INENJERSKA

MATEMATIKA

Glava IX : INTEGRAL PO FIGURI U Rn. DVOJNI, TROJNI I VIESTRUKI

INTEGRALI. (KRIVO)LINIJSKI I POVRINSKI INTEGRALI
9.0. Osnovni pojmovi o integralima realnih funkcija vie realnih promjenljivih
U Inenjerskoj matematici 1 prouavani su odreeni integrali (u Riemannovom) smislu, definirani
na nekom segmentu [a, b](R) i (Riemannovi) nesvojstveni integrali, kao i niz primjena odreenih i
nesvojstvenih integrala (realnih funkcija jedne realne promjenljive). Metode koje su tipine za
primjenu odreenih integrala na segmentu realne prave pokazuju se vrlo korisnim kod niza problema
vezanih za segmente (pravougaonike) u ravni R2, odnosno prostoru R3 ili pak, uopte, u prostoru
Rn. Naime, u cilju pooptenja Riemannovog (odreenog) integrala definira se n segment (segment u
prostoru Rn), zatim podjela toga segmenta i mjera segmenta. Dalje se uvode izmjerivi skupovi u Rn i
najzad odreeni integral po n segmentu kao i po proizvoljnom izmjerivom skupu u Rn, tj. definira
se n integral u (u Rn) (za n = 2 dobijemo dvojni, a za n = 3 trojni integral). Zatim se dokazuje
teorema o svoenju n integrala na n tostruki (viestruki) integral (specijalno, o svoenju dvojnog
integarala na dvostruki, a trojnog na trostruki integral), te metoda izraunavanja n integrala pomou
smjene promjenljivih (specijalno, izraunavanje dvojnih integrala pomou polarnih i uoptenih
polarnih koordinata / x = ar cos, y = br sin, r 0, 0 < 2 /, te trojnih pomou cilindrinih,
sfernih i uoptenih sfernih koordinata). Primjene se daju u pravcu definiranja i izraunavanja
zapremine geometrijskih tijela, masa fizikih tijela, momenata inercije i dr. Pojam n integrala
uoptava se na nesvojstvene n integrale.
Pojam odreenog integrala se pooptava i u drugim pravcima. Kada se za oblast integracije uzme
luk krive u prostoru Rn za n 2, a podintegralna funkcija se definira na tom luku, dobije se
(krivo)linijski integral. Ako se, umjesto krive linije, za oblast integracije uzme povr u prostoru, a
podintegralna funkcija se definira na toj povri, dobije se povrinski integral, po mnogo emu slian
krivolinijskom integralu. Krivolinijski i povrinski integrali, analogno kao i odreeni integrali, dosta se
koriste, kako u matematikim, tako i u mnogim drugim naukama. Posebno je vana primjena
krivolinijskih integrala pri izraunavanju rada, cirkulacije fluida, izraunavanja mase i dr., a primjena
povrinskih integrala se posebno istie u teoriji fluida. Zbog potreba u primjenama, obino se
posmatraju dvije vrste takvih integrala krivolinijski integrali prve i druge vrste (u ravni R2 i u
prostoru R3), povrinski integrali prve i druge vrste (u prostoru R3).
Sva navedena pooptenja (generalizacije) odreenog integrala (realne funckije jedne realne
promejnljive) mogu se dobiti kao specijalni sluajevi integrala po figuri u Rn (ili neznatnom
modifikacijom). Pri tom se pod figurom (ogranienom) podrazumijeva jedan (bilo koji) od
sljedeih povezanih zatvorenih (ogranienih) skupova taaka: a) linija L (u R2, u R3 ili, optije, u
R n za n 2), specijalno odrezak [a, b] koordinatne ose; b) oblast D u ravni R2; c) povr Q (u
prostoru R3 ili, optije, u R n za n 3); d) prostorna oblast V (u prostoru R3 ili, optije, u R n za
n 3) ograniena zatvorenom povri (tijelo u R3, odnosno, u R n za n 3 ).
Pod dijametrom d ograniene figure {[a, b], L, D, Q, V} podrazumijeva se maksimalno
rastojanje meu dvjema takama figure , tj. d = sup (T1 , T2 ) (= max (T1 , T2 )) .
T1 ,T2

T1 ,T2

Pod mjerom figure podrazumijeva se: a) za odsjeak [a, b] njegova duina, tj. ([a, b]) =
= b a ; za liniju L - njena duina l, tj (L) = l ; b) za oblast D u ravni R2 - njena povrina, tj.
(D) = P(D) = S; c) za povr Q u R3 (a analogno i u Rn za n 4) njena povrina, tj. (Q) =
= P(Q) = S; d) za prostornu oblast V u R3 njena zapremina (a analogno i za V Rn za n 4), tj.
(V) = V.
1

Posmatrajmo figuru , ija je mjera ( ), i na toj figuri definirajmo skalarnu funkciju f (T),
T. Zatim izvrimo sljedee:
I.
Podijelimo figuru , na proizvoljan nain, na n elementarnih figura i (i = 1, ..., n) s
mjerama ( i) = i (i = 1, ..., n).
II.
Na svakoj elementarnoj figuri odaberimo po naoj volji jednu taku Ti i i izraunajmo
f (Ti).
III.
Izraunamo proizvode f (Ti) i (i = 1, ..., n) i formiramo sumu
n

Sn = f (Ti )i .

(*)

i =1

IV.

Ova suma Sn se naziva n ta Riemannova suma za funkciju f (T) po figuri .

Potraimo graninu vrijednost sume (*), pri uslovu da najvei od dijametara elementarnih
figura i (i = 1, ..., n) oznaimo ga sa , konvergira ka 0, tj. pri uslovu da se svaka od
elementarnih figura stee u taku i (oito je da u tom sluaju n ):
n

f (Ti )i .
0

lim S n = lim
0

(**)

i =1

Definicija 9.0.1. Granina vrijednost (**) integralne sume (*), za datu figuru i datu funkciju
f (T) definiranu na , pri uslovu da se svaka od elementarnih figura i (i = 1, ..., n) stee u taku
(tj. 0), ako postoji ta granina vrijednost i ako je konana i nezavisna od naina na koji je
formirana integralna suma (*), naziva se integral po figuri skalarne funkcije f (T) i oznaava sa
f (T )d . Dakle je

f (Ti )i .
0

f (T )d =

lim

(***)

i =1

Sljedea teorema daje jedan od moguih dovoljnih uslova pod kojim postoji integral po figuri (dat
sa (***)).
Teorema 9.0.1. (O egzistenciji integrala po figuri). Ako je skalarna funkcija f neprekidna na
povezanoj zatvorenoj (ogranienoj) figuri , onda postoji f (T )d .

Primijetimo da ako u integralu f (T )d

funkciju f (T) ostavljamo jednu te istu a figuru

mijenjamo, dobijemo integrale koji se mogu razlikovati meusobno. Takoer, primijetimo da integral
(***) predstavlja poopenje integrala funkcije jedne promjenljive. Imamo sljedee primjere integrala
(***):
1) Ako je = [a, b] podskup neke ose, recimo ose Ox, onda je ( ) = b a , i = x i
n

( i = 1, n ), = max{ x i | i = 1, ..., n}, f (T) = f (x), Sn = f ( xi )xi . Otuda dobijemo

i =1

f (T )d

i =1

= lim
f ( xi )xi = f ( x)dx ,
0

to predstavlja odreeni integral u Riemannovom smislu (funkcije jedne promjenljive), koji se jo zove
i (obini) jednostruki integral.
2) Neka je prostorna (ili ravna) linija L. Tada je ( ) = (L) = l, i = l i ( i = 1, n ),
n

= max
l i, Sn = f (Ti )li . Granina vrijednost
1i n
i =1

f (Ti )li (ako postoji) naziva se (krivo)linijski

0

lim

i =1

integral prve vrste (ili krivolinijski integral po duini luka po luku) i oznaava sa f (T )dl , gdje je
L

f (T) = f (x1, x2) = f (x, y) ako je LR2(= Oxy), odnosno f (T) = f (x1, x2, x3) = f (x, y, z) ako je
LR3(= Oxyz), dl je diferencijal luka krive L (ili diferencijal duine luka krive L).
3) Neka je = D oblast u R2. Mjeru i elementarne figure i oznaimo sa S i
( i = 1, n ), a maksimalni dijametar sa . Integralana suma za funkciju f datu sa
f ( x, y ), ako D Oxy,

f (T) = f (x1, x2) = f ( y, z ), ako D Oyz,

f ( x, z ), ako D Oxz

i =1

i =1

ima oblik Sn = f (Ti )Si = f ( x1(i ) , x2(i ) )Si . Njenu graninu vrijednost pri uslovu 0 (ako
postoji) nazivamo dvojni integral (u Riemannovom smislu) funkcije f (T) = f (x1, x2) po oblasti D i
taj dvojni integral oznaavamo sa f ( x1 , x2 )dS . Dakle,
D

f ( x1(i ) , x2(i ) )Si = f ( x1 , x2 )dS (= f ( x, y )dx dy ),

0
i =1

f (T )d = lim

gdje je D oblast integracije, x1, x2 (odnosno x, y) promjenljive integracije, dS (= dx1 dx2 = dx dy)
diferencijal povrine ravne oblasti D.
4) Neka je = V R3 prostorna oblast ograniena zatvorenom povri. Tada je mjera
zapremine V ( = V ). Mjeru i elementarne figure i oznaimo sa V i ( i = 1, n ). Neka je
maksimalni dijametar elementarnih figura. Tada integralna suma (*) za funkciju
f (T) = f (x1, x2, x3) = f (x, y, z), T = (x1, x2, x3) = (x, y, z)
n

i =1

i =1

dobija oblik Sn = f (Ti )Vi = f ( x1(i ) , x2(i ) , x3(i ) )Vi .

Njenu graninu vrijednost pri uslovu 0 (ako postoji) nazivamo trojni integral od funkcije
f (x1, x2, x3) = f (x, y, z) po prostornoj oblasti V R3 i oznaavamo ga sa f ( x, y, z )dV . Dakle,
V

f (Ti )Vi = f ( x, y, z )dV , T i = (xi, yi, zi)V,

f (T )d = lim
0
i =1

V je oblast integracije; x, y, z su promjenljive integarcije, dV je diferencijal zapremine prostorne

oblasti V.
5) Razmotrimo sluaj = Q, gdje je Q povr u R3. Ovdje je mjera = ( ) povrina S
povri Q ( = S ). Mjeru ( i) elementarne figure i oznaimo sa S i ( i = 1, n ). Neka je
maksimalni dijametar elementarnih figura i. Tada integralna suma (*) za funkciju
f (T) = f (x1, x2, x3) = f (x, y, z), TQ
dobija formu
n

i =1

i =1

Sn = f (Ti )Si = f ( xi , yi , zi )Si , T i = (xi, yi, zi)Q.

Granina vrijednost ove integralne sume Sn pri uslovu 0 (ako postoji) nazivamo povrinski
integral prve vrste (prvog reda) po povri Q R3 ili povrinski integral od funkcije f (T) =
= f (x1, x2, x3) po povrini povri Q R3 i oznaavamo ga sa f (T )dS = f ( x, y, z )dS . Dakle,
Q

f (Ti )Si = f (T )dS = f ( x, y, z )dS ,

f (T )d = lim
0
i =1

gdje je Q povr integarcije; x, y, z su promjenljive integracije, dS je diferencijal povrine povri

Q R3 (ili diferencijal povri Q R3).
Primjedba. Razmotreni dvojni integral u 3) nazivamo Riemannov integral od funkcije f (T) =
= f (x1, x2) dvije promjenljive po ravnoj figuri. Analogno, razmotreni trojni integral u 4) nazivamo
Riemannov integral od funkcije f (T) = f (x1, x2, x3) tri promjenljive po prostornoj figuri.
3

Uoptavajui razmatranja. Mogue je na analogan nain definirati Riemannov integral od funkcije

f (T) = f (x1, x2, ..., xn) n nezavisno promjenljivih po n dimenzionalnom skupu SRn i nazivati ga
n strukim integalom po Riemannu (ili n strukim Riemannovim integralom).

9.1. Svojstva integrala po figuri od skalarne funkcije

Navedimo i dokaimo osnovna svojstva integrala po figuri od skalarne funkcije. Ova svojstva su
analogna svojstvima odreenog (jednostrukog) integrala na intervalu [a, b] od funkcije f (x) jedne
nezavisno promjenljive (vidjeli smo da je jednostruki integral samo jedan od sluajeva i to najprostiji
sluaj integrala po figuri skalarne funckije).
(S1) Integral po figuri od algebarske sume skalarnih funkcija jednak je algebarskoj sumi integrala
po figuri od tih funkcija:
( f1 (T ) f 2 (T )) d = f1 (T ) d f 2 (T ) d .

Dokaz:
n

( f1 (Ti ) f 2 (Ti )) i = lim

f1 (Ti )i lim
f 2 (Ti )i = f1 (T ) d f 2 (T ) d .
( f1 (T ) f 2 (T )) d = lim
0
0
0
i =1
i =1
i =1

U dokazu smo koristili definiciju integrala po figuri od skalarne funkcije i svojstva graninih
vrijednosti konanih suma.
(S2) Ako je figura sastavljena od konano mnogo figura koje nemaju zajednikih unutranjih
taaka, onda je integral po figuri jednak sumi integrala po figurama koje su sastavni dijelovi
figure :
f (T )d = f (T ) d + f (T ) d .
=1 2

(S3) c f (T )d = c f (T ) d , c = const.

(S4) f (T) 1 na d = ( ) . Specijalno :

a) dx = dx = ([a, b]) = b a = duina intervala [a, b];

[a ,b ]

b) dx = ( L) = l = duina linije L;
L

c) dS = ( D) = S = povrina ravne oblasti D R2 ;

D

d) dS = (Q) = S = povrina prostorne povri Q R3 ;

Q

e) dV = (V ) = V = zapremina tijela VR3 .

V

Dokaimo, recimo e). Stvarno, dV = lim

Vi = V .
0
V

i =1

Napomenimo da formule od a) do e) (ukljuivo) imaju iroku primjenu u geometriji i u

praktinom ivotu.
(S5) a) f (T) 0, T f (T )d 0 ;

b) f (T) 0, T f (T )d 0 ;

c) f (T) (T), T f (T )d (T )d .

(S6) Neka je f (T) neprekidna na . Neka je m = min

f (T), M = max f (T). Tada vrijedi
T
T

m ( ) f (T )d M ( ).

Dokaz: Primjenom (S3), (S4) i (S5) i integrirajui m f (T) M po figuri dobijemo

m d f (T )d M d , odnosno m d f (T )d M d , tj.

m ( ) f (T )d M ( ).

(S7) (Teorema o srednjoj vrijednosti integrala po figuri). Ako je f (T) neprekidna skalarna
funkcija na ogranienoj i zatvorenoj figuri , onda postoji (bar jedna) taka T0 takva da vrijedi
f (T )d = f (T0) ( ).

Dokaz: Neka su m, M kao u (S6). Tada vrijedi

m ( ) f (T )d M ( ).

Otuda imamo
m
Odavdje i iz premise da je
f (T0)

1
=
f (T )d .
( )

f (T)

1
f (T )d
( )

neprekidna na

M.

, slijedi da postoji T0 takva da je

No, tada je

f (T )d = f (T0) ( ).

def.

Napomenimo, da ovu vrijednost f (T0) =

1
f (T )d
()

nazivamo srednja vrijednost integrala

f (T )d .

Primijetimo da (S7), u sluaju = [a, b], f (T) = f (x), ima posve odreeno geometrijsko
znaenje:
b

f ( x)dx
a

ba

= f ( x0 ) , za neki x0[a, b].

f (x0) (b a) je povrina pravougaonika ije su stranice

b

duina ( ) = b a = ([a, b]) i f (x0). Dakle, f ( x)dx =

f (x)

= f (x0) (b a) znai da je povrina f ( x)dx (povrina

a

krivolinijskog trapeza) jednaka povrini pravougaonika ije su

duine stranica f (x0) i (b a).

x0

9.2. Mehaniko tumaenje f (T )d

Ovdje emo figuru smatrati materijalnom, tj. da posjeduje odreenu masu, a mjera = ( )
e izraavati neko geometrijsko svojstvo figure .
Kako izraunati masu M = M( ) figure ?
Ako je figura homogena, onda da bismo izraunali njenu masu dovoljno je pomnoiti njenu
gustou (gustoa je masa jedinice mjere) sa mjerom ( ) figure , tj.
M = ( ).
Meutim, za izraunavanje mase nehomogene figure , potrebno je uvesti pojmove:
a) srednja gustoa elementarne figure i ;
b) gustoa figure u datoj taki T.
U tom cilju izvrimo razbijanje figure na n elementarnih figura i ( i = 1, n ) ije su mase Mi
i mjere i ( i = 1, n ). Tada odnos

s = s ( i)

def .

M i
i

nazivamo srednja gustoa elementarne figure i.

Graninu vrijednost (ako postoji) srednje gustoe elementarne figure i, pri uslovu da se ona stee
u taku T i (tj. pri uslovu da dijametar d = d ( i) 0) nazivamo gustoa figure u taki
T i obiljeavamo je sa (T). Dakle,

(T)

def.

= lim
d 0

s ( i) =

lim
d 0

M i
; d = d ( i), T i.
i

Npr., ako je = [a, b] Ox, onda je (T) = (x); ako je = DR2, onda je (T) = (x1, x2);
ako je = VR3, onda je (T) = (x1, x2, x3) itd.
Odaberimo po volji taku T i ija je gustoa (T i). Smatrajui da je gustoa elementarne
figure postojana (tj. smatrajui da je i homogena) mi moemo pisati
Mi = (T i) i ( i = 1, n ).
Otuda masa M figure je

i =1

i =1

M M i = (Ti ) i . Preciznije,
n

M = lim0 (Ti ) i .

(1)

i =1

U (1) se pretpostavlja da se svaka elementarna figura i ( i = 1, n ) stee u taku T i (to znai da

broj n elementarnih figura obavezno ); je maksimalni dijametar figura i ( i = 1, n ).
Suma u (1) je n ta integralna suma skalarne funkcije = (T) definirane na figuri i otuda
(prema definiciji integrala po figuri) mi imamo:
n

M = lim
(Ti ) i = (T ) d .
0
i =1

(1*)

Formula (1*) kazuje da integral po figuri od skalarne funkcije f (T), tj. f (T ) d , s mehanike take

gledita (tj. tumaen mehaniki) predstavlja masu figure pod uslovom da podintegralnu funkciju
f (T) smatramo funkcijom (T) gustoe figure .

9.3. Geometrijsko tumaenje f (T )d

f (T ) d nije mogue dati. Geometrijsko tumaenje tog

Jedinstveno geometrijsko tumaenje

integrala u sluaju kada je = [a, b]Ox (tj. integrala f ( x) dx = f ( x)dx ) dali smo u Inenjerskoj
[a ,b ]

matematici 1.
z

Objasnimo ovdje geometrijsko znaenje

2
f (T ) d u sluaju kada je =D R . Radi

z = f (x, y)

odreenosti uzet emo da je D Oxy. Tada je

f (T) = f (x, y). Svaki od sabiraka f (Ti) i =
= f(Ti)Si

integralne sume

f (Ti )Si ,
i =1

f (Ti) = zi

geometrijski tumaen predstavlja zapreminu

cilindrinog tijela ija je osnova povr S i,
visina f (Ti), Ti = (xi, yi) S i a bona povr
je cilindrina povr ija je generatrisa paralelna
osi

Oz.

Dakle, f (Ti )Si

jeste zapremina

DOxy

Ti

i =1

odgovarajueg stepeniastog tijela. Ova

zapremina je priblino jednaka zapremini
cilindrinog tijela koje je odozdo ogranieno oblau DOxy,
z = f (x, y) = f (T) a generatrisa (izvodnica) je paralelna osi Oz.

Prelazei na graninu vrijednost po

odozgo ogranieno sa povri

ove dvije zapremine se izjednaavaju. Dakle,

f (T ) d = f ( x, y )dS = V = V (C ) , gdje je C cilindrino tijelo gore opisano.

D

9.4. Izraunavanje dvojnog integrala

Pokazat emo kako se izraunavanje dvojnog integrala

f (T )dS = f ( x, y)dS
D

moe pod odreenim uslovima svesti na uzastopno izraunavanje dva jednostruka odreena integrala
od kojih je jedan po promjenljivoj x a drugi po promjenljivoj y.
Neka je D Oxy. Za oblast D kaemo da je pravilna u
smjeru ose Oy akko svaka prava paralelna osi Oy sijee granicu
L oblasti D najvie u dvije take. Npr., na slici je prikazana oblast
D koja je pravilna u smjeru ose Oy i koja nije pravilna u smjeru
ose Ox.
U tom sluaju (tj. u sluaju kada je D pravilna u smjeru ose
Oy) liniju AmlB nazivamo linija ulaza u oblast D a liniju AXB
nazivamo linija izlaza iz oblasti D.

y
X
D
A

Dokazat emo, sada da se izraunavanje dvojnog integrala svodi na izraunavanje (uzastopno) dva
jednostruka integrala (tj. na uzastopnu integarciju funkcije f (x, y) po svakoj od svojih promjenljivih
7

x, y). U cilju tog dokaza koristiemo geometrijsko znaenje (geometrijsko tumaenje) dvojnoga
integrala, tj.
f ( x, y)dS = V = V (C ) .
D

Izraunajmo zapreminu tog tijela (tog cilindroida C) na drugi nain (preko poznate formule u kojoj se
pojavljuju popreni presjeci)
b

V = S ( x)dx .
a

Ako oblast D projektiramo na osu Ox dobit emo

interval [a, b]Ox. Take A i B dijele granicu L
oblasti D na liniju ulaza u D i liniju izlaza iz D, ije
su jednaine redom y = y1(x) i y = y2(x). U
proizvoljnoj taki x[a, b] postavimo ravan =
= (x) Ox. Ona sijee cilindroid C po krivolinijskom
trapezu ija je povrina recimo S(x). Ova povrina S(x)
moe biti izraunata po formuli
y (Q )

z = f (x, y)

Ox
S(x)
0
a
x

y2 ( x )

S(x) = f ( x, y)dy = f ( x, y )dy

(integral je jednostruk jer je ovdje x fiksirano). Otuda,

y( P)

y1 ( x )

y2 ( x )
b
y2 ( x )

V = f ( x, y )dy dx = dx f ( x, y )dy .

a y1 ( x )
a
y1 ( x )

A
P

y
Q

Dakle,
y2 ( x )
b y2 ( x )
b

f ( x, y )dS = f ( x, y )dy dx = dx f ( x, y )dy .

a y1 ( x )
a
y1 ( x )

(2)

Analogno, ako je oblast DOxy pravilna u smjeru ose Ox i ako se ona projektuje na [c, d]Oy i
ako su x = x1(y), x = x2(y) redom linija ulaza u D i linija izlaza iz D, onda radei analogno kao
ranije dobit emo

x2 ( y )
d x2 ( y )
d

f ( x, y )dS = f ( x, y )dx dy = dy f ( x, y )dx .

c x1 ( y )
c
x1 ( y )

(2')

Iz (2) i (2') vidimo da, u sluaju kada je oblast DOxy pravilna u smjeru ose Ox i pravilna u
smjeru ose Oy, vrijedi formula
b

y2 ( x )

x2 ( y )

y1 ( x )

x1 ( y )

f ( x, y )dS = dx f ( x, y)dy = dy f ( x, y )dx .

D

(2'')

Primjedba. Iz formule (2) vidimo da u sluaju = DOxy vrijedi formula

d = dS = dx dy,
koja kazuje da je diferencijal dS povrine ravne figure jednak proizvodu diferencijala nezavisno
promjenljivih (ovdje su to x, y).

9.5. Izraunavanje trojnog integrala

Dokazati emo da se trojni integral

f ( x, y, z )dV
V

moe, pod odreenim uslovima, izraunati pomou tri jednostruka integrala od kojih je svaki uzet po
jednoj od promjenljivih x, y, z od kojih zavisi podintegralna funkcija.

Pretpostavimo da je prostorna oblast VOxyz pravilna u smjeru ose Oz (tj. prava paralelna osi
Oz ima sa povri koja je granica oblasti V, ne vie od dvije zajednike take). Prema mehanikom
tumaenju trojnog integrala vrijedi
M = f ( x, y, z )dV ,
V

gdje je M = M(V) masa tijela V, pod uslovom da je funkcija f (x, y, z) funkcija gustoe tijela V.
Izraunajmo masu te iste figure = V na drugi nain.
Pretpostavimo da je z = z1(x, y) povr ulaza u
z
oblast
V (donja povr oblasti
V) i da je
z = z2(x, y) povr izlaza iz oblasti V (gornja povr
oblasti V ) i da se oblast V projektira na oblast
DOxy. Pretpostavimo jo da se oblast D projektuje
z= z2(x, y)
na [a, b]Ox i da je D pravilna oblast u odnosu na
dz
osu Oy te da su y = y1(x), y = y2(x) redom linija
ulaza u oblast D i linija izlaza iz oblasti D.
z= z1(x, y)
Uoimo elementarnu figuru (oblasti D) ija je
povrina dS i izraunajmo masu ipke (grede, tapa)
0
y
koju odsijeca iz tijela V cilindrina povr kojoj je
A
direktrisa granica uoene elementarne povri a
A
generatrisa joj je paralelna osi
Oz. Uoenu
elementarnu povr moemo smatrati koliko god
y= y2(x, y)
hoemo malom i zato koordinate x, y svake take b
x y= y1(x, y)
B
koja pripada toj povri moemo smatrati postojanim.
Na po volji odabranoj visini z( z1(x, y), z2(x, y))
uoimo elemenat
dz
visine (uoene grede).
Zapremina tog elementa je dv = dS dz, a masa mu
je priblino f (x, y, z) dS dz.
Sada je jasno da je masa uoene grede jednaka sumi masa svih takvih elemenata, tj.
dM =

z2 ( x , y )

f ( x, y, z )dS dz = dS

z1 ( x , y )

z2 ( x , y )

=
f
(
x
,
y
,
z
)
dz
f ( x, y, z )dz dS

z ( x, y )

z1 ( x , y )
1

z2 ( x , y )

Da bismo dobili masu tijela V treba sabirati mase svih greda, koje obrazuju tijelo V (njihova suma se
projektuje na oblast DOxy). To znai da je
z2 ( x , y )

z1 ( x , y )

z2 ( x , y )

M = f ( x, y, z )dz dS = dS f ( x, y, z )dz.
D

z1 ( x , y )

Ovo, prema formuli (2) moemo pisati i ovako

b

y = y2 ( x ) z 2 ( x , y )

y = y1 ( x ) z1 ( x , y )

M = dx dy f ( x, y, z )dz .
Dakle, mi finalno imamo

y = y2 ( x )

= dx dy f ( x, y, z )dz = f ( x, y, z )dz dy dx .
y= y ( x) z ( x, y )

a
y= y ( x) z ( x, y )
a
b

f ( x, y, z )dV

y = y2 ( x ) z 2 ( x , y )

z2 ( x , y )

(3)

Primjedba. a) Iz formule (3) vidimo da u sluaju = VOxyz vrijedi formula

d = dv = dx dy dz.
(3*)
b) Ako prostorna oblast ne zadovoljava gore opisane uslove, onda je treba razbiti na konano
mnogo podoblasti od kojih svaka zadovoljava te uslove i prikazati kao sumu trojnih integrala po
V

tim podoblastima.

Primjer 9.5.1. Odredite granice integracije u integralu f ( x, y, z )dV , ako je oblast V ograniena
V

povrima

x2 + y2 + z2 = 3a2 (a > 0), 2a z = x2 + y2.

Rjeenje:
y
z

D
y

a 2

Prostorna oblast V, u naem sluaju, je ograniena sferom x2 + y2 + z2 = 3a2 (a > 0) i paraboloidom

(obrnutim) 2a z = x2 + y2. Ove dvije povri se sjeku po krunici x2 + y2 = 2a2 koja pripada ravni
z = a. Oblast V je skup taaka T = (x, y, z) koje su u prostoru Oxyz i koje zadovoljavaju uslove:
( a 2 x a 2 ) ( 2a 2 x 2 y 2a 2 x 2 ) (
a 2

2a2 x2

a 2

2 a 2 x2

Dakle je f ( x, y, z )dxdydz = dx
V

dy

x2 + y2
z
2a

3a 2 ( x 2 + y 2 )

).

3 a 2 ( x 2 + y 2 )

f ( x, y, z )dz .

x2 + y 2
2a

Primjer 9.5.2. Izraunati ( x + y )dV , ako je oblast V ograniena povrima: y = 0, z = 0, x = 1,

V

y = x, x + y +z = 4.
Rjeenje:
z
4
V ={T =(x, y, z)Oxy | 0 x 1, 0 y x, 0 z 4 (x + y)}

y
y=x

D
1

4
D

4
x

x
1
D : (0 x 1) (0 y x)

y=x
1

4( x + y )

13
( x + y )dV = dx dy ( x + y)dz = ... = 4 .
V

10