem tedbirleri muayyen bir kimse
hakknda, bu kimsenin hakikatte mlteci olduu ve mezkr tedbirlerin kendisi
hakknda milli gvenlii icab muhafazas gerektii tespit edilinceye kadar geici
olarak ittihaz eylemesine mani deildir.
Madde-10
kmetin devam
1- Bir mlteci kinci Dnya Harbi srasnda srgn edilerek Akit
Devletlerden birinin lkesine gtrlm olup burada ikmet etmekte ise, bu mecburi
ikmet mddeti bu lkede kanuni ikmet saylacaktr.

215

2- Bir mlteci kinci Dnya Harbi srasnda bir Akit Devletin lkesinden
srgn edilip bu Szlemenin yrrle girmesinden evvel daimi ikmet kast ile
oraya dnm ise, srgnden nceki ve sonraki devre, aralksz ikmet zaruri olan
hallerde, bir tek aralksz ikmet saylacaktr.
Madde-11
Mlteci gemi adamlar
Her Akit Devlet, bayran tayan bir geminin mrettebat arasnda
muntazam ekilde hizmete alnm mlteciler varsa, bunlarn lkesinde yerlemesine
msaade eylemek imknlarn ve bilhassa dier bir memlekette yerlemelerini
kolaylatrmak zere kendileri seyahat belgeleri vermeyi yahut muvakkaten lkesine
kabul eylemeyi msait surette inceler.
BLM-II
Hukuki Durum
Madde-12
ahsi stat
1-

Her mltecinin ahsi stats ikmetgh memleketinin kanununa,

ikmetgah yoksa bulunduu memleketin kanununa tabidir.

2-

Mlteci tarafndan evvelce iktisap edilen ve ahsi statye dair olan

haklara, bilhassa evlilie bal haklara, her Akit Devlet tarafndan gerekirse bu
devletin mevzuatnn gsterdii artlar yerine getirmek kaydyla riayet olunur.
Ancak bahis konusu hakkn, ahs mlteci olmasayd o devletin mevzuat tarafndan
tannacak halklar arasnda bulunmas lazmdr.
Madde-13
Menkul ve gayrimenkul mlkiyet
Akit Devletler, menkul ve gayrimenkul iktisab ve buna mteferrik dier
haklar, menkul ve gayrimenkul mlkiyete ait kira ve dier mukaveleler bakmndan
her mlteciye mmkn olduu kadar msait ve her halde ayn artlar iinde genel
olarak yabanclara baholunandan daha az msait olmayan bir muamele tatbik
ederler.

216

Madde-14
Fikri ve snai mlkiyet
Snai mlkiyetin ve bilhassa ihtiralar, desenler, modeller, alameti farika, ticari
unvann himayesi konusunda ve edebi artistik, ilmi mlkiyetin himayesi konusunda,
her mlteci, mutat ikmetgahnn bulunduu memlekette ibu memleketin
vatandalarna

baholunan

himayeden

istifade

eder.

Mlteci,

dier

Akit

Devletlerden herhangi birinin lkesinde, bu lkede mutat ikmetghnn bulunduu

memleketin vatandalarna baholunan himayeden istifade eder.
Madde-15
Dernek haklar
Akit Devletler, muntazam surette lkelerinde ikmet eden mltecilere, siyasi
ve kazan maksad tamayan dernekler ile meslek sendikalar bakmndan, ayn
artlar iinde yabanc bir memleketin vatandalarna baholunan en msait
muameleyi tatbik ederler.
Madde-16
Mahkemede Taraf olarak bulunma hakk
1- Her mltecinin Akit Devletlerin lkesinde mahkemelere serbeste ve
kolayca mracaata hakk vardr.
2- Her mlteci, mutat ikmetgahnn bulunduu Akit Devlette, adli yardm ve
teminat akesinden muafiyet dhil, mahkemelere mracaat bakmndan vatanda gibi
muamele grr.
3- Mutat ikmetghnn bulunduu memleketten gayri Akit Devletlerde ve
2nci fkrada mezkr konular hakknda, her mlteci mutat ikmetgahnn bulunduu
memleket vatandalarna edilen muamelenin aynndan istifade eder.
BLM-III
Kazanl ler
Madde-17
cretli meslekler

217

1- Akit Devletler, lkelerinde muntazam surette ikmet eden her mlteciye,

cretli bir meslekte almak hakk bakmndan, artlar iinde yabanc bir
memleketin vatandana bahedilen en msait muameleyi bahederler.
2- Her halde, milli almay himaye iin yabanclara veya yabanclar
istihdam konusunda vazedilen tahdit tedbirleri, bu Szlemenin ilgili Akit Devlet
hakknda yrrle girdii tarihte bunlardan muaf tutulan veya aadaki artlardan
birini haiz olan mltecilere tatbik edilmez:
a) Memlekette sene ikmet etmi olmak;
b) kmetgh memleketi vatanda olan kimse ile evli bulunan, eini terk
etmi olan bir mlteci bu hkmden istifadeyi iddia edemez;
c) kmetgh memleketi vatanda olan bir veya birka ocuu olmak.
3- Akit Devletler cretli mesleklerde almak bakmndan btn mltecilerin
ve bilhassa lkelerine ii bulma programna yahut gmen getirme planna gre
girmi olan mltecilerin haklarn vatandalar haklar ile bir arada tutmaya matuf
tedbirler ittihazn msait surette dnrler.
Madde-18
cretsiz meslekler
1- Her Akit Devlet lkesinde muntazam surette ikmet eden ve bu Devletin
yetkili makamlarnca tannan diplomalara sahip olup serbest meslek icrasn arzu
eden mltecilere mmkn olduu kadar msait ve her halde ayn artlar iinden
genel olarak yabanclara bahedilen daha az msait olmayan ekilde muamele
baheder.
2- Akit Devletler, bu gibi mltecilerin, anavatandan gayri, milletleraras
mnasebetlerini deruhte eyledikleri lkelere yerlemelerini temin iin, kanunlar ve
anayasalarna gre iktidarlar dhilindeki her eyi yaparlar.
BLM-IV
Sosyal durum
Madde-20
Vesika usul

218

Btn ahalinin tabi olduu ve nadir bulunan maddelerin genel datmn

dzenleyen bir vesika usul mevcut olan hallerde mltecilere vatandalar gibi
muamele edilecektir.
Madde-21
Mesken
Akit Devletler, mesken bakmndan, bu mesele kanun ve nizamlar veya amme
makaklarnn kontrolne tabi olduu nispette, lkelerinde muntazam surette ikame
eden mltecilere mmkn olduu kadar msait bir muamele bahederler; bu
muamele her halde ayn artlar iinde genel olarak yabanclara bahedilenden daha
az msait olmaz.
Madde-22
Maarif
1- Akit Devletler mltecilere ilk tahsil konusunda vatandalara tannan ayn
muameleyi yaparlar.
2- Akit Devletler mltecilere ilk tahsilden gayr tahsil snflar konusunda ve
bilhassa tahsilden istifade; yabanc memleketlerde verilmi tahsil belgeleri, niversite
diplomalar ve belgelerinin tannmas; har ve resimlerden muafiyet ve tahsil burslar
konularnda mmkn olduu kadar msait ve her halde ayn artlar iinde genel
olarak yabanclara bahedilenden daha az msait olmayan ekilde muamele ederler.
Madde-23
Sosyal yardm
Akit Devletler, lkelerinde muntazam surette ikmet eden mltecilere sosyal
yardm ve iane konularnda vatandalara yaplan muamelenin aynn yaparlar.
Madde-24
alma mevzuat ve sosyal sigorta
1- Akit Devletler, lkelerinde muntazam surette ikmet eden mltecilere
aadaki konularda vatandalara yaplan muamelenin aynn bahederler:

219

a) Mevzuatla dzenlendii veya idari makamlarn yetkisine tabi olduklar

nispette, istihkaka dhil olmak artyla aile yardmlar da dhil, ii istihkaklar,
alma mddeti, munzam alma saatleri, cretli tatil, evde almaya ait tahditler,
almaya balama ya, raklk ve mesleki yetitirme, kadnlarn ve genlerin
almas, kolektif i mukaveleleri ile baholunan menfaatler,
b) Aadaki tahditler ile sosyal sigorta ( kazalarna, meslek hastalklarna,
anala, hastala, sakatla, yalla ve lme, isizlie, aile mkellefiyetlerine) ve
milli mevzuata gre bir sosyal sigorta sistemine dahil dier herhangi bir tehlikeye ait
kanuni hkmler;
i) Mktesep haklarn ve iktisap edilmek zere olan haklarn muhafazas iin
hususi anlamalar;
ii) kmetgh memleketinin milli mevzuatnn emrettii ve tamamen Devlet
fonlarndan karlanan denek veya denek paralar ile normal bir emeklilik rnei
iin lzumlu aidat artlarn haiz olmayan kimselere yaplan yardmlar hakknda
hususi anlamalar.
2) Bir mltecinin i kazas veya bir meslek hastal neticesinde lmne ait
tazminat haklarna, hak sahibinin Akit Devlet lkesi dnda ikmet etmesi yznden
halel gelmez.
3) Akit Devletler, sosyal sigorta konusunda mktesep haklar veya iktisap
edilmek zere olan haklara dair akdettikleri veya akdedecekleri anlamalardan
mltecileri de istifade ettireceklerdir, u artla ki, mlteciler mezkr anlamalar
imzalayan devletlerin vatandalarndan aranan artlar haiz olsunlar.
4) Akit Devletler, Akit olmayan Devletler ile aralarnda yrrlk bulunan
veya bulunacak olan bunlara benzer anlamalardan mltecileri, mmkn olduu
nispette, istifade ettirmek imknlarn msait surette tetkik edeceklerdir.
BLM-V
dari tedbirler
Madde-25
dari yardm

220

1- Bir mltecinin bir hakkn kullanmas, kendilerine mracaat edecek

durumda olmad yabanc makamlarn usulen yardmn gerektirmekte ise lkesinde
ikmet ettii Akit Devletler bu yardmn kendi makamlarnca veya milletleraras bir
makam tarafndan yaplmasn temin ederler.
2- Birinci fkrada mezkr makam veya makamlar, bir yabancya kendi milli
makamlar tarafndan veya vastas ile usulen verilebilecek belgeleri veya
tasdiknameleri mltecilere kontrolleri altnda verirler veya verdirirler.
3- Bu surette verilen belgeler veya tasdiknameler, aksi sabit oluncaya kadar,
yabanclara kendi milli makamlar tarafndan veya vastas ile verilen resmi
belgelerin yerine geerler ve muteber saylrlar.
4- Muhtalar lehinde tannabilecek istisnalar mahfuz kalmak art ile bu
maddede mezkr hizmetler mukabilinde cret alnabilir; bununla beraber ibu
cretler mutedil bir nispette ve mahit hizmetler iin vatandalardan alnan harlara
mtenasip olurlar.
5- Bu madde hkmleri hibir suretle 27 ve 28inci maddeleri ihlal etmez.
Madde-26
Seyrsefer serbestlii
Her Akit Devlet lkesinde muntazam surette ikmet eden mltecilere, ayn
artlarla umumiyetle yabanclara tatbik olunan mevzuattaki istisnalar mahfuz kalmak
art ile, ikmet mahallerini semek ve serbeste seyrsefer etmek hakk tanrlar.
Madde-27
Hviyet belgeleri
Akit Devletler lkelerinde bulunan ve muteber bir seyahat belgesine sahip
olmayan her mlteciye seyahat belgesi verirler.
Madde-28
Seyahat Belgeleri
1- Akit Devletler lkelerinde muntazam surette ikmet eden mltecilere, milli
emniyet veya amme nizamna ait ciddi sebepler mani olmadka, bu lke haricine
seyahatlerini temin edecek seyahat belgeleri verirler. Mezkr belgelere ibu

221

Szleme ekindeki hkmler tatbik edilir. Akit Devletler bu nevi belgeyi lkelerinde
bulunan dier herhangi bir mlteciye verebilirler; lkelerinde bulunup muntazam
surette ikmet ettikleri memleketten bir seyahat belgesi almak imknndan mahrum
olan mltecilerin vaziyetini bilhassa msait surette tetkik ederler.
2- Evvelce mnakit milletleraras anlamalara taraf olan Devletler tarafndan
verilmi seyahat belgeleri Akit Devletlerce tannr. Ve mltecilere ibu madde
mucibince verilmi gibi muamele edilir.
Madde-29
Mali mkellefiyetler
1- Akit Devletler mltecilere, her ne isimle olursa olsun, benzer vaziyetlerde
vatandalarna tahmil ettiklerinden veya edebileceklerinden baka veya daha yksek
resim, har ve vergiye tabi tutmazlar.
2- Yukardaki fkra hkmleri, hviyet belgeleri dhil yabanclara verilecek
idari belgeler hakkndaki harlara ait kanun ve tzk hkmlerinin mltecilere
tatbikine mani deildir.
Madde-30
Emvalin transferi
1- Her Akit Devlet, mltecilerin, lkesine ithal ettikleri emvali, yerlemek
zere kabul edilecekleri dier bir memleketin lkesine, kendi kanun ve nizamlarna
gre nakletmelerine msaade eder.
2- Her Akit Devlet, yerlemek zere kabul olunduklar dier bir memlekette
yerlemelerine lzumlu herhangi dier emvali gtrmek iin msaade isteyen
mltecilerin mracaatlarn msait surette tetkik eder.
Madde-31
ltica memleketinde usulsz durumda bulunan mlteciler
1- Akit Devletler, hayatlar veya hrriyetleri birinci maddede gsterilen
ekilde tehdit arlnda bulunmu olan memleketten doruca gelerek msaadesiz
lkelerine giren veya lkelerinde bulunan mltecilere usulsz girilerinden veya
bulunularndan dolay ceza vermezler; bunlarn vakit geirmeden resmi makamlara

222

mracaatla usulsz girilerini veya bulunularn mucip makul sebepleri anlatmalar

arttr.
2- Akit Devletler, bu mltecilerin hareketlerini lzumlu olanlardan baka
tahdit etmeyeceklerdir. Bu tahditler ancak ibu mltecilerin iltica memleketindeki
durumlar dzenleninceye veya bunlar dier bir memlekete kabullerini temin
edinceye kadar tatbik olunacaktr. Akit Devletler, bu mltecilerin dier bir
memlekete kabullerini tercin etmeleri iin makbul bir mddet ve lzumlu btn
kolaylklar bahederler.
Madde-32
Snr d etme
1- Akit Devletler, lkelerinde muntazam surette bulunan bir mlteciyi ancak
milli emniyet veya amme nizam sebepleri ile snr d ederler.
2- Bu mltecinin snr d edilmesi, kanunla derpi olunan usule tevfikan
verilmi bir karar istinat eder. Acil milli emniyet mlahazalar mani deilse,
mltecinin susuzluunu ispat eylemesine salahiyetli makam tarafndan hususi
surette seilmi bir veya birka kimse nezdinde itiraz etmesine ve bu maksatla temsil
olunmasna msaade edilir.
3- Akit Devletler bu gibi bir mlteciye, dier bir memlekete muntazam
surette kabuln temin edebilmesi iin makul bir mddet verirler. Akit Devletler, bu
mddet srasnda, mnasip sayacaklar mahiyette herhangi tedbirleri alabilirler.
Madde-33
Snr d veya iade etme yasa
1- Hibir Akit Devlet bir mlteciyi, rk, dini, vatandal, muayyen bir
itimai zmreye mensubiyeti veya siyasi fikirleri dolaysyla hayat veya hrriyetinin
tehdit edilecei lkelerin hudutlarndan her ne ekilde olursa olsun snr d veya
iade edemez.
2- Bununla beraber, bulunduu memleketin emniyeti iin tehlikeli saylmas
hususunda ciddi sebepler mevcut olan veya bilhassa vahim bir crmden dolay

223

katilemi bir hkmle mahkum olduu iin mezkur memleket topluluu iin tehlike
tekil eden bir mlteci ibu hkmden istifadeyi talep edemez.
Madde-34
Vatandala alma
Akit Devletler, mltecileri imtisal eylemeyi ve vatandala almay her trl
imkn nispetinde kolaylatrrlar. Vatandala alma muamelelerini abuklatrmaya
ve bu muamelenin masraf ve resimlerini her trl imkn nispetinden azaltmaya
bilhassa gayret eder.
BLM VI
Tatbikata mteallik geici hkmler
Madde-35
Milli makamlarn Birlemi Milletlerle ibirlii
1- Akit Devletler, Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii veya
onu istihdaf edecek dier herhangi bir Birlemi Milletler teekkl ile vazifesini ifa
srasndan ibirlii yapmay ve hususiyle ibu Szleme hkmlerinin tatbikinde
nezaret vazifesini kolaylatrmay taahht ederler.
2- Akit Devletler, Yksek Komiserliin veya onu istihdaf edecek herhangi bir
Birlemi Milletler teekklnn Birlemi Milletlerin salahiyetli uzuvlarna rapor
vermesini teminen, aadaki hususlar hakknda talep olunacak malumat ve
istatistikleri mnasip bir ekilde vermeyi taahht ederler:
a) Mltecilerin hukuki durumu,
b) Bu Szlemenin tatbiki,
c) Mltecilere mteallik mevcut veya yrrle girecek kanun, tzk ve
kararnameler.
Madde-36
Milli kanun ve tzkler hakknda malumat

224

Akit

Devletler,

ibu

Szlemenin

tatbikini

temin

maksadyla

yaymlayabilecekleri kanun ve tzkleri Birlemi Milletler Umumi Katibine

bildirirler.
Madde-37
Bundan evvelki szlemelerle mnasebetler
28inci maddenin 2nci fkras hkmlerine halel gelmeme artyla, ibu
Szleme, Akitler arasnda, 5 Temmuz 1922, 31 Mays 1924, 12 Mays 1926, 30
Haziran 1938 ve 30 Temmuz 1935 tarihli Anlamalar ile 28 Ekim 1933, 10 ubat
1938 tarihli Szlemelerin, 14 Eyll 1939 tarihli Protokoln ve 15 Ekim 1946 tarihli
Andlamann yerine kaim olunur.
BLM VII
Nihai hkmler
Madde-38
Uyumazlklarn halli
Bu Szlemenin taraflar arasnda Szlemenin tefsiri veya tatbiki hakknda
zuhur edip dier yollardan halledilmemi olan uyumazlklar, uyumazlk
taraflarndan birinin talebi zerine Milletleraras Adalet Divanna tevdi edilir.
Madde-39
mza, tasdik ve iltihak
1- Bu Szleme Cenevrede 28 Temmuz 1951 tarihinde imzaya ak tutulur
ve bu tarihten sonra Birlemi Milletler Genel Sekreterliine tevdi olunur. Birlemi
Milletler Avrupa Ofisinde 28 Temmuzdan 31 Austos 1951 tarihine kadar ve bilahare
Birlemi Milletler Tekilat Merkezinde 17 Eyll 1951den 31 Aralk
1952ye kadar tekrar imzaya ak bulundurulur.
2- Bu Szleme, Birlemi Milletler Tekilatna ye btn Devletler ile
mlteciler ve vatanszlarn hukuki durumu hakkndaki diplomatik konferansa davet
edilen ye olmayan dier herhangi bir devletin veya Genel Kurul tarafndan
imzalamaya davet olunan her devletin imzasna ak tutulur. Szleme tasdik olunur
ve tasdiknameler Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi olunur.

225

3- bu maddenin 2nci fkrasnda iaret edilen devletler 28 Temmuz 1961

tarihinden itibaren Szlemeye iltihak edebilirler. ltihak, iltihak vesikasnn
Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi suretiyle vuku bulur.
Madde-40
Szlemenin tatbik olunaca lkeye dair hkm
1- Herhangi bir devlet imza, tasdik veya iltihak srasnda ibu Szlemenin
milletleraras sahada temsil ettii lkelerin hepsine veya birkana amil olacan
beyan edebilir. Byle bir beyan Szlemenin mezkr devlet hakknda yrrle
girdii tarihte muteber olur.
2- Bu tarihten sonra her zaman, Birlemi Milletler Genel Sekreterine
yaplacak bir tebligat ile bu temil yaplabilir ve tebligatn Birlemi Milletler Genel
Sekreterine tevdii gnn takip eden doksannc gnden itibaren veya Szlemenin
mezkr devlet hakknda yrrle girdii tarih daha sonra ise, bu tarihte yrrle
girer.
3- Bu Szlemenin imza, tasdik veya iltihak tarihinde tatbik edilmeyecei
lkeler bakmndan, ilgili her devlet, icap ediyorsa, bu lkeler hkmetlerinin,
Anayasa hkmleri gereince lzumlu olan muvafakatlerini almak kaydyla,
Szlemenin mezkr lkelere tatbikine mncer olacak her trl tedbiri mmkn
olduu kadar sratle almak imknn tetkik eder.
Madde-41
Federal devlet hkm
Birleik olmayan veya federal bir devlet hakknda aadaki hkmler tatbik
edilir:
a) Bu Szleme maddelerinden tatbiki federal terii makamn terii yetkisine
ait olanlar hakknda federal hkmetin vecibeleri bu bakmdan federal devlet
olmayan taraflarn vecibelerinin ayn olacaktr.
b) Bu Szleme maddelerinden tatbiki, birlii tekil eden ve federasyonun
anayasasna gre terii tedbirler ittihazna mecbur olmayan Devlet, eyalet veya
kantonlarn her birinin terii yetkisine ait olanlar, federal hkmet, Devletler,

226

eyaletler veya kantonlar yetkili makamlarna en ksa zamanda ve mspet

mtalaasyla bildirir.
c) Bu Szlemeye Taraf federal bir Devlet, kendisine herhangi bir Akit
Devletin Birlemi Milletler Genel Sekreteri vastasyla tevdi olunacak talebi
zerine, Szlemenin herhangi bir hkm hakknda federasyonda ve bunu tekil eden
birliklerde cari mevzuat ve tatbikata dair mezkr hkmn terii veya dier ekilde ne
derecede tatbik edildiini gsteren bir izah name sunar.
Madde-42
htiraz Kaytlar
1- Her Devlet, imza, tasdik veya iltihak esnasnda Szlemenin 1, 3, 4, 16 (1),
33, 36-46 (Dahil) maddeleri haricindeki maddeler hakknda ihtiraz kaytlar beyan
edebilir.
2- Bu maddenin 1nci fkras mucibince ihtiraz bir kayt beyan eden her Akit
Devlet, Birlemi Milletler Genel Sekreterine gnderecei bir tebli ile bunu her
zaman geri alabilir.
Madde-43
Yrrle girme
1- Bu Szleme altnc tasdik veya iltihak vesikasnn tevdii tarihini takip
eden doksannc gn yrrle girer.
2- Szleme altnc tasdik veya iltihak vesikasnn tevdiinden sonra tasdik
veya iltihak eden Devletlerden her biri hakknda, bu Devletin tasdik veya iltihak
vesikasn tevdii tarihini takip eden doksannc gn yrrle girer.
Madde-44
Fesih
1- Her Akit Devlet Birlemi Milletler Genel Sekreterine gnderecei bir
tebligat ile Szlemeyi her zaman feshedebilir.
2- Fesih, ilgili Devlet hakknda, Birlemi Milletler Genel Sekreteri
tarafndan tebligatn alnmas tarihinden bir sene sonra hkm ifade eder.

3- 40nc madde mucibince bir beyan veya teblide bulunan her Devlet,
Szlemenin teblide bildirilen lkelere artk tatbik edilemeyeceini bilahare
Birlemi Milletler Genel Sekreterine tebli edebilir. Szlemenin mevzubahis
lkeye tatbiki ibu tebliin Genel Sekreter tarafndan alnmas tarihinden bir sen
sonra hitam bulur.
Madde-45
Tadil
1- Her Akit Devlet, Birlemi Milletler Genel Sekreterine gnderecei tebli
yolu ile bu Szlemenin tadilini her zaman talep edebilir.
2- Birlemi Milletler Genel Kurulu icab halinde, bu talep hakknda alnacak
tedbirleri tavsiye eder.
Madde-46
Birlemi Milletler Genel Sekreterinin teblileri
Birlemi Milletler Genel Sekreteri, Birlemi Milletler yesi btn
Devletlere ve 39uncu maddede derpi edilen ye olmayan devletlere aadaki
hususlar tebli eder:
a) Birinci maddenin B ksmnda derpi edilen beyan ve tebliler;
b) 39uncu maddede derpi edilen imza, tasdik veya iltihaklar;
c) 40nc maddede derpi edilen beyan ve tebliler;
d) 42nci maddede derpi edilen beyan olunmu veya geri alnm ihtiraz
kaytlar;
e) 43nc maddeyi tatbikan, bu Szlemenin yrrle girecei tarih;
f) 44nc maddede derpi edilen fesih ve tebliler;
g) 45inci maddede derpi edilen tadil talepleri.
Yukardaki hususlar tasdikan, aada imzalar bulunanlar, usulne tevfikan
yetkili olarak, ibu Szlemeyi Hkmetleri adna imzalamlardr.
Cenevrede, 28 Temmuz 1951 tarihinde, Franszca ve ngilizce metinleri ayn
derecede muteber olmak suretiyle bir nsha olarak tanzim edilmitir. Bu nsha

Birlemi Milletler Tekilat Arivine tevdi olunur ve tasdikli suretleri btn

Birlemi Milletler yesi Devletlerle 39uncu maddede derpi edilen aza olmayan
Devletlere verilir.
EK
Paragraf 1
1- Bu Szlemenin 28inci maddesinde derpi edilen seyahat vesikas
iliikteki numuneye uygun olur.
2- Bu vesika en az iki dilde tanzim olunur, ikisinden biri ngilizce veya
Franszca olur.
Paragraf 2
Vesikay veren memleketin mevzuat mahfuz kalmak artyla, ocuklar anne
ve babadan birinin veya istisnai hallerde dier bir reit mltecinin seyahat vesikasna
kaydolunabilirler.
Paragraf 3
Vesikann verilmesi iin alnacak harlar, milli pasaportlara tatbik olunan en
dk harlar tecavz etmez.
Paragraf 4
Hususi veya istisnai vakalar mahfuz olmak zere, vesika mmkn olduu
kadar ok sayda memleket iin verilir.
Paragraf 5
Vesikann yrrlk sresi, ita eden makamn ihtiyarna gre bir veya iki yl
olur.
Paragraf 6
1- Vesika hamili kanuni ikmetghn dier bir lkeye nakletmedii
mddete ve vesikay veren makamn lkesinde muntazam surette ikmet etmekte
ise vesikann yenilenmesi veya sresinin uzatlmas ita eden makama aittir. Yeni bir
vesika verilmesi, ayn artlar ile eski vesikay ita eden makama aittir.

2- Bu husus iin kendilerine hususi yetki verilen diplomatik temsilciler veya

konsolosluk makamlar, hkmetleri tarafndan verilmi olan seyahat vesikalarnn
sresini alt ay gemeyen bir sre iin uzatmaya yetkilidirler.
3- Akit Devletler kanuni ikmetghlarn artk kendi lkelerinde bulunmayan
ve fakat kanuni ikmetghlarnn bulunduu memleketten bir seyahat vesikas
alamayan mltecilerin seyahat vesikalarnn yenilenmesi veya srelerinin uzatlmas
imknlarn hayrhane ekilde mtalaa ederler.
Paragraf 7
Akit Devletler ibu Szlemenin 28inci maddesi hkmleri mucibince
verilen vesikalar muteber addederler.
Paragraf 8
Mltecilerin gitmek istedii memleketin yetkili makamlar, kendisini
memlekete kabul edeceklerse ve bir vizeye lzum varsa hamili olduu vesikaya vize
vazedecekler.
Paragraf 9
1- Akit Devletler, nihai olarak gidecekleri lkenin vizesini alm olan
mltecilere transit vizeleri vermeyi taahht ederler.
2- Herhangi bir yabancya vize verilmemesini hakl gsterebilecek sebeplerle
ibu vizenin verilmesi reddedilebilir.
Paragraf 10
k-giri veya transit vizelerine mteallik harlar yabanc pasaport
vizelerine tatbik olunan asgari tarifeyi tecavz edemez.
Paragraf 11
Bir mltecinin kanuni ikmetghn deitirip dier bir Akit Devletin
lkesinde yerlemesi halinde, 28inci maddenin hkm ve artlarna gre yeni bir
vesika verilmesi artk ibu lkenin yetkili makamna ait olur ve mltecinin bu
makama mracaata hakk bulunur.

Paragraf 12
Yeni bir vesika veren makam eski vesikay geri almaya ve eer vesikada
iadesi tasrih ediliyorsa ita eden memlekete iadeye mecburdur.
Aksi takdirde yeni vesikay veren makam eskisini geri alr ve iptal eder.
Paragraf 13
1- Akit Devletlerden her biri kendisi tarafndan Szlemenin 28inci
maddesine gre verilen seyahat vesikas hamilinin, bu vesikann yrrlk sresi
iinde her zaman lkesine tekrar gelmesine msaade etmeyi taahht eder.
2- Yukardaki fkra hkmleri mahfuz kalmak artyla, bir Akit Devlet,
vesika hamilinin, memleketten kanlara veya girenlere tahmil edilen muamelelere
tabi olmasn talep edebilir.
3- stisnai hallerde veya mlteciye muayyen sreli ikmet msaadesi
verilmise Akit Devletlerin ad geen vesikay verirken mltecinin avdet edebilecei
mddeti, aydan az olmamak zere, tahdit eylemek hakk mahfuzdur.
Paragraf 14
Yalnz 13nc paragraf hkmleri mahfuz olmak zere ibu ek hkmleri
Akit Devletlerin lkelerinde giri, transit, geici ikmet, yerleme ve k hallerinde
tatbik edilen kanun ve tzkleri hibir suretle ihlal etmez.
Paragraf 15
Vesikann verilmesi veya vesikaya vazedilen erhler, hususiyle vatandalk
bakmndan, hamilinin statsn tayin veya ihlal etmez.
Paragraf 16
Vesikann verilmesi hamiline hibir suretle ita eden memleketin diplomatik
temsilcileri veya konsolosluk makamlarnn himayesini talep etmek hakkn vermez
ve bu temsilci veya makamlara da bir himaye hakk bahetmez.
liik
(Seyahat vesikas numunesi)
(Vesika kk bir defter eklinde olacaktr)

(Takriben 15x10 cm.)

Kimyevi veya dier vastalar ile yaplacak silinme ve deiiklilerin kolaylkla
fark edilecek tarzda baslmas ve 28 Temmuz 1951 Szlemesi kelimelerini ita
eden memleketin dilinde her sayfada tekrar edilerek baslmas tavsiye olunur.
Defterin Kapa
SEYAHAT VESKASI
(28 Temmuz 1951 Anlamas)
(1)
SEYAHAT VESKASI

936

(28 Temmuz 1951 Anlamas)

Bu vesika, yrrlk sresi uzatlmazsa, ..................tarihine kadar muteberdir.
Soyad........................................................................................
Ad(lar)......................................................................................
Refakatindeki ocuk(lar)............................................................
1- Bu vesika, hamiline srf milli pasaport yerine geecek bir seyahat vesikas
salamak maksadyla verilmitir. Hamilinin vatandalk durumlar hakknda hibir
hkm ifade eylemez ve vatandalna tesir etmez.
2- Vesika hamilinin.........................................ye (vesikay veren makamlarn
mensup olduu memleketin ad yazlr) aada daha sonras iin tarih
yazlmamsa..........................................tarihine kadar dnmesine msaade edilmitir
(vesika hamilinin dnmesine msaade olunan sre aydan az olmamaldr.)
3- Vesika hamili ikmetgahn bu vesikann verildii memleketten baka bir
memlekete naklettii takdirde, yeniden seyahati arzu ederse, yeni bir vesika almak
iin ikmetgah memleketinin, yetkili makamlarna mracaat etmelidir. (Eski vesika
ita eden makama gnderilmek zere yeni vesikay veren makama tevdi edilir.)

936

Kroeler arasndaki cmleler arzu eden hkmetlerce konulabilir.

(2)
Doum yeri ve tarihi............................................................................
Meslei...............................................................................................
imdiki ikmetgah.............................................................................
+ Karsnn evlenmeden evvelki soyad ve ad (lar)..........................
+ Kocann soyad ve ad (lar)............................................................
EKAL
Boy.....................................................................................................
Sa.....................................................................................................
Gz rengi...........................................................................................
Burun.................................................................................................
Yz ekli............................................................................................
Renk..................................................................................................
Hususi iaretler..................................................................................
(3)
Refakatindeki ocuklar

Soyad

Ad(lar)

Doum yeri ve tarihi

Cinsiyeti
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
+ Lzumsuz kelimeler izilir.
(Bu vesika, kapak hari.....................................................sayfadan ibarettir.)

Vesika hamilinin fotoraf ve vesikay veren makamn damgas,

Hamilinin parmak izi, (ihtiyari),
Hamilinin imzas.................................................................................
(Bu vesika kapak hari ............................................. sayfadan ibarettir.)
(4)
1-

Bu

vesika

aadaki

memleketler

iin

verilmitir.

......................................................................................................................
..................................................................................................................
..................................................................................................................
2- Bu vesikann verilmesine esas tekil eden vesika veya vesikalar:
..................................................................................................................
..................................................................................................................
..................................................................................................................
Vesikann verildii yer:..............................................................................
Tarihi:........................................................................................................
Vesikann sresini uzatan makamn
mza ve damgas
Tahsil edilen har:
(Bu vesika kapak hari ............................................. sayfadan ibarettir.)
(5)
Vesika sresinin uzatlmas
Tahsil edilen har...............tarihinden .......................tarihine kadar...................
de..................tarihinde uzatlmtr.
Vesikann sresini uzatan makamn
mza ve damgas

Vesika sresinin uzatlmas

Tahsil edilen har...............tarihinden .......................tarihine kadar...................
de..................tarihinde uzatlmtr.
Vesikann sresini uzatan makamn
mza ve damgas
(Bu vesika kapak hari ............................................. sayfadan ibarettir.)
(6)
Vesika sresinin uzatlmas
Tahsil edilen har...............tarihinden .......................tarihine kadar...................
de..................tarihinde uzatlmtr.
Vesikann sresini uzatan makamn
mza ve damgas
Vesika sresinin uzatlmas
Tahsil edilen har...............tarihinden .......................tarihine kadar...................
de..................tarihinde uzatlmtr.
Vesikann sresini uzatan makamn
mza ve damgas

(7)
VZELER
Her vizede vesika hamilinin soyad tekrar edilir.
(Bu vesika kapak hari ............................................. sayfadan ibarettir.)

EK-2
MLTECLERN HUKUK STATSNE LKN 1967 PROTOKOL

BU PROTOKOLE TARAF DEVLETLER,

Cenevre'de 28 Temmuz 1951 tarihinde imzalanan Mltecilerin Hukuki
Durumuna ilikin Szleme'nin (bundan byle Szleme diye anlacaktr), sadece 1
Ocak 1951'den nce meydana gelmi olaylar sonucunda mlteci olan ahslar
kapsadn dikkate alarak,
Szleme'nin kabulnden bu yana, yeni mlteci ortamlarnn ortaya ktn
ve bu nedenle, sz konusu mltecilerin, Szleme'nin kapsamna giremeye bileceini
dikkate alarak,
Szleme'deki tanmn kapsamna giren btn mltecilerin, Ocak 1951 tarih
snrlamasna baklmakszn eit hukuki statden yararlanmalarnn arzu edilir
olduunu dikkate alarak,
Aadaki konular zerinde ANLAMILARDIR:
1.

Madde

1.

bu Protokole Taraf Devletler, Szleme'nin 2 ila 34. maddelerini aada

tanm yaplan mltecilere uygulamay taahht ederler.

2.

bu Protokol bakmndan, bu maddenin 3. fkrasnn uygulanmas hali

dnda, "mlteci" terimi, Szleme'nin 1. maddesinin A 2 ksmnda mevcut "1 Ocak

1951'den nce meydana gelen olaylar sonucunda ve ............" ve "sz konusu olaylar
sonucunda" ifadeleri metinden karlm addedilerek, Szleme'nin 1. maddesinde
yer alan tanma giren her hs anlamna gelecektir.
3.

bu Protokol, Szleme'ye Taraf Devletlerce, Szleme'nin madde 1 B (1) (a)

hkmne gre yaplan mevcut duyurularn, madde 1 B (2) erevesinde

geniletilmedike, bu Protokol bakmndan da geerli olmas kouluyla,

M. Tevfik Odman, Mlteci Hukuku, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi nsan Haklar
Merkezi Yayn No:15, Ankara, 1995, ss. 255-261.

Taraf Devletler, ibu Protokol, hi bir corafi snrlama yaplmakszn

uygulayacaklardr.
2.

Madde

1.

bu Protokol'e Taraf Devletler, Birlemi Milletler Mlteciler Yksek

Komiserlii Ofisi veya onun yerini alabilecek dier herhangi bir Birlemi Milletler'e
bal kurulu ile, grevlerinin yerine getirilmesi srasnda ibirliinde bulunmay
taahht ederler ve zellikle ibu Protokol hkmlerinin uygulanmasna nezaret etme
grevini kolaylatracaklardr.
2.

Yksek Komiserlik Ofisi'nin veya onun yerini alabilecek dier herhangi bir

Birlemi Milletler'e bal kuruluun, Birlemi Milletler'in yetkili organlarna rapor

vermesini salamak iin, ibu Protokol'e taraf Devletler aadaki konular hakknda
talep edilecek bilgi ve istatistikleri uygun bir ekilde salamay taahht ederler:
(a)

Mltecilerin durumu;

(b)

bu Protokol'n uygulanmas;

(c)

Mltecilerle ilgili mevcut veya sonradan yrrle girebilecek

kanunlar, ynetmelikler ve kararnameler.

3.

Madde
bu Protokol'e Taraf Devletler, bu Protokol'n uygulanmasn salamak

amacyla yrrle koyacaklar yasalar ve ynetmelikleri Birlemi Milletler Genel

Sekreteri'ne bildireceklerdir.
4.

Madde
bu Protokol'e Taraf Devletler arasnda bu Protokol'n yorumlanmas veya

uygulanmas ile ilgili olan ve baka yollarla zlemeyen herhangi bir uyumazlk,
bu uyumazln taraflarndan herhangi birinin talebi zerine Uluslararas Adalet
Divan'na gtrlecektir.
5.

Madde
bu Protokol, Szleme'ye Taraf btn Devletlerin ve herhangi bir Birlemi

Milletler yesi Devletin veya herhangi bir ihtisas kuruluu yesinin veya Birlemi
Milletler Genel Kurulu tarafndan katlmaya davet edilmi olanlarn Taraf olmasana

ak olacaktr. Taraf olma, taraf olu belgesinin Birlemi Milletler Genel

Sekreteri'ne ulatrlmasyla yrrle girecektir.
6.

Madde

Federal Devlet Hkm

Uniter

olmayan

veya

Federal bir

devlet iin aadaki hkmler

uygulanacaktr:
(a)

bu Protokol'n, 1. maddesinin 1. fkras gereince uygulanacak olan

ve federal yasama organnn yasama yetkisine giren Szleme maddeleri konusunda,

Federal Hkmetin ykmllkleri, Federal Devlet olmayan Taraf Devletlerin
ykmllkleri ile ayn olacaktr;
(b)

bu Protokol'n 1. maddesinin, 1. fkras erevesinde uygulanmas

gereken ve Federasyonun anayasal sistemine gre, Federasyonu oluturan

devletlerin, eyaletlerin veya kantonlarn yasama yetkisi iine giren Szleme
maddeleriyle ilgili olarak, Federal Hkmet, bu tr maddeleri, mmkn olan en ksa
zamanda, olumlu bir yorumla, federe devletlerin, eyaletlerin veya kantonlarn yetkili
makamlarnn dikkatine sunacaktr;
(c)

bu Protokol'e Taraf Federal bir Devlet, herhangi bir baka Taraf

Devletin, Birlemi Milletler Genel Sekreteri kanalyla kendisine iletecei talebi

zerine, Federasyon'un ve onu oluturan birimlerin, bu Protokol'n 1. maddesinin 1.
fkras erevesinde uygulamalar gereken herhangi bir belli Szleme hkmnn
yasama kararlar veya dier nlemlerle, ne oranda uygulandna dair bilgi
verecektir.
7.

Madde

ekinceler ve Duyurular
1.

Taraf olma srasnda, her Devlet, ibu Protokol'n 4. maddesi ve Szleme'nin

1, 3, 4, 16 (1) ve 33. maddelerinin dnda kalan hkmlerinin, ibu Protokol'n 1.

maddesi uyarnca uygulanmas konusunda, Szlemeye taraf Devletin sz konusu
madde

erevesinde

koyaca

ekincelerin,

Szleme'nin

mltecilere uygulanmamas koulu ile, ekinceler koyabilir.

kapsamna

giren

2.

Szleme'ye Taraf Devletlerce, Szleme'nin 42, maddesine uygun olarak

duyurulan ekinceler, geri alnmadklar srece, ibu Protokol uyarnca bu devletlerin

stlendikleri ykmllkler iin uygulanacaktr.
3.

Bu maddenin 1. frkasna uygun olarak ekince koyan bir Devlet, Birlemi

Milletler Genel Sekreteri'ne hitaben gnderecei bir bildiri ile bu ekinceyi her
zaman iin geri ekebilir.
4.

Taraf bir Devlet'in, Szleme'nin 40. maddesinin 1. ve 2. fkralar uyarnca

yapt duyurularn, Protokol'e taraf olurken ilgili Taraf Devlete Birlemi Milletler
Genel Sekreteri'ne aksine bir bildiride bulunmad takdirde, ibu Protokol
bakmndan da, yrrlkte olaca kabul edilecektir. Szleme'nin 40. maddesinin 2.
ve 3. fkralar ile 44. maddesinin 3. fkras hkmlerinin bire bir (mutatis mutandis)
yrrlkte olaca kabul edilecektir.
8.

Madde

Yrrle Girme
1.

bu Protokol, altnc taraf olma belgesinin ulat gn yrrle girecektir.

2.

bu Protokole altnc taraf olma belgesinin ulatrlmasndan sonra katlan

her Devlet iin Protokol, katlma belgesinin bu Devlet tarafndan ulatrld tarihte
yrrle girecektir.
9.

Madde

Taraf Olmaya Son Verme

1.

Herhangi bir Taraf Devlet, Birlemi Milletler Genel Sekreteri'ne gnderecei

bir bildiri ile ibu Protokol'e Taraf olmaktan herhangi bir zamanda vazgeebilir.
2.

lgili Taraf Devlet iin, byle bir vazgeme, bu vazgei bildirisinin Birlemi

Milletler Genel Sekreteri tarafndan alnd tarihinden bir yl sonra geerli olacaktr.
10.

Madde
Birlemi Milletler Genel Sekreteri'nin Duyurular Birlemi Milletler Genel

Sekreteri, yukardaki V. maddede Ad bahsedilen Devletleri, ibu Protokol'n

yrrle giri tarihinden, taraf olulardan, konan ekincelerden, geri ekilen

ekincelerden, taraf olmaktan vazgemelerden ve bunlarla ilgili duyurularla

bildirilerden haberdar edecektir.
11.

Madde
Birlemi Milletler Sekreterlii Arivinde Saklanma ince, ngilizce,

Franszca, Rusa ve spanyolca metinleri ayn derecede geerli bulunan ibu

Szleme'nin, Genel Kurul Bakan ile Birlemi Milletler Genel Sekreteri tarafndan
imzalanm bir rnei, Birlemi Milletler Sekreterlii arivlerine gnderilecektir.
Genel Sekreter ibu Protokol'n onaylanm rneklerini Birlemi Milletler yesi
btn Devletlere ve yukarda V. Maddede bahsi geen dier Devletlere
gnderecektir.

EK-3

TRKYEYE LTCA EDEN VEYA BAKA BR LKEYE LTCA ETMEK

ZERE

TRKYEDEN

KAMET

ZN

TALEP

EDEN

MNFERT

YABANCILAR LE TOPLUCA SIINMA AMACIYLA SINIRLARIMIZA

GELEN YABANCILARA VE OLABLECEK NFUS HAREKETLERNE
UYGULANACAK USUL VE ESASLAR HAKKINDA YNETMELK

Bakanlar Kurulu Karar Tarihi - No: 14/09/1994 - 94/6169

Dayand Kanun Tarihi - No: 29/08/1961 359
Yaymland Resmi Gazete Tarihi - No: 30/11/1994 22127

BRNC BLM : GENEL HKMLER

AMA
Madde 1 - Bu Ynetmeliin amac; 1951 tarihli Mltecilerin Hukuki Durumuna
Dair Cenevre Szlemesi ile Mltecilerin Hukuki Statsne likin 31 Ocak 1967
tarihli Protokol gereince lkemize mnferiden iltica eden veya baka lkelere iltica
etmek zere lkemizden ikmet izni talep eden yabanclar ile topluca iltica veya
snmak amacyla snrlarmza gelen yabanclara ve olabilecek nfus hareketlerine
uygulanacak usul ve esaslarn tesbiti ile grevli kurulularn belirlenmesidir.
KAPSAM
Madde 2 - Bu Ynetmelik, yasal veya yasal olmayan yollardan lkemize gelerek
mnferiden iltica etmek isteyen veya baka lkelere iltica etmek zere izni talep eden
yabanclar ile topluca iltica veya snma amacyla snrlarmza gelen veya
snrlarmz geen yabanclara ve olabilecek nfus hareketlerine kar alnacak
tedbirleri, yaplacak ilemleri, mracaat, karar ve ibirlii yapacak makamlar ile
bunlarn grevlerini ve yabanclarn tabi olacaklar esaslar kapsar.

Ynetmeliin gncel hli iin bkz.http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/20075.html, (09.11.2007).

TANIMLAR
Madde 3 - 1951 tarihli Mltecilerin Hukuki Durumuna Dair Cenevre Szlemesi ve
Mltecilerin Hukuki Statsne ilikin 31 Ocak 1967 tarihli Protokol ile dier kanun,
tzk ve ynetmeliklerdeki tanmlar sakl kalmak zere bu Ynetmeliin
uygulanmasnda;
Mlteci; Avrupa'da meydana gelen olaylar sebebiyle rk, dini, milliyeti,
belirli bir toplumsal gruba yelii veya siyasi dnceleri nedeniyle takibata
urayacandan hakl olarak korktuu iin vatanda olduu lke dnda bulunan ve
vatanda olduu lkenin himayesinden istifade edemeyen veya korkudan dolay
istifade etmek istemeyen ya da uyruu yoksa ve nceden ikmet ettii lke dnda
bulunuyorsa oraya dnmeyen veya korkusundan dolay dnmek istemeyen
yabancy,
Snmac: rk, dini, milliyeti, belirli bir toplumsal gruba yelii veya siyasi
dnceleri nedeniyle takibata urayacandan hakl olarak korktuu iin vatanda
olduu lke dnda bulunan ve vatanda olduu lkenin himayesinden istifade
edemeyen veya korkudan dolay istifade etmek istemeyen ya da uyruu yoksa ve
nceden ikmet ettii lke dnda bulunuyorsa oraya dnmeyen veya korkusundan
dolay dnmek istemeyen yabancy,
Muharip Yabanc Ordu Mensubu: lkeye kabul edilen veya lkede ele geirilen,
mensubu bulunduu silahl kuvvetlerin bir nc lke ile sava veya silahl atma
halinde bulunduu asker kiiyi,
Mnferit Yabanc: Tek bir kii veya anne, baba ve reit olmayan ocuklardan
oluan bir aileyi, ifade eder.

KNC BLM : TRKYE'YE LTCA EDEN VEYA BAKA BR LKEYE

LTCA ETMEK ZERE TRKYE'DEN KMET ZN TALEP EDEN
MNFERT YABANCILARA UYGULANACAK USUL VE ESASLAR
MRACAAT MAKAMLARI
Madde 4 - (Deiik madde: 15/12/1998 Yn: 98/12243-1 md.;Deiik madde
16/01/2006-2006/9938 S.B.K. Yn/1.mad) Trkiye'ye iltica eden veya baka bir

lkeye iltica etmek zere Trkiye'den ikmet izni talep eden yabanclardan,
Trkiye'ye yasal yollardan gelenler bulunduklar yer valiliklerine, yasal olmayan
yollardan gelenler ise giri yaptklar yer valiliklerine gecikmeden mracaat ederler.
Makul olan en ksa sre ierisinde mracaat etmeyenler gecikme nedenlerini
aklamak ve bu konuda yetkili makamlarla ibirlii yapmak zorundadr.
MRACAAT MAKAMLARININ GREVLER
Madde 5 - (Deiik madde 16/01/2006-2006/9938 S.B.K. Yn/2.mad) Trkiye'ye
iltica eden veya baka bir lkeye iltica etmek zere Trkiye'den ikmet izni talep
eden mnferit yabanclarn valiliklerce;
a) Kimlikleri tespit edilerek fotoraf ve parmak izleri alnr.
b) 1951 tarihli Mltecilerin Hukuki Durumuna Dair Cenevre Szlemesi
gereince mlakatlar yaplr. Mlakat yapma veya karar verme yetkisi verilen
valiliklerde mlakat yapmak ve karar vermek zere personel grevlendirilir.
c) Mlakat evrak ile birlikte mlakatnn gr ve 6 nc maddeye gre
verilen yetkiye istinaden bavuru sahibi hakknda verilen karar ileri Bakanl'na
gnderilir.
d) ileri Bakanl'ndan bir talimat gelinceye kadar yabanc, ileri
Bakanl'nca uygun grlecek bir merkez veya misafirhanede barndrlr veya
ileri Bakanl'nca gsterilecek bir yerde serbest ikmete tabi tutulur.
e) ileri Bakanl'ndan alnacak talimata gre gerekli dier ilemler yaplr.
KARAR MAKAMI
Madde 6 - (Deiik madde 16/01/2006-2006/9938 S.B.K. Yn/3.mad) Trkiye'ye
iltica eden veya baka bir lkeye iltica etmek zere Trkiye'den ikmet izni talep
eden mnferit yabanclarn talepleri, 1951 tarihli Mltecilerin Hukuki Durumuna
Dair Cenevre Szlemesi ile Mltecilerin Hukuki Statsne ilikin 31 Ocak 1967
tarihli Protokol ve bu Ynetmelik gereince ileri Bakanl'nca karara balanr.
ileri Bakanl, karar verme yetkisini uygun grecei hallerde valiliklere
devredebilir.

Valilike veya ileri Bakanl'nca alnan karar valilikler araclyla

yabancya tebli edilir.
Talebi kabul edilen yabanc, ileri Bakanl'nca uygun grlecek bir
misafirhanede barndrlr veya ileri Bakanl'nca gsterilecek bir yerde serbest
ikmet edebilir.
Talebi kabul edilmeyen yabanc bu karara kar 15 gn ierisinde isterse ilgili
valilie itiraz edebilir.
tiraz sresi kararn daha hzl verilebilmesi iin gerekli grlen durumlarda
ileri Bakanl'nca daha ksa olarak belirlenebilir.
Karara itiraz eden yabancnn bu konudaki ifadesi ve ifadesini destekleyen
dier bilgi ve belgeler valilike ileri Bakanl'na gnderilir. tiraz, ileri
Bakanlnca sonulandrlr ve nihai karar yabancya tebli edilir.
tirazlar nihai olarak reddedilenlerin durumu, yabanclarla ilgili genel
hkmler

erevesinde

deerlendirilir.

Yabanclarla

ilgili

genel

hkmler

erevesinde de ikmet izni verilmesi uygun grlmeyen yabanclara idarece

belirlenen sre ierisinde Trkiye'yi terk etmeleri gerektii bildirilir. lkeyi terk
etmeyen yabanclar, ileri Bakanlnn talimat zerine valiliklerce veya dorudan
karar verme yetkisinin valiliklere devredildii hallerde, valilikler tarafndan re'sen
Trkiye'den kartlrlar.
BRL YAPILACAK KURULULAR
Madde 7 - (Deiik madde 16/01/2006-2006/9938 S.B.K. Yn/4.mad) ileri
Bakanl, Trkiye'ye iltica eden veya baka bir lkeye iltica etmek zere
Trkiye'den ikmet izni talep eden mnferit yabanclara ilikin ilemler ile barnma,
iae, nakil, nc lkelere kabul, gnll geri dn, pasaport ve vize temini gibi
hususlarda, dier bakanlk, kurum ve kurulular ile Birlemi Milletler Mlteciler
Yksek Komiserlii, Uluslararas G rgt gibi uluslararas kurulular ve sivil
toplum rgtleri ile ibirliinde bulunabilir.

NC BLM : SIINMAK AMACIYLA TOPLUCA SINIRLARIMIZA

GELEN YABANCILARA VE OLABLECEK NFUS HAREKETLERNE
KARI ALINACAK TEDBRLER
SIINMA

HAREKETNN

BALAMASI

VE

YABANCILARIN

SINIRLARIMIZA GELMES HALNDE ALINACAK TEDBRLER

Madde 8 - Uluslararas hukuktan kaynaklanan ykmllklerimiz sakl kalmak
kouluyla ve aksine bir siyasi karar alnmadka, nfus hareketinin arazi avantajlar
da dikkate alnarak snrda durdurulmas ve snmaclarn snr gemelerinin
nlenmesi esastr. lgili makamlarca bu konuda gerekli ve etkin tedbirler alnr.
DRDNC BLM : SINIRLARIMIZA TOPLUCA GELEN VEYA
SINIRLARIMIZI TOPLUCA GEEN MLTEC VE SIINMACILARIN
LKEMZE KABUL EDLMELER HALNDE YAPILACAK LEMLER
VE ALINACAK TEDBRLER
KMLK TESBT, SLAHTAN ARINDIRMA VE SEVK
Madde 9 - Mlteciler ve Snmaclar, nce askeri makamlar tarafndan silahtan
arndrlr. Bilahare snrn uygun bir yerinde muharip yabanc ordu mensuplar ve
siviller birbirlerinden ayrlarak kimlikleri tesbit edilir. Bunlardan sivil olanlar daha
sonra kurulacak olan kamplara sevk edilmek zere ilgili polis veya jandarma
makamlarna teslim edilir.
Muharip yabanc ordu mensuplar hakknda 4104 sayl Muharip Yabanc
Ordu Mensuplarndan Trkiye'ye ltica Edenler Hakknda Kanun hkmleri
uygulanr.
HMAYE
Madde 10 - Trkiye'den iltica talep edenler veya snmaclar lkemizde
bulunduklar sre iinde devletin himaye ve gzetimi altnda bulundurulur.
KAMPLARIN KURULMASI
Madde 11 - Mlteci ve snmaclarn barnmalarna ynelik ileri toplama blgeleri
Genelkurmay Bakanl ile koordine edilerek, mmkn olduu kadar snra yakn
olacak ekilde, ileri Bakanl'nca tesbit edilir ve valiliklerce kurulur.

Toplama blgeleri Genelkurmay Bakanl ile koordine edilerek ileri

Bakanl'nca tesbit edilir ve valiliklerce kurulur.
YERLETRME VE MLAKAT
Madde 12 - Kara, deniz ve hava yoluyla snrlarmza gelen yabanclarn,
snrlarmz nnde birikimlerinin nlenmesi ve gvenlik iinde geri blgelere sevk
edilmeleri iin mlki makamlarca ileri toplama blgeleri tesis edilir. Buralarda
toplanan yabanclar toplama blgelerine gnderilir.
Toplama blgelerine gnderilen yabanclarn kendi dilleri ile veya anladklar
bir dille mlakatlar yaplr, deklerasyonlar alnr. Bunlar mlakatlar srasnda
adlarn, soyadlarn, doum yerleri ve tarihlerini, lkelerinde bulunduklar
statlerini, Trkiye'ye geli sebeplerini, Trkiye'de ya da yurtdnda akraba ve
yaknlarnn olup olmadn, varsa adreslerini bildirmek zorundadrlar.
Ayrca, mlteci ve snmaclarn fotoraf ve parmak izleri alnarak bunlarn
milliyetlerine gre tasnifi yaplr; terrist, huzur ve gven bozucu, tertipi ile casus
ve sabotrlerin ayrlmalarna zen gsterilir.
Mlteci ve snmaclarn imknlar lsnde rf ve adetlerine uygun olarak
yerletirilmelerine zen gsterilir. Bunlara, muhafaza altna alan valiliklerce bir
tantma belgesi verilir ve kimlikleri ktk defterine kaydedilir.
Uluslararas kurulularca aranmakta olanlarn kaytlarna dair belgeler talep
edildiinde Kzlay'a verilir.
GREVLENDRLECEK PERSONEL
Madde 13 - leri toplama blgeleri ile toplama blgelerinde grevlendirilecek
personel, iileri Bakanl'nn koordinatrlnde ilgili bakanlk ve kurulular
tarafndan belirlenir.
GREV VE YETK
Madde 14 - leri toplama blgeleri ile toplama blgelerinde kurulan kamplar
bulunduklar il valilii tarafndan ynetilir. Valiler ileri toplama ve toplama
blgelerinin tesis edilebilmesi iin btn kamu kurum ve kurulularna ait bina ve

tesislerden geici olarak yararlanabilir ve gerektiinde zel kiilerden kiralama

yoluna gidebilir.
Kamplarn ynetiminin salanmas iin gerekli ara ve gere ilgili valilerin
talebi zerine grevli bakanlk veya kurulularca salanr.
MUHAFAZA VE DSPLN
Madde 15 - leri toplama ve toplama blgelerinde mlteci ve snmaclarn
muhafazas ve disiplini ile buna ilikin dier ilerin yaplmas ve grevlerin yerine
getirilmesi hususunda ilgili valiler her trl tedbiri alrlar.
Yabanclar iin, aksi gerekmedike ileri Bakanl'nca hazrlanan Mlteci
Misafirhaneleri Ynetmelii ile Mlteci Misafirhaneleri Hizmet Ynergesi
hkmleri uygulanr.
Mlteci ve snmaclarn bulunduklar kamptan ksa sreli ayrlmalar
kampn bulunduu yerin mlki amirinin iznine baldr. Durumlar uygun olanlarn
yurt iinde serbest ikmet ve seyahatlerine ilgili bakanlk ve kurulularn esasa ilikin
gr alnarak ileri Bakanl'nca izin verilebilir.
YABANCI DEVLET LE ULUSLARARASI KURULU TEMSLCLERNN
ZYARETLER
Madde 16 - leri toplama blgeleri ve toplama blgelerini ziyaret etmek isteyen
devlet veya uluslararas kurulu temsilcilerine Dileri Bakanl'nn uygun gr
zerine ileri Bakanl'nca izin verilebilir.
Bu ziyaretler, askeri zaruretler ve milli gvenlik mhalazasyla geici olarak
kstlanabilir.
HALKLA TEMAS VE ZYARET KABUL
Madde 17 - Mlteci ve snmaclarn bulunduklar yre halk ile temaslar veya
kampa ziyareti kabul edilip edilmemesi hususlarna ilikin esaslar ilgili valilerce
belirlenerek uygulanr.
DN SERBESTLK

Madde 18 - Mlteci ve snmaclar; ilgili valilerce belirlenen disiplin tedbirlerine

uymak artyla, din ve mezheplerinin ibadet ve ayinlerini yapabilirler. Bu amala,
ibadet ve ayinler iin imknlar lsnde uygun mahaller tahsis edilir.
SALIK MUAYENELER
Madde 19 - Mlteci ve snmaclar iin salk fii tanzim edilir ve bunlarn
preyodik salk muayeneleri yaplr. Bulac hastalk tesbit edildiinde, ilgili
valilike derhal tedbir alnr ve durum ilgili makamlara bildirilir.
Ar bir hastala yakalanan veya durumlar zel bir tedaviyi, tbbi
mdahaleyi veya hastaneye yatrlmalarn gerektiren yabanclarn muayene ve
tedavileri ile koruyucu alarn yaplmas devlete ait hastanelerde yaplr ve tedavi
cretleri genel hkmler erevesinde karlanr. Organ nakli, protez, ortez,
hemodiyaliz veya uzun sreli tedaviyi gerektiren kronik hastalklarn tedavisine ait
cret ve bedeller ise ilgili kiilerin kendileri tarafndan karlanr.
LM VE DEFN
Madde

20

Mlteci

ve

snmaclardan

lenler,

lkenin

belirli

mezarlklarnda ayrlacak bir yere veya bulunduklar mahalde varsa kendi

mezarlklarna, kendi din ve adetleri uyarnca yaplan merasimle defnedilir. Bu
konuda ilgili valiler grevli kurulularla ibirlii iinde bulunur.
lenlerin vatanda olduu lkenin bu konuda olabilecek talepleri Dileri
Bakanl'nca uygun grld taktirde ve imkanlar lsnde yerine getirilir.
HABERLEME
Madde 21 - Mlteci ve snmaclara, mmkn olduu lde yaknlar ile bedeli
mukabilinde haberleme imkn salanr. Bunlara gelen veya bunlar tarafndan
gnderilecek her dildeki mektup, koli ve paketler grevlilerce incelenebilir.
YARDIM GNDERLMES
Madde 22 - Mlteci ve snmaclara yurt iinden veya yurt dndan gerekli
denetimi yaplmak koulu ile posta ile veya baka yollarla gda maddeleri, giyecek,
ila, dini eitim ve elence ihtiyalarn karlayacak maddeler gnderilebilir.

Yabanc devletler ve uluslararas kurulular tarafndan yardm amacyla

gnderilen eyalar valiliin gzetiminde Kzlay Dernei tarafndan mlteci ve
snmaclara datlr.
MUAFYET
Madde 23 - Mlteci ve snmaclarn vergi, resim, har ve fonlardan muaf olup
olmayaca hususu ilgili mevzuata tabidir.
KOORDNASYON KURULLARI
Madde 24 - Snrlarmzdan vuku bulacak toplu giriler ile ilgili ilemlerin
yrtlmesi, gerekli ibirlii ve koordinasyonun salanmas iin Babakan tarafndan
grevlendirilen bir Devlet Bakan veya ileri Bakanl koordinatrlnde;
Genelkurmay Bakanl, Milli Savunma Bakanl, ileri Bakanl, Dileri
Bakanl, Maliye Bakanl, Salk Bakanl, Ulatrma Bakanl, Tarm ve
Kyileri Bakanl ile konusuna gre ilgili dier bakanlk ve kurulular ile Milli
stihbarat Tekilat Mstearl ve Trkiye Kzlay Dernei Genel Mdrl
temsilcilerinden oluan geici st koordinasyon kurulu kurulur. Kurulun sekreterya
hizmetleri koordinasyondan sorumlu bakanlka yerine getirilir.
llerde de vali veya grevlendirecei vali yardmcsnn bakanlnda benzer
grevleri yapmak zere ilgili kamu kurum ve kurulu temsilcilerinden oluan bir alt
koordinasyon kurulu tekil edilir.
st koordinasyon kurulunun toplu girilerle ilgili oy birliiyle alaca
kararlar ilgili bakanlk ve kurulularca kendi mevzuatlar erevesinde ncelik ve
ivedilikle yerine getirilir.
TRKYE KIZILAY DERNE'NN GREVLER
Madde 25 - Trkiye Kzlay Dernei;
a) Kendi mevzuatna, uluslararas Kzlay, Kzlha anlama ilke ve
kurallarna,

mevzuat,

uluslararas

anlamalar

ve yaplan

erevesinde mevcut imkn ve kabiliyetlerini kullanmak,

protokol

esaslar

b) Dileri Bakanl'nn olumlu gr zerine Uluslararas KzlayKzlha Dernekleri Federasyonu ile dier kurululardan ayni ve nakdi yardm talep
etmek ve salanan yardmn datmn yapmak,
c) Salk Bakanl ile ibirlii yaparak salk hizmetleri destei salamak,
d) Kamplarn kurulmas srasnda gerek grlrse destek salamak ile
grevlidir.
BENC BLM : TRKYE'YE LTCA EDEN VEYA BAKA BR
LKEYE

LTCA ETMEK

ZERE

KMET

ZN

TALEP

EDEN

MNFERT YABANCILAR LE SINIRLARIMIZI TOPLUCA GEEN

MLTEC VE SIINMACILARA UYGULANACAK ORTAK HKMLER
ADE
Madde 26 - Toplu snanlar ile topluca iltica eden mltecilerin; savan, silahl
atmann veya krizin sona ermesi halinde uyruunda bulunduklar devlete iade
edilmeleri, Genelkurmay Bakanl ve Dileri Bakanl ile koordine edilerek
ileri Bakanl'nca salanr.
Mnferiden iltica edenlerin iadeleri ileri Bakanl'nca salanr.
ALIMA VE RENM
Madde 27 - Mlteci ve snmaclarn lkemizde kalacaklar sre ile snrl olarak
renim grmeleri ve almalar genel hkmlere tabidir.
KAMET ZNNN UZATILMAMASI
Madde 28 - Baka bir lkeye iltica etmek zere Trkiye'den ikmet izni talep eden
mnferit yabanclara verilen ikmet izni, yabancnn makul bir sre iinde nc
lkelere gidememesi halinde uzatlmayabilir. Bu durumdaki yabanc lkeyi terke
davet edilir.
SINIRDII
Madde 29 - Trkiye'de muntazam surette bulunan bir mlteci veya snmac ancak
milli emniyet veya kamu dzeni sebebi ile 1951 tarihli Mltecilerin Hukuki
Durumuna Dair Cenevre Szlemesi hkmleri erevesinde ileri Bakanl'nca
snr d edilebilir.

Snr d kararna kar on be gn iinde ileri Bakanl'na mracaat

edilerek itiraz edilebilir.
tiraz, daha nce snr d kararn veren yetkilinin bir st tarafndan
incelenerek sonulandrlr ve valiliklerce ilgiliye tebli edilir.
GREVLENDRME
Madde 30 - (Deiik madde 16/01/2006-2006/9938 S.B.K. Yn/5.mad) ileri
Bakanl'nca, mnferit yabanclar hakknda karar vermek ve yaplan itiraz
deerlendirmek zere, iltica-snma alannda eitim alm yeteri kadar personel
Bakanlkta ve valiliklerde grevlendirilir. ileri Bakanl'nca, bu personelden
Bakanlkta grevli olanlar valiliklerde veya valiliklerde grevli olanlar, grevli
olduklar il dndaki illerde her seferinde on be i gnn amamak zere geici
olarak grevlendirilebilir.
Topluca snma veya nfus hareketlerinde bu Ynetmeliin uygulanabilmesi
ve yeterli dzeyde personel ile desteklenebilmesi iin ilgisine gre Genelkurmay
Bakanl veya ileri Bakanl'nn teklifi zerine ilgili bakanlk veya kamu kurum
ve kurulular, ileri toplama ve toplama blgelerinde yeteri kadar personeli geici
grevle grevlendirirler.
Geici olarak grevlendirilen personelin, mstahak ise, harcrahlar 6245
sayl Harcrah Kanunu hkmlerine gre denir.
HUKUK DAYANAK
Madde 31 - Bu Ynetmelik 29/08/1961 tarihli ve 359 sayl Kanun ile onaylanan
1951 tarihli Mltecilerin Hukuki Durumuna Dair Cenevre Szlemesi ve 25/09/1968
tarihli ve 6/10733 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile yrrle konulan Mltecilerin
Hukuki Statsne likin 31 Ocak 1967 tarihli Protokol hkmleri uyarnca
hazrlanmtr.
YRRLK
Madde 32 - Bu Ynetmelik yaym tarihinde yrrle girer.

EK-4

SINIRAAN RGTL SULARA KARI BRLEM MLLETLER

SZLEMES

Madde 1
Ama
Bu Szlemenin amac snraan rgtl sularn nlenmesi ve daha etkili bir
ekilde mcadele edilmesi iin ibirliini gelitirmektir.
Madde 2
Tanmlar
Bu Szlemenin amalar bakmndan:
(a)

rgtl su grubu dorudan veya dolayl olarak mali veya dier bir maddi

kar elde etmek amacyla belli bir sreden beri varolan ve bu Szlemede belirtilen
bir veya daha fazla ar su veya yasad eylemi gerekletirmek amacyla birlikte
hareket eden, veya daha fazla kiiden oluan yaplanm bir grup anlamna gelir;
(b)

Ar su st snr drt yl veya daha fazla hrriyetten mahrumiyeti veya

daha ar bir cezay gerektiren bir suu oluturan davran anlamna gelir;
(c)

Yaplanm grup belirli bir suu derhal ilemek iin tesadfi olarak

oluturulmam ve yelerinin rollerinin eklen belirlenmesi art olmayan, yeliinin

devamll veya gelimi bir yaps olmas gerekmeyen bir grup anlamna gelir;
(d)

Malvarl gerek maddi gerek gayri maddi, tanr veya tanmaz, somut

veya soyut her trl varlk ve bu tr varlklara ilikin tasarruf hakkn veya ayni
hakk tevsik eden yasal belgeler veya aralar anlamna gelir.
(e)

Su geliri su tekil eden yasad bir eylemden kaynaklanan veya

dorudan veya dolayl olarak elde edilen herhangi bir mal anlamna gelir.

http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k4800.html; (23.11.2007).

(f)

Dondurma veya el koyma mahkeme veya baka bir yetkili makamn

emrine dayanlarak, malvarlnn devrinin, tebdilinin, tasarrufunun veya hareketinin

geici olarak yasaklanmas veya malvarlnn muhafazasnn veya kontrolnn
geici olarak stlenilmesi anlamna gelir.
(g)

Msadere, uygulanabildii hallerde, belirli bir hakkn kaybn da kapsayan

malvarlnn, mahkeme veya baka yetkili bir makamn emriyle,

srekli olarak

kayb anlamna gelir.

(h)

ncl su, ilenmesi sonucunda elde edilen gelir, bu Szlemenin 6nc

maddesinde tanmlanan suun konusu olabilecek herhangi bir yasad eylem

anlamna gelir.
(i)

Kontroll teslimat, bir suun soruturulmas ve suun icrasnda yer alan

kiilerin kimliklerinin tespiti amacyla,

yetkili makamlarn bilgisi ve gzetimi

altnda, yasad veya pheli sevkiyatn bir veya daha fazla devletin snrlarndan
dar kmasna, iinden gemesine veya ieri girmesine msaade edilmesi
yntemidir.
(j)

Blgesel ekonomik btnleme tekilat belli bir blgenin egemen

devletleri tarafndan oluturulan, ye devletlerin kendisine bu Szleme tarafndan

dzenlenen konularda yetkiyi devrettii ve kendi i dzenlemeleri uyarnca
imzalamaya, onaylamaya, kabule, uygun bulmaya veya katlma usulne uygun
olarak yetkilendirilmi bir tekilat anlamna gelir; Bu Szleme bakmndan Taraf
Devletlere yaplan atflar yetkilerinin snrlar dahilinde bu tr tekilatlara uygulanr.
Madde 3
Kapsam
1.

Bu Szleme, metinde baka trl belirtilmedii takdirde, aadaki sularn

nlenmesinde, soruturulmasnda ve kovuturulmasnda uygulanr:

(a)

Bu Szlemenin 5, 6, 8 ve 23. maddelerinde belirlenen sular; ve

(b)

Bu Szlemenin 2. maddesinde tanmlanan ar sular; snraan

nitelikte olduunda ve sua rgtl bir su grubunun kart durumlarda;

2. Bu maddenin 1. fkras bakmndan bir su aadaki durumlarda snraan

niteliktedir:
(a)

Su birden fazla devlette ilendiinde;

(b)

Su tek bir devlette ilendiinde ancak, hazrlanma, planlama, idare

veya kontrolnn nemli bir ksmnn baka bir devlette gereklemesi halinde;
(c)

Su tek bir devlette ilendiinde ancak, birden fazla devlette su tekil

eden faaliyetlerde bulunan rgtl bir su grubu sua kartnda; veya

(d)

Su tek bir devlette ilendiinde, ancak baka bir devlette nemli

etkileri olduunda.
Madde 4
Egemenliin Korunmas
1.

Taraf Devletler bu Szlemedeki ykmllklerini devletlerin egemen eitlii

ve toprak btnl ve dier devletlerin i ilerine karmama ilkelerine uygun bir

biimde yerine getirirler.
2. Bu Szlemedeki hibir hkm bir Taraf Devlete baka bir devletin snrlarnda
dier devletin i hukukunca kendi makamlar iin aka mahfuz tutulmu yarglama
yetkisini kullanmak ve grev ifasn stlenmek iin yetki vermez.
Madde 5
rgtl Bir Su Grubuna Katlmann Su Haline Getirilmesi
1.

Her Taraf Devlet, kastl olarak ilenmeleri halinde aadaki eylemlerin su

saylmalarn salayacak yasal ve gerekli dier nlemleri alacaktr:

(a)

Aadakilerden biri veya her ikisinin, teebbs halinde kalm veya

tamamlanm bir sutan bamsz olarak bal bana su haline getirilmesi:

(i)

Dorudan ve dolayl olarak mali veya dier maddi bir menfaat

elde etmek amacyla bir veya birden fazla kiinin ar bir su ilemek iin anlamas
ve i hukukun gerektirdii durumlarda bu anlamann gereklemesine ynelik
olarak anlamann taraflarndan birinin bir eylemde bulunmas veya bir rgtl su
grubuna katlmas;

(ii)

rgtl su grubunun amacn ve bu grubun genel su

faaliyetlerini veya sz konusu sularn ilenmesine ynelik niyetini bilerek;

a.

rgtl su grubunun su faaliyetlerine;

b. tirakinin yukarda tanmlanan sularn gerekletirilmesine

katk salayacan bilerek, rgtl su grubunun dier faaliyetlerine;
fiilen katlan kiinin eylemleri.
(b)

rgtl bir su grubunun kart ar bir suun ilenmesini

rgtlemek, ynetmek, yardm etmek, tevik etmek, kolaylatrmak veya yol

gstermek.
2.

Bu maddenin 1. fkrasnda belirtilen bilgi, kast, ama, hedef ve anlamann

varl, nesnel olaylara dayanan durumlardan anlalabilir.

3.

Bu maddenin 1(a) (i) bendinde ngrlen sular bakmndan, i hukuklar

rgtl su gruplarnn varl koulunu arayan Taraf Devletler, i hukuklarnn

rgtl su gruplarn ieren btn ar sular kapsamasn salayacaktr. Bu gibi
Taraf Devletler ile bu maddenin 1 (a) (i) fkrasnda ngrlen sular bakmndan i
hukuklar, anlamann icras dorultusunda bir fiilin varl koulunu arayan Taraf
Devletler, Birlemi Milletler Genel Sekreterini, bu Szlemeyi imzalarken veya
onaylama, kabul veya uygun bulma veya katlm belgelerinin tevdi edilmesi srasnda
bu hususta bilgilendirirler.
Madde 6
Su Gelirlerinin Aklanmasnn Su Haline Getirilmesi
1.

Her Taraf Devlet kendi i hukukunun temel ilkelerine uygun biimde, aada

belirtilen eylemleri, kasten ilendii takdirde, su haline getirmek zere yasal ve

dier gerekli nlemleri alacaktr.
(a)

(i)

Su geliri olduu bilinen malvarlnn yasad kaynan

gizlemek veya olduundan deiik gstermek veya ncl suun ilenmesine karm
olan herhangi bir kiiye iledii suun yasal sonularndan kanmasna yardm
etmek amacyla dntrlmesi veya devredilmesi;

(ii)

Bir malvarlnn su geliri olduunu bilerek; gerek

niteliinin, kaynann, yerinin, kullanmnn, hareketlerinin veya mlkiyetinin veya

malvarlna ilikin haklarn gizlenmesi veya olduundan deiik gsterilmesi.
(b)

Kendi hukuk sisteminin temel kavramlarna tabi olarak:

(i)

Tesellm annda bu tr bir maln su geliri olduunu bilerek;

maln edinilmesi, bulundurulmas veya kullanlmas.

(ii)

Bu maddede belirtilen sulardan herhangi birini ilemeye veya

teebbse rgtl olarak veya su ileme konusunda anlaarak yardm, yataklk,

kolaylatrmak ve yol gstermek suretiyle katlmak.
2.

Bu maddenin 1. fkrasnn yerine getirilmesi veya uygulanmas bakmndan;

(a)

Her Taraf Devlet bu maddenin 1. fkrasnn ncl sulara en geni

ekilde uygulanmas iin aba gsterecektir.

(b)

Her Taraf Devlet bu Szlemenin 2. maddesinde tanmlanan btn

ar sular ve Szlemenin 5, 8 ve 23. maddelerinde ngrlen sular ncl sular

kapsamna dahil edecektir. ncl sular yasalarnda saymak suretiyle belirleyen
Taraf Devletlerin mevcudiyeti halinde, bu devletler, asgari olarak, rgtl su
gruplaryla ilgili sular en geni biimde yasalarna dhil edeceklerdir.
(c)

Bu maddenin (b) bendinin amalar bakmndan, ncl sular sz

konusu Taraf Devletin hem yarg yetkisi dhilinde, hem de dnda ilenen sular
ierir. Bununla beraber, bir Taraf Devletin yarglama yetkisi dnda ilenen bir
suun ncl su saylmas iin ilgili eylemin, suun ilendii yerdeki devletin i
hukukuna gre su tekil etmesi ve bu maddeye bavuran ya da bu maddeyi
uygulayan Taraf Devletin i hukukuna gre orada ilenmesi halinde de su tekil
edecek olmas gerekir.
(d)

Her bir Taraf Devlet, bu maddeyi yrrle koyan kendi yasal

dzenlemelerinin, bu yasal dzenlemelerdeki her trden deiikliin birer rneini

ya da bunlarn bir tanmn Birlemi Milletler Genel Sekreterine verecektir.
(e)

Bir Taraf Devletin i hukukunun temel ilkeleri gerekli klarsa, bu

maddenin 1. Fkrasnda ngrlen sularn ncl su ilemi kiilere uygulanmamas

salanabilir;

(f)

Bu maddenin 1. Fkrasnda ngrlen sularn unsuru olarak varl

gerekli grlen bilgi, kast veya ama, nesnel olaylara dayal durumlardan
anlalabilir.
Madde 7
Kara Para Aklamayla Mcadele nlemleri
1.

Her Taraf Devlet:

(a)

Kara para aklamann her biimini nlemek ve tespit etmek iin, kendi

yetkisi dahilinde, bankalar ve bankalar dndaki mali kurulular ve gerektiinde,

zellikle karapara aklamaya msait dier kurumlar iin kapsaml bir i dzenleyici
ve denetleyici sistem oluturacaktr; bu sistem kimlik tespiti, kayt tutulmas ve
pheli ilemlerin bildirilmesi ihtiyalarna cevap verecektir.
(b)

Bu Szlemenin 18. ve 27. madde hkmleri sakl kalmak kouluyla,

(i hukuk uyarnca uygun olduu takdirde adli merciler de dahil) kara para aklamayla
mcadeleye hasredilmi, idari, dzenleyici, kanun uygulayc makamlarn yansra
dier makamlarn, kendi i hukuklarnca ngrlen koullar erevesinde, ulusal ve
uluslararas dzeyde ibirlii yapmak ve bilgi deiiminde bulunmak imkan ve
yetkisine sahip olmalarn salayacak ve bu amala, muhtemel kara para aklamaya
ilikin bilginin toplanmas, analizi ve iletilmesi iin ulusal bir merkez olarak hizmet
verecek bir mali istihbarat biriminin kurulmas ihtiyacn deerlendirecektir.
2.

Taraf Devletler, meru sermayenin dolamn herhangi bir ekilde

engellemeksizin, bilginin yerinde kullanmn temin etmek kaydyla, nakdin ve

parasal deeri haiz her trl evrakn snrlar iindeki dolamnn denetlenmesi ve
izlenmesi iin makul nlemlerin uygulanmasn gz nne alacaklardr. Bu tr
nlemler kii ve kurulularn nemli miktarda nakdin ve parasal deeri haiz her trl
evrakn snrtesi nakline ilikin bildirimde bulunmalar zorunluluunu ierebilir.
3.

Taraf Devletler bu maddeye dayanarak,

dzenleyici ve denetleyici bir i

sistem kurarken, bu Szlemenin dier maddelerinin hkmleri sakl kalmak

kouluyla, blgesel, blgeleraras ve ok tarafl tekilatlarn kara para aklamaya kar
ilgili giriimlerini klavuz olarak kullanmaya davet olunurlar.

4.

Taraf Devletler, kara para aklamayla mcadele etmek iin, adli, kanun

uygulayc ve mali ynden dzenleyici merciler arasndaki kresel, blgesel,

altblgesel ve ikili ibirliini gelitirmek ve ilerletmek iin aba gstereceklerdir.
Madde 8
Yolsuzluun Su Haline Getirilmesi
1.

Her Taraf Devlet, kasten ilenmesi halinde aadaki eylemlerin su haline

getirilmesi iin yasal ve dier gerekli nlemleri alacaktr:

(a)

Bir

kamu

grevlisine

resmi grevlerinin

yerine

getirilmesi

erevesinde bir ilem yapmas veya yapmaktan kanmas iin, kendisi veya nc
bir kii veya taraf lehine, haksz bir menfaatin dorudan veya dolayl olarak
vaadedilmesi, teklif edilmesi ya da verilmesi;
(b)

Bir kamu grevlisinin resmi grevlerinin yerine getirilmesi

erevesinde bir ilem yapmas veya yapmaktan kanmas iin, kendisi veya nc
bir kii veya taraf lehine, haksz bir menfaati dorudan veya dolayl olarak talep
etmesi veya kabul;
2.

Her Taraf Devlet, bu maddenin 1. fkrasnda sz edilen eylemlerin, yabanc

kamu grevlileri veya uluslararas memurlarn katlmyla gereklemesi halinde,

bunlarn su haline getirilmesi iin gerekli yasal ve dier nlemleri almay
deerlendirecektir. Ayn ekilde, her Taraf Devlet yolsuzluun dier biimlerini de
su haline getirmeyi deerlendirecektir.
3.

Her Taraf Devlet bu maddeye gre ihdas edilen bir sua itirak eylemini de

su haline getirmek iin gerekli olabilecek benzer nlemleri alacaktr.

4.

Bu maddenin 1. fkrasnn ve bu Szlemenin 9. maddesinin uygulanmas

bakmndan, kamu grevlisi, kamu grevi yapan veya i hukukta tanmland

ekilde kamuya ynelik bir hizmet gren ve bu hizmeti veren kiinin bulunduu
Taraf Devletin ceza yasasna gre de hizmeti bu ekilde uygulayan kii anlamna
gelir.

Madde 9
Yolsuzlua Kar nlemler
1.

Bu Szlemenin 8. maddesinde ngrlen nlemlere ek olarak, her Taraf

Devlet uygun olduu ve kendi yasal sistemiyle uyumlu olduu kadaryla, drstl
hakim klmak ve kamu grevlilerinin yolsuzluunu nlemek, ortaya karmak ve
cezalandrmak iin yasal, idari veya dier etkin nlemleri alacaktr.
2.

Her Taraf Devlet kendi mercilerinin kamu grevlilerinin yolsuzluunu

nlemede, ortaya karmada ve cezalandrmada etkinliini salamak iin, uygun

olmayan etkilere maruz kalmamalar iin yeterli bamszl salamak da dhil
olmak zere, nlemler alacaktr.
Madde 10
Tzel Kiilerin Sorumluluu
1.

Her Taraf Devlet, rgtl su gruplarnn kart ar sulara itirak etmeleri

ve bu Szlemenin 5, 6, 8, ve 23. maddelerinde ngrlen sular asndan tzel

kiilerin sorumlu tutulmalar iin gerekli olabilecek kendi hukuk ilkelerine uygun
nlemleri alacaktr.
2.

Taraf Devletin hukuk ilkelerine bal kalmak kaydyla, tzel kiilerin

sorumluluu cezai, medeni veya idari olabilir.

3.

Bu tr bir sorumluluk, su ilemi olan gerek kiilerin cezai sorumluluunu

ortadan kaldrmaz.
4.

Her Taraf Devlet, zellikle bu maddeye uygun olarak sorumlu tutulan tzel

kiilerin parasal meyyideler de dhil, etkin, orantl ve caydrc cezai veya cezai
olmayan meyyidelere tabi olmasn temin edecektir.
Madde 11
Kovuturma, Yarglama ve Yaptrmlar
1.

Her Taraf Devlet, bu Szlemenin 5, 6, 8 ve 23. maddelerinde ngrlen bir

suun ilenmesini, o suun arln dikkate alacak ekilde yaptrma balayacaktr.

2.

Her Taraf Devlet, bu Szleme kapsamndaki sular ileyen kiilerin

kovuturmasyla ilgili kendi i hukukundaki takdire dayal tm yasal yetkilerin, bu

sulara ynelik tedbirlerinin etkinliini en st dzeye getirecek ve bu tr sularn

ilenmesini caydrma ihtiyacn gz nnde bulunduracak ekilde kullanlmasn
salamak iin aba gsterecektir.
3.

Her Taraf Devlet, kendi i hukuku uyarnca ve savunma hakkna sayg

gstererek, bu Szlemenin 5, 6, 8 ve 23. maddelerinde ngrlen sular sz konusu

olduunda, durumaya veya temyize kadar tahliye kararlar verilmesi hususundaki
kurallarn yarglama srecinin mteakip aamalarnda davalnn hazr bulunmasn
salama gerekliliini gz nnde bulundurarak belirlenmesi iin gereken nlemleri
alacaktr.
4.

Her Taraf Devlet, mahkemelerinin veya dier yetkili makamlarnn bu tr

sulardan

mahkum edilen

kiilerin

erken veya

artl

tahliyesi

ihtimalini

deerlendirirken, bu Szlemede ele alnan sularn arln da gz nnde

tutmalarn salayacaktr.
5.

Her Taraf Devlet, gerektiinde, kendi i hukukuna uygun olarak adli takibata

balanmas iin uzun bir dava zamanam sresi ve su isnat edilen kiinin adaletten
kamas durumunda ise, daha uzun bir zamanam sresi tesis edecektir.
6.

Bu Szlemede yer alan hibir husus, bu Szlemeye gre ihdas edilmi

sularn ve gerek yarglamann gerek eylemlerin hukuka uygunluunu denetleyen

dier hukuki ilkelerin tanmnn bir Taraf Devletin mnhasran i hukukuna bal
olmas ve bu tr sularn bu Taraf Devletin hukukuna uygun olarak kovuturulmas
ve cezalandrlmas ilkesine halel getirmez.
Madde 12
Msadere ve El koyma
1.

Taraf Devletler, i hukuklarnn elverdii en geni biimde aadakilerin

msaderesinin salanmas iin gerekli nlemleri alacaklardr:

(a) Bu Szlemede belirtilen sulardan elde edilen gelir veya deeri bunlara
tekabl eden malvarl;
(b) Bu Szlemede belirtilmi sularda kullanlm veya kullanlmas
amalanan malvarl, malzeme, tehizat veya dier ara-gereler.

2.

Taraf Devletler, muhtemel bir msadere amacyla, bu maddenin 1. fkrasnda

bahsedilen herhangi bir maln tespitinin, izlenmesinin, dondurulmasnn veya el

konulmasnn salanmas iin gerekli nlemleri alacaklardr.
3.

Eer su geliri ksmen veya tamamen baka bir mala dntrlm veya

evrilmi ise, sz konusu gelirin yerine bu mal, bu maddede belirtilen nlemlere tabi
tutulacaktr.
4.

Eer su geliri meru kaynaklardan kazanlan bir mal ile kartrlm ise, bu

tr bir mal, dondurma veya el koymaya ilikin yetkiler sakl kalmak kaydyla,
kartrlm su gelirinin takdir edilen deerine kadar msadereye tabi tutulacaktr.
5.

Su gelirinden veya su gelirinin dntrld veya evrildii maldan veya

su gelirinin iine karm olduu malvarlndan elde edilen kazan veya dier
karlar, bu maddede belirtilen nlemlere ayn ekil ve lde tabi tutulacaktr.
6.

Bu maddenin ve bu Szlemenin 13. maddesinin amalar bakmndan, her

Taraf Devlet, kendi mahkemelerini veya dier yetkili makamlarn, ilgili banka
kaytlarnn veya mali veya ticari kaytlarn ibraz veya bunlara el konulmas iin
emir verebilmeye yetkili klacaktr. Taraf Devletler, bu maddenin hkmlerini
uygulamaktan, banka gizlilii gerekesiyle kanamayacaklardr.
7.

Taraf Devletler, kendi i hukuk ilkeleriyle, yarglama ve usule ilikin dier

dzenlemelerinin zyle uyumlu olduu lde, bir sann, iddia edilen su

gelirinin veya msadereye tabi dier malvarlnn meru kaynan gstermeye
zorunlu klnmasn deerlendirebilirler.
8.

Bu madde hkmleri, iyi niyetli nc kiilerin haklarna zarar verecek

biimde yorumlanamaz.
9. Bu maddede yer alan hibir hkm, sz konusu nlemlerin bir Taraf Devletin i
hukukuna

uygun

etkilemeyecektir.

ve

tabi

olarak

tanmlanmas

ve

uygulanmas

ilkesini

Madde 13
Msadere Amacyla Uluslararas birlii
1.

Bir Taraf Devlet, bu Szlemede belirtilen sulara ilikin olarak, bu

Szlemenin 12. Maddesinin 1. Fkrasnda sz edilen kendi lkesindeki su geliri,

malvarl, malzeme, tehizat veya dier ara-gerelerin msaderesi iin yarglama
yetkisine sahip bir baka Taraf Devletten ald talep zerine, aadaki hususlar
kendi yasal sistemi erevesinde mmkn olan en geni lde yerine getirecektir:
(a)

Bu talebi, bir msadere kararnn verilmesi ve byle bir kararn

verilmi olmas durumunda infaz amacyla, kendi yetkili makamlarna iletecektir;

veya
(b)

Talepte bulunulan bir Taraf Devlet, bu Szlemenin 12. Maddesinin 1.

Fkrasna uygun olarak talepte bulunan Taraf Devletin lkesindeki bir mahkeme
tarafndan verilen msadere kararn, 12. Maddenin 1. Fkrasnda sz edilen, kendi
lkesindeki su geliri, malvarl, malzeme, tehizat veya dier ara-gereler ile
balantl olduu lde,

talep erevesinde uygulamak amacyla, kendi yetkili

makamlarna iletecektir.
2.

Bu Szlemede yer alan bir su zerinde yarglama yetkisini haiz dier bir

Taraf Devletin talebi zerine, talepte bulunulan Taraf Devlet, muhtemel msadere
kararnn, gerek talepte bulunan Taraf Devlet tarafndan, gerek bu maddenin 1.
Fkrasndaki bir talebe istinaden, talepte bulunulan Taraf Devlet tarafndan
verilebilecek msadere kararnn uygulanmasn teminen, bu Szlemenin 12.
Maddesinin 1. fkrasnda belirtilen su geliri, malvarl, malzeme, tehizat veya
dier ara-gerelerin tespiti, izlenmesi ve dondurulmas veya el konulmas iin
nlemler alacaktr.
3.

Bu Szlemenin 18. maddesinin hkmleri, benzer ekilde bu maddeye de

uygulanr. 18. Maddenin 15. Fkrasnda belirtilen hususlara ek olarak, bu maddeye

istinaden yaplan talepler aadakileri de ierecektir:
(a)

Bu maddenin 1 (a) fkras ile ilgili bir talep olmas durumunda, talepte

bulunulan Taraf Devletin kendi i hukukuna uygun olarak msadere karar almasna

imkn salayacak ekilde, msadere edilecek olan malvarlnn tanmnn ve

dayanlan olaylarn, talepte bulunan Taraf Devlete belirtilmesi;
(b)

Bu maddenin 1 (b) fkras erevesinde bir talep olmas durumunda,

talepte bulunan Taraf Devletin verdii ve talebe esas olan msadere kararnn yasal
olarak geerli bir kopyas, olaylara ve kararn hangi lde yerine getirilmesinin
istendiine ilikin bilgiler;
(c)

Bu maddenin 2. fkras erevesinde bir talep olmas durumunda,

talepte bulunan Taraf Devlet tarafndan, talebe esas tekil eden olaylara ilikin bir
aklama ve yaplmas istenen ilemlerin tanm.
4.

Bu maddenin 1. ve 2. fkralar gereince alnacak kararlar ve yaplacak

ilemler, talepte bulunulan Taraf Devlet tarafndan, kendi i hukuk hkmlerine ve

usul kurallarna veya talepte bulunan Taraf Devletle ilikilerinde bal olduu
herhangi bir ikili veya ok tarafl antlamaya, anlamaya veya dzenlemeye uygun
ve bal olarak, yerine getirilecektir.
5.

Her Taraf Devlet, kendi kanun ve dzenlemelerinin bu maddeye ilerlik

salayan hkmlerinin ve bu tr kanun ve dzenlemelerde sonradan yaplacak

deiikliklerin rneklerini veya bunlarn bir tanmlamasn Birlemi Milletler Genel
Sekreterine iletecektir.
6.

Eer bir Taraf Devlet bu maddenin 1. ve 2. Fkralarnda belirtilen nlemlerin

alnmasn, ilgili bir antlamann mevcudiyeti artna balamsa, o Taraf Devlet

bakmndan bu Szlemeyi, gerekli ve yeterli bir antlama zemini olarak kabul
edecektir.
7.

Eer talebe konu olan su, bu Szleme kapsamndaki bir su deilse, bu

maddede ngrlen ibirlii bir Taraf Devlet tarafndan reddedilebilir.

8.

Bu madde hkmleri, iyi niyetli nc kiilerin haklarna zarar verecek

biimde yorumlanmayacaktr.
9.

Taraf Devletler, bu maddeye istinaden taahht edilen uluslararas ibirliini

daha etkin klmak iin, ikili veya ok tarafl antlamalar, anlamalar veya
dzenlemeler yapmay gz nnde bulunduracaklardr.

Madde 14
Msadere Edilmi Su Geliri veya Malvarlnn Tasarrufu
1.

Bir Taraf Devlet tarafndan, bu Szlemenin 12. Maddesine veya 13.

Maddesinin 1. Fkrasna dayanarak msadere edilmi su geliri veya malvarlnn

tasarrufu, bu Taraf Devletin kendi i hukukuna ve idari usullerine tabi olacaktr.
2.

Taraf Devletler, bu Szlemenin 13. maddesi uyarnca, baka bir Taraf

Devletin talebi zerine bir tasarrufta bulunurken, i hukukunun izin verdii lde ve
talepte ngrld ise, suun madurlarna tazminat verilebilmesi veya bu su
gelirinin veya malvarlnn yasal sahiplerine iade edilebilmesi iin, msadere
edilmi su geliri veya malvarlnn talepte bulunan Taraf Devlete iade edilmesini
ncelikle deerlendireceklerdir.
3.

Bir Taraf Devlet, bu Szlemenin 12. ve 13. Maddeleri uyarnca, baka bir

Taraf Devlet tarafndan yaplan bir talep zerine tasarrufta bulunurken, aadaki
hususlarda

anlamalar

veya

dzenlemeler

yaplmasn

zel

bir

nemle

deerlendirebilir:
(a)

Bu tr su geliri veya malvarlnn veya bu tr su geliri veya

malvarlnn satndan elde edilen parann veya bunlarn bir ksmnn, bu

Szlemenin 30. Maddesinin 2(c) fkras uyarnca alm hesaba ve rgtl sularla
mcadelede uzmanlam hkmetleraras kurululara katk olarak verilmesi;
(b)

Kendi i hukuklar veya idari usullerine uygun olarak, bu tr su

gelirleri veya malvarln veya bu tr su gelirlerinin veya malvarlnn satndan

elde edilen parann, dzenli bir biimde veya her olay iin ayr ayr dier Taraf
Devletlerle paylam.
Madde 15
Yarg Yetkisi
1.

Aadaki durumlarda, her Taraf Devlet, bu Szlemenin 5, 6, 8, ve 23.

Maddelerinde belirtilen sulara ilikin yarglama yetkisini tesis etmek iin gerekli
nlemleri alacaktr:
(a)

Suun kendi lkesinde ilenmesi halinde veya

(b)

Suun, bir Taraf Devletin bayran tayan bir gemide veya hava

tatnda ilenmi olmas, ve suun ilendii anda o gemi veya hava tatnn, o Taraf
Devletin mevzuatna uygun olarak kaytl olmas.
2.

Bir Taraf Devlet, bu Szlemenin 4. Maddesinin hkm sakl kalmak

kaydyla,

aadaki durumlarda bu tr sulardan herhangi birisine ilikin yarg

yetkisi de tesis edebilir:

(a)

Su, o Taraf Devletin bir vatandana kar ilendiinde;

(b)

Su, o Taraf Devletin vatanda olan bir kii tarafndan veya o

Devletin lkesinde mutad olarak oturan vatansz bir kii tarafndan ilendiinde;
veya
(c)

Su:
(i)

Bu Szlemenin 5. Maddesinin 1. fkrasnda belirtilen

sulardan biriyse ve o Devletin lkesi dnda, o Devletin lkesinde bir ar su

ilemek amacyla ilenmise;
(ii)

Bu Szlemenin 6. Maddesinin 1(b)(ii) bendinde belirtilen

sulardan biriyse ve o Devletin lkesi dnda, o Devletin lkesi iinde bu

Szlemenin 6. maddesinin 1(a)(i) veya (ii) veya (b)(i) bentlerinde belirtilen bir
suun ilenmesi amacyla ilenmise.
3.

Bu Szlemenin 16. maddesinin 10. fkrasnn uygulanmas bakmndan, her

Taraf Devlet, su isnat edilen ve kendi lkesinde bulunan bir kiiyi, srf vatanda
olmas gerekesiyle iade etmedii takdirde, bu Szlemedeki sulara ilikin
yarglama yetkisini tesis etmek iin gerekli olabilecek nlemleri alacaktr.
4.

Her Taraf Devlet ayrca, su isnat edilen kii kendi lkesinde bulunduunda

ve bu kiiyi iade etmediinde, bu Szlemede yer alan sulara ilikin yarglama

yetkisini tesis etmek iin gerekli olabilecek nlemleri alabilir.
5.

Eer, bu maddenin 1. veya 2. fkrasna gre yarglama yetkisini kullanan bir

Taraf Devlete ayn eylem dolaysyla bir veya daha fazla Taraf Devletin bir
soruturma, kovuturma veya yargsal bir ilem yrtt bildirilmi veya anlan
Taraf Devlet bunu herhangi bir ekilde renmi ise, bu Taraf Devletlerin yetkili

makamlar, gereine gre, yapacaklar ilemlerin egdm amacyla birbirlerine

danacaklardr.
6.

Bu Szleme, genel uluslararas hukuk normlar sakl kalmak kaydyla, bir

Taraf Devletin i hukuku uyarnca tesis etmi olduu cezai yarglama yetkisinin
kullanlmasn ortadan kaldrmaz.
Madde 16
Sulularn adesi
1.

Bu madde, bu Szlemede yer alan sularda veya 3. Maddenin 1(a) veya (b)

fkrasnda belirtilen bir sua rgtl bir su grubunun kart durumlarda ve iadeye
konu olan suun hem talepte bulunan hem de talepte bulunulan Taraf Devletin i
hukuklarna gre cezalandrlabilir olmas kaydyla, iade talebine konu olan kiinin,
talepte bulunulan Taraf Devletin lkesinde bulunmas halinde uygulanacaktr.
2.

Eer iade talebi, bazlar bu madde kapsamna girmeyen birbirinden ayr

birok ar sua ilikin ise, talepte bulunulan Taraf Devlet bu maddeyi kapsama
girmeyen sulara da uygulayabilir.
3.

Bu maddenin uyguland sularn her birinin, Taraf Devletler arasnda

sulularn iadesine ilikin herhangi bir antlamaya, failin iade edilebilecei sular
olarak dhil sayldklar kabul edilecektir. Ayrca bu sular, Taraf Devletler arasnda
akdedilecek her iade antlamasna da faili iade edilebilir sular olarak dahil
edilecektir.
4.

Sulularn iadesini bir antlamann bulunmas kouluna dayandran bir Taraf

Devlet, antlama akdetmemi olduu dier bir Taraf Devletten alabilecei bir iade
talebi karsnda, bu maddenin uyguland sularda, bu Szlemeyi, sulularn
iadesine ilikin yeterli bir yasal zemin olarak kabul edebilir.
5.

Sulularn iadesini bir antlamann bulunmas kouluna dayandran Taraf

Devletler:
(a)

Bu Szlemeye ilikin onaylama, kabul, uygun bulma veya katlm

belgelerinin tevdii srasnda, Szlemeye Taraf dier Devletlerle sulularn iadesi

iin ibirliinde, bu Szlemeyi yasal zemin olarak kabul edip etmeyeceklerini
Birlemi Milletler Genel Sekreterine bildirecekler; ve

(b)

Bu Szlemeyi sulularn iadesi iin ibirliinde yasal zemin olarak

kabul etmezlerse, gereine gre, bu maddeyi uygulayabilmek iin, bu Szlemeye

Taraf dier Devletlerle sulularn iadesi konusunda antlamalar yapmak iin aba
gstereceklerdir.
6.

Sulularn iadesini bir antlamann bulunmas kouluna dayandrmayan Taraf

Devletler, bu maddenin uyguland sular, kendi aralarnda faili iade edilebilir

sular olarak kabul edeceklerdir.
7.

Sulularn iadesi, dier hususlar meyannda, iade iin asgari cezann

gerekliliine ilikin koullar ve talepte bulunulan Taraf Devletin iadenin reddini

dayandrabilecei nedenler dhil, talepte bulunulan Taraf Devletin i hukukunca
veya yrrlkteki iade antlamalarnca belirlenmi koullara tabi olacaktr.
8.

Taraf Devletler, kendi i hukuklarna bal kalmak kaydyla, iade ilemlerini

hzlandrmak ve bu maddenin uyguland herhangi bir sula ilgili delil sunma

gerekliliklerini basitletirmek iin aba gstereceklerdir.
9.

Talepte bulunulan Taraf Devlet, kendi i hukuk hkmlerine ve taraf olduu

sulularn iadesi antlamalarna bal kalmak kaydyla, durumun gerekli ve acil

olduuna kanaat getirmesi halinde ve talepte bulunan Taraf Devletin istemi zerine,
iadesi istenen ve kendi lkesinde bulunan bir kiiyi gzaltna alacak veya kiinin iade
ilemleri srasnda hazr bulunmasn teminen, uygun dier nlemleri alacaktr.
10.

Su isnat edilen bir kii lkesinde bulunan bir Taraf Devlet, bu maddenin

uyguland sularda, bu kiiyi srf kendi vatanda olduu gerekesiyle iade etmez
ise, anlan Taraf Devlet iade isteyen Taraf Devletin istei zerine, vakit
geirmeksizin, kovuturma amacyla, olay kendi yetkili makamlarna iletecektir. Bu
makamlar, anlan Taraf Devletin i hukukunda dier ar sularda olduu gibi karar
alacak ve ilemleri de ayn ekilde yrteceklerdir. lgili Taraf Devletler, bu tr bir
kovuturmann etkinliini teminen, zellikle usul ve ispata ilikin konularda,
birbirleriyle ibirlii yapacaklardr.
11.

Bir Taraf Devlet, vatanda olan bir kiiyi i hukukuna gre, yalnzca kiinin

iadesinin veya tesliminin istendii bir dava veya takibat sonucu arptrlabilecei
cezay bu Taraf Devlette ekmesi iin geri verilmesi kouluyla iade veya teslim
edebiliyorsa ve bu Taraf Devlet ile iadeyi isteyen Taraf Devlet gerek bu hususta,

gerek uygun grecekleri dier artlarda anlamlar ise, bu ekilde yaplacak artl bir
iade veya teslim, bu maddenin 10. Fkrasnda yer alan ykmlln yerine
getirilmesi iin yeterli olacaktr.
12.

Bir hkmn infaz amacyla yaplan iade talebi, iadesi istenen kiinin talepte

bulunulan Taraf Devletin vatanda olmas nedeniyle reddedilirse, talepte bulunulan

Taraf Devlet, talepte bulunan Tarafn bavurusu zerine, kendi i hukuku izin verirse
ve yasalarnn gerektirdii hususlara uygun olarak, talepte bulunan Tarafn i
hukukunca verilmi cezann veya bu cezann geriye kalan ksmnn infazn salama
yollarn aratracaktr.
13.

Bu maddenin uyguland sularla balantl olarak, hakknda yarg ilemleri

yrtlen herhangi bir kiiye, davann btn safhalarnda, btn haklarnn ve kiinin
lkesinde

bulunduu Taraf

Devletin

hukukunca

salanan

gvencelerin

kullanlmas da dhil olmak zere, adil muamele garantisi verilecektir.

14.

Eer talepte bulunulan Taraf Devlet, talebin, bir kiiyi cinsiyeti, rk, dini,

vatandal, etnik kkeni veya siyasi grleri nedeniyle yarglamak veya

cezalandrmak iin yapldna veya bu nedenlerden herhangi biri bakmndan, talebe
uymann anlan kiinin durumuna halel getireceine inanmak iin ciddi nedenlerin
varlna kanaat getirirse, bu Szlemedeki hibir hkm, iadeye ilikin bir
zorunluluk getirdii biiminde yorumlanmayacaktr.
15.

Taraf Devletler, sadece suun mali konular da ierdii gerekesiyle,

sulularn iadesi talebini reddedemezler.

16.

Talepte bulunulan Taraf Devlet, iadeyi reddetmeden nce, gerektiinde,

grlerini sunmak ve iddialarna ilikin bilgi salamak iin kendisine geni imkan
tanmak amacyla talepte bulunan Taraf Devletle istiare edecektir.
17.

Taraf Devletler, iadenin salanmas veya etkinliinin arttrlmas iin, ikili

veya ok tarafl anlamalar veya dzenlemeler yapmak iin aba harcayacaklardr.

Madde 17
Hkmllerin Nakli
Taraf Devletler, bu Szlemede yer alan sular nedeniyle hapse mahkum
olmu veya dier hrriyeti balayc cezalara arptrlm kiilerin,

cezalarn

tamamlamak zere, kendi lkelerine nakline ilikin ikili veya ok tarafl anlamalara
veya dzenlemelere girmeyi gz nnde bulundururlar.
Madde 18
Karlkl Adli Yardm
1.

Taraf Devletler; 3. maddede ngrld zere, bu Szlemede yer alan

sulara ilikin soruturmalarda, kovuturmalarda ve yarg ilemlerinde birbirlerine en

geni lde karlkl adli yardm salayacaklar ve talepte bulunan Taraf Devletin,
3. Maddenin 1(a) veya (b) fkrasnda belirtilen sular, bu sularn madurlar,
gelirleri, tanklar, aralar veya delillerinin, talepte bulunulan Taraf Devlette olmas
ve sua rgtl bir su grubunun karmas dhil, mahiyetleri itibariyle snraan
sular olduklarndan phelenmek iin makul nedenler grmesi halinde, birbirlerine
karlkllk esasna gre ayn ekilde yardm edeceklerdir.
2.

Bu Szlemenin 10. maddesi uyarnca bir tzel kiinin talepte bulunan Taraf

Devlette sorumlu tutulabilecei sularla ilgili soruturma, kovuturma ve yarg

ilemleri bakmndan, talepte bulunulan Taraf Devletin ilgili yasalar, antlamalar,
anlamalar ve dzenlemelerine gre, karlkl adli yardm mmkn olan en geni
lde salanacaktr.
3.

Bu madde uyarnca salanacak karlkl adli yardm, aadaki amalardan

herhangi birisi iin talep edilebilir:

(a)

Delil toplamak veya kiilerin ifadesini almak;

(b)

Adli belgelerin tebliini salamak;

(c)

Arama, el koyma ve dondurma ilemlerini yerine getirmek;

(d)

Eya ve yer incelemesi yapmak;

(e)

Bilgileri, delil olabilecek eyleri ve bilirkii grlerini temin etmek;

(f)

Resmi daire, banka, irket veya ticaret kaytlar ve mali kaytlar dhil,

ilgili belge ve kaytlarn asllarn veya onayl kopyalarn temin etmek;

(g)

Delil temin etme amacyla su gelirlerinin, malvarlnn, ara-

gerelerin ve dier eylerin tespiti ve takibi;

(h)

Kiilerin, talepte bulunan Taraf Devlette gnll olarak mahkeme

huzuruna kmalarn kolaylatrmak;

(i)

Talepte bulunulan Taraf Devletin i hukukuna aykr olmayan dier

her trl yardm salamak,

4.

Bir Taraf Devletin yetkili makamlar, i hukuka uygun olmak kaydyla,

nceden bir talep olmakszn, bu tr bilgilerin soruturmalar ve yarglamay

yrtmede veya baarl bir biimde sonulandrmada dier bir Taraf Devletin
makamlarna yardmc olacana veya bunlarn o Taraf Devlete bu Szlemeye
istinaden bir talep yaplmasyla sonulanacana inandklar takdirde, su tekil eden
konulara ilikin bilgileri anlan Taraf Devletin yetkili makamlarna iletebilirler.
5.

Bu maddenin 4. fkrasna dayanlarak bilgi iletilmesi, bilgiyi temin eden

yetkili makamlarn bulunduu Devletteki soruturma ve yarglamalara halel

getirmez. Bilgiyi alan yetkili makamlar anlan bilginin gizli kalmas talebine veya
kullanmndaki snrlamalara geici bir sre dahi olsa uyacaklardr. Bununla beraber,
bu durum, bilgiyi alan Taraf Devleti, sann susuzluunu gsterecek bilgileri kendi
yarglama sreci srasnda aklamaktan alkoymayacaktr. Byle bir durumda,
bilginin aklanmasndan nce, bilgiyi alan Taraf Devlet, bilgiyi veren Taraf Devlete
bildirimde bulunacak ve talebi halinde, bilgiyi veren Taraf Devletle danmada
bulunacaktr.

nceden

bildirimde

bulunmann

mmkn

olmad

istisnai

durumlarda, bilgiyi alan Taraf Devlet, aklamann yapldn, bilgiyi veren Taraf
Devlete gecikme olmakszn bildirecektir.
6.

Bu maddenin hkmleri, karlkl yardm tamamen veya ksmen dzenleyen

veya dzenleyecek olan baka herhangi bir ikili veya ok tarafl antlamadan
kaynaklanan ykmllkleri etkilemeyecektir.
7.

Eer sz konusu Taraf Devletler bir karlkl adli yardm antlamasyla bal

deillerse, bu maddeye dayanarak yaplan taleplerde, bu maddenin 9 ila 29 uncu

fkralar uygulanacaktr. Taraf Devletler bu tr bir antlamayla bal iseler, anlan
Devletler bu maddenin 9 ila 29 uncu fkralarn uygulamaya karar vermedike, o
antlamann ilgili hkmleri uygulanacaktr. birliini kolaylatracak ise, Taraf
Devletlerin bu fkralar uygulamalar kuvvetle tevik edilir.

8.

Taraf Devletler, banka gizlilii gerekesiyle, bu maddeye istinaden karlkl

adli yardmda bulunmay reddedemezler.

9.

Taraf Devletler, talep konusu eylemin her iki taraf bakmndan da su

saylmamas gerekesiyle, bu maddeye istinaden karlkl adli yardmda bulunmay

reddedebilirler. Bununla beraber, talepte bulunulan Taraf Devlet, eylemin kendi i
hukukuna gre bir su tekil etmemesi halinde dahi, uygun grdnde, kendi takdir
ettii lde yardm salayabilir.
10.

Bir Taraf Devletin lkesinde tutuklu veya cezasn ekmekte olan bir kii,

tehis, tanklk veya baka suretle bu Szlemede belirtilen sulara ilikin

soruturma, kovuturma veya yargsal ilemler iin delil toplamada yardm salamak
amalaryla baka bir Taraf Devlette bulunmas talep edildiinde, aadaki koullar
saland takdirde nakledilebilir
(a)

Kii, bilerek ve zgrce rza gsterirse;

(b)

Her iki Taraf Devletin yetkili makamlar, anlan Taraf Devletlerin

uygun grd koullarla mutabk kalrlarsa;

11.

Bu maddenin 10. fkrasnn uygulanmas bakmndan:

(a)

Nakledilecek kiinin bulunduu Taraf Devlet baka trl talep

etmedike veya msaade etmedike, kiinin nakledilecei Taraf Devlet, nakledilen

kiiyi gzaltnda tutmaya yetkili ve tutmakla ykmldr;
(b)

Her iki Taraf Devletin yetkili makamlarnca nceden veya herhangi

bir ekilde kararlatrld zere, kiinin nakledildii Taraf Devlet, kiiyi gnderen
Taraf Devlete geri teslim etme ykmlln gecikmeksizin yerine getirecektir;
(c)

Kiinin nakledildii Taraf Devlet, gnderen Taraf Devletten kiinin

geri teslimi iin yeni bir sulularn iadesi sreci balatmasn talep edemeyecektir.
(d)

Nakledilen kiinin, nakledildii Taraf Devlette gzaltnda geirdii

sreler, gnderen Devlette ekmesi gereken cezadan indirilecektir.

12.

Bu maddenin 10. ve 11. Fkralarna uygun olarak, kiinin nakledildii bir

Taraf Devlet kabul etmedike, nakledilen kii, vatandalna baklmakszn,

gnderen Devletin lkesinden ayrlndan evvelki eylemleri, ihmalleri veya

mahkmiyetleriyle ilgili olarak, nakledilecei Devletin lkesinde kanuni takibe

maruz braklamayacak, gzaltna alnamayacak veya ahsi hrriyeti balayc
herhangi bir snrlamaya tabi tutulamayacaktr.
13.

Her Taraf Devlet, karlkl adli yardm taleplerini yerine getirmek veya

yerine getirilmesi iin yetkili makamlara iletmek zere, bu talepleri kabul etme
sorumluluuna ve yetkisine sahip merkezi bir makam belirleyecektir. Bir Taraf
Devletin karlkl adli yardma ilikin ayr bir sisteminin olduu zel bir blge veya
topra olmas halinde, o blge veya toprak iin ayn ileve sahip ayr bir merkezi
makam belirleyebilir. Merkezi makamlar, alnan taleplerin sratli ve uygun bir
biimde yerine getirilmesini veya iletilmesini salayacaklardr. Merkezi makam,
talebi yerine getirilmek zere, yetkili bir makama iletmesi halinde, talebin, yetkili
makam tarafndan, hzl ve uygun bir biimde yerine getirilmesini tevik edecektir.
Bu amala belirlenen merkezi makam, her Taraf Devletin bu Szlemeye ilikin
onaylama, kabul veya uygun bulma veya katlm belgelerini tevdii srasnda,
Birlemi Milletler Genel Sekreterine bildirilecektir. Karlkl adli yardm talepleri
ve buna ilikin herhangi bir yazma Taraf Devletlerce belirlenmi merkezi
makamlara iletilecektir. Bu gereklilik, bir Taraf Devletin, bu taleplerin ve
yazmalarn kendisine diplomatik kanallarla ve acil durumlarda, Taraf Devletlerin
kararlatrdklar hallerde, mmknse Uluslararas Kriminal Polis Tekilat (Interpol)
kanalyla ulatrlmasn isteme hakkna halel getirmeyecektir.
14.

Talepler yazl veya, mmknse yazl kayt salayan herhangi bir yolla,

talepte bulunulan Devletin kabul edebilecei bir dilde ve o Devletin, bildirimin sahih
olup olmadn tespit edebilecei koullar altnda yaplacaktr. Taraf Devletlerin her
biri iin kabul edilebilir olan dil veya diller, bu Szlemeye ilikin onaylama, kabul
veya uygun bulma veya katlm belgelerinin tevdii srasnda Birlemi Milletler
Genel Sekreterine bildirilecektir. Acil durumlarda ve Taraf Devletlerce
kararlatrld takdirde, talepler szl olarak yaplabilir, ancak derhal yazl olarak
teyid edilecektir.
15.

Karlkl adli yardm iin olan bir talep unlar ierir:

(a)

Talebi yapan makamn ad;

(b)

Talebin ilgili olduu soruturma, kovuturma veya yarg ilemlerinin

konusu ve mahiyeti ve soruturmay, kovuturmay ve yarg ilemlerini yrten

makamn ad ve grevleri;
(c)

Adli belgelerin teblii amacyla yaplanlarn dndaki taleplerde, ilgili

olaylarn bir zeti;

(d)

stenen yardmn tanm ve talepte bulunan Taraf Devletin uyulmasn

istedii zel bir usuln aklamas;

(e)

Mmkn olduu takdirde, ilgili herhangi bir kiinin kimlii, yeri ve

uyruu; ve
(f)
16.

Delilin, bilginin veya ilemin hangi amala istendii.

Talepte bulunulan Taraf Devlet, talebin kendi i hukukuna uygun olarak

yerine getirilmesi iin, gerekli grdnde, veya talebin ifasna kolaylk

salayabilecei durumlarda, ek bilgi talep edebilir.
17.

Bir talep, talepte bulunulan Taraf Devletin i hukukuna gre ve bu hukuka

aykrlk tekil etmedii lde ve mmkn olduunca talepte belirtilen usullere

uygun olarak yerine getirilecektir.
18.

Mmkn olduu ve i hukukun temel ilkeleriyle uyumlu olduu her

durumda, bir kii bir Taraf Devletin lkesinde bulunduunda ve bu kiinin dier
Taraf Devletin adli makamlar tarafndan tank veya uzman olarak dinlenmesi
gerektiinde, eer szkonusu kiinin talepte bulunan Taraf Devletin lkesinde ahsen
hazr bulunmas mmkn veya arzulanan bir durum deilse, talepte bulunulan Taraf
Devlet, dierinin talebi zerine, dinlemenin video konferansyla yaplmasna izin
verebilir. Taraf Devletler, dinlemenin talepte bulunan Taraf Devletin yargsal
makamlar tarafndan yrtlmesine ve talepte bulunulan Taraf Devletin yargsal
makamlarnn katlmasna karar verebilirler.
19.

Talepte bulunan Taraf Devlet, talebe konu soruturma, kovuturma veya

yargsal ilemler iin talepte bulunulan Taraf Devlet tarafndan verilen bilgiyi veya
delili, talepte bulunulan Taraf Devletin nceden rzas olmakszn, talepte belirtilen
amalar dnda aktarmayacak veya kullanmayacaktr. Bu fkradaki hibir hkm,
talepte bulunan Taraf Devleti sann lehine olan bilgi veya delili kendi yarg

ilemleri srasnda aklamaktan alkoymayacaktr. Bu son durumda, talepte bulunan

Taraf Devlet, aklamadan nce, talepte bulunulan Taraf Devleti haberdar edecek ve
talep halinde danmada bulunacaktr. nceden haber verme olana bulunmayan
istisnai durumlarda, talepte bulunan Taraf Devlet, talepte bulunulan Taraf Devleti
gecikmeksizin aklama hakknda bilgilendirecektir.
20.

Talepte bulunan Taraf Devlet, talepte bulunulan Taraf Devletten, talebin

yerine getirilmesi bakmndan zorunlu olmad lde, yaplan talebin ve ieriinin

gizli tutulmasn isteyebilir. Eer talepte bulunulan Taraf Devlet gizlilik gerekliliine
uyamaz ise, talepte bulunan Taraf Devleti derhal bilgilendirecektir.
21.

Karlkl adli yardm aadaki durumlarda reddedilebilir:

(a)
(b)

Talep, bu maddenin hkmlerine uygun bir biimde yaplmaz ise;

Talepte bulunulan Taraf Devlet, talebin yerine getirilmesinin,

egemenliine, gvenliine, kamu dzenine veya dier temel karlarna zarar

verebilecei kanaatinde ise;
(c)

Talepte

bulunulan Taraf Devletin makamlar, kendi yetkileri

erevesinde soruturma, kovuturma veya yarg ilemleri veya davaya konu olmas
halinde, benzer herhangi bir sua ilikin olarak talep edilen ilemin yerine
getirilmesinden kendi Devletlerinin i hukukuna gre men edilmi ise;
(d)

Talebin kabul edilmesi, talepte bulunan Taraf Devletin karlkl adli

yardma ilikin yasal sistemine aykr ise.

22.

Taraf Devletler, karlkl adli yardm iin yaplm bir talebi sadece suun

mali konular da ierdii gerekesiyle reddedemezler.

23.

Karlkl adli yardma ilikin herhangi bir red iin gereke gsterilecektir.

24.

Talepte bulunulan Taraf Devlet karlkl adli yardm talebini mmkn olan

en ksa srede yerine getirecek ve gerekeleri tercihen talepte yer alacak ekilde
talepte bulunan Taraf Devlete belirtilen herhangi bir sreyi, mmknse tam olarak
gz nnde bulunduracaktr. Talepte bulunulan Taraf Devlet, talepte bulunan Taraf
Devletin talebin yerine getirilmesindeki safhalar ve sonucu ile ilgili makul
sorularna yant verecektir. Talepte bulunan Taraf Devlet, istenen yardma gerek
kalmad takdirde, talepte bulunulan Taraf Devlete durumu derhal bildirecektir.

25.

Karlkl adli yardm, devam eden bir soruturmay, kovuturmay veya yarg

ilemini olumsuz etkileyebilecei gerekesiyle, talepte bulunulan Taraf Devlete

ertelenebilir.
26.

Bu maddenin 21. fkrasna istinaden bir talebi reddetmeden veya bu

maddenin 25. fkrasna istinaden talebin yerine getirilmesini ertelemeden nce,

talepte bulunulan Taraf Devlet, yardm, gerekli grd baz kayt ve koullarla
yerine getirip getirmemeyi deerlendirmek zere talepte bulunan Taraf Devlete
danacaktr. Eer talepte bulunan Taraf Devlet, bu ekildeki bir koullu yardm
kabul ederse, bu koullara uyacaktr.
27.

Bu maddenin 12. fkrasnn uygulanmasna halel getirmeksizin, talepte

bulunan Taraf Devletin istei zerine bir yarg srecinde tanklk etmeye veya talepte
bulunan Taraf Devletin lkesindeki bir soruturmada, kovuturmada veya adli
takibatta yardma rza gsteren bir tank, uzman veya baka bir kii, talepte
bulunulan Taraf Devletin lkesinden ayrlndan evvelki eylemleri, ihmalleri veya
mahkumiyetleriyle ilgili olarak, talepte bulunan Taraf Devletin lkesinde kanuni
takibe maruz braklamayacak, gzaltna alnamayacak veya ahsi hrriyeti balayc
herhangi bir snrlamaya tabi tutulamayacaktr. Bu tr bir gvence, bu tank, uzman
veya baka kiinin hazr bulunmasnn adli makamlarca artk gerekli grlmediinin
resmen bildirildii tarihten itibaren kesintisiz 15 gn veya Taraf Devletlerce
kararlatrlm herhangi bir zaman dilimi zarfnda ayrlma imkanna sahip olup da
talepte bulunan Taraf Devletin lkesinde kendi isteiyle kald veya bu lkeyi
terkettikten sonra kendi isteiyle geri dnd takdirde sona erecektir.
28.

Bir talep yerine getirilirken ortaya kan olaan masraflar, ilgili Taraf

Devletlerce

aksi

kararlatrlmadka,

talepte

bulunulan

Taraf

Devlete

karlanacaktr. Eer talebi yerine getirmek iin nemli veya olaand masraflar
gerekiyor veya gerekecekse, talebin hangi kayt ve koullarla yerine getirileceini ve
masraflarn nasl karlanacan belirlemek zere, Taraf Devletler birbirleriyle
danmada bulunacaklardr.
29.

Talepte bulunulan Taraf Devlet:

(a)

Talepte bulunan Taraf Devlete kendi i hukukuna gre kamuya ak

olan kendi elindeki resmi kayt, belge veya bilgilerin rneklerini verecektir;

(b)

Kendi takdiriyle, tamamen, ksmen veya uygun grd koullara tabi

olarak kendi i hukukuna gre kamuya ak olmayan resmi kayt, belge veya
bilgilerin rneklerini talepte bulunan Taraf Devlete verebilir.
30.

Gerekli hallerde Taraf Devletler, bu madde hkmlerinin amalarna hizmet

edecek, bunlarn uygulanmasn salayacak veya bu hkmleri glendirecek ikili

veya

ok

tarafl

anlama

veya

dzenlemeler

yapma

olanaklarn

deerlendireceklerdir.
Madde 19
Ortak Soruturmalar
Taraf Devletler bir veya daha fazla Taraf Devlette soruturma, kovuturma
veya adli takibat konusu olan meselelere ilikin yetkili makamlar vastasyla ortak
soruturma mercileri oluturmak amacyla ikili veya ok tarafl anlamalar veya
dzenlemeler

yapmay

deerlendireceklerdir.

Bu

tr

anlamalarn

veya

dzenlemelerin mevcut olmamas halinde, ortak soruturmalar her olay iin ayr ayr
yaplacak anlamalarla da yrtlebilir. lgili Taraf Devletler, topraklarnda bu tr bir
soruturmann

yrtld

Taraf

Devletin

egemenliine

btnyle

sayg

gstereceklerdir.
Madde 20
zel Soruturma Yntemleri
1.

Her Taraf Devlet, kendi i hukuk sisteminin temel ilkelerince cevaz

verilmise, imknlar lsnde ve kendi i hukukunca belirlenmi koullara gre,

gerekli grdnde, rgtl sula etkin olarak mcadele etmek amacyla, kendi
topraklarnda yetkili makamlar tarafndan kontroll teslimatn uygun ekilde
kullanm ve elektronik veya baka biimlerde izleme veya gizli operasyonlar gibi
dier zel soruturma yntemlerinin kullanmna imkn verecek nlemleri alacaktr.
2.

Bu Szlemede belirtilen sularn soruturmas bakmndan, Taraf Devletler,

gerektiinde,

uluslararas

ibirlii

kapsamndaki

bu

tr

zel

soruturma

yntemlerinin kullanm iin, uygun ikili veya ok tarafl anlamalar veya

dzenlemeler yapmaya tevik olunur. Bu tr anlamalar veya dzenlemeler

devletlerin egemen eitlii ilkesine btnyle uyularak yaplacak ve uygulanacak ve

bu anlamalarn veya dzenlemelerin hkmlerine kesinlikle uyularak yrtlecektir.
3.

Bu maddenin 2. fkrasnda ngrlen trde bir anlama veya dzenlemenin

mevcut olmamas halinde, uluslararas dzeydeki bu tr soruturma yntemlerinin

kullanmna ynelik olarak her olay iin ayr ayr karar alnacak; gerektiinde bu
kararlarda, yarg yetkisinin ilgili Taraf Devletlerce kullanlmasna ilikin mali
dzenlemeler ve anlamalar da gz nnde tutulabilecektir.
4.

Kontroll teslimatn uluslararas dzeyde uygulanmasna ynelik kararlar,

ilgili Taraf Devletlerin rzasyla, mallarn tespiti ve dokunulmam olarak veya

tamamen veya ksmen yeri deitirilmi veya baka bir maln yerine konmu olarak
sevkiyatn devam etmesine izin verilmesi gibi yntemleri ierebilir.
Madde 21
Ceza Yarglamasnn Nakli
Taraf Devletler, bu Szlemede belirtilen sularn kovuturulmas iin ceza
yarglamas ilemlerinin birbirlerine nakli olanan, naklin adaletin tecellisi
bakmndan yararl grld durumlarda, zellikle birden fazla yarg yetkisinin sz
konusu olduu hallerde kovuturmann tek merkezde toplanmas dncesiyle, gz
nne alacaklardr.
Madde 22
Sabka Kaytlarnn Tesisi
Her Taraf Devlet, su isnat edilen kiinin baka bir devletteki gemi
herhangi bir mahkmiyetini, bu tr bir bilgiyi bu Szlemede belirtilen sulara ilikin
ceza davalarnda kullanmak amacyla, uygun grecei koullar ve amalarla dikkate
almak iin gerekli olabilecek yasal dzenlemeleri yapabilir veya dier nlemleri
alabilir.
Madde 23
Adaletin Engellenmesinin Su Haline Getirilmesi
Her Taraf Devlet, kastl olarak ilenmeleri halinde aadaki eylemlerin su
saylmalarn salayacak yasal ve gerekli dier nlemleri alacaktr:

(a)

Bu Szlemede belirtilen sularn ilenmesine ilikin davalarda gerek

d tank ifadesi elde etmek veya tankla veya delil sunulmasna mdahale etmek
iin fiili kuvvet kullanm, tehdit veya sindirme veya haksz bir karn vaadi, teklifi
veya verilmesi;
(b)

Bu Szlemede belirtilen sularn ilenmesine ilikin davalarda resmi

grevlerin yarg veya yasalar uygulayan memur tarafndan yerine getirilmesine

mdahale etmek iin fiili kuvvet kullanm, tehdit veya sindirme. Bu bentteki hibir
husus, Taraf Devletlerin, dier kamu grevlilerinin korunmasna ynelik yasal
dzenleme yapma hakkn ortadan kaldrmayacaktr.
Madde 24
Tanklarn Korunmas
1.

Her Taraf Devlet, ceza davalarnda bu Szlemede belirtilen sulara ilikin

ifade veren tanklara, gerektiinde, akrabalarna ve onlarn yaknlar olan dier

kiilere ynelik olabilecek alma veya sindirmelere kar etkin koruma salamak
iin imknlar dhilindeki gerekli nlemleri alacaktr.
2.

Bu maddenin 1. fkrasnda ngrlen nlemler, yarglama usulnden

kaynaklanan haklar dhil sann haklarna halel getirmeksizin, aadakileri

ierebilir:
(a)

Bu tr kiileri fiziksel olarak korumak iin, ihtiyaca gre ve mmkn

olduu lde onlar baka yerlere yerletirmek ve gerektiinde, bu tr kiilerin

kimlikleri ve bulunduklar yerlere ilikin bilgilerin aklanmamas veya bu bilgilerin
aklanmasna snrlama getirilmesi gibi usuller tesis etmek;
(b)

Tann beyanlarnn video balants veya dier uygun aralar dahil,

iletiim teknolojisinden yararlanlarak alnmas gibi tankln, tank gvenliini

garanti eden bir biimde yaplmasna cevaz veren ispat kurallar tesis etmek.
3.

Taraf Devletler, bu maddenin 1. fkrasnda sz edilen kiilerin baka yerlere

yerletirilmesi iin, dier Devletlerle anlamalar veya dzenlemeler yapmay gz

nnde bulunduracaklardr.
4.

Bu madde hkmleri, tanklk yapmalar halinde, madurlara da

uygulanacaktr.

Madde 25
Madurlara Yardm ve Koruma Salanmas
1.

Her Taraf Devlet, zellikle alma veya sindirme tehdidi olmas halinde, bu

Szlemede belirtilen sularn madurlarna yardm salamak ve onlar korumak iin

imknlar dhilindeki gerekli nlemleri alacaktr.
2.

Her Taraf Devlet, bu Szlemede belirtilen sularn madurlarnn

zararlarnn tazmini veya dier ekillerde telafisi iin uygun usulleri tesis edecektir.
3.

Her Taraf Devlet, kendi i hukukuna bal kalmak kaydyla, savunma

hakkna zarar vermeksizin ceza yarglamasnn uygun aamalarnda faillere kar

madurlarn

gr

ve

endielerinin

ifade

edilmesine

ve

gz

nnde

bulundurulmasna olanak salayacaktr.

Madde 26
Yasa Uygulayc Makamlarla birliini lerletmek in Alnan nlemler
1.

Her Taraf Devlet, rgtl su gruplarnda yer alan veya daha nce yer alm

kiileri aadaki ekilde davranmaya tevik etmek iin gerekli nlemleri alacaktr:
(a)

Yetkili makamlara soruturmada ve delil toplamada yararl olabilecek,

aadaki ve benzer hususlarda bilgi salamak:

(i)

rgtl su gruplarnn kimlii, mahiyeti, oluumu, yaps,

yeri veya faaliyetleri;

(ii)

Uluslararas balantlar dhil, dier rgtl su gruplaryla

(iii)

rgtl su gruplarnn ilemi olduu veya ileyebilecekleri

balantlar;

sular.
(b)

Yetkili mercilere, rgtl su gruplarn kaynaklarndan veya su

gelirlerinden yoksun brakmaya yarayabilecek gerek, somut yardm salamak.

2.

Her Taraf Devlet, uygun durumlarda, bu Szlemede belirtilen bir suun

soruturulmas veya kovuturulmasnda nemli ibirlii salayan bir sann

cezasnn hafifletilmesine olanak salamay deerlendirecektir.

3.

Her Taraf Devlet, kendi i hukukunun temel ilkelerine uygun olarak, bu

Szlemede belirtilen bir suun soruturulmas veya kovuturulmasnda nemli

ibirlii salayan bir kiinin kovuturmadan muaf tutulmasna olanak salamay
deerlendirecektir.
4.

Bu tr kiilerin korunmas bu Szlemenin 24. maddesinde ngrld

ekilde salanacaktr.
5.

Bu maddenin 1. fkrasnda sz edilen bir Taraf Devlette bulunan bir kiinin

baka

bir

Taraf

Devletin

yetkili

mercileriyle

nemli

lde

ibirliinde

bulunabilecei hallerde, ilgili Taraf Devletler, kendi i hukuklarna uygun olarak, bu

ibirliinden yararlanacak olan Taraf Devletin, bu maddenin 2. ve 3. fkralarnda
ngrlen hususlar salamasna ilikin anlamalar veya dzenlemeler yapmay
dnebilirler.
Madde 27
Yasa Uygulamada birlii
1.

Taraf Devletler, bu Szlemede belirtilen sularla mcadelede yasalarn

uygulanmasnn salanmasna ynelik eylemlerin etkinliini arttrmak iin, ilgili i

yasal

ve idari sistemleriyle

uyum

iinde,

birbirleriyle

yakn ibirliinde

bulunacaklardr. Her Taraf Devlet zellikle aadaki hususlarda etkin nlemler

alacaktr:
(a)

lgili Taraf Devletlerin yetkili makamlar, kurumlar ve kurulular

arasnda, gerektiinde baka su faaliyetleri ile balantlar dahil, bu Szlemede

belirtilen sularn btn ynlerine ilikin gvenli ve hzl bilgi alveriini
kolaylatrmaya ynelik uygun grlebilecek iletiim kanallar kurmak ve bunlar
gelitirmek;
(b)

Bu Szlemede belirtilen sulara ilikin aratrmalarn yaplmasnda

dier Taraf Devletlerle aadaki konularda ibirliinde bulunmak;

(i)

Bu tr sulara kartndan phe edilen kiilerin kimlikleri,

bulunduklar yer ve faaliyetleri veya dier ilgili kiilerin yerleri;

(ii)
hareketleri;

Bu tr sulardan elde edilen su geliri veya malvarlnn

(iii)

Bu tr sularn ilenmesinde kullanlm veya kullanmaya

ynelik malzeme, tehizat veya dier ara-gerelerin hareketleri;

(c)

Uygun durumlarda, analiz veya soruturma amalaryla gereken

maddelerden yeterli adet veya miktarlarda salamak;3

(d)

lgili Taraf Devletler arasnda personel ve dier uzmanlarn deiimini

arttrmak ve ikili anlamalara veya dzenlemelere bal kalmak kaydyla, irtibat

grevlilerinin gnderilmesi dhil, yetkili makamlar, kurum ve kurulular arasnda
egdmn etkinliini salamak;
(e)

Dier Taraf Devletlerle, uygulanabildii hallerde, rgtl su gruplar

tarafndan kullanlan gzerghlar ve yntemler veya sahte kimlik kullanm, tahrif

edilmi veya sahte belgeler veya faaliyetlerini gizlemek iin kullanlan dier aralar
dhil, kullanlan zel yol ve yntemlerle ilgili bilgi deiiminde bulunmak.
(f)

Bu Szlemede belirtilen sularn erken tehis edilmesi amacyla bilgi

deiiminde bulunmak ve alnan idari nlemlerin ve alnan dier uygun nlemlerin

egdmn salamak.
2.

Bu Szlemeye ilerlik kazandrmak amacyla, Taraf Devletler, yasa

uygulayc kurulular arasnda dorudan ibirlii konusunda ikili veya ok tarafl

anlamalar veya dzenlemeler yapmay ve bu tr anlamalarn veya dzenlemelerin
mevcut olduu durumlarda, bunlar deitirmeyi dneceklerdir. lgili Taraf
Devletler, aralarnda bu tr anlamalarn veya dzenlemelerin mevcut olmamas
halinde, bu Szlemede belirtilen sularda bu Szlemeyi karlkl ibirlii iin yasal
dayanak olarak kabul edebilirler. Taraf Devletler, gereine gre, yasa uygulayc
kurulular arasnda ibirliini arttrmak iin, uluslararas ve blgesel kurulular
dahil, anlamalardan veya dzenlemelerden tam anlamyla yararlanlmasn temin
edeceklerdir.
3.

Taraf Devletler modern teknolojinin kullanlmas yoluyla ilenmi snraan

rgtlsularla

mcadele

etmek

bulunmak iin aba gstereceklerdir.

amacyla,

olanaklar

dhilinde

ibirliinde

Madde 28
rgtl Suun Mahiyetine likin Bilgilerin Toplanmas, Deiimi ve Analizi
1.

Her Taraf Devlet, kendi lkesindeki rgtl sulara karan profesyonel

gruplarn ve kullanlan teknolojilerin yan sra, rgtl su eilimlerinin, rgtl su

eylemlerinin meydana geldii koullarn, bilimsel ve akademik topluluklarla
danlarak analizini deerlendirecektir.
2.

Taraf Devletler, rgtl su faaliyetlerine ilikin analitik uzmanl

uluslararas ve blgesel tekilatlar araclyla gelitirmeyi ve birbirleriyle

paylamay dneceklerdir. Bu amala, ortak tanmlamalar, standartlar ve
metodolojiler gelitirilmeli ve gerektii gibi uygulanmaldr.
3.

Her Taraf Devlet, rgtl sula mcadelede uygulad politikalar ve ald

nlemleri izlemeyi ve bunlarn etkinlik ve verimliliini deerlendirmeyi gz nnde

bulunduracaktr.
Madde 29
Eitim ve Teknik Yardm
1.

Her Taraf Devlet, gerekli olduu lde, savclar, sorgu hakimleri ve gmrk

personeli

ve

bu

Szlemede

belirtilen

sularn

nlenmesinden,

ortaya

karlmasndan, kontrolnden sorumlu dier personel dahil, yasa uygulayc

personeli iin zel eitim programlar balatacak, yrtecek ve gelitirecektir. Bu tr
programlar personelin baka lkede veya kuruluta grevlendirilmesini ve personel
deiimlerini kapsayabilir. Bu tr programlar, i hukuka uygun olduu lde ve
zellikle aadakileri ierecektir:
(a)

Bu

Szlemede

belirtilen

sularn

nlenmesinde,

ortaya

karlmasnda ve kontrolnde kullanlan yntemler;

(b)

Transit Devletlerdekiler dhil, bu Szlemede belirtilen sulara

kartklarndan phe edilen kiiler tarafndan kullanlan gzerghlar ve yntemler

ve bunlara kar uygun nlemler;
(c)

Kaak eya dolamnn izlenmesi;

(d)

Su geliri, malvarl, malzeme, tehizat veya dier ara-gerelerin

hareketi ve kara para aklamada ve dier mali sularda kullanlan yntemlerin yan
sra, bu tr gelirin, malvarlnn, malzeme, tehizat veya dier ara-gerelerin nakli,
saklanmas veya grnmnn deitirilmesi iin kullanlan yntemlerin ortaya
karlmas ve izlenmesi;
(e)

Delil Toplanmas;

(f)

Serbest ticaret blgelerindeki ve serbest limanlardaki kontrol

teknikleri;
(g)

Elektronik izleme, kontroll teslimat ve gizli operasyonlar dahil,

kanun uygulamada gerekli modern kanun uygulama tehizat ve teknikleri;

(h)

Bilgisayarlarn, telekomnikasyon alarnn veya modern teknolojinin

dier biimlerinin kullanlmas vastasyla ilenen snraan rgtl sula mcadelede

kullanlan yntemler; ve
(i)
2.

Madurlar ve tanklar korumada kullanlan yntemler.

Taraf Devletler, bu maddenin 1. fkrasnda sz edilen alanlardaki uzmanl

paylamaya ynelik aratrma ve eitim programlarnn planlanmasnda ve

uygulanmasnda birbirlerine yardm edecekler ve bu amala, uygun hallerde,
ibirliini ilerletmek ve transit devletlerin zel problemleri ve ihtiyalar dahil, ortak
sorunlar hakkndaki fikir alveriini tevik etmek iin blgesel ve uluslararas
konferanslar ve seminerlerden yararlanacaklardr.
3.

Taraf Devletler, iadeyi ve karlkl adli yardm kolaylatracak eitim ve

teknik yardmlar tevik edeceklerdir. Bu tr eitimler ve teknik yardmlar dil

eitimini, merkezi makamlarda veya konuyla ilgili dier kurululardaki personelin
baka lkede veya kurumda grevlendirilmesini veya deiimlerini kapsayabilir.
4.

kili ve ok tarafl anlamalarn veya dzenlemelerin bulunmas halinde,

Taraf Devletler, gerekli olan lde, uluslararas ve blgesel kurulular iinde ve

dier ikili ve ok tarafl anlama veya dzenlemeler dhilinde, uygulama ve eitim
faaliyetlerini en st seviyeye karma abalarn arttracaklardr.

Madde 30
Dier nlemler: Szlemenin Ekonomik Kalknma ve Teknik Yardm Yoluyla
Uygulanmas
1.

Taraf Devletler, rgtl suun toplumun geneli zerindeki ve zellikle

srdrlebilir kalknma zerindeki olumsuz etkilerini gz nnde tutarak, bu

Szlemenin en uygun biimde uygulanmasna olanak tanyan nlemleri uluslararas
ibirlii yoluyla, mmkn olan en geni biimde alacaklardr.
2.

Taraf Devletler, mmkn olduu lde uluslararas ve blgesel kurulularla

ve birbirleriyle ibirlii iinde, aadaki hususlar iin somut aba gstereceklerdir:

(a)
sularla

Kalknmakta olan lkelerin snraan rgtl sular nleme ve bu

mcadele yeteneini arttrmak amacyla, bu lkelerle eitli seviyelerde

ibirliini arttrmak;
(b) Kalknmakta olan lkelerin snraan rgtl sularla etkin bir biimde
mcadele etmek iin gsterdikleri abalar desteklemek ve bu Szlemeyi baarl bir
biimde uygulamalarna yardm etmek iin, maddi ve ayni yardm arttrmak;
(c)

Kalknmakta olan lkelere ve ekonomileri gei srecinde olan

lkelere, bu Szlemenin uygulanmasndaki ihtiyalarnn karlanmasnda teknik

yardm salamak. Taraf Devletler, bu amala, Birlemi Milletler Tekilatnn mali
yardm dzenlemeleri erevesinde, zellikle bu ama iin belirlenmi bir hesaba,
yeterli ve dzenli olarak gnll katklarda bulunmak iin aba gstereceklerdir.
Taraf Devletler, ayrca, kendi i hukuklarna ve bu Szlemenin hkmlerine uygun
olarak, bu Szleme hkmleri uyarnca msadere edilmi su gelirinin veya
malvarlnn bu paraya tekabl eden deerinin bir yzdesini, yukarda sz edilen
hesaba balamay zellikle deerlendirebileceklerdir.
(d)

Dier Taraf Devletleri ve mali kurulular, gerektiinde, bu maddede

ngrlen abalara katlmaya, zellikle kalknmakta olan lkelerin bu Szlemenin

amalarna ulamalarna yardm edebilmek iin, onlara daha fazla eitim programlar
ve modern tehizat salamaya tevik ve ikna etmek.

3.

Bu nlemler, mmkn olduu lde, mevcut d yardm taahhtlerine veya

ikili, blgesel veya uluslararas dzeydeki dier mali ibirlii dzenlemelerine halel
getirmeden alnacaktr.
4.

Taraf Devletler, bu Szlemede ngrlen uluslararas ibirlii ve snraan

rgtl sularn nlenmesi, ortaya karlmas ve kontrol iin gerekli olan mali
dzenlemelerin etkin olmas dncesiyle, maddi ve lojistik yardm konusunda ikili
veya ok tarafl anlamalar veya dzenlemeler yapabilirler.
Madde 31
nleme
1.

Taraf Devletler, snraan rgtl sularn nlenmesini amalayan ulusal

projeleri gelitirmek, deerlendirmek, rnek uygulamalar ve politikalar oluturmak

ve ilerletmek iin aba gsterirler.
2.

Taraf Devletler, i hukuklarnn temel ilkelerine uygun olarak, rgtl su

gruplarnn su gelirleriyle yasal piyasalarda yer almalarna yol aacak mevcut veya
gelecekteki olaslklar, uygun olan yasal, idari veya dier nlemlerle azaltmaya aba
gsterirler. Bu nlemler aadaki hususlar zerinde odaklanmaldr:
(a)

Kanun uygulayc makamlar veya savclar ile sanayi dahil, zel

kurulular arasnda ibirliinin glendirilmesi;

(b)

lgili meslek dallar, zellikle avukatlar, noterler, mali danmanlar ve

muhasebeciler iin davran kurallarn ieren yasalar gibi ilgili toplumsal ve zel
kurulularda drstl korumak iin ngrlm standartlarn ve usullerin
geliiminin tevik edilmesi;
(c)

Kamu mercileri tarafndan alan ihalelerin ve ticari faaliyet iin

salanan mali teviklerin ve verilen ruhsatlarn, rgtl su gruplar tarafndan

ktye kullanlmalarnn nlenmesi;
(d)

Tzel

kiilerin

rgtl

su

gruplar

tarafndan

ktye

kullanlmalarnn nlenmesi; Bu nlemler aadakileri kapsayabilir:

(i)

Tzel kiilerin kurulmasnda, ynetiminde ve finansmannda

yer alan tzel veya gerek kiiler hakknda kamu kaytlarnn tutulmas;

(ii)

Bu Szleme kapsamnda bulunan sulardan mahkum olmu

kiilerin, kendi hukukuna tabi olan tzel kiilerin yneticisi olarak faaliyette
bulunmalarn mahkeme karar veya herhangi bir uygun usulle makul bir sre iin
engelleme imkannn salanmas;
(iii)

Tzel kiilerin yneticisi olarak faaliyetten men edilmi kiiler

iin ulusal dzeyde kayt sistemi kurulmas; ve

(iv)

Bu fkrann, (d), (i) ve (iii) bentlerinde belirtilen kaytlarda yer

alan bilgilerin dier Taraf Devletlerin yetkili makamlaryla deiimi;

3.

Taraf Devletler, bu Szlemede belirtilen sulardan mahkum olmu kiilerin

topluma yeniden kazandrlmalarna yardmc olmak iin aba gstereceklerdir.

4.

Taraf Devletler, rgtl su gruplar tarafndan ktye kullanma ak olup

olmadklarn tespit etmek amacyla, mevcut mevzuat ve idari uygulamalar belirli

aralklarla deerlendirmek iin aba gstereceklerdir.
5.

Taraf Devletler, snraan rgtl sularn varl, nedenleri, arl ve

yaratt tehdit konusunda toplumu bilgilendirmek iin aba gstereceklerdir. Bu

bilgiler, uygun hallerde, kitle iletiim araclyla yaylacak ve toplumun, bu tr
sular nlemeye ve bu tr sularla mcadeleye katlmn tevik etmek iin alnan
nlemleri ierecektir.
6.

Her Taraf Devlet, snraan rgtl sular nlemek iin alnan nlemlerin

gelitirilmesinde dier Taraf Devletlere yardm edebilecek makamnn veya

makamlarnn isim ve adresini Birlemi Milletler Genel Sekreterine bildirecektir.
7.

Taraf Devletler, bu maddede sz edilen nlemlerin tevikinde ve

gelitirilmesinde birbirleriyle ve ilgili uluslararas ve blgesel kurulularla

gerektiinde ortak alma yapacaklardr. Buna, snraan rgtl sularn
nlenmesini amalayan, toplumun marjinal kesimlerinde snraan rgtl su
faaliyetlerine kar zafiyet yaratan koullarn iyiletirilmesi gibi uluslararas projelere
katlm da dahildir.

Madde 32
Taraflar Konferans
1.

Taraf Devletlerin rgtl sula mcadeledeki kapasitelerini arttrmak ve bu

Szlemenin uygulanmasn tevik etmek ve gzden geirmek iin, Taraflar

Konferans kurulur.
2.

Birlemi Milletler Genel Sekreteri Taraflar Konferansn, bu Szlemenin

yrrle girmesini takiben en ge bir yl iinde toplayacaktr. Taraflar Konferans,

(bu faaliyetlerin yrtlmesinden doan harcamalarn denmesine ilikin kurallar
dhil) usul kurallarn ve bu maddenin 3. ve 4. fkralarnda ngrlen faaliyetlerin
yrtlmesine ilikin kurallar belirleyecektir.
3.

Taraflar Konferans, aadaki hususlar da dhil olmak zere, bu maddenin 1.

fkrasnda bahsedilen amalara ulamak iin gerekli dzenlemeler zerinde

anlamaya varacaktr:
(a)

Bu Szlemenin 29, 30 ve 31. maddelerine gre Taraf Devletlerce

yrtlen faaliyetlere, gnll katklarn toplanmasn tevik etmek dhil, kolaylk

salamak;
(b)

Taraf Devletler arasnda, snraan rgtl sularn ileni ekilleri ve

eilimleri hakknda ve bu sularla mcadeledeki baarl uygulamalar konusunda

bilgi deiimini kolaylatrmak;
(c)

lgili uluslararas ve blgesel kurulularla ve sivil toplum rgtleriyle

ibirliinde bulunmak;
(d)
(e)

Bu Szlemenin uygulamasnn belirli aralklarla gzden geirilmesi;

Bu Szlemenin ve uygulamasnn gelitirilmesi iin tavsiyelerde

bulunmak.
4.

Bu maddenin 3 (d) ve (e) bentlerinin amalar bakmndan, Taraflar

Konferans, bu Szlemenin uygulanmasnda alnan nlemlere ve uygulamada

karlalan glklere ilikin bilgi birikimini, Taraflarca temin edilen bilgiler ve
Taraflar Konferansnca tesis edilmi olabilecek tamamlayc gzden geirme
meknizmalar vastasyla elde edecektir.

5.

Her Taraf Devlet, bu Szlemeyi uygulamak iin alnan yasal ve idari

nlemlerin yan sra, programlar, planlar ve uygulamalar hakkndaki bilgileri

Taraflar Konferansna, Taraflar Konferansnca istendii ekilde temin edecektir.
Madde 33
Sekretarya
1.

Birlemi Milletler Genel Sekreteri, Taraflar Konferansna gereken

sekretarya hizmetlerini salayacaktr.

2.

Sekretarya:
(a)

Taraflar Konferansna, bu Szlemenin 32. maddesinde belirtilen

faaliyetleri yrtmesinde yardmc olacak ve Taraflar Konferansnn oturumlar iin

dzenlemeleri ve gerekli hizmetleri salayacaktr;
(b)

Talep zerine, Taraf Devletlere, bu Szlemenin 32. maddesinin 5.

fkrasnda ngrld gibi, Taraflar Konferansna bilgi temin edilmesinde yardm

edecek ve;
(c)

lgili uluslararas ve blgesel kurulularn sekretaryalaryla gerekli

egdm salayacaktr.
Madde 34
Szlemenin Uygulanmas
1.

Her Taraf Devlet, kendi i hukukunun temel ilkelerine uygun olarak, bu

Szlemedeki ykmllklerinin yerine getirilmesini salamak iin yasal ve idari

nlemler dhil gereken nlemleri alacaktr.
2.

Bu Szlemenin 5. maddesinin rgtl bir su grubunun varln gerekli

sayd haller hari, bu Szlemenin 5, 6, 8 ve 23. maddelerinde belirtilen sular, bu

Szlemenin 3. maddesinin 1. fkrasnda yer ald ekliyle rgtl bir su grubunun
karmasndan veya suun snraan niteliinden bamsz olarak, her Taraf Devletin
i hukukunda su haline getirilecektir.
3.

Her Taraf Devlet, snraan rgtl sular nlemek ve onlarla mcadele

etmek iin bu Szlemeyle salananlardan daha sk ve ar nlemleri alabilir.

Madde 35
Uyumazlklarn zm
1. Taraf Devletler, bu Szlemenin yorumlanmasna veya uygulanmasna ilikin
uyumazlklar mzakere yoluyla zmek iin aba gstereceklerdir.
2.

Makul bir zaman iersinde mzakere yoluyla zlemeyen iki veya daha

fazla Taraf Devlet arasnda bu Szlemenin yorumlanmasna veya uygulanmasna

ilikin herhangi bir uyumazlk, bu Taraf Devletlerden birinin talebi zerine, tahkime
gtrlecektir. Eer tahkim talebinin yapld tarihten itibaren 6 ay iersinde, Taraf
Devletler, tahkime dair dzenlemelerde anlaamazlarsa, bu Taraf Devletlerden
herhangi biri uyumazl, Divann Statsne uygun bir taleple, Uluslararas Adalet
Divanna gtrebilir.
3.

Her Taraf Devlet, bu Szlemeye ilikin imzalama, onaylama, kabul veya

uygun bulma veya katlm srasnda, kendisini bu maddenin 2. fkrasyla bal

saymadn beyan edebilir. Dier Taraf Devletler, byle bir ekince koyan herhangi
bir Taraf Devlete kar bu maddenin 2. fkrasyla bal olmayacaklardr.
4.

Bu maddenin 3. fkras uyarnca ekince koymu herhangi bir Taraf Devlet,

Birlemi Milletler Genel Sekreterine bildirmek suretiyle, bu ekinceyi her zaman

kaldrabilir.
Madde 36
mza, Onay, Kabul, Uygun bulma ve Katlm
1.

Bu Szleme, 12-15 Aralk 2000 tarihleri arasnda talyann Palermo

kentinde ve ondan sonra da 12 Aralk 2002 tarihine kadar New Yorktaki Birlemi
Milletler Genel Merkezinde btn devletlerin imzasna ak kalacaktr.
2.

Bu Szleme, bu maddenin 1. fkras uyarnca, yelerinden en az bir devletin

bu Szlemeyi imzalamas halinde, blgesel ekonomik btnleme tekilatlarnn

imzasna da ak olacaktr.
3.

Bu Szleme, onaylamaya, kabule veya uygun bulmaya tabidir. Onaylama,

kabul veya uygun bulma belgeleri Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi
edilecektir. Bir blgesel ekonomik btnleme tekilat, ye devletlerinden en az biri

ayn ilemi yapt takdirde, onaylama, kabul veya uygun bulma belgesini tevdi
edebilir. Onaylama, kabul veya uygun bulma belgesinde bu tr bir tekilat, bu
Szlemeyle dzenlenen konulara ilikin yetkilerinin snrn beyan edecektir. Bu tr
bir tekilat yetkilerinin kapsamna ilikin herhangi bir deiiklii de saklaycya
bildirecektir.
4.

Bu Szleme herhangi bir devletin veya yesi devletlerden en az birinin bu

Szlemeye taraf olduu herhangi bir blgesel ekonomik btnleme tekilatnn

katlmna aktr. Katlm belgeleri Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi
edilecektir. Katlm srasnda, blgesel bir ekonomik btnleme tekilat bu
szlemeyle dzenlenen konulara ilikin yetkilerinin snrn beyan edecektir. Bu tr
bir tekilat yetkilerinin kapsamna ilikin herhangi bir deiiklii de saklaycya
bildirecektir.
Madde 37
Protokollerle liki
1.
2.

Bu Szlemeye bir veya daha fazla protokol eklenebilir.

Bir protokole taraf olabilmek iin, bir devletin veya blgesel bir ekonomik

btnleme rgtnn bu Szlemeye de taraf olmas gerekir.

3.

Bu Szlemeye Taraf bir Devlet bir Protokole hkmleri uyarnca ayrca

taraf olmadka onunla bal olmaz.

4.

Bu Szlemeye ek herhangi bir protokol, protokoln amac dikkate alnarak,

bu Szlemeyle birlikte yorumlanacaktr.

Madde 38
Yrrle Giri
1.

Bu Szleme, krknc onaylama, kabul, uygun bulma veya katlm belgesinin

tevdi edildii tarihten sonraki doksannc gnde yrrle girecektir. Bu fkrann

amalar bakmndan, blgesel bir ekonomik btnleme tekilat tarafndan tevdi
edilmi herhangi bir belge, bu tr tekilatlara ye devletler tarafndan tevdi edilenlere
ilave olarak saylmayacaktr.

2.

Bu Szlemeye ilikin krknc onaylama, kabul, uygun bulma veya katlm

belgelerinin tevdiinden sonra, Szlemeyi onaylayan, kabul eden, uygun bulan ve

Szlemeye katlan her Taraf Devlet ve blgesel ekonomik btnleme tekilat
bakmndan, bu Szleme ilgili belgenin tevdiini izleyen 30. gn yrrle
girecektir.
Madde 39
Deiiklikler
1.

Bu Szlemenin yrrle girmesini takip eden beinci yln dolmasndan

itibaren, bir Taraf Devlet, deiiklik nerisinde bulunabilir ve bunu Birlemi

Milletler Genel Sekreterine yazl olarak sunabilir, Genel Sekreter bunun zerine,
deiiklik nerisini Taraf Devletlere ve Taraflar Konferansna, nerilerin
grlmesi ve karara balanmas amacyla iletecektir. Taraflar Konferans her bir
deiiklik zerinde gr birliine varabilmek iin her trl abay gsterecektir.
Eer, gr birliine ynelik btn abalar tkenmi ve anlamaya varlamamsa,
deiikliin benimsenmesi iin son are olarak, Taraflar Konferans toplantsnda
hazr bulunan ve oy kullanan Taraf Devletlerin te iki oy okluu aranacaktr.
2.

Blgesel ekonomik btnleme tekilatlar, kendi yetkileri dhilindeki

konularda, bu maddedeki oy haklarn, bu Szlemeye taraf olan kendi yesi

devletlerin saysna eit sayda oyla kullanacaklardr. Bu tr bir tekilata ye
devletler kendi oy haklarn kullandklar takdirde tekilat oy kullanamayacak;
tekilatn oy hakkn kullanmas halinde ye devletler ayrca oy haklarn
kullanamayacaklardr.
3.

Bu maddenin 1. fkras uyarnca benimsenen bir deiiklik, Taraf Devletlerce,

onaya, kabule veya uygun bulmaya tabidir.

4.

Taraf bir Devlet asndan, bu maddenin 1. fkras uyarnca benimsenen bir

deiiklik, bu tr bir deiiklie ilikin onaylama, kabul veya uygun bulma

belgesinin Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi edildii tarihten itibaren
doksan gn sonra yrrle girecektir.
5.

Yrrle giren bir deiiklik bu deiiklikle bal olduunu aka bildiren

Taraf Devletler asndan balayc olacaktr. Dier Taraf Devletler ise bu

Szlemenin hkmleriyle ve daha nce onaylam, kabul etmi veya uygun bulmu
olduklar herhangi bir deiiklik ile bal kalmaya devam edeceklerdir.
Madde 40
ekilme
1.

Taraf bir Devlet, Birlemi Milletler Genel Sekreterine yapaca yazl bir

bildirimle bu Szlemeden ekilebilir. ekilme, bildirimin Genel Sekreter

tarafndan alnmasndan bir yl sonra geerli olacaktr.
2.

Blgesel bir ekonomik btnleme tekilatnn bu Szlemeye taraf olma

durumu, tekilatn yesi btn devletlerin Szlemeden ekilmeleri halinde sona

erecektir.
3.

Bu maddenin 1. fkras uyarnca bu Szlemeden ekilme, bu Szlemeye

ekli btn protokollerden de ekilme sonucunu douracaktr.

Madde 41
Saklayc ve Kullanlacak Diller
1.

Birlemi Milletler Genel Sekreteri, bu Szlemenin saklaycs tayin

edilmitir.
2.

Bu Szlemenin, Arapa, ince, ngilizce, Franszca, Rusa ve spanyolca

metinlerinin eit derecede geerli olduu zgn metni Birlemi Milletler Genel
Sekreterince saklanr.
Yukardaki hususlar tasdiken, hkmetleri tarafndan usulne uygun olarak
yetkilendirilmi aada imzalar bulunan temsilciler, bu Szlemeyi imzalamlardr.

EK 4-1
SINIRAAN RGTL SULARA KARI BRLEM MLLETLER
SZLEMESNE EK NSAN TCARETNN, ZELLKLE KADIN VE
OCUK TCARETNN NLENMESNE, DURDURULMASINA VE
CEZALANDIRILMASINA LKN PROTOKOL

Giri
Bu Protokole Taraf Devletler,
nsan ticaretini, zellikle kadn ve ocuk ticaretini nlemek ve bununla
mcadele etmek iin atlacak etkin admlarn kaynak, transit ve hedef lkelerde insan
tacirlerinin cezalandrlmas ve bu ticaretin madurlarnn uluslararas dzeyde
tannm insan haklarnn korunmas dahil, nlemler ieren kapsaml bir uluslararas
yaklam gerektirdiini beyan ederek,
nsanlarn, zellikle kadnlarn ve ocuklarn istismaryla mcadele etmek
iin kurallar ve uygulanabilir nlemleri ieren eitli uluslararas belgelerin
bulunmasna ramen, insan ticaretini tm ynleriyle ele alan evrensel bir
dzenlemenin mevcut olmad gereini gz nnde tutarak,
Bu tr bir dzenlemenin olmamas halinde, insan ticaretine kar savunmasz
durumdaki kiilerin yeterli derecede korunmayacaklarndan endie duyarak,
Snraan rgtl sulara kar kapsaml bir uluslararas szlemenin ayrntl
bir ekilde hazrlanmas ve dierlerinin yan sra, kadn ve ocuk ticaretini ele alan
uluslararas bir belgenin ayrntl olarak hazrlann grmek amacyla, Birlemi
Milletler Genel Kurulunun ak katlml hkmetleraras bir ad-hoc komite
kurulmasna karar verdii, 9 Aralk 1998 tarih ve 53/111 sayl Genel Kurul kararn
hatrlayarak,
Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesine, insan
ticaretinin, zellikle kadn ve ocuk ticaretinin nlenmesi, durdurulmas ve

http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k4804.html, (23.11.2007).

cezalandrlmas iin uluslararas bir belgenin eklenmesinin bu suu nlemede ve bu

sula mcadelede faydal olacana kanaat getirerek,
Aadaki hususlarda anlamlardr.
I.

Genel hkmler
Madde 1
Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesiyle ilikisi

1.

Bu

Protokol,

Snraan

rgtl

Sulara

Kar

Birlemi

Milletler

Szlemesine ektir. Bu Protokol Szlemeyle birlikte yorumlanacaktr.

2.

Bu Protokolde aksine hkm bulunmadka, Szlemede yer alan hkmler

bu Protokol iin de geerli olacaktr.

3.

Bu Protokolun 5. maddesinde belirtilen sular, Szleme uyarnca

belirlenmi sular olarak kabul edilecektir.

Madde 2
Ama
Bu Protokolun amalar unlardr:
(a)

Kadn ve ocuklara zel nem verilerek, insan ticaretini nlemek ve

mcadele etmek,
(b)

Bu tr ticaretin madurlarn, onlarn insan haklarna btnyle sayg

gstererek korumak ve onlara yardm etmek,

(c)

Bu amalara eriebilmek iin Taraf Devletler arasndaki ibirliini

gelitirmek.
Madde 3
Tanmlar
Bu Protokolun amalar bakmndan:
(a)

nsan ticareti, kuvvet kullanarak veya kuvvet kullanma tehdidi ile

veya dier bir biimde zorlama, karma, hile, aldatma, nfuzu ktye kullanma
kiinin aresizliinden yararlanma veya bakas zerinde denetim yetkisi olan

kiilerin rzasn kazanmak iin o kiiye veya bakalarna kazan veya kar salama
yoluyla kiilerin istismar amal temini, bir yerden bir yere tanmas, devredilmesi,
barndrlmas veya teslim alnmas anlamna gelir. stismar terimi, asgari olarak,
bakalarnn fuhuunun istismar edilmesini veya cinsel istismarn baka biimlerini,
zorla altrmay veya hizmet ettirmeyi, esareti veya esaret benzeri uygulamalar,
kulluu veya organlarn alnmasn ierecektir.
(b)

nsan ticaretinin (a) bendinde belirtilen yntemlerden herhangi biriyle

yaplm olmas halinde, madurun bu istismara raz olup olmamas durumu

deitirmeyecektir.
(c)

Bu maddenin (a) bendinde ngrlen yntemlerden herhangi birini

iermese bile, ocuun istismar amal temini, bir yerden bir yere tanmas,
devredilmesi, barndrlmas veya teslim alnmas insan ticareti olarak kabul
edilecektir.
(d)

Onsekiz yann altndaki herkes ocuk kabul edilecektir.

Madde 4
Kapsam

Bu Protokol, metinde baka trl belirtilmedike, mahiyetleri itibariyle snr

aan nitelikte olduklar ve sua rgtl bir su grubu kart takdirde, bu
Protokolun 5. maddesinde belirtilen sularn nlenmesi, soruturulmas ve
kovuturulmasnda ve su madurlarnn korunmasnda uygulanr.
Madde 5
Su haline getirme
1.

Her Taraf Devlet bu Protokolun 3. maddesinde belirtilen eylemlerin kasten

gerekletirilmesi halinde cezalandrlmalarn teminen gerekli yasal ve dier

nlemleri alacaktr.
2.

Her Taraf Devlet, aadaki eylemlerin de su saylmalar iin gerekli yasal

ve dier nlemleri alacaktr:

(a)

Kendi hukuk sisteminin temel kavramlarna bal kalmak kaydyla, bu

maddenin 1. fkras uyarnca ihdas edilen bir suun ilenmesine teebbs edilmesi,

(b) Bu maddenin 1. Fkras uyarnca tesis edilen bir sua, su orta olarak itirak
edilmesi,
(c)

Bu maddenin 1. Fkras uyarnca ihdas edilen bir suu ilemek iin

bakalarnn rgtlenmesi veya sua tevik edilmesi.

II. nsan ticareti madurlarnn korunmas
Madde 6
nsan ticareti madurlarna ynelik yardm ve koruma
1.

Uygun hallerde ve kendi i hukukunun elverdii lde, her Taraf Devlet,

dier nlemlerin yan sra, insan ticaretine ilikin yarglama ilemlerini gizli
yrterek insan ticareti madurlarnn zel hayatlarn ve kimliklerini koruyacaktr.
2.

Her Taraf Devlet, uygun hallerde, kendi i hukuk veya idar sisteminin insan

ticareti madurlar lehine aadaki olanaklar iermesini salayacaktr:

a)

lgili yargsal ve idar ilemler hakknda bilgi,

b)

Ceza yarglamasnn uygun aamalarnda madurun gr ve

endielerinin, sanklarn savunma haklarna engel olmayacak ekilde ileri

srlebilmesine ve bunlarn gz nne alnmasna yardm.
3.

Her Taraf Devlet, uygun durumlarda, sivil toplum rgtleriyle, dier ilgili

kurulularla ve sivil toplumun dier unsurlaryla ibirlii iinde zellikle aadaki

hususlara ilikin hkmler dhil, insan ticareti madurlarnn fiziksel, psikolojik ve
sosyal ynden iyilemelerini salamak iin nlemler alnp uygulanmasn
deerlendirecektir.
(a)

Uygun barnma olana,

(b)

nsan ticareti madurlarnn anlayabilecekleri bir dilde zellikle yasal

haklarna ilikin danmanlk hizmeti ve bilgi verilmesi,

(c)

Tbb, psikolojik ve madd yardm,

(d)

alma, renim ve eitim olanaklar.

4.

Her Taraf Devlet, bu madde hkmlerini uygularken, insan ticareti

madurlarnn yan, cinsiyetini ve uygun barnma, eitim ve bakm dahil, zel

ihtiyalarn ve zellikle ocuklarn zel ihtiyalarn dikkate alacaktr.
5.

Her Taraf Devlet, kendi lkesi iinde bulunduu srece, insan ticareti

madurlarnn fiziksel gvenliini salamak iin aba gsterecektir.

6.

Her Taraf Devlet, kendi i hukuk sisteminin insan ticareti madurlarna

grdkleri zararlar iin tazminat alma olanan veren nlemleri iermesini temin
edecektir.
Madde 7
nsan ticareti madurlarnn giri yaplan Devletlerdeki statleri
1.

Her Taraf Devlet, bu Protokolun 6. maddesi uyarnca alnacak nlemlere ek

olarak, uygun hallerde, insan ticareti madurlarnn kendi lkesinde geici veya
daimi olarak kalmalarna izin veren yasal veya dier uygun nlemleri almay
dnecektir.
2.

Her Taraf Devlet, bu maddenin 1. fkrasnn hkmnn yerine getirilmesinde,

insancl ve merhametli yaklamlara gereken deeri verecektir.

Madde 8
nsan ticareti madurlarnn kendi memleketlerine dnmeleri
1.

Her Taraf Devlet, kendi vatanda olan veya dier bir Taraf Devletin lkesine

girii srasnda kendi lkesinde daimi ikmet hakkna sahip bulunan bir insan ticareti
madurunun geri dnn, o kiinin gvenliini de gzeterek, sebepsiz veya makul
olmayan bir gecikme olmakszn kolaylatracak ve kabul edecektir.
2.

Bir Taraf Devletin, bir insan ticareti madurunu, o Taraf Devletin lkesine

girii srasnda lkesinde daimi ikmet hakkna sahip bulunduu veya vatanda
olduu dier bir Taraf Devlete iade etmesi halinde, bu tr bir geri gnderme o kiinin
gvenliini, kiinin insan ticareti maduru olmasna yol aan olaylarla ilgili yasal
ilemlerin durumunu ve geri dnn mmknse gnll olarak yaplmas gereini
gzetmek suretiyle gerekletirilecektir.

3.

Giri yaplan Taraf Devletin talebi zerine, talepte bulunulan Taraf Devlet

sebepsiz veya makul olmayan bir gecikmeye yol amadan, insan ticareti maduru
olan kiinin kendi vatanda olup olmadn veya giri yaplan Taraf Devletin
lkesine giri zamannda kendi lkesinde daimi ikmet hakkna sahip olup
olmadn dorulayacaktr.
4.

Gerekli belgeleri bulunmayan bir insan ticareti madurunun dnn

kolaylatrabilmek iin, vatanda olduu veya giri yaplan Taraf Devletin lkesine
girii srasnda daimi ikmet hakknn bulunduu Taraf Devlet, giri yaplan Taraf
Devletin talebi zerine, kiinin seyahat etmesine veya lkesine yeniden giri
yapmasna imkn salayacak gerekli seyahat belgelerini tanzim etmeyi veya
msaadeyi vermeyi kabul edecektir.
5.

Bu madde, giri yaplan Taraf Devletin i hukukunun insan ticareti

maduruna tand herhangi bir hakk ortadan kaldrmayacaktr.

6.

Bu madde, insan ticareti madurlarnn dnn ksmen veya tamamen

tanzim eden, yrrlkteki herhangi bir ikili veya ok tarafl anlamaya veya
dzenlemeye halel getirmeyecektir.
III. nleme, ibirlii ve dier nlemler
Madde 9
nsan ticaretinin nlenmesi
1.

Taraf Devletler, aadaki amalarla, kapsaml politikalar, programlar ve

dier nlemleri oluturacaklardr:

(a)

nsan ticaretini nlemek ve bununla mcadele etmek,

(b)

nsan ticareti madurlarn, zellikle kadnlar ve ocuklar yeni

maduriyetlerden korumak.
2.

Taraf Devletler, insan ticaretini nlemek ve bununla mcadele etmek iin,

aratrma, bilgi ve kitle iletiim kampanyalar ve sosyal ve ekonomik giriimler gibi

nlemleri uygulamak iin aba gstereceklerdir.

3.

Bu maddede yer alan politikalar, programlar ve dier nlemler, uygun olduu

lde sivil toplum rgtleriyle, dier ilgili kurulularla ve sivil toplumun dier
unsurlaryla ibirliini ierecektir.
4.

Taraf Devletler, ikili veya ok tarafl ibirlii yolu da dahil, kiileri, zellikle

de kadnlar ve ocuklar insan ticaretine kar korumasz bir konuma dren

yoksulluk, az gelimilik ve frsat eitsizlii gibi olgular gidermek iin nlemler
alacak veya bu nlemleri glendireceklerdir.
5.

Taraf Devletler, ikili ve ok tarafl ibirlii yolu da dahil olmak zere, insan

ticaretine yol aan, zellikle kadnlar ve ocuklar olmak zere, kiilerin her
biimdeki istismarnn artmasna sebep olan talebi engellemek iin eitici, sosyal ve
kltrel nlemler gibi yasal veya dier nlemleri alacak veya glendireceklerdir.
Madde 10
Bilgi deiimi ve eitim
1.

Taraf Devletlerin kanun uygulayc, gmenlikten sorumlu ve dier ilgili

makamlar, gerektiinde, kendi i hukuklarna uygun olarak, aadaki hususlarn

belirlenmesinde birbirlerine yardmc olmak iin bilgi deiimi yoluyla, ibirlii
yapacaklardr:
(a)

Bakalarna ait seyahat belgeleriyle veya seyahat belgeleri olmadan,

uluslararas bir snr geen veya gemeye teebbs eden kiilerin insan ticareti faili
veya maduru olup olmadklar,
(b)

nsan ticareti amacyla uluslararas bir snr gemek iin, kiilerin

kullanm olduklar veya kullanmaya teebbs ettikleri seyahat belgelerinin trleri,

(c)

Madurlarn toplanmas ve bir yerden bir yere tanmas, bu tr bir

ticarette yer alm kiiler ve gruplar arasnda kullanlan yollar ve balantlar dahil,
insan ticareti amacyla rgtl su gruplar tarafndan kullanlan aralar ve yntemler
ve bunlar ortaya karmak iin alnabilecek nlemler.
2.

Taraf Devletler, insan ticaretinin nlenmesinde kanun uygulayc makamlar,

gmenlikten sorumlu grevliler ve ilgili dier grevlileri eitecek ve verilen eitimi

glendireceklerdir. Eitim, madurlarn insan tacirlerinden korunmas dahil, bu tr
ticaretin nlenmesinde, insan tacirleri hakknda kanun takipte bulunulmasnda ve

madurlarn haklarnn korunmasnda kullanlan yntemler zerinde odaklanmaldr.

Eitim, insan haklar ile ocuk ve kadnlara zg sorunlar gz nne alma gereini
de hesaba katmal ve sivil toplum rgtleriyle, dier ilgili kurulularla ve sivil
toplumun dier unsurlaryla ibirliini tevik etmelidir.
3.

Bilgi alan bir Taraf Devlet, bilgiyi ileten Taraf Devletin bilginin kullanmna

snrlama getirecek herhangi bir talebine uyacaktr.

Madde 11
Snr nlemleri
1.

Taraf Devletler, kiilerin serbest dolamna ilikin uluslararas taahhtlere

bal kalmak kaydyla, insan ticaretinin nlenmesi ve ortaya karlmas iin gerekli
olabilecek snr kontrollerini, mmkn olduu lde glendireceklerdir.
2.

Her Taraf Devlet, ticar nakliyeciler tarafndan iletilen ulam aralarnn, bu

Protokoln 5. maddesinde belirtilen sularn ilenmesinde kullanlmasn nlemek

iin yasal ve dier uygun nlemleri, mmkn olduu lde alacaktr.
3.

Uygun hallerde ve uygulanmakta olan uluslararas szlemelere bal kalmak

kaydyla, bu tr nlemler, herhangi bir nakliye irketi veya herhangi bir ulam
aracnn sahibi veya iletmecisi dhil, ticar nakliyecilere, yolcularnn giri yaplan
Devlete girileri iin gerekli olan seyahat belgelerine sahip olup olmadklarn
aratrma zorunluluunu getirmeyi ierecektir.
4.

Her Taraf Devlet, bu maddenin 3. fkrasnda ngrlen ykmlln ihlalini

yaptrma balamak iin gerekli nlemleri, kendi i hukukuna uygun olarak alacaktr.
5.

Her Taraf Devlet, bu Protokolde yer alan sularn ilenmesine karan

kiilerin lkeye giriinin engellenmesine veya vizelerinin iptaline olanak veren

nlemleri, kendi i hukukuna uygun olarak, almay deerlendirecektir.
6.

Taraf Devletler, Szlemenin 27. maddesi sakl kalmak kaydyla, dorudan

iletiim kanallar kurmak ve srdrmek suretiyle de snr kontrol makamlar

arasndaki ibirliini glendirmeyi deerlendireceklerdir.

Madde 12
Belgelerin gvenlii ve kontrol
Her Taraf Devlet, aadaki amalar iin gerekli olabilecek nlemleri,
mmkn olan yollarla, alacaktr:
(a)

Verdii

seyahat

veya

kimlik

belgelerinin

kolayca

ktye

kullanlamayacak ve glk ekmeden tahrif edilemeyecek veya kanuna aykr

ekilde deitirilemeyecek, kopya edilemeyecek veya dzenlenemeyecek kalitede
olmalarn temin etmek,
(b) Taraf Devlet tarafndan veya adna verilen seyahat veya kimlik
belgelerinin doruluunu ve gvenliini temin etmek ve bunlarn kanuna aykr
ekilde yapmn, dzenlenmesini ve kullanmn nlemek.
Madde 13
Belgelerin yasall ve geerlilii
Bir Taraf Devlet, baka bir Taraf Devletin talebi zerine, kendi adna
karlm olan veya karlm grnen seyahat veya kimlik belgelerinin insan
ticareti iin kullanldndan phe duyulmas halinde bunlarn yasalln ve
geerliliini, kendi i hukukuna uygun olarak makul bir sre iinde dorulayacaktr.
IV. Nihai hkmler
Madde 14
Sakl tutulan hususlar
1.

Bu Protokoldeki hibir hkm, Devletlerin ve kiilerin, uluslararas insancl

hukuk ve uluslararas insan haklar hukuku ve zellikle, uyguland durumlarda,

1951 tarihli Mltecilerin Statsne ilikin Szleme ve 1967 tarihli Protokol ile bu
belgelerde yer alan kat lkeye iade edilmeme ilkesi dhil, uluslararas hukuk
kapsamndaki haklarn, ykmllklerini ve sorumluluklarn etkilemeyecektir.
2.

Bu Protokolde ngrlen nlemler kiilere, insan ticareti madurlar

olduklar gerekesiyle ayrm yapmayacak biimde yorumlanacak ve uygulanacaktr.

Bu nlemlerin yorumu ve uygulan uluslararas kabul grm ayrmclk yapmama
ilkelerine uygun olacaktr.

Madde 15
Uyumazlklarn zm
1.

Taraf Devletler, bu Protokolun yorumlanmasna veya uygulanmasna ilikin

uyumazlklar mzakere yoluyla zmek iin aba gstereceklerdir.

2.

Makul bir zaman ierisinde mzakere yoluyla zlemeyen bu Protokolun

yorumlanmasna veya uygulanmasna ilikin iki veya daha fazla devlet arasnda
herhangi bir uyumazlk, bu Taraf Devletlerden birinin talebi zerine, tahkime
gtrlecektir. Eer, tahkim talebinin yapld tarihten alt ay sonra, Taraf Devletler,
tahkime dair dzenlemelerde anlaamazlarsa, bu Taraf Devletlerden herhangi biri,
uyumazl Divann Statsne uygun bir taleple, Uluslararas Adalet Divanna
gtrebilir.
3.

Her Taraf Devlet, bu Protokole ilikin imzalama, onaylama, kabul veya

uygun bulma veya katlm srasnda kendisini, bu maddenin 2. fkrasyla bal

saymadn bildirebilir. Dier Taraf Devletler, bu tr bir ekince koymu herhangi
bir Taraf Devlete kar bu maddenin 2 nci fkrasyla bal olmayacaklardr.
4.

Bu maddenin 3. fkras uyarnca ekince koymu herhangi bir Taraf Devlet,

Birlemi Milletler Genel Sekreterine bildirmek suretiyle, bu ekinceyi her zaman

kaldrabilir.
Madde 16
mza, onay, kabul, uygun bulma ve katlm
1.

Bu Protokol, 12-15 Aralk 2000 tarihleri arasnda talyann Palermo kentinde

ve ondan sonra da, 12 Aralk 2002 tarihine kadar New Yorktaki Birlemi Milletler
Genel Merkezinde btn devletlerin imzasna ak kalacaktr.
2.

Bu Protokol, bu maddenin 1. fkras uyarnca, yelerinden en az bir devletin

bu Protokolu imzalamas halinde, blgesel ekonomik btnleme tekilatlarnn

imzasna da ak olacaktr.
3.

Bu Protokol, onaylamaya, kabule veya uygun bulmaya tabidir. Onaylama,

kabul veya uygun bulma belgeleri Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi
edilecektir. Bir blgesel ekonomik btnleme tekilat, ye devletlerinden en az biri

ayn ilemi yapt takdirde, onaylama, kabul veya uygun bulma belgesini tevdi
edebilir. Onaylama, kabul veya uygun bulma belgesinde bu tr bir tekilat, bu
Protokol ile dzenlenen konulara ilikin yetkilerinin snrn beyan edecektir. Bu tr
bir tekilat yetkilerinin kapsamna ilikin herhangi bir deiiklii de saklaycya
bildirecektir.
4.

Bu Protokol, herhangi bir devletin veya yesi devletlerden en az birinin bu

Protokole taraf olduu herhangi bir blgesel ekonomik btnleme tekilatnn

katlmna aktr. Katlm belgeleri Birlemi Milletler Tekilat Genel Sekreterine
tevdi edilecektir. Katlm srasnda, blgesel bir ekonomik btnleme tekilat bu
Protokol ile dzenlenen konulara ilikin yetkilerinin snrn beyan edecektir. Bu tr
bir tekilat yetkilerinin kapsamnda meydana gelecek herhangi bir deiiklii de
saklaycya bildirecektir.
Madde 17
Yrrle giri
1.

Bu Protokol, krknc onaylama, kabul, uygun bulma veya katlm belgesinin

tevdi edildii tarihten sonraki doksannc gnde yrrle girecek, ancak Szleme
yrrle girmeden nce yrrle girmeyecektir. Bu fkrann amalar bakmndan,
blgesel bir ekonomik btnleme tekilat tarafndan tevdi edilmi herhangi bir
belge, bu tr tekilatlara ye devletler tarafndan tevdi edilenlere ilave olarak
saylmayacaktr.
2.

Her devlet veya blgesel bir ekonomik btnleme tekilat iin, bu

Protokole ilikin krknc onaylama, kabul, uygun bulma veya katlm belgelerinin
tevdiinden sonra bu Protokolu onaylayan, kabul eden, uygun bulan ve Protokole
katlan her Taraf Devlet ve blgesel ekonomik btnleme tekilat bakmndan, bu
Protokol ilgili belgenin tevdiini izleyen 30. gn yrrle girecektir.
Madde 18
Deiiklikler
1.

Bu Protokolun yrrle girmesini takip eden beinci yln dolmasndan

itibaren, bir Taraf Devlet, deiiklik nerisinde bulunabilir ve bunu Birlemi

Milletler Genel Sekreterine yazl olarak sunabilir, Genel Sekreter bunun zerine,

deiiklik nerisini Taraf Devletlere ve Taraflar Konferansna, nerilerin

grlmesi ve karara balanmas amacyla iletecektir. Taraflar Konferans her bir
deiiklik zerinde gr birliine varabilmek iin her trl abay gsterecektir.
Eer, gr birliine ynelik btn abalar tkenmi ve anlamaya varlamamsa,
deiikliin benimsenmesi iin son are olarak, Taraflar Konferans toplantsnda
hazr bulunan ve oy kullanan Taraf Devletlerin te iki oy okluu aranacaktr.
2.

Blgesel ekonomik btnleme tekilatlar, kendi yetkileri dahilindeki

konularda, bu maddedeki oy haklarn, bu Protokole taraf olan kendi yesi devletlerin

saysna eit sayda oyla kullanacaklardr. Bu tr bir tekilata ye devletler kendi oy
haklarn kullandklar takdirde tekilat oy kullanamayacak; tekilatn oy hakkn
kullanmas halinde ye devletler ayrca oy haklarn kullanamayacaklardr.
3.

Bu maddenin 1. fkras uyarnca benimsenen bir deiiklik, Taraf Devletlerce,

onaya, kabule veya uygun bulmaya tabidir.

4.

Taraf bir Devlet asndan, bu maddenin 1. fkras uyarnca benimsenen bir

deiiklik, bu tr bir deiiklie ilikin onaylama, kabul veya uygun bulma

belgesinin Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi edildii tarihten doksan gn
sonra yrrle girecektir.
5.

Yrrle giren bir deiiklik, bu deiiklikle bal olduunu aka bildiren

Taraf Devletler asndan balayc olacaktr. Dier Taraf Devletler ise bu

Protokolun hkmleriyle ve daha nce onaylam, kabul etmi veya uygun bulmu
olduklar herhangi bir deiiklik ile bal kalmaya devam edeceklerdir.
Madde 19
ekilme
1.

Taraf bir Devlet, bu Protokolden, Birlemi Milletler Genel Sekreterine

yapaca yazl bir bildirimle ekilebilir. ekilme, bildirimin Genel Sekreterce

alnmasndan bir yl sonra geerli olacaktr.
2.

Blgesel bir ekonomik btnleme tekilatnn bu Protokole taraf olma

durumu, tekilata ye btn devletlerin Protokolden ekilmeleri halinde sona

erecektir.

Madde 20
Saklayc lke ve kullanlacak diller
1.

Birlemi Milletler Genel Sekreteri, bu Szlemenin saklaycs tayin

edilmitir.
2.

Bu Protokolun Arapa, ince, ngilizce, Franszca, Rusa ve spanyolca

metinlerinin eit derecede geerli olduu zgn metni Birlemi Milletler Genel
Sekreterince saklanr.
Yukardaki hususlar tasdiken, usulen yetkilendirilmi aada imzalar
bulunan temsilciler bu Protokolu imzalamlardr.

EK 4-2
SINIRAAN RGTL SULARA KARI BRLEM MLLETLER
SZLEMESNE EK KARA, DENZ VE HAVA YOLUYLA GMEN
KAAKILIINA KARI PROTOKOL

nsz
Bu Protokole Taraf Devletler,
Kara, deniz ve hava yoluyla yaplan gmen kaakln nlemek ve bununla
mcadele etmek iin atlacak etkin admlarn, ibirlii, bilgi alverii ve ulusal,
blgesel ve uluslararas dzeylerdeki sosyo-ekonomik nlemleri de ieren dier
uygun nlemler dahil, kapsaml bir uluslararas yaklam gerektirdiini beyan ederek,
Genel Kurulun, gn zellikle yoksullukla ilikili olan temel nedenlerini ele
almak, uluslararas gn herkes iin yararl sonular vermesini salamak, ilgili
blgeleraras, blgesel ve altblgesel meknizmalarn g ve kalknma sorununa
eilmelerini srdrmek iin, ye devletleri ve Birlemi Milletler erevesindeki
kurulular uluslararas g ve kalknma alanndaki ibirliini glendirmeye
ard 22 Aralk 1999 tarih ve 54/212 sayl kararn hatrlatarak,
Gmenlere insanca muamele yaplmasna ve haklarnn btnyle korunmasnn
salanmasna duyulan ihtiyaca kani olarak,
Dier

uluslararas

forumlarda

yrtlen

almalara

ramen,

gmen

kaakln ve bununla ilgili konular tm ynleriyle ele alan evrensel bir belgenin
mevcut olmad gereini gz nnde tutarak,
lgili Devletlere byk zararlar veren gmen kaaklna ve bu Protokolde yer
alan, dier su eylemlerine ynelik rgtl su gruplarnn faaliyetlerindeki nemli
arttan endie duyarak,
Ayn zamanda, gmen kaaklnn, gmenlerin hayatlarn ve gvenliklerini
tehlikeye atabileceinden endie duyarak,

http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k4803.html, (23.11.2007).

Snraan rgtl sulara kar kapsaml bir uluslararas szlemenin ayrntl bir
ekilde hazrlanmas ve dierlerinin yan sra, gmenlerin yasad kaakln ve
deniz yolu dahil tanmasn ele alan uluslararas belgelerin ayrntl olarak
hazrlann grmek amacyla, Birlemi Milletler Genel Kurulunun ak katlml
hkmetleraras bir ad-hoc komite kurulmasna karar verdii, 9 Aralk 1998 tarih ve
53/111 sayl Genel Kurul kararn hatrlatarak,
Snraan rgtl Sulara kar Birlemi Milletler Szlemesine, kara, deniz,
hava yoluyla gmen kaaklna kar uluslararas bir belge eklenmesinin bu suu
nlemede ve bu sula mcadelede faydal olacana kanaat getirerek,
Aadaki hususlarda anlamlardr:
I. Genel hkmler
Madde 1
Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler Szlemesiyle ilikisi
1. Bu Protokol, Snraan rgtl Sulara Kar Birlemi Milletler
Szlemesine ektir. Bu Protokol, Szlemeyle birlikte yorumlanacaktr.
2. Bu Protokolde aksine hkm bulunmadka, Szleme hkmleri bu Protokol
iin de geerli olacaktr.
3. Bu Protokolun 6. Maddesinde belirtilen sular, Szleme uyarnca belirlenmi
sular olarak kabul edilecektir.
Madde 2
Amac
Bu Protokolun amac, gmen kaakln nlemek ve bununla mcadele
etmek, kaak gmenlerin haklarn korurken, Taraf Devletler arasnda bu amala
yaplan ibirliini gelitirmektir.
Madde 3
Tanmlar
Bu Protokolun amalar bakmndan:

(a) Gmen kaakl, dorudan veya dolayl olarak, mali veya dier bir
maddi kar elde etmek iin, bir kiinin vatandaln tamad veya daimi
ikmetgah sahibi olmad bir Taraf Devlete yasad giriinin temini anlamna gelir.
(b) Yasad giri, giri yaplan devletin yasal giri iin gerekli artlarna
uymakszn, snr gemek anlamna gelir.
(c) Sahte seyahat veya kimlik belgesi;
(i) Seyahat veya kimlik belgesini bir devlet adna yapmaya veya dzenlemeye
kanunen yetkili bir kii veya kurum dnda, herhangi bir kii tarafndan herhangi bir
ekilde maddi olarak sahte bir biimde yaplm veya deitirilmi ya da,
(ii) Usulne uyulmadan karlm veya aldatma, yolsuzluk veya bask
yoluyla veya yasad baka bir biimde elde edilmi ya da,
(iii) Gerek hamili dnda bir kii tarafndan kullanlan,
Herhangi bir seyahat veya kimlik belgesi anlamna gelir.
(d) Gemi, bir devlet tarafndan sahip olunan veya iletilen ve kullanm
srasnda hkmetin ticari olmayan hizmetlerinde bulunan gemiler, yzer hizmet
aralar ve sava gemileri hari, su kesimi olmayan tekne ve deniz uaklar dahil
olmak zere, su zerindeki tamaclkta kullanlan veya kullanlmaya msait her
eit yzer ara anlamna gelir.
Madde 4
Kapsam
Bu Protokol, metinde baka trl belirtilmedike, mahiyetleri itibariyle snraan
nitelikte olduu ve rgtl bir su grubu sua kart takdirde, bu Protokolun 6.
maddesi

uyarnca

tespit

edilmi

sularn

nlenmesi,

soruturulmas

ve

kovuturulmas ve bu tr sulara hedef olmu kiilerin haklarnn korunmas iin

uygulanr.
Madde 5
Gmenlerin cezai sorumluluu
Gmenler, bu Protokolun 6. maddesinde ngrlen eylemlerin konusu
olmaktan dolay bu Protokole gre, cezai kovuturmaya tabi tutulmayacaklardr.

Madde 6
Su haline getirilme
1. Her Taraf Devlet, kasten ve dorudan veya dolayl olarak mali veya dier bir
maddi kar elde etmek iin gerekletirilmeleri halinde, aadaki eylemleri su
haline getirmek zere gerekli yasal ve dier nlemleri alacaktr:
(a) Gmen kaakl,
(b) Gmen kaakln gerekletirmek amacyla ilendii takdirde:
(i) Sahte seyahat veya kimlik belgesi imali,
(ii) Bu tr bir belgenin tedariki, temini veya bulundurulmas,
(c) lgili Devletin vatanda olmayan veya o Devlette daimi ikmetgah
bulunmayan bir kiinin, anlan Devlette, yasal olarak kalmak iin gerekli artlara
uymakszn orada kalmasna, bu fkrann (b) bendinde sz edilen veya baka yasad
yollarla imkn salamak.
2. Her Taraf Devlet, aadaki eylemleri su haline getirmek iin gerekli yasal ve
dier nlemleri alacaktr:
(a) Kendi hukuk sisteminin temel kavramlarna bal kalmak kaydyla, bu
maddenin 1. fkrasnda belirtilen bir suu ilemeye teebbs etmek,
(b) Bu maddenin 1 (a), (b) (i) veya (c) fkralarnda belirtilen bir sua itirak ve
kendi hukuk sisteminin temel kavramlarna bal kalmak kaydyla, bu maddenin 1
(b) (ii) fkrasna gre tesis edilmi bir sua su orta olarak itirak,
(c) Bu maddenin 1. fkrasnda yer alan sular ilemek zere bakalarn
rgtlemek veya ynetmek.
3. Her Taraf Devlet, aadaki durumlarn bu maddenin 1 (a), (b) (i) ve (c)
fkralarnda yer alan sularda ve kendi hukuk sisteminin temel kavramlarna bal
kalmak kaydyla, bu maddenin 2 (b) ve (c) fkralarnda yer alan sularda cezay
arlatrc nedenler olarak kabul edilmesi iin gerekli yasal ve dier nlemleri
alacaktr:

(a) Gmenlerin hayatlarn veya gvenliklerini tehlikeye sokan veya tehlikeye

sokmas muhtemel durumlar veya,
(b) Bu tr gmenlerin istismar dhil, insanlk d veya aalayc muamelelere
yol aan haller.
4. Bu Protokoldeki hibir hkm, bir Taraf Devleti, kendi i hukukuna gre
eylemleri bir su tekil eden bir kiiye kar nlem almaktan alkoymayacaktr.
II. Deniz yoluyla gmen kaakl
Madde 7
birlii
Taraf Devletler, uluslararas deniz hukukuna gre, deniz yoluyla gmen
kaakln nlemek ve durdurmak iin, mmkn olan en geni lde ibirlii
yapacaklardr.
Madde 8
Deniz yoluyla gmen kaaklna kar nlemler
1. Bir Taraf Devlet, kendi bayran tayan veya kendisinde kaytl olduunu ne
sren tabiiyetsiz veya yabanc bir bayrak tayan veya herhangi bir bayrak tamayp
da gerekte o Taraf Devletin tabiiyetinde olan bir geminin deniz yoluyla gmen
kaaklna kartndan phelenmek iin makul nedenler varsa, geminin bu
amala kullanlmasn durdurmak iin dier Taraf Devletlerden yardm talep edebilir.
Talepte bulunulan Taraf Devletler, imknlar lsnde her trl yardmda
bulunacaklardr.
2. Bir Taraf Devlet, uluslararas hukuk uyarnca seyrsefer zgrln kullanan,
baka bir Taraf Devletin bayran tayan veya baka bir Taraf Devlette kaytl
olduuna dair iaretler tayan bir geminin, deniz yoluyla gmen kaaklna
kartndan phelenmek iin makul nedenleri varsa, Bayrak Devletine bu durumu
bildirebilir, Bayrak Devletinden geminin kaydnn teyidini isteyebilir ve teyidi
halinde, Bayrak Devletinden o gemiye ilikin gerekli nlemleri almak iin yetki
talep edebilir. Bayrak Devleti, talepte bulunan devleti, aadaki veya dier
hususlarda yetkilendirebilir:

(a) Gemiye kmak,

(b) Gemiyi aramak ve,
(c) Eer, geminin deniz yoluyla gmen kaaklnda kullanldna dair kant
bulunursa, Bayrak Devletince verilen yetki dhilinde, gemiye ve gemideki kiilere
ve yke ilikin nlemler almak.
3. Bu maddenin 2. fkrasna gre herhangi bir nlem alm bir Taraf Devlet, bu
nlemin sonular hakknda ilgili Bayrak Devletine derhal bilgi verecektir.
4. Bir Taraf Devlet, kendisinde kaytl olduunu ne sren veya kendi bayran
tayan bir geminin buna hakk olup olmadn belirlemek iin baka bir Taraf
Devletten gelen bir talebi ve bu maddenin 2. fkrasna uygun olarak yaplm bir
yetki talebini vakit geirmeksizin yantlayacaktr.
5. Bayrak Devleti, bu Protokolun 7. maddesine uygun olarak, yetkisini, alnacak
etkin nlemlerin kapsamna ilikin koullar da dahil olmak zere, kendisi ve talepte
bulunan Devlet arasnda kararlatrlacak koullara tabi klabilir. Bir Taraf Devlet,
Bayrak Devletinin ak yetkisi olmadan, kiilerin hayatlarna ynelik yakn tehlikeyi
ortadan kaldrmak iin gerekenler veya ilgili ikili veya ok tarafl anlamalardan
kaynaklananlar dnda, ek nlemler almayacaktr.
6. Her Taraf Devlet, yardm taleplerini, gemi sicilinin veya geminin kendi
bayran tama hakknn teyidi iin yaplan talepleri ve uygun nlemlerin
alnmasna ilikin yetki taleplerini almak ve yantlamak zere, bir veya gerektii
takdirde birden ok makam tayin edecektir. Belirlenecek bu makam veya makamlar,
Genel Sekreter araclyla, belirlenmelerinden itibaren 1 ay iinde dier tm Taraf
Devletlere bildirilecektir.
7.

Bir

Taraf

Devlet,

geminin

deniz

yoluyla

gmen

kaaklnda

kullanldndan ve tabiiyetsiz olduundan veya tabiiyetsiz bir gemiye benzetilmi

olabileceinden phelenmek iin makul nedenleri varsa, gemiye kabilir ve gemiyi
arayabilir. Eer bu pheyi dorulayan bir kant bulunursa, o Taraf Devlet, ilgili i
ve uluslararas hukuk uyarnca uygun nlemleri alacaktr.

Madde 9
Koruyucu hkmler
1. Bir Taraf Devlet, bu Protokolun 8. maddesi uyarnca, bir gemiye kar
nlemler aldnda, aadakileri yerine getirecektir.
(a) Gemideki kiilerin gvenliklerini ve onlara insancl muamele yaplmasn
salayacaktr,
(b) Geminin veya yknn emniyetini tehlikeye atmamak gereini gzetecektir,
(c) Bayrak Devletinin veya ilgili baka bir devletin ticari veya yasal karlarna
halel getirmemek gereini gzetecektir,
(d) Gemiye ilikin alnan herhangi bir nlemin evreye zarar vermemesini
mmkn olan yollarla salayacaktr.
2. Bu Protokolun 8. maddesine dayanlarak alnan nlemlerin yersiz olduu
anlald takdirde, geminin, alnan nlemlere kendi davranyla yol amam
olmas artyla, urad her trl kayp veya zarar tazmin edilecektir.
3. Bu blm uyarnca alnan, benimsenen veya uygulanan herhangi bir nlem,
aadaki hususlar engellememek veya etkilememek gereini gzetecektir:
(a)

Uluslararas

deniz

hukuku

uyarnca,

ky

Devletlerinin

haklar,

ykmllkleri ve yarglama yetkisini kullanmalar veya,

(b) Bayrak Devletinin yarglama yetkisini kullanma hakk ve gemiye ilikin
idari, teknik ve sosyal konulardaki yetkisi.
4. Bu blm uyarnca denizde alnan her trl nlem, sadece, sava gemileri veya
askeri uaklar tarafndan veya devlet hizmetinde olduklarn ve bu amala
yetkilendirilmi olduklarn aka gsteren, tehis edilebilir iaretler tayan dier
gemi ve uaklar tarafndan icra edilecektir.

III. nleme, ibirlii ve dier nlemler

Madde 10
Bilgi
1. Szlemenin 27. ve 28. Maddeleri sakl kalmak kaydyla, Taraf Devletler,
zellikle ortak snr olanlar veya gmenlerin karld gzergahlar zerinde
bulunan Taraf Devletler, bu Protokolun amalarna ulamak zere, ilgili i yasal ve
idari sistemleriyle uyum iinde, aadaki konularda aralarnda bilgi alveriinde
bulunacaklardr.
(a) Bu Protokolun 6. maddesinde belirtilen eylemlere karan rgtl su
gruplar tarafndan kullanld bilinen veya kullanlyor olmasndan phelenilen
yollarn, nakliyecilerin ve ulam aralarnn yan sra, bini ve var noktalar,
(b) Bu Protokolun 6. maddesinde belirtilen eylemlere kartklar bilinen veya
karm olduklarndan phelenilen rgtlerin veya rgtl su gruplarnn kimlik
ve yntemleri,
(c) Bir Taraf Devlet tarafndan dzenlenen seyahat belgelerinin gerek olup
olmad ve geerli belgelerin ekli ve bo seyahat veya kimlik belgelerinin
alnmas veya ktye kullanm,
(d) Kiileri gizlemenin ve tamann yollar ve yntemleri, bu Protokolun 6.
maddesinde belirtilen eylemlerde kullanlan seyahat veya kimlik belgelerinin
yasad yollarla deiiklii, taklidi ve elde edilmesi veya baka biimlerdeki ktye
kullanm ve bunlar ortaya karmann yollar,
(e) Bu Protokolun 6. maddesinde belirtilen eylemleri nlemek ve bunlarla
mcadele etmek iin yasama alanndaki deneyimler, uygulamalar ve nlemler ve,
(f) Bu Protokolun 6. maddesinde belirtilen eylemlerin nlenmesi, ortaya
karlmas

ve

soruturulmasnda

Taraf

Devletlerin

karlkl

yeteneklerin

gelitirilmesinde ve bu eylemlere karanlarn kovuturulmas iin kanunlarn

uygulanmasnda faydal olan bilimsel ve teknolojik bilgi.
2. Bilgi alan bir Taraf Devlet, bilgiyi ileten Taraf Devletin bilginin kullanmna
snrlama getirecek herhangi bir talebine uyacaktr.

Madde 11
Snr nlemleri
1. Taraf Devletler, kiilerin serbest dolamna ilikin uluslararas taahhtler sakl
kalmak kaydyla, gmen kaaklnn nlenmesi ve tespiti iin gerekli olabilecek
snr kontrollerini, mmkn olduu lde glendireceklerdir.
2. Her Taraf Devlet, ticari nakliyeciler tarafndan iletilen ulam aralarnn, bu
Protokolun 6. maddesinin 1 (a) fkrasnda ngrlen sularn ilenmesinde
kullanlmasn nlemek iin yasal ve dier uygun nlemleri, mmkn olduu lde
alacaktr.
3. Uygun durumlarda ve yrrlkteki uluslararas szlemeler sakl kalmak
kaydyla, bu tr nlemler, herhangi bir ulam aracnn sahibi veya yneticisi dahil,
ticari nakliyecilere, btn yolcularnn giri yaplan Devlete giri iin gerekli seyahat
belgelerine sahip olup olmadklarn aratrma zorunluluunu getirmeyi ierecektir.
4. Her Taraf Devlet, bu maddenin 3. fkrasnda ngrlen ykmlln ihlali
hallerini yaptrma balamak iin gerekli nlemleri, kendi i hukukuna uygun olarak
alacaktr.
5. Her Taraf Devlet, bu Protokolde belirtilen sularn ilenmesine karan
kiilerin lkelerine girilerinin reddine veya vizelerinin iptaline imkn veren
nlemleri, kendi i hukukuna uygun olarak almay deerlendirecektir.
6. Her Taraf Devlet, bu Szlemenin 27. Maddesi sakl kalmak kaydyla, dier
nlemlerin yan sra, dorudan iletiim kanallar kurmak ve srdrmek suretiyle,
snr kontrol makamlar arasndaki ibirliini glendirmeyi deerlendirecektir.
Madde 12
Belgelerin gvenlii ve kontrol
Her Taraf Devlet, aadaki amalar iin gerekli olabilecek nlemleri, mmkn
olan yollarla, alacaktr:

(a) Verdii seyahat veya kimlik belgelerinin kolayca ktye kullanlamayacak ve

glk ekmeden tahrif edilemeyecek veya kanuna aykr ekilde deitirilemeyecek,
kopya edilemeyecek veya dzenlenemeyecek kalitede olmalarn temin etmek,
(b) Taraf Devlet tarafndan veya adna verilen seyahat veya kimlik belgelerinin
doruluunu ve gvenliini temin etmek ve bunlarn kanuna aykr ekilde yapmn,
dzenlenmesini ve kullanmn nlemek.
Madde 13
Belgelerin yasall ve geerlilii
Bir Taraf Devlet, baka bir Taraf Devletin talebi zerine, kendi adna karlan
veya karlmas ngrlen ve bu Protokolun 6. maddesinde belirtilen eylemlerde
kullanlyor olmasndan phelenilen seyahat veya kimlik belgelerinin yasalln ve
geerliliini kendi i hukukuna uygun olarak makul bir sre iinde dorulayacaktr.
Madde 14
Eitim ve teknik ibirlii
1. Taraf Devletler, gmenlerin haklarna bu Protokolde ngrld ekilde
sayg gstermenin yan sra, bu Protokolun 6. Maddesinde belirtilen eylemleri
nlemek ve bu tr eylemlere konu olmu gmenlere insani muamelede bulunmak
iin g konularnda grevli personeline ve dier ilgili grevlilerine uzmanlk eitimi
salayacak veya bu eitimi gelitireceklerdir.
2. Taraf Devletler, bu Protokolun 6. maddesinde belirtilen eylemleri nlemek,
bunlarla mcadele etmek, bu eylemleri ortadan kaldrmak ve bu tr eylemlere konu
olmu gmenlerin haklarn korumak iin kendi lkelerindeki personele yeterli
eitim verilmesini temin etmek amacyla, birbirleriyle, yetkili uluslararas rgtlerle,
sivil toplum rgtleriyle, dier ilgili kurulularla ve sivil toplumun dier unsurlaryla
uygun ekilde ibirlii yapacaklardr. Bu tr bir eitim unlar ierecektir.
(a) Seyahat belgelerinin gvenlii ve kalitesinin gelitirilmesi,
(b) Sahte seyahat veya kimlik belgelerinin tannmas ve tespiti,
(c) Sua, zellikle, bu Protokoln 6 nc maddesinde belirtilen eylemlere
kartklar bilinen veya kartklarndan phe duyulan rgtl su gruplarn tehis

etmeye, kaak gmenleri tamada kullanlan yntemlere, seyahat veya kimlik

belgelerinin 6 nc maddede belirtilen eylemleri gerekletirmek amacyla ktye
kullanmna ve gmen kaaklnda kullanlan gizleme yollarna ilikin istihbari
bilgilerin toplanmas,
(d) Karlm kiilerin, mutat veya mutat olmayan giri ve k noktalarnda
ortaya karlmas iin usuller gelitirilmesi ve,
(e) Gmenlere insanca muamele yaplmas ve haklarnn bu Protokolde
ngrld ekilde korunmas.
3. Bu konuda uzmanla sahip Taraf Devletler, bu Protokoln 6 nc maddesinde
belirtilen eylemlere konu olan kiiler iin sklkla kaynak veya transit lke durumuna
den devletlere teknik yardm salamay deerlendireceklerdir. Taraf Devletler, 6
nc Maddede belirtilen eylemlerle mcadele etmek amacyla, tat, bilgisayar
sistemleri ve belge okuyucular gibi gerekli olanaklar salamak iin tm abay
gstereceklerdir.
Madde 15
Dier nleyici nlemler
1. Her Taraf Devlet, bu Protokoln 6 nc maddesinde belirtilen eylemlerin
rgtl su gruplar tarafndan kar amacyla, sklkla ilenen su faaliyetleri olduu
ve gmenler iin ciddi risk tekil ettii gerei hakknda kamuoyundaki bilinci
artrmak amacyla

bilgilendirme programlar uygulamay

veya

gelitirmeyi

salayacak nlemler alacaktr.

2. Szlemenin 31 inci Maddesi uyarnca, Taraf Devletler, g etme olasl
bulunan kiilerin rgtl su gruplarnn tuzana dmelerini nlemek amacyla,
halk bilgilendirme alannda ibirlii yapacaklardr.
3. Her Taraf Devlet, gmen kaaklnn yoksulluk ve azgelimilik gibi
sosyo-ekonomik nedenleriyle mcadele etmek iin ulusal, blgesel ve uluslararas
dzeylerdeki kalknma programlarn ve ibirliini, gn sosyo-ekonomik
boyutlarn hesaba katarak ve ekonomik ve sosyal bakmdan zayf blgelere zel
nem vererek, uygun olduu lde tevik edecek veya glendirecektir.

Madde 16
Koruma ve yardm nlemleri
1. Bu Protokoln uygulanmasnda, her Taraf Devlet, bu Protokoln 6 nc
Maddesinde belirtilen eylemlere konu olmu kiilerin, uluslararas hukukun ilgili
hkmlerinin salad, zellikle yaama hakk, ikenceye veya baka zalimane,
insanlk d, aalayc muameleye veya cezaya tbi tutulmama hakk gibi haklarn
sakl tutmak ve korumak iin uluslararas hukuktan doan ykmllkleriyle uyumlu
olarak, gerekli yasal ve dier btn uygun nlemleri alacaktr.
2. Her Taraf Devlet gmenlere, bu Protokoln 6 nc Maddesinde belirtilen
eylemlere konu olmalar nedeniyle, bireyler veya gruplar tarafndan yneltilebilecek
iddete kar koruma salamak iin uygun nlemleri alacaktr.
3. Her Taraf Devlet, bu Protokoln 6 nc maddesinde ngrlen eylemlere konu
olmalar nedeniyle, hayatlar veya gvenlikleri tehlikeye giren gmenlere uygun
yardm salayacaktr.
4. Taraf Devletler bu madde hkmlerini uygularken, kadnlarn ve ocuklarn
zel ihtiyalarn dikkate alacaklardr.
5. Bu Protokoln 6 nc Maddesinde belirtilen eylemlere konu olmu bir kiinin
alkonulmas halinde, her Taraf Devlet, uygulanabildii hallerde konsolosluk
grevlilerine bildirim yaplmas ve onlarla iletiime ilikin hkmler hakknda ilgili
kiilerin gecikmeksizin bilgilendirilmesi dahil, Konsolosluk likilerine likin
Viyana Szlemesi kapsamndaki ykmllklerine uyacaktr.
Madde 17
Anlamalar ve dzenlemeler
Taraf Devletler, aadaki amalarla ikili veya blgesel anlamalar veya
uygulamaya ilikin dzenlemeler veya mutabakat muhtralar yapmay kabul ederler :
(a) Bu Protokoln 6 nc maddesinde belirtilen eylemleri nlemek ve bunlarla
mcadele etmek iin en uygun ve etkin nlemleri almak veya,
(b) Kendi aralarnda bu Protokoln hkmlerini glendirmek.

Madde 18
Kaak gmenlerin geri dn
1. Her Taraf Devlet, bu Protokoln 6 nc Maddesinde belirtilen eylemlere konu
olmu ve kendi vatanda olan veya geri dn zamannda kendi lkesinde daimi
ikmet hakk bulunan bir kiinin geri dnn, sebepsiz veya makul olmayan bir
gecikmeye yol amadan kolaylatrma ve kabul etme hususunda mutabktr.
2. Her Taraf Devlet, bu Protokoln 6 nc maddesinde belirtilen eylemlere konu
olmu ve kendi i hukuku uyarnca giri yaplan Devlete giri zamannda kendi
lkesinde daimi ikmet hakk olan bir kiinin geri dnn kolaylatrma ve kabul
etme olasln deerlendirecektir.
3. Giri yaplan Taraf Devletin talebi zerine, talepte bulunulan bir Taraf Devlet,
bu Protokoln 6 nc Maddesinde belirtilen eylemlere konu olmu bir kiinin kendi
vatandaln tayp tamadn veya kendi lkesinde daimi ikmet hakk olup
olmadn,

sebepsiz

veya

makul

olmayan

bir

gecikmeye

yol

amadan

dorulayacaktr.
4. Bu Protokoln 6 nc maddesinde belirtilen eylemlere konu olmu ve gerekli
belgeleri bulunmayan bir kiinin geri dnn kolaylatrmak iin, anlan kiinin
vatandaln tad veya daimi ikmet hakkna sahip olduu Taraf Devlet, giri
yaplan Taraf Devletin talebi zerine, o kiini kendi lkesine seyahat etmesini veya
yeniden giri yapmasn salamak iin gerekli olabilecek seyahat belgelerini
dzenlemeyi veya izni vermeyi kabul edecektir.
5. Bu Protokoln 6 nc maddesinde belirtilen eylemlere konu olmu bir kiinin
geri dn ile ilgisi olan her Taraf Devlet, geri dn, dzenli bir biimde ve
kiinin gvenlii ve haysiyetini gz nne alarak gerekletirmek iin uygun olan
btn nlemleri alacaktr.
6. Taraf Devletler, bu maddenin uygulanmasnda, ilgili uluslararas rgtlerle
ibirlii yapabilirler.

7. Bu madde, bu Protokoln 6 nc maddesinde ngrlen eylemlere konu olmu

kiilere giri yaplan Taraf Devletin i hukukunca salanan herhangi bir hakk
ortadan kaldrmaz.
8. Bu madde, bu Protokoln 6 nc maddesinde belirtilen eylemlere konu olmu
kiilerin geri dnlerini tamamen veya ksmen dzenleyen baka herhangi bir ikili
veya ok tarafl antlamay veya ilgili herhangi bir uygulama anlamasn veya
dzenlemeyi veya bunlar kapsamnda stlenilen ykmllkleri etkilemeyecektir.

IV. Niha hkmler

Madde 19
Sakl tutulan hkmler
1. Bu Protokoldeki hibir hkm, Devletlerin ve bireylerin, uluslararas insancl
hukuk ve uluslararas insan haklar hukuku ve zellikle, uyguland durumlarda,
1951 tarihli Szleme ve 1967 tarihli Mltecilerin Statsne ilikin Protokoln
ilgili hkmlerinde yer alan, kat lkeye iade edilmeme ilkesi dahil, uluslararas
hukuk kapsamndaki dier

haklarn, ykmllklerini

ve sorumluluklarn

etkilemeyecektir.
2. Bu Protokolde ngrlen nlemler, kiilere bu Protokoln 6 nc maddesinde
belirtilen eylemlere hedef olduklar gerekesiyle, ayrm yapmayacak bir biimde
yorumlanacak ve uygulanacaktr. Bu nlemlerin yorumu ve uygulan uluslararas
dzeyde kabul grm ayrmclk yapmama ilkesine uygun olacaktr.
Madde 20
Uyumazlklarn zm
1. Taraf Devletler, bu Protokoln yorumlanmasna veya uygulanmasna ilikin
uyumazlklar mzakere yoluyla zmek iin aba gstereceklerdir.
2. Makul bir zaman ierisinde mzakere yoluyla zlemeyen bu Protokoln
yorumlanmasna veya uygulanmasna ilikin iki veya daha fazla devlet arasnda
herhangi bir uyumazlk, bu Taraf Devletlerden birinin talebi zerine, tahkime
gtrlecektir. Eer, tahkim talebinin yapld tarihten alt ay sonra, Taraf Devletler,

tahkime dair dzenlemelerde anlaamazlarsa, bu Taraf Devletlerden herhangi biri,

uyumazl Divann Statsne uygun bir taleple, Uluslararas Adalet Divanna
gtrebilir.
3. Her Taraf Devlet, bu Protokole ilikin imzalama, onaylama, kabul veya uygun
bulma veya katlm srasnda kendisini, bu maddenin 2 nci fkrasyla bal
saymadn bildirebilir. Dier Taraf Devletler, bu tr bir ekince koymu herhangi
bir Taraf Devlete kar bu maddenin 2 nci fkrasyla bal olmayacaklardr.
4. Bu maddenin 3 nc fkras uyarnca ekince koymu herhangi bir Taraf
Devlet, Birlemi Milletler Genel Sekreterine yapaca bir bildirimle, bu
ekinceyi her zaman kaldrabilir.
Madde 21
mza, onay, kabul, uygun bulma ve katlm
1. Bu Protokol, 12-15 Aralk 2000 tarihleri arasnda talyann Palermo kentinde
ve ondan sonra da, 12 Aralk 2002 tarihine kadar New Yorktaki Birlemi Milletler
Genel Merkezinde btn devletlerin imzasna ak kalacaktr.
2. Bu Protokol, bu maddenin 1 inci fkras uyarnca, yelerinden en az bir
devletin bu Protokolu imzalamas halinde, blgesel ekonomik btnleme
tekilatlarnn imzasna da ak olacaktr.
3. Bu Protokol, onaylamaya, kabule veya uygun bulmaya tbidir. Onaylama,
kabul veya uygun bulma belgeleri Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi
edilecektir. Bir blgesel ekonomik btnleme tekilat, ye devletlerinden en az biri
ayn ilemi yapt takdirde, onaylama, kabul veya uygun bulma belgesini tevdi
edebilir. Onaylama, kabul ve uygun bulma belgesinde bu tr bir tekilat, bu Protokol
ile dzenlenen konulara ilikin yetkilerinin snrn beyan edecektir. Bu tr bir
tekilat yetkilerinin kapsamna ilikin herhangi bir deiiklii de saklaycya
bildirecektir.
4. Bu Protokol, herhangi bir devletin veya yesi devletlerden en az birinin bu
Protokole taraf olduu herhangi bir blgesel ekonomik btnleme tekilatnn
katlmna aktr. Katlm belgeleri Birlemi Milletler Tekilat Genel Sekreterine
tevdi edilecektir. Katlm srasnda, blgesel bir ekonomik btnleme tekilat bu

Protokol ile dzenlenen konulara ilikin yetkilerinin snrn beyan edecektir. Bu tr

bir tekilat yetkilerinin kapsamnda meydana gelecek herhangi bir deiiklii de
saklaycya bildirecektir.
Madde 22
Yrrle giri
1. Bu Protokol, krknc onaylama, kabul, uygun bulma veya katlm belgesinin
tevdi edildii tarihten sonraki doksannc gnde yrrle girecek, ancak Szleme
yrrle girmeden nce yrrle girmeyecektir. Bu fkrann amalar bakmndan,
blgesel bir ekonomik btnleme tekilat tarafndan tevdi edilmi herhangi bir
belge, bu tr tekilatlara ye devletler tarafndan tevdi edilenlere ilave olarak
saylmayacaktr.
2. Her devlet veya blgesel bir ekonomik btnleme tekilat iin, bu Protokole
ilikin krknc onaylama, kabul, uygun bulma veya katlm belgelerinin tevdiinden
sonra, bu Protokolu onaylayan, kabul eden, uygun bulan ve Protokole katlan her
Taraf Devlet ve blgesel ekonomik btnleme tekilat bakmndan, bu Protokol
ilgili belgenin tevdiini izleyen 30 uncu gn yrrle girecektir.
Madde 23
Deiiklikler
1. Bu Protokoln yrrle girmesini takip eden beinci yln dolmasndan
itibaren, bir Taraf Devlet, deiiklik nerisinde bulunabilir ve bunu Birlemi
Milletler Genel Sekreterine yazl olarak sunabilir, Genel Sekreter bunun zerine,
deiiklik nerisini Taraf Devletlere ve Taraflar Konferansna, nerilerin
grlmesi ve karara balanmas amacyla iletecektir. Taraflar Konferans her bir
deiiklik zerinde gr birliine varabilmek iin her trl abay gsterecektir.
Eer, gr birliine ynelik btn abalar tkenmi ve anlamaya varlamamsa,
deiikliin benimsenmesi iin son are olarak, Taraflar Konferans toplantsnda
hazr bulunan ve oy kullanan Taraf Devletlerin te iki oy okluu aranacaktr.
2. Blgesel ekonomik btnleme tekilatlar, kendi yetkileri dahilindeki
konularda, bu maddedeki oy haklarn, bu Protokole taraf olan kendi yesi
devletlerin saysna eit sayda oyla kullanacaklardr. Bu tr bir tekilata ye

devletler kendi oy haklarn kullandklar takdirde tekilat oy kullanamayacak;

tekilatn oy hakkn kullanmas halinde ye devletler ayrca oy haklarn
kullanamayacaklardr.
3. Bu maddenin 1 inci fkras uyarnca benimsenen bir deiiklik, Taraf
Devletlerce, onaya, kabule veya uygun bulmaya tabidir.
4. Taraf bir Devlet asndan, bu maddenin 1 inci fkras uyarnca benimsenen bir
deiiklik, bu tr bir deiiklie ilikin onaylama, kabul veya uygun bulma
belgesinin Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi edildii tarihten doksan gn
sonra yrrle girecektir.
5. Yrrle giren bir deiiklik, bu deiiklikle bal olduunu aka bildiren
Taraf Devletler asndan balayc olacaktr. Dier Taraf Devletler ise bu
Protokoln hkmleriyle ve daha nce onaylam, kabul etmi veya uygun bulmu
olduklar herhangi bir deiiklik ile bal kalmaya devam edeceklerdir.
Madde 24
ekilme
1. Taraf bir Devlet, bu Protokolden, Birlemi Milletler Genel Sekreterine
yapaca yazl bir bildirimle ekilebilir. ekilme, bildirimin Genel Sekreterce
alnmasndan bir yl sonra geerli olacaktr.
2. Blgesel bir ekonomik btnleme tekilatnn bu Protokole taraf olma
durumu, tekilata ye btn devletlerin Protokolden ekilmeleri halinde sona
erecektir.
Madde 25
Saklayc lke ve kullanlacak diller
1. Birlemi Milletler Genel Sekreteri, bu Szlemenin saklaycs tayin
edilmitir.
2. Bu Protokoln Arapa, ince, ngilizce, Franszca, Rusa ve spanyolca
metinlerinin eit derecede geerli olduu zgn metni Birlemi Milletler Genel
Sekreterince saklanr.

Yukardaki hususlar tasdiken, usulen yetkilendirilmi aada imzalar bulunan

temsilciler bu Protokol imzalamlardr.