SERIA SOCIOLOGJI/FILOZOFI

MAX WEBER

ETIKA PROTESTANTE DHE

SHPIRTI I KAPITALIZMIT

Max Weber

ETIKA PROTESTANTE DHE

SHPIRTI I KAPITALIZMIT

Prktheu nga origjinali gjermanisht :

GAQO KARAKASHI

Titulli n origjinal :
Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus
n :
Gesammelte Aufstze zur Religionssoziologie I
faqe 1-206

Prktheu nga origjinali gjermanisht dhe redaktoi :

GAQO KARAKASHI
Tiran 2004

PARATHNIE E PRKTHYESIT
Maks Veberi u lind m 21 Prill 1864 n Erfurt t Gjermanis si djali i nj politikani
nacionalist-liberal e deputeti t mvonshm dhe pas nj jete plot me veprimtari vdiq
nga pneumonia m 14 Qershor 1920 n Mynih. Ai ishte jurist, historian, ekonomist
dhe sociolog e dha msim si profesor n Berlin, Fraiburg, Haidelberg, Vjen dhe
Mynih. Maks Veberi konsiderohet kudo n bot si nj nga klasikt e sociologjis dhe
themelues i sociologjis s kuptueshme (verstehende Soziologie). N pyetsorin e
zhvilluar n vitin 1998 me antart e shoqats botrore t sociologjis ISA pr dhjet
veprat m t mira sociologjike t shekullit t 20 ai ishte i vetmi sociolog me dy vepra
n kt klasifikim. Vepra e tij madhore Ekonomia dhe shoqria u klasifikua n
vend t par, kurse vepra tjetr Etika protestante dhe shpirti i kapitalizmit n vend
t katrt.
Ishte dshira ime e vjetr pr t sjell n shqip nj vepr nga sociologu m i shquar
gjerman. Por pr t prkthyer Maks Veberin nuk mjafton aspak diploma apo
ertifikata e zotrimit t gjuhs gjermane. Ai nuk mund t prkthehet kurr pa e
zotruar mir gjith veprn e tij, nuk mund t prkthehet kurrsesi pa patur dije t
thella nga t gjitha fushat e jets. Pr shkak t puns q kryej, kam fatin qysh prej
rreth dhjet vjetsh q ta lexoj Maks Veberin n origjinal dhe pretendoj tani se gjat
ksaj periudhe kohe kam arritur ta njoh mir prmbajtjen e veprs s tij, prandaj dhe
vese pas kaq kohsh mora guximin q ta sjell at pr lexuesit shqiptar. Duke e
njohur mir gjith veprn e Veberit sht bindja ime se edhe prkthyesit e veprave t
tij n gjuh t tjera kan vshtirsi n kuptimin dhe prkthimin e drejt t tyre, sepse
edhe prkthyesit e huaj nuk jan gjithnj njerz me erudicion. Kshtu pas nj pune
shum serioze, me prkushtim e t lodhshme un prfundova prkthimin e
redaktimin e veprs Etika protestante dhe shpirti i kapitalizmit dhe i deklaroj
opinionit publik se sht nj vepr shkencore e prshtatshme vetm pr ata njerz, q
plqejn t vn trurin n pun e q jan t prirur ndaj gjykimeve racionale. Gjat
prkthimit t ksaj vepre kam mbajtur parasysh dhe e kam krahasuar me botimin e
saj amerikan, prkthyer nga sociologu i madh amerikan i shekullit t 20 Talcott
Parsons.
Prse zgjodha pikrisht kt vepr ? Edhe pr arsyen sepse nj nga shtjet q
Veberi analizon se prse Kapitalizmi Modern lindi e u zhvillua n Oksident, pra n
Europ dhe n Amerik e jo n Lindjen e Afrt, Azi etj., sipas mendimit tim na prek
edhe ne shqiptart. A nuk po prpiqemi prej 15 vjetsh q t ndrtojm nj shtet
modern kapitalist e nuk po mundemi dot, megjith bazn ekonomike kapitaliste ?
Kjo nuk sht nj vepr fetare, prkundrazi sht nj vepr sociologjike. Sikurse e thot
vet Veberi atij nuk i interesojn doktrinat fetare, por i interesojn ndikimet, efektet
q doktrinat fetare patn n mnyrn e jetess t njerzve, e sidomos n veprimtarin
e tyre ekonomike.
Studimi i famshm i Maks Veberit Etika protestante dhe shpirti i kapitalizmit,
pjesa e par e t cilit u botua n 1904, kurse pjesa e dyt n 1905 dhe me korrigjime e
plotsime t vogla n 1920 i prfshir n volumin e par t shkrimeve t tij pr
sociologjin e fes, megjith kundrshtimet e shumta dhe prpjekjet pr ta hedhur
posht, t cilat kan shoqruar historin e gjat t efekteve t tij q dhe vet specialisti
zor se e rrok m, prapseprap nuk ka humbur deri sot asgj nga forca e tij fillestare
magjepsse. Megjithse vet Veberi n mnyr t prsritur ka paralajmruar se sht
4

po aq e njanshme dhe problematike q kufizimet e nj soditjeje t pastr

ekonomike t historis t zvendsohen me nj konstruksion t prer idealist apo
spiritualist t historis, sidoqoft studimi i tij pr protestantizmin gjithnj sht
kuptuar para s gjithash si nj kundrpozicion si nga ana e prmbajtjes ashtu edhe
nga ana metodologjike ndaj ideve themelore qendrore t filozofis historike dhe t
teoris shoqrore t Marksit, sepse tek Veberi elementet e superstrukturs luajn
nj rol vendimtar. N kontrast me Marksin, Veberi e vlerson pozitivisht
siprmarrsin. Veoria e shtrimit t problemit nga Veberi, mnyra e krijimit t
koncepteve dhe metoda e veprimit kan uar n irritime t shumta lidhur me
qllimin e vrtet t tij. Sepse ky qllim kurrsesi nuk mund t interpretohet sikur
Veberi n studimin e tij pr protestantizmin duke u nisur nga nj kndvshtrim
borgjez u prpoq q ti jepte nj prgjigje t gjithanshme shtjes s prejardhjes
historike, t veoris epokale dhe t fatit t mundshm t kapitalizmit modern.
Prkundrazi n vshtrim t fundit ai e ka fjaln vetm pr pretendimin shum
modest, pr t trhequr vmendjen pr nj lidhje t brendshme d.m.th. kuptimplote
apo pr nj afri midis njrit prej shum elementeve prbrs t shpirtit modern
kapitalist dhe rrnjve fetare t etiks moderne t profesionit, n sensin e nj
metodike racionale n mnyrn e jetess dhe t rregullave n jet, sikurse ajo ishte
shprehur pak a shum fuqishm n rrymat e ndryshme t protestantizmit asketik q
nga reformacioni n Europn Perndimore dhe m von n Amerikn e Veriut n
shtetet udhheqse n fillimin e procesit t industrializimit.
Studimi i Veberit u botua pr her t par n nj koh kur shkenctar t ndryshm
merreshin me kushtet e lindjes s kapitalizmit e t bots moderne dhe t rolit q
kishin luajtur fet n kt proces. Para tij autor t tjer t ndryshm kishin trhequr
vmendjen pr nj lidhje historike midis diaspors kalviniste dhe rajoneve
fillestare ku ishte prhapur kapitalizmi modern industrial. N kt kuptim teza e
Maks Veberit n parim nuk sht e re. Por askush para tij nuk e kishte formuluar at
me nj qartsi t till. Kjo tez duhet par n kontekstin e gjith programit krkimor
t Veberit. Duke pas parasysh rolin udhheqs t Europs dhe t Ameriks s Veriut
n bot ai u prpoq t tregonte se ku konsistonin tiparet e veanta t epoks moderne
perndimore dhe si kishin lindur ato. Veberi fillon me analizn e zhvillimit t
kapitalizmit, i cili prbn bazn e jets moderne. Ai niset nga fakte empirike t
epoks s tij se protestantt kudo n Gjermani edhe n rajonet e forta katolike
prbnin numrin m t madh t siprmarrsve, t personelit me arsim t lart teknik
dhe ekonomik, t puntorve t kualifikuar n ndrmarrje e zotronin m shum
kapitale se katolikt. Ky fenomen nuk mund t shpjegohej thjesht me argumente
politike dhe strukturore e Veberi zbuloi q protestantt ishin t mbrujtur me nj
pikpamje, bindje krejtsisht tjetr nga ajo e katolikve. Nj bindje q prkrahte
gjersisht veprimtarin ekonomike kapitaliste. Kt pikpamje, bindje apo qndrim
ai e quajti shpirt i kapitalizmit.
Pra protestantt pavarsisht nga prkatsia e tyre shtresore (djem t borgjezve n
qytete apo irak artizan nga rajone fshatare) shfaqnin nj dinamik dhe racionalitet
m t madh ekonomik dhe sesa shokt e tyre katolik. Arsyen historike t ksaj
sjelljeje Veberi nuk e gjeti, sikurse tradita liberale n shkruajtjen e historis, n
lirimin e plot t jets borgjeze nga vzhgimi kishtar, prkundrazi anasjelltas n
rregullat pafundsisht t bezdisshme dhe serioze n gjith mnyrn e jetess, q
deprtojn n t gjitha sferat e jets shtpiake dhe publike. Kto rregulla nprmjet
5

urdhresave t prgjithshme t moralit fetar dhe jofetar paraqesin nj paralele t

gjithanshme me mnyrn metodike t jetess t siprmarrsve modern. Sigurisht
Veberi nuk knaqet me konstatimin e ksaj paraleleje t prgjithshme, por prpiqet t
gjej elemente n doktrinat praktikisht t rndsishme pastorale t fes s
reformuar, t cilt lejojn nj renditje shkakore, konkrete e mundsisht objektive n
etosin e siprmarrsve t kohs s re. Para s gjithash jan tre elemente t fes s
reformuar, rndsin e t cilve Veberi e nnvizon gjithnj n studimin e tij :
Doktrina kalviniste e predestinimit
Koncepti protestant pr profesionin
Karakteri sektar i organizatave fetare t reformuara
T tre kto elemente gjenden vetm n rrymat m radikale t reformacionit - pra tek
puritant angloamerikan apo n kalvinistt kontinental europian (presbyteriant,
indipendentt ose kongregacionistt) dhe tek sektet e ndryshme protestante
(kuakerat, baptistt, mennonitt, metodistt, pietistt gjerman etj.) -, q Veberi i
prmbledh me nj term artificial si protestantizmi asketik. Nprmjet ktij termi ai
synonte t jepte jo vetm rregullat dukshm t rrept dhe kufizimet e jets s
prditshme qytetare nprmjet urdhresave fetare, n dallim nga luterizmi i
moderuar dhe anglikanizmi, por edhe deprtimin e shpirtit tipik t murgjve t
mesjets, t asketizmit n botn shekullare. Protestanti asketik nuk i ndjek
urdhresat strikte fetare n mjedisin e izoluar nga bota t manastireve, por brenda
rendeve botrore, n familje, n jetn profesionale, n komunitetin social.
Sipas Veberit lidhja e tre elementeve t prmendura paraqitet si m posht : Kalvini
n ndryshim nga Luteri mori nga teologjia e hershme e krishter e Shn Paulit
principin e predestinimit hyjnor dhe i dha atij nj rol qendror n tr sistemin e
doktrins s vet. Doktrina e predestinimit nuk thot gj tjetr vese q shtja nse i
krishteri i thjesht n ditn e Gjyqit t Fundit bn pjes apo jo tek t przgjedhurit e
Zotit, kjo sht e vendosur q n fillim nga Zoti. Ai nuk mund ta meritoj shlbimin e
shpirtit t vet as nprmjet veprave t mira e as nprmjet pjesmarrjes n
sakramentet fetare. Veberi pretendon se doktrina e predestinimit pas luftrave t
mdha fetare t shek. 16 dhe 17 i bri kalvinistt q t kishin vazhdimisht ndjenjn e
nj pasigurie shqetsuese individuale lidhur me shlbimin, kur ata duhej t
msoheshin me besimin e tyre fetar n jetn e prditshme. Kalvinizmi nuk ishte
feja e vetme, q krijonte tek ithtart e saj nj pasiguri t till lidhur me shlbimin, por
kalvinizmi nuk lejonte prdorimin e rrugdaljeve tradicionale, rituale dhe spirituale
Veberi do t thoshte magjike sikurse i njeh do fe n formn e sakramenteve t
shlbimit, riteve t kurbanit, asistentve n rast nevoje (shenjtor, gurus) etj.
Kalvinistt prdorin vrtet edhe sakramentet, por ato jan pr ata vetm simbole t
prkatsis s besimtarit n kishn e vrtet. Kshtu Perndia e Kalvinit ishte e
pakorruptueshme.
Pra mshira e Zotit nuk ishte e mundur t fitohej nprmjet veprimit aktiv vetjak,
por shpirti i shqetsuar i puritanit krkonte prapseprap nj shenj njohjeje, ku ai t
dallonte q n t gjall statusin e vet t mshirs, przgjedhjen e vet apo
mosprzgjedhjen. Rrugdaljen ktu e treguan veanrisht ata shkrimtar protestant
dhe predikues, q u morn m shum me interpretimin praktik t doktrins. Burimi
kryesor i Veberit n kt kontekst jan shkrimet e klerikut puritan Richard Baxter
(1615-1691), vepra kryesore e t cilit Christian Directory u prkthye dhe u prhap
mjaft qysh n shek. e 17 n shum vende protestante. Ai dhe shkrimtar t tjer
6

pastoral i msonin besimtart se nj mnyr jetese e arritur etike, d.m.th n

prputhje me urdhresat e Bibls, paraqet n jetn e prditshme nj shenj njohjeje n
njfar mase t sigurt pr przgjedhjen e tyre. Sipas ksaj teorie i paprzgjedhuri,
megjith prpjekjet, do t mbes n mkate dhe zvetnim, pr t marr q n t gjall
njoftimin refuzues t Zotit.
Por qysh tek Baxteri n qendr t ksaj mnyre jetese t moralshme qndronte
profesioni, zanati shekullar i do besimtari, gj q prkrahte situatn jetsore t
ithtarve qytetar-borgjez t protestantizmit asketik, meq jeta e tyre e prditshme,
ndryshe nga jeta e rentierve aristokrat, ishte e mbushur gjersisht me punn n nj
profesion. Duke iu referuar shkrimeve t Luterit fjala Beruf = profesion, zanat u
trajtua nga puritant n sensin faktik t fjals si Berufung = thirrje (calling,
vocation) e Zotit pr donjrin pr t punuar n nj profesion shekullar n nj bot
t mbushur me mkate. E duke respektuar kt thirrje pr t punuar n nj profesion
shekullar sprovohej edhe statusi vetjak i mshirs tek gjithsecili. N dallim t rrept
nga pikpamja e shthurur e ekonomis tradicionaliste t jokalvinistve, puritani n
synimin e tij pr t fituar duhej t respektonte urdhresat e ndershmris dhe t
legalitetit. Fitimet q vinin, megjith kto vetkufizime apo tamam pr shkak t
tyre -, ishin si t thuash t bekuara nga Zoti. N sensin e nj konceptimi profan t
doktrins fetare, i cili gjithnj e m shum po ante n jetn e prditshme t
puritanve, kto fitime u bn shenja e vrtet e njohjes s mshirs s Zotit, ndrsa
dshtimi n biznes linte nj njoll t ndjeshme tek puritani i prekur prej tij. Bile tek
shum kisha dhe sekte kalviniste falimentimi pr shkakun vetjak onte madje n
prjashtim nga komuniteti. N prputhje me kt u prpunua nj veprimtari
ekonomike rreptsisht e llogaritur dhe e paranjehsuar, e cila mnjanonte rreziqet e
panevojshme, por q ishte e hapur pr prparime teknike fitimprurse. Fitimet q
sillte kjo sjellje racionale, edhe pr konceptimin profan t doktrins kalviniste
shrbenin sigurisht pr aq koh si mjete njohse t sigurta t shlbimit, prsa ato nuk
derdheshin pr tu konsumuar n lluksin e shtrenjt demonstrativ. Sepse t
shlodheshe i knaqur mbi fitimet e realizuara ishte baraz me ndrprerjen e mnyrs
s rrept metodike t jetess. Pra fitimi i realizuar duhej t ndihmonte prsri n
formn e investimeve biznesin, tek fati i t cilit ishte gozhduar vazhdimisht gjendja
vetjake e shlbimit dhe puritani ishte i ngrthyer nga ideja e detyrimit q ka njeriu
prkundrejt pasuris s besuar, t cils duhet ti nnshtrohet si administrator n
shrbim t saj ose si makin q sjell fitim. N kt mnyr i zihej rruga procesit t
zhvillimit historik universal nga siprmarrs i zellshm n rentier i pastr, jeta e
prditshme e t cilit karakterizohej nga nj mnyr jetese tipike feudale. Statusi i
mshirs i siprmarrsit duhej t demonstrohej vazhdimisht srishmi para
ndrgjegjes s vet, por edhe para antarve t tjer t komunitetit kalvinist,
nprmjet prmbushjes s detyrave n profesion dhe nprmjet suksesit ekonomik.
Sepse, pr t plotsuar argumentimin e Veberit, duhet t shnojm : efektet e
paraqitura praktike t doktrins kalviniste nuk do t kishin qn t mundura pa
sfondin vendimtar organizativ t famullive t reformuara, t cilat n prgjithsi
tentonin drejt tipit t sektit edhe pse n shkall mjaft t ndryshme. Ato nuk e
kuptojn veten, sikurse p.sh. t themi kisha katolike, si institucione universale t
mshirs, e cila e thn n form bajate mbi bazn e monopolit n dhnien e
sakramentit administron shlbimin e shpirtit t t gjith besimtarve me an t nj
elite t vogl klerikale, prkundrazi e kuptojn veten si komunitete t virtuozve
7

fetar posarisht t kualifikuar nga ana etike. Sektet e tipit protestant jan n
veprimtarin e jashtme bashkime elitare apo ekskluzive, kurse n veprimtarin e
brendshme jan bashkime radikalisht egalitare, vullnetare t njerzve, q ndajn nj
besim t prbashkt. Shum nga sektet protestante nuk kishin fillimisht as dhe
shrbimin zyrtar t predikuesit. Por ama besimtari u lidh m fort me veprimtarit
sakrale dhe me shtjet organizative t sekteve e njkohsisht u kontrollua gjithashtu
m rrept nga antart e tjer, prandaj edhe rregullat dhe urdhresat etike t sekteve
n prgjithsi respektoheshin m rrept sesa udhzimet e kishave. Antarin e sektit
gjat dshtimit etik e krcnonte gjithnj prjashtimi nga komuniteti i besimit t
vrtet e n kt mnyr humbja e hapur e shlbimit t shpirtit. Vetm n kt
mjedis t disiplinuar doktrina kalviniste mundi t shfaqte n praktik pasojat e saj
t prezantuara. Sipas Veberit kjo doktrin kultivoi nj shpirt t ri, nj shtat t ri t
personalitetit, modelet e sjelljes t s cilit ishin t favorshme pr format e ekonomis
moderne n lulzim e sipr.
...nga jeta e tyre vetjake fetare, nga tradita e tyre familjare me kushtzim fetar, nga
stili i jetess me ndikim fetar i mjedisit t tyre u rrit ktu tek njerzit nj habitus, i cili
i aftsoi ata n mnyr trsisht specifike pr tiu prgjigjur krkesave specifike t
kapitalizmit t hershm modern. E shprehur skematikisht n vend t siprmarrsit, i
cili n krematizmin e tij m e shumta ndihej i toleruar nga Zoti....u shfaq siprmarrsi
me ndrgjegjen e pathyer t pastr, me vetdijen e plot q predestinimi nuk ja
tregon atij pa nj qllim t caktuar rrugn drejt fitimeve, por q ai ta ndjek kt
rrug pr lavdin e Zotit, se Zoti e bekon at hapur kur ai shumon fitimin dhe
pasurin e vet, se ai duhet ta mas vlern e tij jo vetm para njerzve, veanrisht
para Zotit, para s gjithash nprmjet suksesit n profesion kur ky realizohet me
mjete legale, se ky sht synimi i Zotit kur e przgjedh pikrisht at pr t patur
lulzim ekonomik dhe e pajis me mjetet e nevojshme, ndryshe nga t tjert... (Max
Weber : Antikritisches Schluwort).
N botimin e dyt t veprs, n kuadrin e kritikave dhe antikritikave t viteve 19071910 dhe t studimeve t mvonshme, Veberi bri disa saktsime terminologjike t
koncepteve baz dhe plotsime pa ndryshuar aspak thelbin e tezs s tij. Ai prdor
formulime si : kapitalizmi modern, shpirti modern kapitalist dhe siprmarrja
moderne kapitaliste n vend t formulimeve prkatse pa shtesn modern. Me
kt ai do t shpreh qart se teza e tij pretendon t jet e vlefshme kur i referohet
pa prjashtim nj forme shfaqjeje specifike t kapitalizmit, sikurse u shfaq ai
fillimisht vetm n Europn Perndimore dhe n Amerikn e Veriut. Saktsime t
tjera jan zvendsimi i termit klasat borgjeze me termin klasat e mesme
borgjeze duke treguar shtreszimin specifik t grupeve fillestare sociale bartse t
shpirtit modern t kapitalizmit si dhe dallimi i rrept i tipareve t caktuara t
shpirtit t vjetr protestant veanrisht veimi i rrept i kishs s reformuar nga
rrymat kalviniste dhe puritane t protestantizmit asketik. Kurse zvendsimi i termit
ideja e profesionit me etika e profesionit dhe prdorimi me prparsi i termit
etos n vend t termit etik nga njra an tregon se ai nuk do t ndjek nj
rikonstruksion t pastr historiko-ideor lidhur me origjinat fetare t konceptit
modern pr profesionin dhe nga ana tjetr tregon se hulumtimi i tij interesohet pak
pr analizn e prmbajtjes dogmatike n konceptin e profesionit, por interesohet m
shum pr efektin praktik-psikologjik q pati ky konceptim i profesionit n
organizimin metodik-racional t mnyrs s prditshme t jetess.
8

Prkundrejt botimit t par jan br disa plotsime t rndsishme, q nga njra

an lidhen me burimet dhe literaturn m t mir t specialitetit q kishte Veberi dhe
nga ana tjetr dokumentojn nivelin e arritur t debatit t Veberit me kritik t
ndryshm t studimit t tij. Si pasoj sht rritur akoma tumori i shnimeve n fund
t faqeve. Krahas plotsimit t t dhnave bibliografike, t rekomanduara nga
kolegt e Veberit, q ojn n zgjerimin e konsiderueshm t shtjellimeve pr
historin e konceptit t profesionit, jan dhe nj sr plotsimesh, t cilat vrtetojn
nivelin e zgjeruar t njohurive t Veberit lidhur me specifikimin m t fort historik
t afris midis tradits s protestantizmit asketik dhe elementeve t caktuara t
etiks s profesionit modern kapitalist. Kjo prfshin ndrmjet t tjerash shfrytzimin
e William Pettyt si nj garant tjetr dhe n njfar mase si dshmitar pr t
argumentuar rndsin dhe qartsin e tezs s Veberit dhe referimi i prsritur i
rndsis s punimeve t Ernst Troeltschit lidhur me zgjerimin prkats t historis
fetare dhe me sigurimin e studimit t Veberit pr protestantizmin. M tej Maks
Veberi duke pas parasysh disertacionin e Haidelbergut t Paul Honigsheimit t
botuar n 1914 ka prfshir n botimin e dyt edhe krahasime t ndryshme midis
tradits s protestantizmit asketik dhe veoris fetare t jansenistve francez si dhe
t mendimeve t Port Royalit dhe t veprs s Pascalit, pr t br t dukshme si
prputhjet n lidhje me konceptin e tyre pr paracaktimin ashtu dhe ndryshimet
themelore midis forms janseniste t prshpirtshmris dhe etiks puritane.
Hapsir t konsiderueshme n botimin e dyt t veprs z dhe vazhdimi i debatit
me kritikt kryesor t studimit t tij. Ky debat shfaqet ndrmjet t tjerash n nj sr
pasazhesh, ku Veberi shprehet hollsisht pr marrdhnien midis elementeve
racionale dhe irracionale n synimin pr fitim kapitalist si dhe mbi dallimin
konstitutiv midis kapitalizmit n prgjithsi dhe kapitalizmit modern industrial. M
tej ai thekson n mnyr t prsritur kontrastin midis karakterit parveny dhe
plebe t borgjezis s mesme dhe t vogl t ngritur n rolin e siprmarrsit si
grup social barts i vrtet i procesit q po fillonte t industrializimit, me stilin e
jetess t lendlordve feudal dhe t kryefamiljarve tradicional patriarkal, me
aristokracin financiare ndrkombtare, me burrat e shtetit dhe princt si dhe me
zyrtart e lart t shtetit dhe t administrats dhe me sjelljen e aventurierve
kapitalist, me projektbrsit dhe spekulantt e t gjitha llojeve, q nuk
prfaqsojn karakteristikn e Kohs s Re, prkundrazi takohen n t gjitha epokat
dhe n kultura nga m t ndryshmet. Kto shtjellime kan lidhje t ngusht me
kundrargumentat qendror dhe me modelet interpretuese konkurruese lidhur me
gjenezn historike t shpirtit modern kapitalist t ngritura veanrisht nga Verner
Sombart dhe Lujo Brentano kundr studimit t Veberit. Debati i hapur i Veberit me
Sombartin dhe Brentanon, t cilit ai i kushton nj sr shnimesh pjesrisht t
hollsishme n fund t faqeve mund t kuptohet si nj rinisje dhe vazhdim i asaj
antikritike, q ai zhvilloi n vitet 1907-1910 kundr H. Karl Fischerit dhe Felix
Rachfahlit. Duhet theksuar m tej se si Sombarti ashtu edhe Brentano, kundrejt tezs
s protestantizmit t prfaqsuar nga Veberi, prfaqsojn n njfar sensi kampin
katolik kshtu q si kritika e tyre ashtu edhe antikritika e Veberit mund t shihen si
vazhdimi i lufts s kulturave me mjete t tjera.
Loja reciproke e kritikave dhe antikritikave del qart n debatin e Veberit lidhur me
disa kritika t Sombartit n librin e vet Der Bourgeois t botuar n vitin 1913, q
Veberi me ironi e quan nj libr me teza n sensin m t keq t fjals. Sombarti, i
9

cili nuk u lodh kurr pr t sjell n loj grupe t reja sociale bartse dhe pararendse
historike t shpirtit modern kapitalist kundr tezs protestantiste t Veberit, kishte
pretenduar n hulumtimin e vet pr historin e shpirtit t njeriut modern
ekonomik nga njra an prparimin relativ dhe dashamirsin ndaj kapitalit t
etiks ekonomike skolastike prball etiks prkatse t prapambetur puritane dhe
nga ana tjetr shihte tek shkrimtari i Rilindjes Leon Battista Alberti nj pararends
historik t Benjamin Franklinit, i marr ky i fundit nga Veberi si vrtetim pr tezn e
tij, ku sipas tij Alberti kishte trajtuar n sensin modern tashm para Franklinit gjith
elementet thelbsore t utilitarizmit dhe t zellit n biznes t Franklinit. Sombarti
n vlersimin prej tij t ndalimit kanonik t interesave nga parat dhe n vlersimin e
etiks ekonomike skolastike, e prfaqsuar kjo veanrisht n shkrimet e
Bernhardinit nga Siena dhe Antoninit nga Firenca, iu referua para s gjithash nj
hulumtimi t Franz Kellerit t vitit 1912. Ky hulumtim u akuzua shprehimisht nga
Veberi si apologji katolike. Ndaj Sombartit dhe Kellerit ngre ai kundrshtimin se
pikrisht ndalimi kanonik i interesave nga parat nuk prbn asnj tipar t
rndsishm dallues midis etiks katolike dhe etiks s reformuar, sepse ndalimi i
interesave dhe fajdeve ndeshet edhe n etikat e tjera fetare nga m t ndryshmet dhe
ajo kishte karakterizuar edhe historin e kishs hugnote dhe t kishs hollandeze t
shekullit t 16. Veberi e mban pr t gabuar edhe supozimin e Sombartit q ndalimi
kanonik i fajdeve kishte ln t paprekur pikrisht investimin produktiv t kapitalit e
n kt mnyr kishte nxitur shpirtin e siprmarrjes moderne. Veberi prkundrazi
shikon tek Bernhardini i Siens dhe Antonini i Firences shkrimtar murgj me
drejtim specifik racional asketik, t cilt n mnyr t ngjashme si m von jezuitt
ishin munduar q t justifikonin si t lejuar nga ana etike fitimin e tregtarit dhe e
justifikonin si dmshprblim pr industria t tyre, e cila nga ana e saj rridhte
gjithashtu nga asketizmi i murgjve. Ndrsa si tek skolastikt ashtu edhe tek Alberti
mungon ideja pikrisht vendimtare pr tezn e Veberit, se shlbimi vetjak sprovohet
tek profesioni, sepse ata nuk njihnin ende ato shprblime psikike, q pikrisht etika
protestante i lidhi me iden e zellit n biznes dhe t cilat i mungonin
domosdoshmrisht katolicizmit, meq mjetet e tij pr shlbim ishin t tjera.
Edhe barazimin e Leon Battista Albertit me Benjamin Franklinin Veberi e
konsideron t justifikuar vetm deri n at shkall kur ai ka t bj me rekomandimin
e tyre etik pr nj ekonomizim me drejtim shekullar. Vese ktu duhet mbajtur
parasysh dallimi themelor se tek Alberti ky utilitarizm modern nuk kishte qn
akoma i lidhur me motivet prkatse fetare, kurse tek Franklini nuk lidhej m me to.
Tek Alberti mbizotron m shum nj zgjuarsi pr jetn n sensin e racionalizmit
ekonomik t shkrimtarve antik-pagan, rndsin e t cilve Veberi vrtet e njeh
parimisht lidhur me mnyrn e kohs s re n praktikn ekonomike, por
prapseprap prpiqet ta veoj rreptsisht nga etika puritane. N kontrast me
pikpamjen e prfaqsuar nga Sombarti, Veberi shikon tek Alberti nj letrar me
prejardhje nga nj familje kavaliersh fisnike fiorentinase e jo nj prfaqsues t
etiks ekonomike i karakterizuar nga marrdhniet borgjeze. Mangsia n dallimin
midis mbajtjes s buxhetit familjar dhe fitimit nga njra an si dhe midis investimit t
pasuris n prgjithsi dhe shfrytzimit t kapitalit n veanti jan sipas Veberit
arsye t tjera vendimtare prse Sombarti nuk njohu pozicionin e vrtet historik dhe
rndsin e Albertit n kontekstin e nj racionalizmi ekonomik i mbshtetur ende
kryesisht n formn tradicionale t mbajtjes s buxhetit familjar. Veberi ngre
10

kundrshtimin parimor si ndaj Albertit ashtu edhe ndaj prfaqsuesve skolastik t

etiks ekonomike se doktrinat e tyre ekonomike mishronin m tepr nj pasqyrim t
marrdhnieve ekzistuese ekonomike t kohs s tyre apo nj prshtatje me to sesa
nj argumentim i nisur nga pozicionet qendrore fetare. Ky argumentim n dallim
nga nj etik apo doktrin letrarsh e mbetur pastrtisht tek dogmatikja, i lidh
pikrisht shtysat individuale pr veprimtari praktike me interesa t caktuara t
shlbimit fetar dhe me shprblimet prkatse psikologjike t shlbimit.
Edhe kritika e Brentanos ndaj tezave qendrore t studimit t Veberit pr
protestantizmin karakterizohet nga prpjekja pr t zbutur nga njra an rndsin e
etiks protestante n lindjen e shpirtit modern kapitalist dhe nga ana tjetr pr t
nxjerr n pah traditat m t vjetra dhe grupe alternative sociale bartse t qndrimit
ekonomik kapitalist. Kjo prek veanrisht vnien parimisht n pikpyetje t tezs s
Veberit se popujt latin-katolik n dallim nga rajonet protestante nuk e njihnin
akoma konceptin e profesionit n kuptimin e mbrojtur nga Veberi si dhe
kundrshtimin e Brentanos se kundrejt p.sh. qndrimit ekonomik t ndeshur tashm
tek Jakob Fuggeri, pikpamja prkatse e Kalvinit dhe e puritanve ka qn hapur
tradicionaliste dhe jo kapitaliste. Veberi n replikn e vet prkatse prgjigjet q
edhe Brentano nuk bn dallim t mjaftueshm midis fitimit ekonomik n prgjithsi
dhe synimit kapitalist pr t fituar n veanti. Kjo on ndrmjet t tjerash n at q
Brentano thekson tepr fort rolin ekonomik t emigrantve t t gjitha konfesioneve
si bankier ndaj grupit t mirfillt barts t etiks kapitaliste pr profesionin dhe n
kt vshtrim gjat shpjegimit t lindjes s kapitalizmit modern i kthehet nj dukurie
t ndeshur kudo, por jo nj komponenteje specifike historike. N t njjtn mnyr si
n rastin e Sombartit zbut Veberi kmbnguljen e Brentanos pr rndsin e
emancipimit pagan nga tradicionalizmi n lindjen e qndrimit modern ekonomik.
Prpjekja e Brentanos pr t interpretuar formn mesjetare murgjrore t mnyrs s
jetess si pararendse t bazave asketike n etikn puritane pr profesionin dhe pr
ti hequr ksaj t fundit do pretendim pr inovacion, hidhet posht nga Veberi me
argumentin se pr at ka rndsi pikrisht vrtetimi i kthimit shekullar i nj forme,
me orientim fillimisht t pastr jasht shekullar, t rregullimit metodik-racional t
jetess dhe n kt vshtrim ai nuk e ka harruar kt lidhje historike, prkundrazi ai
vet e ka theksuar n mnyr t prsritur dhe kjo ka gjetur vend veanrisht n
rikonstruksionin e Veberit pr prejardhjen asketike t konceptit modern t
profesionit. Edhe prpjekja e Brentanos pr t konstruktuar nj kontradikt midis
sensit t kthjellt racional pr biznes t Benjamin Franklinit dhe orientimit t tij
baz filantropik si dhe pr t argumentuar prapambetjen relative kapitaliste t
teologjis moralizuese t Richard Baxterit me antimammonizmin e tij, kritikohet
nga Veberi me argumentin se n rastin e par sht pikrisht vendimtare q t
sqarohet sesi nj filantrop i till mundi t prezantonte at metodik t kthjellt jetese
n stilin e nj moralisti, ndrsa n rastin e dyt duhet t prpiqemi t kuptojm sesi
nj doktrin e till antimammoniste mundi prapseprap t ndihmonte n nxitjen e
lindjes s racionalizmit specifik ekonomik. Ajo q nga Brentano kritikohet me t
drejt si paradoks, pranohet n kt mnyr nga Veberi shprehimisht si nj paradoks
historik, pr t nnvizuar njkohsisht karakterin jonatyral apo irracional t
synimit kapitalist pr fitim, q mbshtetej n themel asketik.
Nj rndsi t veant merr edhe diskutimi i Veberit lidhur me marrdhnien e
etiks ifute me racionalizmin modern ekonomik si ishte shtruar pr diskutim
11

sidomos nga Verner Sombarti, m von u rikap nga Lujo Brentano dhe m n fund u
shqyrtua hollsisht nga vet Veberi n studimin e tij pr Hebraizmin Antik. Qysh n
botimin e par t Etiks Protestante Veberi kishte theksuar rndsin e pranimit t
Dhjats s Vjetr dhe veanrisht marrjen prej protestantizmit asketik t tipareve
thelbsore t imazhit t saj pr Zotin, m tej kishte treguar deprtimin e shpirtit
dhjat e vjetr-ifut n puritanizm si dhe ndikimin e zgjuarsis s kthjellt
hebraike t jetess n atmosfern puritane t jetess. Prapseprap kishte
paralajmruar q ky hebraizm anglez t mos soditej si nj ripranim i
drejtprdrejt dhe i paprer i moralit t Dhjats s Vjetr. N shtesat prkatse t
botimit t dyt, duke pas n sfond tezat e mbrojtura nga Sombarti, Veberi
prpiqet t theksoj m fort dallimet midis etiks ifute dhe protestante n lidhje me
dogmatikn e tyre n praktik. Sipas Veberit jan dy kndvshtrime t cilat kan
kontribuar n mnyr vendimtare q etika ekonomike e hebraizmit megjith
racionalizmin e saj formal-ligjor kishte mbetur n thelb tradicionaliste. Sepse nga
njra an pengoi ktu nj etik e dyfisht (e brendshme dhe e jashtme), d.m.th.
trajtimi jo i barabart ekonomik i vllezrve t besimit dhe i t huajve, shpalosjen e
plot t potencialit t racionalizimit me baz etikn ifute pr ligjin. Nga ana tjetr
Veberi shikon edhe n hebraizmin e Mesjets dhe t Kohs s Re mishrimin e nj
kapitalizmi aventuriersh me orientim politik ose spekulativ apo e shprehur n
form etike : nj paria-kapitalizm, i cili nuk e aftsoi hebraizmin q t zhvillohej
n nj shtres t rndsishme sociale bartse e shpalljes dhe e zbatimit n praktik t
nj etosi t veprimtaris racionale borgjeze dhe t organizimit racional t puns.
N shtesat e botimit t dyt t Etiks Protestante Veberi prdor edhe disa nga
konceptet baz t sociologjis s fes, rndsia principiale dhe vlera sistematike e t
cilve mund t perceptohen dhe kuptohen plotsisht vetm n kontekstin e
shkrimeve t tij t mvonshme mbi sociologjin e fes. Kjo ka t bj nga njra an
me kthimin n problemin e theodises dhe me referimin ndaj rndsis fetarehistorike t profecis, nga ana tjetr me dallimin themelor konceptual midis mistiks
dhe asketizmit si dy forma t krkimit t shlbimit fetar, q duhen ndar nga njra
tjetra si dhe dallimi midis kishs dhe sektit si dy forma parimisht t ndryshme t
organizimit social t jets praktike fetare. Me saktsimet prkatse t ktyre
koncepteve baz Veberi sht n gjendje nga njra an t ndaj akoma m qart
veorin historike t asketizmit shekullar si nj veprimtari e dshiruar nga Zoti, nga
besimi emocional dhe nga thellsia shpirtrore e mistiks s larguar nga bota. Nga
ana tjetr ravijzimi m i qart i kontrastit midis formave t organizimit social e
pjesmarrjeve t statuteve t kishave t ndryshme prkundrejt repartit voluntarist
t sektit trheq vmendjen pr mnyrn specifike t jets n komunitet dhe t
kontrollit social brenda rrymave t ndryshme puritane, sikurse e trajton ai kt edhe
n esen e tij pr sektet.
Duke prfunduar po citoj vlersimin e filozofit ekzistencialist gjerman Karl Jaspers
(1883-1969) pr veprn e Veberit : Pyetja qendrore e Maks Veberit, me t ciln mund
t lidhen t gjitha hulumtimet e tij sociologjike n fushn e fes, sht : prse kemi ne
n Oksident kapitalizm ? Kjo sht nj pyetje q me nj sens shum t rndsishm
krkon t kuptoj ekzistencn e tashme.....Para s gjithash ai ka br objekt t analizs
s tij aspektin fetar si nj faktor formues dhe nxits edhe i veprimtaris ekonomike,
por ai krkoi m tej q t gjej t gjitha marrdhniet e dallueshme, pa absolutizuar
ndonj prej tyre. Sociologjia e tij donte t paraqiste kt sistem trsisht t ngatrruar
12

t marrdhnieve shkakore. Kshtu iu drejtua ai trsis s ekzistencs njerzore,

duke qn n vetvete krejtsisht universal n soditjen e tij. Kjo soditje paraqet nj
bashkim kurr m par t till t historis me sistematikn e hulumtimit.

Gaqo Karakashi
Tiran
Janar 2003 - Korrik 2004

13

PARATHNIE E MAKS VEBERIT1

Biri i qytetrimit modern europian do ti trajtoj problemet e historis universale
duke shtruar pashmangshmrisht dhe me t drejt pyetjen : cili kombinim rrethanash
oi n at zhvillim q pikrisht n truallin e Oksidentit dhe vetm ktu u shfaqn
dukuri kulturore, t cilat t paktn si dshirojm ti prfytyrojn ne prkuan me
nj drejtim zhvillimi me rndsi dhe vlefshmri universale ?
Vetm n Oksident ka shkenc n at stad zhvillimi, q ne sot e pranojm si t
vlefshm. Njohuri empirike, refleksione mbi problemet e bots dhe t jets, dituri
filozofike dhe gjithashtu teologjike nga m t thellat megjithse zhvillimi i plot i
nj teologjie sistematike i shkon krishtrimit nn ndikimin helen (sytha t till ka
vetm n fen islame dhe tek disa sekte indiane) pra dituri dhe vzhgime me nj
rafines t jashtzakonshme ka pasur edhe gjetk, para s gjithash n Indi, Kin,
Babiloni, Egjypt. Por astronomis babilonase dhe do astronomie tjetr i mungonte
gj q e bn akoma m t uditshme zhvillimin e astronomis babilonase
fundamenti matematik, t cilin ia dhan vese helent. Gjeometris indiane i
mungonte vrtetimi racional : prsri nj produkt i mndjes helene, e cila
gjithashtu krijoi e para mekanikn dhe fizikn. Shkencave natyrore indiane, t
zhvilluara mbi bazn e vzhgimit, iu mungonte eksperimenti racional, i cili pas disa
sythave n antikitet sht n thelb nj produkt i Rilindjes Europiane, si dhe laboratori
modern. Kshtu mjeksis shum t zhvilluar nga ana empirike-teknike n Indi i
mungonte baza biologjike dhe veanrisht ajo biokimike. Nj kimi racionale i
mungon t gjitha qytetrimeve me prjashtim t Oksidentit. Shkolls shum t
zhvilluar kineze t historis i mungon metoda e Tukiditit. Makiaveli ka pararends
n Indi, por gjith doktrins aziatike mbi shtetin i mungon nj sistematik si ajo e
Aristotelit dhe n prgjithsi i mungojn konceptet racionale. Megjith sythat n Indi
(shkolla e Mimamsas), megjith kodifikimet e gjithanshme veanrisht n Azin e
Afrme dhe megjith librat indian dhe t tjer mbi drejtsin, pr t pasur nj
doktrin racionale t jurisprudencs u mungojn skemat e prpikta racionale juridike
dhe format e t menduarit t s drejts romake dhe t jurisprudencs oksidentale e
shkolluar mbi at baz. Nj struktur si ligji kanonik e njeh vetm Oksidenti.
Nj dukuri t ngjashme kemi edhe n art. Veshi muzikor duket se ka qn me
zhvillim m t holl tek popujt e tjer sesa tek ne sot, sidoqoft jo m pak i holl.
Polifonia e llojeve t ndryshme ka qn e prhapur gjrsisht mbi tok.
Bashkveprimi i nj numri instrumentash dhe gjithashtu t knduarit e pjesve ka
ekzistuar edhe gjetk. Gjith intervalet tona racionale t toneve kan qn njohur dhe
llogaritur edhe gjetk. Por muzik harmonike racionale : - si kontrapunkti ashtu dhe
harmonia e akordeve -; krijimi i materialit t toneve mbi bazn e tre akordeve tresh
me t tretn harmonike; kromatika dhe enharmonika jo sipas distancs, prkundrazi
t interpretuara harmonikisht n form racionale q nga Rilindja Europiane; orkestra
jon me kuartetin e saj t harqeve si brtham dhe me organizimin e ansamblit t
instrumentave frymor; shoqrimi yn bas; sistemi yn i notave (q mundson
1

Shnim i prkthyesit. Kjo sht parathnia e Maks Veberit n volumin e par t shkrimeve t tij mbi
sociologjin e fes. N kt volum pas parathnies vijojn botimi i dyt i veprs s tij Etika protestante dhe
shpirti i kapitalizmit (e prkthyer prej meje), eseja Sektet protestante dhe shpirti i kapitalizmit dhe studimi i
gjat Etika ekonomike e feve botrore, i cili vazhdon edhe n volumin e dyt e t tret. Kjo parathnie pr
vlerat e saj sht botuar n literaturn amerikane edhe si punim m vete me titullin The Viewpoint of Sociology
of World Religions.

14

kompozimin dhe ushtrimin e veprave muzikore moderne, pra gjith ekzistencn e

tyre afatgjat); sonatat tona; simfonit; operat dhe m n fund si mjete pr t gjitha
kto, instrumentat tan baz : organo, piano, violina etj.; t gjitha kto i pati vetm
Oksidenti, megjithse muzika me program t caktuar, riprodhimi i proceseve t
mjedisit me an t toneve, ndryshimi i toneve dhe kromatika kan ekzistuar si mjete
shprehse n tradita muzikore nga m t ndryshmet.
N arkitektur, harqe me maj si mjete dekorative ka pasur edhe gjetk, n
Antikitet dhe n Azi; me sa thuhet edhe kombinimi ark me maj - qemer kryq nuk
ishte i panjohur n Orient. Por mungon gjetk prdorimi racional i harkimit gotik si
mjet pr shprndarjen e sforcimit dhe pr mbulimin me kub t hapsirave t
fardolloj forme dhe para s gjithash mungon si princip konstruktiv i ndrtesave t
mdha monumentale dhe si baz e nj stili, i cili prfshin skulpturn dhe pikturn, si
e krijoi dhe e prdori at Mesjeta jon. Po ashtu Orientit i mungon, megjithse bazat
teknike t arkitekturs son u morn nga ai, ajo zgjidhje e problemit t kupols dhe ai
lloj i racionalizimit klasik i t gjith artit n piktur nprmjet prdorimit racional
t perspektivs lineare dhe hapsinore t cilt tek ne i bri Rilindja Europiane.
Produkte t artit t shtypshkrimit pati n Kin, por nj literatur e shtypur, e
projektuar vetm pr tu shtypur dhe e mbajtur n jet vetm nprmjet
shtypshkrimit para s gjithash shtypi dhe revistat, lindi vetm n Oksident.
Shkolla t larta t t gjitha llojeve t mundshme, edhe t tilla q nga jasht i ngjanin
universiteteve tona ose t paktn akademive tona kan ekzistuar edhe gjetk (Kina,
Islami), por funksionimi racional, sistematik, profesional i shkencs me personel t
shkolluar dhe specialista, n sensin q ti afrohet disi rndsis sunduese t tyre sot n
kulturn ton, ka ekzistuar vetm n Oksident. Para s gjithash kjo sht e vrtet pr
npunsin specialist, profesionist, shtylln e shtetit modern dhe t ekonomis
moderne t Oksidentit. N Orient gjenden vetm sytha t tij, t cilt kurr nuk u bn
n njfar sensi kaq konstitutiv pr rendin social si n Oksident. Natyrisht
npunsi, edhe npunsi i specializuar n nj pun, sht nj dukuri shum e vjetr
e kulturave nga m t ndryshmet. Por delegimin absolut e t pashmangshm t t
gjith ekzistencs son, delegimin e kushteve baz politik, teknik dhe ekonomik t
qnies son n guaskn e nj organizate t npunsve t shkolluar, specialist,
profesionist; npunsin e shkolluar t shtetit t sfers teknike, tregtare dhe para s
gjithash t fushs juridike si barts t funksioneve m t rndsishme t prditshme t
jets sociale, nuk i kan njohur asnj vend dhe asnj epok n t njjtin sens si
Oksidenti modern. Organizimi i formacioneve politike dhe sociale mbi bazn e
shtyllave t shoqris ka qn mjaft i prhapur, por tashm shtetin me shtyllat e shoqris,
rex et regnum, n sensin oksidental e njohu vetm kultura jon. Dhe pr m tepr
parlamentet me prfaqsuesit e popullit t zgjedhur periodikisht, me demagogt
dhe qeverisjen nga drejtuesit e partis me an t ministrave q prgjigjen para
parlamentit, i ka nxjerr vetm Oksidenti, megjithse n gjith botn ka pasur
natyrisht parti n sensin e organizatave pr t zaptuar dhe ndikuar n pushtetin
politik. Shtetin n vetvete, n sensin e nj institucioni politik, me kushtetut me
nene racionale, me sistem racional drejtsie dhe me nj administrat me npunsa
profesionist, e cila ka si orientim rregullat me radhitje racionale : ligjet, pra shtetin
n kt kombinim thelbsor t tipareve vendimtare t institucionit, e njeh vetm
Oksidenti, pavarsisht gjith sythave t till diku gjetk.

15

Dhe e njjta gj sht edhe me fuqin m fatplote n jetn ton moderne :

kapitalizmin.
Instinkti pr prvetsim, synimi pr fitim, pr fitim parash, pr fitimin
mundsisht m t lart n para, n vetvete nuk ka t bj aspak me kapitalizmin. Ky
synim ka ekzistuar dhe ekziston tek kamariert, mjekt, karrociert, artistt, koketat,
npunsit e korruptuar, ushtarakt, kusart, kryqtart, kumarxhinjt, lypsat. Mund t
thuhet tek all sorts and conditions of men, n t gjitha epokat dhe n t gjitha
vendet e bots, ku ka qn dhn dhe jepet n njfar mnyre mundsia objektive pr
t prfituar. I prket edukimit n fushn e historis s kulturs, q ky koncept naiv
pr kapitalizmin t braktiset njher e prgjithmon. Lakmia m e pakufishme pr
prvetsim nuk sht aspak baras me kapitalizm dhe akoma m pak sht e
barabart me shpirtin e kapitalizmit. Kapitalizmi madje mund t jet identik me
frenimin ose t paktn me zbutjen racionale t ktij instinkti irracional. Sigurisht
kapitalizmi sht identik me synimin pr fitim, pr fitim gjithnj t ri, pr
rentabilitet me an t veprimtaris s vazhdueshme, racionale, kapitaliste. Ai
domosdoshmrisht duhet t jet i till. Brnda sistemit kapitalist t t gjith
ekonomis, nj ndrmarrje unike kapitaliste, e cila nuk orientohet nga shansi pr t
arritur rentabilitet, do t ishte e dnuar t perndonte. S pari le t prkufizojm termat
tan dika m sakt sesa zakonisht. Pr ne do t quhet s pari akt ekonomik
kapitalist ai akt, q mbshtetet n pritjen e fitimit nprmjet shfrytzimit t shanseve
t shkmbimit, pra n shanse (formale) paqsore t fitimit. Prvetsimi, fitimi (formal
dhe aktual) me dhun ndjek ligjet e veta specifike dhe nuk sht me vend (megjith
mundsin e vogl pr tia ndaluar tjetrit) ta fusim at n t njjtn kategori me
veprimtarin (n fund t fundit) e orientuar drejt shansit pr fitim me an t
shkmbimit2. Atje ku fitimi kapitalist synohet n mnyr racionale edhe veprimtaria
prkatse ka si busull llogaritjen e kapitalit. Kjo do t thot se veprimtaria prfshihet
n prdorimin me plan si mjete fitimi t shrbimeve t dobishme materiale ose
njerzore n at mnyr q : fryti prfundimtar i nj siprmarrjeje t veant, pra
asetet n para t llogaritura me an t bilancit (ose vlersimi periodik, i llogaritur me
an t bilancit, i aseteve n para gjat nj veprimtarie siprmarrjeje t pareshtur)
duhet t kaprcejn kapitalin, d.m.th. vlern e llogaritur me an t bilancit t
mjeteve konkrete t prdorura pr t fituar me an t shkmbimit (pra gjat nj
siprmarrjeje t prhershme duhet ta kaprcejn at prher srishmi). Nuk ka rndsi
n bhet fjal pr nj kompleks mallrash n natyr t besuara nj tregtari n lvizje,
ku t ardhurat prfundimtare mund t konsistojn prsri mallra t tjer t marr n
natyr apo bhet fjal pr nj fabrik asetet e s cils; ndrtesat, makinerit, rezervat
n para, lndt e para, produktet gjysm t gatshm dhe t gatshm, paraqesin
krkesa t detyrueshme. sht gjithnj vendimtare q bhet llogaritja n para e
2

Ktu si dhe n disa pika t tjera un ndahem edhe nga mjeshtri yn i nderuar Lujo Brentano (vepra e tij do
citohet m von). S pari nga ana e terminologjis, por m tej edhe nga ana problemore. Mua nuk m duket me
vend q gjra kaq heterogjene si prvetsimin e pres dhe fitimin nprmjet drejtimit t nj fabrike ti sjellim n
t njjtn kategori e aq m pak t emrtojm si shpirt t kapitalizmit - n kontrast me format e tjera t fitimit do synim, prpjekje pr t fituar para, sepse sipas mendimit tim me pohimin e dyt humbet gjith preizioni i
koncepteve, kurse me pohimin e par humbet para s gjithash mundsia pr t prpunuar specifiken e
kapitalizmit oksidental ndaj formave t tjera. Edhe n veprn e G. Simmelit Philosophie des Geldes jan
barazuar shum njra me tjetrn ekonomia e paras dhe kapitalizmi duke dmtuar edhe shtjellimet e
problemit. N veprat e W. Sombartit, para s gjithash edhe n botimin e ri t kryeveprs s tij t bukur mbi
kapitalizmin t paktn e par nga ana e problemit tim - specifikja e Oksidentit : organizimi racional i puns,
zhvendoset n plan t dyt duke favorizuar shum faktort e zhvillimit, t cilt ishin efikas kudo n bot.

16

kapitalit, qoft n formn e llogarimbajtjes moderne apo n nj mnyr akoma

primitive dhe t siprfaqshme; qoft n fillim t siprmarrjes : bilanci fillestar; ashtu
edhe para do veprimi t veant : llogaritja; si dhe gjat kontrollit dhe verifikimit t
dobishmris s veprimit : llogaritja e mpasshme; edhe n fund t siprmarrjes pr
t prcaktuar sesa sht fitimi : bilanci prfundimtar. Bilanci fillestar i nj
transaksioni tregtar sht p. sh. prcaktimi i vlers n para, e aprovuar nga palt, i
aseteve t futura n transaksion nse ato nuk jan tashm n formn e parave dhe
bilanci prfundimtar sht vlersimi n para n prfundim t transaksionit n baz t
t cilit bhet shprndarja e fitimit ose humbjes. N rast se transaksionet jan
racionale, ather llogaritja qndron n themel t do veprimi t veant t
partnerve. Q nuk ekziston nj llogaritje me t vrtet e sakt apo vlersim i till, q
procedohet pastrtisht me afrsi ose thjesht n mnyr tradicionale dhe
konvencionale kto gjra shfaqen madje deri sot n do form t siprmarrjes
kapitaliste gjithmon ku rrethanat nuk shtrngojn pr llogaritje t sakta. Por kto
jan shtje q prekin vetm shkalln e racionalitetit t fitimit kapitalist.
Pr kt koncept ka vetm rndsi q orientimi faktik drejt krahasimit t t
ardhurave n para me shpenzimet n para, pavarsisht nse bhet edhe n form
primitive, dikton n mnyr vendimtare veprimtarin ekonomike. N kt sens
kapitalizm dhe siprmarrje kapitaliste, edhe me racionalizim t pranueshm n
llogaritjen e kapitalit, ka pasur n t gjith vendet e qytetruara t bots me aq sa
dshmojn dokumentat ekonomik; n Kin, Indi, Babiloni, Egjypt, n Antikitetin e
Mesdheut, n Mesjet si dhe n Kohn e Re. Kto ishin jo vetm siprmarrje t
veanta krejtsisht t izoluara, por edhe aktivitete ekonomike krejtsisht t
predisponuara pr siprmarrje t veanta kapitaliste gjithnj t reja e madje ishin
edhe ndrmarrje t vijueshme - megjithse pikrisht tregtia pr nj koh t gjat
nuk pati karakterin e ndrmarrjeve tona t prhershme, por prbhej thelbsisht nga
nj seri siprmarrjesh t veanta dhe vetm dalngadal, pikrisht n sjelljen e
tregtarve t mdhenj, erdhi nj kohezion i brendshm (sipas fushs). Sidoqoft
siprmarrja kapitaliste dhe gjithashtu siprmarrsi kapitalist jo vetm si siprmarrs i
rastit, por edhe si siprmarrs i rregullt jan shum t mom dhe ishin kudo
jashtzakonisht shum t prhapur.
Por Oksidenti ka nxjerr kapitalizm me nj shkall t till rndsie dhe, gj q
shpjegon arsyen e saj, n lloje, forma dhe drejtime, q nuk kan ekzistuar kurr diku
gjetk. N t gjith botn ka pasur tregtar; tregtar me shumic dhe me pakic,
tregtar t angazhuar n tregtin lokale dhe ata t angazhuar n tregtin e jashtme.
Ka pasur hua t t gjitha llojeve dhe banka me funksione jashtzakonisht t
ndryshme, por megjithat n thelb t ngjashme t paktn me funksionet e bankave
tona t themi t shekullit 16. Huat detare, tregtia me mirbesim dhe bizneset me
partneritet t kufizuar si dhe shoqrit kan qn shum t prhapura madje edhe si
biznese t vazhdueshm. Gjithmon ku ekzistonin financat n para t enteve publike,
atje shfaqej dhe huadhnsi si n Babiloni, Greqi, Indi, Kin, Rom pr t financuar
para s gjithash luftrat dhe piraterin detare, pr furnizime dhe ndrtime t t gjitha
llojeve. N politikn e prtej oqeanit sht shfaqur siprmarrsi kolonialist, plantatori
me skllevr ose plantatori i puntorve t shtrnguar direkt apo indirekt. sht
shfaqur siprmarrsi q merrte rent nga ifligjet, nga zyrat dhe para s gjithash nga
taksat; siprmarrsi q financonte shefat e partive gjat zgjedhjeve dhe ushtart
mercenar gjat luftrave civile dhe m n fund sht shfaqur spekullanti i t gjitha
17

llojeve t shanseve pr t fituar para. Ky lloj i siprmarrsve, pra aventuriert

kapitalist kan ekzistuar n t gjith botn. Me prjashtim t tregtis, t kredive dhe
transaksioneve bankare, aktivitetet e tyre me prioritet ishin ose t karakterit t pastr
irracional-spekullativ ose kishin pr baz fitimin me an t dhuns, para s gjithash
prvetsimin e pres; t pres s lufts ose t pres s vazhdueshme fiskale
(plakitjen e shtetasve).
Kapitalizmi i tipit t erekut t fundit t shek. 19, kapitalizmi i spekullantve t
mdhenj, kapitalizmi i kolonializmit dhe kapitalizmi modern financiar qysh n paqe,
por para s gjithash kapitalizmi i orientuar veanrisht n shfrytzimin e lufts, e
mbartin kt tipar edhe n Oksidentin e sotm dhe pjes t veanta - vetm t
veanta - t tregtis s madhe ndrkombtare kan edhe sot lidhje t ngushta me t si
dikur. Por krahas tij Oksidenti ka zhvilluar n Kohn e Re nj lloj krejtsisht tjetr t
kapitalizmit, i cili nuk sht shfaqur asgjkundi tjetr n bot : organizimin kapitalist
racional t puns (formalisht) t lir. N vende t tjera gjenden vetn faza fillestare t
ktij kapitalizmi. Madje dhe organizimi i puns jo t lir arriti nj far shkalle
racionaliteti vetm n plantacione si dhe, n nj mas shum t kufizuar, n
ekonomin e konsumit t antikitetit e nj shkall akoma m t vogl racionaliteti n
fillim t Koh s Re n punn e bujkrobrve n ifligje, n punishtet e ifligjeve ose n
industrit shtpiake t ifligarve. Madje vet industria shtpiake reale mbi bazn
e puns s lir, e vrtetuar kjo me siguri t plot, ka ekzistuar jasht Oksidentit vetm
n ca raste t izoluara. Prdorimi i puntorve ditor, q natyrisht praktikohej kudo, duke ln mnjan prjashtime shum t pakta dhe shum t veanta t tilla si
ndrmarrjet monopoliste shtetrore, q shmangen shum nga organizimi i
ndrmarrjeve moderne - nuk oi n vende t tjera n krijimin e manifakturave dhe
aspak n organizimin racional t nj sistemi pr kualifikimin e nxnsve zejtar,
tipare q i pati mesjeta n Oksident. Por organizimi racional i ndrmarrjes, i
orientuar n shanset e fitimit n tregun e mallrave dhe jo n shanset e dhunshme
politike e as n shanset spekulative irracionale, nuk sht dukuria specifike e vetme e
kapitalizmit n Oksident. Organizimi modern racional i ndrmarrjes kapitaliste nuk
do t kishte qn i mundur pa dy elemente t tjera t rndsishme t zhvillimit :
ndarjen e biznesit nga ekonomia shtpiake, q sundon plotsisht jetn e sotme ekonomike
dhe e lidhur ngusht me t, llogarimbajtjen racionale. Ndarja hapsinore e vendit t
puns ose t shitjes nga banesa ka ekzistuar edhe gjetk (n pazarin oriental dhe n
ekonomin konsumuese t kulturave t tjera). Gjithashtu edhe krijimi i shoqatave
kapitaliste me llogari t veant t veprimtaris gjendet n Azin e Largt, n Orient
dhe n Antikitet. Por krahasuar me pavarsin moderne t ndrmarrjeve tona t
biznesit kto jan vetm sythat e par. Para s gjithash pr arsyen se mjetet e
brendshme pr kt mvetsi si llogarimbajtja jon racionale e biznesit si dhe ndarja
jon ligjore e pasuris s ndrmarrjes nga pasuria personale iu mungojn atyre
krejtsisht ose jan vetm n zhvillimet fillestare3. Zhvillimi kudo gjetk ka pasur
3

Natyrisht kontrasti nuk duhet perceptuar si absolut. Nga kapitalizmi me orientim politik (para s gjithash nga
kapitalizmi i taksidarve t tokave) qysh n antikitetin e Mesdheut e t Orientit, por ndoshta edhe n Kin e Indi,
lindn biznese racionale afatgjata, llogarimbajtja e t cilave e njohur prej nesh vetm nga fragmente t varfra
duhet t ket pasur karakter racional. Kapitalizmi aventurist me orientim politik takohet shum m afr me
kapitalizmin e biznesit racional n historin e bankave moderne, edhe t banks s Anglis, t cilat kan lindur
kryesisht nga biznese politike e me motive t lufts. P.sh. kontrasti i individualitetit t Patersonit i nj
promotori tipik ndaj atyre antarve t drejtoris, t cilt ishin vendimtar n qndrimin konsekuent t saj
dhe shum shpejt u quajtn si The Puritan userers of Grocers Hall, sht tipik po ashtu dhe shkarja e politiks
bankare t ksaj banke shum solide e me raste edhe e banks s themelimit South Sea. Pra kontrasti natyrisht

18

prirjen q t lejoj lindjen e veprimtarive t biznesit si pjes t nj ekonomie t madhe

shtpiake t princit ose t ifligarit (t Oikos). Ky zhvillim, si e kishte shquajtur
tashm Rodbertusi, megjith gjoja ndonj afri sht jashtzakonisht i shmangur nga
yni, madje sht zhvillim n drejtim t kundrt.
Por n fund t fundit gjith kto veori t kapitalizmit perndimor kan marr
rndsin e tyre t sotme vese nga lidhja e tyre me organizimin kapitalist t puns.
Edhe ajo q zakonisht quhet komercializim - pra zhvillimi i letrave me vler dhe
racionalizimi i spekulimit, pra bursa - sht e lidhur me at. Sepse pa organizimin
kapitalist racional t puns kjo e gjitha pr aq sa ishte e mundur, edhe prparimi
drejt komercializimit, nuk do t kishte t njjtn rndsi, para s gjithash pr
strukturn sociale dhe pr gjith problemet specifike n Oksidentin modern, t cilt
lidhen me kt struktur. Llogaritja ekzakte themeli i gjith t tjerave - sht e
mundur vetm n truallin e puns s lir. Dhe sikurse ose meq jasht Oksidentit
modern bota nuk ka njohur organizim racional t puns, po ashtu ose prandaj nuk ka
njohur ajo edhe socializmin racional. Sigurisht sikurse ekonomin qytetare, politikn e
ushqimit t qyteteve, merkantilizmin dhe politikn e asistencs sociale t princve;
racionimin, rregullimin e jets ekonomike, proteksionizmin dhe teorit laissez-faire
(n Kin), po ashtu bota ka njohur edhe ekonomi komuniste dhe socialiste t tipareve
nga m t ndryshme : komunizmin familjar, fetar ose ushtarak; socializmin shtetror
(n Egjypt), kartelet monopoliste dhe organizatat e konsumatorve t llojeve nga m
t ndryshme. Por megjithse kudo kishte privilegje pr tregjet e qyteteve, kishte
esnafe, gilda dhe gjithfar diferencash ligjore midis qytetit dhe fshatit n forma nga
m t ndryshmet, prapseprap koncepti i qytetarit mungonte kudo me prjashtim
t Oksidentit edhe koncepti i borgjezis mungonte kudo me prjashtim t
Oksidentit modern. Po kshtu mungonte dhe duhej domosdoshmrisht t mungonte
kudo me prjashtim t Oksidentit edhe koncepti i proletariatit si klas, sepse
mungonte organizimi racional i puns s lir n ndrmarrje. Luft klasash midis
shtresave t kreditorve dhe t debitorve, midis pronarve t tokave dhe fshatarve
pa tok ose skllevrve apo ifinjve, midis tregtarve dhe konsumatorve apo
pronarve t tokave ka pasur prej kohsh kudo n konstelacione t ndryshme. Por
luftrat e mesjets n Oksident midis mjeshtrave dhe puntorve t tyre, n vende t
tjera ekzistojn vetm si shenja t para. N vende t tjera mungon plotsisht
kontradikta moderne midis siprmarrsve t mdhenj industrial dhe puntorve t
lir me pag me mditje. Dhe prandaj nuk mund t kishte dhe nuk mund t njihej
atje edhe nj problematik e llojit t socializmit modern.
Kshtu n nj histori universale t kulturs problemi qendror pr ne n fund t
fundit nuk sht, edhe nga nj kndvshtrim i pastr ekonomik, lulzimi kudo i
formave t ndryshme t veprimtaris kapitaliste t tilla si : kapitalizmi i tipit t
aventurierve ose kapitalizmi tregtar ose kapitalizmi i orientuar tek lufta, politika,
administrata dhe n shanset e fitimit nprmjet tyre. Prkundrazi m shum sht
lindja e kapitalizmit me ndrmarrjet borgjeze, me organizimin e tyre racional t puns s
lir. Ose e kthyer n termat e historis kulturore, problemi konsiston n lindjen e
borgjezis perndimore dhe t veoris s saj, q sigurisht sht n lidhje t ngusht
me lindjen e organizimit kapitalist t puns, por natyrisht nuk sht thjesht identike
sht krejtsisht fluid. Por ai ekziston. Promotort dhe financiert e mdhenj kan krijuar po aq pak organizata
racionale t puns sikurse prsri : n prgjithsi dhe me prjashtime t veanta po aq pak ifutt : bartsit
tipik t kapitalizmit financiar dhe politik. Prkundrazi kt e bn (si tipa !) njerz krejtsisht t tjer.

19

me t. Sepse borgjezi n sensin e srs shoqrore ekzistonte tashm para zhvillimit

t kapitalizmit specifik perndimor, por sigurisht vetm n Oksident. S pari sht e
qart se kapitalizmi specifik modern perndimor ka qn ndikuar n nj shkall t
madhe nga zhvillimet n fushat teknike. Sot racionaliteti i tij sht n thelb i
kushtzuar nga besueshmria e faktorve vendimtar teknik; nga besueshmria e
dokumentave me llogaritje ekzakte. Por kjo n t vrtet do t thot se ai varet nga
veorit e shkencs perndimore, sidomos nga shkencat natyrore t bazuara tek
matematika dhe n eksperimentet ekzakte dhe racionale. Nga ana tjetr zhvillimi i
ktyre shkencave dhe mbi bazn e tyre zhvillimi i tekniks mori dhe merr impulse
vendimtare nga shanset kapitaliste, t cilt n formn e shprblimeve ndrthuren me
zbatimin e shkencs dhe t tekniks n ekonomi. Esht e vrtet se lindja e shkencs
perndimore nuk ka qn diktuar nga shanse t tilla. Llogaritje, madje me numra
dhjetor, dhe algjebr kan br edhe indiant, shpiksit e sistemit dhjetor, i cili hyri
vese n shrbim t kapitalizmit q po zhvillohej n Oksident, kurse n Indi nuk krijoi
aritmetik moderne dhe kontabilitet. Edhe lindja e matematiks dhe e mekaniks
nuk ishte e kushtzuar nga interesat kapitaliste. Por zbatimi teknik i njohurive
shkencore, kaq vendimtar pr kushtet e jetess s masave t popullit, ishte sigurisht i
ndikuar nga shprblimet ekonomike, q viheshin pikrisht pr kt gj n Oksident.
Por kto shprblime rridhnin nga veorit e rendit social t Oksidentit. Pra duhet
patjetr t pyesim se nga cilt komponent t ktij rendi rridhnin, meq padyshim jo
t gjith do t ken qn njlloj t rndsishm. Tek komponentt me rndsi t
padyshimt hyjn struktura racionale e sistemit t s drejts dhe e administrats.
Sepse kapitalizmi i ndrmarrjes moderne racionale ka nevoj si pr mjete teknike
pune t besueshme ashtu dhe pr sistem drejtsie t besueshm dhe sistem
administrate sipas rregullave formal, pa t cilt me t vrtet bhet e mundur
ekzistenca e kapitalizmit aventuror dhe e kapitalizmit t tregtis spekulative dhe
gjith llojet e mundshme t kapitalizmit t kushtzuar politikisht, por jo ekzistenca e
ndrmarrjeve ekonomike racionale private me kapital themelor dhe me sigurin e
llogaritjeve. Vetm Oksidenti i vuri n dispozicion ekonomis nj sistem t till t s
drejts dhe nj administrat t till n kt perfeksion juridiko-teknik dhe formalist.
Prej nga e ka marr ai kt sistem t s drejts ? - duhet pra t pyesim
domosdoshmrisht. Krahas rrethanave t tjera jan edhe interesat kapitaliste q
padyshim i kan sheshuar rrugn shtress s juristve specialist t shkolluar sipas t
drejts racionale, pr t sunduar n zbatimin e ligjeve dhe n administrat, si e
tregon kt do hulumtim. Por n asnj mnyr vetm ato ose kryesisht ato. Dhe kto
interesa nuk e krijuan nga vetvetja at sistem t s drejts. Prkundrazi dhe fuqi
krejtsisht t tjera vepruan n kt zhvillim. Dhe prse interesat kapitaliste nuk bn
t njjtn gj n Kin ose Indi ? Prse atje as zhvillimi shkencor, artistik, shtetror as
dhe zhvillimi ekonomik nuk hyn n ato pista racionalizimi, t cilat jan karakteristik
e Oksidentit ?
Sepse n t gjitha rastet e prmendura t veorive bhet fjal qart pr nj
racionalizm t tipit specifik n kulturn perndimore. Me kt fjal mund t
kuptohen gjra jashtzakonisht t ndryshme, - si do ti sqarojn n mnyr t
prsritur shpalosjet e mvonshme. P.sh. ka racionalizime t mendimit t thell
mistik, pra t nj sjelljeje q e par nga fusha t tjera t jets sht specifike
irracionale. Po aq mir ka racionalizime n jetn ekonomike, n teknik, n punn
shkencore, n edukim, n luft, n drejtsi dhe n administrat. M tej secila nga kto
20

fusha mund t racionalizohet nn kndvshtrime dhe objektiva fundor shum t

ndryshm dhe ajo q nga nj kndvshtrim sht racionale mund t jet
irracionale e soditur nga kndvshtrimi tjetr. Prandaj racionalizime t llojeve
jashtzakonisht t ndryshme ka pasur n fusha t ndryshme t jets n t gjitha
qytetrimet. Karakteristikja e dallimeve t tyre, t para kto nga kndvshtrimi i
historis s qytetrimeve, sht se cilat sfera u racionalizuan dhe n cilin drejtim u
racionalizuan ato. Pra s pari prsri ka rndsi t shquajm veorin specifike t
racionalizmit perndimor e n kuadrin e tij racionalizmin modern perndimor dhe t
shpjegojm lindjen e tyre. do prpjekje e till, n prputhje me rndsin
fundamentale q ka ekonomia, para s gjithash duhet t mbaj parasysh kushtet
ekonomike. Por nuk duhet t lihet jasht vmendjes edhe lidhja e anasjellt shkakore.
Sepse racionalizmi ekonomik sikurse varet n lindjen e tij nga teknika racionale dhe
ligjet racionale varet edhe nga aftsia dhe predispozicioni i njerzve pr t pranuar
lloje t caktuara t mnyrs praktike-racionale t jetess. Atje ku kto lloje t caktuara
t mnyrs praktike-racionale s jetess kan qn penguar nga pengesa spirituale,
atje edhe zhvillimi i nj mnyre jetese racionale nga ana ekonomike ndeshi n
rezistenc t fuqishme t brendshme. N elementet m t rndsishme formuese t
mnyrs s jetess hynin kudo n t kaluarn fuqit magjike e fetare dhe konceptet
etike pr detyrat e njeriut, t cilt rridhnin nga besimi i njerzve tek kto fuqi. N
studimet e mbledhura dhe t plotsuara m posht n kt vllim do t bhet fjal pr
kto fuqi.
N krye t vllimit jan vendosur dy ese t vjetra4, t cilat prpiqen n nj pik t
rndsishme ti afrohen ans prgjithsisht m t vshtir pr tu rrokur t problemit
: kushtzimit t lindjes s nj botkuptimi ekonomik, kushtzimit t lindjes s
etosit, kushtzimit t lindjes s nj forme ekonomike nga besime t caktuara fetare
e konkretisht n shmbullin e lidhjeve t etosit modern ekonomik me etikn
racionale t protestantizmit asketik. Pra ktu trajtojm vetm nj an t lidhjes
shkakore.
Studimet e mvonshme mbi Etikn ekonomike t feve botrore prpiqen,
nprmjet nj vshtrimi t prgjithshm mbi lidhjet e feve m t rndsishme me
ekonomin dhe me shtreszimin social n mjedisin t tyre, t ndjekin pr aq sa sht
e nevojshme t dyja lidhjet shkakore pr t gjetur pika krahasimi me zhvillimin
perndimor q do analizohet m tej. Sepse vetm kshtu mund t ndrmerret
klasifikimi n nj far mase i qart shkakor i atyre elementeve t etiks ekonomike t
feve perndimore, t cilt jan karakteristik e ksaj etike n kontrast me t tjerat. Pra
kto studime nuk pretendojn t jen analiza t gjithanshme t kulturave, qofshin
dhe analiza kaq t ngutura. Prkundrazi pr do kultur ata theksojn krejtsisht me
dashamirsi elementet q ishin dhe jan n kontrast me zhvillimin e qytetrimit
perndimor. Kshtu studimet jan t orientuara krejtsisht tek problemet q nga kjo
pikpamje duken t rndsishme me rastin e paraqitjes s zhvillimit perndimor.
Duke patur kt qllim, nj procedur tjetr nuk dukej e mundur. Por pr t
shmangur keqkuptimet ktu duhet t trheqim shprehimisht vmendjen pr
kufizueshmrin e qllimit ton. T paktn edhe n nj drejtim tjetr duhet t
paralajmrohet lexuesi i paorientur, pra t mos mbivlersoj rndsin e ktyre
4

Shnim i prkthyesit. Maks Veberi e ka fjaln pr studimin Etika protestante dhe shpirti i kapitalizmit (i
prkthyer prej meje) dhe esen Sektet protestante dhe shpirti i kapitalizmit t prfshira n volumin e par t
sociologjis s tij pr fen.

21

shtjellimeve. Sinologu, indologu, semitisti, egjiptologu natyrisht nuk do t gjej n to

asgj t re pr t. E dshirueshme do t ishte vetm q ai tek shtja t mos gjej asgj
thelbsore, t ciln e gjykon objektivisht t gabuar. Se deri n shkall sht arritur q
ti afrohemi ktij ideali t paktn kaq afr sa mund t jet n gjendje nj jospecialist,
kt autori nuk mund ta dij. sht krejtsisht e qart se ai q sht i detyruar t
prdor prkthimet e t tjerve dhe q pr mnyrn e prdorimit dhe vlersimit t
burimeve monumentale, dokumentare ose letrare detyrohet ti drejtohet literaturs
shpesh shum kontradiktore t specialitetit, vlern e s cils nuk e gjykon dot vet, ai
ka t gjitha arsyet q t mendoj me shum modesti pr vlern e veprs s vet. Aq m
tepr kur shkalla e prkthimeve t pranishme nga burimet e vrteta (d.m.th. nga
mbishkrimet dhe dokumentat) pjesrisht sht akoma shum e vogl (veanrisht
pr Kinn) n raport me burimet q ekzistojn dhe q jan t rndsishme. Nga gjith
kjo rrjedh karakteri plotsisht provizor i studimeve, sidomos i pjesve q lidhen me
Azin5 . Nj gjykim prfundimtar iu takon vetm specialistve. Dhe vetkuptohet
kto studime jan shkruar prej meje vetm sepse deri tani ne nuk kishim interpretime
specialistsh me kt objektiv dhe n kto kndvshtrime t veanta. Ato jan t
paracaktuara q t vjetrohen s shpejti n nj shkall dhe sens jashtzakonisht m
t fort, sesa vlen kjo n fund t fundit pr do punim shkencor. Gjat punimeve t
ktij lloji, sado shqetsuese q t jet, nuk mund t shmanget nj shtrirje krahasuese
n fusha t tjera t specialitetit, por ather duhet t nxjerrsh msime pr nj
trheqje shum t fort lidhur me shkalln e suksesit. Moda apo zhuritja e letrarve
beson sot me knaqsi se mbarohet pun pa specialistin ose se mund ta degradoj
at n puntor varts t sehirxhiut. Pothuajse t gjitha shkencat ia din pr nder
diletantit pr dika, shpesh pr pikpamje shum t vlefshme. Por diletantizmi si
princip i shkencs do t thoshte fundi i saj. Kush dshiron sehir le t shkoj n
kinema, megjithse sot atij ia ofrojn kt gj n mas edhe n form letrare, pikrisht
n kt fush t problemit6. Asgj tjetr nuk sht m shum i huaj sesa ky princip,
pr paraqitjet tej mase t kthjellta n kto studime qllimisht shum empirike. Dhe
dshiroj t shtoj dika. Kush dshiron predikimin le t shkoj n mbledhjet e
sekteve. Ktu nuk do t shqyrtohet me asnj fjal se cili raport vlerash ekziston midis
kulturave t trajtuara n form krahasimore. sht e vrtet q kursi i fateve t
njerzimit prplaset tronditshm n gjoksin e atij, q krkon t rrok nj fragment t
ktij kursi. Por ai do t bj mir, q ti mbaj pr vete komentart e tij t vegjl
personal, si bn njeriu para pamjes s detit apo t malit t lart, vese po qe se ai e
di, q ka prirjen dhe talentin e formimit artistik ose t krkess profetike. N
shumicn e rasteve t tjera llafet e shumta mbi intuitn nuk mbulojn asgj tjetr
vese mungesn e distancs nga objekti, e cila duhet t gjykohet njlloj ashtu sikurse
gjykohet i njjti qendrim ndaj njeriut7..

Edhe njohurit e mia hebraike jan krejtsisht t pamjaftueshme.

Nuk kam nevoj t them se ktu nuk hyjn prpjekje t themi si ato t K. Jasperit (n librin e tij mbi
Psychologie der Weltanschauungen, 1919) apo nga ana tjetr ankesa (n Charakterologie) dhe studime t
ngjashme, t cilat dallojn nga prpjekja ime n mnyrn e piknisjes. Ktu nuk do t ishte hapsira e duhur pr
nj diskutim pikpamjesh.
7
Shnim i prkthyesit. Maks Veberi vazhdon edhe disa rreshta lidhur me studimin e tij shum t gjat Etika
ekonomike e feve botrore, q pr ne sht pa interes.
6

22

ETIKA PROTESTANTE DHE SHPIRTI I KAPITALIZMIT8

I. Problemi
Prmbajtja : 1. Konfesioni dhe shtreszimi social. 2. Shpirti i
kapitalizmit. 3. Koncepti i Luterit pr profesionin, detyr pr tu
hulumtuar.
1. Konfesioni dhe shtreszimi social
Nj vshtrim n statistikat e profesioneve n nj shtet me konfesione t prziera
zakonisht do t na shfaq n shpeshtsi t dukshme9 nj dukuri, e cila n vitet e

Botuar n Archiv fr Sozialwissenschaft und Sozialpolitik t Jaffes (J.C.B. Mohr, Tbingen) Vol. XX,XXI
(1904 dhe 1905). Nga literatura voluminoze kushtuar ktij libri do t theksoja vetm kritikat e hollsishme ndaj
tij : F.Rachfahl, Kalvinismus und Kapitalismus, Internationale Wochenschrift, Kunst und Technik, 1909, Nr. 3942. N prgjigje, artikullin tim : Antikritisches zum Geist des Kapitalismus Archiv Vol. XXX, 1910. Prsri
prgjigjen e Rachfahlit n organin e msiprm (Nochmals Kalvinismus und Kapitalismus) 1910, Nr. 22-25 dhe
n lidhje me kt artikullin tim Antikritisches Schlusswort Archiv Vol. XXXI (Brentano n kritikn e tij q
do citohet m posht si duket nuk i ka njohur kto parashtrime t fundit, sepse nuk i citon). Nga polemika
pashmangshmrisht mjaft e pafrutshme kundr Rachfahlit nuk kam prfshir asgj n kt botim. Ai sht nj
dijetar t cilin e vlersoj n fusha t tjera, por ktu sht futur n nj fush q vrtet nuk zotrohet prej tij. Un
kam shtuar vetm citate (shum t pakta) plotsuese nga antikritika ime e nprmjet fjalive t futura ose
shnimeve n fund t faqeve kam krkuar t prjashtoj pr t ardhmen t gjitha keqkuptimet e mendueshme. M
tej do t prmendja : W. Sombart me librin e tij Der Bourgeois (Mnchen dhe Leipzig 1913), t cilit do ti
kthehem m posht n shnimet e mia n fund t faqeve. M n fund : Lujo Brentano n ekskursin II n shtojcn
e fjalimit t tij festiv n Mynih (n akademin e shkencave 1913) mbi : Die Anfnge des modernen Kapitalismus
(botuar m vete n Mnchen m 1916 e i zgjeruar me ekskurset). Edhe ksaj kritike do ti kthehem n rastet e
duhura me shnimet e posame n fund t faqeve. Un ftoj kdo, q do t kishte interes t till, t bindet vet
(ndryshe nga shpresa e tij) duke krahasuar botimin e par t 1905 me kt botim t dyt t 1920 se nuk kam
hequr, nuk kam riinterpretuar, nuk kam zbutur asnj fjali t vetme t traktatit tim, e cila prmbante ndonj pohim
problemor t rndsishm, dhe se nuk kam shtuar pohime q shmangen nga shtja. Nuk ekzistonte asnj shkak
q t bja nj gj t till dhe vazhdimi i shtjellimeve do ti detyroj edhe ata q dyshojn akoma, t binden m n
fund. Dy dijetart e sapo prmendur jan n nj grindje m t ashpr njri me tjetrin sesa me mua. Kritikn e
Brentanos ndaj veprs s Sombartit Die Juden und das Wirtschaftsleben un e konsideroj t argumentuar n
shum pika t tems, por megjithat shum her e konsideroj shum t padrejt, pavarsisht se dhe Brentano nuk
e kupton shtjen vendimtare t problemit t ifutve, problem q ktu paraprakisht lihet mnjan (pr kt do t
flas m von).
Nga ana teologjike do t prmendja shum sugjerime t vlefshme lidhur me kt punim dhe tablloja e tyre n
trsi paraqitet miqsore; edhe tek pikpamjet e veanta t ndryshme nga t miat tablloja paraqitet shum
objektive, gj q pr mua sht edhe m shum e vlefshme, se nuk do t m kishte habitur nj far antipatie ndaj
mnyrs s trajtimit t pashmangshm t gjrave ktu. Ajo gj, q teologu besnik ndaj fes e konsideron t
mueshme tek feja e tij, natyrisht q n kt libr nuk mund t zr nj vend t madh. N kt punim - duke e
analizuar nga pikpamja fetare - shpesh kemi t bjm me aspektet shum t jashtme dhe t prgjithshme t jets
s feve, por q sigurisht kan qn gjithashtu prezente dhe meq ato ishin t prgjithshme dhe t jashtme,
ndikuan gjithashtu shum m fort n sjelljen e jashtme t njerzve. Si plotsim dhe konfirmim shum t
mirpritur edhe t ksaj eseje, pr aq sa merret me problemin ton, krahas prmbajtjes tjetr t pasur t tij, po
prmend shkurt edhe njher ktu - n vend t citimeve t shpeshta n t gjitha pikat e veanta - librin e trash t
E. Troeltsch, Die Soziallehren der christlichen Kirchen und Gruppen (Tbingen 1912), i cili nga kndvshtrimet
e veta shum t shtrira trajton historin universale t etiks s krishtrimit perndimor. Pr autorin e librit ka m
shum rndsi doktrina fetare, kurse pr mua kan m shum rndsi efektet praktike t fes.
9
Shmangjet shpjegohen jo gjithnj, por shpesh me at q natyrisht konfesioni i puntoris s nj industrie
n radh t par varet nga konfesioni i rajonit ku ekziston industria ose nga konfesioni i rajonit ku sht
rekrutuar puntoria e saj. Kjo rrethan ndryshon n vshtrim t par shpesh tabllon q na ofrojn disa statistika
t konfesioneve si p.sh. ajo e provincs s Rinit. Prve ksaj shifrat jan llogjike e bindse natyrisht vetm n
rastin e specializimit n shkall t gjer dhe trajtimit t profesioneve t veant. Nga ana tjetr n varsi t
rrethanave siprmarrs krejtsisht t mdhenj bashk me zejtar mjeshtra, t cilt punojn vetm, grupohen n
kategorin e drejtuesve t ndrmarrjes. Por para s gjithash kapitalizmi i lart i sotm n prgjithsi sht

23

fundit sht shqyrtuar gjallrisht shum her n shtypin dhe literaturn katolike10 si
dhe n kongrest e katolikve n Gjermani : karakterin krejtsisht mbizotrues
protestant qoft n zotrimin e kapitaleve dhe n gjirin e siprmarrsave ashtu dhe n
shtresat e larta t kualifikuara t puntoris e sidomos n personelin me kualifikim
m t lart teknik dhe ekonomik t siprmarrjeve moderne 11 . Jo vetm atje ku
ndryshimi n konfesione prputhet me ndryshimin e kombsive e n kt mnyr
me shkalln e zhvillimit kulturor, si kemi n lindje t Gjermanis diferencat n
konfesion dhe dallimet n kombsi midis gjermanve dhe polakve, por pothuajse
kudo atje ku zhvillimi kapitalist n kohn e lulzimit t vet pati dor t lir q ta
rishtresonte nga ana sociale popullsin sipas nevojave t tij dhe ta organizonte n
profesione - dhe sa m shum t ndeshet ky rast aq m t qart - e gjejm t spikatur
at dukuri n shifrat e statistikave t konfesioneve. Sigurisht pjesmarrja e shquar,
relativisht tepr e fort, d.m.th. prqindja e tyre ndaj gjith popullsis, e
protestantve n zotrimin e kapitaleve12, n udhheqje dhe n shkallt e larta t
puns n ndrmarrjet e mdha moderne prodhuese dhe tregtare 13 shpjegohet
pjesrisht me arsye historike 14 t s kaluars s largt, n t cilat prkatsia
konfesionale nuk shfaqet si shkaku i fenomeneve ekonomike, prkundrazi shfaqet
deri n njfar mase si pasoj e fenomeneve t tilla. Pjesmarrja n kto funksione
ekonomike presupozon pjesrisht zotrim kapitali, pjesrisht edukim t
kushtueshm, ose shpesh i presupozon q t dyja dhe sot sht e lidhur me zotrimin
e nj pasurie t trashguar ose sidoqoft dhe me zotrimin e nj far mirqnieje.
Pikrisht nj numr i madh i rajoneve m t pasura t Raihut, q ishin t favorizuara
nga natyra ose pozicioni gjeografik ndaj rrugve t komunikacionit e ekonomikisht
m t zhvilluarit, veanrisht shumica e qyteteve t pasura, n shekullin e 16 kaluan
n fen protestante dhe efektet e mpasshme nga ky kalim iu vlejn pr mir
protestantve edhe sot n luftn pr ekzistenc ekonomike. Por pastaj lind pyetja
historike : ciln arsye pati ky predispozicion veanrisht i fort i rajoneve
ekonomikisht m t zhvilluara pr nj revolucion kishtar ? E prgjigja nuk sht
aspak aq e thjesht sa mund t besohej fillimisht. Sigurisht flakja e tradicionalizmit
ekonomik del si nj moment q n prgjithsi duhej t mbshteste thelbsisht prirjen
pr dyshim edhe ndaj tradits fetare si dhe prirjen pr kundrshtim ndaj autoriteteve
tradicionale. Por ktu duhet mbajtur parasysh, gj q sot harrohet shpesh, se
reformacioni nuk nnkuptonte mnjanimin e sundimit kishtar ndaj jets n
prgjithsi, sesa do t thoshte m tepr zvendsim i forms s deriathershme t tij
nprmjet nj forme tjetr. E pikrisht do t thoshte zvendsimi i nj sundimi mjaft
t rehatshm, n at koh praktikisht pak t ndjeshm, shum her pothuajse sundim
br i pavarur nga ato ndikime q mundi t kishte n t kaluarn konfesioni sidomos prsa i prket shtress s
ult, t gjer e t pamsuar t puntoris s tij. Pr kt do t flas m von.
10
Krahaso p.sh. Schell, Der Katholizismus als Prinzip des Fortschrittes. Wrzburg 1897, faqe 31. dhe v.
Hertling, Das Prinzip des Katholizismus und die Wissenschaft. Freiburg 1899, faqe 58.
11
Nj nga nxnsit e mi ka prpunuar p.sh. materialin m t gjer statistikor q ne zotrojm mbi kto gjra,
statistikn mbi konfesionet n Baden. Shih Martin Offenbacher, Konfession und soziale Schichtung. Eine Studie
ber die wirtschaftliche Lage der Katholiken und Protestanten in Baden. Tbingen und Leipzig 1901 (Vol. IV,
fletorja 5 e Volkwirtschaftlichen Abhandlungen der badischen Hochschulen). Faktet dhe shifrat q do paraqiten
m posht pr ilustrim burojn t gjitha nga ky punim.
12
P.sh. n vitin 1895 n Baden pr do 1000 protestant taksa mbi fitimin nga renta e kapitalit ishte 954060
marka, pr do 1000 katolik ishte 589000 marka. ifutt me mbi 4 milion marka pr 1000 veta marshojn
sigurisht n krye. (Shifrat sipas Offenbacher n veprn e cituar f. 21).
13
Pr kt pik krahasoni shtjellimet e plota n punimin e Offenbacherit.
14
Edhe pr kt shihni paraqitjet m t detajuara pr Baden n dy kapitujt e par t punimit t Offenbacherit.

24

vetm formal, nprmjet rregullave pafundsisht t bezdisshme dhe serioze n gjith

mnyrn e jetess, q deprtonin sa mund ta haj mendja n t gjitha sferat e jets
shtpiake dhe publike. Sundimin e kishs katolike, - duke ndshkuar heretikt,
megjithat e but ndaj mkatarve, si ishte ajo m par shum m tepr se sot, - e
durojn n kohn e tashme edhe popuj me fizionomi ekonomike krejtsisht moderne
dhe po ashtu e duruan at rajonet m t pasura, ekonomikisht m t zhvilluara q
njihte Toka n kohn e kaprcimit t shek. 15. Sundimi i kalvinizmit si ishte n fuqi
n shek. e 16 n Gjenev dhe Skoci, n fundin e shek. t 16 dhe n shek. e 17 n pjesn
m t madhe t Hollands, n shek. e 17 n Anglin e Re e pjesrisht edhe n Angli,
do t ishte pr ne thjesht forma m e padurueshme q mund t ekzistonte e kontrollit
kishtar mbi individin e kshtu u ndje ky kontroll edhe nga shtresat e gjera t
patricve t vjetr tregtar t asaj kohe si n Gjenev ashtu dhe n Holland e Angli.
Ajo far gjetn pr t qortuar pikrisht ata reformator, q u shfaqn n vendet
ekonomikisht m t zhvilluara, nuk ishte sundimi i tepruar kishtaro-fetar n jet,
prkundrazi ata qortuan sundimin tepr t pakt kishtaro-fetar n t. Si ndodhi q n
at koh pikrisht kto vende ekonomikisht m t zhvilluara dhe si do ta shohim,
brenda tyre pikrisht klasat e mesme borgjeze n ngritje ekonomike nuk e lan at
tirani puritane t panjohur deri ather prej tyre q vetm t kalonte mbi to, por
prkundrazi n mbrojtjen e ksaj tiranie zhvilluan nj heroizm, q e kishin njohur
rrall m par e kurr m pas e pikrisht klasat borgjeze si t tilla : the last of our
heroisms, si thot jo pa arsye Carlyle ?
Por le t vazhdojm m tej. Le t kuptohet sot, si u tha pjesmarrja m e lart e
protestantve n zotrimin e kapitaleve dhe n postet drejtuese n ekonomin
moderne, pjesrisht thjesht si pasoj e pasuris s tyre mesatarisht m t mir t
trashguar nga historia. Nga ana tjetr na shfaqen dukuri t tjera, tek t cilat pa asnj
dyshim nuk ekziston kjo marrdhnie shkakore. M posht po prmendim vetm
disa prej tyre : s pari dallimi i vrtetueshm, krejtsisht i prgjithshm n Baden, po
kshtu n Bavari dhe p.sh. Hungari n llojin e shkolls s mesme, ku prindrit
katolik n kundrti me ata protestant drgojn fmijt e tyre. Q prqindja e
katolikve tek nxnsit dhe maturantt e institucioneve t mesme arsimore n trsi
mbetet shum prapa 15 prqindjes s katolikve n numrin e prgjithshm t
popullsis, do ti faturohet n t vrtet n pjes t konsiderueshme dallimeve t
trashguara t prmendura n pasuri. Por q edhe brenda maturantve katolik
prqindja e atyre, t cilt dalin nga institucione moderne posarisht pr nj
15

N vitin 1895 n popullsin e Badenit ishin : 37,0 % protestant, 61,3% katolik, 1,5% ifut. Por n vitet
1895/1891 besimi fetar i nxnsve n shkollat, q nuk ishin t detyrueshme pr tu frekuentuar pas mbarimit t
fillores paraqitet (sipas Offenbacherit f. 16) si m posht :
Protestantt %
Katolikt %
ifutt
Gymnasien
43
46
9,5
Realgymnasien
69
31
9
Oberrealschulen
52
41
7
Realschulen
49
40
11
Hhere Brgerschulen
51
37
12
Mesatarja
48
42
10
Pikrisht t njjtat dukuri shfaqen n Prusi, Bavari, Vyrtemberg, n landet e Raihut, Hungari (shih shifrat tek
Offenbacheri f. 18)
(N Gymnasien theksi kryesor u vihet lndve klasike humane. N Realgymnasien hiqet greqishtja, kurse
latinishtja reduktohet n favor t gjuhve moderne, matematiks dhe shkencave. Realschule dhe Oberrealschule
jan t ngjashme me dy t fundit me prjashtim q latinishtja hiqet plotsisht n favor t gjuhve moderne.
Shnim i prkthyesit)

25

paraprgatitje pr studime n fushat teknike dhe paraprgatitje pr t marr

profesione n fushat e industris e t tregtis, t paracaktuara dhe t prshtatshme
pr nj jet biznesi borgjeze si : Realgymnasien, Realschulen, hhere Brgerschulen
etj., prsri mbetet dukshm m prapa16 prqindjes s protestantve, ndrsa katolikt
preferojn paraprgatitjen q ta japin gjimnazet me drejtim humanist, kjo sht nj
dukuri q nuk mund t shpjegohet me arsyen e pasuris, prkundrazi sht nj
dukuri q nga ana e saj duhet prdorur pr t shpjeguar pjesmarrjen e vogl t
katolikve n siprmarrjen kapitaliste. Por akoma m i dukshm sht nj vzhgim,
q na ndihmon t kuptojm pjesmarrjen e vogl t katolikve n puntorin e
kualifikuar t industris s madhe moderne. Fenomeni i njohur q fabrika fuqin e
saj t kualifikuar puntore n nj mas t madhe e merr nga brezi i ri i zejtarve, pra
q ia l zejtarve paraprgatitjen e fuqis s saj puntore dhe ia merr atyre kt fuqi
puntore pas prfundimit t paraprgatitjes, shfaqet n nj mas thelbsisht m t
madhe tek protestantt sesa tek irakt katolik. Me fjal t tjera nga irakt e
zejtarve jan katolikt q shfaqin prirjen m t fort pr t qndruar tek zanatiu,
pra ata bhen relativisht m shpesh mjeshtra artizan, ndrsa protestantt n nj mas
relativisht m t fuqishme i vrsulen fabrikave, pr t zn17 ktu shkallt e larta t
puntoris s kualifikuar dhe t npunsis s prodhimit. N kto raste, pa dyshim
marrdhnia shkakore konsiston n at q veoria mentale dhe shpirtrore e fituar nga
mjedisi e konkretisht nprmjet atmosfers fetare n atdhe dhe n shtpin
prindrore ka paracaktuar drejtimin e kushtzuar n edukim, zgjedhjen e profesionit
dhe fatet e mtejshme n profesion.
Pjesmarrja m e vogl e katolikve n jetn moderne t biznesit n Gjermani bie aq
m tepr n sy, kur ajo bie ndesh me prvojn kaq t shpesht t dikurshme 18
gjithashtu dhe t sotme q pakicat kombtare ose fetare, t cilat si t sunduara jan
prball nj grupi tjetr t sunduesve e nprmjet prjashtimit t tyre vullnetarisht
ose jovullnetarisht nga pozicionet me influenc politike shtyhen n nj mas
veanrisht t madhe drejt shinave t biznesit, ku pjestart e tyre m t talentuar
krkojn ta prmbushin ktu ambicjen e tyre, ambicje q nuk mund t gjej vlersim
n truallin e shrbimit shtetror. Kjo ka qn padyshim e vrtet pr polakt n Rusi
dhe n Prusin lindore t prfshir padyshim n prparimin ekonomik, n kundrti
me situatn n Galicin e zotruar prej tyre. Po kshtu ka ndodhur m hert me
hugenott n Francn e Luigjit t XIV, me jokonformistt dhe kuakert n Angli dhe
last not least me ifutt q prej dymij vjetsh. Por tek katolikt n Gjermani ne
nuk shohim asnj veprim t till ose t paktn nuk ka asgj q t na bjer n sy. Edhe
n t kaluarn n kontrast me protestantt, katolikt as n Holland e as n Angli, n
kohrat kur ata ose u prndoqn ose vetm u toleruan, nuk kan treguar ndonj
zhvillim ekonomik veanrisht t dalluar. Prkundrazi ekzistojn fakte se protestantt
(veanrisht drejtime t tyre q do i trajtojm posarisht m von), qoft si shtres
sunduese qoft si shtres e sunduar, qoft si shumic, qoft dhe si pakic kan shfaqur
nj prirje specifike pr racionalizmin ekonomik, e cila nuk sht vn re dhe as vihet
16

Shih shifrat m sipr ku frekuentimi mesatar i shkollave nga nxnsit katolik (42%) sht nj t tretn m pak
se kuota e popullsis katolike (61,3%). Vetm n gjimnaze sht pak m i lart (pr shkak t prgatitjes pr
studime teologjike). Duke pas parasysh shtjellimet e mvonshme theksojm karakteristikn q n Hungari
nxnsit e konfesionit reformist shfaqin n nj shkall akoma m t madhe dukurit tipike t frekuentimit t
shkollave t mesme nga protestantt. (Offenbacher n veprn e cituar f. 19 shnimi n fund).
17
Shih provat tek Offenbacheri n veprn e cituar f. 54 dhe tabelat n fund t punimit t tij.
18
Veanrisht e ilustruar qart n shkrimet e Sir W. Petty, q do ti citojm shum her m von.

26

re19 tek katolikt as n njrn situat dhe as n tjetrn. Pra arsyeja e sjelljes ndryshe
duhet krkuar kryesisht n veorit e prhershme t brendshme t besimeve t tyre
fetare dhe jo vetm n situatn e jashtme prkatse historiko-politike t
konfesioneve20.
Pra do t ishte me rndsi t hulumtohej s pari se cilt jan ose ishin kto elemente
t asaj veorie t konfesioneve, q kan ndikuar dhe pjesrisht ndikojn akoma n
drejtimin e prshkruar m lart. Me nj soditje siprfaqsore dhe duke u nisur nga
disa prshtypje moderne do t kishim tundimin q kundrtin ta formulonim si n
vijim : ftohtsia m e madhe e katolicizmit ndaj bots, tiparet asketike q
paraqesin idealet e tij m t larta detyrimisht duhet ti ken edukuar ithtart e tij me
nj indiferenc m t madhe ndaj pasurive t ksaj bote. Xhanm ky argumentim i
prgjigjet n fakt edhe skems s zakonshme sot popullore pr vlersimin e dy
konfesioneve. Nga pala protestante shfrytzohet kjo pikpamje pr t kritikuar ato
ideale asketike (reale ose t pretenduara) t mnyrs katolike t jetess. Pala katolike
prgjigjet me akuzn e materializmit, i cili qenka pasoj e sekularizimit t t gjitha
fushave t jets nga protestantizmi. Edhe nj shkrimtar modern besoi se duhej ta
formulonte si m posht kundrtin, e cila del n drit duke par qndrimin e dy
konfesioneve ndaj jets ekonomike : Katoliku.....sht m i qet dhe sht i pajisur
me nj instinkt m t vogl fitimi. Ai i jep m shum rndsi nj rrjedhe jete
mundsisht t sigurt edhe pse me t ardhura m t vogla sesa nj jete me rrezikime,
me shqetsime, por q sjell eventualisht nderime dhe pasuri. Shprehja popullore e
thot me shaka : ose do hash mir, ose do flesh i qet. N rastin konkret protestanti
krkon t haj mir, ndrsa katoliku do q t flej i qet21. N fakt me shprehjen
krkon t haj mir, ndofta vrtet jepet jo i plot motivacioni pr pjesn protestante
m indiferente ndaj kishs n Gjermani dhe pr kohn e tashme, por prapseprap t
paktn pjesrisht karakterizohet sakt. Por n t kaluarn gjerat jo vetm q ishin
shum ndryshe : pr puritant anglez, hollandez dhe amerikan si dihet nga t
gjith karakteristike ishte pikrisht e kundrta e shijimit t bots e si do ta shohim
akoma, kjo gj ishte pikrisht nj nga tiparet m t rndsishme pr ne n karakterin
e tyre, kurse p.sh. protestantizmi francez ruajti shum gjat e n njfar mase deri sot
karakterin q, n kohn e luftrave midis besimeve fetare, iu skalit kishave kalviniste
n prgjithsi dhe sidomos atyre nn kryq. Megjithat ai ka qn si dihet nga t
19

Sepse referimi i her pas hershm i Pettyt te Irlanda ka nj arsye shum t thjesht : q atje shtresa protestante
ekzistonte vetm si pronare e mnjanuar pallatesh, hotelesh, restorantesh. Ajo do t ishte e marr po t
pretendonte pr m tepr si e konfirmon kt pozicioni i Scotch-Irish. Marrdhnia tipike midis kapitalizmit
dhe protestantizmit ekzistonte n Irland po ashtu si kudo gjetk. (Mbi Scotch-Irish n Irland shih C.A.
Hanna The Scotch-Irish 2 Vol. New-York, Putnam).
20
Natyrisht kjo nuk prjashton q dhe situata historiko-politike ka pasur konsekuenca shum t rndsishme dhe
sidomos nuk sht n kontradikt me at q, si do shtjellohet m von, vendimtare pr zhvillimin e tr
atmosfers s jets s disa sekteve protestante e q pati rndsi prapavepruese edhe pr pjesmarrjen e tyre n
jetn ekonomike ishte fakti se ata prfaqsonin minoritete t vogla e prandaj ishin homogjen si sht rasti p.sh.
tek kalvinistt e prpikt jasht Gjenevs dhe New-England e faktikisht kudo, bile dhe atje ku ata sundonin
politikisht. Q emigrantt e t gjitha konfesioneve mbi tok : indian, arab, kinez, sirian, fenikas, grek,
lombard etj. si barts t shkollimit tregtar nga vende shum t zhvilluara u shprnguln n vende t tjera, ishte
nj dukuri krejtsisht universale dhe ska t bj aspak me problemin ton. (Brentano n punimin e tij q do
citohet shpesh Fillimet e kapitalizmit modern i referohet familjes s vet. Por bankiera me prejardhje t huaj
kryesisht si barts t prvojs dhe t marrdhnieve tregtare ka pasur n t gjitha kohrat n t gjitha vendet. Ata
nuk jan specifikja e kapitalizmit modern dhe nga protestantt u pan - shih m von pr kt - me mosbesim
etik. Ndryshe qe puna me familjet protestante Muralt, Pestalozzi etj., q shtegtuan nga Lokarno n Cyrih, t cilt
shum shpejt hyn n bartsit e nj zhvillimi specifik, modern, (industrial) kapitalist).
21
Offenbacher, n librin e prmendur, faqe 68.

27

gjith - e ne do t pyesnim m tej : ndoshta pikrisht pr kt arsye ? - nj nga bartsit

m t rndsishm t zhvillimit kapitalist dhe industrial t Francs dhe ka mbetur i
till n at shkall t vogl aq sa e ka lejuar prndjekja. N qoft se ky seriozitet dhe
ky mbizotrim i interesave fetare n mnyrn e jetess quhet ftohtsi ndaj bots,
ather ishin dhe jan kalvinistt francez t paktn po aq t ftoht ndaj bots sa p.sh.
katolikt gjermano-verior pr t cilt katolicizmi sht padyshim n nj mas t
madhe shtje zmre si pr asnj popull tjetr t bots. Dhe q t dy dallohen pastaj
n t njjtin drejtim lidhur me tendencn mbizotruese fetare n vendet e tyre
respektive. Katolikt e Francs n shtresat e tyre t ulta e shijojn shum jetn,
kurse shtresat e tyre t larta jan direkt armiqsore ndaj fes dhe protestantt e
Gjermanis22 sot n ngritje n jetn ekonomike laike, kurse n shtresat e tyre t larta
jan kryesisht indiferent ndaj fes. Zor se ndonj gj tjetr tregon kaq qart sa kjo
paralele, q me prfytyrime kaq t vagullta si (gjoja !) ftohtsia e katolikve ndaj
bots dhe (gjoja !) shijimi materialist i bots nga protestantt e shum t tjera t
ngjashme, nuk mund t ndrmerret asgj, sepse ato n kt prgjithsim, pjesrisht
akoma edhe sot e sigurisht pr t kaluarn, nuk prputhen me faktet. Por nse duam
t operojm me to, ather prve vrejtjeve t bra tashm do t duhen edhe disa
vzhgime t tjera, t cilat sakaq po na imponohen, madje na sugjerojn mendimin, a
mos duhet kthyer aktualisht n nj marrdhnie farefisnie t brendshme i gjith
konflikti midis ftohtsis ndaj bots, asketizmit dhe prshpirtshmris kishtare
nga njra an dhe pjesmarrjes n jetn e fitimit kapitalist nga ana tjetr.
N fakt sht tashm e dukshme pr t filluar me ca momente krejtsisht t
jashtme sa i madh sht pikrisht numri i prfaqsuesve t formave m spirituale t
prshpirtshmris s krishter, t cilt rrjedhin nga rrethet tregtare. Posarisht
pietizmi, numrin mjaft t madh t ithtarve t tij m serioz ia di pr nder ksaj
prejardhjeje. Kjo mund t mendohej si nj lloj reagimi i natyrave t ndjeshme t
paprshtatura me profesionin e tregtarit kundr mammonizmit, dhe sigurisht si
tek Franc fon Assisi po ashtu edhe tek shum pietist mjaft shpesh procesi i
ndrrimit t besimit sht interpretuar i till subjektivisht nga vet t
konvertuarit. Dhe pastaj n mnyr t ngjashme dukuria e vrejtur gjithashtu kaq
shpesh - deri tek Cecil Rhodes kur nga shtpit e priftrinjve dalin siprmarrs t
mdhenj kapitalist, do t krkohej t shpjegohej si nj reagim kundr edukimit
asketik n rini. Ndrkaq kjo mnyr shpjegimi dshton atje ku nj sens virtuoz pr
biznes kapitalist prkon, tek t njjtt persona dhe tek t njjtt grupe njerzish, me
format m intensive t nj prshpirtshmrie, q prshkon dhe sundon gjith jetn e
tyre e kto nuk jan raste t shkputura, prkundrazi ato jan pikrisht tipari
karakteristik pr grupe t tra t kishave dhe sekteve protestante historikisht m t
rndsishme. Veanrisht kalvinizmi gjithmon ku sht shfaqur 23 , e tregon kt
kombinim. Megjithse ai (ose n prgjithsi cilido besim tjetr protestant) n cilindo
shtet ishte pak i lidhur me ndonj klas t veant t caktuar n kohn e prhapjes s
reformacionit, prapseprap sht karakteristike dhe n njfar kuptimi sht
tipike q p.sh. n kishat hugenote franceze midis proselitve, murgjrit dhe

22

Vrejtjet jashtzakonisht t holla mbi veorit karakteristike t konfesioneve n Gjermani dhe Franc dhe
kryqzimi i ktyre kundrtive me elementet e tjera kulturore n luftn e kombsive n Alsas n shkrimin
shembullor t W. Wittich Deutsche und franzsische Kultur im Elsa (Illustrierte Elsa, Rundschau, 1900)
23
Kjo natyrisht sht e vrtet, vetm n qoft se ekzistonte n prgjithsi n rajonin prkats mundsia e
zhvillimit kapitalist.

28

industrialistt (tregtart, zejtart) ishin dhe mbetn24 n numr veanrisht t madh,

sidomos n kohrat e prndjekjes. Edhe spanjollt e dinin tashm q heretizmi
(d.m.th. kalvinizmi i hollandezve) nxit shpirtin e tregtis dhe kjo prputhet
plotsisht me pikpamjet e sr W. Pettyt, i cili i parashtron ato n shqyrtimin e tij mbi
arsyet e lulzimit kapitalist t Hollands. Gothein25 e quan me t drejt diasporn
kalviniste si fidanishte t ekonomis kapitaliste26. Madje dhe n kt rast ndonjri
mund t konsideroj si vendimtare eprsin e kulturs ekonomike franceze dhe
hollandeze, prej s cils rridhte kryesisht kjo diaspor ose edhe ndikimin e fuqishm
t ekzilit dhe ndikimin q ka shkputja nga marrdhniet tradicionale t jets 27 .
Mirpo n vet Francn e shek. t 17 shtja ishte trsisht njlloj, si njihet nga
luftrat e Colbertit. Bile dhe Austria - pa prmendur shtetet e tjer - sipas rasteve ka
importuar direkt fabrikant protestant. Por duket se jo t gjitha rrymat protestante
veprojn me t njjtn forc n kt drejtim. Kalvinizmi si duket e bri kt edhe n
Gjermani. Konfesioni i reformuar28 duket se ka qn nxits i zhvillimit t shpirtit
kapitalist si n Wuppertal dhe kudo gjetk, n krahasim me konfesionet e tjera. M
nxits p.sh. se luterizmi, si na tregon29 veanrisht n Wuppertal krahasimi si n
trsi dhe n detaje. Pr Skocin kto marrdhnie t njjta i ka theksuar Buckle dhe
24

Shih pr kt p.sh. : Dupin de St. Andre, Lancienne eglise reformee de Tours. Les membres de leglise (Bull.
de la soc. de lhist. Du Protest. 4.s. t.10). Edhe ktu mund t shihet prsri si motiv shtyts e pikrisht tek
analistt katolik ky mendim sht i kuptueshm mania pr tu emancipuar nga kontrolli i manastirve dhe n
prgjithsi nga kontrolli kishtar. Por kundr ktij mendimi nuk sht vetm gjykimi i bashkkohsve
kundrshtar (duke prfshir Rabelais), por e tregojn p.sh. brejtjet n ndrgjegje n sinodat e para kombtare t
Hugnotve (p.sh. I. Synode, C. Partic., qu.10 n Aymon, Synod. Nat. P. 10), nse nj bankier lejohej t merrte
postin e m t vjetrit t kishs dhe, megjith qndrimin e qart t Kalvinit, diskutimet e prsritura gjithmon n
to, t lindura nga pyetjet e antarve ultraskrupuloz, mbi lejimin apo jo t marrjes s interesave nga parat,. E
tregon dhe pjesmarrja vrtet e madhe e rretheve t interesuara direkt n kt shtje, por kto tregojn
njkohsisht se dhe dshira pr t ushtruar usuria pravitas pa pas kontrollin e rrfimit, nuk mund t ket qn
prcaktuese. (E njjta gj - shih m posht - sht n Holland. Ndalimi nga ligji kanonik i marrjes s interesave
nga parat, e thn shprehimisht, nuk luan asnj far roli n kto hulumtime.)
25
Gothein, Wirtschaftsgeschichte des Schwarzwalds I, 67.
26
N vijim t ksaj shih vrejtjet e shkurtra t Sombartit n veprn Der moderne Kapitalismus I. Aufl. faqe
380. Fatkeqsisht m von Sombarti n nj nga veprat e tij m t dobta sipas mendimit tim pr kto shtje (Der
Bourgeois, Mnchen 1913), ka mbrojtur nj tez krejtsisht t gabuar, s cils do i kthehem me raste. Kjo nn
ndikimin e nj punimi t F.Keller (Unternehmung und Mehrwert, Schriften der Grres-Gesellschaft, 12. Heft)
gjithashtu edhe ky, megjithse ka shum vrejtje t mira (por jo t reja n kt drejtim), nn nivelin e punimeve
t tjera moderne t apologjetve katolik.
27
Sepse, q fakti i thjesht i ndrrimit t atdheut pr t gjetur pun hyn n mjetet m t fuqishme t intensifikimit
t saj, sht krejtsisht e vrtetuar (shih gjithashtu shnimin 13). E njjta vajz polake, t ciln n atdhe
megjith ofrimin e shanseve kaq t favorshme pr t fituar nuk mund ta shkpusje dot nga inercia e saj
tradicionale, duket se shndrron krejt natyrn e saj dhe sht e aft q t duroj shfrytzimin e ashpr, kur punon
n dhe t huaj, n Saksoni. Tek puntort endacak italian shfaqej saktsisht e njjta dukuri. Q ktu n asnj
mnyr nuk sht vendimtare vetm ndikimi edukativ nga hyrja n mjedis m t lart kulturor natyrisht
megjith rolin q ai luan shfaqet n at q e njjta dukuri paraqitet edhe atje ku lloji i punsimit si n bujqsi
- sht i njjt si n atdhe dhe strehimi n barakat e puntorve endacak etj. dikton madje uljen e prkohshme t
nivelit t jetess, q nuk do t pranohej kurr n atdhe. Fakti i thjesht q punojm n rrethana krejtsisht t tjera
t ndryshme nga ato me t cilat jemi ambjentuar, thyen traditn dhe sht faktor edukues. Zor se sht e
nevojshme t prmendim sesa shum sht mbshtetur n efekte t tilla zhvillimi ekonomik amerikan. N
lashtsi sht krejtsisht e ngjashme rndsia e ekzilit babilonas pr ifutt, mund t thuhet se duket qart n
mbishkrimet e gdhndur n gur e po e njjta gj sht p.sh. pr parsistt. Por pr protestantt ndikimi i veoris
s besimit t tyre fetar luan krejtsisht dukshm nj rol si faktor i pavarur, si e tregon tashm ndryshimi evident
q kan n veorin ekonomike kolonit puritane t New-Englandit ndaj Marylandit katolik, ndaj Jugut
episkopal dhe ndaj Rhode Islandit ndrkonfesional. Nj gj e ngjashme sht p.sh. n Indi me Jainat.
28
Ai si dihet, n shumicn e formave t tij sht pak a shum nj kalvinizm imoderuar ose zwinglianizm.
29
N Hamburgun pothuajse t pastr luterian e vetmja pasuri q shkon deri n shek. e 17 sht ajo e nj familjeje
t shquar me konfesion t reformuar (informacion miqsor nga Prof. A. Wahl).

29

nga poett anglez sidomos Keats30. Akoma m e bujshme sht lidhja e ndrsjellt,
t ciln gjithashtu vetm sa do ta kujtojm, e mnyrs fetare t jetess me zhvillimin
m intensiv t sensit t biznesit pikrisht tek nj numr i tr i atyre sekteve,
ftohtsia e t cilve ndaj jets sht br po aq proverbiale si dhe pasuria e tyre :
veanrisht tek kuakert dhe tek mennonitt. Roli, q t part luajtn n Angli dhe
Amerik, iu takoi t dytve n Holland dhe Gjermani. Q n Prusin lindore vet
Frederik Wilhelmi I i pranoi mennonitt si barts t domosdoshm t industris,
megjith refuzimin e tyre absolut ndaj shrbimit ushtarak, sht vetm nj prej
shum fakteve mjaft t njohura, q ilustrojn kt rol dhe duke pasur parasysh
veorin e ktij mbreti sigurisht sht nj nga faktet m t fuqishme. Q m n fund
dhe pr pietistt ishte gjithashtu i vrtet31 kombinimi i prshpirtshmris intensive
me sensin po aq fort t zhvilluar pr biznes dhe suksesin n t, kjo sht mjaft e
njohur; - le t kujtojm vetm marrdhniet n Renani dhe Calw -. Prandaj le t mos
shtojm m tej shmbuj n kto shtjellime vetm kaq provizore. Sepse dhe kta pak
shembuj tregojn t gjith nj gj : shpirti i puns, i prparimit apo sido q t
emrtohet, zgjimin e t cilit priren tia akordojn protestantizmit, nuk duhet t
kuptohet, si ndodh sot zakonisht, si shijim i bots apo si ndonj gj tjetr n sensin
iluminist. Protestantizmi i vjetr i Luterit, Calvinit, Knoxit, Votit pak kishte t
bnte me at q sot quhet prparim. Ai ishte drejtprdrejt armiqsor ndaj faqeve t
tra t jets moderne, t cilat sot edhe besimtari m ekstremist nuk do q ti
mungojn. Pra nse duhet t gjejm nj lidhje t brendshme t formave t caktuara t
shpirtit t vjetr protestant me kulturn moderne kapitaliste, ne duhet t prpiqemi,
pr mir apo pr keq, q t mos e krkojm kt lidhje n (gjoja) shijimin pak a
shum materialist por sidoqoft antiasketik t jets prej tij, por prkundrazi ta
krkojm n tiparet e pastra fetare t ktij shpirti. Monteskje thot pr anglezt
(Shpirti i ligjit. Vol. XX Kap. 7) se ata n tre gjra t rndsishme kishin ecur m para
nga gjith popujt e bots : n prshpirtshmri, n tregti dhe n liri. Mos vall eprsia
e anglezve n fushn e biznesit dhe, ajo q ne m von gjithashtu do ta prekim n
nj kontekst tjetr, aftsia e tyre pr t krijuar institucione politike liridashse
lidhen me at rekord n prshpirtshmri, si ua njeh Monteskjeja atyre ?
Nj numr i madh i marrdhnieve t mundshme, t perceptuara vagullt, na vijn
menjher n mend, kur ne e shtrojm pyetjen n kt mnyr. Prandaj detyra jon
duhet t jet; at gj q e kemi t paqart n kok ta formulojm aq qart, sa kjo n
prgjithsi sht e mundur n kuadrin e shumllojshmris s pashtershme t
formulimeve n do dukuri historike. Por pr t realizuar kt gj sht e
domosdoshme q t braktisim fushn e prfytyrimeve t vagullta t prgjithshme n
t ciln sht operuar deri tani dhe t prpiqemi q t deprtojm n veorit
karakteristike dhe n dallimet e botve t mdha t mendimeve fetare, bot q nga
historia na jan prcjell si rryma t ndryshme t fes s krishter.
30

Pra gj e re nuk sht pohimi ktu i ekzistencs s lidhjeve t ndrsjellta. Lavaleye, Matthew Arnold etj. e
kan trajtuar tashm kt. Prkundrazi e re sht e anasjellta, sht dyshimi krejtsisht i pargumentuar n kt
lidhje. Detyra jon sht q t shpjegojm kt lidhje.
31
Kjo natyrisht nuk do t thot q pietizmi zyrtar, po ashtu si dhe drejtime t tjera fetare, nuk ka kundrshtuar
m von pr shkak t atmosfers patriarkale disa prparime n statutin e ekonomis kapitaliste, p.sh. kalimin
nga industria shtpiake n sistemin e fabrikave. Pikrisht duhet t ndahet prer; far synonte si ideal nj drejtim
fetar dhe cili ishte rezultati faktik i ndikimit t drejtimit fetar n mnyrn e jetess s ithtarve t vet, si do ta
shohim shpesh. (Mbi prirjen specifike pr pun t forcave puntore pietiste gjenden shembuj t llogaritur prej
meje n nj fabrik n Vestfali n punimin : Zur Psychophysik der gewerblichen Arbeit Archiv f. Soz. Vol.
XXVIII, faqe 263 dhe m tej).

30

Por m par jan t nevojshme edhe disa shnime, fillimisht mbi veorin e objektit
pr shpjegimin historik t t cilit bhet fjal, pastaj shnime mbi sensin me t cilin
sht i mundur nj shpjegim i till n kuadrin e ktyre hulumtimeve.
2. Shpirti i kapitalizmit
N titullin e ktij studimi sht prdorur termi me tingllim disi pretendues :
shpirti i kapitalizmit. far duhet t kuptojm me t ? N prpjekjen pr ti dhn
nj si pun prkufizimi shfaqen menjher disa vshtirsi, q gjenden n vet
thelbin e qllimit hulumtues.
Nse mund t gjendet ndonj objekt, pr t cilin prdorimi i ktij emrtimi mund t
ket njfar sensi, ai mund t jet vetm nj individuum historik d.m.th. nj
kompleks lidhjesh n realitetin historik, q ne nga kndvshtrimi i rndsis s tyre
kulturore i bashkojm me an t nj koncepti n nj t tr.
Por nj koncept i till historik, meq n prmbajtje i referohet nj dukurie
kuptimplote n individualitetin e saj unik, nuk mund t prkufizohet sipas skems :
genus proximum, differentia specifica (tro gjermanisht : i qarkuar), prkundrazi
ky koncept duhet t kompozohet dalngadal duke u nisur nga elementet e tij t
veant t marr nga realiteti historik. Prandaj koncepti i qart dhe prfundimtar nuk
mund t qndroj n fillim t hulumtimit, prkundrazi duhet t shfaqet n fund t tij.
Me fjal t tjera vese n rrjedhn e diskutimit dhe si rezultat thelbsor i ktij
diskutimi do dal sesi duhet t formulojm m mir - d.m.th. n mnyrn m
adekuate pr kndvshtrimet q na interesojn ktu at q ne n kt punim e
kuptojm si shpirti i kapitalizmit. Kto kndvshtrime (pr t cilat do t flasim
m von) prsri nuk jan kndvshtrimet e vetme t mundshme me an t t cilave
mund t analizohen dukurit historike q ne shqyrtojm. Kndvshtrime t tjera n
kt shqyrtim do t na nxirrnin ktu, si n do dukuri historike, tipare t tjera si
tipare thelbsore. Nga kjo thjesht del q me shpirt t kapitalizmit nuk mund dhe
nuk duhet t kuptohet domosdoshmrisht vetm ajo, q sipas mendimit ton sht
pr ne thelbsore. Kjo madje bn pjes n thelbin e formimit t koncepteve
historike, i cili pr qllimet e tij metodike nuk prpiqet q ta rras realitetin me zor
n koncepte t gjinive abstrakte, por prpiqet ta bashkoj at me lidhjet konkrete
gjenetike, q kan vazhdimisht dhe pashmangrisht ngjyrime specifike individuale.
Nse megjithat objekti, pr analizn dhe shpjegimin historik t t cilit bhet fjal,
prcaktohet, nuk kemi t bjm n kt rast me nj prkufizim t konceptit, por t
paktn hprh vetm me nj ilustrim provizor t asaj q ktu mendohet se sht
shpirti i kapitalizmit. Nj gj e till n fakt sht e domosdoshme me qllim q t
merret vesh objekti i hulumtimit e prandaj ne do ndalemi tek nj dokument i atij
shpirti, i cili, dhe s pari kjo ka rndsi, e prmban at n pastrti pothuajse klasike
dhe na ofron njkohsisht avantazhin q sht i shkputuar nga t gjitha lidhjet
direkte fetare, pra - pr temn ton - sht pa kushte paraprake :
Mba parasysh q koha sht para; n qoft se ai q do mund t fitonte me punn e vet
prdit dhjet shilinga del shtitje gjysmn e dits ose dembeloset n dhomn e tij edhe n
qoft se shpenzon vetm gjasht pens pr knaqsin e vet nuk duhet t llogaris vetm kto.
Krahas tyre ai ka shpenzuar ose e thn m mir ka flakur edhe pes shilinga.
Mba parasysh q kredia sht para. Nse dikush i l parat e tij tek un, pasi ato mund t
paguhen, ai m dhuron kshtu interesat ose m dhuron aq shum sa mund t ndrmerrja

31

un me to gjat ksaj kohe. Kjo arrin deri n nj shum t konsiderueshme, nse nj njeri ka
kredi t mir dhe t madhe di dhe ta prdor mir at.
Mba parasysh q paraja ka nj natyr t fuqishme ngjizse dhe frutdhnse. Paraja mund t
prodhoj para dhe filizat mund t prodhojn akoma m shum e kshtu m tej. Pes shilinga
t vna n qarkullim bhen gjasht, prsri n qarkullim bhen shtat shilinga dhe tre pens e
kshtu m tej derisa bhen njqind paund. Sa m shum para t jen n dispozicion, aq m
shum prodhojn ato gjat qarkullimit, kshtu q dobia rritet m shpejt e gjithnj m shpejt.
Kush therr nj dos, asgjson tr pasardhsit e saj deri tek antari i njmijt. Kush vret nj
monedh pes shilingshe, shkatrron (!) gjithka q mund t prodhohej me t, ai asgjson
kolona t tra n paund.
Mba parasysh q - sipas fjals s urt - nj pagues i rregullt sht zot i qeses s tjetrit. Ai q
njihet nga t gjith se paguan me prpikmri n kohn e premtuar, ai mund t marr hua n
do koh gjith paran q nuk u nevojitet shokve t tij n at moment.
Ndonjher kjo sht me dobi t madhe. Krahas zellit dhe maturis asgj nuk kontribuon
kaq shum tek nj i ri pr t ecur para n bot sesa prpikmria dhe drejtsia n t gjitha
bizneset. Prandaj kurr mos e mba paran e marr hua nj or m tepr sesa premtove, me
qllim q pezmatimi pr kt gj mos t t mbyll ty prgjithmon kuletn e shokut.
Duhen mbajtur parasysh veprimet m t parndsishme, q ndikojn n kredin e nj njeriu.
Goditja e ekanit tnd, t cilin kreditori e dgjon n orn 5 t mngjezit ose n orn 8 t
darks, e knaq at deri n gjasht muaj. Por po t shoh ai ty tek tavolina e bilardos ose po
t dgjoj zrin tnd n tavern, kur ti duhej t ishe n pun, t kujton ai t nesrmen
pagesn dhe krkon paran e vet para se ti ta disponosh at.
Prve ksaj kjo tregon se ti nuk heq nga mendja borxhet e tua. Kjo t shfaq ty edhe si njeri
t kujdesshm edhe si njeri t ndershm dhe shton kredin tnde.
Ruaju se mos gjithka q zotron e konsideron pronn tnde dhe jeton me kt ide. N kt
mashtrim bien shum njerz q kan kredi. Pr t parandaluar kt mba nj llogari t sakt
mbi shpenzimet dhe t ardhurat e tua. Nse ndonjher do marrsh mundimin t vresh
detajet, kjo do t ket efektin e mir t mposhtm : ti do zbulosh sesi shpenzime mrekullisht
t vogla arrijn n shuma t mdha dhe do vresh se far do kishe kursyer dhe far mund
t kursesh n t ardhmen.....
Pr 6 n vit mund t shfrytzosh 100 me kushtin paraprak q t jesh njeri me zgjuarsi
dhe ndershmri t njohur. Ai q shpenzon prdit pa dobi nj grosh, shpenzon prvit pa
dobi 6 dhe ky sht mimi pr shfrytzimin e 100 . Ai q shprdoron prdit nj pjes t
kohs s tij n vlern e nj groshi (qofshin kto edhe vetm disa minuta), humbet e llogaritur
njra dit pas tjetrs privilegjin pr t shfrytzuar prvit 100 . Ai q shprdoron pa dobi
kohn n vlern 5 shilinga, humbet 5 shilinga dhe sht njlloj sikur hedh 5 shilinga n det.
Kush humbet 5 shilinga, nuk humbet vetm shumn, por gjithka q do mund t fitonte me
prdorimin e tyre n biznes, - q pr nj t ri kur t arrij pleqrin do t ket vajtur n nj
shum mjaft t rndsishme.

sht Benjamin Franklini32, ai q predikon pr ne n kto fjali, - t njjtat fjali q

Ferdinand Krnberger i prqesh si gjoja konfesion t Jankizmit n librin e tij fantastik
dhe thers mbi imazhin e kulturs amerikane33. Q sht shpirti i kapitalizmit, ai
q flet n mnyr karakteristike nprmjet Franklinit, kt askush nuk e v n
32

Pjesa e fundit marr nga : Necessary hints to those that would be rich (shkruar 1736), pjesa tjetr nga : Advice
to a young tradesman (1748), Works ed. Sparks Vol. II f. 87.
33
Der Amerikamde (Frankfurt 1855), si dihet sht nj parafraz poetike mbi prshtypjet amerikane t
Lenaus. Libri sot do t ishte disi i vshtir pr tu shijuar si vepr artistike, por si dokument sht ai i pashoq pr
kundrtit midis kndvshtrimeve gjermane dhe amerikane (sot t shplara prej kohsh), bile mund t thuhet edhe
pr at jet spirituale q, megjith t tjerat, ka mbetur e prbashkt pr katolikt dhe protestantt gjerman qysh
nga mistika gjermane e mesjets, e q sht kundr energjis puritane-kapitaliste. Prkthimi disi i lir i traktatit
t Franklinit nga Krnbergu sht korrigjuar ktu sipas origjinalit.

32

dyshim e po aq pak duhet pretenduar se gjithka q kuptojm me kt shpirt sht

prfshir n kto fjali. Le t qndrojm edhe pak n kt pik, urtsin e t cils libri i
Krnbergerit I lodhur nga Amerika e prmbledh : Dhjami bhet nga bagtia,
paraja nga njerzit. Si e veant n kt filozofi t koprracis bie n sy ideali i
njeriut t ndershm krediplot dhe para s gjithash : ideja e detyrs s individit pr t
zmadhuar kapitalin e tij, e cila presupozohet si qllim n vetvete. Esht fakt q ktu
nuk predikohet thjesht teknika e jets, por nj etik e veant, shkelja e s cils jo
vetm q trajtohet si marrzi, por dhe si nj lloj harrimi detyre. Kjo prbn para s
gjithash thelbin e shtjes. Ajo q na kumtohet aty nuk sht vetm zgjuarsia n
biznes gjra t tilla gjenden mjaft edhe kudo gjetk -, por sht etosi, q shprehet
dhe pikrisht kjo cilsi na intereson neve.
Kur Jakob Fuggeri duke folur me nj koleg tjetr biznesmen, i cili kishte dal n
pension dhe e bindte at t bnte t njjtn gj, meq ai kishte fituar pr nj koh
mjaft t gjat dhe duhej t linte edhe t tjert q t fitonin, i heq vrejtjen atij dhe e
quan kt gj si dobsim t guximit e m tej i prgjigjet se ai (Fuggeri) ka m
shum nj mendje tjetr e do q t fitoj pr aq koh sa mundet34, ather shpirti i
ksaj shprehjeje dallohet hapur nga Franklini. Ajo q tek Fuggeri shprehet35 si pjell e
guximit afarist dhe e nj prirjeje personale, moralisht neutrale, merr tek Franklini
karakterin e nj parimi me ngjyrime etike n mnyrn e jetess. N kt sens specifik
prdoret36 n kt studim dhe koncepti shpirt i kapitalizmit, natyrisht sht shpirt i
kapitalizmit modern. Q ktu sht fjala vetm pr kapitalizmin europianoperndimor dhe at amerikan kuptohet vetvetiu nga mnyra e shtrimit t problemit.
Kapitalizm ka pasur n Kin, Indi, Babiloni, n antikitet dhe n mesjet. Por si do
ta shohim, atij i ka munguar pikrisht ky etos i veant.
Sigurisht t gjitha qortimet morale t Franklinit jan prdorur n form utilitare.
Ndershmria sht e dobishme, sepse t sjell kredi. E njjta gj vlen pr prpikmrin,
zellin, maturin dhe pr kt arsye ato jan virtyte. Nga kjo ndrmjet t tjerave do t
rridhte se mjafton edhe q p.sh. lustra e ndershmris t bj t njjtin shrbim dhe
kshtu nj tepric e panevojshme n kt virtyt n syt e Franklinit detyrimisht do t
dukej e dnueshme si nj shkaprderdhje joproduktive. Dhe n fakt kush lexon n
autobiografin e tij tregimin pr kthimin e tij drejt atyre virtyteve37 ose pr m
34

Sombarti kt citat e ka vn si moto n krye t pjess mbi Gjenezn e kapitalizmit (Der moderne
Kapitalismus, I. Aufl. Band I, f. 193 shih dhe f. 390).
35
Gj q vetkuptohet se nuk do t thot, as q Jakob Fuggeri ka qn nj burr indiferent ndaj moralit apo
jofetar, nuk do t thot aspak as dhe q etika e Benjamin Franklinit mbaron me ato fjali. Sishte e nevojshme pr
citatet e Brentanos (Die Anfnge des modernen Kapitalismus, Mnchen 1916, f. 150 e n vijim) pr t mbrojtur
kt filantrop t njohur, me iden se un nuk e kisha dalluar kt gj, sikurse duket q Brentano mendon pr
mua. Po problemi qndron pikrisht tek e anasjellta : si mundi nj filantrop i till t deklaroj pikrisht kto fjali
(formn veanrisht karakteristike t tyre Brentano nuk e ka ridhn) n stilin e nj moralisti ?
36
Kjo sht baza e ndryshimit ton nga Sombarti n shtrimin e problemit. Rndsia jashtzakonisht praktike e
dallimit do t dal m von. Shnojm ktu se Sombarti n asnj mnyr nuk e ka ln jasht vmendjes kt an
etike t siprmarrsit kapitalist. Vese n trsin e mendimeve t tij ajo shfaqet si pasoj e kapitalizmit, ndrsa
pr qllimet tona trajtojm ktu hipotezn e anasjellt. Prfundimisht do t deklarojm pozicionin ton vetm n
prfundim t hulumtimit. Pr pikpamjen e Sombartit shih veprn e cituar m sipr faqet 357, 380 etj. Mendimet
e tij marrin shkas nga figurat e shklqyera n Philosophie des Geldes (kapitulli i fundit) t Simmelit. Pr
polemikn e tij kundr meje n veprn e tij Bourgeois do t flas m von. N kt pjes, s pari do debat i
hollsishm duhet t zhvendoset pr m prapa.
37
E prkthyer n gjermanisht : Un u binda m n fund q e vrteta, ndershmria dhe sinqeriteti n
komunikimin midis njerzve jan me rndsi shum t madhe pr lumturin e jets son dhe q nga ai ast
vendosa, dhe e shkruajta vendimin edhe n ditarin tim, pr ti ushtruar ato gjat gjith jets sime. Megjithat n
fakt Zbulesa (Apokalipsi) n vetvete, nuk pati tek un ndonj pesh, prkundrazi un isha i mendimit q

33

tepr shtjellimet mbi dobin q kan ruajtja strikte e modestis s shtir dhe spostimi
qllimisht pr m von i meritave t veta pr t arritur vlersimin38 e prgjithshm
nga t tjert, duhet t arrij domosdoshmrisht n prfundimin q sipas Franklinit
ato virtyte si t gjitha virtytet jan t tilla vetm kur ato jan konkretisht t
dobishme pr individin dhe surrogati i lustrs s pastr mjafton kudo ku ai kryen t
njjtin shrbim. N fakt sht nj rrjedhim i pashmangshm pr utilitarizmin strikt.
Ajo q gjermant tek virtytet e amerikanizmit e prjetojn si hipokrizi, duket se
ktu kapet n flagranc. Mirpo n t vrtet gjrat nuk jan kurrsesi kaq t thjeshta.
Jo vetm karakteri i vet Benjamin Franklinit, si del n drit me ndershmri
sidoqoft t rrall n biografin e vet, por edhe rrethana q ai vet faktin, ku kuptoi
dobin e virtytit e lidh me Zbulesn e Zotit, i cili krkonte n kt mnyr ta onte
n rrugn e virtytit, tregojn se ktu kemi dika tjetr dhe jo sheqerosjen e parimeve
t pastra egocentrike. N fakt summun bonum e ksaj etike sht para s
gjithash fitimi i parave e gjithmon e m shum parave duke shmangur sa m
rreptsisht gjith knaqsit e shfrenuara, i zhveshur krejtsisht nga t gjitha
pikpamjet eudemonike apo hedonike, fitim i menduar aq pastr si qllim n vetvete
saq nga kndvshtrimi i lumturis apo dobis s individit t veant, fitimi
shfaqet krejtsisht transhendent dhe absolutisht irracional39. Njeriu sht i lidhur me
fitimin duke e patur si qllim t jets s tij dhe jo m fitimi t jet i lidhur me njeriun
si mjet me qllim plotsimin e nevojave materiale t jets s tij. Kjo prmbysje e nj
gjendjeje do t thoshim t natyrshme, kryekput e pakuptimt pr kndvshtrimin
naiv, patjetr sht po ashtu krejtsisht hapur nj laitmotiv i kapitalizmit sikurse
sht e huaj pr njeriun q ssht prekur nga flladi i tij. Por kjo prmbysje prmban
n t njjtn koh nj varg ndijimesh, i cili lidhet ngusht me disa ide fetare. N qoft
se do t pyesim pikrisht : prse xhanm paraja duhet t bhet nga njerzit ?
Benjamin Franklini, megjithse ishte vet Deist pa ngjyr n konfesion, prgjigjet n
autobiografin e tij me nj thnie nga Bibla, t ciln, si thot ai, ia kishte ngulitur n
rini babai i tij nj kalvinist i rrept : Nse shikon nj njeri t fuqishm n profesionin e
tij, ta dish se ai do t qndroj para mbretrve40. Fitimi i parave n rendin ekonomik
modern, kur bhet n mnyr legale, sht rezultat dhe shprehje e zotsis n
megjithse disa veprime nuk ishin t kqia, na ndaloheshin vetm sepse i ndalon doktrina e shpallur apo ishin t
mira sepse i cakton vet doktrina. Sidoqoft duke shqyrtuar t gjitha rrethanat , ato veprime ka t ngjar t na
jen ndaluar vetm sepse jan t dmshme n natyrn e tyre ose t na jen urdhruar sepse jan t leverdisshme.
38
Un iu largova sa ishte e mundur syve t bots dhe e deklarova at - pikrisht inisiativn e tij pr krijimin e
nj biblioteke si nj siprmarrje t nj numri shoksh, t cilt m ishin lutur t shkoja rreth e rrotull dhe tia
propozoja at ide atyre njerzve, q shokt e mi i konsideronin si miq t librit. N kt mnyr biznesi im eci m
fjoll dhe un e prdorja m pas kt metod gjithnj n raste t tilla, dhe pas sukseseve t shpeshta t miat e
rekomandoj sinqerisht kt metod. Flijimi i vogl momentan i sedrs, si bhet n kt rast, do t shprblehet
m von me bollk. Kur pr nj far kohe mbetet e panjohur se kujt i takon merita e vrtet, do t inkurajohet
dikush, q sht m mndjeleht se aktori, pr t pretenduar meritn e pastaj vet cmira do jet e prirur q ti
kthej drejtsin aktorit, kur ajo shkul ato pupla t pamerituara dhe ia rikthen pronarit legjitim.
39
Brentano (f. 125, 127 shn. I) merr si shkak kt vrejtje pr t kritikuar shtjellimet e mvonshme mbi at
racionalizim dhe disiplinim, q ka kryer asketizmi shekullar tek njeriu : ky pra na qnka nj racionalizim
drejt nj mnyre irracionale t jetess. N fakt kshtu sht. Nj gj nuk sht kurr irracionale nga vetvetja,
prkundrazi sht e till e par nga nj kndvshtrim i caktuar racional. Pr njeriun jofetar sht irracionale
do mnyr fetare e jetess, pr hedonistin sht irracionale do mnyre asketike e jetess qoft kjo mnyr
jetese, e matur n vlerat e saj t veanta baz, edhe nj racionalizim. Nse kontribuon pr dika, kjo ese
dshiron pra q t kontribuoj pr t nxjerr n pah n shumanshmrin e tij konceptin e racionales, q sht
deri tani vetm gjoja i qart.
40
Fjal e urt. Sal. c.22 v.29 Luteri e prkthen n biznesin e tij, prkthimet m t vjetra n anglisht t Bibls
business. Shih pr kt shnimin 55.

34

profesion dhe kjo zotsi, si mund t dallohet leht, sht thelbi i vrtet i moralit t
Franklinit, sikurse na paraqitet n pjesn e cituar dhe pa prjashtim n t gjitha
shkrimet e tij41.
N fakt kjo ide e uditshme e detyrs ndaj profesionit, q pr ne sot sht kaq e
zakonshme e n t vrtet prapseprap kaq pak e vetkuptueshme, pra e nj
obligimi, q individi duhet t ndiej dhe ndien ndaj prmbajtjes s veprimtaris s tij
profesionale, pavarsisht se ku konsiston veprimtaria, pavarsisht nse
veprimtaria shfaqet n siprfaqe si prdorim i pastr i fuqis s vet pr pun apo
vetm si prdorim i prons s vet materiale (si kapital), sht pra ajo ide
karakteristike e etiks sociale t kulturs kapitaliste, bile n njfar kuptimi sht
me rndsi konstitutive pr t. Natyrisht kjo ide nuk sht shfaqur vetm n truallin e
kapitalizmit. Prkundrazi ne do t ndjekim m von origjinn e saj deri n t
kaluarn n kohrat para ardhjes s kapitalizmit. Dhe natyrisht aq m pak duhet
pretenduar q pr kapitalizmin e sotm, prvetsimi subjektiv i ktij parimi etik nga
bartsit e veant t kapitalizmit, si jan siprmarrsit apo puntort e ndrmarrjeve
moderne kapitaliste, qnka kusht i ekzistencs s mtejshme t tij. Rendi i sotm i
ekonomis kapitaliste sht nj kozmos i strmadh, ku lind individi dhe ky kozmos
t paktn pr individin ekziston si nj guask faktikisht e pandryshueshme, ku ai
duhet t jetoj. Ky kozmos i imponon individit normat e veprimit t vet ekonomik,
pr aq sa individi sht i mpleksur n lidhjen e ndrsjellt me tregun. Fabrikanti q
i kundrvihet n vijimsi ktyre normave sigurisht q do t eliminohet ekonomikisht
po ashtu sikurse puntori, i cili nuk mund ose nuk do q ti prshtatet atyre do t
flaket n rrug si i papun.
Pra kapitalizmi i sotm q ka arritur t sundoj jetn ekonomike edukon dhe krijon
me an t rrugs s seleksionimit ekonomik subjektet ekonomik q i nevojiten
siprmarrsit dhe puntort. Mirpo pikrisht ktu mund t shihen leht kufizimet e
konceptit seleksionim si mjet pr t shpjeguar dukurit historike. Q ajo mnyr
jetese e prshtatur ndaj veoris s kapitalizmit dhe koncepti pr profesionin t
mund t seleksionohen, pra q t korrin fitore mbi t tjert, sht e qart se m par
duhet t ken lindur e jo vetm tek individ t veant t izoluar, por si nj mnyr t
menduari e bartur tashm nga grupe t tra njerzish. Pra kjo lindje sht realisht ajo
q duhet shpjeguar. Pr prfytyrimin e materializmit historik naiv ku ide t tilla
lindin si pasqyrim apo si superstruktur e situatave ekonomike do t flasim m
n detaje vese m von. N kt pik pr qllimin ton mjafton t trheqim
vmendjen pr faktin se pa dyshim n vendlindjen e Benjamin Franklinit
(Massachusetts) shpirti kapitalist (n sensin e pranuar prej nesh) ekzistonte atje
sidoqoft para zhvillimit kapitalist. Qysh m 1632 ankohen pr dukurin specifike
t llogaritjeve shum t prpikta me mani fitimi n Anglin e Re, n kundrti me
rajonet e tjera t Ameriks. Trheqim dhe vmendjen q shpirti kapitalist kishte
mbetur shum pak i zhvilluar p.sh. n kolonit fqinje, q m von u bn shtetet
jugore t SHBA-s, megjithse kto u themeluan nga kapitalist t mdhenj pr
qllime biznesi, kurse kolonit e Anglis s Re u themeluan pr arsye fetare nga
predikues dhe seminarist t diplomuar me ndihmn e qytetarve t vegjl,
zanatinjve dhe yeamenve. Pra n kt rast marrdhnia shkakore medoemos sht e
41

Si prgjigje ndaj apologjis s hollsishme por disi jo preize t Brentanos (vepra e prmendur f. 150 e n
vijim) se gjoja un nuk e kam njohur Franklinin n cilsit e tij etike rekomandoj kto rreshta, t cilt sipas
mendimit tim mjaftojn pr ta br t panevojshme at apologji.

35

kundrta e asaj q do t postulohej prej pikpamjes materialiste. Por origjina dhe

historia e ideve t tilla sht shum m komplekse sesa supozojn teoricient e
superstrukturs dhe zhvillimi i tyre nuk realizohet si lulzimi i nj luleje. Shpirtit
kapitalist, n sensin q kemi prftuar deri tani pr kt term, i sht dashur q ta aj
rrugn e imponimit me luft t ashpr kundr nj bote t prbr prej fuqish
armiqsore. Ajo pikpamje, si shprehet n shtjellimet e cituara t Benjamin
Franklinit dhe q mori duartrokitjet e nj populli t tr, do t ishte dnuar me
proskripcion n lashtsi po ashtu dhe n mesjet42 si shprehje e koprracis m t pist
42

Po shfrytzoj kt rast pr t shtruar qysh ktu disa nga shnimet e mia antikritike. Esht nj pretendim i
pabaz kur Sombarti (Der Bourgeois, Mnchen und Leipzig 1913) sipas rasteve na siguron se kjo etik e
Franklinit qnka prsritja fjal pr fjal e shtjellimeve t gjeniut t madh universal t rilindjes : Leon Battista
Albertit, i cili krahas shkrimeve teorike mbi matematikn, skulpturn, pikturn (para s gjithash :) arkitekturn
dhe dashurin (ai vet ishte kundr grave) prpiloi edhe nj vepr (della famiglia) n 4 libra pr ekonomin
familjare (n kt ast un nuk e kam fatkeqsisht botimin e Mancinit, por vetm botimin e vjetr t Bonuccit).
Pjesa e Franklinit sht dhn m sipr fjal pr fjal, po ku jan xhanm pjest prkatse nga veprat e Albertit,
veanrisht parimi n krye koha sht para dhe paralajmrimet n vijim ? Pjesa e vetme q ta kujton kt dhe
vetm shum indirekt gjendet sipas njohurive t mia nga fundi i librit t I della famiglia (bot. i Bonuccit vol. II, f.
353), ku flitet shum prgjithsisht pr paran si Nervus rerum e ekonomis familjare, t ciln duhet ta
ekonomizojm veanrisht mir - krejtsisht njlloj si tashm tek de re rustica e Catos. Traktati i Albertit, i cili i
mshon me ngulm faktit q rrjedh nga nj familje kavaliersh nga m fisniket t Firences (nobilissimi cavalieri
: della famiglia f. 213, 228, 247 i botimit t Bonuccit), i nj njeriu me gjak t przier, i nj njeriu i mbushur me
prmime ndaj gjinive, sepse ishte produkt i nj lidhje jasht martesore (q nuk e deklasonte at aspak), i nj
qytetari t prjashtuar nga shtresa e sinjorve, sht krejt s prapthi. Tek Alberti karakteristike sht sigurisht
rekomandimi i tij pr biznese t mdhaja, sepse vetm ato jan t denja pr nj nobile e onesta famiglia dhe pr
nj libero e nobile animo (e njjta vepr f. 209) dhe kushtojn m pak pun (krahaso del governo della famiglia
IV, f. 55 si dhe f. 116 n redaktimin pr botimin Pandolfini, prandaj m i miri sht biznesi me tregtin e leshit
dhe mndafshit !). M tej vjen rekomandimi pr nj buxhet familjar t rregullt e t rrept d.m.th. kryerja e
shpenzimeve sipas t ardhurave. Kjo pra : n radh t par nj princip pr mbajtjen e buxhetit familjar, por jo pr
fitimin (si do ta shquante fare mir Sombarti) krejtsisht po ashtu sikurse gjat diskutimit t thelbit t paras
(n vendin e prmendur) bhet fjal n radh t par pr investimin e pasuris (paras ose possessioni) dhe jo pr
shfrytzimin e kapitalit - sht santa masserizia, autorsia e s cils i jepet Gianozzos. Rekomandohet si
mbrojtje e vetes nga pasiguria e fortuns ambjentimi i hershm n veprimtarin e paprer, e cila sht
gjithashtu (della famiglia f. 73-74) e shndetshme vetm kur zgjat, n cose magnifiche e ample (f. 192) dhe
shmangja e dembelizmit, q sht gjithnj i rrezikshm pr ruajtjen e pozicionit vetjak, prandaj edhe zotrimi pr
siguri i nj zanati t prshtatshm me srn pr rastin e ndryshimit t fatit (por : do opera mercenaria nuk
prputhet me srn : della famiglia 1. I f. 209). Ideali i tij i tranquillita dell animo dhe prirja e tij e fort pr
epikuriane (vivere a se stesso f. 262), veanrisht prmimi ndaj do posti (f. 258) si burim i
shqetsimeve, i armiqsis, i przierjes n biznese t pista; ideali i jets n nj vil n fshat, ushqimi i sedrs me
kujtimet e strgjyshve dhe trajtimi i nderit t familjes (e cila prandaj duhet ta mbaj bashk edhe pasurin e vet
sipas mnyrs fiorentinase dhe jo ta ndaj at) si parametr dhe objektiv vendimtar, t gjitha kto do t kishin
qn n syt e do puritani nj hyjnizim mkatar i krijess, kurse n syt e Benjamin Franklinit nj patetik
aristokratike e panjohur kurr prej tij. Vini re edhe vlersimin e lart t gjrave letrare. (Sepse industria i
drejtohet para s gjithash puns letrare-shkencore. Kjo sht faktikisht dinjitoze pr njeriun dhe prfaqsimin e
masserizias n sensin e buxhetit racional si mjet pr t jetuar i pavarur nga t tjert dhe pr t mos rn n
mjerim n thelb e vendos vetm n gojn e analfabetit Gianozzo si i njvlershm me t dhe kshtu origjina e
ktij koncepti, q rrjedh (shih m posht) nga etika e murgjve adresohet tek nj prift i vjetr (f. 249). Le ti
krahasojm kto t gjitha me etikn dhe mnyrn e jetess t Benjamin Franklinit dhe t strgjyshve t tij
puritan; shkrimet e letrarve t rilindjes q iu drejtoheshin aristokracis humaniste me shkrimet e Franklinit t
drejtuara masave t shtress s mesme qytetare shprehimisht drejtuar shegertve dhe me traktatet dhe
predikimet e puritanve, pr t matur thellsin e ndryshimit. Racionalizmi ekonomik i Albertit, i mbshtetur
kudo me citate nga shkrimtart antik, n thelb ngjan m shum me trajtimin e problemeve ekonomike n
shkrimet e Xenophonit (t cilin se njihte), Catos, Varros dhe t Columelas (t cilt i citon), - vetm se
veanrisht tek Cato dhe Varro, krejtsisht ndryshe nga Alberti, fitimi qndron n plan t par. Prve ksaj
shtjellimet sigurisht shum t rastsishme t Albertit mbi prdorimin e fattori, ndarja e tyre e puns dhe disiplina,
mosbesueshmria tek fshatart etj. n fakt duken si nj mbartje e zgjuarsis catonike n jetn e oborrit
skllavopronar drejt puns s lir n industrin shtpiake dhe n sistemin gjysmatar. Kur Sombarti (referenca e t
cilit ndaj etiks s Stoikve sht krejtsisht e gabuar) e gjen racionalizmin ekonomik t zhvilluar n
konsekuencn m t madhe tashm tek Cato, mos u habisni, ai vrtet nuk sht i pasakt. N fakt mund t sillet

36

dhe thjesht e nj qndrimi pa dinjitet, si ndodh rregullisht ende sot nga gjith ato
n t njjtn kategori diligens pater familias e romakve me idealin e massajo t Albertit. Tek Cato
karakteristike sht para s gjithash q ifligu vlersohet dhe gjykohet si objekt pr investimin e nj pasurie.
Koncepti i industris sigurisht ka nj ngjyrim tjetr si pasoj e ndikimit t krishter. E pikrisht ktu shfaqet
dallimi. N konceptin e industris, q rrjedh nga asketizmi i murgjve dhe q sht zhvilluar nga shkrimtart
murgj, gjendet embrioni i nj etosi, i cili u zhvillua plotsisht (shih m von !) n asketizmin protestant
trsisht shekullar (prandaj, si do t theksohet shpesh, edhe afria e t dy asketizmave, e cila me q ra fjala sht
m e vogl me doktrinn zyrtare kishtare t Shn Thomasit sesa me moralistt fiorentinas dhe me moralistt
mendikant nga Siena). Tek Cato dhe gjithashtu n vet shtjellimet e Albertit mungon ky etos. Tek t dy bhet
fjal pr teorin e zgjuarsis n jet dhe jo pr etikn. Pr utilitarizmin bhet fjal edhe tek Franklini. Por
patetika etike tek predikimi pr tregtart e rinj sht krejtsisht e dallueshme dhe sht - ajo q ka dhe rndsi
gjja karakteristike. Mungesa n kujdesin ndaj paras do t thot pr t, - si t thuash t vrassh embrionet e
kapitalit, prandaj sht dhe nj defekt etik.
Nj afri e brendshme e t dyve (Albertit dhe Franklinit) shfaqet faktikisht vetm deri n at shkall kur tek
Alberti t cilin Sombarti e quan t prshpirtshm e q n t vrtet kishte shugurimet dhe nj prebend
romake si shum humanist, por q nuk prdor aspak fare motivet fetare (duke mos prmendur dy vende
krejtsisht pa ngjyr) si pik orientimi pr mnyrn e jetess t rekomanduar prej tij konceptet fetare nuk jan
lidhur akoma me rekomandimin e ekonomizimit, ndrsa tek Franklini ato nuk lidhen m. Utilitarizmi n
rekomandimin e Albertit pr biznesin me tregtin e leshit dhe mndafshit po ashtu dhe utilitarizmi social
merkantil (q shum njerz vihen n pun, n veprn e cituar f. 292) vetm kjo fjal, t paktn formalisht,
sundon n kt aspekt si tek njri dhe tek tjetri. Shtjellimet prkatse t Albertit jan nj shmbull shum i
prshtatshm pr at lloj t ashtuquajtur racionalizm imanent ekonomik kur ky n fakt si pasqyrim i
kushteve ekonomike ekzistoi tek shkrimtart e interesuar safi tek shtja n vetvete, kudo dhe n t gjitha
kohrat, n klasicizmin kinez dhe n antikitet jo m pak se n kohn e rilindjes dhe t iluminizmit. Sigurisht si n
antikitet tek Cato, Varro, Columella ashtu dhe tek Alberti e t tjer t ngjashm me t, pikrisht n doktrinn e
industria sht mjaft e zhvilluar llogjika ekonomike. Por si mund t besohet xhanm se nj teori e till e
letrarve mund t zhvilloj nj fuqi transformuese t t njjtit lloj si ajo e nj besimi fetar, i cili jep shprblimet e
shlbimit pr mnyra t caktuara t jetess (n kt rast : pr mnyrn metodike-racionale t jetess) ? Sesi
shfaqet nj racionalizim me orientim fetar i mnyrs s jetess (e eventualisht edhe i sjelljes ekonomike) kjo
mund t shihet prvese tek puritant e t gjitha emrtimeve edhe n shmbujt, n vetvete me sense krejt t
ndryshm, e jainave, judve, e ca sekteve asketike t mesjets, e wyclifve, e vllezrve bohemian (nj jehon e
lvizjes husite), e skopcenve dhe stundistve n Rusi dhe n shmbujt e shum urdhrave t murgjve.
Vendimtarja e ndryshimit sht (pr ta thn sa m par), q nj etik me baza fetare vendos pr sjelljen e
krkuar prej saj shprblime psikologjike (jo t karakterit ekonomik), trsisht t prcaktuara dhe shum efikase
pr aq koh sa besimi fetar mbetet i gjall, t cilat nuk i disponon nj teori thjesht pr artin e jets si ajo e
Albertit. Vetm pr aq sa veprojn kto shprblime dhe para s gjithash n at drejtim q shpesh (kjo sht
vendimtarja) shmanget shum prej doktrins s teologve (e cila nga ana e saj sht gjithashtu vetm
doktrin), fiton kjo etik nj ndikim t vetn ndaj mnyrs s jetess e nprmjet saj ndaj ekonomis. Ky sht,
pr ta thn qart, pikrisht thelbi i gjith ktij traktati, e nuk e prisja q ky thelb t mos binte fare n sy e t mos
vrehej. Pr moralistt teologjik t mesjets s von relativisht miqsor ndaj kapitalit gjithashtu shum t
keqkuptuar nga Sombarti (veanrisht Antonim nga Firence dhe Bernhadin nga Siena) do t flas n nj vend
tjetr. Sidoqoft L.B. Alberti nuk hynte absolutisht n kt rreth. Vetm konceptin e industria e ka marr ai
nga mendimet e murgjve, pavarsisht se nprmjet cilve ndrmjets. Alberti, Pandolfini dhe t tjer t
ngjashm me ta jan prfaqsues t atij qndrimi, e cili megjithse zyrtarisht i nnshtruar, nga brenda ishte
emancipuar tashm nga trashgimia kishtare dhe megjith lidhjen me etikn kristiane n fuqi ishte nj qndrim
me orientim krejtsisht antik pagan, t cilin, si ka opinionin Brentano, un e kam injoruar n rndsin e tij
pr zhvillimin e doktrins moderne ekonomike (dhe gjithashtu t politiks moderne ekonomike). sht plotsisht
i vrtet fakti q un nuk e trajtoj kt marrdhnie shkaksore ktu, sepse ajo nuk ka vend n nj traktat mbi
etikn protestante dhe shpirtin e kapitalizmit. Shum larg nga ideja pr t mohuar rndsin e ktij qndrimi
si do t shfaqet dhe n raste t tjera - sigurisht isha dhe jam un i mendimit, nga arsye t fuqishme, q sfera e tij e
ndikimit dhe drejtimi i ndikimit ishin krejtsisht t tjer nga ato t etiks protestante (pararends, praktikisht n
asnj mnyr krejtsisht t parndsishm, t s cils ishin sektet dhe etika wyclifike-husite). Ai qndrim nuk
ndikoi n mnyrn e jetess (t borgjezis q po lindte), por n politikn e burrave t shtetit dhe t princve e
ndikimin e atij qndrimi dhe ndikimin e etiks protestante, q vrtet konvergojn pjesrisht, por kurrsesi
plotsisht, ne do ti mbajm s pari t ndar pastr nga njri tjetri. Pr sa i prket Benjamin Franklinit, traktatet e
tij pr ekonomin private q n kohn e tij prdoreshin si lexime shkollore n Amerik - futen n kt shtje
n fakt n kategorin e veprave q kishin ndikim t fort n jetn praktike n ndryshim nga vepra e gjer e
Albertit, e cila ishte pak e njohur jasht rrethit t dijetarve. Por Franklini sht cituar prej meje shprehimisht si
nj person q tashm qndronte po ashtu trsisht prtej rregullave ndrkaq t zbehura puritane t jets, sikurse
n prgjithsi iluminizmi anglez, marrdhniet e t cilit me puritanizmin jan prezantuar kaq shpesh.

37

grupe social, q jan mpleksur shum m pak n ekonomin specifike moderne

kapitaliste ose q i jan prshtatur shum m pak asaj. Jo pr arsyen, sepse instinkti
pr fitim n epokat parakapitaliste na kishte qn dika ende e panjohur ose e
pazhvilluar, si sht thn kaq shpesh, ose sepse auri sacra fames lakmia pr para
ather - ose edhe sot na kishte qn m e vogl jasht kapitalizmit qytetar sesa
brenda sfers s tij specifike, si e prfytyron shtjen iluzioni i romantikve modern.
Dallimi i shpirtit kapitalist nga ai parakapitalist nuk ndodhet n kt pik.
Makutria e mandarinit kinez, e aristokratit t vjetr romak, e fshatarit modern
prballon do krahasim midis tyre. Dhe auri sacra fames e karrocierit napolitan ose
e barkarit apo e prfaqsuesit aziatik n pun t ngjashme, por po ashtu edhe e
zanatiut europianojugor ose e zanatiut t vendeve aziatike, sht madje, si mund
ta provoj gjithsecili, jashtzakonisht shum m intensive dhe veanrisht m pa
skrupull sesa ajo e anglezit pr t njjtin rast43. Sundimi universal i paskrupullsis
absolute gjat imponimit t interesit vetjak n fitimin e parave, ishte nj karakteristik
krejtsisht specifike e vendeve t tilla, lulzimi kapitalist-qytetar i t cilve, i matur
me standartet e zhvillimit perndimor, ishte i prapambetur. Si e di do fabrikant,
ka qn coscienziosita e mangt e puntorve44 t vendeve t tilla, t themi e Italis
n ndryshim nga Gjermania, nj nga pengesat kryesore n lulzimin e tyre kapitalist
e n njfar mase sht akoma. Kapitalizmit nuk i nevojitet si puntor prfaqsuesi
n praktik i liberum arbitrium t padisiplinuar e po aq pak, si e msuam tashm
nga Franklini, ka nevoj ai pr biznesmenin kok e kmb t paskrupullt q n
qndrimin e tij t jashtm. Pra dallimi nuk gjendet n stadet e ndryshme t zhvillimit
t ndonj instinkti pr t br para. Auri sacra fames sht po aq e lasht sa njihet
prej nesh historia e njerzimit, por ne do t shohim se ata, t cilt pa rezerva iu
prkushtuan asaj si instinkt si p.sh. ai kapiten hollandez, q pr hatr t fitimit
donte t udhtonte prmes ferrit edhe sikur ti digjeshin velat nuk ishin kurrsesi
prfaqsuesit e asaj bindjeje, nga e cila shprtheu shpirti specifik modern kapitalist
si dukuri masive e pikrisht kjo ka rndsi. Fitim t pamshirshm, t palidhur
prbrenda me asnj norm ka pasur n t gjitha kohrat e historis, gjithmon kur
dhe ku ky ishte faktikisht i mundur. Sikurse lufta dhe pirateria detare, po kshtu
ishte e papenguar edhe tregtia e lir e palidhur n norma, n marrdhniet me
antart e fisit tjetr, me t panjohurit. Morali i jashtm lejonte ktu at gj q ishte
e prmuar n marrdhniet ndrmjet vllezrve. Dhe ashtu sikurse nga ana e
jashtme, ku fitimi kapitalist si aventur ishte si n shtpin e vet n t gjitha tipat e
statuteve ekonomike, statute q njihnin spekullimin n para dhe ofronin shanse pr
ti shfrytzuar ato n mnyr fitimprurse si p.sh. nprmjet komends, rents s
43

Fatkeqsisht edhe Brentano n librin e prmendur ka futur s pari n nj qyp do lloj prpjekjeje pr fitim
(njlloj si fitimin nga luftrat dhe at t realizuar n paqe) e pastaj si specifik t prpjekjes kapitaliste pr
fitim (ndryshe p.sh. nga ajo feudale) ka vn vetm drejtimin pr t br para (n vend t toks). Jo vetm q
hedh posht do ndarje tjetr q mund t onte vese n koncepte t qarta , por (f.131) edhe pr konceptin
shpirti i kapitalizmit (modern !) i krijuar ktu pr qllimet e ktij hulumtimi, formulon pohimin e pakuptueshm
pr mua, se at q duhet t vrtetohet ai e ka prfshir tashm n premisat e veprs s tij.
44
Krahaso shnimet n do pikpamje t sakta t Sombartit (die deutsche Volkswirtschaft im neunzehnten
Jahrhundert f. 123 sipr). Ndoshta nuk sht e nevojshme t theksoj, megjithse studimi n vijim n tr
pikpamjet e tij vendimtare i referohet punimeve shum m t vjetra, sesa i jan mirnjohse kto pikpamje n
formulimin e tyre faktit t thjesht q ekzistojn punimet e mdha t Sombartit me formulimet e tij t mprehta
edhe atje e pikrisht pr kt gj - ku ato ndjekin rrug t tjera. Edhe ai q nprmjet mendimeve t Sombartit
ndihet gjithnj i ngacmuar pr t kundrshtuar me vendosmri dhe hedh direkt posht disa teza, e ka pr detyr
q t jet i ndrgjegjshm pr vlern e tyre.

38

taksave, huave shtetrore, financimit t luftrave, t oborreve t princve, t zyrtarve

t shtetit, po kshtu hasej kudo edhe ajo bindje e brendshme e aventurierve, q
prqeshte caqet e etiks. Krahas lidhjes shum t rrept me traditn ekzistonte
shpesh tepr e fort pikrisht harbutria absolute dhe e ndrgjegjshme n synimin
pr fitime. E me thrrmimin e tradits dhe me deprtimin pak a shum rrnjsor t
siprmarrjes s lir ekonomike edhe n brendsi t formacioneve sociale, nuk ndodhi
nj miratim etik dhe ngulitje e ksaj risie, prkundrazi ajo faktikisht vetm u tolerua
ose duke e trajtuar me indiferenc etike ose duke e trajtuar si nj gj vrtet t
paplqyeshme, por fatkeqsisht t pashmangshme. Ky nuk ishte vetm pozicionimi
normal i t gjitha doktrinave etike, por q ka dhe shum m tepr rndsi ishte
edhe sjellja praktike e njeriut mesatar t epoks parakapitaliste. Parakapitaliste n
sensin q prdorimi racional operativ i kapitalit dhe organizimi racional kapitalist i
puns nuk ishin br akoma fuqi sunduese pr orientimin e veprimtaris ekonomike.
Por pikrisht kjo sjellje ishte nj nga pengesat e brendshme m t forta, n t ciln
ndeshi kudo prshtatja e njerzve me premisat e ekonomis s rregullt qytetarekapitaliste.
Kundrshtari n sensin e nj stili t caktuar jetese, i lidhur n norma, q shfaqet me
petkun e nj etike, me t cilin shpirti i kapitalizmit duhej t luftonte n radh t
par, mbeti ai lloj reagimi dhe qndrimi, t cilin mund ta emrtojm si tradicionalizm.
Edhe ktu duhet t ndrpritet do prpjekje pr nj prkufizim prfundimtar,
prkundrazi duke filluar nga posht tek puntort ne do t qartsojm me an t
disa rasteve speciale - natyrisht edhe ktu vetm provizorisht - se far kuptohet me
t.
Nj nga mjetet teknike q prdor zakonisht siprmarrsi modern, pr t marr nga
puntort e tij nj maksimum t mundshm t rendimentit n pun, pr t ngritur
intensitetin e puns sht paga me akord. N bujqsi p.sh. nj rast q krkon me
ngulm ngritjen m t mundshme t intensitetit t puns sht sjellja e t korrurave n
hambar, meq, aq m tepr n kushtet e motit t pasigurt, nga prshpejtimi m i
madh i mendueshm i saj varen shpesh shanset pr fitime jashtzakonisht t mdhaja
ose pr humbje. Prandaj prdoret zakonisht pa prjashtim sistemi i pags me akord.
Dhe meq interesi i siprmarrsit pr prshpejtimin e korrjeve n prgjithsi bhet
m i madh me rritjen e prodhimeve dhe t intensitetit t puns, natyrisht jan
prpjekur gjithmon q duke ngritur pagn e akordit ti bjn puntort t interesuar
n rritjen e rendimentit n pun, sepse atyre iu ofrohet mundsia q t ken t
ardhura jashtzakonisht t mdha brenda nj intervali t shkurtr kohe. Por ktu jan
shfaqur vshtirsi karakteristike. Shpesh rritja e pags s akordit nuk oi n nj
rendiment m t madh n pun, prkundrazi n nj rendiment m t vogl pr t
njjtin interval kohe, sepse puntort rritjes s pags s akordit nuk iu prgjigjn me
ngritjen e rendimentit ditor t puns, por me uljen e tij. Puntori q p.sh. merrte 1
mark pr 1 pend ar me drith t korrur, kishte korrur prdit deri tani 2,5 pend
ar dhe kishte fituar kshtu 2,5 marka n dit. Pas ngritjes s pags s akordit me 25
pfenig pr pend ar, pra n 1.25 marka, puntori nuk korri, si shpresohej pr shkak
t rastit q i jepej pr t ardhura t larta, 3 pend ar pr t fituar 3 marka e 75 pfenig
si do kishte qn fare e mundur -, prkundrazi korri vetm 2 pend ar pr dit,
sepse ai fitonte po kshtu si deri tani 2,5 marka dhe sipas fjals biblike i mjaftonte.
Mundsia pr t ardhura m t mdha e nxiti at m pak sesa e nxiti puna m e
vogl. Ai nuk pyeti : sa mund t fitoj pr dit nse realizoj maksimumin e mundshm
39

t puns ? por pyeti : sa duhet t punoj pr t fituar at sasi t hollash prej 2,5
markash, q kam marr deri tani dhe q mbulon nevojat e mia tradicionale ? Ky sht
nj shembull i asaj sjelljeje, e cila duhet emrtuar tradit. Njeriu pr vet natyrn e
tij nuk dshiron t fitoj para dhe sa m shum para, prkundrazi do thjesht t
jetoj, t jetoj ashtu si sht ambjentuar t jetoj dhe do q t fitoj aq shum para sa
sht e nevojshme pr kt jetes. Kudo ku kapitalizmi modern filloi veprn e vet pr
t ngritur produktivitetin e puns njerzore nprmjet ngritjes s intensitetit t saj,
ndeshi ai n rezistencn pafundsisht t fort t ktij laitmotivi t puns ekonomike
parakapitaliste e ai e ndesh shum edhe sot kudo, sa m e prapambetur (nga
pikpamja kapitaliste) sht puntoria, pr t ciln ai ka nevoj. sht shum e qart
pr tu kthyer prsri tek shmbulli yn -, se meq dshtoi thirrja ndaj sensit pr
fitim nprmjet pagave m t larta, duhej provuar me mjetin e anasjellt. Pra
puntori t detyrohej, duke i ulur pagn me akord, t punonte m shum sesa deri tani
pr t marr fitimin e tij t deritashm. Sidoqoft dukej e duket edhe sot n nj
vshtrim t lir se ekziston nj korrelacion midis pags s ult me mditje dhe fitimit
t lart t siprmarrsit. Gjithka q paguhej pr m shum pag t puntorit, do t
thoshte paksim prkats i fitimit t siprmarrsit. E kt rrug ka prshkuar gjithnj
edhe kapitalizmi. Q nga fillimet e tij dhe me shekuj t tr vlente si teorem se pagat
e ulta jan produktive, d.m.th. ato rrisin rendimentin n pun, se, si e kishte thn
tashm Pieter de la Cour si do ta shohim, duke menduar n kt pik krejtsisht
sipas fryms s kalvinizmit t vjetr populli punon vetm sepse sht i varfr dhe
pr aq koh sa sht i varfr.
Mirpo efikasiteti i ktij mjeti gjoja kaq t sprovuar ka caqet45 e veta. Sigurisht pr
t lulzuar kapitalizmi krkon pranin e tepricave n popullsi, t cilat mund ti
pajtoj me nj mim t lir n tregun e puns. Mirpo nj ushtri rezerv shum e
madhe favorizon me t vrtet n rrethana t caktuara prhapjen quantitative t
kapitalizmit, por pengon zhvillimin e tij qualitativ e pikrisht kalimin n formn e
ndrmarrjeve, t cilat e shfrytzojn me intensitet punn. Pag e ult e puntorit nuk
sht kurrsesi identike me punn me kosto t ult. E soditur dhe thjesht nga ana
sasiore, n t gjitha rrethanat, bie rendimenti i puns pr paga t pamjaftushme n
mbulimin e nevojave fiziologjike e nga pikpamja afatgjat nj gj e till shpesh do t
thot vrtet przgjedhje e m t paprshtatshmve. Banori i sotm i rndomt i
Silezis korr duke patur nj angazhim t plot pak m shum se dy t tretat e
siprfaqes q korr n t njjtn koh banori i paguar m mir dhe i ushqyer m mir i
Pomeranis dhe i Meklenburgut. Polaku realizon fizikisht m pak se gjermani dhe sa
m nga Lindja q t jet polaku aq m pak realizon ai. Edhe nga pikpamja e pastr e
biznesit, dshton paga e ult si mbshtetse e zhvillimit kapitalist kudo ku bhet fjal
pr prodhim t produkteve, t cilt krkojn pun t kualifikuar ose prdorimin e
makinave t kushtueshme e q dmtohen leht ose q krkojn n prgjithsi nj
shkall t lart t vmendjes s mpreht dhe inisiativ. N kt rast paga e ult nuk
45

shtjes se ku ndodhen kto caqe do ti futemi ktu natyrisht po aq pak sa dhe pozicionimit ndaj teoris s
ngritur s pari nga Brassey, t formuluar dhe prfaqsuar teorikisht nga Brentano dhe nga ana historike e
konstruktive prej Schulze-Gvernitz mbi lidhjen e ndrsjellt midis pags s lart me mditje dhe rendimentit t
lart n pun. Diskutimi u rihap nprmjet studimeve t hollsishme t Hasbachut (Schmollers Jahrbuch 1903 f.
385-391 dhe 417 e v vijim) dhe nuk sht mbyllur prfundimisht. Pr ne mjafton fakti i padyshuar nga askush
dhe q smund t vihet n dyshim se paga e ult me mditje dhe fitimi i madh, paga e ult me mditje dhe
shanset e mira pr zhvillim industrial sidoqoft nuk prkojn aq thjesht njra me tjetrn, se n asnj mnyr
operacionet e thjeshta mekanike me paran nuk ojn n edukimin e kulturs kapitaliste e n kt mnyr n
mundsin e ekonomis kapitaliste. T gjith shembujt e zgjedhur jan me qllimin e pastr t ilustrimit.

40

sjell dobi dhe efekti i saj shndrrohet n t kundrt t asaj q synohej. Sepse ktu
sht kryekput e domosdoshme jo vetm nj ndjenj e zhvilluar prgjegjsie, por
sht i domosdoshm n prgjithsi nj qndrim, i cili t paktn gjat puns t
lirohet nga pyetja e vazhdueshme sesi me nj maksimum rehatie dhe me nj
minimum rendimenti mund t fitohet megjithat paga e zakonshme me mditje, dhe
q e kryen punn si t ishte ajo qllim absolut n vetvete pra si profesion-. Por nj
qndrim i till nuk sht i dhn nga natyra. E ky qndrim nuk mund t lind
drejtprdrejt as nga pagat e larta e as nga pagat e ulta, prkundrazi sht vetm
produkt i nj procesi t gjat edukimi. Sot pr kapitalizmin, i cili sht shaluar,
sht relativisht e leht q t rekrutoj puntort e tij n t gjitha shtetet e
industrializuara e n t gjitha rajonet industriale brenda nj shteti. N t kaluarn
rekrutimi ishte n do rast t veant nj problem46 jashtzakonisht i vshtir. E bile
edhe sot kapitalizmi nuk e arrin, t paktn jo gjithmon, kt objektiv pa mbshtetjen
e nj ndihmsi t fuqishm, i cili, si do ta shohim, i ka qndruar n krah n kohn e
zhvillimit t tij. Se nnkuptojm me kt, kjo mund t qartsohet prsri me an t
nj shembulli. Nj tabllo t forms s prapambetur tradicionale t puns ofrojn sot
veanrisht shpesh puntoret, sidomos t pamartuarat. Veanrisht aftsia dhe
gatishmria e tyre absolutisht e mangt pr t flakur llojet e trashguara dhe t
msuara t puns n favor t t tjerave, pr tiu prshtatur formave t reja t puns,
pr t msuar dhe pr t prqndruar mndjen ose pr ta prdorur at, sht
pothuajse nj ankes e prgjithshme e pundhnsve, t cilt punsojn vajza e aq m
tepr vajza gjermane. Diskutimet pr mundsin e organizimit m t leht t puns,
para s gjithash e organizimit m fitimprurs pr vet ato, ndeshin n nj moskuptim
t plot e rritja e pags s akordit prplaset pa efekt tek muri i zakonit. Ndryshe sht
n prgjithsi puna vetm me vajzat me edukim specifik fetar, pikrisht me vajzat me
prejardhje pietiste e kjo pr kundrimin ton nuk sht pik e parndsishme. Mund
t dgjohet shpesh dhe verifikimet e rastsishme aritmetike vrtetojn47 q shanset
m t favorshme pr edukim ekonomik hapen tek kjo kategori. Aftsia pr
prqndrim mendor si dhe qndrimi absolutisht thelbsor pr tu ndjer i obliguar
ndaj puns, shfaqen tek ato shum shpesh t bashkuara me nj ndjenj t rrept
ekonomizimi, q llogarrit mundsin e t ardhurave t larta n para, dhe me nj
vetprmbajtje t kthjellt dhe maturi, t cilat ngrejn jashtzakonisht rendimentin
n pun. Ktu sht trualli m i favorshm pr konceptin mbi punn si qllim n
vetvete, si profesion, si e krkon kapitalizmi. Shansi pr t kaprcyer plogshtin
tradicionale sht ktu m i madh, si pasoj e edukimit fetar. Edhe kjo soditje e
kapitalizmit48 t sotm na tregon prsri q medoemos ia vlen t pyesim njher sesi
46

Prandaj shpesh ska qn i mundur ngulimi edhe i mjeshtrive kapitaliste pa imigracionin e gjer nga rajonet
me kultur m t vjetr. Sado t drejta t jen shnimet e Sombartit pr kontradiktn midis shprehive personale
e sekreteve t zanatit t zejtarit nga njra an dhe tekniks moderne me objektiva shkencor n ann tjetr, n
kohn e lindjes s kapitalizmit zor se ekzistonte ky dallim. Madje, cilsit (si t thuash) etike t puntorit
kapitalist (dhe n njfar mase edhe t siprmarrsit) ishin shpesh m t rralla sesa shprehit e zejtarit t
kristalizuara n tradicionalizmin shumshekullor. Bile dhe vet industria e sotme n zonn q zgjedh pr tu
vendosur nuk sht akoma krejtsisht e pavarur, prsa u prket vetive t popullsis pr pun intensive, t cilat
jan fituar nga tradita e gjat dhe edukimi. Sipas rrethit t sotm t prfytyrimeve shkencore, atje ku vihet re kjo
varsi, i ngarkohet me knaqsi cilsis s trashguar t racs, n vend q ta lidhin me traditn dhe edukimin.
Sipas gjykimit tim kjo sht shum e dyshimt.
47
Shih punimin e prmendur n shnimin nr. 24
48
Shnimet e lartprmendura mund t keqkuptohen. Prirja e nj tipi t njohur t biznesmenve pr t br t
frutshme sipas mnyrs s tyre fjalin : popullit duhet tia ruajm fen dhe prirja e mparshme jo e rrall e
qarqeve t gjera veanrisht e klerit luterian, duke u nisur nga ekzistenca e nj simpatie t prgjithshme pr

41

mund t ken qn konfiguruar xhanm n kohn e rinis s kapitalizmit kto lidhje

t ndrsjellta t aftsis pr tiu prshtatur atij me momentet fetare. Q kto lidhje
kan ekzistuar edhe ather n form t ngjashme, mund t konkludohet nga shum
dukuri t veanta. Neveria dhe prndjekja p.sh. e puntorve metodist prej shokve
t tyre t puns n shek. e 18 nuk lidhej, si l t kuptohet shkatrrimi i veglave t
tyre t puns kaq shpesh i prsritshm n njoftime, kurrsesi vetm ose kryesisht
me ekscentricitetet e tyre fetare nga kto Anglia kishte par m shum bile dhe
gjra m t dukshme -, prkundrazi lidhej, si do t thuhej sot, me gatishmrin e
tyre specifike pr pun.
Megjithat le ti rikthehemi s pari t tashmes e pikrisht siprmarrsve, pr t
qartsuar edhe ktu kuptimin e tradicionalizmit.
Sombarti n shqyrtimin e tij mbi gjenezn e kapitalizmit49 ka ndar si dy laitmotive
t mdha, prmes t cilve ka lvizur historia ekonomike, mbulimin e nevojave
dhe fitimin sipas rastit se cili bhet vendimtar pr llojin dhe drejtimin e
veprimtaris ekonomike; shkalla e nevojave personale apo synimi pr fitim, i pavarur
ky nga caqet e nevojave, dhe mundsia pr t realizuar fitime. Ajo q ai e emrton si
sistem i ekonomis pr mbulimin e nevojave n vshtrim t par duket se
prputhet me at q ktu u perifrazua si tradicionalizm ekonomik. Pastaj ky sht
n fakt rasti kur konceptin nevoj e barazojm me konceptin nevoj tradicionale.
Nse kjo nuk bhet, ather veprimtari t gjera ekonomike, t cilat sipas forms s
organizimit t tyre duhet t shihen si kapitaliste gjithashtu dhe sipas sensit t
prkufizimit t dhn pr kapitalin nga Sombarti n nj vend tjetr t veprs s
tij 50 , do dalin nga sfera e veprimtarive ekonomike me qllime fitimi dhe do i
prkasin sfers s veprimtarive ekonomike pr mbulimin e nevojave. Domethn
edhe veprimtarit ekonomike, t cilat iniciohen nga siprmarrs privat n formn e
qarkullimit t kapitalit (= para ose mallra t vlersuara n para) me qllime fitimi
duke bler mjete prodhimi dhe duke shitur produkte, pra jan padyshim
siprmarrje kapitaliste, mund t mbartin n t njjtn koh nj karakter
tradicionalist. Kjo ka qn, edhe n rrjedhn e historis m t re t ekonomis, jo
vetm nj prjashtim, prkundrazi ka qn tamam rregull, me ndrprerje gjithnj t
prsritura pr shkak t shprthimeve t reja dhe gjithmon e m t fuqishme t
shpirtit t kapitalizmit. Forma kapitaliste e nj ekonomie dhe shpirti me t cilin
ajo udhhiqet jan prgjithsisht vrtet n raportin e marrdhnies adekuate, por
nuk jan n raportin e nj varsie ligjore nga njri tjetri. Dhe kur ne megjithat
prdorim ktu provizorisht shprehjen shpirt i kapitalizmit 51 (modern) pr at
qndrim, i cili synon fitimin legjitim n mnyr sistematike dhe racionale mbi bazn e
profesionit si n mnyrn e qartsuar tek shembulli i Benjamin Franklinit, kjo ndodh
pr arsye historike, sepse ai qndrim ka gjetur n siprmarrjen moderne kapitaliste

autoritaren, pr tu ofruar si polici e zez, kur donin t damkosnin grevn si mkat, shoqatat sindikaliste si
nxitse t lakmis etj.; t gjitha kto jan gjra ku fenomenet pr t cilt flasim ktu nuk kan t bjn aspak.
N momentet e prekura n tekst nuk bhet fjal pr fakte t veanta, por pr fakte shum t shpeshta e si do ta
shohim pr fakte q prsriten n mnyr tipike.
49
Der moderne Kapitalismus. Vol. I I. Aufl. f. 62.
50
Vepra e prmendur, f. 195.
51
Natyrisht i siprmarrjes racionale moderne specifike pr Oksidentin dhe jo i kapitalizmit t prhapur q prej
tre mij vjetsh e deri n kohn e tashme nga Kina, India, Babilonia, Greqia, Firence n formn e fajdexhinjve,
tregtarve t lufts, e blerjes s posteve me para, e taksidarve t tokave, e siprmarrsve t mdhenj t tregtis
dhe manjatve t financave. Shih parathnien.

42

formn e tij m adekuate e nga ana tjetr siprmarrja kapitaliste ka gjetur n t forcn
shtytse shpirtrore m adekuate.
Por, n vetvete, q t dy mund t hasen fare mir t veuar nga njri tjetri. Benjamin
Franklini ishte pushtuar nga shpirti i kapitalizmit n nj epok kur veprimtaria n
shtypshkronjn e tij nga forma nuk dallonte n asgj nga veprimtaria e nj zanatiu
t fardoshm. Dhe ne do t shohim q n prgjithsi n pragun e kohs s re nuk
ishin kurrsesi vetm apo kryesisht siprmarrsit kapitalist nga aristokracia tregtare
barts t atij qndrimi, t ciln ne e kemi emrtuar52 ktu shpirt i kapitalizmit,
prkundrazi barts ishin shum m tepr shtresat ambicioze nga klasa e prodhuesve
t mesm. Edhe n shek. e 19 prfaqsues klasik t ksaj bindjeje nuk ishin
xhentlment elegant t Liverpulit dhe Hamburgut me pasurit e tyre tregtare t
trashguara nga brezat e vjetr, prkundrazi ishin pasanikt e rinj n ngritje t
Manesterit ose t Rainland-Vestfalis q rridhnin shpesh nga familje fare t vogla.
Nj situat t ngjashme e kemi tashm q n shek. e 16 kur ather industrit e reja q
po lindnin u krijuan53 me m shum prioritet nga pasanikt e rinj.
Funksionimi t themi i nj banke, i tregtis me shumic pr eksport, ose edhe i nj
biznesi m t madh n mallrat me pakic apo m s fundi i nj ndrmarrjeje t madhe
furnizimi me mallrat e prodhuar nga industria shtpiake sigurisht jan t mundur
vetm n formn e siprmarrjes kapitaliste. Megjithat ato t gjitha mund t
drejtohen me shpirtin shum tradicional. N fakt bizneset e bankave t mdha
emetuese nuk mund t kryhen aspak ndryshe. Tregtia transatlantike e t gjitha
epokave sht mbshtetur mbi bazn e monopoleve dhe rregullave me karakter
rreptsisht tradicional. N tregtin me pakic - e ktu nuk sht fjala pr prtact e
vegjl pa kapital, t cilt thrrasin sot pr ndihma shtetrore - sht n zhvillim t
plot revolucioni, q po i jep fund tradicionalizmit t vjetr. sht po e njjta
prmbysje rrnjsore q ka hedhur n er tashm format e vjetra t sistemit t
furnizimit me t cilin puna moderne me porosi n shtpi ka ngjashmri vetm n
form. Sesi po kryhet ky revolucion dhe far do t thot ai qofshin kto gjra edhe
kaq t njohura le ti ilustrojm prsri me an t nj rasti special.
Deri nga mesi i shek. 19 jeta e nj tregtari furnizues, t paktn n disa deg t
industris tekstile54 n kontinent, ishte mjaft e qet e shqyrtuar me konceptet tona t
sotme. Rrjedhn e saj mund ta prfytyrojm afrsisht kshtu : fshtatart vinin me
plhurat e tyre - shpesh (kur ishin prej liri) t thurura kryesisht ose krejtsisht nga
lnda e par e prodhuar vet - n qytet ku banonin tregtart dhe pas nj kontrolli t
kujdesshm, shpesh zyrtar t cilsis, pr nj mim t zakonshm merrnin parat
prkatse. Klientt e ktyre tregtarve ishin tregtart e ndrmjetm q shisnin mallin
52

Pra kjo duhet theksuar ktu - nuk ofrohet aspak a priori hipoteza q nga njra an teknika e siprmarrjes
kapitaliste dhe nga ana tjetr shpirti i puns profesioniste, i cili i jep kapitalizmit energjin e tij ekspansive,
duhej ta kishin truallin e origjins s tyre n t njjtat shtresa sociale. Po kshtu sht me marrdhniet sociale t
besimeve fetare. Kalvinizmi ishte historikisht nj nga bartsit e edukimit me shpirtin kapitalist, por pikrisht
zotruesit e mdhenj t parave p.sh. n Holland, pr arsye q do t shqyrtohen m von, nuk ishin n mas
prkrahs t kalvinizmit m t rrept, por ishin Arminian. Qytetart e mesm dhe t vegjl q po ngriheshin n
rolin e siprmarrsve ishin ktu dhe gjetk barts tipik t etiks kapitaliste dhe t kishs kalviniste. Pikrisht
kjo prputhet shum mir me at q prezantuam : zotrues t mdhenj t parave dhe tregtar t mdhenj ka pasur
n t gjitha koht, kurse nj organizim racional kapitalist t puns industriale qytetare njohu vetm zhvillimi nga
mesjeta n kohn e re.
53
Shih pr kt disertacionin e mir t Cyrihut nga J. Maliniak (1913)
54
Tablloja e mposhtme sht hartuar si tipike ideale nga konditat e gjetura n deg t ndryshme t veanta e
n zona t ndryshme. Pr qllimin ilustrativ, t cilit ajo i shrben, natyrisht nuk ka rndsi q procesi n asnj
nga shembujt ku tablloja mbshtetet, nuk sht zhvilluar krejtsisht sakt si n mnyrn e prshkruar.

43

n t gjitha distancat e largta e q vinin po ashtu tek tregtari e t shumtt nuk blinin
sipas modeleve, por blinin cilsit e zakonshme n magazin ose i porosisnin ato me
koh m par, e pastaj eventualisht bhej porosia tek fshatart. Vajtja e posame tek
klientela, nse ndodhte, ishte e rrall nj her n perioda t gjata. Normalisht
mjaftonte korrespondenca e dalngadal n rritje edhe drgimi i modeleve. Numri i
orve t puns n zyr ishte shum i arsyeshm - ndoshta 5 deri 6 or n dit,
ndonjher shum m pak se kaq; n kohn e fushats, kur kishte ndonj t till, m
shum or n zyr pra koh pune e prballueshme pr nj jetes t respektueshme
dhe n koht e mira t biznesit t ardhura t mjaftueshme pr t vn mnjan nj
pasuri t vogl. N trsi ekzistonte nj shkueshmri relativisht e mir e
konkurrentve njri me tjetrin duke pasur prputhje t madhe n parimet e biznesit.
Vizitat e bollshme t prditshme n tavern e krahas ktyre edhe mundsia pr t
pir me shokt n mbrmje, pr tu mbledhur n rreth muhabeti i jepnin n
prgjithsi nj tempo pa ngut jets.
N do drejtim kjo ishte form kapitaliste e organizimit, po t shihet karakteri i
pastr tregtar-afarist i siprmarrsve; po ashtu po t shihet fakti i domosdoshmris
s pranis s kapitaleve q qarkullonin n biznes dhe m n fund po t shihet ana
objektive e procesit ekonomik ose mnyra e mbajtjes s llogarive. Por ishte ekonomi
tradicionale po t kemi parasysh shpirtin q frymzonte siprmarrsit. Mnyra
tradicionale e jetess, norma tradicionale e fitimit, volumi tradicional i puns, mnyra
tradicionale e drejtimit t biznesit dhe mnyra tradicionale e marrdhnieve me
puntort e me rrethin thelbsisht tradicional t klientve, mnyra tradicionale e
prftimit t klientve t rinj dhe mnyra tradicionale e shitjeve, t cilat dominonin
veprimtarin e biznesit qndronin pikrisht kshtu mund t thuhet n themel t
etosit t ktij rrethi siprmarrsish.
Papritur n nj moment kjo rehati u prish e shpesh krejtsisht pa ndodhur aty
ndonj ndryshim principial i forms s organizimit, si p.sh. kalimi n ndrmarrje
unike, n makinn e tezgjahut etj. Ajo q ndodhi ishte shpesh vetm kjo : ndonj djal
i ri nga familjet pjesmarrse tregtare t qytetit shkoi n fshat; przgjodhi me kujdes
endset pr nevojat e tij; forcoi m shum varsin e tyre dhe kontrollin ndaj tyre; pra
nga fshatare i edukoi n puntore. Por nga ana tjetr pr shitjet vajti mundsisht
direkt tek blersi i fundit, mori krejtsisht n dor t vet biznesin me pakic; i gjente
vet klientt; i vizitonte ata rregullisht prvit; por para s gjithash ia prshtati cilsin
e produkteve vetm nevojave dhe dshirave t tyre; pra diti tua bnte llokum n
goj e njkohsisht filloi t zbatonte parimin mim i lir, xhiro e madhe. Pastaj u
prsrit gjithmon dhe kudo ajo q sht pasoj e nj procesi t till racionalizimi :
kush nuk bnte prpjet, do t ecte tatpjet. Jeta idilike u shemb nga fillimi i lufts s
ashpr t konkurrencs; u fituan pasuri t konsiderueshme dhe nuk u depozituan me
interesa, por u investuan prsri n biznes. Mnyra e vjetr e ngadalshme dhe e
rehatshme e jetess i hapi rrugn arsyetimit t shndosh e t ashpr si tek ata q
ndoqn kt rrug e ecn prpjet, sepse nuk donin t konsumonin, por donin t
fitonin ashtu dhe tek ata q mbeten tek mnyra e vjetr sepse iu duhej 55 t
shtrngonin rripin. Dhe para s gjithash ajo q ka rndsi n kto raste si rregull
nuk ishte vrshimi i parave t reja q solli kt prmbysje rrnjsore n disa raste t
55

Gjithashtu pr kt arsye nuk sht rastsi q kjo period e par e fillimit t racionalizmit, e rrahjeve t para t
flatrave t industris gjermane shkon dor m dor p.sh. me nj shthurje t plot t shijes n lidhje me stilin e
sendeve t nevojshm n jetn e prditshme.

44

njohura prej meje me nj kapital prej disa mijra markash t marr hua nga t afrmit
filloi gjith procesi i revolucionarizimit -, prkundrazi ishte futur shpirti i ri, shpirti i
kapitalizmit modern. shtja e forcave shtytse pr ekspansionin e kapitalizmit
modern nuk sht n radh t par shtje e prejardhjes s shumave n para, t cilat
mund t prdoren n form kapitaliste, por sht para s gjithash shtje e zhvillimit
t shpirtit kapitalist. Atje ku ai gjallrohet dhe sht n gjendje q t jap efekte, i
siguron vetes shuma n para si mjete pr veprim dhe jo anasjelltas56. Por hyrja e tij n
sken n prgjithsi nuk u prit paqsisht. Nj rrke mosbesimesh, ndonjher
urrejtjesh, para s gjithash rrke e indinjats morale iu kundrvu rregullisht novatorit
t par, shpesh un njoh shum raste t tilla filloi krijimi i legjendave serioze mbi
hije t mistershme n jetn e tij t mparshme. sht kaq e leht pr tu kuptuar, pa
qn askush shum i paanshm, q pikrisht nj siprmarrs t till t stilit t ri
vetm nj karakter jashtzakonisht i fort mund ta ruante nga humbja e
vetprmbajtjes s arsyeshme dhe nga rrnimi moral dhe ekonomik e q krahas
qartsis s vshtrimit dhe energjis jan para s gjithash edhe cilsi etike
krejtsisht t caktuara dhe shum t spikatura, t cilat i kan mundsuar atij gjat
ktyre risive t fitoj besimin kryekput t domosdoshm t klientve dhe t
puntorve dhe t ruaj forcn pr t kaprcyer pengesa t panumrta e para s
gjithash t ruaj rendimentin jashtzakonisht m intensiv t puns, i cili krkohet tani
tek siprmarrsi dhe q sht i papajtueshm me shijimin e nj jete t rehatshme
pra ishin vetm cilsit etike t nj lloji tjetr specifik t ndryshme nga ato q i
prgjigjeshin tradicionalizmit t s kaluars.
E po ashtu si rregull nuk ishin spekulantt e paskrupull, kokkrisur, tipat e
aventurierve ekonomik si i ndeshim n t gjitha epokat e historis s ekonomis
apo thjesht njerzit me para t madhe, t cilt realizuan kt shndrrim, i
padukshm nga ana e jashtme e prapseprap vendimtar pr imponimin e jets
ekonomike me kt shpirt t ri. Prkundrazi ishin njerz t rritur n shkolln e
vshtir t jets, q gjykonin dhe njkohsisht guxonin, para s gjithash ishin njerz t
kthjellt dhe t qndrueshm, t mpreht dhe plotsisht t prkushtuar ndaj shtjes,
me pikpamje dhe parime t rrepta qytetare.
Ekziston prirja pr t besuar q kto cilsi morale personale, n vetvete nuk kan t
bjn aspak me ndonj parim etik apo me ide fetare e sipas ksaj linje marrdhnia
midis tyre n thelb sht disi negative. Aftsia pr tiu shkputur tradits s prcjell,
pra iluminizmi liberal, duket se qnka baza m e prshtatshme e nj mnyre t till
t jets s biznesit. Dhe n fakt, n prgjithsi, sot kjo sht krejtsisht e vrtet. Jo
vetm q mungon rregullisht nj lidhje midis mnyrs s jetess dhe zanafillave
fetare, por dhe ku ekziston nj lidhje, t paktn n Gjermani sht zakonisht lidhje
negative. Natyra t tilla t mbushura me shpirtin kapitalist, edhe nse nuk jan
armiqsore ndaj kishs, prapseprap jan sot shum indiferente. Mendimi i
mrzitjes s prshpirtshme n parajs sht pak joshs pr natyrn e tyre veprimtare.
Feja iu duket atyre si nj mjet pr ti larguar njerzit nga puna n truallin toksor. Po
ti pyetin se far domethnie ka rendja e tyre e papushimt, e prse nuk gzohen
kurr nga pasuria e vet, e prandaj nga kndvshtrimi i pastr toksor i jets rendja e
tyre duket kaq e pakuptimt, ata n rast se din ndonj prgjigje, ndonjher do t
prgjigjeshin : preokupimi pr fmijt dhe niprit. Por, - meq si duket ky motiv
nuk sht karakteristik e tyre, prkundrazi ishte po aq efektiv tek njerzit
56

Me kt nuk duam t cilsojm si ekonomikisht t parndsishm ndryshimin e fondit t metaleve t muar.

45

tradicionalist -, ata do t prgjigjeshin m shpesh dhe m sakt krejtsisht thjesht,

q pr ata biznesi me punn e paprer u sht br pjes e domosdoshme e jets.
Ky sht n fakt motivimi i vetm i goditur q i par nga pikpamja e lumturis
personale shpreh n t njjtn koh irracionalen e ksaj mnyre jetese, ku njeriu
ekziston pr hir t biznesit t vet dhe jo anasjelltas. Vetkuptohet dshira pr
pushtet dhe pr fam, t ciln e jep fakti i thjesht i pasuris, luan ktu rolin e saj.
Atje ku fantazia e nj populli t tr kanalizohet s pari n linjn e prmass s pastr
sasiore, si n Shtetet e Bashkuara, kjo romantik e numrave ndikon me magji t
parezistueshme tek poett mes biznesmenve. Por zakonisht n trsi, nuk jan
siprmarrsit mirfilli prijs dhe sidomos nuk jan siprmarrsit n vijimsi t
suksesshm, ata q mund t mbrthehen nga kjo gj. Dhe n veanti hyrja n radht e
atyre me pasuri t trashguar me dorzani dhe n radht e fisnikris s caktuar me
an t nj dekreti mbretror, sjellja e fmijve t t cilve n universitet dhe n
korpusin e oficerve krkon t mbuloj origjinn e tyre sociale, si ishte biografia e
zakonshme e familjeve pasanike kapitaliste gjermane, paraqet nj produkt t
dekadencs s kopjuar. Tipi ideal i siprmarrsit57 kapitalist, si sht prfaqsuar
edhe n Gjermani n shembuj t veant t shklqyer, nuk ka asgj t afrt me
krekosje t tilla vulgare apo t holla. Ai i druhet mburrjeve dhe shpenzimeve t
panevojshme si dhe shijimit t ndrgjegjshm t pushtetit t vet dhe pranimit t
bezdisshm t shenjave t respektit t jashtm shoqror, q ai gzon. Mnyra e tij e
jetess me fjal t tjera mbart shpesh me vete njfar tipari asketik dhe do ti hyjm
pikrisht rndsis historike t ksaj dukurie t rndsishme pr ne -, si u shfaq
qart n predikimin e cituar m par t Franklinit. Domethn nuk sht aspak e
rrall, prkundrazi tek ai gjejm mjaft shpesh nj modesti t ftoht t
konsiderueshme, e cila sht shum m e sinqert sesa ajo rezerva q di ta
rekomandoj me kaq zgjuarsi Benjamin Franklini. Pasuria nuk i sjell asgj
karakterit t tij me prjashtim t ndjesis irracionale t prmbushjes s mir t
profesionit.
Por kjo sht ajo q njeriut parakapitalist i duket kaq e pakuptueshme dhe
enigmatike, kaq e pist dhe prbuzse. Q dikush si qllim t puns s tij n jet t
mund t ket vetm iden q t futet m von n varr i ngarkuar me pesh t lart
materiale n para dhe mallra, kjo i duket atij e shpjegueshme vetm si produkt i
instinkteve perverse t aura sacra.
N kohn e tashme, me institucionet tona politike, ligjore dhe ekonomike, me
format e organizimit dhe me strukturn karakteristike t rendit ton ekonomik ky
shpirt i kapitalizmit, si u tha, mund t kuptohet si nj produkt i pastr i
prshtatjes ndaj tyre. Rendit ekonomik kapitalist i nevojitet ky prkushtim ndaj
profesionit t fitimit t parave. Ky prkushtim sht nj lloj sjelljeje ndaj t mirave
materiale, e cila i sht prshtatur aq shum ksaj strukture ekonomike e sht kaq
shum e ndrthurur me konditat pr fitore n luftn pr ekzistenc ekonomike, saq
sot nuk mund t bhet m fjal pr nj lidhje t domosdoshme t asaj mnyre jetese
e pangopur me pasuri me ndonj botkuptim unik. Mnyra e jetess nuk e ka
sidomos m t nevojshme q ta prkrah miratimi i ndonj far fuqie fetare dhe e
ndjen si penges ndikimin e normave kishtare n jetn ekonomike, pr aq sa ai
ndihet akoma, po ashtu sikurse dhe rregullimin e jets ekonomike nga shteti. N
57

Kjo do t thot vetm : ai tip siprmarrsi, t cilin ne e bjm ktu objekt t trajtimit ton dhe jo ndonj tip
mesatar empirik (mbi nocionin tip ideal shih shtjellimin tim n Archiv fr Sozialwissensch. Bd. XIX Heft I).

46

rrethana t tilla interesat tregtare dhe sociale t njerzve diktojn zakonisht

botkuptimin e tyre. Ai q n mnyrn e tij t jetess nuk i prshtatet kushteve t
suksesit kapitalist do t perndoj ose nuk do bj prpjet. Por kto jan dukuri t
nj epoke ku kapitalizmi modern ka arritur fitoren e sht emancipuar nga
mbshtetjet e vjetra. Por sikurse ai dikur vetm n aleanc me pushtetin shtetror
modern n krijim e sipr hodhi n er format e vjetra t rregullave mesjetare n
ekonomi, e njjta gj duam ta themi kt provozorisht do t ket qn edhe pr
marrdhniet e tij me fuqit fetare. Nse ka qn kshtu dhe n sens ka ndodhur,
pikrisht kjo duhet hulumtuar n kt studim. Sepse q ideja e fitimit t parave si nj
qllim n vetvete ndaj s cils njerzit jan t obliguar, si profesion, binte ndesh me
ndjesin morale t epokave t tra, zor se ka nevoj pr vrtetim. N fjalin deo
placere vix potest (ju nuk mund ti shrbeni Zotit dhe pushtetit t paras), e mbartur
n t drejtn kanonike dhe e konsideruar n at koh e vrtet (po ashtu dhe pasazhi
n Ungjill lidhur me interesat nga parat 58 ), e cila u prdor pr veprimtarin e
58

Ndoshta sht ktu vendi i prshtatshm ti futemi krejtsisht shkurt, pr aq sa ato i prkasin shtjes,
shtjellimeve n shkrimin tashm t cituar t F.Keller (fletorja e 12 e shkrimeve t Grres-Ges.) dhe shnimeve
lidhur me to t Sombartit (n veprn Bourgeois). Q nj shkrimtar, kritikon nj artikull ku ndalimi kanonik i
interesave nga parat nuk prmendet fare (me prjashtim t nj shnimi shkarazi dhe pa asnj lidhje me tr
argumentimin), me parakushtin se sht pikrisht ky ndalim i interesave nga parat - q gjen paralele pothuajse
n t gjitha etikat fetare t bots ! i cili qnka marr ktu si tipar dallues i etiks katolike nga etika reformatore,
kjo sht faktikisht nj kock e fort. Duhet t kritikohen vetm ato punime, t cilat jan lexuar me t vrtet ose
pasi jan lexuar, argumentat e tyre nuk jan harruar prsri. Lufta kundr usuraria pravitas prshkon historin e
kishs hugenote si dhe asaj hollandeze t shekullit t 16. Lombardt pra bankiert shpesh prjashtoheshin pr
kt arsye nga kungata (shih shnimin 17). Pikpamja m e liruar e Calvinit (e cili fundja nuk e pengoi dot
prfshirjen e dispozitave kundr fajdeve n projektin e par t riteve) arriti t fitoj vese nprmjet Salmasius.
Pra ndryshimi nuk gjendej n kt pik, prkundrazi. Por akoma m t kqija jan argumentimet e autorit
lidhur me shtjen ton, t cilat ndaj shkrimeve t Funck dhe t dijetarve t tjer katolik (q sipas mendimit
tim nuk jan cituar si u kan hije) dhe ndaj hulumtimeve, sot pjesrisht t vjetruara por ende gjithnj
thelbsore, t Endemann bien n sy me turp pr cektsin e tyre. Keller nuk sht ngatrruar n teprime t tilla si
vrejtjet e Sombartit (Der Bourgeois, f. 321), i cili vren formalisht tek burrat e prshpirtshm (n thelb
nnkuptohen Bernhardini i Siens dhe Antonini i Firences) sesi ata dshirojn t nxisin n t gjitha mnyrat
shpirtin e siprmarrjes, kur ata, krejtsisht njlloj si kishte ndodhur n gjith botn lidhur me ndalimet e
interesave nga parat, e interpretuan ndalimin e fajdeve n mnyr t till q (n terminologjin ton) investimi
produktiv i kapitalit mbeti i paprekur. Q Sombarti nga njra an i fut romakt tek popujt heroik, nga ana
tjetr prve t tjerave kjo sht n veprn e tij nj kontradikt e papajtueshme gjoja racionalizmi ekonomik
ishte zhvilluar tashm tek Cato n konsekuencn m t lart, faqe 267, po e prmend kt vetm shkarazi si
nj simptom, tregon q libri i tij sht n kuptimin e keq t fjals nj libr me teza. Por rndsin e ndalimit t
interesave nga parat edhe ai e ka deformuar krejtsisht. Kjo nuk mund t paraqitet ktu n detaje. Dikur ishte
ajo shpesh e mbivlersur, pastaj shum e nnvleftsuar, kurse tani n epokn edhe t multimilionerve katolik
sht kthyer me kok posht pr qllime apologjike. Si dihet megjith fundamentin biblik ! ndalimi u
shfuqizua vese n shekullin e 19 nga urdhri i Congregatio S. Officii edhe ather vetm temporum ratione
habita dhe indirekt, pikrisht duke ndaluar s shqetsuari rrfimtart nprmjet pyetjeve pr usuraria pravitas,
nse priftrinjt ishin t sigurt tek bindja e rrfimtarve edhe pr rastin e rihyrjes n fuqi t ndalimit t
interesave. Sepse ai q ka br studime t hollsishme pr historin shum t ngatrruar t doktrins kishtare pr
fajdet (f. 24, vepra e msiprme) nuk lejohet t pohoj, duke pas parasysh diskutimet e ashpra t pafundme p.sh.
mbi lejueshmrin e blerjes s rents, mbi lejueshmrin e skontos n kambial dhe mbi lejueshmrin e
kontratave t tjera nga m t ndryshmet (duke pas parasysh para s gjithash q dekreti i siprprmendur i
Congregatio S. Officii doli me rastin e nj huaje pr qytetin), q ndalimi i interesave nga huat prek vetm huan
emergjente, se ndalimi ka ndjekur qllimin e ruajtjes s kapitalit, bile paska qn nxits pr siprmarrjen
kapitaliste (f. 25, vepra e msiprme). E vrteta sht q kisha u rikujtua vese mjaft von pr problemin e
ndalimit t interesave nga parat e kur kjo ndodhi format e zakonshme t investimit t kapitalit t pastr pr
biznes nuk ishin hua me interesa fikse, prkundrazi ishin foenus nauticum, commenda, societas maris dhe dare
ad proficuum de mari (hua ku nivelet e fitimit dhe t humbjes ishin prshtatur sipas klass s rrezikut dhe ishin t
domosdoshme n kt form, duke mbajtur parasysh karakterin e interesave pr huat e siprmarrsit). Kto nuk
u mallkuan t gjitha (ose u mallkuan vetm nga kanonist t veant rigoroz), por kur si investimet e kapitaleve
me norm t prcaktuar interesi ashtu dhe diskontimet u bn t mundura dhe t zakonshme, llojeve t

47

tregtarit, si dhe n emrtimin nga Shn Thomasi t prpjekjes pr fitim si turpitudo

(n t cilin u prfshi madje realizimi i fitimit t pashmangshm pra dhe i fitimit t
lejuar nga ana etike) gjendej tashm nj shkall e lart mirkuptimi nga ana e
doktrins katolike ndaj interesave t fuqive financiare t qyteteve 59 italiane, t
lidhura kto fuqi kaq ngusht politikisht me kishn, krahasuar me pikpamjet
radikale antikrematike t qarqeve mjaft t gjera,. Edhe atje ku doktrina iu prshtat
akoma m shum fakteve, si konkretisht tek Antonini i Firences, prap kurr nuk u
zhduk krejtsisht ndjesia se tek veprimtaria e drejtuar ndaj fitimit si qllim n
vetvete, n thelb bhej fjal pr nj pudendum, t cilin ishin t detyruar ta toleronin
vetm pr shkak t rregullave t pranishme t jets. Disa moralist t asaj kohe para
s gjithash t shkolls nominaliste i pranuan sythat e par t zhvilluar t formave t
biznesit kapitalist si t mirqn dhe u prpoqn ti vrtetonin si forma t lejueshme,
para s gjithash tregtin si t nevojshme e industria e zhvilluar n t e pan si
msiprme t huave iu doln vshtirsi t ndjeshme nga ndalimi i interesave. Vshtirsit uan n masa t
ndryshme t rrepta t gildave t tregtarve (listat e zeza !). Por trajtimi i ndalimit t interesave nga ana e
kanonistve normalisht ishte i forms s pastr juridike-formale dhe sidoqoft nuk kishte asnj tendenc pr t
mbrojtur kapitalin sikurse Keller ia ngarkon atyre. M n fund pr aq sa mund t prcaktohet nj pozicionim
ndaj kapitalizmit si i till, faktort vendimtar ishin : nga njra an antipatia tradicionale, n t shumtn e herve
me nj perceptim t mpir, kundr fuqis n rritje pa emr t kapitalit e prandaj ishte i vshtir kontrolli i tij etik
(si e pasqyrojn at shprehjet e Luterit pr Fuggerin dhe biznesin e bankave); nga ana tjetr ndikonte fuqishm
domosdoshmria e prshtatjes ndaj tij. Megjithat kjo nuk hyn n punimin ton sepse, si u tha, ndalimi i
interesave nga parat dhe fati i tij kan pr ne m e shumta nj rndsi simptomatike bile dhe kjo sht vetm
rndsi e kufizuar.
Etika ekonomike e teologve skotist dhe veanrisht e disa teologve quatrocentist mendikantist t shekullit
t 14, para s gjithash e Bernhardinit t Siens dhe Antoninit t Firences, q ishin shkrimtar murgj me drejtim
specifik racional asketik, meriton pa dyshim nj faqe t veant dhe n kontekstin ton nuk mund t kryhet
prciptazi. Prndryshe n formn e nj antikritike jam i detyruar t them q n fillim at q duhej ta thoja vese
gjat paraqitjes s etiks ekonomike kapitaliste n marrdhniet e saj pozitive me kapitalizmin. Kta autor
mundohen dhe jan n kt drejtim pararends t disa jezuitve q fitimin e tregtarit ta paraqesin si
shprblim pr industria e tij e ta prligjin si t lejuar nga ana etike, (vetkuptohet edhe Keller nuk mund t
pretendoj m shum).
Koncepti dhe vlersimi i industria vetkuptohet sht marr n fund t fundit nga asketizmi i murgjve, ka t
ngjar gjithashtu nga nocioni i masserizia, t cilin Alberti, si e thot vet nprmjet gojs s Gianozzo, e merr
nga priftrinjt dhe e fut n prdorimin e tij gjuhsor. Mbi etikn e murgjve si pararendse e rrymave
shekullare asketike t protestantizmit do t flasim m n hollsi vese m von (n antikitet gjenden tek cynikt,
si shihet n shkrimet e varreve t von helenik dhe pr kushte krejtsisht t tjera n Egjypt, sythat e par
t ideve t ngjashme). Ajo q mungon plotsisht (po ashtu tek Alberti) sht pikrisht vendimtare pr ne :
konceptimi, si do ta shohim m von, karakteristik pr protestantizmin asketik, i sprovs s shlbimit t vet n
profesion, i certitudo salutis = i siguris s shlbimit : pra shprblimet psiqike q vinte kjo fe ndaj industria
dhe q domosdoshmrisht duhej ti mungonin katolicizmit, sepse mjetet e tij t shlbimit ishin t tjera.
Efektivisht, tek kta shkrimtar bhet fjal pr doktrinn etike, jo pr nxitje praktike, individuale t kushtzuara
nga interesat e shlbimit e prve ksaj bhet fjal edhe pr prshtatjen (si mund t shihet shum leht) ndaj
nevojave praktike, e jo si tek asketizmi shekullar ku bhet fjal pr argumentime nga pozicione qendrore fetare.
(Antonini dhe Bernhardini fundja prej kohsh kan njohur trajtime m t mira sesa ai i F. Kellerit). Madje dhe
vet kto prshtatje kan mbetur t diskutueshme deri n kohn e sotme. Megjithat rndsia e ktyre
konceptimeve etike t murgjve, duke i par si simptoma, n asnj mnyr nuk mund t vlersohet me zero. Por
sythat e vrtet t nj etike fetare e cila t on n konceptin modern t profesionit gjendeshin tek sektet dhe tek
heterodoksia, para s gjithash tek Wyclif edhe pse sigurisht rndsia e tij sht mbivlersuar shum lart nga
Brodnitz (historia ekonomike e Anglis), q mendon se ndikimi i tij veproi kaq fort, saq puritanizmi nuk gjeti
m asgj pr t br. Ne nuk mund (dhe nuk duhet) t futemi ktu n t gjitha kto gjra, sepse ne nuk mund t
diskutojm shkarazi q etika e krishter e mesjets bashkpunoi tashm faktikisht n krijimin e parakushteve t
shpirtit kapitalist dhe deri n shkall e bri ajo kt.
59
Fjalt (Luk. 6,35) dhe prkthimi n Bibln latinisht nihil inde sperantes ndoshta
(sipas A. Merx) t ofruara t shtrembruara nga (= neminem desperantes), pra
krkojn hua pr secilin edhe pr t varfrin, vllain pa folur fare pr interesa nga parat. Pr fjalin Deo
placere vix potest tani thuhet se ka origjin ariane (q pr shtjen ton sht pa interes).

48

burim legjitim i fitimit dhe nga ana etike t hijshme. Jo pa kundrshtime, por
shpirtin e fitimit kapitalist doktrina sunduese e hidhte posht si turpitudo ose t
paktn nuk mund ta vlersonte pozitivisht nga ana etike. Nj kndvshtrim i
moralshm si ai i Benjamin Franklinit thjesht do t kishte qn i pamendueshm. Ky
ishte para s gjithash mendimi i vet qarqeve pjesmarrse kapitaliste : nse ata
qndronin mbi truallin e tradits kishtare, puna e tr jets s tyre ishte n rastin m
t mir dika indiferente, e tolerueshme nga ana morale, por pr shkak t rrezikut t
prhershm t prplasjes me ndalimin e fajdeve nga kisha ishte prapseprap me
pikpyetje pr lumturimin. Si tregojn burimet, gjat vdekjes s njerzve t pasur
derdheshin pr institucionet kishtare shuma mjaft t konsiderueshme si pare t
ndrgjegjes e sipas rrethanave riktheheshin edhe tek ish borxhlinjt si usura e
marr atyre pa t drejt. Ndryshe ishin punt krahas drejtimeve heretike ose
drejtimeve t para si t dyshimta vetm n ato qarqe t aristokracis tregtare t
shkputura tashm shpirtrisht nga tradita. Por edhe natyrat skeptike dhe jokishtare
kishin zakonin t pajtoheshin 60 me kishn pr do rast, duke i dhn shuma t
prgjithshme, sepse ishte sidoqoft m mir kshtu pr tu siguruar ndaj pasigurive
lidhur me gjendjen pas vdekjes dhe sepse (t paktn sipas mendimit t lir shum t
prhapur) nnshtrimi i jashtm ndaj krkesave t kishs mjaftonte pr t arritur
lumturimin. Pikrisht ktu del qart n shesh ose karakteri i pamoralshm ose
karakteri imoral i veprimit t tyre, sipas mendimit t vet pjesmarrsve. Si ndodhi q
nga kjo sjellje, n rastin m t favorshm, e toleruar nga ana morale u zhvillua nj
profesion n sensin e Benjamin Franklinit ? Si mund t shpjegohet historikisht, q
n qndrn e zhvillimit kapitalist t asaj bote, n Firencen e shek. 14 dhe t 15, n
tregun e paras dhe t kapitaleve t t gjitha fuqive t mdha politike, konsiderohej si
e dyshimt nga ana morale ose shum-shum tolerohej ajo sjellje, q n marrdhniet
e vogla qytetare t Pensilvanis s prapambetur t shek. t 18, atje ku pr shkak t
mungess s pastr t parave ekonomia krcnohej vazhdimisht t binte n kolapsin
e shkmbimit n natyr, ku zor se kishte ndonj gjurm t siprmarrjeve t mdha t
puns, ku vetm sa viheshin re fillimet e para t bankave, u konsiderua nga ana
morale si prmbajtje e nj mnyre jetese t lavdrueshme madje t krkuar ? T
krkosh q t flassh ktu pr nj pasqyrim t marrdhnieve materiale n
superstrukturn ideore, do t ishte budallallk i pastr. Nga cili qark mendimesh
rrodhi pra renditja e veprimtaris e drejtuar nga ana e jashtme vetm drejt fitimit n
kategorin e profesionit, ndaj t cilit individi ndjente obligim etik ? Sepse ishte ky
mendim q i garantoi mnyrs s jetess s siprmarrsit t stilit t ri bazamentin
dhe mbshtetjen etike.
Si motiv themelor i ekonomis moderne cilsohet n prgjithsi racionalizmi
ekonomik, si shkruan dhe Sombarti n shtjellimet e tij shpesh t goditura dhe
efikase. Me t drejt q smund t vihet n dyshim, n qoft se me kt kuptohet ai
60

Sesi pajtohej njeriu me ndalimin e fajdeve na e mson p.sh. libri I, kap. 65 i statutit t Arte di Calimala
(aktualisht un kam vetm botimin italian t Emiliano Giudici, Stor. dei Com. Ital. Vol. III, f.246) : procurino i
consoli con quelli frati, che parra loro, che perdono si faccia e come fare si possa il meglio per lamore di
ciascuno, del dono, merito o guiderdono, ovvero interesse per lanno presente e secondo che altra volta fatto fue.
Pra sht nj mnyr pr esnafin q tiu siguroj me rrugn e tenderave publik antarve t tij nj prjashtim pr
hir t posteve t tyre zyrtare. Jashtzakonisht karakteristike pr karakterin e pamoralshm t fitimit t kapitalit
jan edhe udhzimet e mtejshme po ashtu p.sh. krkesa direkt paraprirse (kap. 63) pr t regjistruar t gjitha
interesat nga parat dhe fitimet si dhurata. Listave t sotme t zeza t bursave kundr agjentve, q vjelin
diferencn midis mimit maksimal dhe mimit aktual t shitjes, i korrespondonte shpesh prmimi kundr atyre,
t cilt i prgjroheshin gjyqit kishtar me exceptio usurariae pravitatis.

49

zgjerim i produktivitetit t puns, i cili nprmjet organizimit t procesit t prodhimit

sipas pikpamjeve shkencore zhduku varsin e ktij procesi nga kufizimet
organike t dhna natyrore t njeriut. Ky proces racionalizimi n fushn e tekniks
dhe t organizimit ekonomik kushtzon padyshim edhe nj pjes t rndsishme t
idealeve t jets t shoqris moderne qytetare. Puna n shrbim t nj organizimi
racional t furnizimit t njerzimit me t mira materiale padyshim sht shfaqur tek
prfaqsuesit e shpirtit kapitalist gjithnj edhe si nj nga qllimet programatike t
veprs s tyre n jet. P.sh. duhet t lexojm vetm prshkrimin e Franklinit n lidhje
me prpjekjet e tij n shrbim t prmirsimeve komunale n Filadelfia, pr t patur t
qart kt t vrtet shum t vetkuptueshme. Dhe gzimi e krenaria q i ke dhn
pun shum njerzve, q ke marr pjes n lulzimin ekonomik t qytetit t
lindjes, n at sens t fjals q i referohet shifrave t popullsis dhe volumit t
tregtis, i cili lidh kapitalizmin me botn, t gjitha kto vetkuptohet bjn pjes n
gzimet specifike dhe padyshim idealiste t jets s siprmarrsve modern. E po
ashtu sht natyrisht nj nga vetit fundamentale t ekonomis private kapitaliste, q
ajo n baz t prllogaritjeve rigoroze ti drejtohet n mnyr racionale, me vizion dhe
kthjelltsi suksesit t synuar ekonomik, n kontrast me fshatarin q jeton me sot e
nesr, n kontrast me moskokarjen e privilegjuar t zejtarit t esnafit t vjetr dhe
me kapitalizmin e aventurierve, i cili ishte i orientuar n shfrytzimin e shanseve
politike dhe n spekullimet irracionale.
Pra duket sikur zhvillimi i shpirtit t kapitalizmit mund t kuptohet shum m
thjesht si dukuri e pjesshme e zhvillimit t racionalizmit n trsi dhe duhet t
buroj nga pozicioni principial i racionalizmit ndaj problemeve baz t jets.
Domethn protestantizmi duhet t trajtohet nga ana historike vetm pr aq sa ai ka
luajtur nj rol t themi si frut i hershm i pikpamjes s pastr racionale pr
jetesn. Mirpo sapo bhet prpjekja serioze pr kt tez, del q nj shtrim kaq i
thjesht i problemit nuk funksionon, sepse historia e racionalizmit nuk tregon
kurrsesi nj zhvillim me prparim paralel n fushat e veanta t jets. P.sh.
racionalizimi i t drejts private, nse e perceptojm si thjeshtim llogjik dhe
strukturim t lnds t s drejts, u realizua n formn e tij t deritashme m t lart
n t drejtn romake t antikitetit t von. Por ai mbeti shum m i prapambetur n
disa nga vendet me shkalln m t lart t racionalizimit ekonomik, posarisht n
Angli, ku rilindja e t drejts romake dshtoi pr shkak t pushtetit t esnafeve t
mdhenj t juristve, ndrsa ruajti paprer sundimin e vet n vendet katolike t
Europs Jugore. Filozofia e pastr shekullare racionale e shek. t 18 nuk gjeti
mbshtetje aspak vetm apo as dhe kryesisht n vendet m t zhvilluara kapitaliste.
Doktrina e Volterit sht edhe sot pasuri e prbashkt e shtresave t gjera t siprme,
dhe ajo q sht m me rndsi praktike, edhe e shtresave t mesme pikrisht n
vendet katolike romane. Pr m tepr nse me racionalizm praktik kuptojm at
lloj mnyr jetese, e cila me ndrgjegje e lidh botn me interesat shekullare t egos
individuale dhe e gjykon at nga ky kndvshtrim, ather ky stil i jets ishte dhe
sht akoma sot veori shum tipike e popujve t liberum arbitrium si e kan n
gjak italiant dhe francezt. Por ne u bindm tashm q ky nuk sht kurrsesi
trualli, ku ka lulzuar n mnyr shembullore ajo marrdhnie e njeriut me
profesionin e tij t trajtuar si detyr, si e krkon kapitalizmi. N fakt jeta mund t
racionalizohet duke u nisur nga kndvshtrime jashtzakonisht t ndryshme dhe
nga drejtime shum t ndryshme e kjo fjali e thjesht, e cila shpesh harrohet, duhet t
50

qndroj n krye t do studimi q merret me racionalizmin. Racionalizmi sht

nj koncept historik, q prfshin n vetvete nj bot t tr me kontradikta. Detyra
jon do t jet t hulumtojm se pjella e kujt mndjeje ishte ajo form konkrete e
mendimit dhe e jets racionale, nga e cila u rrit ajo ide pr profesionin dhe ai
prkushtim ndaj puns n profesion, i cili sht, si e pam, kaq irracional nga
kndvshtrimi i interesit vetjak t pastr eudemonistik, por q ka qn dhe sht
akoma nj nga komponentt m karakteristik t kulturs son kapitaliste. Ne na
intereson ktu pikrisht prejardhja e atij elementi irracional, i cili gjendet n kt
sikurse n do koncept pr profesionin.
3. Koncepti i Luterit pr profesionin, detyr pr tu hulumtuar
sht e padyshimt tashm se fjala gjermane Beruf, po ashtu si ndoshta akoma
m qart fjala angleze calling, t paktn mbart me vete tingllimin e nj ideje fetare t nj detyre t vn nga Zoti - dhe sa m me ngulm t theksojm n rastin konkret
tonin e fjals, aq m i ndjeshm bhet ky tingllim. Dhe nse ndjekim historin e
fjals nprmjet gjuhve t qytetruara do t dal s pari q popujt kryesisht katolik
njohin po aq pak sa dhe lashtsia61 klasike nj shprehje me ngjyrim t ngjashm me
61

Nga gjuht antike vetm hebraishtja ka shprehje me ngjyrim t ngjashm. S pari n fjaln hkalm. Ajo
prdoret pr funksione priftrore (Ex. 35,21; Neh. 11,22; 1 Chr. 9,13; 23,4; 26,30), pr biznese n shrbim t
mbretit (veanrisht 1 Sam. 8,16, 1 Chr. 4,23; 29,6), pr shrbimin e nj zyrtari t mbretit (Esth. 3,9; 9,3), e nj
mbikqyrsi t puns ( 2. Reg. 12,12), e nj skllavi (Gen. 39,11), e puns n fusha (1. Chr. 27,26), e zejtarve
(Ex. 31,5; 35,21; 1 Reg. 7,14), pr tregtart (Ps. 107,23) dhe pr do pun profesionale n pasazhin q do
diskutohet m von Sir. 11,20. Fjala rrjedh nga rrnja ral = drgoj, pra do t thot n origjin detyr. Duket
evidente sipas citateve t msiprm q prejardhja e saj sht nga idet burokratike-skllavopronare-liturgjike t
shtetit skllavopronar egjyptian dhe t shtetit skllavopronar t Salomonit, i ndrtuar sipas modeleve egjyptiane. Si
ide ky koncept baz humbi plotsisht qysh n lashtsi, si e msova kt gj nga A. Merx. Fjala u prdor pr do
pun dhe u b n fakt krejtsisht e pangjyr si fjala jon Beruf, me t ciln ndante edhe fatin q t prdorej
n radh t par nga funksionet kishtare. Shprehja qx = e caktuara, e akorduara, detyra, e cila shfaqet
gjithashtu n Sirach 11,20 dhe n Dhjatn e Vjetr greqisht prkthehet me , rrjedh po ashtu nga gjuha
e regjimit t burokracis skllavopronare si sht owyrbd (Ex. 5,13, 5,14,) ku Dhjata e Vjetr n greqisht prdor
gjithashtu pr fjaln detyr. Sirach 43,10 sht prkthyer n Dhjatn e Vjetr greqisht me . N
Sirach 11,20 ajo prdoret qart pr t shprehur prmbushjen e urdhresave t Zotit, pra ka nj afri me termin ton
Beruf. Pr pasazhin Sirach i referohemi librit t shquar t Smend pr Jesus Sirach dhe pr fjalt
Index t tij zur Weisheit des Jesus Sirach, Berlin 1907. Si dihet teksti hebraik i
librit t Sirach kishte humbur, por u rizbulua nga Schlechter dhe u plotsua pjesrisht me citate nga Talmudi.
Luteri nuk e kishte at dhe kto dy koncepte hebraike nuk kan pasur ndikim n gjuhn e tij (shih m posht Spr.
Sal. 22,29). N greqisht nuk ekziston fare emrtimi korrespondues n ngjyrimin etik ndaj fjals gjermane.
Ndrsa Luteri n prputhje t plot me gjuhn ton t sotme (shih m posht) prkthen Jesus Sirach 11,20 dhe
21 me qndro n profesionin tnd, Dhjata e Vjetr greqisht ka prdorur njher dhehern tjetr n nj
pasazh q duket sigurisht krejt i prishur (n origjinalin hebraisht bhet fjal pr ndriimin e ndihms s
perndis). N rastet e tjera n lashtsi prdoret n sensin e prgjithshm t detyrave. N
gjuhn e stoikve termi mbart me raste (pr t cilin m orientoi Alb. Dieterich) nj ngjyrim t
ngjashmn ide, megjithse prejardhja gjuhsore sht e rndomt. T gjitha shprehjet e tjera (si etj.) nuk
kan ngjyrime etike. N latinisht ajo q ne e prkthejm profesion, pra veprimtaria e qndrueshme me ndarje
pune e njeriut, e cila (normalisht) sht njkohsisht pr t burim i t ardhurave e n kt mnyr baza afatgjate e
ekzistencs s tij ekonomike, krahas n termin e pangjyr opus, shprehet me nj ngjyrim t paktn t afrt me
prmbajtjen etike t fjals gjermane pra ose me officium (nga opificium, i cili ishte n fillim pa ngjyr nga ana
etike, por m von veanrisht tek Seneca de benef. IV, 18 vjen n kuptimin Beruf) ose me munus i ardhur nga
obligimet e detyrueshme t komunitetit t vjetr qytetar, ose shprehet m n fund me termin professio. Kjo fjal
e fundit n kt kuptim duket se rrjedh n mnyr karakteristike po ashtu nga obligimet ligjore publike, pikrisht
nga deklaratat e vjetra t qytetarve pr taksat. Por m von ajo prdoret posarisht n sensin modern t
profesioneve liberale (si n professio bene dicendi) dhe n kt fush t ngusht merr n do drejtim nj
kuptim shum t ngjashm me fjaln ton Beruf (edhe n sensin m spiritual t fjals, kur Ciceroni thot pr dik
non intelligit quid profiteatur n sensin e ai nuk shquan profesionin e tij real). Vetm se kjo natyrisht sht
krejtsisht shekullare pa asnj ngjyrim fetar. Kjo sht madje m e vrtet pr ars, i cili n kohn e perandorit

51

at q ne e emrtojm Beruf = profesion, zanat (n sensin e vendit t prjetshm t

puns, fush e prcaktuar e puns), ndrsa kjo ekziston n t gjith popujt kryesisht
protestant. M tej del se kjo nuk sht n saje t ndonj veorie me kushtzim etnik
t gjuhve n fjal, t themi si shprehje e shpirtit t popullit gjerman, prkundrazi
del q fjala n sensin e saj t sotm rrjedh nga prkthimet e Bibls e pikrisht nga
shpirti i prkthyesit e jo nga shpirti i origjinalit62. Duket se n Bibln e prkthyer nga
Luteri ky term ka qn63 prdorur s pari n pasazhin Jesus Sirach (11, 20 dhe 11, 21)
u prdor pr artizanat. Bibla n latinisht prkthen pasazhet e msiprme nga Jesus Sirach njher me opus
dhe hern tjetr (Vulgata Sirach 11,21) me locus q n kt rast do t thoshte afrsisht pozicion social.Nga
nj asket si Hieronymus vjen shtesa mandaturam tuorum, q Brentano e thekson me plot t drejt pa vn re
as ktu - si dhe gjetk - q kjo sht bile karakteristike pr prejardhjen asketike t termit, para reformacionit n
sensin e bots s prtejme m pas n sensin e bots reale. Meq ra fjala nuk ka siguri se nga cili tekst u b
prkthimi i Hieronymusit. Nj ndikim i kuptimit t vjetr liturgjik t hkalm duket se nuk prjashtohet. N gjuht
romane vetm termi spanjoll vocacion n sensin e Beruf=thirrjes s brendshme pr dika, i mbartur nga
posti kishtar, ka nj ngjyrim pjesrisht korrespondues me sensin e fjals gjermane, por nuk sht prdorur kurr
si Beruf n sensin e jashtm. N prkthimet romane t Bibls termi spanjoll vocacion, termat italian
vocazione dhe chiamamento, t cilt n raste t tjera kan nj kuptim pjesrisht korrespondues me gjuhn
luteriane dhe kalviniste e kto do diskutohen pas pak, jan prdorur vetmpr prkthimin enga Dhjata e
Re, pra t thirrjes nga Ungjilli pr shlbimin e prjetshm, q n Bibln latinisht (vulgata) sht vocatio. (N
mnyr t uditshme Brentano n veprn e tij tashm t cituar mendon se ky fakt i sjell prej meje pr t
mbrojtur pikpamjen time, flet pr ekzistencn tashm qysh para reformacionit t konceptit Beruf n kuptimin
q ai mori pas reformacionit. Por pr kt as q mund t bhet fjal. Dakort q duhej t prkthehej me
vocatio, por ku dhe kur u prdor ky term n mesjet n sensin ton t sotm ? Fakti i ktij prkthimi dhe
mungesa prapseprap e prdorimit t fjals n kuptimin shekullar jan pikrisht dshmit vendimtare). P.sh.
prkthimi italisht i Bibls n shekullin e 15, i shtypur n Collezione di opere inedite e rare, Bologna 1887, prdor
n kt mnyr termin chiamamento, krahas termit vocazione, t cilin e prdorin prkthimet moderne n
italisht t Bibls. Nga ana tjetr fjalt e prdorura n gjuht romane pr termin Beruf n sensin e jashtm,
shekullar t veprimtaris s rregullt me qllim fitimi nuk mbartin asnj lloj ngjyrimi fetar, si del nga materiali
leksikor dhe nga parashtrimi i hollsishm miqsor i mikut tim t nderuar profesor Baist (Freiburg), qofshin ato
t prejardhura nga ministerium ose officium, q kishin n fillim njfar ngjyrimi etik apo t prejardhura nga ars,
professio dhe implicare (impiego), t cilve u mungon q n fillim ky ngjyrim. Pasazhet e prmendura n krye
n Jesus Sirach ku Luteri prdori termin Beruf, prkthehen ; n frngjisht v. 20 office, v. 21 labeur (prkthimi
kalvinist), n spanjisht v. 20 obra, v. 21 lugar (sipas Vulgats, Bibls n latinisht), prkthimet e reja posto
(protestante). Protestantt n vendet romane, si pasoj e numrit t tyre t vogl, nuk arritn, konkretisht ata nuk u
prpoqn fare, t ushtronin nj ndikim krijues n gjuht e tyre respektive sikurse e bri Luteri n gjuhn zyrtare
gjermane m pak e racionalizuar n sensin akademik.
62
Nga ana tjetr konfesioni i Augsburgut e prmban iden vetm pjesrisht t zhvilluar dhe t nnkuptuar. Kur
neni XVI (shih botimin nga Kolde f. 43) thot : Sepse Ungjilli nuk mnjanon sundimin laik, policin dhe
martesn, prkundrazi do q t gjitha kto t respektohen si rregulla t Zotit dhe n statuse t tilla, secili sipas
Berufit t tij, t dshmoj dashurin e krishter dhe pun me t vrtet t mira (latinisht thuhet vetm : et in
talibus ordinationibus exercere caritatem, eod. f. 42), ather konsekuenca q del sht q duhet ti bindemi
autoriteteve e q ktu t paktn n radh t par me Beruf mendohet rendi, rregulli objektiv n sensin e
pasazhit tek 1Kor. 7,20. Dhe neni XXVII flet (tek Kolde f. 83 posht) pr Beruf (latinisht : in vocatione sua)
vetm n lidhje me shtresat e caktuara nga Zoti : priftrinjt, gjykatsit, princt, lordt etj. Por kjo sht e vrtet
vetm n versionin gjerman t Konkordienbuch, ndrsa n variantin gjerman t Ed. Princeps fjalia
korresponduese mungon.
Vetm n nenin XXVI (Kolde f. 81) fjala prdoret n sensin q t paktn prfshin konceptin ton t sotm :
q ndshkimi i vetes nuk duhet t shrbej pr t merituar mshirn, por pr t mbajtur trupin t shkatht, q t
mos pengoj q secili sipas Berufit t tij (latinisht : juxta vocationen suam) t realizoj at q i sht urdhruar.
63
Para prkthimit t Bibls nga Luteri, si e tregojn leksikont dhe si ma konfirmuan miqsisht kolegt e mi
zotrinjt Braune dhe Hoops, fjala Beruf (hollandisht : beroep, anglisht : calling, danisht : kald, suedisht
: kallelse) nuk shfaqej n sensin e saj t sotm shekullar n asnj nga gjuht q e kan at tani. Fjalt e gjuhs
letrare t Gjermanis s siprme dhe t mesme t shek. 11 deri 14, fjalt e gjuhs letrare t Gjermanis s
poshtme t mesjets dhe t hollandishtes s mesjets, t cilat tingllojn njlloj si Beruf do t thon q t gjitha
Ruf = thirrje n kuptimin e sotm gjerman, duke prfshir posarisht edhe - n kohn e mesjets s von Berufung (= emrimin, caktimin) e nj kandidati pr nj prebend kishtare nga ata q kishin t drejtn e
emrimit. Ky sht nj rast special q sht prmendur gjithashtu shpesh n fjalort e gjuhve skandinave. Edhe
Luteri e prdor me raste fjaln Beruf n kt kuptim t fundit. Qoft sikur ky prdorim special i fjals Beruf

52

t ket nxitur m von riinterpretimin e saj, prapseprap krijimi i konceptit modern t Beruf edhe nga ana
gjuhsore lidhet me prkthimet e Bibls e pikrisht me prkthimet protestante, e vetm tek Tauler (vdekur 1361)
gjenden sytha t till, q do t prmenden m von. T gjitha gjuht q jan ndikuar fuqishm nga prkthimet
protestante t Bibls e kan krijuar kt fjal, t gjitha gjuht ku kjo nuk ndodhi (si n gjuht romane) ose nuk e
kan kt fjal ose nuk e kan n kuptimin e sotm.
Luteri prkthen n fillim dy koncepte krejt t ndryshme me Beruf. S pari prkthen me Beruf termin
t Paulit n sensin e thirrjes pr shlbimin e prjetshm nprmjet Zotit. Ktu hyjn : 1 Kor. 1,26;
Eph. 1,18; 4,1; 4,4; 2 Thess. 1,11; Hebr. 3,1; 2 Petr. 1,10. N t gjitha kto raste bhet fjal pr iden e pastr
fetare t thirrjes nprmjet Ungjillit e prcjell nga apostulli, e terminuk ka t bj aspak me
profesionet shekullare n sensin e sotm. Biblat gjermane para Luterit prdornin n kt rast ruffunge
(kshtu sht n t gjitha Biblat e biblioteks s Heidelbergut) e ndonjher n vend t von Gott geruffet
prdorin von Gott gefordert. Por s dyti prkthen me Beruf, si u prmend m par, fjalt n Jesus Sirach t
diskutuara n shnimin e mparshm (n prkthimin e Dhjats s Vjetr n greqisht
dhe)me ngulu n profesionin tnd dhe qndro n
profesionin tnd n vend t qndro n punn tnde. Prkthimet e mvonshme (t autorizuara) katolike t
Bibls (ai i Fleischtz, Fulda 1781) i jan bashkuar thjesht Luterit (si n pasazhet e Tetamentit t Ri). Prkthimi
luterian i ktij pasazhi n Sirach sht, me aq sa di un, rasti i par ku fjala gjermane Beruf prdoret
krejtsisht n sensin e saj t sotm t pastr shekullar. (Paralajmrimin paraprirs, vargu 20
ai e prkthen me qndro n fjaln e Zotit, megjithse Sirach 14,1 dhe 43 tregojn
q - n prputhje me shprehjen hebraike qx, q Sirach e kishte prdorur (sipas citateve n Talmud) nnkuptonte n fakt dika t ngjashme me termin ton Beruf = profesion, e pikrisht fatin e dikujt ose
punn e caktuar pr dik). Si u prmend m lart fjala Beruf = profesion nuk ekzistonte m par n gjuhn
gjermane n kt sens t mvonshm dhe t sotm as edhe n, si e shoh un, gojn e prkthyesve m t vjetr t
Bibls apo predikuesve t saj. Biblat gjermane para Luterit e prkthenin pasazhin e Sirach me Werk = vepr).
Berthold von Regensburg n predikimet e tij, atje ku ne do thonim Beruf = profesion, prdor fjaln Arbeit =
pun. Pra gjuha e tij sht e njjt me gjuhn antike. Pasazhi i par i njohur prej meje, ku megjithse nuk
prdoret Beruf por fjala Ruf (si prkthim i ), e prdorur pr pun t pastr shekullare gjendet n
predikimin e bukur t Tauler n Ephes. 4 (Basler Ausg. f. 117 v). Fshatart shkojn misten = plehroj tokat,
ata bile shpesh udhtojn, so folgen einfeltiglich irem Ruff denn die geistlichen Menschen, die auf ihren Ruf
nicht Acht haben = n kt mnyr ata thjesht i bien pas profesionit t tyre, ndryshe nga klerikt q nuk
respektojn profesionin e vet. Kjo fjal n kt sens nuk deprtoi dot n gjuhn e prditshme. Dhe megjithse
gjuha e Luterit lkundet fillimisht (shih Veprat, Erl. Ausg. f. 51) midis Ruf dhe Beruf, nuk sht aspak e
sigurt se ai ka nj ndikim direkt nga Tauleri, megjithse p.sh. n Liria e nj kristiani gjenden ngjashmri me
predikimin e Taulerit. Por fillimisht Luteri nuk e prdor fjaln Ruf n sensin e pastr shekullar si Tauleri (ky
mendim sht kundr Denifle, Luther, f. 163).
Kshilla tek Sirach si duket, megjith paralajmrimin e prgjithshm pr besimin ndaj Zotit, nuk prmban n
variantin e Dhjats s Vjetr greqisht asnj lidhje me vlersimin specifik fetar t puns n profesionshekullar
(termimundim, n pasazhin e dyt t deformuar do t kishte qn m shum dshmi e kundrt, nse nuk
do ishte i deformuar). Ajo q thot Jesus Sirach i korrespondon thjesht paralajmrimit t psalmistit (Ps. 37,3) :
qndro n atdhe dhe ushqehu me nder, sikurse del shum qart gjithashtu n paralajmrimin (vargu 21) q t mos
verbohesh nga punt e atyre q skan zot, meq sht e leht pr Zotin ta bj t varfrin t pasur. Vetm
paralajmrimi i fillimit pr t qndruar n qx (vargu 20) ka njfar afrie me t Ungjillit, por Luteri
pikrisht ktu nuk prdori fjaln Beruf (pr fjaln greke ). Ura lidhse midis dy prdorimeve me sa
duket krejt heterogjene t fjals Beruf, sht pasazhi n letrn e par t Korintve dhe prkthimi i ktij pasazhi.
Tek Luteri (n botimet e zakonshme moderne) gjith konteksi ku gjendet ky pasazh sht si n vijim. 1 Kor.
7,17-24 : ....secili le t vazhdoj n at status si ishte kur e thirri Zoti....(18) Ishte br ndonjri synet kur e
thirri Zoti, le t rrij ai pa lafsh. Nuk ishte br synet ndonjri kur e thirri Zoti, le t t mos bhet synet. (19)
Syneti nuk sht asgj dhe lafsha nuk sht asgj, prkundrazi e rndsishme sht q t respektojm urdhrimet
e Zotit. (20) Secili le t qndroj n statusin (Beruf), ku ishte kur e thirri Zoti (si m
thot profesori A. Merx sht hebraishte e padyshimt. N Bibln latinisht sht: in qua vocatione vocatus est).
(21) Ishe ti shrbtor kur t thirri Zoti, mos u merakos. Megjithat nse ke mundsin e lirimit, prpiqu m
shum pr kt. (22) Sepse ai q ishte shrbtor kur e thirri Zoti, sht i lir sepse i takon Zotit. Po ashtu ai q
ishte i lir kur e thirri Zoti, sht shrbtor i Krishtit. (23) Ju jeni bler shtrenjt, mos u bni skllevr t njerzve.
(24) Secili, vllezr t dashur, t qndroj me Zotin n at status ku ishte kur e thirri Zoti. N vargun 29 vijon
pastaj shnimi q koha sht e shkurtr, e ndjekur nga urdhresat e njohura t motivuara nga shpresat (vargu
31) eskatologjike. Ti kesh grat sikur t mos i kishe ato; t blesh, si t mos e zotroje gjn e bler etj. N
vargun 20, duke ndjekur prkthimet e vjetra gjermane, Luteri edhe n vitin 1523 n interpretimin e ktij kapitulli
termin e prkthen me Ruf (Erl. Ausgabe Bd. 51 f.51) dhe e interpreton n at koh me Stand.
N fakt sht evidente q fjalan kt pasazh dhe vetm n kt pasazh i prgjigjet kaq shum fjals
latine status dhe fjals gjermane Stand (statusi i jets bashkshortore, statusi i shrbtorit etj.). (Por sigurisht

53

krejtsisht si n sensin ton t sotm. Pastaj shum shpejt n gjuhn e prditshme t

t gjith popujve protestant mori kuptimin e tij t sotm, ndrsa m par nuk vihej
re ndonj syth n kt sens t fjals n literaturn shekullare t asnjrit t ktyre

jo si supozon Brentano n veprn e prmendur f. 137, n sensin e sotm t Beruf. Brentano zor se e ka lexuar
saktsisht si vet pasazhin ashtu dhe at q them un pr t). N nj kuptim q t paktn t kujton kt gj kjo
fjal gjendet sipas rrnjs e afrt me termin grek berufene Versammlung = asamble e thirrur - n
letrsin greke, aq sa na tregojn leksikont, vetm njher n nj pasazh t Dionysius t Halikarnas, ku i
korrespondon termit latin classis, nj fjal e huazuar nga greqishtja q do t thot detashment i mobilizuar i
qytetarve t thirrur nn arm. Theophylaktos (shekulli 11/12) interpreton pasazhin 1 Kor. 7,20 me
(kolegu im profesor Deissmann m trhoqi
vmendjen pr kt pasazh).Sidoqoftedhe n pasazhin ton termi nuk i korrespondon termit ton t
sotm Beruf. Por Luteri, i cili n paralajmrimin me motiv eskatologjik, q secili duhej t qndronte n
statusin e tij aktualkishte prkthyer termin me termin Beruf, kur prktheu m von Apokrifet prdori
pr termin po ashtu termin Beruf n kshilln tradicionale dhe antikremastike t Jesus Sirach, q secili
duhej t qndronte n biznesin e vet. Ai i prkthen me kt term pr shkak t ngjashmris problemore q ka
kshilla me paralajmrimin. (Kjo sht vendimtarja dhe karakteristikja. Pasazhi 1 Kor. 7,17 si u tha, nuk e
prdor aspak termin n sensin e termit Beruf = fush e prcaktuar e veprimtarive). Ndrkaq (ose
afrsisht n t njjtn koh), n vitin 1530 n konfesionin e Augsburgut ishte fiksuar dogma protestante pr
padobishmrin e eprsis katolike n moralin shekullar dhe ishte prdorur shprehja einem jeglichen nach
seinem Beruf = secilit sipas Berufit t tij (shih shnimin 55).Kjo dhe ai vlersim thelbsisht n rritje n fillim t
viteve 30 pr shenjtrin e rendit ku ishte vendosur individi, q ishte pjell e besimit t tij gjithnj e m t
precizuar pr nnshtrim krejtsisht specifik ndaj Zotit edhe n detajet e jets, por njkohsisht prirja e tij n rritje
pr t pranuar rregullat, rendet n bot si t pandryshuara se kshtu i do Zoti, t gjitha shfaqen n prkthimin e
Luterit. Vocatio ishte prdorur n latinishten tradicionale si thirrje e Zotit pr nj jet t shenjt veanrisht n
manastir ose si klerik dhe nn presionin e asaj dogme kt ngjyrim mori pr Luterin puna n nj profesion
shekullar. Sepse ndrsa ai tani dhei prkthen n Jesus Sirach me Beruf pr t cilt deri n at
koh ekzistonte vetm analogjia (latine) me prejardhje nga prkthimi i murgjve, ai para ca vitesh n thniet e
Salomonit 22,29 kishte prkthyer me biznes termin hebraik hkalm, i cili ishte origjina e termit n
tekstin greqisht t Jesus Sirach dhe rridhte veanrisht nga thirrja spirituale, krejtsisht si termi gjerman Beruf
dhe termat skandinav kald, kallelse. Po me termin biznes ishte br prkthimi n pasazhe t tjera si Gen.
39,11 (n Dhjatn e Vjetr greqisht : nibln latinisht : opus, n Biblat angleze : business, n mnyr
korresponduese edhe prkthimet nordike dhe gjith prkthimet e tjera q kam un). Fjala Beruf e realizuar prej
tij n sensin ton t sotm, fillimisht mbeti krejtsisht luteriane. Apokrifet konsideroheshin nga kalvinistt si
jokanonike. Vese si pasoj e atij zhvillimi, q zhvendosi n plan t par interesin pr sprovn e shlbimit,
pranuan ata konceptin Beruf t Luterit dhe e theksuan fort at. Por n prkthimet e tyre t para (n gjuhn
romane) ata nuk kishin n dispozicion nj fjal korresponduese e skishin as fuqin ta krijonin at pr prdorim
gjuhsor n gjuhn tashm stereotipe.
Qysh n shekullin e 16 koncepti Beruf n sensin e tij t sotm mori qytetarin n literaturn jokishtare.
Prkthyesit e Bibls para Luterit kishin prdorur fjaln Berufung pr fjaln (si p.sh. n versionet e
Heidelbergut t viteve 1462/66, 1485) dhe prkthimi i Eckut i vitit 1537 thot in dem Ruf, worin er beruft ist =
n profesionin ku sht caktuar, thirrur. Shumica e prkthyesve t mvonshm katolik ndjekin direkt Luterin.
N Angli n prkthimin e Bibls prej Wyclifit (1382) - m i pari nga t gjith - prdoret cleping (fjala e vjetr
angleze, e cila u zvendsua m von nga fjala e marr hua calling). N etikn Lollarde sigurisht sht
karakteristike prdorimi i nj fjale q i korrespondonte tashm gjuhs s mvonshme t reformacionit. Prkthimi
i Tindalit i vitit 1534 prkundrazi e prdor n iden e Stand = status, gjendje : in the same state wherein he
was called po ashtu dhe Bibla e Gjenevs e viti 1557. Prkthimi zyrtar i Cranmerit i vitit 1539 e zvendsoi
fjaln state me fjaln calling, ndrsa Bibla (katolike) e Rheims e 1582 si dhe Biblat e oborrit anglikan t
epoks elizabetiane n mnyr karakteristike rikthehen prsri n fjaln vocation mbshtetur tek Bibla latine.
Q pr Anglin prkthimi i Bibls nga Cranmeri sht burimi i konceptit puritan calling n sensin e Beruf =
trade, kt tashm e kishte kuptuar me t drejt Murray. Qysh n mesin e shekullit t 16 calling gjendet e
prdorur n kt sens. Q n 1588 flitej pr unlawful callings e n 1603 pr greater calling n sensin e
profesioneve, zanateve t larta etj. (shih Murray).Shum e uditshme sht ideja e Brentanos vepra e cituar
f. 139 q n mesjet vocatio nuk prkthehet si Beruf e q ky koncept i fundit nuk njihej, sepse vetm
njerzit e lir mund t ushtronin nj Beruf e n at koh nuk kishte njerz t lir n profesionet qytetare. Meq
gjith organizimi shoqror i zanateve n mesjet, n kontrast me kohn antike, mbshtetej n punn e lir dhe
para s gjithash tregtart ishin pothuajse pa prjashtim t gjith njerz t lir, un nuk e kuptoj dot kt tez t
tij).

54

popujve e madje edhe n literaturn fetare, me sa di un, gjendet vetm tek njri nga
mistikt gjerman, ndikimi i t cilve mbi Luterin sht i njohur.
Si kuptimi i fjals po ashtu edhe ideja sht e re - kjo gj ndoshta n trsi sht e
njohur - dhe sht nj produkt i reformacionit. Jo se ca sytha t vlersimit pozitiv t
puns s prditshme shekullare, vlersim q gjendet n kt koncept t profesionit,
nuk kishin ekzistuar tashm n mesjet, e madje n antikitetin e von helenik. Pr kt
ne do t flasim m von. Sidoqoft nj gj ishte s pari patjetr e re : vlersimi i
prmbushjes s detyrave n profesionet shekullare si forma m e lart q mund t
marr veprimtaria morale e individit. Kjo ishte ajo gj, q pati si pasoj t
pashmangshme prcjelljen e ides s domethnies fetare n punn e prditshme
shekullare dhe q krijoi pr her t par konceptin e profesionit n kt sens. Pra n
konceptin Beruf = profesion, zanat shprehet ajo dogm qendrore e t gjitha
rrymave protestante, t ciln e flak posht dallimi nga ana e katolikve e urdhresave
t etiks s krishter n praecepta dhe consiglia. Kjo dogm protestante nuk njeh
si mjet t vetm pr t jetuar n plqim me Zotin kaprcimin e moralit shekullar me
an t asketizmit murgjror, prkundrazi njeh kryekput prmbushjen e detyrave
shekullare, si lindin ato nga vendi i prjetshm i puns i individit, e kjo prmbushje
bhet n kt mnyr Beruf = profesioni, zanati i tij.
Tek Luteri64 kjo ide zhvillohet n rrjedhn e dhjetvjearit t par t veprimtaris s
tij si reformator. N fillim, krejtsisht n sensin e tradits mbizotruese mesjetare si
prfaqsohej p.sh. nga Thomas von Aquino65, pr at puna shekullare, megjithse e
dshiruar nga Zoti, kishte t bnte me krijesn njerzore. Ajo ishte baza e
domosdoshme natyrale e ekzistencs s besimit fetar, por nga ana morale ishte n
vetvete neutrale sikurse ngrnia dhe pirja66. Por me zbatimin m t qart t ides
64

Krahaso me shtjellimet e mposhtme paraqitjen instruktive tek K. Eger, Die Anschauung Luthers vom Beruf
(Gieen 1900), e meta ndoshta e vetme e s cils sht, si pothuajse n gjith shkrimtart e tjer teolog, analiza
jo mjaft e qart e konceptit t lex naturae (shih pr kt E. Trltsch n recensionin e librit t Seebergut
Dogmengeschichte Gttingen 1902 dhe para s gjithash pasazhet prkatse t veprs s tij Soziallehren der
christlichen Kirchen).
65
Sepse kur Thomas von Aquini e paraqet ndarjen e njerzve n shtresa dhe profesione si vepr t paracaktuar
nga Zoti, nnkupton me kt kozmosin objektiv t shoqris. Por q individi i prkushtohet nj profesioni
konkret t caktuar (si do thonim ne, sepse Thomasi thot ministerium ose officium), kjo e ka arsyen tek
causae naturals. Quaest. quodlibetal. VII art. 17c : Haec autem diversificatio hominum in diversis officiis
contingit primo ex divina providential, quae ita hominum status distribuit,..secundo etiam ex causis
naturalibus, ex quibus contingit, quod in diversis hominibus sunt diversae inclinations ad diversa official.
Krejtsisht po ashtu sht p.sh. vlersimi i profesionit nga Paskali, q shihet nga fjalia e tij se rastsia na
qnka ajo, q vendos pr zgjedhjen e profesionit (krahaso pr Paskalin : A. Kster, Die Ethik Paskals, 1907). N
kt aspekt, nga sistemet organike t etikave fetare vetm ai m i kompletuari prej tyre, indiani, sht ndryshe.
Kontrasti midis konceptit Thomistik dhe protestant pr profesionin (n kontrast edhe me konceptin e mvonshm
luterian pr profesionin, megjithse jan shum t afrt veanrisht n theksimin e paracaktimit) sht kaq i qart
saq paraprakisht mund t mjaftohemi me citatin e msiprm, meq m von ne do ti rikthehemi vlersimit t
pikpamjes katolike. Pr Thomasin shih : Maurenbrecher, Th. v. Aquinos Stellung zum Wirtschaftsleben seiner
Zeit, 1898. Atje ku duket se Luteri prputhet n detaje me Thomasin, sht m tepr nga ndikimi i doktrins s
prgjithshme t skolastiks sesa nga Thomasi n veanti. Sepse sipas vrtetimeve t Denifles duket se ai
faktikisht e ka njohur vetm pak Thomasin (shih Denifle, Luther und Luthertum, 1903, f. 501 dhe pr kt
Khler, Ein Wort zu Denifles Luther, 1904, f. 25 f).
66
N Von der Freiheit eines Christenmenschen para s gjithash (1). Natyra e dyfisht e njeriut prdoret pr
hartimin e detyrave shekullare n sensin e lex naturae = ligjit natyror (ktu = rendi, rregulli natyral i bots). Nga
kjo rrjedh q (Erl. Ausg. 27, f. 188) njeriu faktikisht sht i lidhur me trupin e tij dhe me komunitetin social. (2)
N kt situat n qoft se sht nj i krishter besimtar, ai do t marr vendimin (f. 196) - ky sht nj
argumentim i dyt i lidhur me t parin - q t shprblej nprmjet dashuris pr tjetrin aktin mshirues t Zotit, i
br ky akt nga dashuria e pastr. Me kt lidhje shum t shkrehur midis besimit dhe dashuris kryqzohet
(3) (f. 190) argumentimi i vjetr asketik pr punn si nj mjet pr ti dhn shpirtit t njeriut sundimin mbi

55

sola-fide = vetm besimi fetar n gjith konsekuencn e saj e si rezultat i ktij

zbatimi, me rritjen e ashprsis n theksimin e kundrshtimit ndaj kshillave
evangjeliste t diktuara nga djalli t murgjve katolik, rritet rndsia e profesionit.
Mnyra e jetess s murgjrve vetkuptohet sht jo vetm krejtsisht e pavler pr
tu shfajsuar para Zotit, por ajo konsiderohet nga ai edhe si produkt i ftohtsis
egoiste, i asaj ftohtsie q i shmanget detyrave shekullare. N kontrast me kt, puna
n profesion shekullar shfaqet pr t si shprehje e jashtme e dashuris kristiane ndaj
tjetrit dhe kjo argumentohet n nj mnyr sigurisht shum t huaj pr botn dhe n
nj kundrthnie pothuajse groteske ndaj fjalive 67 t njohura t Adam Smithit,
veanrisht nprmjet porositjes q ndarja e puns detyron do individ q t punoj
pr t tjert. Megjithat ky argumentim, si shihet, thelbsisht skolastik zhduket
prsri shpejt dhe mbetet e theksuar me shum forc porositja q prmbushja e
detyrave shekullare sht n t gjitha rrethanat rruga e vetme pr t knaqur Zotin,
se ajo dhe vetm ajo sht vullneti i Zotit dhe prandaj do profesion i lejuar vlen68
fund e krye njlloj para Zotit.
N fakt nuk ka dyshim q ky vlersim moral i jets n profesione shekullare ishte
nj nga arritjet m t rndsishme t reformacionit, pra dhe posarisht t Luterit,
dhe mund t konsiderohet69 madje si formul e njohur. Kjo pikpamje sht bot t
tra larg nga urrejtja e thell me t ciln gjendja shpirtrore prsiatse e Paskalit flak70
nga vetja vlersimin e veprimtaris shekullare, i cili sipas bindjes s tij m t thell
mund t bhet vetm nga kndvshtrimi i fryrjes ose i finokris. E sigurisht akoma
m larg sht kjo pikpamje kundrejt prshtatjes zemrgjr utilitariste me botn, t
trupin. (4) Puna paska qn kshtu - arsyetimi vazhdon m tej dhe shfaqet prsri ideja e lex naturae n
shprehje tjetr (ktu = moral i natyrshm) - nj instinkt tashm vetjak i Adamit (para rnies) i ngulur nga Zoti tek
Adami e ai i bindet ktij instinkti vetm pr t knaqur Zotin. M n fund (5) (f. 161 dhe 199) shfaqet, e lidhur
me Matth. 7, 18f, ideja se puna e zellshme n nj profesion sht dhe duhet t jet patjetr rezultat i jets s re e
shkaktuar kjo e fundit nga besimi fetar, megjithat pa prpunuar iden vendimtare kalviniste t sprovs.
Gjendja e fuqishme emocionale, nga e cila prshkohet vepra, spjegon shfrytzimin e elementeve konceptuale
heterogjene.
67
Ne nuk e presim drekn ton nga dashamirsia e kasapit, e bukpjeksit ose e fshatarit, por nga vmendja e
tyre ndaj interesit t tyre vetjak. Ne nuk i drejtohemi dashuris s tyre kristiane pr tjetrin, por egoizmit t tyre
dhe nuk i flasim atyre kurr pr nevojat tona, por gjithnj vetm pr avantazhet e tyre (Wealth of Nationes
Book 1, chap. 2).
68
Omnia enim per te operabitur (Deus), mulgebit per te vaccam et servilissima quaeque opera faciet, ac maxima
pariter et minima ipsi grata erunt. (Interpretimi i Genesis, Op. Lat. exeg. ed. Elsperger VII, 213). Ideja gjendet
para Luterit tek Tauleri, i cili n princip konsideron t barasvlershm Rufin spiritual dhe shekullar. Kontrasti
ndaj Thomismit sht i prbashkt pr mistikn gjermane dhe Luterin. N formulime shprehet q Thomasi pr
t ruajtur vlern morale t prsiatjes, por edhe nga kndvshtrimi i murgut lyps detyrohet ta interpretoj
fjalin e Paulit : Kush nuk punon, nuk duhet t haj n sensin q puna, e cila sht domosdoshmrisht lege
naturae, i sht ngarkuar gjinis njerzore dhe jo t gjith individve. Shkallzimi n vlersimin e puns, nga
opera servilia tek fshatart e prpjet sht dika q ka t bj me karakterin specifik t murgjve lyps, t
cilt pr arsye materiale jan t lidhur me qytetin si vendbanim. Pr mistikt gjerman dhe Luterin, djal fshatari,
kjo gj ishte njlloj e huaj. Ata duke vlersuar njlloj gjith profesionet, e theksonin strukturn shtresore si t
dshiruar nga Zoti. Pr pasazhet vendimtare t Thomasit shih tek Maurenbrecher, Th. v. Aquinos Stellung zum
Wirtschaftsleben seiner Zeit (Leipzig 1898, f. 65f).
69
Aq m e uditshme sht q disa studiues besojn se nj risi e till mund t kaloj pa ln gjurm n veprimet
e njerzve. Un e pohoj hapur se nuk e kuptoj dot kt pikpamje.
70
Fryrja ka rrnj kaq t thella n zemrn e njeriut saq nj ushtar i thjesht i logjistiks, nj ndihms guzhinier,
nj hamall lvdohet e krkon t ket admiruesit e vet......(Faugeres Ausgabe I, 208, krahaso Kster n veprn e
cituar f. 17, f. 136ff). Pr qndrimin principial t Port Royal dhe t Jansenizmit ndaj Beruf, t cilit m von
edhe do i rikthehemi shkurt, krahaso tani shkrimin shmbullor t Dr. Paul Honigsheim, Die Staats- und
Soziallehren der franzsischen Jansenisten im 17. Jahrhundert (Disertacion historik i Heidelbergut 1914, pjes e
shtypur veant nga nj vepr e gjr mbi Parahistorin e iluminizmit francez, krahaso veanrisht f. 138ff t
pjess s shtypur).

56

ciln e realizoi probabilizmi jezuit. Por sesi duhet prfytyruar n veanti rndsia
praktike e asaj arritjeje t protestantizmit, n prgjithsi kjo ndoshta m shum
perceptohet errt sesa shquhet qart.
S pari zor se sht e nevojshme q t vm n dukje se Luteri nuk mund t
deklarohet si shpirtrisht i afrt me shpirtin e kapitalizmit n sensin q kemi
prdorur ne deri tani pr kt term ose fundja as dhe n ndonj far sensi n
prgjithsi. Edhe ato qarqe kishtare, q zakonisht lavdrojn me zell t madh at
vepr t reformacionit, sot n trsi nuk jan kurrsesi miq t kapitalizmit n
ndonj sens. Me plot t drejt dhe vet Luteri pa asnj lloj dyshimi do t hidhte
rreptsisht posht do afri me nj pikpamje si ajo q shfaqet tek Franklini. Natyrisht
ktu nuk mund t ofrojm si shmbull ankesat e tij kundr tregtarve t mdhenj si
Fuggeri 71 etj., sepse lufta kundr pozicionit t privilegjuar, ligjor ose faktik, t
kompanive t veanta t mdha tregtare n shek. e 16 dhe t 17 mund t krahasohet
m leht me fushatn moderne kundr trusteve dhe sht n vetvete po aq pak sa kjo
shprehje e pikpamjes tradicionale. Kundr ktyre njerzve, kundr Lombardve,
trapezistve, kundr monopolistve, spekullantve t mdhenj dhe bankierve, q
favorizoheshin nga kisha anglikane, nga mbretrit dhe parlamentet n Angli dhe
Franc zhvilluan edhe puritant sikurse dhe hugnott nj luft 72 t ashpr. Pas
betejs s Dunbarit (Shtator 1650) Kromuelli i shkroi Long Parliamentit : Ju lutem
ndaloni keqprdorimet e gjith profesioneve e nse ka ndonj, q bn shum veta t
varfr pr t br pak veta t pasur, kjo nuk sht e dobishme pr shtetin. Kurse nga
ana tjetr ne do ta gjejm73 at t zaptuar nga nj mnyr kapitaliste t menduari
krejtsisht specifike. Ndrsa n deklarimet e shumta t Luterit kundr fajdeve dhe n
prgjithsi kundr marrjes s interesave, shfaqet 74 qart koncepti i tij direkt i
71

N lidhje me Fuggerin ai mendon se nuk mund t jet e drejt dhe e shenjt, nse n jetn e nj njeriu
grumbullohet pasuri kaq e madhe dhe mbretrore. Ky sht pra n thelb mosbesimi i fshatarit ndaj kapitalit. Po
ashtu (Grosser Sermon von Wucht, Erl. Ausg. 20 f.109) pr t sht e dyshimt nga ana etike blerja e rents,
sepse kjo ein neues, behendes erfunden Ding ist, - pra sepse pr t sht e pakuptueshme nga ana ekonomike, e
ngjashme afrsisht si tregtia me afate t caktuara, e pakuptueshme pr klerikun modern.
72
Kontradikta sht trajtuar n mnyr t goditur nga H. Levy (n studimin e tij pr Die Grundlagen des
konomischen Liberalismus in der Geschichte der englischen Volkswirtschaft Jena 1912). Krahaso gjithashtu
p.sh. peticionin e Levellerve n ushtrin e Kromuellit kundr monopoleve dhe kompanive n vitin 1653, e dhn
tek Gardiner, Commonwealth II f. 179. Prkundrazi regjimi i Laudit synonte nj organizim ekonomik kristiansocial t udhhequr nga mbreti dhe kisha, prej t cilit mbreti priste avantazhe politike dhe fiskale-monopoliste.
Pikrisht kundr ktyre gjrave drejtohej lufta e puritanve.
73
Se far kuptohet me kt, ndofta mund t sqarohet me shmbullin e manifestit ndaj irlandezve, me t cilin
Kromuelli hapi n Janar 1650 luftn e tij asgjsuese kundr tyre dhe q paraqiste prgjigjen ndaj manifestit t
klerit irlandez (katolik) t 4 dhe 13 Dhjetorit 1649 n Clonmacnoise. Fjalit thelbsore jan : Englishmen had
good inheritances (pikrisht n Irland) which many of them purchased with their money.they had good leases
from Irishmen for long time to come, great stocks thereupon, houses and plantations erected at their cost and
charge..You broke the union.at a time when Ireland was in perfect peace and when through the example of
English industry, through commerce and traffic, that which was in the nations hands was better to them than if
all Ireland had been in their possession..Is God, will God be with you ? I am confident he will not. Ky
manifest, q t kujton kryeartikujt anglez n kohn e lufts boere, nuk sht karakteristik, sepse si arsye ligjore
e lufts paraqiten ktu interesat kapitaliste t anglezve. Kjo natyrisht mund t prdorej po ashtu shum mir si
argument n negociatat p.sh. midis Venedikut dhe Xhenovs pr sferat e tyre t interesave n Orient (q,
megjithse un e theksoj ktu, n mnyr t uditshme Brentano n veprn e cituar f. 142 ma kundrv si
kundrargument). Prkundrazi specifikja e dokumentit sht n at q Kromuelli me bindjen m t thell
personale, si e di kushdo q njeh karakterin e tij, ball pr ball vet irlandezve, e mbshtet prligjjen morale t
robrimit t tyre, duke thirrur zotin, n rrethann q kapitali anglez i ka edukuar irlandezt pr t punuar.
(Manifesti, prve tek Carlyle, sht rishtypur dhe analizuar si ekstrakt n Gardiners Hist. Of the Commonw. I, f.
163 f dhe n prkthimin gjermanisht gjendet edhe tek Hnigs Cromwell).
74
Ktu nuk sht akoma vendi pr ta shtjelluar kt m nga afr. Krahaso autort t cituar n shnimin 69.

57

prapambetur (nga kndvshtrimi kapitalist) pr thelbin e fitimit kapitalist,

prkundrejt skolastiks s von. Veanrisht p.sh. argumenti tashm i kaprcyer nga
Antonini i Firences pr joproduktivitetin e paras sht natyrisht pjes e atij koncepti.
Megjithat nuk sht aspak e nevojshme q t hyjm ktu n hollsira, sepse para s
gjithash konceptimi i profesionit n sensin fetar, ishte n gjendje tiu jepte trajta
shum t ndryshme konsekuencave t tij pr mnyrn shekullare t jetess. S pari
arritja e reformacionit si i till ishte vetm q n kontrast me pikpamjen katolike u
rrit fuqishm theksi moral dhe shprblimi fetar pr punn shekullare, e organizuar n
profesione. Sesi u zhvillua m tej koncepti i profesionit, i cili e shprehu kt
ndryshim, kjo u var nga tipari m konkret i prshpirtshmris, si u shpalos ajo
tanim n kishat e veanta t reformacionit. Autoriteti i Bibls, nga e cila Luteri
besonte se kishte nxjerr iden e profesionit, ishte n vetvete n trsi m i favorshm
pr nj interpretim tradicional. Veanrisht Dhjata e Vjetr, e cila n profecin
autentike nuk njihte aspak nj eprsi t moralit shekullar ose e njihte diku gjetk
vetm n rudimente dhe sytha krejtsisht t veuar, ka formuluar rreptsisht n kt
sens tradicional nj ide fetare krejtsisht t ngjashme : donjri t shoh ushqimin e
vet dhe le t lr t pafet t rendin pas fitimit. Ky sht sensi i t gjith pasazheve,
q kan t bjn direkt me veprimtarin shekullare. Vese Talmudi qndron
pjesrisht n truall tjetr, por edhe ai jo parimisht. Qndrimi personal i Jezusit
karakterizohet n pastrti klasike me lutjen tipike antike-orientale : Na jep sot bukn
ton t prditshme. Nuanca e refuzimit radikal t bots, si e shprehu ai me
, prjashtonte do lidhje direkte t ides moderne pr
profesionin me at personalisht 75 . Epoka apostolike e krishtrimit e shprehur n
Dhjatn e Re, veanrisht edhe Shn Pauli, si pasoj e shpresave eshatologjike me t
cilat ishin mbushur ata breza t par t kristianve, ose i qndroi indiferent jets n
profesion shekullar ose mbajti po ashtu nj qndrim thelbsisht tradicional. Meq
gjithkush priste ardhjen e Zotit, le t rrinte kshtu secili n shtresn dhe n punn
shekullare, ku e kishte gjetur at thirrja e Zotit, dhe t punonte si deri tani. N kt
mnyr ai nuk do t bezdis si varfanjak vllezrit e tij dhe e gjitha kjo do t zgjas
vetm pak koh. Luteri e lexoi Bibln nprmjet syzeve t gjendjes s tij prkatse
shpirtrore dhe ajo n rrjedhn e zhvillimit t tij afrsisht nga 1518 deri afrsisht n
1530 jo vetm kishte mbetur tradicionale, por u b gjithnj e m shum tradicionale76.
N vitet e para t veprimtaris s tij reformatore, si pasoj e vlersimit t profesionit
n thelb si gj e krijess njerzore, mbizotronte tek ai n lidhje me llojin e
veprimtaris shekullare nj pikpamje shum e afrt me indiferencn eshatologjike t
75

Shih shnimet n librin e bukur t Jlicher Gleichnisreden Jesu Band II f. 636, f. 108f.
Pr sa vijon krahaso prsri para s gjithash paraqitjen tek Egeri n veprn e cituar tashm. Edhe ktu mund ti
referoheni gjithashtu veprs s bukur t Schneckenburgerit, edhe sot e pa vjetruar (Vergleichende Darstellung
des lutherischen und reformierten Lehrbegriffes, botuar nga Gder, Stuttgart 1855). Ethik Luthers e shkruar
nga Luthardt, f. 84 e botimit t par, un kisha vetm kt, nuk jep paraqitje reale t zhvillimit te Luteri. Krahaso
m tej Dogmengeschichte t Seeberg Band II, f. 262 posht. I pavler sht artikulli Beruf n
Realenzyklopdie fr protestantische Theologie und Kirche, i cili n vend t nj analize shkencore t konceptit
dhe origjins s tij prmban gjithfar shnimesh mjaft t cekta mbi gjithka t mundshme, si shtja e grave etj.
Nga literatura ekonomike pr Luterin po prmend ktu vetm punimet e Schmoller (Geschichte der
nationalkonomischen Ansichten in Deutschland whrend der Reformationszeit, Zeitschrift fr
Staatswissenschaften XVI, 1860), esen e mimit Wiskemann (1861) dhe punimin e Frank G. Ward (Darstellung
und Wrdigung von Luthers Ansichten vom Staat und seinen wirtschaftlichen Aufgaben, Conrads Abhandlungen
XXI, Jena 1898). Literatura pjesrisht e shklqyer pr Luterin me rastin e ndrrimit t shekullit t reformacionit,
me aq sa e kuptoj un, nuk solli asgj t re e vendimtare pr kt pik t veant. Pr etikn sociale t Luterit
(dhe luteriane) krahasoni natyrisht para s gjithash pjest prkatse n Soziallehren t Troeltschit.
76

58

Shn Paulit, si shprehet77 kjo n 1 Kor. 7. : lumturimi mund t fitohet n do gjendje,

sht e pakuptimt q n pelegrinazhin e shkurtr t jets ti vsh rndsi llojit t
profesionit. Dhe prandaj synimi pr fitime materiale, q kaprcejn nevojat vetjake,
duhet t konsiderohet si simptom e mungess s statusit t mshirs e duhet flakur
direkt posht78, meq kto fitime duken t mundura vetm n kurriz t t tjerve. Me
prfshirjen e tij n rritje n bizneset e bots, ecn dor m dor dhe vlersimi n rritje
i rndsis s puns n profesion shekullar. Por njkohsisht me kt pr Luterin,
profesioni konkret i individit bhet gjithnj e m shum nj urdhr special i Zotit
ndaj individit pr t prmbushur kt pun konkrete, q ia ka caktuar vullneti i Zotit.
Dhe pas konflikteve me shpirtrat e zjarrt = fanatikt dhe me trazirat fshatare,
rendi historik objektiv, ku individi ishte vendosur nga Zoti, bhet pr Luterin
gjithmon e m shum manifestim direkt i vullnetit t Zotit79. Theksimi gjithnj e m
i fort i elementit t paracaktimit, edhe n proceset e veanta t jets, on gjithmon e
m shum n nj ngjyrim tradicional n prputhje me iden e fatit : individi
parimisht duhet t qndroj n profesionin dhe shtresn, ku e ka vn Zoti dhe
synimin e vet shekullar ta mbaj n caqet e ktij vendi t tij t dhn t prjetshm t
puns. Ndrsa tradicionalizmi i tij ekonomik ishte fillimisht rezultat i indiferencs s
tipit t Shn Paulit, m von sht ai pra pjell e besimit80 gjithnj e m intensiv n
paracaktimin e Zotit. Ky besim identifikon bindjen pa kushte ndaj Zotit 81 me
nnshtrimin pa kushte ndaj situats s dhn. N kt mnyr Luteri nuk arriti dot
n nj grshetim t puns n profesion shekullar me principet fetare, mbshtetur mbi
nj baz parimisht t re ose n prgjithsi principiale82. Pastrtia e doktrins si kriteri i
77

Interpretim i kap. t 7 t letrs s par s korintve, 1523, Erlangen Ausgabe 51, f. 1f. Ktu Luteri e prdor
iden e liris s do profesioni para Zotit n sensin e ktij pasazhi akoma kshtu, me qllim q, 1. Disa statute
humane t flakeshin posht (betimi i murgjve, ndalimi i martesave t prziera etj.) 2. Prmbushja e detyrimeve
shekullare tradicionale ndaj tjetrit (n vetvete indiferente para Zotit) t vihej vath n vesh si urdhres e
dashuris kristiane pr tjetrin. N t vrtet n shtjellimet karakteristike p.sh. f. 55, 56 bhet fjal sigurisht pr
dualizmin e lex naturae prkundrejt drejtsis para Zotit.
78
Krahaso pasazhin nga Von Kaufhandlung und Wucher (1524), t cilin Sombarti me t drejt e vendos si
moto n paraqitjen nga ana e tij t Handwerksgeistes = shpirtit t zejtaris (= Tradicionalizmit) : Darum mut
du dir frsetzen, nichts denn deine ziemliche Nahrung zu suchen in solchem Handel, danach Kost, Mhe, Arbeit
und Gefahr rechnen und berschlagen und also dann die Ware selbst setzen, steigern oder niedern, da du
solcher Arbeit und Mhe Lohn davon Habst = N nj tregti t till ti duhet t kesh si qllim q t krkosh
ushqimin tnd t nevojshm, n baz t tij t llogarissh shpenzimet, mundin, punn dhe rrezikun, pra t caktosh
vet mimin e mallit, ta ngresh ose ta ulsh, q t kesh nga puna e mundi i till rrogn tnde. Parimi sht
formuluar krejtsisht n sensin e Thomasit.
79
Q n letrn ndaj H. V. Sternberg, me t ciln i dedikon atij, n vitin 1530, interpretimin e psalmit 117, ai e
konsideron Stand = shtresn e aristokracis (s ult) si t blatuar nga Zoti, megjith degradimin e saj moral
(Erl. Ausg. 40 f. 282 posht). Rndsia vendimtare q kan pasur trazirat e Mnzerit n prpunimin e ksaj
pikpamjeje, del qart nga letra (f. 282 sipr). Krahaso gjithashtu Eger n veprn e cituar f. 150.
80
Edhe n interpretimin e psalmit 111 vargjet 5 dhe 6 (Erl. Ausg. 40 f. 215 dhe 216) i shkruar n vitin 1530
piknisje sht polemika kundr tejkalimit t rendit laik nga manastiret etj. Por tani lex naturae (n kontrast me
ligjin pozitiv t fabrikuar nga perandort dhe juristt) sht direkt identik me drejtsin e Zotit : ai sht krijim
i Zotit dhe prfshin veanrisht ndarjen n shtresa t popullit (f. 215), ku theksohet fort vetm barazvlershmria
e shtresave para Zotit.
81
Si predikohet prej tij veanrisht n veprat Von Konzilien und Kirchen (1539) dhe Kurzes Bekenntnis
vom heiligen Sakrament (1545).
82
Sa n plan t dyt qndron tek Luteri ideja kaq e rndsishme pr ne dhe mbizotruese tek kalvinizmi pr
sprovimin e t krishterit n punn e tij n profesion shekullar dhe n mnyrn e jetess, e tregon pasazhi n Von
Konzilien und Kirchen (1539. Erl. Ausg. 25 f. 376 posht) : prve ktyre shtat shenjave kryesore (me an t
t cilave shquhet kisha e vrtet) ka shenja m siprfaqsore ku dallohet kisha e shenjt e krishter,....n qoft se
ne nuk jemi imoral dhe pijanec, nuk jemi krenar, arrogant, ekstravagant, prkundrazi jemi t moralshm, t
dlir, t arsyeshm. Sipas Luterit prandaj kto shenja nuk jan kaq t sigurta si ato t tjerat (pastrtia e
doktrins, lutja etj.) sepse edhe disa pagan i ushtrojn kto pun dhe ndonjher duken m t shenjt se t

59

vetm i pagabueshm i kishs, e cila pas luftrave t viteve 20 u b pr t gjithnj e m

e patundshme, pengonte tashm n vetvete zhvillimin e pikpamjeve t reja n
fushn etike.
Kshtu tek Luteri koncepti i profesionit mbeti koncept tradicional.83. Profesioni pr
t sht ajo gj, q njeriu duhet ta pranoj si goditje t Zotit, ku ai duhet t
nnshtrohet fatit e t prshtatet. Ky ngjyrim mbyt iden tjetr gjithashtu t
pranishme, q puna n profesion sht nj detyr ose m sakt sht detyra e vn
nga Zoti84. Dhe n zhvillimin e tij t mtejshm luterizmi ortodoks e theksoi kt
aspekt akoma m shum. Pra hprh fryti i vetm etik u shfaq n form mohuese :
heqja e avantazhit t detyrave asketike ndaj detyrave shekullare, por e lidhur me
predikimin e bindjes ndaj pushtetit t lart dhe me nnshtrimin ndaj fatit n situatn
e dhn t jets85. Si do t shqyrtohet gjat diskutimit t etiks fetare mesjetare,
mistikt gjerman i kishin paraprir tashm gjersisht ksaj forme luteriane t ides
pr profesionin, veanrisht nprmjet barasvlersimit principial t profesioneve
fetare dhe shekullare tek Tauleri dhe vlersimit m t vogl t formave t trashguara
t praktikave86 asketike, pr shkak t rndsis s vetme vendimtare q ka marrja
dallditse-prsiatse e shpirtit t Zotit nga fryma. Madje luterizmi n nj sens t
krishtert. Kalvini personalisht, si do t diskutohet m tej, kishte nj qndrim vetm pak m t ndryshm, por
ndryshe ishte puritanizmi. Sidoqoft tek Luteri i krishteri i shrben Zotit vetm in vocatione, jo per
vocationem (Eger f. 117 ff). Nga ana tjetr pr iden e sprovimit (sigurisht m shum n formn e saj pietiste
sesa kalviniste) t paktn gjenden tek mistikt gjerman sytha t veant (shih p.sh. tek Seeberg,
Dogmengeschichte f. 195 sipr, pasazh i cituar nga Suso, po ashtu shprehjet e cituara m par t Taulerit),
megjithse t prdorura n sensin e pastr psikologjik.
83
Pikpamja e tij prfundimtare sht shprehur mir n disa pjes t interpretimit t Genesis (n Op. Lat. Exeget.
Ed. Elsperger) :
Vol. IV f. 109 : Neque haec fuit levis tentatio, intentum esse suae vocationi et de aliis non esse
curiosum.Paucissimi sunt, qui sua sorte vivant contenti.(f. 111 eod). Nostrum autem est, ut vocanti Deo
pareamus(f.112) Regula igitur haec sevanda est, ut unusquisque maneat in sua vocatione et suo dono
contentus vivat, de aliis autem non sit curiosus. Si prfundim kjo i prgjigjet krejtsisht formulimit t
tradicionalizmit tek Thomas von Aquin (th. V, 2 gen. 118 art. Ic) : Unde necesse est, quod bonum hominis circa
ea cons.stat in quadam mensura, dum scilicet homo....quaerit hebere exteriores divitias, prout sunt necessariae
ad vitam ejus secundum suam conditionem. Et ideo in excessu hujus mensurae consistit peccatum, dum scilicet
aliquis supra debitum modum vult eas vel acquirere vel retinere, quod pertinet ad avaritiam. Mkatin e instinktit
pr fitim, q kaprcen nevojn vetjake n prputhje me shtresn, Thomasi e argumenton me lex naturae si
shfaqet ai n qllimin (ratio) e pasurive t jashtme, nga ana tjetr Luteri e argumenton me goditjen e Zotit. Pr
marrdhnien midis besimit fetar dhe profesionit tek Luteri shih edhe vol. VII f. 225 :.....quando es fidelis, tum
placent Deo etiam physica, carnalia, animalia, officia, sive edas, sive bibas, sive vigiles, sive dormias, quae mere
corporalia et animalia sunt. Tanta res est fides.....Verum est quidem, placere Deo etiam in impiis sedulitatem et
industriam in officio (ky aktivitet n jetn profesionale sht nj virtut i lege naturae). Sed obstat incredulitas et
vana gloria, ne possint opera sua referre ad gloriam Dei (duke tinglluar si shprehje kalviniste)......Merentur
igitur etiam impiorum bona opera in hac quidem vita praemia sua (n kontrast nga vitia specie virtutum
palliata e Augustinit) sed non numerantur, non collinguntur in altero.
84
N Kirchenpostille (Erl. Ausg. 10, f. 233, 235/6) thuhet : Secili sht thirrur n nj far profesioni. Ai duhet
ta pres kt profesion (n f. 236 quhet madje Befehl = Urdhr) dhe ti shrbej Zotit n kt profesion. Zoti
nuk gzohet me arritjet e njeriut, por i gzohet bindjes s tij n kt profesion.
85
Kjo i prgjigjet asaj, kur n kontrast me far sht thn m sipr pr efektet e pietizmit n efikasitetin
ekonomik t puntoreve nga siprmarrsit modern pretendohet ndonjher se p.sh. puntoret shtpiake me
besim strikt kishtar-luterian jo rrall sot p.sh. n Westfali arsyetojn n shkall shum t madhe n mnyr
tradicionale. Ato prmojn riorganizimet e metodave t puns edhe pa kaluar n sistemin e fabrikave
megjith joshjen q iu bhet pr t fituar m shum dhe si argumentim sjellin botn tjetr, ku sidoqoft pas
vdekjes gjithka do t barazohet. Del qart q fakti i thjesht i antarsis n kish dhe i besimit fetar nuk sht
akoma me ndonj rndsi thelbsore pr trsin e mnyrs s jetess. Kan qn vlera dhe ideale shum m
konkrete t jets fetare, ndikimi i t cilave ka luajtur rolin e tyre n kohn e lindjes s kapitalizmit dhe n nj
mas m t kufizuar - e luan akoma.
86
Krahaso Tauler, Basler Ausg. Bl. f. 161f

60

caktuar do t thot nj hap prapa krahasuar me mistikt, kur tek Luteri dhe akoma
m shum tek kisha e tij bazat psikologjike pr nj etik racionale pr profesionin
jan br shum m t pasigurta krahasuar me mistikt (pikpamjet e t cilve pr
kt pik t kujtojn pjesrisht psikologjin e besimit pietist, pjesrisht psikologjin e
besimit t kuakerave87). Kjo pr arsye sepse, si edhe do t tregohet, lvizjen drejt
vetdisiplinimit asketik ai e vinte n dyshim si shenjtri me an t veprs dhe
prandaj n kishn e tij duhej t kalonte gjithmon e m shum n plan t dyt.
Kshtu ideja e pastr e profesionit n sensin e Luterit vetm kjo duhej t
prcaktohej tashm ktu88 - pati, me aq sa mund t shohim deri tani, sidoqoft vetm
ndikim problematik mbi at q ne krkojm. Por me kt nuk nnkuptohet aspak se
nuk pati ekzistuar nj rndsi praktike edhe e forms luteriane t riorganizimit t
jets fetare pr objektet e hulumtimit ton, prkundrazi sht krejtsisht e kundrta.
Vetm se sht evidente q kjo rndsi nuk mund t rrjedh drejtprdrejt nga qndrimi
i Luterit dhe i kishs s tij kundrejt profesionit shekullar dhe n prgjithsi nuk kapet
kaq leht si sht ndoshta rasti i lidhjes me formatet e tjera t protestantizmit.
Prandaj pr ne rekomandohet q t kundrojm s pari forma t tilla t
protestantizmit, ku m leht sesa me luterizmin mund t zbulohet nj lidhje midis
jets praktike dhe zanafills fetare. Ne tashm prej kohsh kemi prmendur rolin e
shquar t kalvinizmit dhe t sekteve protestante n historin e zhvillimit kapitalist.
Sikurse Luteri gjeti t gjall tek Zwingli nj shpirt tjetr t ndryshm nga i veti, po
ashtu dhe pasardhsit e tij shpirtror e gjetn kt sidomos tek kalvinizmi. Dhe
katolicizmi prej kohsh e deri sot ka t drejt kur e shikon kalvinizmin si
kundrshtarin e vrtet. Kjo s pari ka arsye t pastra politike. Megjithse
reformacioni nuk mund t prfytyrohet dot pa zhvillimin fetar trsisht personal t
Luterit dhe personaliteti i tij vazhdimisht ka diktuar n zhvillimin shpirtror t
reformacionit, prapseprap pa kalvinizmin vepra e Luterit nuk do kishte pasur
sukses t jashtm afatgjat. Por arsyeja e neveris, e prbashkt tek katolikt dhe
luterant, argumentohet megjithat edhe me veorin etike t kalvinizmit. Edhe nj
vshtrim i prcipt na tregon se tek kalvinizmi sht krijuar nj marrdhnie
krejtsisht e nj lloji tjetr midis jets fetare dhe veprimtaris toksore, e ndryshme si
nga katolicizmi ashtu edhe nga luterizmi. Kjo madje shfaqet dhe n literaturn ku
prdoren vetm motive specifike fetare. Le t marrim p.sh. fundin e Komedis
Hyjnore, ku poetit n parajs i ikn goja gjat kundrimit pasiv t sekreteve t Zotit
dhe ta krahasojm kt me fundin e poems, t ciln jemi msuar ta quajm
Komedia Hyjnore e Puritanizmit. Milton e mbyll si vijon kngn e fundit t
Paradise lost, pasi prshkruan flakjen jasht nga parajsa :
Ata kthyen kokn dhe pan parajsn
pjesn lindore, - pak m par selia e tyre e lumtur
E prpir frikshm nga flakrimat e zjarrit,
Vet porta glonte prej trupave vigan
Me arm zjarri n duar.
Ngadal ndjen ata t rridhnin perlat e lotit, Megjithat ata i fshin faqet shpejt :
87

Krahaso predikimin karakteristik emocional t Taulerit i referuar m sipr dhe vijimet 17, 18 vargu 20.
Sepse n kt pasazh ky sht qllimi i vetm i ktyre shnimeve pr Luterin. Kto shnime mjaftohen me nj
skic paraprake kaq t varfr dhe natyrisht nga kndvshtrimi i vlersimit t Luterit nuk t knaqin n asnj
mnyr.
88

61

Para tyre shtrihej bota e madhe e gjer,

Ku mund t zgjidhnin vendin e tyre t pushimit,
Dhe paracaktimin e Zotit si udhrrfyes.
Ata u larguan ngadal me hap t ndrojtur
Dhe dor m dor nga Edeni i rrugs s tyre.

Dhe pak m par Michaeli i kishte thn Adamit :

....Vetm shtoi dituris edhe veprat;
Pastaj shtoi besimin fetar, virtytin dhe durimin
Dhe maturin e at dashuri,
Q dikur lavdrohej si kristiane,
Dhe shpirti prbhet nga t gjitha virtytet.
Ather ti e l me qejf kt parajs,
Por ti mbart me vete nj parajs shum m t lumtur.

Secili ndjen menjher q kjo shprehje shum e fuqishme e prkushtimit serioz

puritan ndaj ksaj bote, d.m.th. vlersimi i jets shekullare si detyr, do t kishte qn
i pamundur n gojn e nj shkrimtari t mesjets. Por edhe tek luterizmi, si jepet
p.sh. n koralet e Luterit dhe t Paul Gerhardit, nj shprehje e ngjashme ka po ashtu
pak gjasa. Esht detyra jon q kt ndjesi t paprcaktuar ta zvendsojm me nj
formulim logjik disi m t sakt dhe t krkojm arsyet e brendshme t ktyre
dallimeve. Ti lidhsh kto dallime me karakterin kombtar do t thot jo vetm t
pohosh paditurin, por n rastin ton sht edhe krejtsisht e pambrojtshme. Tiu
atribuosh anglezve t shekullit t 17 nj karakter kombtar unik, nga ana historike
do t ishte thjesht e gabuar. Kavaliert dhe kokrrumbullakt = pasuesit e
Kromuellit, puritant nuk e ndjenin veten thjesht si dy pal, prkundrazi si specie
njerzore radikalisht t ndryshme dhe kushdo q e sodit me vmendje kt shtje i
jep atyre t drejt89. Dhe nga ana tjetr gjendet po aq pak nj kontrast midis karakterit
t tregtarve aventurier anglez dhe tregtarve t vjetr hanseat gjerman e nse n
fund t mesjets mund t konstatohet ndonj dallim tjetr i thell i karakterit anglez
nga ai gjerman, ky shpjegohet drejtprdrejt me fatet e tyre t ndryshme politike90.
Vese fuqia e lvizjeve fetare jo vetm ajo, por s pari ajo krijoi ktu ato dallime,
q ndjejm ne sot91.
Nse ne gjat hulumtimit t marrdhnieve midis etiks s vjetr protestante dhe
zhvillimit t shpirtit t kapitalizmit nisemi nga veprat e Kalvinit, nga veprat e
kalvinizmit dhe t sekteve t tjera puritane, kjo nuk duhet kuptuar sikur presim ne
q tek ndonjri nga themeluesit apo prfaqsuesit e ktyre komuniteteve fetare t
89

Kush do t kishte t njjtin mendim me filozofin historike t Leveller, do t ishte n situatn e lumtur q kt
tia atribuonte prsri dallimeve racore. Ata (kokrrumbullakt) besonin se si prfaqsues t anglo-saksonve
mbronin birthright e tyre kundr pasardhsve t Wilhelm Pushtuesit dhe t normanve. Esht mjaft e
habitshme q deri tani asnjri nuk na i ka interpretuar kokrrumbullakt plebejan si kokrrumbullak n
sensin antropometrik !
90
Veanrisht krenaria kombtare angleze sht nj pasoj e Magna Charts dhe e luftrave t mdha. Shprehja e
sotme kaq tipike : She looks like an English girl kur shohin ndonj vajz t huaj t bukur, raportohet po ashtu
q nga shekulli i 15.
91
Kto dallime natyrisht kan mbetur edhe n Angli. Veanrisht Squirearchie ka mbetur bartsi i merry old
England deri n ditt e tashme dhe e tr perioda q nga reformacioni mund t perceptohet si nj luft njri
kundr tjetrit e dy elementeve t shoqris angleze. N kt pik un i jap t drejt vrejtjeve t M. J. Bonns (n
Frankfurter Zeitung) lidhur me studimin e bukur t v. Schulze Gvernitz mbi imperializmin britanik. Krahaso
H. Levy n Archiv fr Soz. Wiss. 46, 3.

62

gjejm, n njfar sensi si objektiv t veprs s jets s tyre, zgjimin e asaj dukurie q
ne ktu e emrtojm shpirt kapitalist. Ne nuk mund t besojm q prpjekja pr
pasuri shekullare, e menduar si qllim n vetvete, t konsiderohej nga ndonjri prej
tyre me t vrtet si vler etike. Dhe para s gjithash nj gj duhet ta fiksojm njher
e prgjithmon : programet e reforms etike nuk kan qn kurr pikpamja
qendrore e asnjrit prej reformatorve fetar, tek t cilt ne pr trajtimin ton kemi
futur edhe burra si Menno, Georg Fox, Wesley. Ata nuk ishin themelues t shoqrive
pr kultur etike as dhe prfaqsues t prpjekjeve humanitare pr reforma sociale
apo t idealeve kulturore. Shlbimi i shpirtit dhe vetm ky ishte strumbullari i jets
dhe i veprimtaris s tyre. Objektivat e tyre etik dhe efektet praktike t doktrins s
tyre mbshteteshin q t gjith ktu e ishin vetm konsekuenca t motiveve t pastra
fetare. Dhe prandaj ne duhet t jemi t prgatitur q efektet kulturore t
reformacionit n pjesn m t madhe madje ndoshta n mas mbizotruese lidhur
me pikpamjet tona speciale ishin pasoja t paparashikuara dhe me t vrtet t
padshiruara t puns s reformatorve, shpesh duke qn larg ose duke qndruar me
t vrtet n kontradikt me gjithka q vet ata e prfytyronin si ideal.
Kshtu studimi pasues me volumin e tij sigurisht modest ndoshta mund t prbj
edhe nj kontribut pr ilustrimin e mnyrs me t ciln idet bhen efikase n
histori. Por me qllim q t mos lindin qysh n fillim keqkuptime pr sensin, me t
cilin pretendohet ktu nj efikasitet i till i motiveve t pastra ideore, ndoshta jan t
lejueshm edhe ca aludime t vogla n mbyllje t ktyre diskutimeve prgatitore.
N studime t tilla - si mund ta themi shprehimisht para gjithkaje nuk bhet
fjal n asnj mnyr pr prpjekjen q t vlersojm n ndonj far sensi idet e
reformacionit, qoft nga ana e politiks sociale, qoft nga ana fetare. Pr shkak t
qllimeve tona ne do t kemi vazhdimisht t bjm me aspekte t reformacionit, t
cilt ndrgjegjes s mirfillt fetare detyrimisht do ti duken si periferike dhe me t
vrtet siprfaqsore. Sepse do t ndrmerret vetm prpjekja pr t br disi m t
qart impulsin, q kan dhn motivet fetare n rrjetn e zhvillimit t kulturs son
moderne me drejtim specifik botn e ktushme, kultur e lindur nga ndrveprimi i
faktorve t veant t panumrt historik. Pra ne pyesim vetm se cilat nga vetit
karakteristike t ksaj kulture mund ti akordohen si shkak historik ndikimit t
reformacionit. N kt mes ne duhet sigurisht q t emancipohemi nga pikpamja se
nga ndryshimet ekonomike mund t deduktojm reformacionin si zhvillim t
domosdoshm historik. Konstelacione t panumrta historike, t cilat jo vetm q
smund t prfshihen n asnj ligj ekonomik, por edhe n asnj pikpamje
ekonomike t do lloji, veanrisht procese t pastra politike duhej detyrimisht q t
bashkvepronin, me qllim q kishat e reja t krijuara t mund t mbijetonin. Por nga
ana tjetr ne nuk duhet t mbrojm kurrsesi nj tez92 kaq idiote dhe doktrinare si
ajo q shpirti kapitalist (gjithnj n sensin e prdorur provizorisht ktu t ksaj
fjale) mundi t lind vetm si pjell e ndikimeve t caktuara t reformacionit apo q
kapitalizmi si sistem ekonomik qnka nj produkt i reformacionit. Vet fakti q tashm
disa forma t rndsishme t organizimit t biznesit kapitalist dihet se jan shum m
t vjetra sesa reformacioni, i z rrugn njher e prgjithmon nj pikpamjeje t till.
Prkundrazi ne duhet vetm t vrtetojm nse dhe deri n shkall ndikimet fetare
kan qn bashkpjesmarrse n formimin cilsor dhe n ekspansionin sasior t atij
92

Pikrisht kjo tez m ngarkohet uditrisht gjithmon e prsri mua megjith kto shnime dhe shnimet n
vijim, gjithnj t pandryshuara, q sipas mendimit tim jan mjaft t qarta.

63

shpirti n gjith botn dhe cilat aspekte konkrete t kulturs s mbshtetur n bazn
kapitaliste burojn prej tyre. N kt rast duke pas parasysh lmshin monstruoz t
ndikimeve reciproke midis bazamentve material, formave t organizimit social dhe
politik dhe ideve t epoks s reformacionit mund t procedohet vetm kshtu q s
pari hulumtohet nse dhe n pika mund t shquhen lidhje t caktuara midis disa
formave t besimit fetar dhe etiks pr profesionin. Me kt procedur sipas
mundsis qartsohet njkohsisht mnyra dhe drejtimi i prgjithshm, ku si pasoj e
lidhjeve t tilla lvizja fetare ndikoi n zhvillimin e kulturs materiale. Vese ather,
kur kjo t jet prcaktuar qart, mund t ndrmerret prpjekja pr t vlersuar se n
mas karakteristika t kulturs moderne gjat zhvillimit t tyre historik mund tiu
atribuohen atyre motiveve fetare dhe deri n mas motiveve t tjera.

II. Etika e profesionit n protestantizmin asketik

Prmbajtja : 1. Bazat fetare t asketizmit shekullar. 2. Asketizmi dhe
shpirti kapitalist.
1. Bazat fetare t asketizmit shekullar
Bartsit historik t protestantizmit asketik (n sensin e shprehjes t prdorur ktu)
jan katr rryma kryesore : 1. Kalvinizmi n trajtn q mori n rajonet kryesore t
sundimit t tij n Europn Perndimore veanrisht prgjat shekullit t 17; 2.
Pietizmi 3. Metodizmi 4. Sektet e dala nga lvizja pagzore93 (baptiste). Asnjra nga
kto lvizje nuk ishte krejtsisht e veuar nga t tjerat madje edhe veimi nga kishat
joasketike t reformacionit nuk ishte veim i kryer rreptsisht qart. Metodizmi lindi
vese n mes t shek. t 18 brenda kishs shtetrore angleze dhe sipas synimit t
themeluesve t tij nuk donte t ishte nj kish e re por vetm nj zgjim i ri i shpirtit
asketik brenda kishs s vjetr e vese n kursin e zhvillimit t tij, veanrisht gjat
prhapjes n Amerik, u nda nga kisha anglikane. Pietizmi doli s pari nga trualli i
kalvinizmit n Angli e veanrisht n Holland dhe mbeti i lidhur me ortodoksin
nprmjet rrugkalimeve krejtsisht t pakapshme dhe pastaj nga fundi i shek. t 17
realizoi me an t efikasitetit t Spenerit hyrjen n luterizm, pjesrisht mbi themele
t reja dogmatike. Ai mbeti nj lvizje brenda kishs luteriane dhe vetm drejtimi i
lidhur me Zinzendorfin (vllazria Herrnhuter), i diktuar nga jehonat e ndikimeve
husite dhe kalviniste n vllazrin moraviane, u shtrngua kundr vullnetit t tij,
sikurse metodizmi, t krijonte sekt t nj lloji t veant. Kalvinizmi dhe baptizmi n
fillim t zhvillimit t tyre ishin rreptsisht t ndar nga njri tjetri, por n baptizmin e
fundit t shek. t 17 u prekn ata fort njri me tjetrin dhe qysh n sektet indipendente
t Anglis dhe Hollands n fillim t shek. t 17 kalimi ishte gradual. Si e tregon
pietizmi, kalimi pr n luterizn sht gjithashtu gradual dhe po ashtu sht dhe
93

Zwinglianizmin nuk do ta trajtojm veant, meq pas nj fuqie t madhe t shkurtr e humbi shpejt rndsin
e tij. Armianizmi veoria dogmatike e t cilit konsistonte n hedhjen posht t dogms s predestinimit n
formn e saj strikte dhe q hidhte posht asketizmin shekullar, u organizua si sekt vetm n Holland (dhe n
Shtetet e Bashkuara) e n kt kapitull sht pa interes pr ne ose vetm me interes negativ duke qn konfesion
i fisnikve tregtar n Holland (shih pr kt m von). Dogmatika e tij ishte n fuqi n kishn anglikane dhe n
shumicn e rrymave metodiste. Qndrimi i tij erastianik (d.m.th. sovraniteti i shtetit edhe n shtjet e kishs)
ishte i prbashkt pr t gjitha instancat me interesa t pastra politike : pr Long Parliamentin n Angli po ashtu
pr Elisabetn dhe shtetet e prgjithshme hollandeze e para s gjithash pr Oldenbarneveldts.

64

rrugkalimi midis kalvinizmit dhe kishs anglikane, e cila n karakterin e jashtm

dhe n shpirtin e ithtarve t saj m konsekuent sht e afrt me katolicizmin. Ajo
lvizje asketike, e cila u emrtua puritanizm94 n sensin m t gjr t ksaj fjale
me shum kuptime, me masn e prkrahsve t saj dhe veanrisht me lufttart e saj
m konsekuent sulmoi me t vrtet themelet e anglikanizmit, por edhe ktu
kontradiktat u ashprsuan gradualisht vese gjat lufts. Dhe kur ne s pari lm
mnjan ktu shtjet e statutit dhe t organizimit q nuk na interesojn - me t
drejt vese ather - gjendja mbetet e njjt. Diferencat dogmatike, madje dhe m t
rndsishmet si ato mbi doktrinn e predestinimit dhe t shfajsimit u ndrthurn
njra me tjetrn n kombinacione t shumllojshme dhe penguan me t vrtet
rregullisht qysh n fillim t shek. t 17 mbajtjen e unitetit n komunitetin kishtar, por
megjithat jo pa prjashtime. Dhe para s gjithash dukurit e rndsishme pr ne t
mnyrs s moralshme t jetess gjenden n mnyr t ngjashme tek prkrahsit e
rrymave nga m t ndryshme fetare, t dala nga nj prej katr burimeve t
prmendura m lart ose nga nj kombinim i disave prej tyre. Ne do t shohim se
parime t ngjashme etike mundn t grshetoheshin me bazament t ndryshm
dogmatik. Edhe mjetet ndihmse letrare me shum ndikim, t caktuara pr kryerjen
e prkujdesjes shpirtrore, para s gjithash manualt kazuistik t konfesioneve t
ndryshme ndikuan reciprokisht njri tjetrin n rrjedhn e kohs dhe tek ta gjenden
ngjashmri t mdha megjith praktika shum t ndryshme n mnyrn e jetess. Pra
pothuajse mund t duket se ne do bnim m t mirn po t injoronim si bazamentin
dogmatik ashtu edhe teorin etike dhe t qndronim pastr n praktikn e moralit,
pr aq sa ajo mund t prcaktohet. Vese kjo prapseprap nuk sht kshtu. Rrnjt
dogmatike t ndryshme ndrmjet tyre t moralit asketik sigurisht u than pas
luftrave t tmerrshme. Por lidhja fillestare me ato dogma ka ln jo vetm n etikn e
mvonshme jodogmatike gjurm t fuqishme, prkundrazi vetm njohja e ideve
fillestare na mson t kuptojm sesi ai moral ishte lidhur me iden e jets n botn
tjetr, e cila sundonte plotsisht njerzit m spiritual t asaj kohe. Pa fuqin e dalluar
mbi gjithka t ksaj ideje, nuk do t ishte vn n veprim n at koh asnj prtritje
morale me ndikim serioz ndaj praktiks s jets. Sepse vetkuptohet pr ne nuk sht
e rndsishme se far msohej teorikisht dhe zyrtarisht t themi n manualt etik t
kohs - sigurisht megjith rndsin praktike q kishte kjo, sepse ndikonte me an t
disiplins kishtare, puns pastorale dhe predikimit95 -, prkundrazi ne interesohemi
pr dika krejtsisht tjetr : pr gjetjen e atyre nxitjeve psikologjike t krijuara nga
besimi fetar dhe praktika e jets fetare, t cilat i treguan drejtimin mnyrs s jetess
dhe e mbajtn individin t lidhur me kt drejtim. Por kto nxitje n nj shkall t
madhe buronin edhe nga veoria e koncepteve t besimit fetar. Njeriu i athershm
vriste mndjen pr dogmat n dukje abstrakte n nj shkall t till, q nga ana e saj
prsri mund t kuptohet vetm n.q.s. ne zhbirojm lidhjen e ktyre dogmave me

94

Mbi zhvillimin e konceptit puritanizm shih Andrer Sanford Studies and Reflections of the Great
Rebellion f. 65 f. Nse ne prdorim kt shprehje, ather gjithnj n sensin q ajo mori n gjuhn popullore t
shek. t 17 : lvizjet fetare me drejtim asketik n Holland dhe Angli pa br dallim n programet e statuteve t
kishave dhe n dogmat, pra prfshijm indipendentt, kongregacionistt, baptistt, mennonitt dhe kuakerat.
95
Gjat diskutimeve t ktyre shtjeje kjo sht keqkuptuar shum ligsisht. Veanrisht Sombarti, por edhe
Brentano, citojn vazhdimisht shkrimtar etik (shumicn e tyre e njohn prej meje) si kodifikime t rregullave
t jets, pa pyetur ndonjher se tek cilt nga kta ekzistonin xhanm shprblime shlbimi efikase vetm nga ana
psikologjike.

65

interesat praktike-fetare. Rruga prmes soditjeve dogmatike96, e cila lexuesit joteolog

do ti duket e mundimshme sikurse lexuesit t arsimuar teolog do ti duket e nxituar
dhe e siprfaqshme, sht e pashmangshme. N kt rast ne sigurisht mund t
procedojm vetm duke i paraqitur idet fetare n nj vijueshmri t formuluar n
form tipike ideale, q rrall mund t haset n realitetin historik. Sepse pikrisht
pr shkak t pamundsis s heqjes s kufijve t qart n realitetin historik, vetm
duke hulumtuar format e tyre m konsekuente ne mund t shpresojm t ndeshim n
efektet e tyre specifik.
A. KALVINIZMI
Besimi97 pr t cilin u zhvilluan luftra t mdha politike dhe kulturore n shek. e
16 dhe 17 n vende t qytetruara e shum t zhvilluara kapitaliste si Hollanda,
Anglia, Franca dhe q pr kt arsye i kushtohemi s pari ishte Kalvinizmi98. Si dogma
96

Zor se sht e nevojshme t theksoj posarisht q kjo skic pr aq sa lviz n fushn e pastr dogmatike,
mbshtetet kudo n formulimet e literaturs mbi historin kishtare dhe historin e dogmave, pra mbshtetet n
nj dor t dyt dhe n kt kuadr nuk pretendon kryekput asnj origjinalitet. Vetkuptohet sipas
mundsis un jam prpjekur t thellohem n burimet e historis s reformacionit. Por edhe q t duash t
injorosh punn intensive dhe t holl teologjike t shum dhjetra vjearve n vend q duke u nisur prej saj si
sht krejtsisht e pashmangshme t kalosh drejt njohjes s burimeve, do t kishte qn nj fodullk i madh.
M duhet t shpresoj q shkurtsia nga halli e skics nuk ka uar n formulime jokorrekte dhe q t paktn pr
ann problemore kam shmangur keqkuptime t rndsishme. Pr secilin q njeh literaturn m t rndsishme
teologjike, prshkrimi prmban gj t re sigurisht vetm n at sens, kur natyrisht gjithka organizohet n
funksion t pikpamjeve tona t rndsishme, disa prej t cilave me rndsi vendimtare si p.sh. karakteri
racional i asketizmit dhe rndsia e tij pr stilin modern t jetess e q shkrimtarve teolog natyrshm
nuk iu vajti mendja. Ktij aspekti dhe n prgjithsi ans sociologjike t shtjes, qysh nga shfaqja e ktij
studimi, i ka hyr sistematikisht vepra e cituar tashm m lart e E. Trltsch, Gerhard und Melanchthon e t
cilit si dhe recensione t shumta n Gtt. Gel. Anz. prmbajn tashm disa punime pararendse t veprs s tij t
madhe. Jan cituar, pr arsye hapsire, jo t gjitha punimet e shfrytzuara, por vetm ato punime q ndjek ose me
t cilt lidhet pjesa prkatse e tekstit. Jo rrall jan kta autor t vjetr, kur pikpamjet q na interesojn ktu
jan shfaqur tek ata. Buxheti krejtsisht i pamjaftueshm n para i bibliotekave gjermane sjell at q n
provinc mund ti marrsh hua shkrimet m t rndsishme burimore dhe punimet vetm pr pak jav nga
Berlini ose nga bibliotekat e tjera t mdha. Kshtu ndodh me Vot, Baxter, Tyermans Wesley, me gjith
shkrimtart metodist, baptist dhe kuakr dhe me shum shkrimtar t kohrave t para, q nuk prmbahen n
Corpus Reformatorium. Pr do studim t hollsishm sht i domosdoshm frekuentimi i bibliotekave angleze e
veanrisht amerikane. Pr skicn n vijim natyrisht duhej detyrimisht t m mjaftonte n prgjithsi (dhe m
mjaftoi) ajo literatur q gjendej n Gjermani. N Amerik mohimi karakteristik me paramendim nga
universitetet i t kaluars sektariane t saj po on n at, q prej disa kohsh bibliotekat po sigurojn pak ose
aspak literatur t re t ktij lloji. sht nj aspekt nga ajo tendenc e prgjithshme pr shekullarizimin e jets
amerikane, e cila pas nj kohe jo t gjat do t ket shprbr karakterin kombtar t trashguar nga historia dhe
do t ket ndryshuar plotsisht dhe prfundimisht sensin e disa institucioneve themelore t vendit. Tani
domosdoshmrisht duhet t shkohet n rrethina n kolegjet e sekteve t vogla ortodokse.
97
N vijim ne nuk interesohemi n asnj mnyr s pari pr prejardhjen, paraardhsit dhe historin e zhvillimit
t drejtimeve asketike, prkundrazi i marrim idet e tyre si parametra t dhn, kur ishin plotsisht t prpunuara.
98
Mbi Kalvinin dhe kalvinizmin n prgjithsi, krahas punimit themelor t Kampschultes, ndr shtjellimet m t
mira sht diskutimi i Erich Marcks (n Colignyn e tij). Jo kudo kritik dhe pa tendenca sht Campbell, The
Puritans in Holland, England und Amerika (2 volume). Nj manifest i fort antikalvinist jan studimet e
Piersonit over Johan Calvijn. Pr zhvillimin n Holland krahaso, krahas Motley, klasikt hollandez veanrisht
Groen van Prinsterer, Geschied. v. h. Vaderland; La Hollande et linfuence de Calvin (1864); Le parti
antirevolutionnaire et confessionel dans leglise des P. B. (1860: pr Hollandn moderne); m tej para s gjithash
Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog t Fruinit dhe veanrisht Calvinist of Libertijnsch t Naberit. Gjithashtu
W. J. F. Nuyen, Gesch. Der kerkel. an pol. Geschillen in de Rep. de Ver. Prov. (Amst. 1886); A. Khler, Die
niederl. Ref. Kirche (Erlangen 1856) pr shek. 19. Pr Francn krahas Polenz tani dhe Baird, Rise of the
Huguenots. Pr Anglin krahas Carlyle, Macaulay, Masson dhe last not least Ranke, tani para s gjithash
punimet e ndryshm t cituar m von t Gardiner dhe Firth. M tej p.sh. B. Taylor, A retrospect of the religious
life in England (1854) dhe librin shmbullor t Weingarten pr Die englischen Revolutionskirchen. Pr kt

66

e tij m karakteristike konsiderohej n at koh e n prgjithsi konsiderohet edhe sot

doktrina e predestinimit. Esht e vrtet q sht debatuar nse ajo sht dogma m
thelbsore e kishs s reformuar apo sht nj bisht i saj. Por gjykimet pr
thelbsoren e nj dukurie historike jan ose gjykime pr vlern dhe pr besimin
dhe pikrisht ather kur me kt nnkuptohet vetm ajo q na intereson tek
dukuria ose nnkuptohet vetm ajo q sht vazhdimisht e vlefshme. Ose
nnkuptohet ai faktor i rndsishm shkakor, pr shkak t ndikimit t tij n procese t
tjera historike. Ather bhet fjal pr gjykime lidhur me kategorizimin historik. Po
t nisemi, si do t bhet ktu, nga kjo pikpamje e fundit dhe t pyesim pra pr
rndsin q i jepet asaj dogme n baz t efekteve t saj kulturore dhe historike,
ather sigurisht q kto efekte duhet t mohen shum 99 . Lufta kulturore e
udhhequr nga Oldenbarneveldt u b cop e thrrime nga kjo dogm. Ndarja n
kishn anglikane u b e pakaprcyeshme nn Jakobin e I, qysh kur kurora dhe
puritanizmi patn diferenca edhe dogmatike pikrisht pr kt doktrin. Kjo doktrin
u perceptua n radh t par n shmbullin e kalvinizmi si e rrezikshme pr shtetin
dhe u luftua nga autoritetet e larta100. Sinodat e mdha t shek. t 17, para s gjithash
ato t Dordrecht dhe Westminster, krahas sinodave t shumta t vogla, vun ngritjen
e tyre n autoritet kanonik n qendr t puns s tyre. Ajo i shrbeu si mbshtetje e
fort heronjve t panumrt t ecclesia militants dhe si n shek. e 18 po ashtu edhe
n t 19 shkaktoi ajo ndarjet e kishave dhe i dha rizgjimeve t mdha ulrimn
gjmuese t betejs. Ne nuk mund ta anashkalojm at dhe meq sot kjo prmbajtje
artikullin mbi moralistt anglez t E. Trltsch n Realenzyklopdie fr protestantische Theologie und
Kirche, botimi i tret dhe vetkuptohet veprn e tij Soziallehren der christlichen Kirchen und Gruppen.
Gjithashtu esen e shklqyer t Ed. Bernstein n Geschichte des Sozialismus (Stuttgart 1895, vol. I f. 506 f).
Bibliografia m e mir (mbi 7000 tituj) sht tek Dexter, Congregationalism of the last 300 years (sigurisht
kryesisht por jo paprjashtim shtjet e statuteve t kishave). Libri qndron thelbsisht m lart se mimi
(Hist. of Nonconformism) me autor Skeats dhe t tjer. Pr Skocin shih p.sh. Sack, Kirche von Schottland
(1844) dhe literaturn pr John Knox. Pr kolonit amerikane shquhet nga literatura e shumt vepra e Doyle,
The English in Amerika. M tej : Daniel Wait Howe, The Puritan Republic (Indianapolis, The Bowen-MerrilCy publishers); J.Brown, The pilgrim fathers of New England and their Puritan successors (botimi 3, Revell).
Referenca t tjera do jepen n vendin e duhur. Pr dallimet n doktrin paraqitja e mposhtme i sht
mirnjohse veanrisht ciklit t leksioneve t cituar tashm m par t Schneckenburgersit. Vepra fundamentale
e Ritschls : Die christliche Lehre von der Rechtfertigung und Vershnung (3 volume, ktu citohen sipas botimit
t 3) tregon, n przierjen e fuqishme t paraqitjes historike me gjykimet e vlerave, veorin e shquar t autorit, i
cili megjith madhshtin e mprehtsis llogjike nuk i jep gjithnj lexuesit sigurin e plot t objektivitetit.
Atje ku ai p.sh. hedh posht paraqitjen e Schneckenburgersit kam un shpesh dyshime nse ai ka t drejt, sado
pak q m lejohet nj gjykim i imi. M tej ajo q p.sh. pr t nga shumllojshmria e madhe e ideve fetare dhe
ndjenjave konsiderohet si doktrin luteriane, shpesh duket e prcaktuar nprmjet gjykimeve t vlerave : sht
ajo, q pr Ritschl sht vazhdimisht m e vlefshmja tek luterizmi. sht luterizmi si duhej t ishte sipas
Ritschlit, e jo gjithmon si ishte. Q veprat e Karl Mller, Seeberg e t tjerve jan shfrytzuar kudo, ndoshta
nuk ka nevoj t prmendet posarisht. N qoft se un n vijim e kam ngarkuar lexuesin si dhe veten time me
barrn e nj tumori t keq t shnimeve n fund t faqes, vendimtare pr kt ishte domosdoshmria pr ti
mundsuar posarisht lexuesve jo teolog t paktn nj verifikim paraprak t ideve t ksaj skice edhe
nprmjet prekjes s disa pikpamjeve q lidhen me ato.
99
Pr skicn n vijim un q n fillim trheq shprehimisht vmendjen se ne ktu nuk shqyrtojm pikpamjet
personale t Kalvinit, por kalvinizmin; edhe kt n at trajt q ishte zhvilluar ai n fund t shek. t 16 dhe n
shek. e 17 n rajonet e mdha t ndikimit t tij sundues, t cilt ishin njkohsisht barts s kulturs kapitaliste.
Hprh e lm Gjermanin krejtsisht mnjan, meq kalvinizmi i pastr nuk ka sunduar ktu n asnj rajon t
madh. E reformuar natyrisht nuk do t thot kurrsesi identike me kalviniste.
100
Madje deklarata e prpunuar nga universiteti i Kembrixhit bashk me kryepeshkopin e Canterbury pr nenin
17 t konfesionit anglez, t ashtuquajturit nene Lambeth t vitit 1595, t cilt (n kontrast me versionin zyrtar)
predikonin shprehimisht edhe predestinimin e vdekjes, nuk u ratifikua nga mbretresha. Pikrisht radikalt (si
konfesioni Hanserd Knollys) i jepnin pesh vendimtare predestinimit kategorik t vdekjes (jo vetm : pranimit
t mallkimit si e donte doktrina e but).

67

nuk njihet nga do njeri i arsimuar, do ta njohim s pari prmbajtjen e saj nga fjalit
autentike t Westminster confession t vitit 1647, t cilat n kt pik thjesht jan
prsritur si nga besimet indipendentiste ashtu edhe nga besimet baptiste101 :
Kapitulli 9. (Mbi vullnetin e lir). Nr. 3 : Njeriu nprmjet rnies s tij n gjendjen e
mkateve ka humbur kaq shum plotsisht gjith aftsin e vullnetit t tij pr ndonj gj t
mir spirituale, e cila sjell me vete lumturimin saq nj njeri i natyrshm i larguar krejtsisht
nga zoti dhe i vdekur n mkate, nuk sht n gjendje t kthehet vet n rrug t mbar apo
dhe vetm t prgatitet pr kt gj.
Kapitulli 3. (Mbi dekretin e prjetshm t zotit). Nr. 3 : Zoti pr t nxjerr n shesh
madhshtin e tij ka paracaktuar (predestinated) nprmjet vendimit t tij disa njerz pr jet
t amshuar dhe t tjert i ka urdhruar pr vdekje t prhershme. Nr.5 : Atyre nga gjinia
njerzore, t cilt jan paracaktuar pr t jetuar, para se t hidhej themeli i bots, zoti i ka
przgjedhur tek Krishti, me qllimin e tij t prjetshm dhe t pandryshueshm, me
vendimin sekret dhe me knaqsin e vullnetit t tij pr madhshti t prjetshme. Ai e ka
br kt nga mshira e pastr e lir dhe dashuria e jo se parashikimi i besimit ose i veprave
t mira apo kmbnguljes n nj nga kto t dyja apo i dikaje tjetr tek krijesat qen kushti
apo shkaku q e shtytn at n kt gj, prkundrazi gjithka pr lavdin e mshirs s tij t
madhrishme. Nr. 7 : Zotit i plqeu q pjesn tjetr t gjinis njerzore, sipas kshills s
pahulumtueshme t vullnetit t tij, n baz t s cils ai shprndan ose refuzon mshir sipas
dshirs, t mos e prfill pr glorifikimin e pushtetit t tij mbi krijesat e veta dhe ti dorzoj
ata pr tu poshtruar dhe pezmatuar pr mkatet e tyre, pr lavdin e drejtsis s tij t
madhrishme.
Kapitulli 10. (Mbi thirrjen e efektshme). Nr. 1 : Zotit i plqen t thrras me efekt nprmjet
fjals s tij dhe shpirtit t tij, n kohn e caktuar prej tij dhe t prshtatshme pr t, t gjith
ata dhe vetm ata q ai i ka paracaktuar pr jetn......duke iu hequr zemrn prej guri e duke
iu dhn nj zemr prej mishi, duke rinuar vullnetin e tyre dhe forca e tij e plotfuqishme
vendos pr at, q sht e mir....
Kapitulli 5. (Mbi provanin). Nr. 6 : Prsa i prket njerzve t kqinj dhe t pafe, t cilt zoti
si nj gjykats i drejt i verbon dhe i ngurtson pr mkatet e mparshm, iu heq ai atyre jo
vetm mshirn e tij, nprmjet t cils do ndriohej mndja e tyre dhe do prekeshin zemrat
e tyre, por ndonjher iu merr edhe talentet, q ata kishin dhe i sjell ata n marrdhnie me
objekte t till ku zvetnimi i tyre gjen rastin pr mkat e prve ksaj i dorzon ata tek qejfet
e tyre vetjak, tek tundimet e bots dhe tek pushteti i Satanit, ku nprmjet ksaj ndodh q
ata vetngurtsohen madje nprmjet t njjtve mjete, q zoti prdor pr t zbutur t
tjert102.

Vafsha edhe n ferr, prapseprap nj zot i till kurr nuk do t fitoj me forc
respektin tim ishte si dihet gjykimi i Miltonit pr doktrinn103. Por pr ne ktu nuk
101

Pr tekstin e fjalve t simboleve kalviniste t cituara ktu dhe m tej shih Karl Mller, Die
Bekenntnisschriften der reformierten Kirche Leipzig 1903.
102
Krahaso die Savoy dhe deklaratn (amerikane) t Hanserd Knollys. Pr predestinimin e Hugnotve shih
ndrmjet t tjerave Polenz I f. 545ff.
103
Mbi teologjin e Miltonit shih esen e Eibach n Theol. Studien und Kritiken 1879. Eseja e Macaulays pr
t, me rastin e prkthimit nga Sumner t Doctrina Christiana, e rizbuluar n 1823 (Tauchnitz Ed. f.185 I f)
sht e siprfaqshme. Pr m shum hollsira shih veprn kryesore n anglisht n gjasht volume t Massonit,
natyrisht me struktur si tepr skematike, dhe bibliografin gjermane t Miltonit nga Stern, q mbshtetet tek ajo.
Miltoni filloi t dal hert nga doktrina e predestinimit n formn e dekretit t dyfisht derisa n moshn e
thinjave arriti n fund t fundit n nj krishtrim krejtsisht t lir. N shkputjen e tij nga t gjitha lidhjet me
kohn e vet ai mund t krahasohet n njfar sensi me Sebastian Franck. Vetm se Milton ishte natyr praktikepozitive, kurse Franck ishte kryesisht natyr kritike. Miltoni ishte puritan vetm n at sens t gjr t
organizimit racional t jets s tij n bot, sipas orientimit t vullnetit t zotit, q pr brezat e ardhshm ka

68

ka rndsi vlersimi, prkundrazi ka rndsi pozicioni historik i dogms. Ne mund

t ndalemi vetm shkurt tek pyetja : si lindi kjo doktrin dhe cilve konteksteve
ideor iu prshtat ajo n teologjin kalviniste ? Dy rrug ishin t mundshme pr tek
ajo. Fenomeni i ndjenjs fetare t shlbimit grshetohet pikrisht tek m aktivt dhe
m pasionantt e atyre adhuruesve t mdhenj, si kishte par gjithnj historia e
krishtrimit q nga Augustini, me ndjesin e sigurt se pr t gjitha duhet
falnderuar efikasiteti i jashtzakonshm i nj fuqie objektive dhe as nj ik vlera
vetjake. Atmosfera e fuqishme e siguris ngazllyese, ku shkarkohet tek ata ngri i
jashtzakonshm i ndjenjs s mkatit, deprton me sa duket krejtsisht befasisht tek
ata dhe asgjson do mundsi prfytyrimi q kt dhurat t pabesueshme t
mshirs duhet tia din pr nder ndonjfar bashkveprimi vetjak ose ajo mund t
lidhet me arritjet apo cilsit e besimit vetjak fetar dhe t dshirs s vet. N kohrat
e gjenialitetit t tij m t lart fetar, kur ai ishte i aft t shkruante Liria e nj
kristiani, dekreti i fsheht i Zotit ishte gjithashtu pr t n mnyrn m t
patundur burimi absolutisht i vetm e i pafundm i fondit t tij mbi mshirn
fetare104. Edhe m von ai zyrtarisht nuk e braktisi at. Por jo vetm q ideja nuk fitoi
tek ai nj pozicion qendror, prkundrazi ajo u spostua gjithnj e m shum n sfond,
sa m shum shtrngohej ai si politikan prgjegjs i kishs s tij t bnte nj politik
reale. Melancthoni shmangu krejtsisht qllimisht futjen e doktrins s
rrezikshme dhe t errt n konfesionin e Augsburgut dhe pr baballart e kishs
s luteranizmit nga ana dogmatike nuk kishte dyshim se mshira sht e
revokushme (amissibilis) dhe mund t rifitohet nprmjet prulsis shpaguese,
besimit t fort n fjaln e Zotit dhe n sakramentet. Tek Kalvini105 procesi rrodhi
pikrisht anasjelltas duke pasur nj ngritje t ndjeshme t rndsis s doktrins n
rrjedhn e debatit t tij polemizues me kundrshtart dogmatik. Ajo u shpalos
plotsisht vese n botimin e tret t Institutio t tij dhe pozicionin e saj qendror e
fiton vese posthum n luftrat e mdha kulturore, q krkuan ti prfundonin sinodt
e Dordrechtit dhe t Westminsterit. Tek Kalvini, decretum horribile nuk sht i
prjetuar, pra nuk sht i dal nga prvoja fetare si thot Luteri, prkundrazi sht i
krijuar llogjikisht dhe prandaj rndsia e tij rritet me do rritje t mtejshme t
konsekuencs llogjike drejt interesit t tij fetar kushtuar vetm Zotit dhe jo
njerzve106. Nuk ekziston Zoti pr hatr t njerzve, prkundrazi njerzit ekzistojn
pr hatr t Zotit dhe do ndodhi pra edhe fakti i padyshimt pr Kalvinin, q
vetm nj pjes e vogl e njerzve sht zgjedhur pr lumturim mund t ket
kuptim vetm si mjet pr qllimin e lavdrimit t madhshtis s Zotit. sht e
pakuptimt q t gjykosh me parametrat e drejtsis toksore dekretet e tij sovrane
prfaqsuar trashgimin e qndrueshme t kalvinizmit. Krejtsisht n sens t ngjashm mund t quhet edhe
Francku nj puritan. Q t dy, si Einspnner, mbeten jasht shqyrtimit ton.
104
Hic est fidei summus gradus : credere Deum esse clementem, qui tam paucos salvat, - justum, qui sua
voluntate nos damnabiles facit sht pasazhi i famshm n tekstin De servo arbitrio.
105
N thelb q t dy, Luteri dhe Kalvini njihnin nj Zot t dyfisht (shih shnimet e Ritschls n Geschichte des
Pietismus dhe Kstlin Gott n Realenzyklopdie fr protestantische Theologie und Kirche, botim i tret) :
atin e shfaqur i mshirshm dhe zemrgjr t Dhjats s Re, sepse ky sundon librat e par t Institutio
Christiana dhe prapa tij Deus absconditus si despot q sundon arbitrarisht. Tek Luteri, tr eprsin e kishte
Zoti i Dhjats s Re, sepse ai shmangte si t padobishme dhe t rrezikshme refleksionin mbi shtjet metafizike,
ndrsa tek Kalvini fitoi pushtet jetsor ideja e Zotit transhendental. Vrtet q kjo ide nuk i rezistoi dot zhvillimit
popullor t kalvinizmit, por n vend t saj nuk hyri Ati hyjnor i Dhjats s Re, prkundrazi hyri Jehovai i Dhjats
s Vjetr.
106
Pr sa vijon krahaso : Scheibe, Calvins Prdestinationslehre, Halle 1897. Pr teologjin kalviniste n
prgjithsi : Heppe, Dogmatik der evangelisch-reformierten Kirche. Elberfeld 1861.

69

e sht nj fyerje e madhshtis107 s tij, meq ai dhe vetm ai sht i lir, d.m.th. nuk
i nnshtrohet asnj ligji dhe dekretet e tij mund t kuptohen dhe t njihen prej nesh
vetm pr aq sa ai ka mirsin t na i njoftoj ato. Ne vetm mund t mbahemi n
kto fragmente t s vrtets s prjetshme, gjithka tjetr : - domethnia e fatit ton
individual, - sht e rrethuar nga mistere t errta, q sht e pamundur ti zbulosh
dhe sht fodullk ta krkosh kt gj. Nse t mallkuarit do t donin t ankoheshin
pr fatin e tyre si i pamerituar, kjo do t ishte e ngjashme me at sikur t ankoheshin
kafsht q nuk jan lindur si njerz. Sepse do krijes sht e veuar nga Zoti me nj
humner t pakaprcyeshme dhe meriton prej tij vetm vdekjen e prjetshme, pr aq
sa ai nuk ka vendosur nj gj tjetr pr lavdrimin e madhshtis s tij. Ajo q dim
ne sht se vetm nj pjes e njerzve lumturohet, pjesa tjetr mbetet e mallkuar. Po
t pranojm q merita apo faji njerzor bashkprcakton kt fat, do t thoshte q
vendimet absolutisht t lira t Zotit, t cilt ekzistojn qmoti, t duken t
ndryshueshme nprmjet ndikimit njerzor : nj ide e pamundur. N vend t Atit
n qiell t Dhjats s Re, i kuptuar si njerzor, i cili gzohet pr rikthimin e
mkatarit sikurse nj grua pr groshin e rigjetur, sht formuar nj qnie
transhendente e shkputur prej do llogjike njerzore, e cila qysh qmoti n baz t
dekreteve t saj krejtsisht t pahulumtueshm i ka caktuar do individi fatin e tij
dhe ka n dor108 detajet m t vogla t kozmosit. Mshira e Zotit, meq dekretet e tij
qndrojn t pandryshueshm, nuk mund ti humbas atyre, q ai ua kushton
sikurse sht e paarritshme pr ata, t cilve ai ua mohon.
Me njerzillkun e saj patetik kjo doktrin do t kishte para s gjithash nj pasoj
pr jetn e nj brezi, i cili i ishte nnshtruar konsekuencave t saj madhshtore :
ndjenjn e nj vetmie t brendshme t padgjuar t individit109 t veant. N shtjen
m vendimtare t jets pr njerzit e epoks s reformacionit, at t lumturimit t
prjetshm, njeriut iu b e ditur se ai duhej ta ndiqte rrugn e tij i vetmuar pr t
shkuar prkundrejt fatit t tij t prcaktur qmoti. Askush nuk mund ti ndihmonte
atij. Asnj prift predikues, sepse vetm i przgjedhuri mund ta kuptoj fjaln e Zotit
nga ana spirituale. Asnj sakrament, sepse sakramentet me t vrtet jan urdhruar
nga Zoti pr t shtuar lavdin e tij e prandaj duhen respektuar pa u lkundur, por ata
nuk jan mjet pr t krkuar mshirn e Zotit, prkundrazi jan nga ana subjektive
vetm externa subsidia = shtojc e jashtme e besimit fetar. Asnj kish, sepse me t
vrtet vlen fjalia extra ecclesiam nulla salus = nuk ka lumturim jasht kishs n
sensin q kush i qndron larg kishs s vrtet nuk mund110 t hyj kurr tek t
przgjedhurit e Zotit, por n kishn (e jashtme) hyjn edhe t mallkuarit. Si jo, kta
107

Corpus Reformatorum Vol. 77 p. 186 ff.

Paraqitja e lartprmndur e konceptit t doktrins kalviniste mund t lexohet n form shum t njjt me at
t dhn ktu p.sh. n Hoornbeeks Theologia practica (Utrecht 1663) L. II c. I : de praedestinatione. Pjesa n
mnyr karakteristike sht direkt prapa titullit : De Deo. Baza e veprs s Hoornbeeks sht kryesisht kapitulli i
par i letrs s Efesve. Ne nuk e kemi t domosdoshme q t analizojm ktu prpjekjet e ndryshme
inkonsekuente pr t kombinuar prgjegjsin e individit me predestinimin dhe parashikimin e Zotit, pr t
shptuar lirin empirike t vullnetit, si filluan kto prpjekje q n prpunimin e par t doktrins nga
Augustini.
109
The deepest community (me Zotin) is found not in institutions or corporations or churches, but in the secrets
of a solitary heart formulon Dowden n librin e tij t bukur : Puritan and Anglican (f. 234) shtjen
vendimtare. Kjo vetmi e thell spirituale e individit shfaqet plotsisht kshtu edhe tek Jansenistt e Port Royal, t
cilt ishin prkrahs t doktrins s predestinimit.
110
Contra qui hujusmodi coetum (pikrisht nj kish, n t ciln ekzistojn doktrina e pastr, sakramentet dhe
disiplina kishtare) contemnunt.......salutis suae certi esse non possunt; et qui in illo contemtu perseverat electus
non est. Olevian, de subst. foed. f. 222.
108

70

duhet ti prkasin kishs dhe ti nnshtrohen mjeteve t saj t disiplinimit, jo pr t

arritur n kt mnyr lumturimin se kjo sht e pamundur, por sepse edhe ata pr
lavdin e Zotit, duhet t shtrngohen q t respektojn urdhrimet e Zotit. M n
fund as edhe Zoti, sepse edhe Krishti vdiq111 vetm pr t przgjedhurit, pr t cilt
Zoti pati vendosur qmoti flijimin e tij. Kjo : mnjanimi absolut (q n Luterizm
kurrsesi nuk u realizua dot deri n konsekuencat finale) i shlbimit nprmjet kishs
dhe sakramenteve ishte ndryshimi absolutisht vendimtar nga katolicizmi. Ai proces i
madh historik, fetar i eliminimit t magjis nga bota112, i cili filloi me profecin e lasht
hebraike dhe q bashk me mendimin shkencor helenik flaku si supersticion dhe
krim t gjitha mjetet magjike t krkimit t shlbimit, gjeti ktu prfundimin e tij
logjik. Puritani i vrtet hidhte posht madje do gjurm t ceremonive fetare pran
varrit dhe e varroste t dashurin e tij m t afrt pa vaje dhe rituale, vetm pr t mos
lejuar113 shfaqjen e asnjlloj supersticioni e t asnj besimi n efektet shlbyese t
forcave magjike e sakramentale. Jo vetm nuk pati mjete magjike, por nuk pati fare
asnj mjet pr ti kushtuar mshirn e Zotit atij, q Zoti kishte vendosur t mos ia
jepte. I lidhur me doktrinn e ashpr t largsis s domosdoshme t Zotit dhe t
pavlefshmris s gjith krijesave t pastra, ky izolim i brendshm i njeriut prmban
nga njra an arsyen pr qndrimin absolutisht negativ t puritanizmit ndaj gjith
elementeve sensuale dhe ndjesore n kultur dhe n besimin subjektiv fetar, sepse
kto elemente jan t padobishme pr shlbimin dhe jan nxitse t iluzioneve
sentimentale dhe t supersticionit q hyjnizon krijesat. E n kt mnyr ai kalon n
shmangjen e plot t gjith kulturs sensuale114. Por nga ana tjetr ky izolim krijon
nj nga rrnjt e atij individualizmi 115 pa iluzione dhe me ngjyrime pesimiste, q
vepron edhe sot n karakterin kombtar dhe n institucionet e popujve me t
111

Thuhet vrtet se Zoti e drgoi birin e vet pr t shptuar gjinin njerzore, por ky nuk ishte qllimi i tij. Ai
donte vetm t ndihmonte disa nga zvetnimi.....dhe un ju them se Zoti vdiq vetm pr t przgjedhurit....
(Predikim i mbajtur n 1609 n Broek pran Rogge, Wtenbogert II f. 9. Krahaso Nuyens n veprn e cituar II f.
232). I ngatruar sht gjithashtu argumentimi i rolit t Krishtit n Hanserd Knollys Confession. Kudo faktikisht
presupozohet se Zoti realisht nuk kishte fare nevoj pr kt mjet.
112
Pr kt proces shih eset mbi Etikn ekonomike t feve botrore. Vet pozicioni i veant i etiks s lasht
izraelite prkundrejt etikave egjyptiane dhe babilone t afrta n prmbajtje me t, por dhe zhvillimi i saj q nga
koha e profetve mbshtetej, si del atje, krejtsisht n kt fakt themelor : n hedhjen posht t magjis
sakramentale si rrug shlbimi.
113
Po ashtu sipas pikpamjes m konsekuente, pagzimi ishte i detyrueshm vetm n saje t urdhress
pozitive, por nuk ishte aspak i domosdoshm pr shlbim. Prandaj mundn indenpendentistt strikt puritan
skocez dhe anglez t zbatonin parimin q fmijt e t mallkuarve t qart nuk duhej t pagzoheshin (p.sh.
fmijt e pijanecve). T rriturin, i cili dshironte pagzimin, por nuk ishte akoma i pjekur pr kungim, sinodi i
Edam n 1586 (neni 32, 1) rekomandoi ta pagzonin vetm ather, nse shndrrimi i tij ishte pa t meta dhe
nse ai e paraqet dshirn sonder superstitie.
114
Ky raport negativ ndaj kulturs sensuale sht, si e ka shtjelluar Dowden n veprn e cituar, pikrisht nj
element konstitutiv i puritanizmit.
115
Shprehja individualizm prfshin gjrat m heterogjene t mendueshme. Se far kuptohet ktu me t,
shpresoj se do bhet e qart nga interpretimi i mposhtm. N nj kuptim tjetr t fjals luterizmi sht quajtur
individualist, sepse ai nuk njeh rregullat asketike t jets. Prsri n nj kuptim krejt tjetr prdor p. sh Dietrich
Schfer fjaln kur n studimin e tij Zur Beurteilung des Wormser Konkordats (Studim i Akademis s
shkencave t Berlinit 1905) mesjetn e quan koha e individualitetit t theksuar, sepse momentet irracionale t
ndodhive t rndsishme pr historianin, n at koh kan qn t nj rndsie, t ciln nuk e kan m sot. Ai ka
t drejt, por ndoshta edhe ata, t cilve ai u kundrv vzhgimet e veta, sepse q t dy nnkuptojn dika krejt t
ndryshme, kur flasin pr individualitet dhe individualizm. Formulimet gjeniale t Jakob Burckhardtit sot
jan sot pjesrisht t vjetruara dhe nj analiz rrnjsore me orientim historik e ktyre koncepteve do t ishte
pikrisht tani, prsri me vlera shum t larta pr shkencn. Natyrisht kemi krejt t kundrtn, kur instinkti i lojs
i nxit disa historian q ta prkufizojn konceptin n stilin pllakativ, pr tia ngjitur at si etiket nj epoke
historike.

71

kaluar puritaniste, n nj kontrast kaq t dukshm me syzet e nj lloji krejt tjetr,

nprmjet t cilave iluminizmi pa116 m von njerzit. Ne rigjejm qart gjurmt e
ndikimit t doktrins s predestinimit n dukurit elementare t mnyrs s jetess
dhe n pikpamjen pr jetn, n epokn me t ciln merremi, e pikrisht edhe atje ku
vlefshmria e saj si dogm ishte tashm duke u zhdukur. Madje ajo doktrin ishte
gjithashtu vetm forma m ekstreme e atij besimi ekskluziv tek Zoti, analiza e t cilit
merr rndsi ktu. Kshtu ai shfaqet p.sh. n paralajmrimin t prsritur shum
shpesh, veanrisht n literaturn puritane angleze, prkundrejt do besimi tek
ndihma e njerzve dhe tek miqsia e njerzve 117 . Edhe Baxteri i but kshillon
mosbesimin m t thell edhe ndaj shokut m t afrt dhe Bailey rekomandon direkt
pr t mos i besuar askujt dhe pr t mos i thn askujt ndonj gj kompromentuese :
vetm Zoti duhet t jet njeriu i besueshm 118 . N kontrast t dukshm me
Luterizmin, gjithashtu i lidhur me kt frym t jetess, u zhduk n heshtje rrfimi
privat n rajonet me kalvinizm plotsisht t zhvilluar, ndaj t cilit vet Kalvini
kishte rezerva vetm pr shkak t keqinterpretimit t mundshm sakramental. Ky
ishte nj proces me rndsi shum t madhe; s pari si simptom pr llojin e ndikimit
t ksaj feje, por pastaj edhe si ngacmim psikologjik pr t zhvilluar qndrimin e tyre
etik. Mjeti pr shkarkimin periodik t ndrgjegjes119 s ngarkuar me emocione t
theksuara t fajit u zhduk. Pr konsekuencat ndaj praktiks etike n jetn e
prditshme do t flasim m von, por pasojat pr situatn e prgjithshme fetare t
njerzve jan t qarta. N izolim t thell spiritual u realizua marrdhnia e
kalvinistit me Zotin e tij, megjith antarsin n kishn 120 e vrtet si

116

Dhe po ashtu n kontrast - natyrisht m pak t mpreht - me doktrinn e mvonshme katolike. Nga ana tjetr
pesimizmi i thell, i mbshtetur gjithashtu n doktrinn e predestinimit, i Paskalit ka prejardhje janseniste dhe
rrjedhur nga kjo individualizmi i tij larg jets normale nuk prputhet kurrsesi me pozicionin zyrtar katolik. Shih
pr kt studimin e Honigsheim mbi jansenistt francez, shnimi nr. 63.
117
Krejtsisht po ashtu jan jansenistt.
118
Bailey, Praxis pietatis (Botimi gjerman, Leipzig 1724) f. 187. Edhe Ph. J. Spener n librin e tij
Theologischen Bedenken (i cituar ktu sipas botimit t tret, Halle 1712) ka nj pikpamje t ngjashme : miku
rrall e jep kshilln e tij duke respektuar nderin e Zotit, prkundrazi m shum e jep nga synime trupore (jo
patjetr egoiste). He the knowing man is blind in no mans cause, but best sighted in his fingers in
needles fires....He sees the falseness of it (t bots) and therefore learns to trust himself ever, others so far, as not
to be damaged by their disappointment filozofon Th. Adams (Works of the Puritan Divines p. LI). Bailey
(Praxis pietatis f. 176) rekomandon m tej se do mngjez para daljes pr tek njerzit duhet prfytyruar se po
shkon n nj pyll t egr plot me rreziqe dhe duhet ti lutesh Zotit pr mantelin e kujdesit dhe t drejtsis.
Kjo ndjenj shkon kryekput n t gjitha rrymat asketike dhe tek disa pietist oi direkt n nj lloj jete eremiti
brenda bots. Madje Spangenberg n iden (herrnhuteriane) fidei fratrum f. 382 kujton shprehimisht Jeremiah
17:5 : I mallkuar sht njeriu, q var shpresat tek njerzit. Pr t vlersuar mizantropin karakteristike t
ksaj pikpamjeje pr jetn, vini re gjithashtu shpjegimet e Hoornbeeks Theol. Pract. I f. 882 mbi detyrn pr
dashurin ndaj armikut : Denique hoc magis nos ulciscimur, quo proximum, inultum nobis, tradismus ultori
Deo.....Quo quis plus se ulciscitur, eo minus id pro ipso agit Deus. Esht e njjta shtyrje e hakmarrjes, si
gjendet n pjest pas ekzilit t Dhjats s Vjetr, nj ngritje e rafinuar dhe prvetsim i ndjenjs s hakmarrjes
krahasuar me shprehjen e vjetr dhmb pr dhmb. Pr dashurin pr tjetrin shih gjithashtu m posht
shnimin nr. 120.
119
Sigurisht karrigja e rrfimit nuk ka ndikuar vetm si e till. Formulimet p.sh. t Muthmann, Z. f. Rel. Psych. I,
fletore 2 f. 65 jan tepr t thjeshta pr problemin shum t komplikuar psikologjik t rrfimit.
120
Pikrisht ky kombinim sht kaq i rndsishm pr gjykimin e bazamentve psikologjik t organizatave
sociale kalviniste. Ato t gjitha mbshteten n motive t brendshme, individualiste, racionale ndaj qllimeve
ose ndaj vlerave. Individi kurr nuk hyn me emocione n kto organizata. Lavdia e Zotit dhe shlbimi i vetes
mbeten gjithnj mbi pragun e ndrgjegjes. Kjo i jep edhe sot veoris s organizats sociale tek popujt me t
kaluar puritane tipare t caktuara karakteristike.

72

domosdoshmri e shlbimit. Kush do q t ndjej efektet 121 specifike t ksaj

atmosfere t veant, le t shoh n librin m shum t lexuar nga tr literatura
puritane : Pilgrim`s progress122 t Bunyanit prshkrimin e sjelljes s t krishterit,
pasi ndrgjegja e tij kuptoi se po rrinte n qytetin e shkatrrimit dhe at e kapi
thirrja pr t nisur menjher pelegrinazhin pr n qytetin qiellor. Gruaja dhe fmijt
i ngjiten nga pas, por duke zn vesht me gishta, me thirrjen life, eternal life !
sulet ai npr fusha dhe lndina. Asnj prpunim nuk do mundej t riprodhonte m
mir - vese ndjenja naive e teneqexhiut, i cili bnte poezi n qelin e burgut e q
korri duartrokitjet e nj bote besimtare - gjendjen shpirtrore t besimtarit puritan, q
n thelb merrej me vetveten e q mendonte vetm pr shlbimin e tij, sikurse kjo
shprehet n bisedat plot fur, q ai kryen rrugs me shokt e nj qllimi e q t
kujtojn disi Gerechte Kammacher t Gottfried Kellerit. Vese kur ishte siguruar
vet, i zgjohet mendimi se do t kishte qn mir, sikur t kishte edhe familjen pran
vetes. Esht e njjta frik torturuese nga vdekja dhe nga e mpastajmja, t ciln e
ndjejm kudo kaq deprtuese tek Alfons fon Liguori, si na e ka prshkruar at
Dllinger. Ajo sht nj bot e tr larg nga ajo frym e krenaris toksore, t ciln
Makiaveli e shpreh n lavdin e atyre qytetarve fiorentinas, pr t cilt n luft
kundr paps dhe shkishrimit dashuria pr qytetin e lindjes ishte m e madhe
sesa frika pr shlbimin e shpirtrave t tyre. Dhe ajo sht sigurisht akoma m larg
nga ndjenjat q Richard Wagner v n gojn e Zigmundit para luftimit t tij fatal :
Gre mir Wotan, gre mir Wallhall.....Doch von Wallhall`s sprden Wonnen
sprich du wahrlich mir nicht = Prshndete prej meje Votanin, prshndete prej meje
Valhalin.....po n t vrtet mos m flit pr gzimet e brishta t Valhalit. Vetm se
natyrisht efektet e ksaj frike jan n mnyr karakteristike kaq t ndryshme tek
Bunyan dhe Liguori. E njjta frik, q e shtyn kt t fundit drejt do vetposhtrimi t
prfytyrueshm, nxit t parin pr luft t papushimt dhe sistematike me jetn. Nga
vjen ky dallim ?
Duket s pari nj mister sesi mundi t grshetohej eprsia e padyshimt e
kalvinizmit n organizatn sociale, me at tendenc pr lirim t brendshm t
individit nga prangat m t ngushta, me t cilat bota mban at t lidhur123. Por sado e
121

Tipari themelor antiautoritar i doktrins, i cili n thelb zhvleftsoi si t pakuptimt do prkujdesje kishtare
dhe shtetrore pr etikn dhe shlbimin e shpirtit, onte paprer srishmi n ndalimin e saj, sidomos n shtetet e
prgjithshme t Tokave t Ulta. Pasoja ishte gjithnj formimi i kuvendeve t fshehta (kshtu ndodhi pas 1614).
122
Pr Bunyan krahaso biografin e Froude n prmbledhjen e Morley (English Men of Letters), m tej skicn (e
siprfaqshme) t Macaulay (Miscell. Works II f. 227). Bunyan sht indiferent kundrejt diferencave brenda
rrymave t kalvinizmit, megjithat nga ana e tij ishte baptist i rrept kalvinist.
123
Merret me mend leht tundimi mbi rndsin padyshim t madhe t mendimit kalvinist pr karakterin social
t krishtrimit t reformuar, se duke u nisur nga krkesa e inkorporimit n trupin e Krishtit rrjedh
domosdoshmria e shlbimit nprmjet pranimit n nj komunitet, i cili u prgjigjet urdhrave t Zotit. Por pr
kndvshtrimin ton special prioriteti i problemit sht disi ndryshe. Ai mendim dogmatik do mund t lindte
edhe pr nj karakter t pastr institucional t kishs dhe si dihet kjo ndodhi. Por n vetvete ai nuk zotronte
forcn psikologjike pr t zgjuar inisiativn komunitetformuese dhe pr m tepr pr t dhn asaj nj forc t
till, si e zotronte kalvinizmi. Kjo tendenc e tij pr t formuar komunitete veproi n bot pikrisht edhe
jasht skemave kishtare t famullive t urdhruara nga Zoti. Ktu thjesht ishte prcaktuese besimi se i krishteri e
ruan (shih m posht) gjendjen e tij t mshirs nprmjet veprimit in majorem Dei gloriam dhe kjo energji
duhej t kanalizonte pa u vn re n udhn e aktivitetit objektiv (jopersonal) refuzimin e rrept t hyjnizimit t
krijesave dhe kundrshtimin e do prgjegjsie pr marrdhniet personale ndaj njerzve t tjer. I krishteri, i
cili e ka shum pr zemr sprovimin e gjendjes s tij t mshirs, vepron n favor t qllimeve t Zotit dhe kto
mund t jen vetm jopersonale. do marrdhnie e pastr emocionale, personale e njeriut me njeriun pra me
motive joracionale -, n etikn puritane si n do etik asketike bie shum leht n dyshim se hyjnizon krijesat.
Pr miqsin e tregon kt mjaft qart - krahas atyre q jan thn tashm - p.sh. paralajmrimi i mposhtm : It
is an irrational act and not fit for a rational creature to love any one farther than reason will allow us....It very

73

uditshme t duket fillimisht, kjo rrjedh nga ngjyrimi specifik q dashuris

kristiane pr tjetrin iu desh ta pranonte nprmjet besimit kalvinist, nn trysnin e
izolimit t brendshm t individit. N radh t par kjo rrjedh n mnyr
dogmatike124. Bota ekziston pr ti shrbyer lavdrimit t Zotit dhe vetm pr kt
qllim. I krishteri i przgjedhur sht n kt bot pr t shtuar e vetm pr t shtuar
nga ana e vet lavdin e Zotit n bot duke zbatuar urdhrimet e tij. Por Zoti do
arritje sociale nga i krishteri, sepse do q organizimi social i jets t bhet sipas
urdhrimeve t tij e q ai ti prgjigjet ktij qllimi. Aktiviteti social125 i t krishterit n
bot sht vetm pun in majorem gloriam Dei = pr lavdin e t madhit Zot.
Kshtu kt karakter mbart edhe puna n nj profesion, e cila i shrben jets toksore
t bashksis. Ne gjetm tashm tek Luteri se prejardhja e puns s specializuar n
profesione vjen dashuria pr tjetrin. Por ajo q tek ai mbeti nj syth i pasigurt,
mbeti thjesht nj mendim konstruktiv, tek kalvinistt u b nj pjes karakteristike e
sistemit t tyre etik. Dashuria pr tjetrin meq ajo lejohet t jet vetm shrbim
pr lavdin e Zotit 126 , jo pr lavdin e krijess 127 - shprehet n radh t par n
often taketh up mens mind so as to hinder their love of God. (Baxter, Christian Directory IV f. 253). Ne do
ndeshim gjithmon n argumenta t till. Kalvinistin e ngazllen ideja se Zoti n krijimin e bots gjithashtu edhe
t rendit social i do veprimet objektive qllimplota si mjete pr t madhshtuar lavdin e tij, ai nuk e do krijesn
pr hir t saj, por do organizimin e krijess nn vullnetin e tij. Prandaj energjia e t shlbyerve, e liruar
nprmjet doktrins s predestinimit derdhet trsisht n prpjekjen pr t racionalizuar botn. Veanrisht edhe
ideja q dobia publike ose edhe the good of the many (citat disi i detyruar nga Rm. 9,3) si Baxteri
(Christian Directory IV f. 262) e formulon at krejtsisht n sensin e racionalizmit t mvonshm liberal, duhet
t vihet para do mirqenieje personale ose private t individit, - sadoq ishte pak e re n vetvete - rrodhi pr
puritanizmin nga hedhja posht e hyjnizimit t krijess. Refuzimi tradicional amerikan i shrbimeve personale
sidoqoft lidhet (n mnyr indirekte), ndrmjet arsyeve t tjera masive t rrjedhura nga ndjenjat demokratike,
ndoshta edhe me kt tradit. Por po ashtu dhe imuniteti relativisht i madh i popujve q kan qn puritan, ndaj
ezarizmit dhe n prgjithsi qndrimi i brendshm m i lir i anglezve ndaj burrave t tyre t mdhenj t
shtetit i krahasuar me disa gjra q ne kemi prjetuar pozitivisht ose negativisht q nga viti 1878 n Gjermani.
Nga njra an ky qndrim prirej pr ti ln si ishin t mdhenjt, por nga ana tjetr hidhte posht do dashuri
histerike pr ta si dhe hidhte posht mendimin naiv se njeriu nga mirnjohja sht i obliguar pr tiu bindur
politikisht dikujt. Mbi mkatin e besimit tek autoriteti q sht i lejuar vetm si besim jo ndaj personit e i
drejtuar vetm ndaj prmbajtjes s Bibls e po ashtu mbi mkatin e vlersimit t tepruar t njerzve madje m
t shenjt e m t shquar, - sepse n kt mnyr rrezikohet eventualisht bindja ndaj Zotit, - shih Baxter,
Christian Directory (Bot. i II 1678) I f. 56. Prsa i prket se do t thot politikisht hedhja posht e hyjnizimit
t krijesave dhe principi q vetm Zoti duhet t sundoj s pari n kish, por m n fund edhe n jet n
prgjithsi, kjo gj nuk i prket hulumtimit ton.
124
Pr raportin midis konsekuencave dogmatike dhe praktike-psikologjike do t duhet t flasim ende shpesh.
Q kto t dyja nuk jan identike, zor se ka nevoj t theksohet.
125
Social prdoret natyrisht pa asnj nuanc t sensit modern t fjals. Prdoret vetm n sensin e veprimtaris
brenda organizatave politike, kishtare dhe organizatave t tjera komunitare.
126
Punt e mira, t cilat realizohen pr ndonj qllim tjetr t ndryshm nga ai i nderimit t Zotit, jan
mkatuese. Hanserd Knollys Confession Kap. XVI.
127
Se do t thot nj jopersonalizim i till i kushtzuar i dashuris ndaj tjetrit - q rezulton nga lidhja e
jets vetm me Zotin - n vet sfern e jets s komunitetit fetar, mund t qartsohet fare mir me qndrimin e
China Inland Mission dhe t International Missionaries Alliance (shih pr kt Warneck, Gesch. d. prot.
Mission bot. i 5, f 99, III). Me shpenzime gjigante u pajisn grupe t mdhenj misionarsh p.sh. 1000 vetm pr
Kinn me qllim q nprmjet predikimeve n lvizje tiu ofronin n kuptimin strikt t fjals Ungjillin gjith
paganve, sepse Krishti e kishte urdhruar kt dhe rikthimin e tij e kishte br t varur nga kjo. Nse pagant
do t kalojn nprmjet ksaj forme predikimi n krishtrim e do t prjetojn kshtu lumturimin, madje nse ata
e kuptojn gjuhn e misionarit qoft dhe vetm nga ana gramatikore, - kjo sht principialisht trsisht e dors s
dyt dhe sht shtje e Zotit, sepse vetm ai e ka n dor kt gj. Kina ka, sipas Hudson Taylor (shih Warneck
n veprn e cituar) rreth 50 milion familje. 1000 misionar mund t arrijn prdit ! 50 familje e kshtu n
1000 dit apo n m pak se 3 vjet Ungjilli do tiu jet ofruar gjith kinezve. Kjo sht saktsisht skema sipas
s cils kalvinizmi ushtroi p.sh. disiplinn e tij kishtare. Qllimi nuk ishte shlbimi i shpirtit t subjekteve gj
q ishte vetm shtje e Zotit (dhe n praktik ishte shtje e vet atyre) dhe tek kjo n asnj mnyr nuk mund
t ndikohej nprmjet mjeteve t disiplins kishtare -, prkundrazi qllimi ishte rritja e lavdiss s Zotit.

74

prmbushjen e detyrave profesionale, t dhna nga lex naturae dhe n kt proces kjo
prmbushje merr nj karakter t veant, objektiv dhe jopersonal, at t nj shrbimi
pr organizimin racional t kozmosit shoqror q na rrethon. Sepse organizimi i
shklqyer kuptimplot dhe rregullimi i ktij kozmosi, i cili sipas zbuless s Bibls e
po ashtu sipas arsyes natyrore sht caktuar si duket pr ti shrbyer dobis s
gjinis njerzore, bn q puna n shrbim t ksaj dobie jopersonale, shoqrore t
njihet si pun q nxit lavdin e Zotit pra edhe e dshiruar prej tij. Evitimi i plot i
diskutimeve mbi problemin e drejtsis s Zotit dhe mbi gjith ato pyetje pr
kuptimin e bots dhe t jets, me t cilt grryenin veten t tjert, pr puritanin
kuptohej vetvetiu sikurse pr arsye krejtsisht t tjera pr ifutin e meq ra fjala
n prgjithsi n njfar sensi pr tipet jomistike t fes s krishter. Ktij
ekonomizimi t forcave n kalvinizm iu shtua edhe nj tipar tjetr, q vepronte n
t njjtin drejtim. Pr kalvinizmin nuk ekzistonte mdyshja midis individit dhe
etiks (n sensin e Sren Kierkegaardit), megjithse n shtjet fetare ai e vendoste
individin krejtsisht mbi kmbt e veta. Ktu nuk sht vendi q t analizojm arsyet
e ksaj gjje dhe rndsin e ktyre pikpamjeve pr racionalizmin politik dhe
ekonomik t kalvinizmit. Burimi i karakterit utilitar t etiks kalviniste gjendet tek
racionalizmi e po ashtu prej tij rrodhn veori t rndsishme t konceptit kalvinist
pr profesionin128. Por ktu do t rikthehemi s pari edhe nj her pr t shqyrtuar
posarisht doktrinn e predestinimit.
Sepse problemi vendimtar pr ne sht : si u durua129 kjo doktrin n nj epok, ku
jeta n botn e prtejme ishte jo vetm m e rndsishme, por n shum drejtime dhe
Kalvinizmi si i till nuk sht prgjegjs pr ato arritje t misioneve modern, meq ato mbshteten n baza
ndrsektare. (Vet Kalvini hedh posht detyrn pr misione ndaj paganve, meq prhapja e mtejshme e kishs
sht unius Dei opus). Por sigurisht ato rrjedhin dukshm prej atij qarku idesh, i prhapur nga etika puritane,
se nse prmbush urdhrimin e Zotit pr rritjen e lavdis s tij, ather ke br mjaft pr dashurin ndaj tjetrit.
N kt mnyr edhe tjetrit i jepet ajo q i takon e pjesa tjetr sht shtje e vet Zotit. Si t thuash vdes kshtu
njerzillku n marrdhniet me tjetrin. Kjo shprehet n marrdhnie nga m t ndryshmet. Kshtu p.sh.
pr t prmendur edhe nj rudiment t till t asaj atmosfere jete shprehet n fushn e bamirsis t kishs s
reformuar, e cila n disa aspekte sht me t drejt e famshme, ku jetimt e Amsterdamit i veshin edhe n
shekullin e 20 me xhaketa dhe pantallona t ndar vertikalisht prgjysm n ngjyr t zez dhe t kuqe ose n
ngjyr t kuqe dhe jeshile nj veshje pr palaot dhe i shpien n rrjesht n kish. Kjo gj ishte sigurisht pr
ndjenjat e t kaluars nj shfaqje jashtzakonisht e kndshme. Ajo i shrbente lavdis s Zotit pikrisht n at
shkall, ku t gjitha ndjenjat personale njerzore duhej t ndiheshin t fyera. E kshtu ndodh ne do ta
shohim kt - deri n t gjitha detajet e veprimtaris private n profesion. Natyrisht kjo e gjitha tregon vetm nj
tendenc dhe vet ne m von duhet t bjm disa kufizime t prcaktuara, por si nj tendenc - e me t vrtet
shum e rndsishme e ksaj feje asketike ne ishim t detyruar q ta vinim n dukje ktu.
128
N t gjitha kto drejtime etika me karakter predestinues e Port Royalit mbante nj qndrim krejtsisht tjetr
si pasoj e orientimit t saj mistik dhe t lidhur me botn e prtejme, pra deri n kt shkall ajo kishte orientim
katolik (shih Honigsheim n veprn e cituar).
129
Hundeshagen (Beitr. z. Kirchenverfassungsgesch. u. Kirchenpolitik 1864 I f. 37) mbron pikpamjen q
ather t prsritur shpesh se dogma e predestinimit ishte doktrin e teologve dhe jo doktrin e popullit. Por
kjo sht e drejt vetm kur nocionin popull e identifikojm me masn e shtresave t ulta t paarsimuara. E
madje edhe n kt rast ka nj saktsi shum t kufizuar. Khler (vepra e cituar) zbuloi se n vitet 40 t shekullit
t 19 pikrisht masat (me kt kuptohet borgjezia e vogl n Holland) ishin rreptsisht t mbrujtura me iden
e predestinimit. Secili q mohonte dekretin e dyfisht ishte pr ta nj heretik dhe i mallkuar. At vet e pyetn
pr momentin e rilindjes s tij (n sensin e predestinimit). Da Costa dhe ndarja e de Kockut u ndikuan nga kjo
gj. Jo vetm Kromuelli me an t t cilit tashm Zeller (Das theologische System Zwinglis f. 17) si n nj
paradigm kishte dhn shmbullin e efektit t dogms por edhe ushtria e tij e dinin q t gjith shum mir
prse bhej fjal dhe kanunoret e sinodave t Dordrechtit dhe Westminsterit pr doktrinn ishin shtje
kombtare t rndsis s madhe. Ithtart dhe kundrshtart e Kromuellit pranuan vetm prkrahs t
predestinimit dhe Baxteri (Life I f. 72), megjithse ishte kundrshtar n an t tjera, e gjykon si t
konsiderueshm efektin e tyre pr cilsin e klerit. Prjashtohet krejtsisht q pietistt e reformuar dhe
pjesmarrsit anglez dhe hollandez t mbledhjeve t fshehta t ken qn t paqart n lidhje me doktrinn. Po

75

m e sigurt sesa gjith interesat pr jetn n kt bot130. Pyetja : a jam przgjedhur

un xhanm ? do t ket lindur sakaq tek do besimtar i veant dhe duhet t ket
spostuar n plan t dyt t gjitha interesat e tjer. Dhe si mund t jem un i sigurt
pr kt przgjedhje131 ? Pr vet Kalvinin ky sishte problem. Ai ndihej si person i
pajisur me aftsit dhe njohurit e duhura dhe ishte i sigurt pr shlbimin e vet. N
prputhje me kt, pr pyetjen se nprmjet far gjje individi mund t jet i sigurt
pr przgjedhjen e vet, kishte ai n thelb vetm prgjigjen q ne duhet t mjaftohemi
me njohjen e vendimit t Zotit dhe nprmjet besimit t vrtet fetar t mjaftohemi
me besimin kmbnguls tek Krishti. Ai hedh parimisht posht supozimin, si nj
prpjekje arrogante pr t deprtuar n sekretet e Zotit, se tek t tjert mund t
dallojm nprmjet sjelljes s tyre nse ata jan przgjedhur apo jan mallkuar. T
przgjedhurit nuk dallohen nga ana e jashtme n kt jet n asgj, nga t
mallkuarit132 dhe gjithashtu t gjitha prvojat subjektive t t przgjedhurve jan - si
ludibria spiritus sancti t mundshme edhe tek t mallkuarit, me nj prjashtim t
vetm, at t besimit fetar, kmbnguls, finaliter. Pra t przgjedhurit jan dhe
mbeten kisha e padukshme e Zotit. Krejtsisht n prputhje me natyrn e tyre,
imituesit e tij ishin ndryshe - tashm q nga Beza dhe para s gjithash shtresa e
gjer e njerzve t prditshm. Pr ata certitudo salutis = siguria e shlbimit, n

kjo ishte madje ajo q i bashkonte pr t krkuar certitudo salutis = sigurin e shlbimit. far rndsie pati apo
nuk pati doktrina e predestinimit, ku ishte ajo doktrin e teologve, kt e tregon katolicizmi korrekt kishtar, pr
t cilin ajo si doktrin ezoterike dhe n forma t ndryshme nuk kishte mbetur e huaj. (Vendimtare ishte n t se
hidhej vazhdimisht posht pikpamja : individi duhet ta mbaj veten pr t przgjedhur dhe tia vrtetoj vetes.
Krahaso pr doktrinn katolike p.sh. Ad. Van Wyck, Tract. de praedestinatione, Cln 1708. Se deri n shkall
ishte korrekte doktrina e Paskalit pr predestinimin, kjo nuk mund t hulumtohet ktu). Hundeshageni, i cili nuk
ka simpati pr doktrinn, sht e dukshme se i merr prshtypjet e tij kryesisht nga rrethanat gjermane. Antipatia e
tij e ka bazn n mendimin e fituar pastrtisht n mnyr deduktive se ajo t on detyrimisht n fatalizm moral
dhe n antinomizm. Kt mendim e ka hedhur tashm posht Zeller n veprn e cituar. Nga ana tjetr nuk mund
t mohohet se nj kthes e till ishte e mundshme. Melanchton si dhe Wesley flasin q t dy pr t. Por sht
karakteristike se n t dy rastet bhet fjal pr nj kombinim me fen si besim emocional. Pr ata t dy, meq
iu mungonte ideja e sprovs racionale, kjo pasoj dilte n fakt nga thelbi i shtjes. N fen islame kan hyr
kto konsekuenca fataliste. Por prse ? Sepse ideja islamike n kt fush ishte ajo e predeterminizmit dhe jo e
predestinimit e lidhej me fatet n kt bot dhe jo me shlbimin n at bot, sepse si pasoj e ksaj ajo q ishte
vendimtare nga ana etike : sprova si i predestinuar, nuk luajti n islam asnj rol. Pra nga kto mund t rridhnin
vetm guximi luftarak (si tek Moira), por jo konsekuencat pr racionalizmin e jets, pr t cilat mungonte
shprblimi fetar. (Shih disertacionin teologjik n Heidelberg t F. Ullrich, Die Vorherbestimmungslehre im
Islam und Christenheit, 1912). Zbutjet e doktrins, t cilat i solli praktika p.sh. Baxter nuk iu afruan thelbit t
saj pr aq koh sa nuk u prek ideja e vendimit przgjedhs t Zotit i lidhur me individin konkret dhe e sprovimit
t individit. Para s gjithash gjith figurat e mdha t puritanizmit (n sensin m t gjr t fjals) kan dal n
fund t fundit prapseprap nga kjo doktrin, serioziteti i zymt i s cils ndikoi n zhvillimin e tyre rinor :
Miltoni po ashtu dhe sigurisht n nj mas gjithnj n dobsim Baxteri e akoma m von Franklini,
mendimtari shum i lir. Emancipimi i tyre i mvonshm nga interpretimi strikt i saj i prgjigjet direkt gjith
zhvillimit, t cilin e prshkoi n t njjtin drejtim edhe lvizja fetare si nj e tr. Por t gjitha rilindjet e mdha
kishtare t paktn n Holland dhe shumica e tyre edhe n Angli rilidheshin vazhdimisht me doktrinn.
130
Sikurse kjo prbn n nj mnyr kaq mbizotruese atmosfern baz n veprn e Bunyans : The Pilgrim`s
progress.
131
Kjo shtje, duke ln gjithashtu mnjan dogmn e predestinimit, ishte edhe pr luteranin e mvonshm m
pak e rndsishme sesa pr kalvinistin. Jo sepse ai interesohej m pak pr shlbimin e shpirtit t tij, por sepse
gjat zhvillimit q kishte marr kisha luterane, karakteri i saj si institucion shlbimi doli n plan t par. Pra
individi ndihej si objekt i veprimtaris s saj dhe i mbrojtur n t. Vese pietizmi zgjoi uditrisht edhe
brenda luterizmit kt problem. Por vet shtja e certitudo salutis = siguris s shlbimit ishte plotsisht
qendrore pr do fe josakramentale t shptimit, qoft pr budizmin, jainismin apo t tjer. Kjo nuk duhet
mohuar. Ktu kan buruar gjith nxitjet psikologjike me karakter t pastr fetar.
132
Shprehimisht kshtu n letrn pr Bucer Corp. Ref. 29, 883 f. Krahaso pr kt prsri Scheibe n veprn e
cituar f. 30.

76

sensin e shquarjes t statusit t mshirs, u ngrit133 domosdoshmrisht n nj rndsi

absolutisht mbizotruese. Kshtu kudo ku u ruajt doktrina e predestinimit nuk mbeti
mnjan pyetja, nse ka tipare t sigurta me an t t cilve mund t shquhej
prkatsia tek electi = t przgjedhurit. Jo vetm n zhvillimin e pietizmit, i rritur
s pari n truallin e kishs s reformuar, ka patur kjo pyetje vazhdimisht nj rndsi
qendrore e n nj far sensi ka qn prkohsisht me t vrtet pjes prbrse e tij.
Por kur t shqyrtojm rndsin kaq t madhe politike dhe sociale t doktrins s
reformuar t kungimit dhe t praktiks s kungimit, ne do t duhet t flasim se far
roli ka luajtur gjat tr shekullit t 17 edhe jasht pietizmit prcaktueshmria e
statusit t mshirs tek individi p.sh. pr shtjen e lejimit t tij n kungim, d.m.th.
n ceremonin qendrore fetare, vendimtare pr pozicionin social t pjesmarrsve.
T paktn ishte e pamundur, gjersa u shfaq shtja e statusit vetjak t mshirs, t
qndrohej134 tek referimi i Kalvinit, i cili t paktn n princip nuk u braktis135 kurr
nga doktrina ortodokse, se secili duhej t vetdshmonte besimin fetar kmbnguls,
i cili krijohet nprmjet mshirs s Zotit tek njeriu. Para s gjithash praktika e puns
pastorale, e cila n do hap e ap kishte t bnte me vuajtjet e shkaktuara nga
doktrina, nuk mund t ndalej aty. Ajo u muar vesh me kto vshtirsi n mnyra t
ndryshme136. Pr aq koh sa predestinimi nuk u riinterpretua, nuk u zbut dhe n
thelb nuk u braktis137, dalin n form karakteristike sidomos dy tipe, t lidhur njri
me tjetrin, t kshillave pastorale. Nga njra an bhet absolutisht detyr pr ta
mbajtur veten si t przgjedhur dhe pr t przn do dyshim si tundim t djallit138,
meq mungesa e vetsiguris sht pasoj e besimit fetar t pamjaftueshm, pra e
veprimit t pamjaftueshm t mshirs. Pra paralajmrimi i apostullit pr t
shtrnguar fort thirrjen vetjake interpretohet ktu si detyr pr t arritur n luftn
e prditshme sigurin subjektive pr przgjedhjen vetjake dhe prligjjen. N vend t
mkatarve t prulur, t cilve Luteri u premton mshirn nse ata me besimin fetar

133

Konfesioni i Westminsterit (XVIII, 2) iu jep t przgjedhurve shpresn e siguris s padyshimt t mshirs,

megjithse ne me tr aktivitetin ton mbetemi shrbtor t padobishm (XVI, 2) dhe lufta kundr t keqes
vazhdon gjith jetn (XVIII, 3). Vetm se edhe i przgjedhuri shpesh duhet t luftoj gjat pr t fituar certitudo
= sigurin, e cila i jep atij vetdijen pr prmbushjen e detyrs dhe ksaj t fundit ai kurr nuk do ti vidhet
plotsisht.
134
Doktrina e pastr kalviniste i referohej besimit fetar dhe vetdijes s komunitetit me Zotin n sakramente dhe
prmendte vetm shkarazi frutat e tjer t shpirtit. Shih pasazhet tek Heppe (Dogmatik der ev. reform. Kirche
f. 425). Kalvini ka hedhur madje posht me forc t madhe veprat si shenja t vlers para Zotit, megjithse ato
pr at sikurse pr luterant ishin fruta t besimit fetar (Instit. III, 2, 37, 38). Kthesa e br n praktik drejt
sprovimit t besimit nprmjet punve, i cili karakterizon asketizmin, eci paralel me shndrrimin gradual t
doktrins s Kalvinit, ku (si tek Luteri) kisha e vrtet karakterizohej n radh t par nga pastrtia e doktrins
dhe sakramentet, duke barazuar disciplinan si tipar me ato t dyja m sipr. Ky zhvillim mund t ndiqet n
pasazhet tek Heppe n veprn e cituar f. 194/195 po ashtu edhe n mnyrn sesi fitoheshin antart e kishs n
Holland n fund t shekullit t 16 (shprehimisht nnshtrimi me an t nj marrveshjeje lidhur me disiplinn si
kusht qendror).
135
Shih p.sh. Olevian De substantia foederis gratuiti inter Deum et electors (1587) f. 257. Heidegger Corpus
Theologiae XXIV, f. 87 dhe pasazhe t tjera tek Heppe Dogmatik der ev. ref. Kirche (1861) f. 425.
136
Shih pr kt ndrmjet t tjerave shnimet e Schneckenburgerit n veprn e cituar f. 48.
137
Kshtu rishfaqet p.sh. tek Baxteri dallimi midis mortal dhe venial sin krejtsisht n sensin katolik. E para
sht shenj e mungess s statusit t mshirs apo e statusit joaktual t mshirs dhe vetm nj conversion i
tr jets s njeriut mund t jap pastaj garancin e zotrimit t tij. E dyta nuk sht e papajtueshme me statusin e
mshirs.
138
Kshtu n nuanca t shumllojshme tek Baxteri, Bailey, Sedgick, Hoornbeek. Shih m tej shmbujt tek
Schneckenburgeri n veprn e cituar f. 262.

77

t t penduarit i hapen Zotit, kultivohen kshtu ata shenjtor t vetsigurt139, t

cilt ne i rigjejm tek ata tregtar puritan t elikt t asaj epoke heroike t
kapitalizmit dhe n shembuj t veant deri n ditt e sotme. Dhe nga ana tjetr, pr
t arritur at vetsiguri, u ngulit si mjeti m i shquar puna e palodhur n profesion140.
Ajo dhe vetm ajo largon dyshimin fetar dhe jep sigurin e statusit t mshirs.
Por q puna n profesion shekullar u konsiderua e aft pr kt arritje, q ajo si t
thuash mundi t trajtohej si mjet i prshtatashm pr shkarkimin e afekteve t friks
fetare, e ka arsyen e vet n veorit e thella t ndjenjs fetare t prpunuar n kishn
e reformuar, t cilat n kontrastin e tyre me luterizmin dalin n drit shum qart n
doktrinn mbi natyrn e prligjjes s besimit fetar. Kto dallime jan analizuar141 me
objektivitet t pastr, kaq holl dhe me nj spostim t till t t gjitha gjykimeve t
vlerave n ciklin e bukur t leksioneve t Schneckenburgerit, saq n thelb shnimet
e shkurtra n vijim thjesht mund t marrin si piknisje prezantimin e tij.
Prjetimi m i lart fetar, q e ngulmon prshpirtshmria luteriane, si u zhvillua
ajo veanrisht gjat shekullit t 17, sht Unio mystica = bashkimi mistik me
perndin142. Si l t nnkuptoj tashm vet emrtimi, i cili n kt variant sht i
139

Perceptimi i statusit t mshirs si nj lloj cilsie e nj shtrese (t ngjashme me at t shtress s asketve

n kishn e vjetr) gjendet shpesh, ndrmjet t tjerve edhe tek Schortinghuis (Het innige Christendom 1740, e
ndaluar nga shtetet e prgjithshme !).
140
Kshtu - si do shqyrtohet m von - n pasazhet e panumrta t Christian Directory t Baxterit dhe n
fragmentin e tij prmbylls. Ky rekomandim i puns n profesion pr t shmangur frikn e inferioritetit t vet
moral t kujton interpretimin psikologjik t Paskalit lidhur me shtysn drejt paras dhe me asketizmin si
profesion si mjete t shpikura pr t mashtruar veten pr pavlershmrin e vet morale. Tek ai, madje besimi n
predestinim bashk me bindjen pr pavlefshmrin mkatore t trashguar t do krijese vihet krejtsisht n
shrbim t refuzimit t bots dhe t rekomandimit t reflektimit t thell si mjeti i vetm pr tu lehtsuar nga
trysnia e mkateve dhe pr t arritur sigurin e shlbimit. Pr formn korrekte katolike dhe janseniste lidhur me
konceptin e profesionit, Dr. Paul Honigsheim ka br nj analiz bindse n disertacionin tashm t cituar (pjes
e nj pune m t madhe, q shpresojm t vazhdoj). Tek jansenistt mungon do gjurm e nj lidhjeje t
siguris s shlbimit me veprimtarin shekullare. Koncepti i tyre pr profesionin ka akoma m fort se ai
luterian dhe sesa vet koncepti i pastr katolik, sensin e nj nnshtrimi ndaj situats s dhn n jet, i krkuar jo
vetm nga rendi social si n katolicizm, por edhe nprmjet zrit t ndrgjegjes vetjake (Honigsheim vepra e
cituar f. 139 f).
141
Nga pikpamjet e tij merr shkas edhe skica e shkruar n form shum transparente e Lobsteinit n Festgabe
fr H. Holtzmann, e cila po ashtu mund t krahasohet me sa m posht vijon. At e kan akuzuar pr theksim
tepr t fort t laitmotivit t certitudo salutis = siguris s shlbimit. Por ktu duhet t bjm dallimin midis
teologjis s Kalvinit dhe kalvinizmit si dhe dallimin midis sistemit teologjik dhe nevojave n praktikn e
prkujdesjes pastorale. T gjitha lvizjet fetare, t cilat mbrthyen shtresa t gjra t popullsis, jan nisur nga
pyetja Si mund t jem i sigurt pr lumturimin tim ?. Si u tha, ajo luan nj rol qendror, jo vetm n kt rast,
por n prgjithsi n historin e fes p.sh. edhe n at indiane. Dhe si mund t ndodh ndryshe xhanm ?.
142
Sigurisht nuk mund t mohohet q zhvillimi i plot i ktij koncepti ndodhi vese n epokn e von luteriane
(Praestorius, Nicolai, Meisner). (Ai sht i pranishm edhe tek Johannes Gerhard dhe krejtsisht n sensin e
shqyrtuar ktu). Prandaj Ritschli n librin e tij t katrt t Historis s pietizmit e shfrytzon futjen e ktij
koncepti n fen luteriane si rigjallrim apo marrje t prshpirtshmris katolike. Ai nuk e kundrshton (f. 10) q
problemi i siguris individuale pr shlbim ka qn i njjt tek Luteri dhe tek mistikt katolik, por beson se
zgjidhja n t dy palt qe e kundrt. Un sigurisht nuk mund t guxoj t jap gjykimin tim pr kt gj. Natyrisht
secili e ndjen se era q fryn n Liria e nj kristiani sht ndryshe, nga njra an prej flirtit t mbl me lieben
Jesulein t literaturs s mvonshme dhe nga ana tjetr sht ndryshe edhe nga atmosfera fetare e Taulerit. Dhe
po ashtu mbajtja e elementit mistik-magjik n doktrinn luteriane t kungimit ka sigurisht motive t tjera fetare
t ndryshme nga ajo prshpirtshmri bernhardinistike atmosfera e lart e kngs t cils Ritschli i
rikthehet gjithnj si burim i kultivimit t marrdhnieve dasmore me Krishtin. Por megjithat a nuk ka
favorizuar ndrmjet t tjerash edhe ajo doktrin e kungimit rizgjimin e besimit fetar me atmosfer mistike ? M
tej, pr ta vn n dukje menjher, n asnj mnyr nuk sht e sakt q (f. 11 n veprn e cituar) liria e
mistikut konsiston trsisht n trheqjen nga bota. Posarisht Tauleri n shtjellimet shum interesante fetarepsikologjike e ka paraqitur rregullin si efekt praktik t atyre prsiatjeve t bra natn, q ai ndrmjet t tjerash i
rekomandon gjat pagjumsis e ky rregull prcillet edhe n idet kushtuar puns n profesion shekullar. Vetm
(nprmjet bashkimit mistik me Zotin natn para gjumit) kthjellohet logjika dhe forcohet truri e njeriu, q sht

78

panjohur pr doktrinn e reformuar, bhet fjal pr nj ndjenj substanciale ndaj

Zotit : ndjenjn e hyrjes reale t perndis n shpirtin e besimtarit. Ajo sht nga ana
cilsore e njjt me efektet q jep prsiatja e mistikve gjerman dhe karakterizohet
nga karakteri pasiv pr t prmbushur zhuritjen pr prehje me Zotin edhe nga bota e
brendshme e pastr emocionale. N vetvete nj besim fetar me drejtim mistik sht si njihet nga historia e filozofis - jo vetm shum mir i pajtueshm me sensin e
spikatur t realitetit n sfern e faktit empirik, madje si pasoj e hedhjes posht t
doktrinave dialektike sht shpesh mbshtetsi i tij direkt. Por po ashtu edhe indirekt
mistika mund ti vlej pr mir mnyrs racionale t jetess. Prapseprap
marrdhnieve t saj me botn, sipas natyrs s vet, iu mungon vlersimi pozitiv pr
aktivitetet e jashtme. Por prve ksaj n luterizm unio mystica ishte i kombinuar
me at ndjenj t thell t padenjsis mkatore t trashguar, ndjenj q duhej t
ruante me kujdes poenitentia quotidiana t besimtarit luterian. E kjo e fundit i
shrbente mbajtjes s prulsis s domosdoshme dhe iltrsis n faljen e mkateve.
Prkundrazi feja e reformuar specifike q nga fillimi mbajti qndrim negativ si ndaj
Paskalit pr arratisjen quietiste nga jeta normale ashtu dhe ndaj prshpirtshmris s
pastr t brendshme t emocioneve t luteranizmit. Deprtimi real i perndis n
shpirtin e njeriut ishte i prjashtuar pr shkak t transhendencs absolute t Zotit
ndaj do krijese : finitum non est capax infiniti. Komuniteti i Zotit me t
mshiruarit e tij mund t realizohej dhe t perceptohej vetm kur Zoti vepronte
(operatur) tek ata dhe ata bheshin t vetdijshm pr kt, - pra kur aksioni i tyre
lindte nga besimi fetar i krijuar nga mshira e Zotit dhe ky besim fetar e legjitimonte
prsri veten nprmjet cilsis s atij aksioni t nxitur nga Zoti. Ktu shprehen
dallime t thella t rrethanave m vendimtare t shlbimit 143 , t cilat vlejn pr
klasifikimin e t gjitha veprimtarive praktike fetare : virtuozi fetar mund t bhet i
sigurt pr statusin e vet t mshirs ose kur ndihet si en, ose kur ai ndihet si vegl e
pushtetit t Zotit. N rastin e par jeta e tij fetare priret drejt kulturs s ndjenjave
mistike, n rastin e dyt priret drejt veprimit asketik. Luteri qndronte m afr tipit t
par, kurse kalvinizmi i prkiste tipit t dyt. Edhe i reformuari donte t lumturohej
sola fide = vetm nga besimi. Por meq tashm sipas pikpamjes s Kalvinit t
gjitha ndjenjat e zhveshura dhe emocionet, sado fisnike t duken, jan mashtruese144,
duhet q besimi fetar t sprovohet nprmjet rezultateve t tij objektive. Pr ti
shrbyer certitudo salutis = siguris s shlbimit si shtroj e sigurt, ai duhet t jet
nj fides efficax = besim efikas145, thirrja pr shlbim duhet t jet nj effectual
bashkuar me t vrtet me Zotin, sht gjith ditn m paqsor dhe m hyjnor, i pushtuar nga disiplina e
brendshme e ather t gjitha punt e tij jan t rregullta. E prandaj kur njeriu e ka paralajmruar (= prgatitur)
veten pr punn e tij dhe mbshtetet tek virtyti, - kur vjen ai pastaj te realiteti, punt e tij do t jen t virtytshme
dhe hyjnore. (Predikimet seria 318). Sidoqoft shihet, dhe ne do ti rikthehemi ksaj, se prsiatja mistike dhe
konceptimi racional i profesionit nuk prjashtojn njri tjetrin. Rasti i kundrt shfaqet vese aty ku feja merr
karakter direkt histerik, gj q nuk qndron as n rastin e gjith mistikve e aspak fare tek gjith pietistt.
143
Pr kt shih hyrjen e studimit tim mbi Wirtschaftsethik der Weltreligionen.
144
N kt presupozim kalvinizmi takohet me katolicizmin zyrtar. Por nga kjo pr katolikt doli
domosdoshmria e sakramentit t pendess, kurse pr t reformuarit sprovimi praktik nprmjet aktivitetit n
bot.
145
Shih p.sh. Bezan : (De praedestinat. doct. ex praelect. in Rom. 9. a. Raph. Eglino exc. 1584) f. 133 :.....sicut
ex operibus vere bonis ad sanctificationis donum, a sanctificatione ad fidem....ascendimus : ita ex certis illis
effectis non quamvis vocationen, sed efficacem illam, et ex hac vocatione electionem et ex electione donum
praedestinationis in Christo tam firmam quam immotus est Dei thronus certissima connexione effectorum et
causarum colligimus..... Vetm n lidhje me shenjat e mallkimit duhet me qn i kujdesshm, sepse bhet fjal
pr gjendjen finale. (N kt pik puritanizmi mendoi i pari ndryshe). Shih m tej mbi kt gj shqyrtimet e

79

calling (shprehje e deklarats s Savoys). Po t shtrohet m tej pyetja se me cilat

fruta i reformuari sht n gjendje t shquaj n mnyr t padyshimt besimin e
vrtet, vjen ather prgjigja : me nj mnyr jetese t kristianit, e cila i shrben
shtimit t lavdiss s Zotit. Se far sht kjo konkretisht, mund t nxirret nga vullneti
i tij i qart i zbuluar ose direkt n Bibl ose indirekt nga rendet qllimplot t bots t
krijuara prej tij (lex naturae = ligji natyral)146. Posarisht duke krahasuar gjendjen e
vet shpirtrore me at, e cila sipas Bibls i prshtatet t przgjedhurve p.sh.
patriarkve, mund t kontrollosh statusin tnd t mshirs 147 . Vetm nj i
przgjedhur ka me t vrtet fides efficax = besim fetar efikas148, vetm ai sht i aft
n saje t rilindjes (regeneratio) dhe t shenjtrimit (sanctificatio) q rrjedh prej saj t
shtoj lavdin e Zotit gjat tr jets s tij nprmjet punve me t vrtet t mira dhe
jo vetm n dukje t tilla. Dhe kur ai ndrgjegjsohet se mnyra e tij e jetess - t
paktn n karakterin themelor dhe n idealin konstant (propositum oboedientiae)
mbshtetet n nj forc149 q jeton brenda tij pr shtimin e lavdis s Zotit, pra jo
vetm e dshiruar nga Zoti, por para s gjithash e krijuar150 prej Zotit, fiton ai t mirn
m t lart q e synonte kjo fe : sigurin e mshirs 151 . Q ajo mund t fitohej,
prforcohej kjo gj nga 2. Kor. 13, 5 152 . Pra punt e mira sa jan absolutisht t
paprshtatshme pr t shrbyer si mjete pr t fituar lumturimin sepse edhe i
przgjedhuri mbetet nj krijes e gjithka ai bn mbetet n distanc t pafundme

hollsishme t Schneckenburgersit n veprn e cituar, i cili sigurisht citon vetm nj kategori t kufizuar
literature. N tr literaturn puritane shfaqet gjithnj ky aspekt. It will not be said : did you believe ? but :
were you Doers, or Talkers only ? thot Bunyan. Sipas Baxterit (The saints` everlasting rest Kap. XII), i cili na
mson formn m t but t predestinimit, besim fetar do t thot bindje me zemr dhe me vepra ndaj Krishtit.
Do what you are able first, and then complain of God for denying you grace if you have cause u prgjigj ai
ndaj kundrshtimit se vullneti qnka jo i lir dhe vetm Zoti qnka ai q ka aftsin pr shlbim. (Works of the
Puritan Divines IV. f. 155). Hulumtimi i Fullerit (i historianit kishtar) u kufizua tek shtja e sprovimit praktik
dhe e vetdshmive t statusit t tij t mshirs n mnyrn e jetess. Nuk bn ndryshe edhe Howe n pasazhin
tashm diku t cituar. do kontroll i Works of the Puritan Divines nxjerr dshmi n do hap e ap. Jo rrall ishin
direkt shkrimet katolike asketike, t cilt patn si pasoj kthimin n puritanizm, kshtu n rastin e Baxterit
ishte nj traktat jezuit. Kto koncepte nuk ishin nj risi e plot prkundrejt doktrins s vet Kalvinit (Inst.
Christ. ch. I, Orig. Ausg. 1536 f. 97, 112). Vetm se tek Kalvini, madje edhe n kt mnyr nuk mund t fitohej
me siguri siguria e mshirs (f. 147 e njjta vepr). Zakonisht iu referoheshin I. Joh. 3, 5 dhe pasazheve t
ngjashme. Krkesa e fides efficax pr ta thn sa m par - nuk kufizohet n kuptimin e ngusht tek kalvinistt.
Besimet fetare baptiste trajtojn n nenin mbi predestinimin krejtsisht po ashtu frutat e besimit (and that its
e prtritjes proper evidence appears in the holy fruits of repentance and faith and newess of life : - neni 7 i
konfesionit i shtypur n The Baptist Church Manual nga J. N. Brown D D. Philadelphia, Am. Bapt. Publ. Soc.).
Po ashtu traktati me ndikim menonit : Olijf Tacxken, t cilin e pranoi sinodi i Harlemerit m 1649, fillon n
faqen e par me pyetjen : ku njihen fmijt e Zotit ? e prgjigjet (f.10) : nu al is`t dat dasdanigh vruchtbare
ghelove alleene zii het seker fondamentale kennteeken.....om de conscientien der gelovigen in het nieuwe
verbondt der genade Gods te versekeren.
146
Mbi rndsin e ktyre pr prmbajtjen materiale t etiks sociale jan dhn tashm disa aludime m sipr.
Pr ne ktu nuk ka rndsi prmbajtja, prkundrazi ka rndsi nxitja pr veprime t moralshm.
147
Esht e dukshme sesi kjo ide ka nxitur deprtimin e shpirtit ifut nga Dhjata e Vjetr n puritanizm.
148
Kshtu thot Savoy Declaration pr antart e kishs s pastr : ata qnkan saints by effectual calling, visibly
manifested by their profession and walkings.
149
A principle of goodness Charnock n Works of the Pur. Div. f. 175.
150
Ndrrimi i besimit sht, si e shpreh nganjher Sedgwick, nj dublikat fjal pr fjal e dekretit t
predestinimit. Dhe kush sht przgjedhur, ai gjithashtu sht caktuar dhe aftsuar pr tu bindur, na mson
Bailey. Vetm ata, t cilt Zoti i thrret pr t besuar (q shprehet n mnyrn e tyre t jetess), jan besimtar t
vrtet, jo thjesht temporary believers na mson konfesioni (baptist) i Hanserd Knollys.
151
Krahaso prfundimin e Christian Directory t Baxterit.
152
Kshtu p.sh. tek Charnock, Self-examination f. 183, pr kundrshtimin e doktrins katolike t dubitatio.

80

prapa krkesave t Zotit po aq t domosdoshme jan ato si shenja t przgjedhjes153.

Ato jan mjeti teknik, jo pr t bler lumturimin, por pr t hequr qafe frikn rreth
lumturimit. N kt sens ato quhen154 nganjher direkt si t domosdoshme pr
lumturim ose possessio salutis lidhet155 direkt me to. Por kjo n praktik do t
thot n thelb se Zoti i ndihmon atij, q ndihmon156 vetveten. Pra q kalvinisti, si
edhe shprehet kjo nganjher, e krijon157 vet lumturimin e tij korrekt do t duhej
t thuhej : sigurin e lumturimit -, por q ky krijim nuk mund t konsistoj si n
katolicizm n grumbullimin gradual t rezultateve t veanta t lavdrueshme,
prkundrazi konsiston n nj vetkontroll sistematik, i cili n do koh qndron para
alternativs : i przgjedhur apo i mallkuar ? Me kt mbrrijm ne n nj pik shum
t rndsishme t hulumtimeve tona.
Si dihet linjs s mendimit, q po prpunohej me qartsi158 n rritje n kishat dhe
sektet e reformuara, gjithnj i sht br nga pala luteriane akuza e shenjtris me
an t veprs 159 . Megjithse kundrshtimi i t akuzuarve ndaj identifikimit t
153

Ky argumentim rikthehet gjithnj e prsri p.sh. tek Joh. Hoornbeek, Theologia practica, p.sh. II f. 70, 72, 182
I f.160.
154
P.sh. Conf. Helvet. 16 thot et improprie his (veprave) salus adtribuitur.
155
Shih pr gjithka m sipr Schneckenburger f. 80 f.
156
Augustini kinse ka thn tashm : Si non es praedestinatus fac ut praedestineris.
157
Le t kujtojm thnien n thelb me t njjtin kuptim t Gtes : Si mund t njoh njeriu veten ? Nprmjet
soditje kurr, por ndoshta nprmjet veprimit. Prpiqu t bsh detyrn tnde dhe ti e di menjher se vler ke.
Por cila sht detyra tnde ? Krkesa e dits.
158
Sepse tek vet Kalvini vrtet sht e sigurt q shenjtria duhet t shfaqet edhe n pamje (Instit. IV, I, 2,
7, 9), por kufiri dallues midis shenjtorve dhe joshenjtorve mbetet i pahulumtueshm pr dijen njerzore. Ne
duhet t besojm q n nj kish t organizuar dhe administruar sipas ligjit t Zotit, ku fjala e tij predikohet e
pastr, atje jan t pranishm edhe t przgjedhur, edhe pse ne nuk i shquajm dot.
159
Prshpitshmria kalviniste sht njri nga shembujt e shumt q gjendet n historin e fes pr raportin midis
konsekuencave t prcjella n mnyr llogjike dhe psikologjike tek sjellja fetare n praktik, t rrjedhura nga ide
t caktuara fetare. Llogjikisht do t ishte natyrisht fatalizmi si konsekuenc e dal nga predestinimi. Por efekti
psikologjik qe pikrisht i kundrt me fatalizmin, si pasoj e ndrhyrjes s ides s sprovimit. (Pr arsye n
princip t njllojta si dihet prkrahsit e Nies prdorin rndsin etike pozitive t ides s rikthimit t
prjetshm. Vetm se n kt rast bhet fjal lidhur me prgjegjsin pr jetn n t ardhmen, e cila nuk lidhet
me individin veprues me asnj vazhdimsi t ndrgjegjes, - ndrsa tek puritant thuhej : tua res agitur). Edhe
Hoornbeek (Theo. Pract. Vol. I f. 159) n gjuhn e kohs shpjegon lezetshm raportin midis predestinimit
dhe veprimit : t przgjedhurit, bash n saje t przgjedhjes s tyre, nuk preken nga fatalizmi, sepse pikrisht
duke hedhur posht konsekuencat fataliste vihen ata n sprov, quos ipsa electio sollicitos reddit et diligentes
officiorum. Ndrthurja e interesave praktike grin konsekuencat fataliste (q prapseprap sipas rastit edhe
shfaqen faktikisht), t cilat do rridhnin logjikisht. Por nga ana tjetr prmbajtja e ideve n nj fe si e tregon
konkretisht kalvinizmi - sht me rndsi shum m t madhe sesa priret t pranoj p.sh. William James (The
varieties of religious experience, 1902, f. 444 f). Pikrisht rndsia e racionales n metafizikn fetare duket n
mnyr klasike n efektet madhshtore, q ka ushtruar n jet posarisht mendimi llogjik kalvinist pr
konceptin e Zotit. N qoft se Zoti i puritanve ka ndikuar n histori si rrall ndonj tjetr para apo pas tij, kjo
sepse e aftsojn pr kt gj kryesisht ato atribute, me t cilat at e kishte pajisur fuqia e ktij mendimi.
(Vlersimi pragmatik i James lidhur me rndsin e ideve fetare sipas mass s sprovimit t tyre n jet sht
meq ra fjala madje nj fmij i vrtet i asaj bote t mendimeve nga atdheu puritan, t ktij dijetari t shquar).
Vetkuptohet prjetimi fetar si i till sht irracional si do prjetim. N formn e tij m t lart, mistike sht
prjetimi bile dhe - si e ka zhvilluar shum bukur James - karakterizohet nga
pakomunikueshmria e tij absolute. Ai ka karakter specifik dhe shfaqet si njohuri, por nuk mund t riprodhohet
n mnyr adekuate me mjetet e aparatit ton gjuhsor dhe kuptimor. E m tej sht e drejt q do prjetim fetar
humbet n ast dika nga prmbajtja e tij, kur bhet prpjekja pr formulim racional e sa m para t ec
formulimi konceptual aq m shum humbet ai n prmbajtje. Ktu gjendet arsyeja pr konfliktet tragjike n do
teologji racionale, sikurse e dinin tashm n shekullin e 17 sektet baptiste. Por ai element irracional, - i cili
fundja nuk i takon kurrsesi vetm prjetimit fetar, prkundrazi (n sens dhe mas tjetr) do prjetimi nuk
pengon q t jet praktikisht me rndsi jashtzakonisht t lart se i lloji sht sistemi i ideve, i cili si t thuash
e konfiskon pr vete t prjetuarn e drejtprdrejt fetare dhe e kanalizon n orbitn e tij. Sepse sipas ktij
sistemi zhvillohen, n epokat e ndikimit intensiv t kishs n jet dhe t zhvillimit t fort t interesave

81

pozicionit t tyre dogmatik me doktrinn katolike ishte i drejt, akuza sigurisht bhej
me t drejt kur me t nnkuptoheshin konsekuencat praktike pr jetn e prditshme
t kristianve mesatar t kishs s reformuar160. Sepse ndoshta kurr nuk ka pasur
nj form m intensive pr vlersimin fetar t veprimit t moralshm sesa ajo q
kalvinizmi krijoi tek prkrahsit e tij. Por vendimtare pr rndsin praktike t ksaj
lloj shenjtrie me an t veprs sht shquarja s pari e cilsive, t cilat
karakterizonin mnyrn e saj korresponuese t jetess dhe e dallonin kt nga jeta e
prditshme e nj t krishteri mesatar t mesjets, t ciln mund t orvatemi ta
formulojm afrsisht kshtu : profani161 normal katolik i mesjets nga pikpamja
etike jetonte deri-diku me sot e me nesr. S pari prmbushte ai me ndrgjegje
detyrat tradicionale. Por normalisht punt e tij t mira prtej ktyre detyrave
mbesnin nj varg veprimesh t veuara, q nuk ishin domosdo t lidhur njri me
tjetrin e t paktn nuk ishte domosdoshmrisht nj varg racional pr formuar nj
sistem jetese. Kto veprime ai i kryente si e donte rasti pr t barazpeshuar mkate
konkrete ose i kryente nn ndikimin e prkujdesjes pastorale apo nga fundi i jets s
vet n njfar mase si mim pr siguracion. Natyrisht etika katolike ishte etik e
bindjeve, por intentio konkret i veprimit t veant prcaktonte dhe vlern e saj.
Dhe autorit i llogaritej veprimi i veant - i mir apo i keq duke ndikuar n fatin e
tij t prkohshm dhe t prjetshm. Me kt kisha trsisht n mnyr realiste
mbante parasysh se njeriu nuk ishte unitet i prcaktuar absolutisht qart e as unitet
q mund t vlersohej absolutisht qart, prkundrazi jeta e tij morale (normalisht)
ishte sjellje shpesh shum kontradiktore e ndikuar nga motive konfliktuale. Sigurisht
edhe ajo krkonte prej tij si ideal ndryshimin principial t jets. Por ajo e dobsonte
pikrisht kt krkes nprmjet njrit prej mjeteve t saj m t rndsishm t
pushtetit dhe t edukimit : nprmjet sakramentit t pendimit, funksioni i t cilit
ishte i lidhur thell me veorin m thelbsore t fes katolike.

dogmatike n kish, shumica e atyre dallimeve, praktikisht kaq t rndsishme, tek konsekuencat etike, sikurse
ekzistojn ato midis feve t ndryshme t bots. Sa trsisht n mnyr t pabesueshme intensive ishte i matur
me standartin e sotm interesi dogmatik edhe i profanit n epokn e luftrave t mdha fetare e di gjithkush, q
njeh burimet historike. Ky mund t gjej paralele vetm tek prfytyrimi n thelb gjithashtu supersticioz i
proletariatit t sotm lidhur me at se mund t realizoj dhe t vrtetoj shkenca.
160
Baxter, The Saints Everlasting rest I, 6, i prgjigjet pyetjes : wether to make salvation our end be not
mercenary or legal ? It is properly mercenary when we expect it as wages for work done........Otherwise it is only
such a mercenarism as Christ commandeth............and if seeking Christ be mercenary, I desire to be so
mercenary..........Meq ra fjala nuk mungon tek disa kalvinist t vlersuar si ortodoks edhe kolapsi n
shenjtrin e veprs trsisht vulgare. Sipas Bailey, Praxis pietatis f. 262 lmoshat jan nj mjet pr t shmangur
dnimin e prkohshm. T tjer teolog iu rekomanduan t mallkuarve t bnin pun t mira me motivimin q
mallkimi ndoshta do t bhej ather m i prballueshm. Kurse t przgjedhurve iu rekomanduan pun t mira,
sepse Zoti do ti donte ata ather jo vetm pa shkak, por do ti donte ob causam, gj q do gjente n njfar
mnyre patjetr shprblimin e tij. Disa koncesione t lehta tek rndsia e punve t mira pr shkalln e
lumturimit pati br megjithat edhe apologjia (Schneckenburger vepra e cituar f. 101).
161
Edhe ktu nga halli, pr t nxjerr s pari diferencat karakteristike, duhet t flasim patjetr me gjuhn e
termave t tipeve ideale, e cila n njfar sensi dhunon realitetin historik. Por pa kt as q do mund t bhej
fjal fare pr nj formulim t qart, po t kemi parasysh rastin e kundrt, q do t ishte formulim me klauzola
dhe rezerva t forta. Se deri n shkall kontrastet e skicuara ktu mundsisht sa m qart jan vetm relative,
kjo duhet t shqyrtohet vean. Kuptohet vetvetiu q doktrina katolike zyrtare nga ana e saj qysh n mesjet,
vendosi idealin e shenjtrimit sistematik t jets si nj t tr. Por po ashtu ska dyshim q : 1. Praktika e
prditshme kishtare, tamam nprmjet mjetit t saj m efikas t disiplinimit : rrfimit lehtsoi mnyrn e jetess
josistematike, e paraqitur kjo n tekst, dhe m tej ska dyshim q : 2. Katolicizmit t profanve t mesjets
patjetr do ti mungonte gjithmon atmosfera baz rigorozisht e ftoht e kalvinistve dhe izolimi i kalvinistve i
mbshtetur ky trsisht n forcat e tyre.

82

magjizimi i bots : eliminimi i magjis si mjet shlbimi162 nuk u krye n fen

katolike deri n ato konsekuenca si u b n fen puritane (dhe para saj vetm n
fen ifute). Katoliku163 kishte n dispozicion mshirn nga sakramenti i kishs s tij si
mjet pr t kompensuar mangsin e vet : prifti ishte nj magjistar, i cili realizonte
mrekullin e ndryshimit dhe n dorn e t cilit ishte vendosur pushteti ky. Mund ti
drejtoheshe atij i penduar dhe me gatishmrin e shpagimit e ai dhuronte shlyerjen e
fajit, shpresn pr mshir, sigurin e faljes dhe garantonte kshtu lirimin nga ai
tension monstruoz, kur kalvinisti kishte fatin e pashmangshm dhe t pazbutur nga
asgj pr t jetuar me kt tension. Pr kalvinistin nuk ekzistonin ato ngushllime
miqsore dhe humane e ai gjithashtu nuk mund t shpresonte t kompensonte ort e
dobsis dhe t mndjelehtsis me vullnetin e lart t mir n or t tjera, sikurse
katoliku dhe gjithashtu luterani. Zoti i kalvinizmit nuk krkonte nga besimtart e tij
pun t mira t veuara, por krkonte shenjtrin me an t puns t ngritur n
sistem164. Nuk bhej fjal pr ciklin katolik me t vrtet njerzor t mkatit, pendimit,
shpagimit, lirimit, mkatit t ri ose pr nj kuadrim t gjith jets, i cili mund t
paguhet me dnime t prkohshme apo mund t lahet nprmjet mjeteve t mshirs
kishtare. Kshtu praktika etike e njeriut t prditshm u zhvesh nga mungesa e planit
dhe e sistemit n t dhe mori formn e nj metode konsekuente pr gjith mnyrn e
jetess. Nuk sht rastsi q emri i metodistve iu sht ngjitur po ashtu bartsve t
rigjallrimit t fundit, t madh t ideve puritane n shekullin e 18, sikurse emrtimi
me kuptim krejtsisht t njvlershm preizt ka qn prdorur pr paraardhsit e
tyre shpirtror n shekullin e 17165. Sepse vetm me nj shndrrim fundamental t
kuptimit t tr jets n do or dhe n do veprim166 mundi t sprovohej efekti i
mshirs si nj transformim i njeriut nga status naturae n status gratiae. Jeta e
shenjtorit ishte e organizuar kryekput drejt nj objektivi transhendental :
162

Rndsia absolutisht qendrore e ktij momenti do t dal gradualisht, si sht prmendur tashm njher,
vese n studimin pr Etikn ekonomike t feve t bots.
163
Dhe n njfar mase edhe luteriani. Luteri nuk donte ta zhdukte kt mbetje t fundit t magjis s
sakramentit.
164
Krahaso p.sh. Sedgwick, Bu- und Gnadenlehre (gjermanisht nga Rscher 1689) : i penduari ka nj rregull
t fort, t cilit i prmbahet dhe sipas t cilit organizon gjith jetn e vet dhe sillet (f. 591). Ai jeton, - i menur,
vigjilent dhe i kujdesshm, - n prputhje me ligjin (f. 596). Vetm nj ndryshim i qndrueshm n tr njeriun
mund ta shkaktoj kt, sepse kjo sht pasoj e predestinimit (f. 852). Pendimi real prher shprehet me an t
ndryshimit (f. 361).
Dallimi midis punve t mira vetm morale dhe opera spiritualia gjendet, si e shtjellon p.sh. Hoornbeek, n
veprn e cituar I, IX kap. 2, n faktin se kto t fundit jan pasoj e nj jete t rilindur, q (vepra e cituar vol. I f.
160) n t perceptohet nj prparim i vazhdueshm, kur ai mund t realizohet vetm nprmjet ndikimit
mbinatyror t mshirs s Zotit (vepra e cituar f. 150). Shenjtri do t thot shndrrim i tr njeriut nprmjet
mshirs s Zotit (f. 190 f). Kto jan ide t prbashkta pr tr protestantizmin, t cilat gjenden natyrisht po
ashtu edhe n idealet m t larta t katolicizmit, por q rrjedhojat e tyre pr botn mundn ti tregonin vese n
rrymat puritane t deklaruara pr asketizmin shekullar e para s gjithash vetm tek kto rryma patn shprblime
mjaft t forta psikologjike.
165
Emri i fundit sigurisht ka rrjedhur n Holland posarisht nga jeta e t prsosurve, t cilt ndrtuan nj
mnyr preize jetese sipas rregullave t Bibls (kshtu ndodhi tek Vot). Meq ra fjala emri metodist shfaqet
n raste t veanta edhe pr puritant n shekullin e 17.
166
Sepse si theksojn predikuesit puritan (p.sh. Bunyan n The Pharisee and the Publican, Works of the
Puritan Divines f. 126) - do mkat i vetmuar asgjson gjithka, q do t mund t grumbullohej n rrjedhn e
tr jets si merit nprmjet punve t mira, n qoft se gj q sht e pamendueshme njeriu do t ishte
nga vetja i aft pr t realizuar dika, t ciln Zoti do duhej tia llogariste atij si merit apo t ishte i aft q t
mund t jetonte gjithmon n mnyr t prkryer. Pra nuk ka, si n katolicizm, nj lloj llogarie rrjedhse me
kuadrim t shums, - nj tabllo, q ishte e zakonshme qysh n lashtsi prkundrazi pr tr jetn sht n fuqi
alternativa e ashpr ose ose : ose status i mshirs ose mallkim. Pr jehonat lidhur me konceptin e faturs
rrjedhse shih shnimin nr. 188.

83

lumturimit, por pikrisht prandaj ishte krejtsisht racionale n rrjedhn e saj n kt

bot dhe sundohej nga pikpamja ekskluzive : pr t rritur lavdin e Zotit n tok; - e
kurr nuk e mori me seriozitet kaq t madh pikpamjen omnia in majorem dei
gloriam167. Por vetm nj jet e udhhequr nga reflektimi konstant mund t kishte
fuqin pr t kaprcyer status naturalis : Cogito ergo sum e Dekartit me kt
riinterpretim etik u muar nga puritant bashkkohs 168 . Ky racionalizm i dha
prshpirtshmris s reformuar tiparin e saj specifik asketik dhe po ashtu
argumentonte si afrin169 e saj t brendshme ashtu edhe kontradiktn e saj specifike
me katolicizmin, sepse natyrisht gjra t ngjashme nuk ishin t huaja pr
katolicizmin.
Asketizmi i krishter padyshim prmbante n vetvete si nga pamja e jashtme ashtu
dhe nga kuptimi gjra shum t ndryshme. Por n Oksident n format e tij m t larta
t shfaqjes mbarti ai q n mesjet nj karakter krejtsisht racional dhe n disa forma
shfaqjeje qysh n antikitet. N kt fakt mbshtetet rndsia historike dhe botrore e
mnyrs s jetess s murgjve n Oksident n kontrast me at t murgjve oriental jo n trsin e saj, por n tipin e saj t prgjithshm. Qysh n rregullat e Shn
Benediktit, akoma m shum tek murgjt e Clunyt, prsri m shum tek murgjt e
Citeaux (Bernhardint), m n fund n formn m vendimtare tek Jezuitt, ishte kjo
mnyr jetese n princip e emancipuar nga izolimi pa plan nga bota dhe nga
vettortura irracionale. Ajo u b nj metod sistematike e prsosur pr mnyrn
racionale t jetess me objektiv kaprcimin e status naturae, pr ta shkputur njeriun
nga pushteti i instinkteve irracionale dhe nga varsia prej bots dhe natyrs, pr ta
vn nn supremacin e vullnetit t menduar mir170, pr ti vn veprimet e tij nn
vetkontrollin e pareshtur dhe nn gjykimin e thell pr rndsin e tyre etike dhe pr ta
edukuar kshtu murgun objektivisht si nj puntor n shrbim t mbretris s
Zotit e prsri nprmjet ksaj pr tu siguruar subjektivisht pr shlbimin e
shpirtit t tij. Kjo vetprmbajtje aktive - ishte si objektivi i exercitia i Shn Ignatius
dhe n prgjithsi i formave m t larta t virtyteve racionale murgjrore171 gjithashtu
edhe ideali vendimtar i puritanizmit pr jetn praktike172. Q n prbuzjen e thell,
167

Ktu gjendet dallimi ndaj Legality t pastr dhe Civility, t cilt gjejn streh tek Bunyani si ortak t
Mr. Wordly Wiseman in the City, q sht quajtur Morality.
168
Charnock, Self-examination (Works of the Pur. Div. f.172) : Reflection and knowledge of self is a prerogative
of a rational nature. Krahas saj shnimi n fund t faqes : cogito, ergo sum, is the first principal of the new
philosophy.
169
Ktu nuk sht akoma vendi pr t shqyrtuar afrin e teologjis s Duns Scotus e cila nuk arriti kurr t
sundoj, vetm sa u durua prher, ndonjher u shpall heretike me disa ide t protestantizmit asketik. Me
prmimin e mvonshm specifik t pietistve ndaj filozofis s Aristotelit ishte n nj mndje, sikurse Luteri
n nj sens disi tjetr edhe Kalvini n kontradikt t ndrgjegjshme me katolicizmin (cf. Inst. Chr. II kap. 2, f.
4, IV kap. 17, f. 24). Prparsia e vullnetit, - si e ka quajtur Kahl kt - sht e prbashkt pr t gjitha kto
rryma.
170
Krejtsisht kshtu e prkufizon kuptimin e saj p.sh. zri Ascese n leksikonin katolik pr kishn, plotsisht
n prputhje me format m t larta t asketizmit t shfaqura n histori. Po ashtu edhe Seeberg n
Realenzyklopdie fr protestantische Theologie und Kirche. Duhet t na lejohet, pr qllimet e ktij studimi, q
ta prdorim konceptin kshtu si po e bjm ktu. Esht e njohur pr mua q ai mund t prkufizohet edhe
ndryshe si m gjr ashtu edhe m ngusht - e kjo gj ndodh n t shumtn e rasteve.
171
N Hudibras (I : knga 18, 19) puritant u krahasuan me franiskant kmbzbathur. Nj raport i t drguarit
gjenovez Fieschi e quan ushtrin e Kromuellit nj tubim murgjsh.
172
Duke pas parasysh kt vijueshmri t brendshme midis asketizmit t murgjve t shkputur nga bota dhe
asketizmit aktiv shekullar, q pretendohet n mnyr krejtsisht t qart prej meje jam i befasuar nga Brentano
(vepra e cituar f. 134 e t tjera) kur gjej t prmendur kundr meje asketizmin e puns s murgjve dhe
rekomandimin e saj ! Tr ekskursi i tij kundr meje kulmon n kt gj. Por pikrisht kjo vijueshmri, si
mund ta shoh kushdo, sht nj premis themelore e gjith tezs sime : reformacioni e nxori asketizmin racional

84

me t ciln n raportet mbi gjyqet kundr martirve t puritanizmit potera tronditse

e prelatve aristokrat dhe e zyrtarve i kundrvihet qetsis s ftoht e t
prmbajtur t ithtarve t puritanizmit173, shfaqet ai vlersim pr vetkontrollin e
matur i prfaqsuar edhe sot n tipat m t mir t xhentllmenit anglez dhe
angloamerikan174. E shprehur n gjuhn ton t zakonshme175 : asketizmi puritan si
do asketizm racional punoi pr ta aftsuar njeriun q ai t mbroj dhe t nxjerr
n pah motivet konstante t tij prball afekteve, veanrisht ato motive q
vet asketizmi ia msoi atij. Pra ai punoi pr ta edukuar at si nj personalitet n
kt sens formal dhe psikologjik t fjals. N kundrshtim me disa prfytyrime
popullore objektivi i ktij asketizmi ishte : aftsimi pr t br nj jet t gjall, t
ndrgjegjshme, t kthjellt. Kurse detyra m urgjente ishte : asgjsimi i shpengimit n
shijimin e jets instiktive, kurse mjeti m i rndsishm i asketizmit ishte t sillte
rregull n mnyrn e jetess t prkrahsve t saj. T gjitha kto pikpamje
vendimtare gjenden n rregullat e murgjve katolik krejtsisht po aq176 t spikatura
sa n parimet e mnyrs s jetess s kalvinistve177. N kt rrokje metodike t gjith
njeriut mbshtetet pushteti monstruoz mbarbotror i t dyjave, veanrisht aftsia e
kalvinizmit prkundrejt luterizmit pr t siguruar si ecclesia militans
qndrueshmrin e protestantizmit.
Nga ana tjetr duket sheshit se ku konsistonte mospajtimi i asketizmit kalvinist me
asketizmin mesjetar : ai konsistonte n shfuqizimin e consilia evangelica e me kt
n shndrrimin e asketizmit n nj asketizm t pastr shekullar. Jo se brenda
katolicizmit jetesa metodike kishte mbetur e kufizuar vetm n qelat e
manastireve. Kjo rrethan nuk ekzistonte kurrsesi as n teori e as n praktik.
kristian dhe metodikn e tij t jetess jasht manastireve dhe e vuri n shrbim t jets n profesion shekullar.
Krahaso shtjellimet e mposhtme, q nuk jan ndryshuar.
173
Kshtu n shum raporte mbi gjyqet kundr heretikve puritan t risjell n History of the Puritans t Neal
dhe n English Baptists t Crosby.
174
Edhe Sanfordi n veprn e cituar (dhe shum t tjer para dhe pas tij) e kan nxjerr nga puritanizmi origjinn
e idealit t reserve = maturis. Krahaso lidhur me at ideal gjithashtu shnimet e James Bryce pr kolegjin
amerikan n volumin II t American Commonwealth t tij. Principi asketik i vetprmbajtjes e bri edhe
puritanizmin nj nga baballart e disiplins moderne ushtarake (shih pr Moricin e Oranzhve si krijues i
ushtrive moderne : Roloff n Preu. Jahrb. 1903, vol. III, f. 255). Ironsides e Kromuellit me pistolet t
ngrehur n dor, q i afrohen armikut me trokth t shpejt pa hapur zjarr, nuk ishin superior ndaj Cavalieren
pr shkak t pasionit t tipit t dervishve, prkundrazi sht e anasjellta ata ishin superior nprmjet
vetprmbajtjes s tyre t kthjellt, e cila i mbante ata gjithnj n dorn e komandantit, kurse sulmet e furishme
kalorsiake t cavalieren e shprbnin do her trupn e vet n atome. Pr kt shih Firth, Cromwells Army.
175
Shih pr kt veanrisht : Windelband, ber Willensfreiheit, f. 77 f.
176
Vetm jo kaq t paprziera. Prsiatjet, t lidhura ndonjher me emocionet, jan disa her t kryqzuara me
kto elemente racionale. Por prandaj edhe prsiatja sht prsri e strukturuar nga ana metodike.
177
Mkat sht sipas Richard Baxterit gjithka, q sht kundr reason t zotruar prej nesh e q nga Zoti jepet
si norm : jo vetm pasionet me prmbajtje mkatare, por edhe t gjith afektet, t cilt si t till jan n njfar
mnyre t pasens dhe t tepruar, sepse ata asgjsojn countenance dhe si procese t pastra t krijess na
largojn nga lidhja racionale e do veprimi dhe ndjesie me Zotin dhe e fyejn at. Krahaso p.sh. far sht thn
pr mkatin e inatit (Christian Directory 2. Aufl. 1678 I, f. 285. Pr kt citohet Tauleri n f. 287). Pr mkatin e
friks shih po t njjtn vepr f. 287, shtylla 2. Q sht hyjnizim i krijess (idolatry), n qoft se oreksi yn
bhet rule or measure of eating sqarohet me shum ngulm n t njjtn vepr f. 310, 316 shtylla e I etj. Me
rastin e shtjellimeve t tilla citohen krahas thnieve, kudo n radh t par, t Salomonit edhe de tranquillitate
animi e Plutarkut, por jo rrall edhe shkrimet asketik t mesjets, Shn Bernhardi, Bonaventura etj. Kundrshtia
ndaj kush nuk do vern, femrat dhe kngn........ zor se mund t formulohej m rrept sesa duke e zgjeruar
konceptin e idolatris n t gjitha knaqsit epshore, prderi sa ato nuk prligjen si arsye higjenike, ku n kt
rast ato (sikurse sporti, brenda ktyre kufijve, por edhe recreations t tjer) jan t lejueshme (pr kt shih
akoma kapitujt m posht). Ju lutem bni vmendje q burimet e cituara ktu e gjetk nuk jan vepra as
dogmatike e as frymzuese, prkundrazi kan dal nga praktika e prkujdesjes pastorale, pra jan nj tabllo e
mir e drejtimit, ku ka vepruar ajo.

85

Prkundrazi tashm sht vn n dukje se megjith prkorjen m t madhe morale

t katolicizmit, nj jet etikisht josistematike nuk arrin dot tek idealet m t larta, q ai
i kishte shfaqur - edhe pr jetn shekullare -178. P.sh. Urdhri Terciar i Shn Francit
ishte nj prpjekje e fuqishme n drejtim t deprtimit asketik n jetn e prditshme
dhe si dihet nuk ishte e vetmja prpjekje. Sigurisht vepra si Nachfolge Christi
tregojn pikrisht nprmjet llojit t ndikimit t tyre t fort, se mnyra e jetess e
predikuar n to u perceptua t ishte m e lart sesa shkalla minimale e moralitetit t
prditshm dhe q ky i fundit nuk matej me parametra, si i mbante gati puritanizmi.
Dhe praktika e disa institucioneve kishtare, para s gjithash e ndjess, - e cila prandaj
dhe u konsiderua n kohn e reformacionit jo si nj abuzim periferik, por kryekput
si dmi themelor vendimtar, - detyrimisht i vinte gjithnj kryq sythave t asketizmit
sistematik shekullar. Por m vendimtarja ishte se njeriu q n sensin fetar bnte nj
jet racionale par excellence ishte dhe mbetej prapseprap vetm murgu, pra sa m
intensivisht ta kapte asketizmi individin aq m shum e largonte at nga jeta e
prditshme, sepse jeta posarisht e shenjt vinte duke ln pas moralitetin
shekullar179. Kt gj e likuidoi s pari Luteri, - dhe jo si zbatues i ndonj tendence
zhvillimi, por nga prvoja e tij krejtsisht personale e meq ra fjala fillimisht ende
duke u lkundur pr konsekuencat praktike, i cytur pastaj m tej nga situata politike
kurse kalvinizmi thjesht e mori kt prej tij180. N fakt Sebastian Franck goditi tamam
n thelbin e shtjes s ksaj feje, kur e pa rndsin e reformacionit n at q do i
krishter detyrimisht duhej t ishte murg gjat gjith jets s tij. Para asketizmit, q
krkonte t largohej nga jeta e prditshme shekullare, u ndrtua nj dig dhe ato
natyra pasionante seriozisht spirituale, t cilat deri m tash i kishin dhn murgjve
prfaqsuesit e vet m t mir ishin t shtrnguara q ti ndiqnin idealet e tyre
asketike brenda jets n profesion shekullar. Por kalvinizmi n rrjedhn e zhvillimit t
tij shtoi dika pozitive : iden e domosdoshmris s sprovimit t besimit fetar n jetn
profesionale shekullare181. Me kt ai u dha shtresave m t gjra t natyrave me
orientim fetar shtytjen pozitive drejt asketizmit dhe me ankorimin e etiks s tij tek
doktrina e predestinimit vendin e aristokracis fetare t murgjve, q ishin prjashta
bots dhe sipr saj, e zuri kshtu aristokracia fetare e shenjtorve t predestinuar
qmoti nga Zoti182 brenda bots. Ajo ishte nj aristokraci, q me karakterin e saj
indelebilis nga njerzit e tjer t mallkuar prej qmoti e ndante183 nj humner n

178

Mua do t m vinte keq, po e them kalimthi, n qoft se kjo paraqitje do t lexohej si ndonj vlersim, qoft
pr njrn apo pr tjetrn form t fes. Vlersimi nuk m intereson e sht shum larg ides s studimit.
Rndsi ka vetm ndikimi i disa tipareve t caktuara, t cilt ndoshta pr vlersimin e pastr fetar jan relativisht
periferik, por pr sjelljen praktike jan t rndsishm.
179
Shih pr kt veanrisht artikullin Moralisten, englische t E. Trltsch n Realenzyklopdie fr
protestantische Theologie und Kirche 3. Aufl.
180
Sesa shum kan vepruar elemente krejtsisht konkrete t ndrgjegjeve fetare dhe situata, t cilt shfaqen si
rastsi historike, duket veanrisht qart n faktin q n qarqet e pietizmit, i lindur ky mbi truallin e
reformacionit, shprehej p.sh. nganjher keqardhje direkte pr mungesn e manastirve dhe n faktin q
eksperimentet komuniste t Labadies e t tjer ishin vetm nj surrogat i jets n manastire.
181
Dhe vrtet madje n disa konfesione t epoks s reformacionit. Gjithashtu Ritschli (Pietismus I f. 258 f),
megjithse zhvillimin e mvonshm e shikon si degjenerim t ideve t reformacionit, nuk kundrshton
megjithat q p.sh. n Conf. Gall. 25, 26, Conf. Belg. 29, Conf. Helv. post. 17 kisha specifike e reformuar
prshkruhej me tipare krejtsisht empirike dhe q pa tiparin e aktivitetit moral nuk llogarriteshe dot tek
besimtart e ksaj kishe t vrtet. (Shih pr kt shnimin 127).
182
Bless God that we are not of the many (Th. Adams, Works of the Puritan Divines f. 138).
183
Ideja historikisht kaq e rndsishme e birthright mori nprmjet ksaj n Angli nj mbshtetje t
konsiderueshme : The first born which are written in heaven......As the first born is not to be defeated in his

86

princip m e pakaprcyeshme dhe m e frikshme n thellsin e saj, sesa ndahej

murgu i mnjanuar nga bota i mesjets nga pjesa tjetr e njerzve pra nj humner,
e cila hynte si thik mizore n t gjitha ndijimet sociale. Sepse mshira e Zotit tek t
przgjedhurit, q prandaj ishin t shenjt nuk e gjente t prshtatshme gatishmrin
pr ndihm dashamirse ndaj mkatit t tjetrit, duke qn e ndrgjegjshme pr
dobsin e tij, prkundrazi gjente t prshtatshme urrejtjen dhe prbuzjen ndaj tij si
nj armik i Zotit, q mbart me vete damkn e mallkimit t prjetshm184. Ky lloj
ndijimi ishte i aft t rritej deri n nj intensitet t till, saq sipas rrethanave mund t
prfundonte me krijimin e sekteve. Ky rast ndodhi pastaj, - si tek rrymat
indipendentiste t shekullit t 17 kur ideja e besimit origjinal kalvinist se lavdia e
Zotit krkon q nprmjet kishs t mallkuarit ti prgjunjen ligjit u mposht nga
bindja se poshtrohet Zoti, nse n kopen e tij gjendet nj shpirt jo i rilindur dhe ai
merr pjes n sakramentet apo madje i administron ato i punsur si predikues185. Pra
me nj fjal kur u shfaq koncepti Donatist pr kishn si konsekuenc e ides s
sprovimit, si ndodhi n rastin e baptistve kalvinist. Gjithashtu edhe atje ku nuk u
realizua konsekuenca e plot e krkess pr kishn e pastr, si komunitet i t
sprovuarve si t rilindur pra krijimi i sekteve - rrodhn prpunime t
shumllojshme t statutit t kishs nprmjet prpjekjes pr t ndar t krishtert e
rilindur nga t krishtert jo t rilindur e jo t pjekur pr sakramente duke ja ruajtur t
parve drejtimin e kishs ose duke iu ruajtur atyre ndonj pozicion specifik dhe duke
lejuar vetm predikues t rilindur186.
Normn e saj t patundur, ku mund t orientohej gjithnj e pr t ciln kishte
nevoj t dukshme, kjo mnyr asketike e jetess e mori natyrisht nga Bibla. Dhe
vrtet n bibliokracin = sundimin e Bibls shpesh t prshkruar t kalvinizmit pr
ne sht e rndsishme q : Dhjata e Vjetr ishte n normat e saj morale krejtsisht e
barabart n dinjitet me Dhjatn e Re, sepse inspiron po ashtu si Dhjata e Re, pr aq sa
sht e qart se kto norma nuk ishin prcaktuar vetm pr marrdhniet historike t
hebraizmit ose nuk ishin abroguar shprehimisht nga Krishti. Pikrisht pr besimtart
ligji jepej si norm ideale, q kurr smund t arrihej plotsisht, por prapseprap si
inheritance and the enrolled names are never to be oblitterated, so certainly shall they inherit eternal life (Th.
Adams, Works of the Puritan Divines f. XIV).
184
Vrtet ndjenja luteriane e pendess, n teori nuk sht e huaj pr shpirtin e kalvinizmit me zhvillim asketik,
por sigurisht sht e till n praktik : pr kalvinizmin, nga pikpamja etike, sht ajo e pavler dhe nuk ka asnj
dobi pr t mallkuarit, kurse pr at q sht i sigurt pr przgjedhjen, mkati i vet i pranuar prej tij sht
simptom e zhvillimit t prapambetur dhe e shenjtrimit t paplot. N vend q t pendohet pr mkatin ai e
urren at dhe pr lavdin e Zotit prpiqet ta kaprcej me an t veprave. Krahaso shtjellimet e Howe
(Cromwells Kaplan 1656 - 58) n Of mens enmity against God and of reconciliation between God and Man,
Works of the English Puritan Divines f. 237 : The carnal mind is enemity against God. It is the mind, therefore,
not as speculative merely, but as practical and active, that must be renewed dhe f. 246 : Reconciliation....must
begin in 1) a deep conviction......of your former enemity.....I have been alienated from God....2) (f. 251) a clear
and lively apprehension.....of the monstrous iniquity and wickedness thereof. Ktu flitet vetm pr urrejtjen
kundr mkatit e jo kundr mkatarit. Por tashm letra e famshme e dukeshs Renata von Este (Nna e
Leonoren) drejtuar Kalvinit, - n t ciln ajo ndrmjet t tjerash flet pr urrejtjen, q ajo do t ushqente ndaj
babait dhe bashkshortit, n rast se do ishte e bindur q ata hynin tek t mallkuarit, - tregon mbartjen e urrejtjes
tek personi dhe sht njkohsisht nj shmbull pr at far u tha m sipr ( faqet 46 47) lidhur me lirimin e
brendshm t individit nprmjet doktrins s predestinimit nga prangat e komuniteteve, ku e lidhte ndjenja
natyrale.
185
Owen, zvendskancelari independentist - kalvinist i Oksfordit nn Kromuellin, formulon parimin : None
but those who give evidence of being regenerated or holy persons, ought to be received or counted fit members
of visible churches. Where this is wanting, the very essence of a church is lost. (Inv. into the origin of Ev. Ch.).
Shih m tej esen Sektet protestante dhe shpirti i kapiatlizmit.
186
Shih esen Sektet protestante dhe shpirti i kapitalizmit.

87

norm n fuqi 187 , ndrsa Luteri anasjelltas kishte lvduar fillimisht lirin nga
skllavria e ligjit si privilegj i perndishm i besimtarve188. N tr atmosfern e jets
s tyre ndihet ndikimi nga mnuria e jets hebraike, e cila kishte brenda Zotin e
megjithat ishte plotsisht realiste e q sht pasqyruar n librat m shum t lexuar
prej puritanve : n fjalt e urta t Salomonit dhe n disa psalme. Veanrisht
karakteri racional i jets : mposhtja e ans mistike e n prgjithsi e ans emocionale t
fes i akordohen me t drejt qysh nga Sanfordi 189 ndikimit t Dhjats s Vjetr.
Sidoqoft n vetvete ky racionalizm i Dhjats s Vjetr ishte me karakter tradicional
rrnjsisht mikroborgjez dhe kishte pran jo vetm pathosin e fuqishm t profetve
dhe t shum psalmeve, por edhe komponent, t cilt qysh n mesjet kishin qn
hallka lidhse pr zhvillimin e ndjenjs t fes specifike190. Pra n fund t fundit ishte
prapseprap karakteri vetjak themelor e konkretisht : vet karakteri themelor asketik
i kalvinizmit, q selektoi dhe asimiloi nga prshpirtshmria e Dhjats s Vjetr
elemente t afrta shpirtrore.
Ai sistematizim i mnyrs etike t jetess, q asketizmi i protestantizmit kalvinist e
ka t prbashkt me format racionale t jetess n urdhrat katolik, del n shesh q
nga ana e pastr e jashtme n mnyrn sesi i krishteri preciz puritan kontrollonte191
n vijimsi statusin e vet t mshirs. Vrtet q ditari fetar, ku regjistroheshin
njpasnj ose n form tabelare mkatet, tundimet dhe prparimet e bra n mshir
ishte i prbashkt si pr prshpirtshmrin moderne - katolike (veanrisht t
Francs), e krijuar n radh t par nga jezuitt, ashtu dhe pr ato qarqe192 kishtare t
zellshme t reformuara, por ndrsa n katolicizm ai kishte si qllim plotsin e
rrfimit ose i ofronte directeur de lame bazamentin pr drejtimin e tij autoritar
ndaj t krishterit apo (m shum) ndaj t krishteres, i krishteri i reformuar ndjente
me ndihmn e ditarit pulsin e vet. Ai prmendet nga gjith teologt e shquar t
moralit, ndrsa regjistrimi statistikor - tabelor i Benjamin Franklinit pr prparimet e
tij n virtytet e veanta na jep nj shembull klasik193. Dhe nga ana tjetr tablloja e
vjetr mesjetare (madje q nga lashtsia) e mbajtjes s kontabilitetit nga Zoti ngrihet
nga Bunyani deri n banalitet karakteristik, kur raporti i mkatarit me Zotin
krahasohet me at t nj klienti me dyqanxhiun : kush bie njher n borxhe mundet
q me t ardhurat e tij vetjake t shlyej ndoshta interesat q rriten, por kurr
shumn kryesore 194 . Por si kontrollonte sjelljen e vet, po kshtu kontrollonte
187

Cat. Genev. 149. Bailey, Praxis pietatis f. 125 : N jet ne duhet t veprojm, sikur sna urdhron dot askush
tjetr prve Moisiut.
188
Kalvinistve ligji iu shfaqet si norm ideale pr veprim, kurse luteranin e shtyp, sepse pr t sht i
paarritshm. N katekizmin luterian, pr t ngjallur pruljen e domosdoshme, qndron ai n fillim t Ungjillit,
kurse n katekizmin e reformuar qndron rregullisht pas Ungjillit. Kalvinistt akuzonin luterant se kta t fundit
kishin nj ndrojtje t vrtet pr tu br t shenjt (Mhler), ndrsa luterant akuzonin kalvinistt pr
skllavri t detyruar ndaj ligjit dhe mndjemadhsi.
189
Studies and reflections of the Great Rebellion f. 79 f.
190
Nga t till komponent nuk duhet harruar veanrisht - nga puritant n t shumtn e herve thjesht e
injoruar - knga e kngve, erotika orientale e s cils ka ndikuar p.sh. n zhvillimin e tipit t prshpirtshmris
s Shn Bernhardit.
191
Mbi domosdoshmrin e ktij vetkontrolli shih p.sh. predikimin tashmt t cituar t Charnockut pr 2. Cor.
13, 5 Works of the Pur. Div. f. 161 f.
192
Shumica e teologve moralist e kshillojn at. Kshtu Baxteri, Christ. Directory II, f. 77 ff, q megjithkt
nuk i fsheh rreziqet.
193
Kontabiliteti moral ka qn natyrisht edhe gjetk shum i prhapur. Por mungonte theksi i vn mbi t si mjeti
i vetm pr t njohur przgjedhjen e vendosur qmoti apo mallkimin dhe me kt mungonte shprblimi
vendimtar psikologjik pr t br kujdes dhe pr t marr parasysh kt njehsim.
194
Ky ishte dallimi vendimtar ndaj mnyrave t tjera t sjelljeve, t ngjashme nga ana e jashtme.

88

puritani i mvonshm edhe sjelljen e Zotit dhe shihte gishtin e tij n t gjitha fatet e
veanta t jets. Prandaj dhe n kontrast me doktrinn autentike t Kalvinit e dinte ai
se prse Zoti dekretonte kt ose at vendim. Shenjtrimi i jets mundi t merrte
kshtu pothuajse karakterin e nj siprmarrjeje biznesi 195 . Konsekuenca e ksaj
metodike n mnyrn etike t jetess, t ciln e imponoi kalvinizmi n kontrast me
luterizmin, ishte kristianizimi deprtues n gjith sferat e ekzistencs. Me qllim q t
kuptojm drejt mnyrn e ndikimit t kalvinizmit duhet t mbajm gjithnj para syve
se kjo metodik ishte gjja vendimtare pr t ndikuar ndaj jets praktike. Nga njra an
nga kjo del se pikrisht vese kjo spikatje mundi t ushtronte at ndikim, por nga ana
tjetr del q edhe besime t tjer detyrimisht duhej t ndikonin n t njjtin drejtim,
nse shtysat e tyre etike ishin t njjta n kt pik vendimtare : n iden e sprovimit.
Ne kemi lvizur deri tani n truallin e besimit kalvinist dhe n prputhje me t e
kemi presupozuar doktrinn e predestinimit si sfondin dogmatik t moralit puritan
n sensin e mnyrs etike me metod racionale s jetess. Kjo ndodhi pr arsyen,
sepse ajo dogm faktikisht u mbajt si gur themeli i doktrins s reformuar edhe prtej
qarqeve t asaj pale fetare, q n do pikpamje kishte qndruar rreptsisht n
truallin e Kalvinit : Presbyterianve. Jo vetm deklarata independentiste e Savoy e
vitit 1658, por po ashtu konfesioni baptist i Hanserd Knollys i vitit 1689 e prmbanin
at e ajo ishte gjithashtu brenda metodizmit. Megjithse John Wesley talenti i madh
organizues i lvizjes ishte prkrahs i universalitetit t mshirs, por Whitefield,
agjitatori i madh i brezit t par t metodistve dhe mendimtari i tyre konsekuent po
ashtu dhe rrethi i grumbulluar rrotull Lady Huntingdonit, ngandonjher me shum
ndikim, ishin prkrahs t partikularizmit t mshirs. Ishte kjo doktrin me
kompaktsin e saj madhshtore, q n epokn m fatprcaktuese t shekullit t 17
nprmjet prfaqsuesve luftarak t jets s shenjt ruajti lart iden e t qnit
arm n duart e Zotit dhe zbatuese e vullnetit t tij t paracaktuar 196 e pengoi
shkarjen e parakohshme n shenjtrin e veprave t pastra utilitare, t orientuara
vetm pr kt bot. Kjo shenjtri nuk do t kishte qn kurr e aft t motivonte
sakrifica kaq t jashtzakonshme pr hatr t objektivave irracional dhe ideal. Dhe
ndrthurja e besimit fetar n norma absolutisht t vlefshme me determinizmin
absolut e me transhendencn e plot t mbishqisores, q kjo doktrin e prodhoi n
nj form gjeniale n llojin e saj, ishte njkohsisht n princip jashtzakonisht
shum m moderne sesa doktrina e but, q pranonte m shum ndjenj e q edhe
Zotin e vinte nn urdhrin e ligjit moral. Por para s gjithash ideja e sprovimit, q si
do ridal sht gjithmon fundamentale pr kundrimet tona si piknisje psikologjike
e moralit metodik, meq kjo ide si skem e lidhjes t besimit fetar me moralin
rikthehet shum uniformisht tek rrymat q do t kundrohen m posht, duhej t
studiohej kaq shum n kulturn e saj t pastr pikrisht tek doktrina e
195

Edhe Baxteri (Saints` everlasting rest, kap. XII) e shpjegon padukshmrin e Zotit me shnimin : sikurse
mund t kryesh tregti fitimprurse me nj t huaj q se sheh, me an t korresponendencs po kshtu sht e
mundur edhe nprmjet nj tregtie t lumturuar me Zotin e padukshm t fitosh nj margaritar t
mrekullueshm. Kto parabola komerciale n vend t parabolave t zakonshme ligjore t moralistve m t
vjetr dhe t luterizmit, jan shum karakteristike pr puritanizmin, i cili efektivisht madje e l vet njeriun t
blej lumturimin e tij. Krahaso m tej pasazhin e mposhtm nga nj predikim : We reckon the value of a thing
by that which a wise man will give for it, who is not ignorant of it nor under necessity. Christ, the Wisdom of
God, gave himself, his own precious blood, to redeem souls and he knew what they were and had no need of
them (Matthew Henry, The worth of the soul, Works of the Pur. Div. f. 313).
196
N kundrshtim me kt vet Luteri thoshte : Qarja sht m e rndsishme se veprimi dhe vuajtja ia kalon
do vepre.

89

predestinimit dhe tek rndsia e saj pr jetn e prditshme, meqnse ne duhej t

niseshim nga doktrina e predestinimit si nga forma m shum konsekuente. Brenda
protestantizmit konsekuencat, t cilat doktrina domosdoshmrisht duhej ti kishte
tek ithtart e saj t par lidhur me trajtn asketike t mnyrs s jetess, krijuan
antitezn m principiale ndaj pafuqis (relative) morale t luterizmit. Gratia
amissibilis luteriane, e cila mund t rifitohej n do koh nprmjet pendess, dukej
qart se n vetvete nuk prmbante asnj shtys drejt asaj, q pr ne ktu sht e
rndsishme si produkt i protestantizmit asketik : drejt nj organizimi sistematik
racional t tr jets etike 197 . Rrjedhimisht prshpirtshmria luteriane nuk e theu
vitalitetin e shpenguar t veprimit instinktiv dhe t emocioneve naive : mungonte
pra ajo shtytje pr vetkontrollin konstant e n kt mnyr pr rregullimin me plan t
197

Edhe tek zhvillimi i teoris etike t luterizmit shfaqet kjo shum m qart. Pr kt shih Hoennicke, Studien
zur altprotestantischen Ethik, Berlin 1902 dhe recensionin instruktiv t E. Trltsch, Gtt. Gel. Anz. 1902 Nr. 8.
Prqasja n form e doktrins luteriane veanrisht ndaj doktrins m t vjetr ortodokse-kalviniste ishte shum
e thell. Por orientimi tjetrlloj fetar au gjithmon rrugn e vet. Nprmjet Melanchthonit, me qllim q t fitoj
nj mundsi pr t lidhur moralin me besimin fetar, koncepti i pendess u vendos n plan t par. Pendesa q
vepron nprmjet ligjit duhet ti paraprij besimit, por pas tij duhet t vijojn veprat e mira, prndryshe ai
formuluar pothuajse n form puritane nuk mund t jet besimi i vrtet i justifikuar fetar. Nj far mase e
prsosmris relative ishte pr at e arritshme edhe n tok bile Melanchthoni fillimisht propagandoi se
shfajsimi jepet me qllim q ta bj njeriun t zot pr vepra t mira dhe tek prsosmria n rritje gjendet tashm
t paktn ajo mas e lumturimit n kt bot, mas q mund ta garantoj besimi fetar. Gjithashtu dhe tek
dogmatikt e mvonshm luterian u zhvillua mendimi q veprat e mira jan fruta t domosdoshme t besimit
fetar, q besimi fetar krijon nj jet t re, nga ana e jashtme krejtsisht e ngjashme si tek reformatort. Pyetjes se
jan veprat e mira Melanchthoni por akoma m shum luteriant e mvonshm iu prgjigjn gjithnj e n
rritje duke iu referuar ligjit. Si reminishenc e mendimeve origjinale t Luterit mbeti tanim vetm serioziteti i
vogl me t cilin trajtohej Bibla, veanrisht orientimi tek normat e veanta t Dhjats s Vjetr. Dekalogu mbeti
thelbsisht - si kodifikim i parimeve m t rndsishme t ligjit natyror t moralit - norm pr veprimin njerzor.
Por asnj ur e sigurt nuk t onte matan vlefshmris s tij statutore pr tek rndsia gjithmon e m shum e
theksuar dhe ekskluzive e besimit fetar t shfajsimit, sepse ky besim - shih m lart - kishte nj karakter
psikologjik krejtsisht tjetr nga besimi fetar kalvinist. Pikpamja e vrtet luteriane e kohs s par u braktis
dhe detyrimisht q duhej t braktisej nga nj kish, e cila e shikonte veten si nj institucion shlbimi, por nuk u
fitua nj pikpamje tjetr. Nga druajtja se mos humbiste themeli dogmatik (sola fide = vetm besimi !) nuk qe
e mundur t mbrrihej posarisht tek racionalizmi asketik i tr jets si detyr morale e individit. Sepse
mungonte pikrisht nj shtys pr ta ngritur iden e sprovimit n nj rndsi t till si e mori n kalvinizm
nprmjet doktrins s predestinimit. Gjithashtu interpretimi magjik i sakramenteve - q prkon me mungesn e
ksaj doktrine - sidomos shprngulja e regeneratio apo t paktn e fillimit t saj pr tek pagzimi, duke pranuar
universalitetin e mshirs, detyrimisht do pengonte zhvillimin e moralit metodik, sepse ai dobsonte ndjesin
lidhur me largsin e status naturalis nga statusi i mshirs, aq m tepr kur kemi theksimin e fort luterian pr
mkatin e trashguar. Jo m pak i rndsishm ishte interpretimi ekskluzivisht ligjor i aktit t shfajsimit, q
presupozonte ndryshueshmrin e vendimeve t Zotit nprmjet ndikimit t aktit konkret t pendess t
mkatarit t konvertuar. Por pikrisht ky element u theksua fort nga Melanchthoni. Tr ai shndrrim i doktrins
s tij, q shfaqet me peshn n rritje t pendess, kishte gjithashtu lidhje t brendshme me deklarimin e tij pr
lirin e vullnetit. T gjitha kto prcaktuan karakterin jometodik t mnyrs luteriane t jetess. Aktet konkrete
t mshirs pr mkate konkrete - si pasoj e vazhdimsis s rrfimit - n prfytyrimin e luterianit mesatar
kuptoheshin domosdoshmrisht si prmbajtja e shlbimit e jo zhvillimi i nj aristokracie t shenjtorve, q e
krijonte vet sigurin e shlbimit. Kshtu nuk mundi t mbrrinte dot as tek nj moral i lir nga ligji as dhe tek
nj asketizm racional i orientuar n ligj, prkundrazi ligji mbeti jo organik krahas besimit fetar, mbeti si statut
dhe krkes ideale e prve ktyre shum i pasigurt dhe jopreiz, para s gjithash josistematik n prmbajtjen e
tij t detajuar, meq i druheshin varsis s rrept nga Bibla si shenjtrim i veprs. Por jetesa e tyre mbeti, si ka
thn Trltschi (n veprn e cituar) pr teorin etike, vetm shumatore e fillimeve, q kurr nuk u materializuan
trsisht, t cilt t mbajtur fort tek grimcimi i udhzimeve t vetmuara e t pasigurta nuk shkonin drejt
mbrujtjes s nj sistemi unik jetese, prkundrazi paraqisnin n thelb nj nnshtrim n t gjitha gjrat n
situatn e dhn t jets, sipas zhvillimit q vet Luteri (shih m sipr) e kishte ndrmarr tashm. Aq shum e
akuzuara prshtatje e gjermanve n kulturat e huaja, ndrrimi i shpejt i kombsis - krahas fateve t caktuara
politike t kombit - gjithashtu duhet ti ngarkohet shum qart ktij zhvillimi, q edhe sot ka pasoja n t gjith
aspektet e jets son. Prvetsimi subjektiv i kulturs mbeti i dobt, sepse ai bhej kryesisht nprmjet thithjes
pasive t asaj q ofrohej n mnyr autoritare.

90

jets s vet, si e prmbante doktrina e frikshme e kalvinizmit. Nj gjeni fetar si

Luteri jetonte i shpenguar n kt atmosfer t iltrsis s lir mondane dhe - aq
koh sa zgjaste fuqia e flatrave t tij ! - jetonte pa rrezikun e fundosjes n status
naturalis. Dhe ajo form e thjesht, e holl dhe me veori sentimentale e
prshpirtshmris, q zbukuroi disa nga tipat m t lart t luterizmit, po ashtu dhe
morali i tyre i lir nga ligji, rrall gjen paralele n truallin e puritanizmit t vrtet,
prkundrazi gjen m shum paralele p.sh. brenda anglikanizmit t but t Hooker,
Chillingsworth etj. Por pr luteranin e prditshm, edhe pr t zellshmin, asgj nuk
ishte m e sigurt sesa ajo q ai shkputej vetm prkohsisht nga status naturalis,
pr aq koh sa zgjaste ndikimi i rrfimit t veant apo i predikimit. Esht i njohur
dallimi, kaq i dukshm pr bashkkohasit, midis standartit etik t oborreve t
princve reformator dhe oborreve t princve luterian, t dhn kta t fundit kaq
shpesh pas pijes dhe t zhytur n vulgaritet 198 po ashtu njihet shushatja e klerit
luterian me predikimin prej tyre vetm t besimit fetar krahasuar me lvizjen
asketike baptiste. Ajo veti q tek gjermant ne e konsiderojm si mirsjellje dhe
natyrshmri sht n kontrast - q shihet deri tek fizionomia e njerzve - me
atmosfern e jets angloamerikane, e cila edhe sot sht nn efektin e atij asgjsimi
rrnjsor t liris s status naturalis, atmosfer jete ku gjermant kan zakonin t
shtangen dhe e gjykojn rregullisht si t ngusht, jo t lir dhe me ngr t
brndshm. Kto jan kontraste n mnyrn e jetess, t cilt rrjedhin n mnyr
krejtsisht thelbsore edhe nga shkalla m e vogl e deprtimit asketik n jet pr
shkak t luterizmit, n ndryshim me kalvinizmin. Tek prshtypjet e msiprme
shprehet antipatia e fmijs s shpenguar natyror ndaj do gjje asketike. Por
sht fakt se luterizmit i mungonte, e pikrisht si pasoj e doktrins s tij t mshirs,
shtytja psikologjike pr sistematizim n mnyrn e jetess, e cila imponon
racionalizimin metodik t mnyrs s jetess. Kjo shtytje, q kushtzon karakterin
asketik t prshpirtshmris, pa dyshim mund t krijohej n vetvete nprmjet
motiveve fetare t llojeve t ndryshme, si do ta shohim s shpejti. Doktrina e
predestinimit e kalvinizmit ishte vetm nj nga mundsit e ndryshme. Por sigurisht
ne u bindm se ajo n llojin e saj pati jo vetm nj konsekuenc krejtsisht t pashoqe,
por pati gjithashtu efikasitet psikologjik krejtsisht t jashtzakonshm 199. M pas
rrymat asketike jokalviniste shfaqen, t soditura thjesht nga kndvshtrimi i
motivimit fetar t asketizmit t tyre, si dobsime t konsekuencs s brendshme t
kalvinizmit.
Por edhe n realitetin e zhvillimit historik gjrat, vrtet jo plotsisht, por sidoqoft
n t shumtn e herve, ndodhn kshtu : forma e reformuar, pra kalviniste e
asketizmit ose u kopjua prej rrymave t tjera asketike ose u prdor prej tyre pr
krahasim dhe plotsim gjat prpunimit t parimeve t veta, q shmangeshin nga ajo
ose e kaprcenin at. Atje ku megjith themelin tjetrlloj t besimit fetar u shfaq
prapseprap e njjta konsekuenc asketike, ishte kjo si rregull pasoj e statutit t
kishs, pr t cilin do t flasim n nj kontekst tjetr200.
B. PIETIZMI
198

Pr kto gjra shih librin me historira t tilla t Tholuck : Vorgeschichte des Rationalismus.
Pr efektin krejtsisht tjetrlloj t doktrins islamike t predestinimit (m sakt : predeterminimit) dhe arsyet e
tij shih disertacionin teologjik (Heidelberg) t F. Ulrich i cituar m par : Die Vorherbestimmungslehre im Islam
und Christentum, 1912. Pr doktrinn e predestinimit t jansenistve shih P. Honigheim, vepr e cituar.
200
Shih pr kt esen Sektet protestante dhe shpirti i kapitalizmit.
199

91

Nga pikpamja historike ideja e predestinimit ka qn sidoqoft piknisja e drejtimit

asketik t emrtuar zakonisht si Pietizm. Pr aq sa kjo lvizje qndroi brenda
kishs s reformuar, sht pothuajse e pamundur q t hiqet nj kufi i prcaktuar
midis kalvinistve pietist dhe jopietist 201 . Pothuajse t gjith prfaqsuesit e
deklaruar t puritanizmit kan qn llogaritur me raste si pietist dhe sht nj
pikpamje plotsisht e lejuar, ajo q i shikon tashm si perfeksionim pietist t
doktrins s vrtet t Kalvinit t gjitha ato lidhje midis predestinimit dhe ides s
sprovimit me interesin n themel t tyre pr t fituar certitudo salutis = sigurin e
shlbimit subjektiv, si u paraqitn ato m lart. Lindja e revivals asketik brenda
komuniteteve t reformuara ka qn lidhur, veanrisht n Holland krejtsisht
rregullisht me nj rindezje t doktrins s predestinimit, q prkohsisht ishte
harruar ose dobsuar. Prandaj pr Anglin n t shumtn e herve nuk prdoret
aspak termi pietizm202. Por edhe pietizmi kontinental (hollandez e i krahins s
201

Ritschl, Geschichte des Pietismus I f. 152 krkon ti dalloj ata pr kohn para Labadies (vetm n baz t
shembujve hollandez) n tiparet : I. Pietistt krijuan shoqata t fshehta; II. Ata e ushtruan iden e
pavlefshmris t ekzistencs s krijess n nj form n kundrshtim me interesin protestant pr lumturimin;
III. Sigurimi i mshirs nprmjet marrdhnies s mbl me Zotin Jezus krkohej n form joreformatore.
Tipari i fundit sht i drejt n kt epok t hershme vetm pr njrin prej prfaqsuesve q ai trajton. Ideja e
pavlefshmris s krijess ishte n vetvete fmij i vrtet i shpirtit kalvinist dhe ajo doli nga udha e
protestantizmit normal vese kur oi n trheqjen praktike nga bota. M n fund vet sinodi n Dordrecht i pati
dekretuar shoqatat e fshehta n nj prmas t caktuar (veanrisht pr qllime katekiste).
Nga tiparet e analizuara n paraqitjen e mparshme t Ritschlit pr prshpirtshmrin pietiste mbase do duhej t
merreshin n konsiderat : I. Sensi i preizionit m t fuqishm ndaj Bibls n t gjitha formalitetet e jashtme
t jets, t cilin nganjher e prfaqson Gisbert Vot; 2. Trajtimi i shfajsimit dhe pajtimit me Zotin jo si qllim
n vetvete, por si mjet i pastr drejt nj jete t shenjt asketike, si mund t gjendet ndoshta tek Lodensteyn, por
p.sh. tek Melanchthoni nnkuptohet gjithashtu (shnimi 190); 3. Vlersimi i lart i lufts s pendess si tipar i
rilindjes s vrtet, si e propagandoi kt i pari W. Teellinck; 4. Abstenimi nga kungimi kur marin pjes
persona jo t rilindur (pr t cilin edhe do na duhet t flasim n kontekst tjetr) dhe e lidhur me kt sht krijimi
i shoqatave t fshehta, duke kaprcyer caqet e Dordrechter canones, me rigjallrimin e profecis d.m.th. t
interpretimit t shkrimeve t shenjta edhe nga jo teologt, madje nga grat (Anna Maria Schrmann). T gjitha
kto jan gjra, q paraqesin shmangje pjesrisht t konsiderueshme nga doktrina dhe praktika e reformatorve.
Por megjithat krahasuar me rrymat e paprfshira nga Ritschli n shtjellimin e tij, krahasuar veanrisht me
puritant anglez, ato paraqesin, me prjashtim t nr. III, vetm nj rritje t tendencave, t cilat ekzistonin gjat
tr zhvillimit t ksaj prshpirtshmrie. Paansia n prshkrimin e Ritschlit vuan nga fakti q dijetari i madh fut
n t gjykimet e tij lidhur me kishat ose ndoshta e thn m sakt me politkn fetare dhe me antipatin e tij ndaj
do feje specifike asketike, kudo ku realizohet kthesa drejt saj, e interpreton si kthim prapa n katolicizm. Por
sikurse katolicizmi edhe protestantizmi i vjetr prfshin n vetvete all sorts and conditions of men e
prapseprap kisha katolike ka hedhur po ashtu posht rigorozitetin e asketizmit shekullar n formn e
jansenizmit, sikurse pietizmi hodhi posht quietizmin specifik katolik t shekullit t 17. Pr kndvshtrimet tona
specifike pietizmi shndrrohet n dika tjetr jo me efekt gradual, por me efekt cilsor, vetm atje ku frika e
rritur ndaj bots oi n arratisjen nga jeta profesionale n ekonomin private, pra oi n krijimin e shoqatave t
fshehta me baz murgjrore-komuniste (Labadie) ose - si iu atribua disa pietistve ekstrem nga bashkkohsit e
tyre - oi n nnvleftsimin e qllimshm t puns n profesion shekullar n favor t prsiatjes. Kjo pasoj u
shfaq natyrisht veanrisht shpesh atje ku prsiatja filloi t merrte at karakter, t cilin Ritschl e emrton si
bernhardinizm, sepse s pari tek interpretimi i kngs s kngve nga Shn Bernhardi tingllon nj form
mistike emocionale e fes, e cila synon unio mystica me ngjyrim kripto-seksual. Madje q nga kndvshtrimi i
pastr fetar-psikologjik paraqet ajo pa dyshim nj aliud, krahasuar me prshpirtshmrin e reformuar, por e
krahasuar edhe me tiparin e saj asketik tek burra si Vot. Por Ritschli krkon t ndrzej kudo kt quietizm me
asketizmin pietist pr ta nmur kshtu njlloj kt t fundit dhe v gishtin mbi do citat nga mistika apo
asketizmi katolik, q gjen n literaturn pietiste. Mirpo edhe teolog moralist anglez dhe hollandez,
krejtsisht t padyshimt citojn Berhardin, Bonaventurn, Thomas a Kempisin. Raporti ndaj t kaluars
katolike ishte shum kompleks tek t gjitha kishat e reformacionit dhe n varsi t pikpamjes q vihet n plan t
par, her del njra e her del tjetra kish si m e afrt me katolicizmin ose respektivisht me an t caktuara t tij.
202
Artikulli shum instruktiv Pietismus i Mirbtit n botimin e 3 t Realenzyklopdie fr Protestantische
Theologie und Kirche e trajton lindjen e pietizmit, duke ln trsisht mnjan paraardhsit e reformuar, vetm

92

Rinit t poshtm) n kishn e reformuar ishte s pari, t paktn sipas prioriteteve,

thjesht intensifikim i asketizmit t reformuar, krejtsisht po ashtu si p.sh. doktrina e
Baileyt. Theksi vendimtar ra kaq fort mbi praxis pietatis, saq ortodoksia
dogmatike doli n plan t dyt e nganjher dukej direkt pa interes. T predestinuarit
pr mshirn e Zotit me raste mund t binin n gabime dogmatike po ashtu sikurse
n mkate t tjer dhe prvoja tregoi q shum t krishter trsisht t paorientuar n
teologjin shkollore jepnin frutat m t qarta t besimit fetar, ndrsa nga ana tjetr
doli q dituria e pastr teologjike n asnj mnyr nuk sillte me vete sigurin e
sprovimit t besimit fetar tek mnyra e jetess 203 . Pra przgjedhja nuk mund t
si nj prjetim personal fetar t Spenerit, q prapseprap duket disi e uditshme. Ja vlen t lexohet ende si hyrje
n pietizm prshkrimi i Gustav Freytage n Bilder aus der deutschen Vergangenheit. Pr fillimet e pietizmit
anglez n literaturn bashkkohore krahaso W. Whitaker, Prima institutio disciplinaque pietatis (1570).
203
Si dihet kjo pikpamje e aftsoi pietizmin pr t qn nj nga bartsit kryesor t ides s tolerancs. Me
kt rast po fusim disa shnime pr kt shtje. Nga pikpamja historike, po t lm njher mnjan
indiferencn humaniste-iluministe, e cila n vetvete nuk ushtroi askund ndikime t mdha praktike, ideja e
tolerancs rrodhi n Oksident nga burimet e mposhtme kryesore : 1. Arsyeja e pastr politike shtetrore
(arketipi : Vilhelmi i Oranxhve); 2. Merkantilizmi (p.sh. veanrisht i qart tek qyteti i Amsterdamit dhe tek
shum qytete, ifligar, sundimtar, t cilt i pranuan antart e sekteve si barts t muar t prparimit
ekonomik); 3. Ndryshimi radikal i prshpirtshmris kalviniste. N thelb predestinimi e prjashtonte mundsin
q shteti nprmjet intolerancs t nxiste realisht fen. Nprmjet saj ai nuk mund t shptonte asnj shpirt.
Vetm ideja e nderit t Zotit e shtynte kishn q t pretendonte pr t patur ndihmn e shtetit n shtypjen e
herezis. Por sa m i madh q bhej theksimi i prkatsis s predikuesit dhe i gjith pjesmarrsve n kungim
tek t przgjedhurit, aq m e padurueshme bhej do przierje shtetrore n znien e postit t predikuesit, n
shprndarjen e posteve t priftrinjve si prebenda ndaj njerzve t universiteteve ndoshta jo t rilindur, por vetm
se ata kishin arsimim teologjik. E n prgjithsi u b e padurueshme do przierje e pushtetarve politik, shpesh
t diskutueshm n mnyrn e tyre t jetess, n shtjet e komunitetit fetar. Pietizmi i reformuar e forcoi kt
pikpamje nprmjet zhvleftsimit t korrektsis dogmatike dhe duke br gradualisht shosh fjalin Extra
ecclesiam nulla salus = s`ka shlbim jasht kishs). Kalvini e kishte par nnshtrimin edhe t t mallkuarve ndaj
blatimit hyjnor, kishs, si t durueshme vetm se i shrbente lavdis s Zotit. N Anglin e Re u prpoqn q ta
konstituonin kishn si aristokraci e shenjtorve t sprovuar. Por madje dhe independentistt radikal hodhn
posht do przierje t pushteteve civil e po ashtu t ndonj pushteti hiearkik n testin e sprovimit, i cili ishte
i mundur vetm brenda komunitetit fetar t veant. Ideja se lavdia e Zotit krkon uarjen edhe t t mallkuarve
nn disiplinn e kishs u spostua nga ideja - e cila ekzistonte po ashtu q nga fillimi, por gradualisht u theksua
m me pasion - se cnohet lavdia e Zotit, n qoft se n kungim merr pjes nj i mallkuar nga Zoti. Kjo
domosdoshmrisht onte n voluntarizm, sepse oi n kishn e believers, n komunitetin fetar q prfshinte
vetm t rilindurit. Baptizmi kalvinist, t cilit i prkiste p.sh. drejtuesi i parlamentit t t shenjtve Praisegod
Barebone, nxori me m shum vendosmri konkluzionet nga kjo linj mendimi. Ushtria e Kromuellit ndrhyri
pr lirin e ndrgjegjes dhe parlamenti i shenjtorve ndrhyri madje pr ndarjen e kishs nga shteti, sepse
antart e tij ishin pietist t prshpirtshm, pra pr shkak t arsyeve pozitive-fetare. 4. Sektet baptiste, q do t
shqyrtohen m pas, e ata q nga fillimi i ekzistencs s tyre kan mbajtur m fort dhe m me konsekuenc t
brendshme vazhdimisht parimin, q n komunitetin e kishs mund t pranohen vetm personalisht t rilindurit e
prandaj hodhn posht me prbuzje do karakter institucional t kishs dhe do przierje t pushtetit shekullar.
Pra edhe ktu ishte nj arsye pozitive-fetare, e cila prodhoi krkesn pr toleranc t plot. I pari, q pr arsye t
tilla, ndrhyri pr tolerancn pa kushte dhe ndarjen e shtetit nga kisha, pothuajse nj brez para baptistve dhe dy
breza para Roger Williamsit, ishte ndoshta John Browne. Deklarata e par e nj komuniteti kishtar n kt sens
duket se sht rezoluta e baptistve anglez n Amsterdam e vitit 1612 ose 1613 : the magistrate is not to
middle with religion or matters of conscience.....because Christ is the King and lawgiver of the Church and
conscience. Dokumenti i par zyrtar i nj komuniteti kishtar, q krkoi si t drejt ligjore mbrojtjen pozitive nga
shteti t liris s ndrgjegjes, ishte ndoshta neni 44 i konfesionit t baptistve (partikular) i vitit 1644. Edhe
njher po vm n dukje me ngulm se pikpamja e shprehur me raste q toleranca si e till i ka vlejtur
kapitalizmit, sht natyrisht plotsisht e gabuar. Toleranca fetare nuk sht aspak specifik e kohve moderne
apo e Oksidentit. Ajo ka sunduar n Kin, n Indi, n perandorit e mdha t Azis s Afrme n epokn e
helenizmit, n perandorin romake, n perandorit islamike gjat periudhave t gjata n nj prmas kaq t
madhe, e kufizuar vetm nprmjet arsyeve shtetrore (t cilat edhe sot krijojn caqe !), sa asgjkundi n botn e
shekujve 16 dhe 17 e aq m pak ka pasur toleranc fetare n rajonet ku sundonte puritanizmi, si p.sh. n
Holland dhe Zeland n epokn e lulzimit t tyre politik-ekonomik ose n Anglin e Vjetr apo t Re puritane.
Pr Oksidentin, para dhe pas reformacionit, ishte karakteristike intoleranca konfesionale tamam e ngjashme p.sh.
me perandorin Sassanide, si sundoi ajo edhe n Kin, Japoni, Indi gjat epokave t veanta, por n t shumtn

93

provohej aspak tek dituria teologjike204. Prandaj pietizmi, me nj mosbesim t thell

ndaj kishs s teologve205, s cils prapseprap i prkiste zyrtarisht e kjo hyn n
tiparet e tij, filloi t grumbullonte ithtart e praxis pietatis n shoqata t fshehta
veuar nga bota206. Ai donte ta zbriste e ta bnte t dukshme mbi tok kishn e
padukshme t t przgjedhurve dhe antart e tij t kryenin t mbrojtur n kt
komunitet nj jet t lir nga ndikimet e bots, e cila orientohej n t gjitha hollsit
nga vullneti i Zotit, megjithat pa nxjerr konkluzionin e krijimit t sektit. N kt
mnyr ata ishin t sigurt pr rilindjen e vet edhe nprmjet tipareve t prditshme
t jashtme t mnyrs s jetess. Kshtu ecclesiola e t konvertuarve t vrtet - kjo
ishte po ashtu e prbashkt pr gjith pietizmin specifik - dshironte q me an t
asketizmit t lart, t shijonte n lumturimin e tyre komunitetin me Zotin q n kt
bot. Kjo orvatje e fundit kishte dika t afrt shpirtrore me unio mystica luteriane
dhe onte shum shpesh n nj kultivim m t fort t ans emocionale t fes, sesa i
takonte normalisht mesatares s krishtrimit t reformuar. Ather ky mund t quhet,
kur mbajm parasysh kndvshtrimet tona, si tipari vendimtar i pietizmit i
zhvilluar mbi truallin e kishs s reformuar. Sepse ky moment emocional, n trsi
fillimisht i huaj pr prshpirtshmrin kalviniste, prkundrazi me afri shpirtrore
ndaj disa formave t fes mesjetare, e kanalizoi fen praktike n udhn e shijimit t
lumturimit n kt bot n vend t lufts asketike pr garantimin e lumturimit n t
ardhmen n botn tjetr. Dhe emocioni mund t merte n kt rast nj intensitet t
till, saq feja merte karakter direkt histerik e pastaj nprmjet atij alternimi, i njohur
nga shembuj t panumrt e i argumentuar nga ana neuropatike, t gjendjeve gjysm
shqisore gjat magjepsjes fetare me perioda t shkrehjes nervore, q perceptoheshin
si larg nga Zoti realizohej si efekt e kundrta direkte e disiplins s kthjellt dhe t
rrept, nn t ciln jeta e sistematizuar dhe e shenjt e puritanit vinte njeriun. Pra
realizohej nj dobsim i atyre pengesave, t cilat mbshtesnin personalitetin
racional t kalvinistit kundruall afekteve t veta 207 . Po ashtu ideja kalviniste e
e herve pr arsye politike. Si pasoj toleranca si e till nuk ka t bj sigurisht aspak me kapitalizmin. Problemi
shtrohet : kujt i vlejti ajo pr mir ? Pr konsekuencat nga krkesa e kishs believers do t flitet n esen
Sektet protestante dhe shpirti i kapitalizmit
204
N zbatimin e saj praktik kjo ide del n shesh p.sh. tek tryers kromuellian, tek kontrollort e kandidatve
pr postin e predikuesit. Ata krkonin t prcaktonin jo vetm arsimimin profesional-teologjik, por gjithashtu
dhe statusin subjektiv t mshirs te kandidati. Shih gjithashtu esen Sektet protestante dhe shpirti i
kapitalizmit.
205
Mosbesimi karakteristik pr pietizmin ndaj Aristotelit dhe filozofis klasike n prgjithsi, gjendet tashm i
paraprgatitur tek Kalvini (krahaso Instit. II kap. 2 f. 4; III kap. 23 f. 5; IV kap. 17 f. 24). Si dihet edhe tek
Luteri, n fillimet e tij, mosbesimi nuk ishte m i vogl, por pastaj ndikimi humanist (para s gjithash i
Melanchthonit) dhe nevojat madhore pr shkollim dhe pr apologji e przun at prsri. Q gjithka e
domosdoshme pr lumturim prmbahej mjaft qart n shkrimin e shenjt edhe pr t paarsimuart, kt natyrisht
e prcolli edhe Westminster Confession (kap. I, 7) n prputhje me traditat protestante.
206
Protesta e kishave zyrtare u drejtua kundr tyre. P.sh. gjithashtu edhe katekizmi (i shkurtr) i kishs skoceze
presbyteriane i vitit 1648 seksioni VII : ndalohet pjesmarrja n lutjet shtpiake e personave q nuk i prkasin
familjes, si nj ndrhyrje n kompetencat e entit fetar. Edhe pietizmi, si do komunitet fetar asketik, e liroi
individin nga vargonjt e patriarkalizmit shtpiak, i cili ishte i lidhur me interesin e prestigjit t entit fetar.
207
Pr arsye t mira qllimisht nuk po futemi n aspektet psikologjike - n sensin teknik shkencor t fjals - t
ktyre fenomeneve fetare dhe madje sht shmangur sa sht e mundur prdorimi i terminologjis prkatse.
Fondi vrtet i sigurt i koncepteve t psikologjis, prfshir psikiatrin, hprh nuk mjafton pr ta shfrytzuar
drejtprdrejt pr qllimet e hulumtimit historik, pa turbulluar paansin e gjykimit historik. Prdorimi i
terminologjis s saj do t krijonte vetm tundimin pr tiu hedhur fenomeneve drejtprdrejt t kuptueshm dhe
shpesh t rndomt nj vello t erudicionit diletant n fjal t huaja pr t krijuar kshtu prshtypjen e gabuar t
saktsis s lart shkencore, si sht kjo fatkeqsisht tipike p.sh. tek Lamprechti. Sytha m serioz pr
shfrytzimin e koncepteve psikopatologjike n interpretimin e disa dukurive masive historike shih tek W.

94

zvetnimit t krijess, e kapur emocionalisht p.sh. n formn e t ashtuquajturs

ndjenj e krimbit mund t onte n vrasjen e energjis pr jetn n profesion
shekullar208. Madje dhe ideja e predestinimit mund t kalonte n fatalizm, n qoft se
ajo - n kundrshtim me tendencat autentike t fes kalviniste racionale - bhej objekt
i prvetsimit sentimental dhe emocional209. Dhe m n fund prirja pr mnjanimin e
shenjtorve nga bota, n rastin e intensitetit t fort emocional mund t onte n
organizimin e nj lloj komuniteti manastiror me karakter gjysm komunist, si e ka
treguar gjithmon pietizmi madje dhe n kishn e reformuar210. Por pr aq koh sa ky
efekt ekstrem, i kushtzuar nga kultivimi i emocioneve, nuk u realizua; pra pr aq
koh sa pietizmi i reformuar synonte t siguronte lumturimin e vet brenda jets n
profesion shekullar, efekti praktik i parimeve pietiste ishin vetm kontrolli akoma m i
rrept asketik i mnyrs s jetess n profesion dhe nj baz akoma m e fort fetare e
moralit n profesion, sesa mund ti zhvillonte ndershmria e pastr shekullare e t
krishterve t reformuar normal, e cila shihej nga pietistt fin si krishtrim i
rangut t dyt. Aristokracia fetare e t przgjedhurve, e cila sa m seriozisht q u
muar aq m e sigurt u shfaq n zhvillimin e t gjitha formave t asketizmit kalvinist,
u organizua pastaj - si ndodhi kjo n Holland - vullnetarisht n formn e shoqatave
t fshehta brenda kishs, ndrsa n puritanizmin anglez ajo nxiti pjesrisht dallimin
formal t t krishterve aktiv nga ata pasiv n statutin e kishs e pjesrisht - si
sht thn tashm m hert - nxiti krijimin e sekteve.
Zhvillimi i pietizmit gjerman, i cili qndron mbi truallin luterian e sht i lidhur me
emrat Spener, Francke, Zinzendorf, na largon nga trualli i doktrins s predestinimit.
Por nuk na largon n asnj mnyr domosdoshmrisht nga sfera e atyre ideve,
kurorzimi konsekuent i t cilave ishte kjo doktrin, si sht dshmuar posarisht
nga vet Speneri ndikimi i tij prej pietizmit anglez-hollandez dhe q doli n shesh
p.sh. n leximin prej tij t Baileyt n mbledhjet e tij t para t fshehta211. Sidoqoft pr
Hellpach, Grundlinien zu einer Psychologie der Hysterie, kap. 12 si dhe shkrimin e tij Nervositt und Kultur.
Ktu un nuk mund t prpiqem t shpjegoj q ndikimi nga disa teori t Lamprechtit ka dmtuar sipas mendimit
tim edhe kt shkrimtar t shumanshm. Sa plotsisht t pavlershme, krahasuar me literaturn m t vjetr, jan
trajtimet skematike t Lamprechtit pr pietizmin (n volumin e 7 t historis gjermane) e di ndoshta gjithkush, q
njeh edhe vetm literaturn e zakonshme.
208
Kshtu ndodh afrsisht me prkrahsit e Innige Christendom t Schortinghuisit. N pikpamjen historikefetare kjo z fill n vargun pr shrbtorin e Zotit n Isaja 49 dhe n Psalmin 22.
209
Kjo u shfaq n raste t veanta tek pietistt hollandez e ather nn ndikimet e Spinozs.
210
Labadie, Tersteegen etj.
211
M qart del kjo n shesh ndoshta kur ai - mba mend : Speneri ! - mohon kompetencn e autoriteteve pr t
kontrolluar mbledhjet, me prjashtim t rasteve kur kishte rrmuja dhe abuzime, sepse bhej fjal pr nj t
drejt themelore t t krishterve e garantuar nga rendi apostolik (Theologische Bedenken II f. 81 f). Kjo sht n princip - pikrisht pikpamja puritane lidhur me raportin e individit me autoritetet dhe lidhur me fushn e
vlefshmris t t drejtave t individit, t cilat i binden ex jure divino e prandaj jan t patjetrsueshme. Ritschlit
gjithashtu nuk i ka shptuar as kjo (Pietismus II f. 157) as dhe herezia e prmendur m tej n tekst (e njjta vepr
f. 115). Aq sa sht johistorike kritika pozitiviste (pr t mos thn : filistine), q ai ushtron ndaj ides s t
drejtave themelore, t cils n fund t fundit ne i detyrohemi prapseprap pr gjithka, q edhe m
reaksionari e prfytyron sot si minimum t sfers s lirive t tij individuale, - natyrisht po aq e mbshtesim at
plotsisht se n t dyja rastet n pikpamjen luteriane t Spenerit mungon nj ndrfutje organike.
Vet mbledhjet (collegia pietatis), t cilve Pia desideria e famshme e Spenerit iu dha argumentimin teorik
dhe q ai i krijoi n praktik, i prgjigjeshin n thelb plotsisht prophesyings anglez, si u praktikuan pr her
t par n ort e msimit t Bibls prej Joh. v. Lasco n Londr (1547) dhe q ather hynin n inventarin e
prhershm t formave t ndjekura nga prshpirtshmria puritane si revolt kundr autoritetit t kishs. M n
fund si dihet ai e argumentoi hedhjen posht t disiplins kishtare t Gjenevs me faktin q bartsit e caktuar t
saj, shtresa e tret (status oeconomicus : profant e krishter) n kishn luteriane nuk ishte futur n
organizimin kishtar. Nga ana tjetr nuk sht aq luteriane - gjat diskutimit t shkishrimit - njohja e antarve
shekullar n organin m t lart administrativ fetar, t deleguar nga princi, si prfaqsues t shtress s tret.

95

kndvshtrimet tona specifike pietizm do t thot vetm deprtim i mnyrs me

kultivim metodik dhe t kontrolluar t jetess, pra d.m.th. deprtim i mnyrs asketike
t jetess edhe n fushat e rrymave fetare jokalviniste 212 . Por luterizmi
domosdoshmrisht e ndjeu kt asketizm racional si trup t huaj dhe mungesa e
vijueshmris n doktrinn pietiste gjermane ishte pasoj e vshtirsive t lindura
nga ky fakt. Pr mbshtetjen dogmatike t mnyrs sistematike fetare t jetess jan
kombinuar tek Speneri idet luteriane me tiparin specifik kalvinist t punve t mira,
q ndrmeren si t tilla me synimin e nderimit t Zotit213 dhe me besimin, gjithashtu
me tingllim kalvinist, n mundsin e t rilindurve pr t arritur nj shkall relative
t prsosmris s krishter214. Vetm se teoris i mungonte vijueshmria : karakterin
sistematik t mnyrs s krishter t jetess, q ishte thelbsor edhe pr formn e tij t
pietizmit, Speneri i ndikuar215 fort nga mistikt u prpoq m shum ta prshkruante
n nj mnyr mjaft t paprcaktuar, por thelbsisht luteriane sesa ta prligjte me
argumenta. Ai nuk e nxirrte certitudo salutis nga shenjtrimi, prkundrazi n vend t
ides s sprovimit zgjodhi pr t lidhjen e qullt luteriane me besimin fetar, e cila
sht prmendur m par216. Por pr aq sa elementi racional-asketik n pietizm
ruante eprsin ndaj ans emocionale, idet vendimtare n kndvshtrimet tona
impononin gjithnj t drejtn e tyre e pikrisht : 1. Zhvillimi metodik i shenjtris
vetjake drejt forcimit dhe prsosmris gjithmon m t lart dhe t kontrolluar tek
ligji sht shenj e statusit t mshirs217 dhe 2. sht paracaktimi i Zotit, q vepron n
njerz kaq t prsosur duke iu dhn atyre shenja gjat pritjes me durim dhe gjat
gjykimit t thell metodik218. Puna n nj profesion ishte edhe pr A. H. Francke mjeti
212

Po vet emri pietizm, i shfaqur pr her t par n fushat e luterizmit, tregon q sipas pikpamjes s
bashkkohsve karakteristikja ktu konsistonte n lindjen e veprimtaris metodike nga pietas.
213
Duhet pranuar sigurisht q ky motivim vrtet ishte kryesisht kalvinist, por nuk i takon vetm kalvinizmit. Ai
gjendet sidomos shpesh edhe n rregulloret m t vjetra t kishs luteriane.
214
N sensin e Hebr. 5,13. 14. Krahaso Spener, Theol. Bedenken I f. 306.
215
Krahas Baileyt dhe Baxterit (shih Consilia theologica III, 6,1. 1,47. 3,6) Speneri vlersonte veanrisht
Thomas a Kempisin dhe para s gjithash Taulerin (nga i cili nuk i kuptonte t gjitha : consilia theologica III, 6,1.
1,1). M n hollsi pr t fundin shih veanrisht Cons. Theol. 1,1 I Nr.7. Pr mendimin e Spenerit Luteri ka dal
nga Tauleri.
216
Shih tek Ritschl n veprn e cituar II, f. 113. Ai hodhi posht luftn pr arritjen e pendess t pietistve t
mvonshm (dhe t Luterit) si tipari i vetm prcaktues i konvertimit t vrtet (Theol. Bedenken III f. 476). Pr
shenjtrimin si frut i mirnjohjes n besimin pajtues - nj formulim specifik luterian (shih shnimin nr. 59) - shih
pasazhet tek Ritschl, vepr e cituar f. 115, shnimi 2. Pr certitudo salutis shih nga njra an Theol. Bedenken I
f. 324 : Besimi i vrtet fetar nuk ndihet aq emocionalisht, sesa dallohet nga frutat e tij (dashuria dhe bindja
ndaj Zotit). Nga ana tjetr shih Theol. Bedenken I f. 335f : Pr sa i takon kokarjes sesi mund t jeni t
sigurt pr statusin tuaj t shlbimit dhe t mshirs, ky del m i sigurt nga librat tan - luterian - sesa nga
shkrimet angleze. Por pr thelbin e shenjtrimit ai miratonte anglezt.
217
Ditart fetar, q rekomandonte A. H. Francke, ishin edhe ktu shenja e jashtme e tij. Ushtrimi metodik dhe
zakoni i shenjtrimit duhej t prodhonin shtimin e tij dhe ndarjen e t mirve nga t liqt. Kjo sht afrsisht
tema baz e librit t Franckut Pr prsosmrin e t krishterit.
218
Shmangja e ktij besimi racional pietist paracaktues nga interpretimi i tij ortodoks u shfaq n mnyr
karakteristike tek diskutimi i ashpr midis pietistve nga Halle dhe prfaqsuesit t ortodoksis luteriane
Lscher. Lscher n Timotheus Verinusin e tij shkon aq larg sa gjithka q arrihet nprmjet veprimtaris
njerzore ia kundrv fateve t paracaktimit. Prkundrazi pikpamja e qndrueshme e Franckes ishte : ajo
shkreptim qartsie pr at q do ndodh, gj q sht rezultat i pritjes s qet pr marrjen e vendimit, duhet par
si shenj e Zotit. Kjo ishte krejtsisht analoge me psikologjin e quakerave dhe n prputhje me iden e
prgjithshme asketike q metodika racionale sht rruga pr tiu afruar m shum Zotit. Zinzendorfi, q n nj
nga vendimet m ky e la fatin e krijimit t famullis s tij n dor t shortit, sigurisht sht larg forms s
Franckut pr besimin tek paracaktimi. Speneri, Theol. Bedenken I f. 314 iu referua Taulerit pr karakteristikn e
gjakftohtsis s krishter, me t ciln njeriu duhej ti prkulej efekteve t perndis dhe nuk duhej ti
kryqzonte ato nprmjet veprimit t nxituar arbitrar. Kjo ishte n thelb edhe pikpamja e Franckes. Kudo
shfaqet qart aktiviteti i prshpirtshmris pietiste duke krkuar paqen (n kt bot), megjithat krahasuar me

96

asketik par excellence219. Q sht vet Zoti, ai q bekon nprmjet suksesit n pun
t przgjedhurit e tij, kt gj pr Franckun se luante as topi po ashtu sikurse do ta
shohim tek puritant. Dhe si surrogat t dekretit t dyfisht pietizmi prpunoi ide,
t cilat n mnyr thelbsisht t njjt, por vetm m t zbeht se kalvinizmi krijuan
nj aristokraci t t rilindurve220, q mbshtetej tek mshira speciale e Zotit, me t
gjitha konsekuencat psikologjike t prshkruara m sipr pr kalvinizmin. Ktu hyn
p.sh. i ashtuquajturi terminizm 221 , i cili i ngarkohej n prgjithsi pietizmit
(sigurisht me pa t drejt) nga kundrshtart e tij. D.m.th. pranimi q mshira ofrohet
vrtet n mnyr universale, por pr donjrin ose vetm njher n nj moment
krejtsisht t caktuar n jetn e tij ose ofrohet si her e fundit 222 n ndonjfar
momenti. Kush e humbiste kt moment, nuk mund t ndihmohej pra m nga
universaliteti i mshirs : ai ishte n t njjtn situat sikurse i paprfilluri nga Zoti n
doktrinn kalviniste. Efektivisht shum afr me kt teori vinte edhe p.sh. ideja e
abstraguar nga Francke prej prjetimeve personale dhe gjrsisht e prhapur n
pietizm - ndoshta mund t thuhet sunduese -, q mshira mund t arrij t
shprthej vetm nprmjet dukurive specifike unike dhe t jashtzakonshme,
domethn pas lufts s mparshme pr t arritur pendesn 223 . Meq sipas
pikpamjes s vet pietistve pr at prjetim nuk ishte i prirur kushdo, ai q nuk e
provonte dot at, megjith prdorimin e metods asketike sipas udhzimit pietist pr
krijimin e prjetimit, mbetej n syt e t rilindurve nj lloj i krishteri pasiv. Nga ana
tjetr nprmjet krijimit t nj metode pr t pruar luftn pr arritjen e pendess,
edhe arritja e mshirs s perndis bhej efektivisht objekt i veprimtaris racionale
njerzore. Edhe rezervat e ngritura kundr rrfimit privat, jo nga t gjith - p.sh. jo
nga Francke -, por sidoqoft nga shum pietist dhe si e tregojn pyetjet gjithnj t
prsritura tek Speneri ishin rezerva t ngritura veanrisht nga pastort pietist, t
cilat kontribuan q ti thanin rrnjt e rrfimit edhe n luterizm, rrodhn nga ky
aristokratizm i mshirs. Efekti i dukshm n mnyrn shenjtore t jetess, i realizuar
prej mshirs s arritur nprmjet pendess, vendoste domosdoshmrisht mbi
lejueshmrin e faljes s mkatit e ishte pra e pamundur t mjaftoheshe pr dhnien e
saj me contrition e pastr224.
Gjykimi i Zinzendorfit pr pozicionin e vet fetar, edhe pse duke u lkundur prball
sulmeve t ortodoksis, prfundonte gjithnj tek ideja instrument. Por n t tjerat,
puritanizmin sht thelbsisht i dobsuar. N kundrshtim me kt akoma edhe n vitin 1904 formulonte nj
drejtues baptist first righteousness, than peace, (G. White n nj adres, q do citohet m von) programin etik
t rryms s tij fetare (Baptist Handbook 1904 f. 107).
219
Lect. Paraenet. IV. f. 271.
220
Kritika e Ritschlit drejtohet sidomos kundr ksaj ideje gjithnj t prsritur. Shih n shnimin Nr. 210
veprn e cituar, e cila prmban doktrinn.
221
Ai gjendet gjithashtu tek pietistt anglez, por q nuk ishin prkrahs t predestinimit p.sh. Goodwin. Pr kt
dhe t tjert krahaso Heppe, Gesch. des Pietismus in der reformierten Kirche, Leiden 1879, nj libr q edhe pas
standard work t Ritschlit nuk sht br akoma i panevojshm pr Anglin e aty ktu edhe pr Hollandn.
Madje dhe n shekullin e 19 n Holland Khleri (sipas t dhnave t tij) pyetej shpesh pr momentin e rilindjes
s tij.
222
Nprmjet ksaj krkohej t luftohej pasoja e shthurur e doktrins luteriane pr mundsin e rifitimit t
mshirs (veanrisht konvertimi shum i shpesht deri in extremis).
223
Kundr nevojs korresponduese pr t ditur ditn dhe orn e konvertimit si tipar i domosdoshm i
vrtetsis s konvertimit. Shih Spener Theol. Bed. II, 6,1 f. 197. Pr at lufta pr arritjen e pendess ishte
madje po aq e panjohur sa ishte dhe pr Melanchthonin terrores conscientiae e Luterit.
224
Krahas saj natyrisht luajti rol edhe interpretimi antiautoritar, tipik pr t gjith asketizmat, i priftris s
prgjithshme. Sipas rastit priftit i rekomandohej shtyrja e faljes s mkatit deri n sprovn e pendimit t
vrtet, gj q Ritschli me t drejt e quan n princip si kalviniste.

97

pikpamja doktrinare e ktij diletanti fetar t uditshm, si e quan Ritschli, duket

sigurisht e zorshme pr tu kuptuar qart n pikat e rndsishme pr ne225. Ai n
mnyr t prsritur e quante veten si prfaqsues t degs pauliane-luteriane
kundr degs pietiste-jakobiste, e cila nuk i shqitet ligjit. Por vet famullia e
vllezrve dhe praktika e tyre, q ai e lejoi dhe e nxiti megjith luterizmin226 e tij t
theksuar vazhdimisht, qysh n protokollin noterial t famullis n 12 Gusht 1729 i
qndronte nj pikpamjeje, e cila n shum drejtime i prgjigjej plotsisht
aristokracis kalviniste t njerzve shenjtor227. Prcjellja shum e rrahur e postit t
m t urtit tek Krishti n 12 Nntor 1741 shprehte dika t ngjashme edhe nga ana e
jashtme. Prve ksaj nga tre degt e famullis s vllezrve ishin dega kalviniste
dhe moraviane q n fillim t ndikuara n thelb nga etika e reformuar e profesionit.
Edhe Zinzendorfi, krejtsisht sipas mnyrs puritane, i shprehu John Wesleyt
mendimin q edhe pse vet i shfajsuari nuk mundet gjithmon, prapseprap t
tjert do t ishin n gjendje t dallonin nprmjet mnyrs s tij t jetess statusin e tij
t mshirs228. Por nga ana tjetr n prshpirtshmrin specifike herrnhuteriane del
shum fort n plan t par momenti emocional dhe posarisht Zinzendorfi
personalisht krkonte ti vinte gjithnj kryqin tendencs pr shenjtrim asketik n
sensin puritan n famullin e tij229 dhe interpretimin e punve t mira krkonte ta
kthente n drejtimin luterian 230 . Gjithashtu nn ndikimin e mospranimit t
mbledhjeve t fshehta dhe t ruajtjes s praktiks s rrfimit u zhvillua nj lidhje
mentale thelbsisht luteriane me transmetimin e shlbimit me an t sakramentve.
Pastaj edhe parimi specifik i Zinzendorfit q sjellja e pastr fminore gjat ndjenjs
fetare sht tipar i vrtetsis s saj po ashtu p.sh. prdorimi i shortit si mjet pr
zbulimin e vullnetit t Zotit i kundrvihej kaq fort racionalizmit t mnyrs s jetess
saq n trsi pr aq sa arrinte ndikimi i kontit 231 , n prshpirtshmrin
225

shtjet thelbsore pr ne gjenden m leht tek Plitt, Zinzendorfs Theologie (3 volume, Gotha 1869 f) Vol. I
f. 325, 345, 381, 412, 429, 433f, 444, 448, Vol. II f. 372, 381, 385, 409f, Vol. III f. 131, 167, 176. Kr ahaso
gjithashtu Bernh. Becker, Zinzendorf und sein Christentum (Leipzig 1900) libri 3, kap. III.
226
Sigurisht ai konfesionin e Augsburgut e mbante vetm ather pr nj dokument t prshtatshm t besimit
luterian-kristian, kur - si e shpreh ai n terminologjin e tij t pshtir - mbi t ke derdhur ltyrn e plags. T
lexosh at sht si t marrsh nj gjob gjat rrfimit, sepse gjuha e tij me prhapjen langaraqe t mendimeve
duket akoma m e keqe se Christoterpentinl, e cila ishte kaq e frikshme pr F. Th. Vischerin (gjat polemiks
s tij me Christoterpe t Mynihut).
227
N asnj fe nuk njohim ata tipa pr vllezr, t cilt nuk jan lar nprmjet sprkatjes s gjakut t Krishtit
dhe nuk vijojn krejtsisht t ndryshuar n shenjtrimin e shpirtit. Ne nuk njohim asnj komunitet kishtar t
qart (= t dukshm) t Krishtit, vese at ku fjala e Zotit msohet e pastr dhe me z t lart dhe ku antart
jetojn gjithashtu t shenjt si fmij t Zotit sipas fjalve t tij. Fjalia e fundit sht marr vrtet nga katekizmi
i vogl i Luterit, por - si e thekson tashm Ritschli - atje i shrben ajo prgjigjes pr pyetjen sesi shenjtrohet
emri i Zotit, ktu prkundrazi i shrben prvijzimit t kishs s njerzve shenjtor.
228
Shih Plitt, vepr e cituar I f. 346. Akoma m e vendosur sht prgjigja, e cituar tek Plitti n veprn e
prmendur I f. 381, ndaj pyetjes : Mos punt e mira jan t nevojshme pr lumturimin ? - T panevojshme
dhe t dmshme pr arritjen e lumturimit, por kaq t nevojshme pas arritjes s lumturimit saq kush nuk i bn
ato, ai gjithashtu nuk sht i lumturuar. Pra edhe ktu gjithashtu : ato nuk jan arsyeja reale e lumturimit, por
jan mjeti i vetm i shquarjes s tij.
229
P.sh. nprmjet atyre karikaturave t liris kristiane, t cilat Ritschli i fshikullon n veprn e cituar III f.
381.
230
Para s gjithash nprmjet theksimit t rrept n doktrinn e shlbimit t ides s vnies n vend t nderit me
an t dnimit, t ciln, pas hedhjes posht nga sektet amerikane t prpjekjeve t tij pr afrim misionar, ai e bri
edhe baz t metods s tij t shenjtrimit. Pas ksaj ai vendosi n plan t par si objektiv t asketizmit
herrnhuterian ruajtjen e sjelljes s pastr fminore dhe t virtyteve t modestis s prulur, n kundrshtim t
rrept me tendencat n komunitetin e tij kishtar, t cilat ishin plotsisht analoge me asketizmin puritan.
231
Por ai kishte kufijt e tij. Q nga kjo arsye sht e gabuar prpjekja pr ta vendosur fen e Zinzendorfit n
shkalln e zhvillimit t psiqiks sociale, si bn Lamprechti. Por prapseprap tr qndrimi i tij fetar nuk

98

herrnhuteriane mbizotruan shum m tepr se gjetk n pietizm elementet

antiracionale, emocionale232. Lidhja midis moralit dhe faljes s mkatit tek Idea fidei
fratrum = ideja e besimit t predestinuar e Spangenbergut sht po aq e
shpenguar233 sa sht n prgjithsi n luterizm. Hedhja posht nga Zinzendorfi e
ngulmimit metodik pr t arritur prsosmrin i prgjigjet - ktu si kudo - idealit t
tij n thelb eudemonist pr ti ln njerzit q ta ndjejn emocionalisht lumturimin (ai
thot : lumturin) q n kohn e tashme234, n vend q ti instruktoj se nprmjet
puns racionale do t bhen t sigurt pr lumturimin n botn tjetr235. Nga ana tjetr
edhe ktu mbeti e gjall ideja se vlera vendimtare e komunitetit t vllezrve, n
kontrast me kishat e tjera, gjendet n aktivitetin e jets s krishter, n misionin dhe duke e lidhur me t - n punn n nj profesion236. Prve ksaj racionalizimi praktik
i jets nn kndvshtrimin e dobis ishte nj pjes prbrse krejtsisht thelbsore
edhe e pikpamjes s Zinzendorfit pr jetn237. Pr at dhe pr prfaqsues t tjer t
pietizmit rridhte ajo nga njra an nga prmimi i vendosur kundr spekullimeve
filozofike t rrezikshme pr besimin fetar e n prputhje me t nga preferenca e tij
pr diturin e veant empirike238, nga ana tjetr rridhte nga sensi i zgjuarsis n jet
sht ndikuar nga asgj tjetr m fort sesa nga rrethana q ai ishte nj kont me instinkte n thelb feudale. M tej,
pikrisht ana emocionale e fes s tij do ti vinte mir pr shtat, si psiqik sociale, si epoks s dekadencs
sentimentale t kalorsis po ashtu edhe epoks s ndjeshmris. Nse ajo sht psiqik sociale, ather
kontrasti i saj me racionalizmin europianoperndimor shpjegohet shum mir nprmjet tradicionalizmit
patriarkal n Lindje t Gjermanis.
232
Kt e nxjerrin polemikat e Zinzendorfit me Dippelin po ashtu sikurse - pas vdekjes s tij - shprehjet n
sinodin e vitit 1764 nxjerrin qart karakterin e komunitetit herrnhuterian si institucion shlbimi. Shih kritikn e
Ritschlit, vepr e cituar f. 443f.
233
Krahaso p.sh. 151, 153, 160. Q shenjtrimi mund t mos ndodh, megjith pendimin e vrtet dhe faljen e
mkateve, del veanrisht nga shnimet n faqen 311dhe prputhet me doktrinn luteriane t shlbimit sikurse
sht n kundrshtim me doktrinn kalviniste (dhe metodiste).
234
Krahaso shprehjet e Zinzendorfit t cituara tek Plitti, vepr e cituar II f. 345. Po ashtu Spangenberg, Idea fidei
f. 325.
235
Krahaso p.sh. shprehjen e Zinzendorfit pr Matth. 20,28 e cituar tek Plitti, vepr e cituar III f. 131 Kur shoh
nj njeri, t cilit Zoti i ka dhn nj dhunti t mrekullueshme un gzohem dhe me knaqsi prfitoj nga dhuntia.
Por nse v re q ai nuk sht i knaqur me veten e tij, prkundrazi krkon ta rris at m tej, ather un e
konsideroj kt si fillimin e rrnimit t nj personi t till. Zinzendorfi thjesht mohonte - veanrisht gjat
biseds s tij me John Wesleyn n 1743 - prparimin n shenjtrim, sepse ai e identifikonte kt me shfajsimin
dhe e shihte at vetm n raportin emocional t krijuar me Krishtin. Plitt, vepr e cituar I f. 413. N vend t
ndjenjs s qenies instrument i Zotit shfaqet zotrimi i t perndishmes : mistiks, jo asketizmit (n sensin
q do diskutohet n hyrjen e eseve t mvonshme). Natyrisht (si do shqyrtohet atje) edhe pr puritanin sht
sjellja e tij e jashtme e tanishme n kt bot, ajo q ai synon realisht. Por kjo sjellje e jashtme e interpretuar prej
tij si certitudo salutis sht pr t ndjenj e t qenit instrument aktiv.
236
Por kjo pikrisht pr shkak t ksaj prejardhjeje mistike nuk u argumentua me kmbngulje nga pikpamja
etike. Zinzendorfi hedh posht iden e Luterit pr shrbesn ndaj Zotit n profesion si arsye pcaktuese pr t
qn besnik ndaj profesionit. Kjo qnka m shum shprblim pr besnikrin e shptimtarit ndaj esnafit. (Plitt
II f. 411).
237
sht e njohur thnia e tij : Nj njeri i arsyeshm nuk duhet t jet i pafe dhe nj besimtar nuk duhet t jet i
paarsyeshm. Shih shkrimin e tij Sokrates, d. i. Aufrichtige Anzeige verschiedener nicht sowohl unbekannter
als vielmehr in Abfall geratener Hauptwahrheiten (1725), m tej preferencn e tij pr shkrimtar si Bayle.
238
sht e njohur preferenca e spikatur e asketizmit protestant pr empirizmin racional me baza matematike, por
ktu ende nuk mund t shqyrtohet m nga afr. Mbi zhvillimin e shkencave n drejtim t hulumtimit ekzakt t
racionalizuar matematikisht, mbi motivet filozofike t tij dhe kontrastet e tyre me pikpamjet e Baconit, shih
Windelband, Gesch. d. Philos. f. 305-307, veanrisht shnimet posht n faqen 305, q kundrshton me vend
iden se shkenca moderne e natyrs duhet t kuptohet si produkt i interesave materiale-teknologjike. Natyrisht q
ekzistojn lidhje shum t rndsishme, por tepr m t komplikuara. Shih m tej Windelband, Neuere Philos. I
f. 40f. Pikpamja vendimtare pr qndrimin e asketizmit protestant, si del ndoshta shum qart n Theol.
Bedenken I f. 232, III f. 260 t Spenerit ishte : sikurse i krishteri njihet nga frutat e besimit t tij fetar po ashtu
njohja e Zotit dhe e synimeve t tij mund t fitohet vetm nga njohja e veprave t tij. Disiplina e preferuar e
krishtrimit puritan, baptist dhe pietist ishte rrjedhimisht fizika dhe pak m von disiplina t tjera t shkencave t

99

dhe prvojs n bot i misionarit profesionist. Famullia e vllezrve si krthiz e

misionit ishte njkohsisht nj ndrmarrje biznesi dhe i drejtonte kshtu antart e saj
n udhn e asketizmit shekullar, i cili edhe kudo n jet pyet s pari pr detyrat
dhe duke i marr parasysh ato e organizon jetn n mnyr realiste e me plan. Vetm
se aty qndron prsri si penges glorifikimi, q buronte nga modeli i jets misionare
t apostujve, i karizms n mungesn apostolike t prons tek dishepujt 239 t
przgjedhur nga Zoti nprmjet predestinimit. Kjo penges madje do t thoshte nj
mkmbje e pjesshme e consilia evangelica. Krijimi i nj etike racionale pr
profesionin sipas mnyrs kalviniste u frenua sidoqoft pr shkak t ktij faktori,
edhe pse - si e tregon shmbulli i shndrrimit t lvizjes baptiste - ksaj etike nuk iu
ky dera, prkundrazi nprmjet idess s puns vetm pr hir t profesionit ajo u
inkurajua fort nga brenda.
Gjith-gjith, kur ne kundrojm pietizmin gjerman nga kndvshtrimet e
rndsishme pr ne ktu, duhet t pranojm nj lkundje dhe nj pasiguri n lidhjen
fetare t asketizmit t tij, i cili ndryshe nga konsekuenca e hekurt e kalvinizmit bie
shum dhe kushtzohet pjesrisht nga ndikimet luteriane, pjesrisht nga karakteri
emocional i prshpirtshmris s tij. Xhanm sht vrtet nj njanshmri e madhe po
ta paraqesim kt element emocional si elementin specifik t pietizmit n kontrast me
luterizmin240. Por krahasuar me kalvinizmin, intensiteti i racionalizimit t jets ishte
domosdoshmrisht m i vogl, sepse shtysa e brendshme prej ides s statusit t
mshirs, i cili sprovohej gjithnj srishmi dhe q garantonte t ardhmen n prjetsi u
devijua drejt gjendjes s tashme emocionale. N vend t vetsiguris, q i
predestinuari prpiqej ta fitonte gjithnj srishmi nprmjet puns s palodhur dhe t
suksesshme n profesion, u vendosn prulsia dhe thyerja241 e qnies, t cilat ishin
pjesrisht pasoj e ngacmimit emocional, i kthyer ky pastrtisht drejt prjetimeve
shpirtrore, e pjesrisht ishin pasoj e institucionit luterian t rrfimit, i cili shihej
natyrs q punonin me t njjtn metod, veanrisht matematika. Besohej se nga njohja empirike e ligjeve
hyjnor t natyrs mund t ngriheshin deri n njohjen e sensit t bots, i cili pr arsye t karakterit fragmentar
t shfaqjes s Perndis - nj ide kalviniste - nuk do t kuptohej dot kurr me an t spekullimeve abstrakte.
Empirizmi i shekullit t 17 ishte pr asketizmin mjeti pr t krkuar Zotin n natyr. Dukej se empirizmi t
shpinte tek Zoti, kurse spekullimi filozofik e largonte nga Zoti. Veanrisht filozofia e Aristotelit sipas Spenerit
ka prbr dmin themelor pr krishtrimin. do filozofi tjetr sht m e mir, veanrisht filozofia e Platonit :
Cons. Theol. III, 6, 1, Dist. 2, Nr. 13. Krahaso m tej pasazhin e mposhtm karakteristik : Unde pro Cartesio
quid dicam non habeo (ai nuk e ka lexuar at), semper tamen optavi et opto, ut Deus viros excitet, qui veram
philosophiam vel tandem oculis sisterent, in qua nullius hominis attenderetur auctoritas, sed sana tantum
magistri nescia ratio, Spener Cons. Theol. II, 5, Nr. 2. sht e njohur se far rndsie kan patur ato
pikpamje t protestantizmit asketik pr prparimin e edukimit, veanrisht pr prparimin e msimit n shkollat
teknike. T kombinuara me qndrimin pr fides implicita dhan ato programin e tij pedagogjik.
239
Ky sht nj tip i njerzve, t cilt e krkojn lumturin e tyre n katr gjra : 1. T jen t parndsishm, t
prbuzur, t shar; 2. Pr ti shrbyer Zotit t ln pas dore t gjitha gjrat, q nuk u nevojiten; 3. Ose t mos
ken asgj ose ta japin prsri at q marrin; 4. T punojn me mditje, jo pr merit, prkundrazi pr hir t
profesionit e t kauzs s Perndis dhe t fqinjit t tyre... (Rel. Reden II, f. 180, Plitt I f. 445). Jo t gjith
mund t bhen dhe lejohen t bhen dishepuj, prkundrazi vetm ata, q i thrret Perndia. Por sipas pohimit t
vet Zinzendorfit (Plitt I f. 449) mbeten prapseprap vshtirsit, meq predikimi n mal formalisht iu drejtohet
t gjithve. Bie n sy afria e ktij universaliteti t lir t dashuris me idealet e vjetra baptiste.
240
Sepse prvetsimi emocional i prshpirtshmris n asnj mnyr nuk ishte trsisht i huaj pr luterizmin bile
edhe n periodn e tij t mvonshme. Prkundrazi dallimi konstitutiv ishte n kt rast n elementin asketik : pra
n rregullimin e mnyrs s jetess, q sipas mendimit t luteranve binte er shenjtri pune.
241
Nj frik e przemrt sht nj shenj m e mir e mshirs s Zotit sesa siguria mendon Speneri, Theol.
Bedenken I, f. 324. Edhe tek shkrimtart puritan gjejm ne natyrisht paralajmrime ngulmuese ndaj siguris s
rreme, por t paktn doktrina e predestinimit, pr aq sa ndikimi i saj diktonte n praktikn fetare, vepronte
gjithnj n drejtimin e kundrt.

100

vrtet me shum dyshime nga pietizmi, por prapseprap n t shumtn e herve

tolerohej 242 . Sepse n gjith kt manifestohet ajo mnyr specifike luteriane e
krkimit t shlbimit, pr t ciln vendimtare sht falja e mkateve dhe jo
shenjtrimi n praktik. N vend t prpjekjes racionale me plan pr t arritur dhe
pr t mbajtur n baz t saj njohjen e sigurt t lumturimit t ardhshm (n botn
tjetr), qndron ktu nevoja pr t ndjer pajtimin dhe komunitetin me Zotin tani (n
kt bot). Por sikurse n jetn ekonomike prirja pr knaqsi t tashme lufton
kundr organizimit racional t ekonomis, e cili sht i lidhur me kujdesin pr t
ardhmen - kshtu qndron puna, n njfar sensi, edhe n sfern e jets fetare. Pra
orientimi i nevojs fetare drejt ngacmimit emocional t tashm shpirtror prmbante
trsisht qart nj minus n shtysn pr racionalizimin e veprimit shekullar krahasuar
me nevojn pr sprovim t shenjtorve kalvinist, e orientur vetm drejt bots
tjetr, ndrsa krahasuar me besimin e luterianit ortodoks, tradicionalisht t lidhur me
fjaln dhe sakramentin, sigurisht ishte pietizmi i aft t zhvillonte sidoqoft m
shum deprtim metodik fetar n mnyrn e jetess. N trsi pietizmi nga Francke
dhe Spener deri tek Zinzendorfi lvizi drejt theksimit n rritje t karakterit emocional.
Por nuk ishte ndonj tendenc zhvillimi imanente e tij, e cila shprehej n t.
Prkundrazi ato dallime rrodhn nga antagonizmat e mjedisit fetar (dhe social), prej
t cilit doln prfaqsuesit e tij udhheqs. Ne nuk mund ti futemi ktu ksaj
shtjeje, po ashtu nuk mund t flasim edhe si shprehet veoria e pietizmit gjerman
n prhapjen e tij sociale dhe gjeografike243. Ktu ne duhet t kujtohemi edhe nj her
q zbehtsia e ktij pietizmi emocional, e krahasuar kjo me mnyrn fetare t jetess
t shenjtorve puritan, realizohet natyrisht n faza trsisht t ngadalshme. Nse
duhet t karakterizojm t paktn provizorisht nj rrjedhoj praktike t dallimit,
ather virtytet q kultivoi pietizmi mund t emrtohen m shum se t tilla, sikurse
i shpalosn ato nga njra an zyrtari, npunsi, puntori dhe prodhuesi shtpiak244
besnik ndaj profesionit dhe nga ana tjetr pundhnsi kryesisht me frym
patriarkale me nj begenisje t knaqshme t Zotit (sipas mnyrs s Zinzendorfit). N
krahasim me t kalvinizmi shfaqet m i afrt me sensin e fort ligjor dhe aktiv t
siprmarrsve borgjezo-kapitalist 245 . M n fund forma e pastr emocionale e
pietizmit sht - si e ka nxjerr tashm n pah Ritschli246 - nj ilimillk fetar pr
leisure classes. Sado pak q ta shteroj problemin ky karakterizim, prapseprap
atij i prgjigjen akoma dhe sot disa dallime edhe n veorin ekonomike t popujve,
t cilt kan qn nn ndikimin e njrit apo tjetrit t ktyre dy drejtimeve asketike.

242

Sepse efekti psikologjik i ekzistencs s rrfimit qe kudo lehtsimi i subjektit nga prgjegjsia vetjake pr
mnyrn e tij t jetess - prandaj krkohej ai - e kshtu dobsohej konsekuenca rigoroze e krkesave asketike.
243
Sa fort - edhe pr formn e prshpirtshmris pietiste - luajtn ktu nj rol momentet e pastra politike, e ka
prekur tashm Ritschli n paraqitjen prej tij t pietizmit wrtembergas (Vol. III i veprs t cituar shpesh).
244
Shih shprehjen e cituar t Zinzendorfit n shnimin Nr. 232.
245
Vetkuptohet edhe kalvinizmi sht patriarkal, sidomos kalvinizmi i vrtet. Dhe lidhja p.sh.e suksesit t
veprimtaris s Baxterit me karakterin shtpiak - industrial t puns n Kidderminster shfaqet qart n
autobiografin e tij. Shih pasazhin e cituar n Works of the Pur. Divines f. XXXVIII : The town liveth upon the
weaving of Kidderminster stuffs, and as they stand in their loom, they can set a book before them, or edify each
other..... Ndrkaq patriarkalizmi mbi truallin e etiks kalviniste dhe sidomos t etiks baptiste sht ndryshe nga
patriarkalizmi mbi truallin e pietizmit. Ky problem mund t shqyrtohet vetm n nj kontekst tjetr.
246
Lehre von der Rechtfertigung und Vershnung, botimi 3, I f. 598. Kur Friedrich Wilhelmi I e cilsoi
pietizmin si nj fe t prshtatshme pr rentiert, sigurisht ishte kjo m shum tipike pr kt mbret sesa pr
pietizmin e Spenerit dhe t Franckes e ndoshta edhe mbreti e dinte se prse i hapi, nprmjet dekretit pr
tolerancn, shtetet e tij pr pietizmin.

101

C. METODIZMI
Bashkimi i tipit emocional e sidoqoft asketik t fes me indiferencn n rritje ndaj
bazave dogmatike t asketizmit kalvinist ose me mospranimin e tyre karakterizon
edhe krahun anglo-amerikan t pietizmit kontinental : metodizmin247. Emri i tij tregon
tashm se far u ra n sy bashkkohsve si veori tek ithtart e metodizmit :
sistematika metodike n mnyrn e jetess me qllimin e arritjes s certitudo
salutis. Xhanm pr certitudo salutis bhet fjal q nga fillimi edhe n kt rrym dhe
ajo mbeti qndra e prpjekjeve fetare. Megjith dallimet, afria e padyshimt me disa
rryma t pietizmit248 gjerman shfaqet para s gjithash tek fakti q kjo metodik u
zbatua posarisht edhe pr primin e aktit emocional t konvertimit. Dhe
pikrisht theksimi i ndjenjave mori ktu nj karakter t fuqishm emocional
veanrisht n truallin amerikan - tek John Wesley u zgjua nprmjet ndikimeve
herrnhuteriane-luteriane - meq metodizmi q nga fillimi ishte i prgatitur pr
mision n mes t masave. Nj luft intensive pr arritjen e pendess, n disa rrethana
deri n ekstazat m t tmerrshme, q n Amerik realizohej duke preferuar bangon
e friks = mbledhjen publike onte n krijimin e besimit pr zotrimin e pamerituar
t mshirs s Zotit dhe njkohsisht me t drejtprdrejt n krijimin e ndrgjegjes s
shfajsimit dhe t pajtimit. Kjo fe emocionale hyri, n kushtet e vshtirsive jo t
vogla t brendshme, n nj bashkim t uditshm me etikn asketike, e cila nga
puritanizmi ishte vulosur njher e prgjithmon si racionale. S pari n kontrast me
kalvinizmin, i cili do gj emocionale vetm e vinte n dyshim si mashtrim, si baz e
vetme e padyshimt e certitudo salutis u pa siguria absolute pastrtisht emocionale e
personit t falur, q rrjedh drejtprdrejt si dshmi e shpirtit e pr lindjen e s cils t
paktn normalisht duhej t ishte vendosur dita dhe ora. Nj i rilindur n kt form
sipas doktrins s Wesleyt - e cila paraqet nj shkallzim konsekuent t doktrins s
shenjtrimit, por edhe shmangje vendimtare nga varianti i saj ortodoks - mund t
arrij qysh n kt jet shenjtrimin pra ndrgjegjen e prsosmris n sensin e
mungess s mkatit, n saje t veprimit t mshirs s Zotit tek ai, nprmjet nj
procesi t dyt shpirtror, q vjen n prgjithsi i veuar dhe gjithashtu shpesh
papritur. Sado me vshtirsi q t arrihet ky objektiv - n t shumtn e herve vese
nga fundi i jets - sht e domosdoshme q t prpiqesh pr t, sepse ai garanton
prfundimisht certitudo salutis dhe n vend t andralls s zymt t kalvinistve
vendos sigurin e qeshur249 e i konvertuari i vrtet medoemos duhet tia dshmoj
247

Si nj hyrje orientuese pr njohjen e metodizmit sht veanrisht i prshtatshm artikulli i shklqyer

Metodizmi i Loofsit n Realenzyklopdie fr protestantische Theologie und Kirche, botimi 3. Edhe punimet e
Jacobyt (veanrisht Handbuch des Methodismus), Koldes, Jngstit, Southeyt jan t dobishm. Pr Wesleyn
shih : Tyerman, Life and times of John Wesley London 1870 f. Libri i Watsonit (Life of Wesley, ekziston edhe
n prkthimin gjerman) sht popullor. Nj nga bibliotekat m t mira pr historin e metodizmit e ka
Northwestern University n Evanston pran ikagos. Nj lloj hallke lidhse nga puritanizmi klasik pr tek
metodizmi krijoi poeti fetar Isaac Watts, nj mik i kapelanit t Oliver Cromwellit (Howe), m pas mik i Richard
Cromwellit. Thuhet se Whitefieldi ka krkuar kshilln e tij (cf. Skeats f. 254 f).
248
Ngjashmria - po t mos marrim parasysh ndikimet personale t ithtarve t Wesleyt - kushtzohet
historikisht nga njra an nga shuarja e dogms s predestinimit, nga ana tjetr nga rizgjimi i fuqishm i sola
fide tek themeluesit e metodizmit, por para s gjithash sht e motivuar nga karakteri i tij specifik misionar. Ky
solli nj rinim (t ndryshuar) t disa metodave mesjetare t predikimit t zgjimit dhe i kombinoi kto me
format pietiste. Sigurisht kjo dukuri nuk hyn n vijn e zhvillimit t prgjithshm drejt Subjektivizmit. N kt
aspekt kjo dukuri qndron jo vetm prapa pietizmit, por edhe prapa prshpirtshmris bernhardine t mesjets.
249
Vet Wesley me raste e ka karakterizuar n kt mnyr efektin e besimit metodist. sht e dukshme afria me
lumturin e Zinzendorfit.

102

vetes edhe t tjerve se sht i till me an t faktit q mkati t paktn nuk ka m

pushtet mbi t. Megjith rndsin vendimtare q kishte dshmia e ndjenjs vetjake
prapseprap u ruajt natyrisht mnyra e shenjt e jetess n prputhje me ligjin. Kur
Wesley n kohn e tij luftoi kundr privilegjit t veprs, vetm sa rigjallroi iden e
vjetr puritane q veprat nuk jan shkaku real i statusit t mshirs, prkundrazi jan
mjete pr njohjen e statusit t mshirs madje edhe kjo vetm ather nse ato bhen
kryekput pr lavdin e Zotit. Nuk mjaftonte vetm mnyra korrekte e jetess - si e
kishte provuar ai vet -, duhej t shtohej patjetr dhe ndjenja e statusit t mshirs.
Vet ai i quajti me raste veprat si kusht i mshirs dhe theksoi edhe n deklaratn e
9 Gushtit 1771250 se kush nuk bn pun t mira, nuk sht besimtar i vrtet e nga
metodistt vazhdimisht sht theksuar se ata dallohen nga kisha zyrtare jo n
doktrin, prkundrazi dallohen nprmjet mnyrs s praktiks fetare. Rndsia e
frutit t besimit fetar m t shumtn e rasteve argumentohej nga 1. Joh. 3, 9 dhe
mnyra e jetess paraqitej si shenj e qart e rilindjes. Megjithkto lindn
vshtirsi251. Pr ata metodist, t cilt ishin ithtar t doktrins s predestinimit
shprngulja e certitudo salutis n fushn e ndjenjs252 s drejtprdrejt t mshirs
dhe t prsosmris - sepse ather siguria e perseverantia lidhej vetm me aktin
unik t pendess - n vend t shprnguljes s saj n fushn e vetdijes s mshirs, e
cila rrjedh nga vet mnyra asketike e jetess n sprovim vazhdimisht t ri t fes, do
t thoshte nj nga dy gjrat. Ose, tek natyrat e dobta, interpretim antinomik t liris
kristiane, pra kolaps i mnyrs metodike t jetess ose atje ku kjo pasoj hidhej
posht, nj vetsiguri n nj lartsi maramendse e shenjtorit253 : nj intensifikim
emocional i tipit puritan. Duke pas parasysh sulmet e kundrshtarve u b prpjekja
pr tiu kundrvn ktyre pasojave. Nga njra an nprmjet theksimit t fort t
vlefshmris normative t Bibls dhe t domosdoshmris s sprovimit254, por nga
ana tjetr uan ato si prfundim n nj prforcim t drejtimit antikalvinist t Wesleyt
brenda lvizjes, i cili propagandonte mundsin e humbjes s mshirs. Ndikimet e
fuqishme luteriane, ndaj t cilve, nprmjet bashksis s vllezrve, Wesley ishte i
ekspozuar 255 prforcuan kt zhvillim dhe shtuan paprcaktueshmrin e orientimit
fetar t moralit metodist256. Si rezultat, n fund t fundit, u mbajt me kmbngulje n
thelb vetm koncepti i regeneration - i nj sigurie emocionale t shptimit, e cila
250

Shih t njjtn gj p.sh. n librin e Watsonit Leben Wesleys (botimi gjerman) f. 331.
J. Schneckenburger, Vorlesungen ber die Lehrbegriffe der kleinen protestantischen Kirchenparteien. Botuar
nga Hundeshagen. Frankfurt 1863, f. 147.
252
Whitefieldi, udhheqsi i grupit t predestinimit, i cili u shprnda pas vdekjes s tij, sepse ishte i paorganizuar
e hodhi posht n thelb doktrinn e prsosmris s Wesleyt. N fakt kjo sht vetm nj surrogat i ides s
kalvinistve pr sprovimin.
253
Schneckenburger n veprn e cituar, f. 145. Dika m ndryshe Loofs n veprn e cituar. T dy pasojat jan
tipike pr gjith fenomenet e ngjashme fetare.
254
Kshtu ndodhi n konferencn e 1770. Konferenca e par e 1744 kishte pranuar tashm se fjalt e Bibls
preknin fij e pr pe nga njra an kalvinizmin e nga ana tjetr antinomin. Por n kt paqartsi t tyre
njerzit nuk duhet t ndahen nga njri tjetri pr hir t diferencave doktrinale, pr aq koh sa vlefshmria e Bibls
si norm praktike mbetej e palkundur.
255
Nga herrnhuterat metodistt i ndante doktrina e tyre pr mundsin e prsosmris pa mkate, posarisht t
ciln e hidhte posht edhe Zinzendorfi. Ndrsa Wesley nga ana tjetr e konsideronte elementin emocional n
fen herrnhuteriane si mistik dhe i quante si blasfemi pikpamjet e Luterit pr ligjin. Ktu shfaqet
postblloku, q ekzistonte pashmangshmrisht midis do lloji t mnyrs racionale fetare t jetess dhe
luterizmit.
256
John Wesley thekson sipas rastit faktin q kudo duhej tiu besohej patjetr dogmave : tek kuakerat,
presbyteriant dhe kishtart e lart, vetm tek metodistt jo. Krahaso pr sa m lart edhe paraqitjen sigurisht
prmbledhse tek Skeats, History of the free churches of England 1688-1851.
251

103

paraqitet drejtprdrejt si frut i besimit fetar - si bazament i domosdoshm dhe

shenjtrimi me konsekuencn e liris (t paktn virtuale) nga pushteti i mkatit, si
dshmi e statusit t mshirs, e dal prej ksaj lirie. N prputhje me kt u
zhvlersua rndsia e mjeteve t jashtm t mshirs, veanrisht e sakramenteve. E
sidoqoft general awakening, q ndoqi kudo metodizmin p.sh. edhe n Anglin e
Re, shnon nj ngritje t doktrins s mshirs dhe t przgjedhjes257.
Kshtu pr mendimin ton metodizmi shfaqet si nj krijes me bazament njlloj t
lkundur n etikn e saj sikurse pietizmi. Por edhe atij i shrbeu synimi pr higher
life, pr bekimin e dyt si nj lloj surrogati i doktrins s predestinimit dhe i rritur
n truallin e Anglis u orientua praktika e etiks s tij trsisht tek etika e krishtrimit
t reformuar t atjeshm, rivival i t cilit donte t ishte metodizmi. Akti emocional i
konvertimit krijohej n mnyr metodike. Dhe pasi ai realizohej nuk pasonte dfrimi i
prshpirtshm i komunitetit me Zotin sipas forms s pietizmit emocional t
Zinzendorfit, prkundrazi ndjenja e ngjallur kanalizohej n udhn e prpjekjes
racionale pr prsosmri. Prandaj karakteri emocional i ksaj veprimtarie fetare nuk
oi drejt nj krishtrimi t brendshm emocional sipas forms s pietizmit gjerman.
Q kjo kishte lidhje me zhvillimin e vogl t ndjenjs s mkatit (pjesrisht tamam si
pasoj e rrjedhs emocionale t procesit t konvertimit), e ka treguar tashm
Schneckenburgeri dhe ka mbetur nj pik e qndrueshme n kritikn ndaj
metodizmit. N metodizm prcaktues mbetej karakteri baz reformator i ndjesis s
tij fetare. Ngacmimi emocional merrte vetm me raste karakterin e nj entuziazmi t
ndezur, po kur e merrte ishte si i trbuar, i cili fundja nuk cnonte kurrsesi
karakterin racional t mnyrs s jetess258. Regenerationi i metodistve bri kshtu
vetm nj prplotsim t shenjtris s pastr t puns : nj sanksionim fetar i mnyrs
asketike t jetess pasi doktrina e predestinimit pat qn braktisur. Shenjat e dhna
nga mnyra e jetess, t domosdoshme pr kontrollin e konvertimit t vrtet, si
kusht i tij, si e thot me raste Wesley ishin n kt shtje krejtsisht t njjta
sikurse n kalvinizm. Si nj produkt i von259, n thelb ne mund ta lm mnjan
metodizmin gjat shqyrtimit n vijim t ides s profesionit, pr lulzimin e t cils ai
nuk kontribuoi260 me asgj t re.
D. SEKTET PROTESTANTE
Pietizmi i kontinentit europian dhe metodizmi i popujve anglosakson, vshtruar si
n prmbajtjen e ideve t tyre ashtu edhe n zhvillimin e tyre historik, jan dukuri
257

Krahaso p.sh. Dexter, Congregationalism, f. 455 f.

Por natyrisht mund ta cnoj, sikurse e bn sot tek zezakt amerikan. Ve ksaj karakteri shpesh i spikatur
patologjik i emocionit t metodistve n kontrast me emocionet relativisht t buta t pietizmit ka lidhje m t
afrt - krahas me arsyet e pastra historike dhe me publicitetin e procesit - ndoshta edhe me deprtimin m t fort
t jetess asketike n rajonet e prhapjes s metodizmit. Por pr ta vendosur kt, kjo do t ishte shtje e
neurologve.
259
Loofs, vepr e cituar f. 750, thekson shprehimisht, se metodizmi dallohet nga lvizjet e tjera asketike nga fakti
q ai erdhi pas epoks s iluminizmit anglez dhe vendos nj paralele midis tij dhe rilindjes (sigurisht shum m
t dobt) t pietizmit n Gjermani n erekun e par t ktij shekulli. Por sidoqoft, sipas Ritschlit, Lehre von der
Rechtfertigung und Vershnung, Vol. I f. 568 f, lejohet ndoshta paralelizmi edhe me pietizmin e forms s
Zinzendorfit, sepse kjo form - ndryshe nga ajo e Spenerit dhe Franckes - ishte gjithashtu reagim kundr
iluminizmit. Vetm se ky reagim i metodizmit, si e pam, merr nj drejtim shum tjetr nga ai i herrnhuterave,
t paktn pr aq sa drejtimi i herrnhuterave ishte ndikuar prej Zinzendorfit.
260
Por t ciln, si e tregon pasazhi nga John Wesley (shih m posht shnimin nr. 373), e zhvilloi krejtsisht n
t njjtn mnyr dhe saktsisht me t njjtin efekt si rrymat e tjera asketike.
258

104

sekondare 261 . Kurse si barts i dyt i pavarur i asketizmit protestant, krahas

kalvinizmit, qndron lvizja pagzore dhe sektet262 e dala ose direkt prej saj ose q
morn format e mendimit t saj fetar n rrjedhn e shekujve t 16 dhe 17 si Baptistt,
Mennonitt dhe para s gjithash Kuakerat263. Me ta ne arrijm tek komunitetet fetare,
261

Dhe - si doli - paraqesin dobsime t etiks konsekuente asketike t puritanizmit. Ndrkaq n qoft se, sipas
mnyrs s dshiruar, do t donim ti interpretonim kto koncepte fetare vetm si eksponent ose pasqyrime
t zhvillimit kapitalist, ather do t dilte pikrisht e anasjellta.
262
Nga baptistt vetm t ashtuquajturit General Baptists zn fill nga pagzort e vjetr. Particular Baptists
- si sht thn m hert - ishin kalvinist, t cilt n princip e kufizuan pjesmarrjen n kish tek t rilindurit
ose tek besimtar t veuar, prandaj n princip mbetn voluntarista dhe kundrshtar t t gjitha kishave
shtetrore. Nn Kromuellin, sigurisht nuk ishin gjithmon konsekuent n praktik. Ata, por edhe General
Baptists, sado t rndsishm q t jen nga ana historike si barts t tradits pagzore, nuk na ofrojn ktu asnj
shkas pr analiza t veanta dogmatike. Q kuakerat, formalisht nj krijim i ri i George Fox dhe shokve t tij,
ishin n idet e tyre themelore vetm vazhdues t tradits pagzore, kjo sht e padyshimt. Hyrjen m t mir
n historin e tyre duke ilustruar njkohsisht marrdhnien e tyre me baptistt dhe mennonitt e jep Robert
Barclay, The inner life of the religious societies of the Commonwealth, 1876. Pr historin e Baptistve krahaso
ndrmjet t tjerash : H. M. Dexter, The true story of John Smyth, the Se-Baptist, as told by himself and his
contemporaries, Boston 1881 (gjithashtu J. C. Lang n Bapt. Quart. R. 1883, f. 1f). J. Murch, A hist. of the
Presb. and Gen. Bapt. Ch. in the W. of Engl., London 1825. A. H. Newman, Hist. of the Bapt. Ch. in the U. S.,
New York 1894 (Am. Church Hist. Ser. Vol. 2); Vedder, A short hist. of the Baptists, London 1897; E. B. Bax,
Rise and fall of the Anabaptists, New York 1902; G. Lorimer, Baptists in history, 1902; J. A. Seiss, Baptist
system examined Luth. Publ. S. 1902; materiale t tjer n Baptist Handbook, London 1896 ff.; Baptist Manuals,
Paris 1891/3; Baptist Quart. Review; Bibliotheca sacra (Oberlin 1900). Biblioteka m e mir pr baptizmin duket
se gjendet n Cogate College n shtetin New York. Pr historin e kuakerave konsiderohet si prmbledhja m e
mir ajo n Devonshire House n Londr (e paprdorur prej meje). Organi modern zyrtar i ortodoksis sht
American Friend i botuar nga Prof. Jones, historia m e mir e kuakerave sht ajo e Rowntree. T tjera :
Rufus B. Jones, George Fox an autobiography, Phil. 1903; Alton C. Thomas, A Hist. of the S. of Friends in
America, Phil. 1895; Eduard Grubb, Social Aspects of Quaker Faith, London 1899. Gjithashtu literatura e madhe
dhe shum e mir biografike.
263
sht nj nga meritat e shumta t Kirchengeschichte t Karl Mllerit, i cili i ka dhn lvizjes pagzore, e
madhrishme n sojin e saj edhe pse nga jasht modeste, vendin e merituar n kt vepr. Si askush tjetr ka
vuajtur ajo prej prndjekjes s pamshirshme nga ana e t gjitha kishave, sepse donte t ishte sekt n sensin
specifik t fjals. Edhe pas brezit t pest kjo lvizje ishte e diskredituar n gjith botn (p.sh. Angli) pr shkak
t katastrofs t drejtimit eskatologjik t dal prej saj n Mnster. Dhe gjithnj e shtypur dhe e przn qosheve,
arriti ajo para s gjithash vese shum von pas lindjes n nj formulim llogjik t prmbajtjes s ideve t veta
fetare. Kshtu ajo prodhoi akoma m pak teologji sesa i takonte parimeve t saj, q n vetvete ishin armiqsor
n lidhje me funksionimin e specializuar t besimit tek Zoti si nj shkenc. Kjo i krijoi pak simpati tek teologt
m t vjetr profesionist - madje q n kohn e vet - gjithashtu i la atyre shum pak prshtypje. Por edhe tek
disa m t rinj sht e njjta gj. P.sh. tek Ritschli, Pietismus I f. 22 f t ripagzuarit jan trajtuar me
paragjykime, bile hapur n mnyr prmuese : ndihemi t tunduar t themi se trajtohen nga nj kndvshtrim
teologjik borgjez. E kjo kur vepra e bukur e Cornelius (Geschichte des Mnsterschen Aufruhrs) ekzistonte q
prej dekadave. Ritschli edhe ktu konstrukton kudo - nga kndvshtrimi i tij - nj kolaps n katolicizm dhe
nuhat ndikime direkte t spiritualve dhe t vzhguesve franiskan. Edhe sikur t vrtetohen tek-tuk ndikime t
tilla, prapseprap kto fije do t ishin shum t holla. Dhe para s gjithash sht fakt historik q kisha zyrtare
katolike trajtoi me mosbesim t jashtzakonshm asketizmin shekullar t t krishterve t thjesht : gjithnj ku
ata shkuan deri n krijimin e shoqatave t fshehta, dhe krkoi ti kanalizonte n udhn e krijimit t urdhrave pra ti largonte nga bota - ose me paramendim i prfshiu si asketizm t shkalls s dyt tek urdhrat ekzistues
dhe i vuri nn varsin e saj. Atje ku kjo nuk u arrit dot, nuhati ajo rrezikun q ushtrimi i moralit subjektiv
asketik on n mohimin e autoritetit dhe n herezi, si e bri kt - me t njjtn t drejt - kisha e Elisabets
ndaj prophesyings, ndaj shoqatave gjysmpietiste t Biblave edhe ku ato n lidhje me conformism ishin
krejtsisht korrekte dhe si e shprehn kt Stuarts n Book of sports t tyre, pr t cilin do t flasim m von.
Historia e shum lvizjeve heretike, por p.sh. edhe e Humiliatve dhe e Beghineve po ashtu edhe fati i Shn
Francit jan dshmi t ksaj. Predikimi i murgjve lyps, aq m tepr i franiskanve ndoshta ndihmoi shum n
prgatitjen e truallit pr moralin asketik t t krishterve t thjesht n protestantizmin e reformuar baptist. Por
tiparet e shumta t afris ndrmjet asketizmit t murgjve t Oksidentit dhe mnyrs asketike t jetess n
protestantizm - q pikrisht n kontekstin ton do t theksohet gjithmon si shum instruktive - e kan n fund
t fundit shkakun n faktin se natyrisht do asketizm q qndron mbi truallin e krishtrimit biblik duhet
domosdoshmrisht t ket disa tipare t rndsishme t prbashkta. E m tej e kan shkakun n faktin q n
prgjithsi do asketizm i fardolloj besimi ka nevoj pr mjete t caktuara t sprovuara q t vras fizikun.

105

etika e t cilve mbshtetet mbi nj themel n princip heterogjen prkundrejt

doktrins kalviniste. Skica n vijim, e cila thekson vetm at q sht e rndsishme
pr ne n kt studim nuk mund t na jap dot asnj ide pr shumtrajtsin e ksaj
lvizjeje. Natyrisht ne prsri e vm theksin kryesor n zhvillimet n shtetet e vjetra
kapitaliste. Ne tashm kemi ndeshur sythat e tiparit historikisht dhe n princip m t
rndsishm t t gjith ktyre komuniteteve, rndsia e t cilit pr zhvillimin e
kulturs mund t qartsohet trsisht vese n nj kontekst tjetr : believers`
church264. Kjo do t thot q komuniteti fetar, kisha e dukshme sipas gjuhs s
kishave t reformacionit 265 , nuk u perceptua m si nj lloj fondacioni pr
administrimin e pasuris n kujdestari pr qllime hyjnore, pra si nj institucion q
prfshinte domosdoshmrisht t drejtn dhe t padrejtn - qoft pr t shtuar lavdin
e Zotit (pikpamja kalviniste), qoft pr t prcjell vlerat e shlbimit tek njerzit
(pikpamja katolike dhe luteriane) -, prkundrazi u perceptua kryekput si nj
komunitet i vet besimtarve dhe i t rilindurve e vetm i ktyre : me fjal t tjera jo si nj
kish, por si nj sekt266. Vetm kt duhej t simbolizonte267 edhe principi n
vetvete i jashtm q t pagzohen vetm t rriturit, t cilt personalisht e kan
prvetsuar me shpirt dhe e kan pranuar besimin fetar. Shfajsimi nprmjet ktij
besimi fetar ishte tek baptistt radikalisht i ndryshm, si e kan prsritur ata me
kmbngulje n t gjitha diskutimet fetare, nga ideja q merita ligjrisht i llogaritet
Krishtit, sikurse sundonte ajo n dogmatikn ortodokse t protestantizmit t vjetr268.
Ai konsistonte m shum n prvetsimin shpirtror t veprs shlbyese t Krishtit. Por
kjo ndodhte nprmjet zbuless individuale : nprmjet veprimit t shpirtit t
Perndis tek individi dhe vetm nprmjet ksaj. Ajo iu ofrua gjithkujt dhe mjaftonte
Pr skicn e mposhtme duhet mbajtur parasysh se shkurtsia e saj i atribuohet rrethans q etika baptiste ka
patur vetm nj rndsi shum t kufizuar pr problemin e shqyrtuar posarisht n kt studim : pra pr
zhvillimin e bazave fetare t ides borgjeze pr profesionin. Kjo etik nuk i shtoi ksaj ideje asgj
domosdoshmrisht t re. Ana shum m e rndsishme sociale e lvizjes lihet ktu paraprakisht ende mnjan. Si
pasoj e mnyrs s shtrimit t problemit, nga historia e lvizjes m t vjetr pagzore do t prezantohet ktu
vetm ajo q ka ndikuar m pas n veorin e sekteve, t cilt jan n plan t par pr ne : pra t baptistve,
kuakerave dhe (m shkarazi) t mennonitve.
264
Shih m sipr shnimin nr. 178.
265
Pr origjinn dhe ndrrimin e ksaj gjuhe shih A. Ritschl n Gesammelte Aufstze f. 69 f.
266
Natyrisht pagzort e kan hedhur gjithnj posht emrtimin e tyre si sekt. Ata jan kisha n sensin e letrs
s Efezianve (5, 27). Por pr terminologjin ton ata jan sekt jo vetm sepse iu mungon do marrdhnie me
shtetin. Marrdhnia midis kishs dhe shtetit n epokn e par t krishtrimit ishte sigurisht edhe pr kuakerat
(Barclay) ideali i tyre, meq pr ata si pr disa pietist (Tersteegen) e padyshimt ishte vetm pastrtia e kishave
nn kryq. Por n nj shtet ateist apo nn kryq edhe kalvinistt u detyruan t ishin, faute de mieux = gabimi m i
mir - njlloj si n t njjtin rast vet kisha katolike - pr ndarjen e shtetit dhe t kishs. Ata gjithashtu nuk jan
sekt sepse pranimi n antarsin e kishs ndodhte de facto nprmjet nj kontrate pranimi midis komunitetit
dhe kandidatve pr pagzim. Sepse ky ishte zyrtarisht rasti p.sh. edhe n komunitetet e reformuara hollandeze
(si pasoj e situats fillestare politike) sipas statutit t kishs s vjetr (shih pr kt v. Hoffmann,
Kirchenverfassungsrecht der niederl. Reformierten, Leipzig 1902). Prkundrazi ata ishin sekt sepse komuniteti
fetar lejohej t ishte i organizuar vetm me vullnet t lir : pra si sekt, jo n form institucionale : si kish, nse
komuniteti nuk duhej t prfshinte n vetvete t parilindurit dhe duhej t shmangej pra nga shmbulli i vjetr i
krishter. Komunitetet pagzore shihnin n konceptin e kishs at gj, e cila tek kalvinistt shfaqej si gjendje
faktike. Q sigurisht edhe tek kta t fundit motive krejtsisht t caktuara fetare nxisnin drejt believers church,
kjo tashm sht cekur. Pr m shum hollsi pr kishn dhe sektin shih esen n vijim. Konceptin e
prdorur ktu t sektit e ka prdorur pothuajse njkohsisht me mua dhe - supozoj - pavarsisht prej meje edhe
Kattenbusch n Realenzyklopdie fr protestantische Theologie und Kirche (zri sekti). Troeltschi e pranon
kt koncept n veprn e tij Soziallehren der christlichen Kirchen dhe flet m n detaje pr t. Shih gjithashtu
m posht hyrjen pr studimin Etika ekonomike e feve botrore.
267
Sa i rndsishm ishte nga ana historike simboli pr t ruajtur komunitetin e kishave, - sepse ai krijoi pr to
nj tipar t qart dhe t pagabueshm -, kt e ka shtjelluar shum qart Cornelius n veprne cituar.
268
Disa prqasje me t, n doktrinn e shfajsimit t mennonitve mund t mos i trajtojm ktu.

106

t prisje shpirtin e t mos kundrshtoje ardhjen e tij nprmjet ngjitjes mkatare me

botn. Si pasoj rndsia e besimit fetar n sensin e njohjes s doktrins kishtare, por
po ashtu edhe n sensin e marrjes s mshirs s Zotit me an t pendess doli nga
ana tjetr krejtsisht n plan t dyt dhe ndodhi - natyrisht me transformime t
mdha - nj rilindje e ideve t hershme fetare kristiane t shpirtit t shenjt. P.sh.
sekti, t cilit Menno Simonsi n Fondamentboek t tij (1539) i krijoi i pari nj doktrin
mjaft unike, donte t ishte po ashtu si sektet e tjera baptiste kisha e vrtet e
paqortueshme e Krishtit, e prbr sikurse komuniteti i lasht i krishter kryekput
nga njerz t zgjuar e t thirrur personalisht nga Zoti. T rilindurit dhe vetm ata jan
vllezrit e Krishtit, sepse sikurse ai shpirtrisht jan ngjizur direkt prej Zotit269. Pr
komunitetet e para baptiste lindn nga kjo shmangja me prpikmri e bots, d.m.th.
e do marrdhnieje jo patjetr e domosdoshme me laikt, bashk me bibliokracin
m strikte n sensin e marrjes si model t jets s brezit t par t kristianve dhe ky
parim i shmangjes s bots kurr nuk u zhduk plotsisht, pr aq koh sa mbetej gjall
shpirti i vjetr270. Nga kto motive mbizotruese t fillimeve t tyre, sektet baptiste
morn si pron t qndrueshme at princip, t cilin - t argumentuar pak ndryshe ne e kemi njohur tashm tek kalvinistt dhe rndsia fundamentale e t cilit do t
dal gjithmon : flakjen e domosdoshme t do hyjnizimi t krijess, si nj zhvlersim
i nderimit t thell q i detyrohemi vetm Zotit271. Mnyra biblike e jetess u mendua
prej brezit t par t baptistve zviceran - gjermanojugor ngjashmrisht po aq
radikale sikurse fillimisht tek Shn Franci : si nj shkputje e menjhershme nga t
gjitha knaqsit e bots dhe nj jet strikte sipas modelit t apostujve. Dhe vrtet
jeta e shum prfaqsuesve t tyre t par t kujton at t Shn Egidius. Por kjo
ndjekje shum strikte e Bibls272 nuk qndronte mbi kmb aq t sigurta prkundrejt
karakterit pneumatik t fes. Ajo q Zoti u kishte zbuluar profetve dhe apostujve
nuk ishte e gjitha q ai mundej dhe donte t zbulonte. Prkundrazi : vijimsia e fjals,
jo si nj dokument i shkruar, por si nj forc e shpirtit t shenjt, e cila vepron n
jetn e prditshme t besimtarve; shpirti i shenjt q i flet direkt individit, i cili
dshiron ta dgjoj, ishte sipas dshmis s komuniteteve t lashta kristiane shenja e
269

Ndoshta n kt ide mbshtetet interesi fetar n diskutimin e shtjeve sesi duhet menduar trupzimi i Krishtit
dhe marrdhnia e tij me virgjreshn Maria, e cila shpesh si komponente e vetme e pastr dogmatike bn
prshtypje kaq t uditshme q n dokumentat m t vjetr t Baptistve (p.sh. n konfesionet e botuara tek
Cornelius, Appendix zu Band II, vepr e cituar. Shih pr kt ndrmjet t tjerash K. Mller, Kirchengeschichte
II, I, f. 330). N themel t diferencs midis kristologjis s t reformuarve dhe luteranve (n doktrinn e
ashtuquajtur communicatio idiomatum) qndronin interesa t ngjashme fetare.
270
Ai shprehej sidomos n shmangjen fillimisht t rrept t t shkishruarve edhe n komunikimin qytetar, - nj
pik n t ciln vet kalvinistt bn lshim t madh se ishin t mendimit q parimisht marrdhniet qytetare nuk
preken nga notat fetare. Shih esen Sektet protestante dhe shpirti i kapitalizmit.
271
sht e njohur sesi shprehej tek kuakerat ky parim n formalitetetin n dukje t parndsishm (refuzimi i
heqjes s kapeles, i rnies n gjunj, i prkuljes e po ashtu refuzimi i adresimit n shums). Por ideja baz sht
n vetvete karakteristike n njfar mase pr do asketizm, i cili prandaj n trajtn e tij t vrtet sht gjithnj
armik ndaj autoritetit. N kalvinizm ai shprehej n principin q n kish duhej t sundonte vetm Krishti. Pr
sa i prket pietizmit le t kujtojm mundimin e Spenerit pr t prligjur me an t Bibls titullimet. Asketizmi
katolik, po t sodisim pushtetin e lart kishtar, e prishi kt tipar nprmjet betimit pr bindje, kur vet bindjen e
interpretoi n mnyr asketike. Prmbysja e ktij principi n asketizmin protestant prbn akoma bazn
historike t veoris s demokracis s sotme t popujve me ndikim puritan dhe t dallimit t saj nga demokracia
e shpirtit latin. sht gjithashtu kjo prmbysje, q nga ana historike qndron n themel t asaj mungese
respekti t shfaqur nga amerikant, e cila - sipas rastit - ndonjrit i ngjall neveri dhe ndonjtjetri i duket
lodhse.
272
Sigurisht q n fillim tek baptistt ishte kjo n thelb e vrtet vetm pr Dhjatn e Re e jo n t njjtn mas
pr Dhjatn e Vjetr. Veanrisht predikimi n mal gzonte tek t gjitha rrymat nj vlersim specifik si program
socialetik.

107

vetme e kishs s vrtet, sikurse e propagandoi tashm Schwenckfeldi kundr

Luterit dhe m von Foxi kundr Presbyterianve. Nga kjo ide e zbuless s
vazhdueshme lindi doktrina e njohur, e prpunuar m von n mnyr konsekuente
tek kuakerat, pr rndsin vendimtare q ka n instanc t fundit vrtetimi i
brendshm i shpirtit t shenjt nprmjet arsyes dhe ndrgjegjes. Me kt nuk u
zhduk vlefshmria e Bibls, por ndoshta sundimi i vetm i saj e njkohsisht filloi nj
zhvillim, i cili m n fund spastroi radikalisht t gjitha mbeturinat e doktrins s
shlbimit nprmjet kishs, tek kuakerat flaku madje edhe pagzimin e kungimin273.
Rrymat pagzore kryen, krahas predestinuesve e para s gjithash krahas kalvinistve
t prpikt, zhvlersimin m radikal t t gjitha sakramenteve si mjete shlbimi dhe
realizuan kshtu magjizimin fetar t bots deri n konsekuencn e tij t fundit.
Vetm drita e brendshme e zbuless s vazhdueshme aftsonte njeriun drejt
kuptimit t vrtet edhe t zbulesave biblike t Zotit274. Nga ana tjetr, t paktn
sipas doktrins s kuakerave, t cilt nxorn ktu msime t plota, efektet e saj mund
t shtriheshin tek njerzit, q skishin njohur kurr formn biblike t zbuless. Fjalia
extra ecclesiam nulla salus = ska shlbim jasht kishs vlente vetm pr kt
kish t padukshme t t ndriuarve nga shpirti i Zotit. Pa dritn e brendshme njeriu
natyror, edhe njeriu i udhhequr nga llogjika natyrore275, mbetej qnie e pastr prej
mishi e mungesn e Zotit tek ai pagzort, gjithashtu kuakerat, e dnonin pothuajse
akoma m ashpr sesa kalvinizmi. Nga ana tjetr rilindja, t ciln e sjell shpirti i
shenjt, n qoft se ne e presim at dhe i prkushtohemi atij shpirtrisht, meq
shkaktohet nga Zoti mund t oj n nj gjendje t kaprcimit t plot t pushtetit t

273

Edhe Schwenckfeldi e kishte quajtur shfaqjen e jashtme t sakramenteve nj mosprfillje, ndrsa General
Baptists dhe mennonitt iu qndruan strikt pagzimit dhe kungimit, madje mennonitt edhe larjes s kmbve.
Por tek predestinuesit ishte shum i fort zhvlersimi i sakramenteve, mund t thuhet tro pr t gjitha ato me
prjashtim t kungimit : dyshimi ndaj tyre. Shih esen Sektet protestante dhe shpirti i kapitalizmit.
274
N kt pik rrymat pagzore, posarisht kuakerat (Barclay, Apology for the true Christian Divinity, bot. 4,
Londr 1701 - m sht vn n dispozicion nprmjet mirsis s Eduard Bernsteinit), i referohen shprehjes s
Kalvinit n Inst. Christ. Theol. III, 2, ku n fakt gjenden prqasje t padyshimta ndaj doktrins pagzore. Edhe
dallimi m i vjetr midis dinjitetit t fjals s Zotit - si fjal q Zoti ua zbuloi patriarkve, profetve, apostujve
- dhe shkrimit t shenjt si pjes e fjalve q ata kishin regjistruar, kishte t bnte prbrenda, sigurisht pa
ndodhur nj lidhje historike, me pikpamjen e pagzorve pr thelbin e zbuless. Doktrina mekanike e inspirimit
e bashk me t bibliokracia e rrept tek kalvinistt ishte vese nj produkt i nj zhvillimi t nisur n rrjedhn e
shekullit t 16, po ashtu sikurse doktrina e drits s brendshme e kuakerave e mbshtetur n themele pagzore
ishte rezultat i nj zhvillimi q ecte pikrisht n drejtim t kundrt me t parin. Ndarja e rrept ktu ndoshta ishte
pjesrisht edhe pasoj e grindjes konstante.
275
Kjo u theksua fort kundr disa tendencave t Sozinianve. Llogjika natyrore nuk di asgj pr Zotin (Barclay
n veprn e cituar f. 102). Me kt ishte ndryshuar prsri pozicioni q merr lex naturae = ligji natyror
zakonisht n protestantizm. N princip nuk mund t kishte general rules, asnj kod moral, sepse profesionin
q ka donjeri dhe q sht individual, ia tregonte Zoti nprmjet ndrgjegjes. Ne nuk duhet t bjm t mirn
- n konceptin prgjithsues t llogjiks natyrore -, prkundrazi vullnetin e Zotit si sht shkruar n zemrat
tona dhe si shprehet n ndrgjegje (Barclay f. 73 f, 76). Ky irracionalitet i t moralshmes - q rrjedh nga
kundrshtia e lart midis Zotit dhe krijess - shprehet n fjalit themelore pr etikn e kuakerave : What a man
does contrary to his faith, though his faith may be wrong, is no ways acceptable to God.... though the thing might
have been lawful to another (Barclay f. 487). Natyrisht n praktik kjo nuk mund t respektohej. Moral and
perpetual statutes acknowledged by all Christians jan p.sh. tek Barclay madje caku i tolerancs. Praktikisht
bashkkohasit e ndjen etikn e tyre - me disa veori - si t njllojt me at t pietistve t reformuar. Gjithka
e mir n kish, vihet n dyshim si kuakerizm thekson n mnyr t prsritur Speneri. Prandaj duket se
Speneri i ka zili kuakerat pr kt nam. Cas. Theol. III, 6, 1, Dist. 2 (N. 64). Hedhja posht e betimit pr shkak t
nj fjale t Bibls tregon tashm sesa pak larg kishte ecur lirimi nga fjala e shkruar. Ne nuk do t merremi ktu
me rndsin socialetike t fjalis t vshtruar nga disa kuakera si mishrim i gjith etiks s krishter : Bji t
tjerve vetm at far doni, q edhe t tjert tju bjn juve.

108

mkatit276, saq faktikisht bhen t pamundura rikthimet e mkateve apo humbja e

statusit t mshirs, megjithse sikurse m von n metodizm arritja e asaj gjendjeje
nuk konsiderohej si rregull, prkundrazi shkalla e prsosmris s individit ishte
subjekt i zhvillimit. Por t gjitha komunitetet pagzore donin t ishin famulli t
pastra n sensin e mnyrs t patmet t jetess t antarve t tyre. Izolimi
shpirtror nga bota dhe nga interesat e saj dhe nnshtrimi pakushte ndaj sundimit t
Zotit, i cili na flet nprmjet ndrgjegjes ishin shenjat e vetme t pagabueshme t
rilindjes s vrtet dhe mnyra prkatse e jetess ishte pra krkes e lumturimit.
Lumturimi nuk mund t fitohej, prkundrazi ishte dhurat e mshirs s Zotit, por
vetm ai q jetonte n prputhje me ndrgjegjen e tij lejohej ta shihte veten si i
rilindur. Punt e mira n kt sens ishin causa sine qua non. Shihet se kto
mendime t fundit t Barclayit, t cilave ne iu prmbajtm, ishin praktikisht t njjta
me doktrinn kalviniste dhe ishin zhvilluar sigurisht ende nn ndikimin e asketizmit
kalvinist, q sektet pagzore n Angli dhe n Holland e gjetn atje dhe ku predikimi
pr prvetsimin e saj serioz dhe shpirtror pushtoi tr kohn e par t veprimtaris
misionare t G. Foxit.
Por nga ana psikologjike - meq predestinacioni u flak - mbshtetej karakteri
specifik racional i moralit baptist para s gjithash n iden e pritjes t efektit t
shpirtit t shenjt, shpirt q akoma sot i v vuln e karakterit t tij meetingut t
kuakerave dhe q sht analizuar bukur prej Barclayit. Qllimi i ksaj pritjeje n
heshtje sht kaprcimi i instinktives dhe irracionales, i pasioneve dhe
subjektivizmave t njeriut natyror. Ai duhet t hesht, me qllim q t krijoj at
qetsi t thell n shpirt, ku mund t dgjohet vetm fjala e Zotit. Natyrisht efekti i
ksaj pritjeje mund t prfundonte n gjendje histerike, profeci dhe pr aq koh sa
ekzistonin shpresa eskatologjike, n rrethana t caktuara, madje n nj shprthim t
entuziazmit njmij vjear, si sht e mundur kjo n t gjitha llojet e ngjashme t
prshpirtshmris dhe si u shfaq faktikisht n rrymn e shkatrruar n Mnster. Por
me vrshimin e baptizmit n jetn profesionale normale shekullare, ideja q Zoti flet
vetm atje ku hesht krijesa do t thoshte hapur edukim pr t peshuar n qetsi
veprimin dhe pr ta orientuar at drejt ndrgjegjjes s kujdesshme individuale277. Kt
karakter t qet, t kthjellt, mrekullisht t ndrgjegjshm e prvetsoi edhe jeta
praktike e komuniteteve t mvonshme pagzore e n nj shkall trsisht specifike
ajo e kuakerave. magjizimi radikal i bots nuk lejonte ndonj rrug tjetr
shpirtrore prvese rrugn e asketizmit shekullar. Pr komunitetet, t cilt nuk
donin q t kishin t bnin aspak me pushtetet politike dhe bmat e tyre, rezultoi prej
saj deprtimi edhe nga ana e jashtme i ktyre virtyteve asketike tek puna n nj
profesion. Ndrsa udhheqsit e lvizjes m t hershme pagzore kishin qn radikal
n shkputjen e tyre prej bots, megjithat natyrisht qysh n brezin e par mnyra
strikt apostolike e jetess nuk u respektua patjetr tek t gjith si e domosdoshme pr
t dshmuar rilindjen. Qytetar t pasur i prkisnin tashm ktij brezi dhe qysh para
276

Domosdoshmrin e supozimit t ksaj mundsie Barclay e argumenton me faktin se pa t there should

never be a place known by the Saints wherein they might be free of doubting and despair, which....is most
absurd. Shihet : Certitudo salutis = Siguria e shlbimit sht e lidhur me at. Pra Barclay n veprn e cituar f.
20.
277
Pra mbetet nj diferenc n tonalitetin midis racionalizimit kalvinist dhe atij kuakerian t jets. Por kur
Baxteri e formulon at duke thn se fryma e shenjt tek kuakerat duhet t veproj mbi shpirtin si n nj
kufom, ndrsa parimi kalvinist (i formuluar n mnyr karakteristike) sht : Reason and spirit are conjunct
principles (Christ. Dir. II f. 76), ather praktikisht pr kohn e tij kontrasti n kt form nuk ekzistonte m.

109

Mennos, i cili qndronte krejtsisht n truallin e virtytit t profesionit shekullar dhe

t rendit t pasuris private, morali i rrept i pagzorve i ishte drejtuar ktij shtrati
t grmuar nga etika kalviniste 278 , sepse zhvillimi drejt forms joshekullare
murgjrore t asketizmit ishte prjashtuar si jobiblik dhe si shenjtrim me an t
veprs q nga koha e Luterit, t cilin edhe pagzort e ndoqn n kt drejtim.
Prapseprap - pa marr parasysh komunitetet gjysmkomuniste t epoks s
hershme, q nuk do i diskutojm ktu - jo vetm q nj sekt pagzor - t
ashtuquajturit Tunker (dompelaers, dunckards) - ka ruajtur deri m sot hedhjen
posht t arsimit dhe t do forme pasurie, e cila kaprcen gjn e domosdoshme pr
jetn, por p.sh. edhe tek Barclay besnikria ndaj profesionit nuk u konceptua n
formn kalviniste apo edhe vetm luteriane, prkundrazi u konceptua m shum n
formn e Shn Thomasit si naturali ratione = arsye natyrale, si konsekuenc e
pashmangshme e mpleksjes s besimtarit me botn 279 . Nga njra an n kto
pikpamje kishte nj dobsim t ngjashm t konceptit kalvinist pr profesionin,
sikurse n shum shprehje t Spenerit dhe t pietistve gjerman, po kshtu nga ana
tjetr nprmjet momenteve t ndryshme tek sektet baptiste u rrit thelbsisht
intensiteti i interesit pr profesione ekonomike. S pari duke refuzuar marrjen e
posteve shtetrore, e konceptuar kjo si nj detyrim fetar i dal nga veimi prej bots.
Edhe pas braktisjes n princip t refuzimit, ai praktikisht vazhdoi megjithat t
ekzistonte t paktn tek mennonitt dhe kuakerat, si pasoj e mospranimit strikt t
prdorimit t armve dhe t betimit, e q kndej dilte skualifikimi pr marrjen e
posteve publike. Dor m dor me kt eci tek t gjitha rrymat baptiste armiqsia e
pakaprcyeshme kundr do lloji t stilit aristokratik t jetess. Pjesrisht, si tek
kalvinistt, ishte kjo nj pasoj e ndalimit t hyjnizimit t krijess, pjesrisht ishte po
ashtu konsekuenc e atyre parimeve jopolitike ose vrtet antipolitike. Metodika
trsisht e kthjellt dhe e ndrgjegjshme e mnyrs baptiste t jetess u shty
nprmjet ksaj n udhn e jets n profesion jopolitik. Ndrkaq rndsia e
jashtzakonshme, q doktrina baptiste e shlbimit i vinte kontrollit nprmjet
ndrgjegjes si zbules e Zotit tek individi, i dha sjelljes s tyre n jetn profesionale
nj karakter, rndsin e madhe t t cilit pr shpalosjen e anve t rndsishme t
shpirtit t kapitalizmit ne do ta njohim vese m von m nga afr dhe vetm deri n
at mas, sa sht kjo ktu e mundur pa diskutuar gjith etikn politike dhe sociale t
asketizmit protestant. Ne do t shohim pastaj - pr ta thn t paktn kt sa m par
- se forma specifike, q ai asketizm shekullar mori280 tek pagzort, posarisht tek
278

Shih artikujt shum t kujdeshm Menno dhe Mennoniten t Cramerit n Realenzyklopdie fr

protestantische Theologie und Kirche, veanrisht f. 604. Sa t mir jan kta artikuj t sapo prmendur, po aq
pak i thell dhe pjesrisht direkt i pasakt sht artikulli Baptisten n t njjtn enciklopedi. Autori i ktij
artikulli nuk njeh p.sh. Publications of the Hanserd Knollys Society t domosdoshm pr historin e baptizmit.
279
Kshtu nga Barclay n veprn e cituar f. 404 shtjellohet se ngrnia, pirja dhe fitimi jan akte natyror, jo
shpirtror, t cilt mund t realizohen edhe pa thirrjen speciale t Zotit. Shtjellimi sht dhn n prgjigje ndaj
kundrshtimit (karakteristik) se nse, si na msojn kuakerat, nuk mund t lutesh dot pa motion of the spirit
special, ather edhe pa nj shtytje t till speciale t Zotit nuk do t plugoje dot. sht natyrisht gjithashtu tipike
q edhe n rezolutat moderne t sinodeve t kuakerave shfaqet kshilla pr tu trhequr nga biznesi pas fitimit t
nj pasurie t mjaftueshme, me qllim q t jetosh duke iu kushtuar trsisht mbretris s Zotit, n qetsi larg
rrmujave t bots, edhe pse ide t tilla gjenden me raste sigurisht edhe n rryma t tjera, edhe n at kalviniste.
Me kt shprehet se pranimi i etiks profesionale borgjeze nga bartsit e saj ishte zbatimi shekullar i nj
asketizmi, i cili fillimisht i largohej bots.
280
Ktu trheqim edhe nj her shprehimisht vmendjen pr shtjellimet shmbullore t E. Bernsteinit n veprn
e cituar. Lidhur me paraqitjen jashtzakonisht skematike t lvizjes baptiste nga Kautski dhe n prgjithsi pr
teorin e tij t komunizmit heretik (n volumin e par t s njjts vepr) do t flasim n nj rast tjetr.

110

kuakerat u shpreh tashm sipas gjykimit t shekullit t 17 n sprovimin n praktik

t atij principi t rndsishm t etiks kapitaliste, i cili zakonisht formulohej :
Honesty is the best policy281 e q edhe n traktatin e zituar m par t Franklinit
gjeti dokumentin e tij klasik. Kurse na e do mendja se efektet e kalvinizmit do ti
gjejm m shum n drejtimin e shprthimit t energjis pr t fituar n ekonomin
private. Sepse megjith legalizimin formal t shenjtorit n fund t fundit edhe pr
kalvinistin vlente shum shpesh fjalia e Gtes : Vepruesi sht gjithmon i
pamshirshm; askush nuk ka ndrgjegje prvese soditsit282.
Nj element tjetr i rndsishm, q i vlejti intensitetit t asketizmit shekullar n
rrymat pagzore po ashtu mund t shqyrtohet n rndsin e tij t plot vetm n nj
kontekst tjetr. Prapseprap edhe pr kt mund t themi paraprakisht disa
mendime pr t prligjur njkohsisht kursin e zgjedhur ktu t prezantimit.
Krejtsisht qllimisht nj her pr nj her nuk jemi nisur ktu nga institucionet
objektive sociale t kishave t vjetra protestante dhe nga ndikimet e tyre etike,
veanrisht jo nga disiplina kishtare kaq e rndsishme, prkundrazi jemi nisur nga
efektet, q prvetsimi subjektiv i fes asketike nga ana e individve prodhoi ndaj
mnyrs s tyre t jetess. Kjo jo vetm pr arsye se ksaj ane t shtjes i sht
kushtuar deri tani shum m pak vmendje, por edhe sepse efekti i disiplins
kishtare nuk ishte kurrsesi gjithnj n t njjtin drejtim. Kontrolli kishtar-policor
ndaj jets s individit, q n rajonet e kishave shtetrore kalviniste u praktikua deri
ngjitur me kufirin e inkuizicionit, mundej madje ti kundrvihej vrtet e n disa
rrethana faktikisht e bri, atij lirimi t forcave individuale, i cili kushtzohej nga
prpjekja asketike pr prvetsimin racional t shlbimit. Tamam sikurse rregullat
merkantiliste t shtetit mundn vrtet t kultivonin industrin, por jo, as dhe pr
vete, shpirtin kapitalist - t cilin atje ku rregullat morn karakter policor-autoritar
m shum e paralizuan direkt -, po kshtu edhe nga rregullat kishtar pr asketizmin
mundej t dilte i njjti efekt, nse ata zhvilloheshin tepr fort drejt formave policore :
ather kto rregulla detyronin marrjen me zor t nj sjelljeje t caktuar t jashtme,
por n disa rrethana paralizonin nxitjet subjektive pr nj mnyr racionale t jetess.
do shqyrtim i ksaj pike283 duhet t mbaj parasysh dallimin e madh q ekzistonte
midis efektit nga disiplina autoritare morale e kishave shtetrore dhe efektit nga
disiplina morale e sekteve, e cila mbshtetej n nnshtrimin vullnetar. Q lvizja
pagzore n t gjitha rrymat e saj parimisht krijoi sekte dhe jo kisha, kjo i bri
prapseprap mir intensitetit t asketizmit t saj, sikurse kishte qn ky rast - n
shkall t ndryshme - edhe tek ato komunitete kalviniste, pietiste, metodiste, t cilat
faktikisht u shtyn n udhn e krijimit t komuniteteve vullnetare284.
281

Veblen (Chicago), n librin e tij frymzues : Theory of business enterprise, sht i mendimit se ky slogan i
prket vetm kapitalizmit t hershm. Mirpo gjithmon ka pasur supermen ekonomik, t cilt, sikurse
captains e sotm of industry, qndrojn prtej t mirs dhe t keqes dhe ajo fjali sht akoma sot e vlefshme
n shtresn e gjr t nntshme t biznesmenve kapitalist.
282
In civil actions it is good to be as the many, in religious, to be as the best, mendon p.sh. Th. Adams (Works of
the Pur. Div. f. 138). Kjo natyrisht tingllon disi m drastike sesa sht kuptimi i saj. Ajo do t thot se
ndershmria puritane sht ligjshmri formaliste, po ashtu sikurse vrtetsia ose uprightness e pretenduar me
knaqsi si virtyt kombtar nga popujt puritan sht dika tjetr specifike, e rimodeluar formalisht dhe nga ana
refleksive prkundrejt fjals gjermane Ehrlichkeit = Ndershmri. Vrejtje t mira pr to nga ana e nj
pedagogu gjenden n Preu. Jahrb. Vol. 112 (1903) f. 226. Formalizmi i etiks puritane nga ana e tij sht pasoj
krejtsisht adekuate e lidhjes detyruese me ligjin.
283
Dika sht thn pr kt gj n esen Sektet protestante dhe shpirti i kapitalizmit.
284
Ktu gjendet arsyeja pr veprimin deprtues ekonomik, q patn minoritetet (asketike) protestante, por jo ato
katolike.

111

Ne duhet t ndjekim ktej e tutje efektet e ides puritane pr profesionin n jetn e

biznesit, pasi skica e msiprme u rrek t prpunonte themelet fetare t ksaj ideje.
Megjith shmangjet n detaje dhe megjith theksimin e ndryshm, q komunitetet e
ndryshme asketike fetare iu bjn pikpamjeve vendimtare pr ne, prapseprap
kto t fundit ishin t pranishme dhe vepruese n t gjitha kto komunitete285. Por
vendimtare pr vrojtimin ton ishte gjithnj, po bj nj prmbledhje, pikpamja e
statusit t mshirs fetare, e prsritur n t gjitha rrymat madje si nj status, q i
veon njerzit nga shthurja e krijess, nga bota286. Por zotrimi i tij - sido q t
merrej sipas dogmatiks s rryms prkatse - nuk mund t garantohej nprmjet ca
mjeteve magjiko-sakramental ose nprmjet lehtsimit gjat rrfimit apo nprmjet
punve t mira t veanta, prkundrazi vetm nprmjet sprovimit n nj mnyr
jetese t llojit specifik, qartsisht e ndryshme nga stili i jetess i njeriut natyror. Prej
tij rrodhi pr individin shtytja pr kontrollin metodik t statusit t tij t mshirs n
mnyrn e jetess e me kt kontroll shtytja pr deprtimin e asketizmit n mnyrn e
jetess. Por ky stil asketik i jetess do t thoshte, si e pam, nj organizim racional i
gjith jets n prputhje me vullnetin e Zotit. Dhe ky asketizm nuk ishte m nj opus
supererogationis, prkundrazi ishte nj arritje, e cila iu krkua kujtdo, q donte t
ishte i sigurt pr lumturimin e vet. Ajo jet specifike e shenjtorve, e krkuar nga
feja, e ndryshme nga jeta natyrore nuk u zhvillua m - kjo sht m vendimtare jasht bots n komunitetet e murgjve, prkundrazi u zhvillua brenda bots dhe
institucioneve t saj. Ky racionalizm i mnyrs s jetess brenda ksaj bote, por duke
pasur parasysh botn e prtejme, ishte pasoj e konceptit t profesionit n
protestantizmin asketik.
Asketizmi i krishter fillimisht duke u arratisur nga bota pr n vetmi, duke hequr
dor prej saj, e kishte sunduar qyshkur botn q nga manastiri nprmjet kishs. Por
ai n trsi i kishte ln t paprekur jets s prditshme shekullare karakterin e saj
natyral t shpenguar. Tani asketizmi hyri n tregun e jets, mbylli pas vetes dyert e
manastirit dhe ndrmori q t pushtonte me metodikn e vet pikrisht jetn
shekullare t prditshme, pr ta riorganizuar at n nj jet racionale brenda ksaj bote
dhe jo larg ksaj bote apo n favor t ksaj bote. Se me far rezultati, kt do prpiqen
ta tregojn shtjellimet tona t mtejshme.
2. Asketizmi dhe shpirti kapitalist
Pr t kuptuar lidhjet midis ideve themelore fetare t protestantizmit asketik dhe
parimeve t jets s prditshme ekonomike sht e domosdoshme q t afrojm para
s gjithash shkrime t tilla teologjike, t cilt dallohen se kan hedhur shtat nga
praktika e shrbess fetare. Sepse n nj epok, n t ciln bota e prtejme ishte
gjithka, ku pozicioni social i t krishterit varej nga lejimi pr t marr pjes n
kungim, ku kleriku nprmjet shrbess fetare, disiplina kishtare dhe predikimi
ushtronin nj ndikim - si e tregon do vshtrim n mbledhjet e consilia, casus
conscientiae etj. -, t cilin ne njerzit modern thjesht nuk mund ta prfytyrojm dot
m, ather fuqit fetare, q vendosin autoritetin e tyre n kt praktik jan dhe
krijuesit vendimtar t karakterit t popullit.
285

Q diferencat n themelet dogmatike nuk e kundrshtuan interesin e rndsishm ndaj sprovimit, e ka n

fund t fundit arsyen, q nuk do t shqyrtohet ktu, n veorin fetare-historike t krishtrimit.
286
Since God hath gathered us to be a people... thot p.sh. edhe Barclay n veprn e cituar f. 357 dhe un vet
dgjova edhe nj predikim t kuakerave n Haverford College, i cili e vuri t gjith theksin n interpretimin e
saints = separati.

112

Ne pr shqyrtimin e ksaj pjese, n kontrast me shqyrtimet e mvonshme mund ta

trajtojm protestantizmin asketik si nj mas t plot. Por meq puritanizmi anglez i
dal nga kalvinizmi ofron themelin m t qndrueshm pr iden e profesionit, ne
sipas principit ton do t vendosim n qendr t diskutimit nj nga prfaqsuesit e
tij. Richard Baxter shquhet para shum prfaqsuesve t tjer letrar t etiks
puritane nga qndrimi i tij eminent praktik dhe paqsor, njkohsisht shquhet edhe
pr njohjen universale t veprave t tij, gjithmon t ribotuara dhe t prkthyera.
Presbyterian dhe apologjet i sinodit Westminster, por - si shum nga mndjet m t
ndritura t kohs - q del gradualisht nga tutela e dogms s kalvinizmit t pastr.
Prbrnda nj kundrshtar i uzurpimit t br nga Kromuelli, sepse ishte armik i do
revolucioni, nuk donte krijimin e sekteve dhe aq m tepr ishte kundr zellit fanatik
t shenjtorve, por me zemrgjrsi t madhe ndaj veorive t jashtme dhe ishte
objektiv ndaj kundrshtarit. Fushn e vet t puns e krkoi rrnjsisht n drejtimin e
nxitjes praktike t jets s moralshme nprmjet kishs dhe n shrbim t ksaj pune
- si nj nga klerikt m t suksesshm, q njeh historia - u vu n dispozicion t
qeveris parlamentare e po ashtu n dispozicion t Kromuellit dhe t Restaurimit287
derisa nn regjimin e fundit - para dits t Shn Bartolomeut - u trhoq nga detyra.
Vepra e tij Christian Directory sht manuali m i plot pr etikn puritane dhe
mbshtetet kudo n prvojat praktike t aktivitetit t tij n shrbimin shpirtror.
Duke i krahasuar do t afrojm Theologische Bedenken t Spenerit si prfaqsues i
pietizmit gjerman, Apology t Barclayt pr kuakerat dhe prfaqsues t tjer t
etiks asketike288, por pr hir t kursimit t hapsirs do t kufizohemi mundsisht n
prfundimet e tyre289.
Po t marim n dor Prehjen e prjetshme t shenjtorve t Baxterit dhe
Christian Directory t tij ose edhe punime t ngjashm t t tjerve 290 n nj

287

Shih karakteristikn e tij t bukur tek Dowdeni n veprn e cituar. Pr tek teologjia e Baxterit, pasi ai ishte
larguar gradualisht nga besimi strikt tek dekreti i dyfisht, na orienton pranueshm hyrja pr n punimet e tij t
ndryshme t shtypura n Works of the Puritan Divines (e Jenkyn). Prpjekja e tij pr t kombinuar universal
redemption dhe personal election nuk knaqi asknd. Pr ne sht thelbsore vetm q ai madje edhe ather
iu prmbajt fort personal election, d.m.th. piks vendimtare pr etikn n doktrinn e predestinimit. Nga ana
tjetr e rndsishme sht dobsimi tek ai i kuptimit ligjor t prligjjes, si nj far afrimi tek baptistt.
288
Traktatet dhe predikimet e Th. Adams, John Howe, Matthew Henry, J. Janeway, St. Charnock, Baxter,
Bunyan jan prmbledhur me nj przgjedhje shpesh disi arbitrare n 10 volumet e Works of the Puritan
Divines (London 1845-48). Botimet e punimeve t Bailey, Sedgewick, Hoornbeck jan dhn m sipr kur
citohen pr her t par.
289
Po aq mir mund t afronim Votin ose prfaqsues t tjer kontinental t asketizmit shekullar. Pikpamja e
Brentanos se ky zhvillim paska qn vetm anglosakson sht trsisht e gabuar. Przgjedhja mbshtetet n
dshirn pr ti ln radh q t flas, jo kryekput, por megjithat mundsisht lvizjes asketike t gjysms s
dyt t shekullit t 17, drejtprdrejt para ndryshimit n utilitarizm. N kuadrin e ksaj skice fatkeqsisht duhej t
hiqnim dor nga detyra joshse pr t br t qart edhe nprmjet literaturs biografike stilin e jetess t
protestantizmit asketik, veanrisht kuakerat do t duhej ti afronim ktu, meq tek ne jan akoma relativisht t
panjohur.
290
Sepse mund t mernim po aq mir n dor shkrimet e Gisbert Votit ose negociatat e sinodeve t Hugnotve
apo literaturn baptiste hollandeze. N nj mnyr shum t shkret, Sombarti dhe Brentano kan zgjedhur
tamam ato komponente ebionitike t Baxterit, q un vet i kam vn fort n dukje, pr t m kundrvn
prapambetjen e padyshimt (kapitaliste) t doktrins s tij. Por : 1. Duhet njohur vrtet rrnjsisht e gjith kjo
literatur pr ta prdorur drejt at, 2. Duhet par fakti q un prpiqem pikrisht t provoj sesi megjith
doktrinn antimammonite prapseprap shpirti i ksaj feje asketike lindi racionalizmin ekonomik, krejtsisht
njlloj si n ekonomit e manastirve, sepse ajo vendoste nj premium pr at q ishte m vendimtarja e saj : pr
motivet racionale me premisa asketike. Hallin e kemi vetm pr kt dhe madje kjo sht kripa e asaj q
prezantojm ktu.

113

vshtrim t par t gjykimeve pr pasurin291 dhe pr fitimin e saj bie n sy theksimi

pikrisht i elementeve ebionitike t Dhjats s Re292. Pasuria si e till sht nj rrezik i
madh, tundimet e saj jan t pandrprera, rendja 293 pas saj sht jo vetm e
pakuptimt kundrejt rndsis t shquar t mbretris s Zotit, por edhe e dyshimt
nga ana morale. Ktu asketizmi duket se drejtohet shum m rrept kundr do
prpjekjeje pr t fituar pasuri t prkohshme sesa e bn kt tek Kalvini, i cili nuk
shikonte n pasurin e klerikve asnj penges pr efikasitetin e tyre, prkundrazi
shikonte nj ngritje plotsisht t dshirueshme t namit t tyre e u lejonte q ta
investonin me fitim pasurin e tyre, vetm duke shmangur ngatrresat. Mund t
mblidhen sa t doni shembuj nga shkrimet puritane ku mallkohet synimi pr t br
para dhe pasuri dhe t ballafaqohen me literaturn etike t mesjets s vonshme, q
ishte n kt pik shum m e shpenguar. Dhe me kto dyshime e kemi gjithashtu
plotsisht seriozisht, - vetm se nevojitet t shihen disi m nga afr pr t vn re
sensin e tyre vendimtar etik dhe kontekstin e tyre. Vrtet e dnueshme nga ana
morale sht veanrisht prehja mbi pasuri 294 , sht shijimi i pasuris duke pas
konsekuencat e ngeshmris dhe t epshit e para s gjithash sht shmangja nga
synimi pr nj jet t shenjt. Dhe prona sht e dyshimt vetm sepse ajo sjell me
vete rrezikun e ksaj prehjeje. Sepse prehja e prjetshme e shenjtorve gjendet n
botn e prtejme, kurse mbi tok edhe njeriu pr t qn i sigurt pr statusin e tij t
mshirs duhet t bj punt e atij, q e ka drguar, pr aq koh sa sht dit. Jo
ngeja dhe qejfi, prkundrazi vetm aktiviteti i shrben sipas vullnetit t zbuluar qart

291

Po ashtu tek Kalvini, i cili nuk ishte aspak mik i pasuris qytetare (shih sulmet e ashpra ndaj Venedikut dhe
Antverpenit n Jes. Opp. III 140a, 308a).
292
Saints everlasting rest cap. X, XII. Krahaso Bailey, Praxis pietatis f. 182, ose Matthew Henry (The worth of
the soul, Works of Pur. Div. f. 319 : Those that are eager in pursuit of wordly wealth despise their soul, not only
because the soul is neglected and the body preferred before it, but because it is employed in these pursuits :
Psalm 127, 2.) Por n t njjtn faqe sht shnimi q do citohet m von pr mkatin e shprdorimit t do lloji
t kohs dhe veanrisht shprdorimi nprmjet dfrimeve. Po ashtu pothuajse n gjith literaturn fetare t
puritanizmit anglezo-hollandez. Shih p.sh. Hoornbecks (n veprn e cituar 1. X c. 18 u. 18) Philippika kundr
avaritia. (Tek ky shkrimtar ndr t tjera veprojn ndikimet sentimentalo-pietiste : shih lvdimin e tranquillitas
animi e plqyer nga Zoti kundrejt sollicitudo t ksaj bote). Nj i pasur nuk lumturohet leht, sht i
mendimit edhe Bailey duke u mbshtetur n nj pasazh t njohur t Bibls (n veprn e cituar f. 182). Edhe
katekizmat e metodistave na paralajmrojn q t mos mbledhim thesare n tok. Tek pietizmi kuptohet kjo
gj krejtsisht vetvetiu. Edhe tek kuakerat nuk ishte ndryshe. Krahaso Barclay n veprn e cituar f. 357 :....and
therefore beware of such temptation as to use their callings and engine to be richer.
293
Sepse jo vetm pasuria, por n mnyr t ngjashme edhe prpjekja instinktive drejt fitimit (apo far mbahej
si e till) u dnua rrept. N Tokat e Ulta, nga sinodi i Hollands s Jugut n 1574 u deklarua, n prgjigje t nj
pyetjeje, q huadhnsit, megjithse biznesi ligjrisht sht i lejuar, nuk duhet t lejohen n kungim. Sinodi i
provincs Deventer n 1598 (neni 24) e shtriu kt edhe tek npunsit e huadhnsve. Sinodi i Gorichem i 1606
caktoi kushte t rrept dhe poshtrues se kur lejoheshin grat e fajdexhinjve e edhe n 1644 dhe 1657 u
diskutua nse huadhnsit nga Lombardia do t lejoheshin t mernin pjes n kungim (kjo veanrisht pr
Brentanon, i cili citon strgjyshrit e tij katolik - megjithse n tr botn euro-aziatike ka pasur q prej mijra
vjetsh tregtar dhe bankier t huaj) e edhe Gisbert Vot (Disp. Theol. IV. 1667 de usuris f. 665) dshironte ti
prjashtonte trapezitt (lombardasit, piemontezt) nga kungimi. E njjta gj ishte edhe n sinodt e
Hugnotve. Kto lloj shtresash kapitaliste nuk ishin aspak bartsit tipik t botkuptimit dhe t mnyrs s
jetess, pr t cilt bhet fjal n kt libr. Ato gjithashtu nuk ishin asgj e re prkundrejt antikitetit dhe
mesjets.
294
E prpunuar n detaje n kapitullin e 10 t Saints` everlasting rest : kush do donte t prehej prgjithmon n
bujtin, t ciln Zoti ia jep si pron, at Zoti do ta godas edhe n kt jet. Prehja e strgjat mbi pasurin e
fituar sht pothuajse gjithnj lajmtari i par i zvetnimit moral. Sikur t kishim gjithka, far do mund t
kishim nga bota, a do t ishte kjo tashm gjithka, far shpresonim t kishim ? Knaqsia e plot nuk mund t
realizohet mbi tok, sepse sipas vullnetit t Zotit ajo nuk duhet t realizohet.

114

t Zotit shtimit t lavdis s tij295. Shprdorimi i kohs sht pra mkati i par dhe n
princip m i rndi nga t gjith mkatet. Periudha e jets s njeriut sht pafundsisht
e shkurtr dhe e vyer pr t prcaktuar prirjen e tij. Humbja e kohs duke u marr
me shoqrin, me drdllisje t kalbura 296 , me luksin 297 , madje edhe humbja e
kohs nprmjet gjumit298 m t gjat sesa nevojitet pr shndetin - 6 or deri n 8 or
m e shumta - sht absolutisht e dnueshme nga ana morale299. Nuk thuhet akoma
si tek Franklini : Koha sht para, por fjalia vlen n nj far mase n sensin spiritual
: ajo sht pafundsisht e vlefshme, sepse do or e humbur i hiqet puns n shrbim
t lavdis s Zotit300. Prandaj i pavler dhe eventualisht direkt i dnueshm sht
edhe meditimi me duar n xhepa, t paktn kur ai kryhet n dm t puns n nj
profesion301. Sepse ai sht pr Zotin m pak i plqyeshm sesa sht kryerja aktive e
vullnetit t Zotit n nj profesion302. Prve ksaj e djela sht caktuar pikrisht pr
295

Christ. Dir. I f. 375/6 : It is for action that God maintaineth us and our activities : work is the moral as well as
the natyral end of power....It is action that God is most served and honoured by.....The public welfare or the good
of many is to be valued above our own. Ktu shfaqet zanafilla pr kalimin nga vullneti i Zotit n pikpamjet e
pastra utilitare t teoris s mvonshme liberale. Pr burimet fetare t utilitarizmit shih m posht n tekst si dhe
shnimin nr. 231.
296
Po urdhresa pr t heshtur - duke u nisur nga krcnimi n Bibl pr dnim lidhur me do fjal pa fryt sht veanrisht q nga koha e murgjve t Clunyt nj mjet i sprovuar asketik pr t edukuar vetkontrollin.
Edhe Baxteri zgjerohet hollsisht lidhur me mkatin e kuvendimit t pafryt. Rndsin e saj pr formimin e
karakterit t tij e ka muar tashm Sanfordi n veprn e cituar f. 90f. Melancholy dhe moroseness e
puritanve, t ndjera kaq thell nga bashkkohsit, ishin pasoj e shmbjes s shpengimit t status naturalis,
dhe n shrbim t ktyre qllimeve ishte edhe prbuzja ndaj fjalimeve pa tru. Kur Washington Irvingu
(Bracebridge Hall cap. XXX) e krkon arsyen pjesrisht n calculating spirit t kapitalizmit e pjesrisht n
efektin e liris politike, e cila t shpie tek sensi i vetprgjegjsis, ather me kt rast duhet thn se nuk u arrit
i njjti efekt tek popujt roman dhe pr Anglin gjrat ndoshta qen kshtu : 1. Puritanizmi aftsoi ithtart e tij q
t krijojn institucione t lira dhe q t bhen prapseprap nj fuqi botrore dhe 2. Ai e shndrroi at
calculating spirit (q Sombarti e quan Rechenhaftigkeit) e q n fakt sht thelbsor pr kapitalizmin, nga
nj mjet t ekonomis n nj princip pr gjith mnyrn e jetess.
297
N veprn e cituar I f. 111.
298
N veprn e cituar I f. 383f.
299
Njlloj mbi vlefshmrin e kohs, shih Barclay n veprn e cituar f. 14.
300
Baxter n veprn e cituar f. 79 : Keep up a high esteem of time and be every day more careful that you lose
none of your time, than you are that you lose none of your gold and silver. And if vain recreation, dressings,
feastings, idle talk, unprofitable company, or sleep, be any of them temptations to rob you of any of your time,
accordingly heighten your watchfulness. Those that are prodigal of their time despise their own souls
mendon Matthew Henry (Worth of the soul, W. of Pur. Div. f. 315). Edhe ktu asketizmi protestant lviz n
rrug t sprovuara prej kohsh. Ne jemi msuar q t shohim si specifike tek njeriu modern n nj profesion
fardo, q ai nuk ka koh dhe t masim p.sh. - Gte n veprn e tij Wanderjahren - shkalln e zhvillimit
kapitalist me faktin se ort bien do erek ore (po kshtu edhe Sombarti n veprn e tij Kapitalismus). Por ne
sidoqoft nuk duhet t harrojm se njeriu i par (n mesjet), q jetoi me planifikim t kohs ishte murgu dhe q
kambanat e kishs duhej ti shrbenin n radh t par nevojave t tij pr planifikimin e kohs.
301
Krahaso diskutimet e Baxterit pr profesionin n veprn e cituar I f. 108f. Posarisht pasazhin e mposhtm :
Question : But may I not cast off the world that I may only think of my salvation ? Answer : You may cast off all
such excess of wordly cares or business as unnecessarily hinder you in spiritual things. But you may not cast off
all bodily amployment and mental labour in which you may serve the common good. Every one as a member of
Church or Commonwealth must employ their parts to the utmost for the good of the Church and the
Commonwealth. To neglect this and say : I will pray and meditate, is as if your servant should refuse your
greatest work and tye himself to some lesser easier part. And God hath commandeth you some way or other to
labour for your daily bread and not to live as drones of the sweat of others only. Citohen gjithashtu urdhresa e
Zotit ndaj Adamit : N djersn e fytyrs tnde....dhe udhzimi i Shn Paulit : Kush nuk do punoj, nuk do
haj. sht e njohur prej kohsh tek kuakerat q edhe qarqet m t kamura t tyre nxisnin bijt e tyre q t
msonin nj profesion (pr arsye etike e jo - si rekomandon Alberti - pr arsye utilitare).
302
Ktu jan disa pika ku pietizmi shmanget pr shkak t karakterit t tij emocional. Speneri thekson krejtsisht
n sensin luterian q puna n nj profesion sht shrbes ndaj Zotit, megjithat ai qndron i patundur (shih
Theol. Bedenken III f. 445) - edhe kjo sht luteriane - se telashet nga bizneset e nj zanati e largojn njeriun nga
Zoti, nj antitez shum karakteristike ndaj puritanizmit.

115

meditimin dhe sipas Baxterit jan gjithmon ata, q jan dembel n profesionin e
tyre, t cilt nuk kan koh edhe pr Zotin, kur vjen ora e tij303.
Rrjedhimisht vepra kryesore e Baxterit prshkohet nga nj predikim gjithnj i
prsritur, ndonjher pothuajse pasionant pr punn e fort, t pandrprer fizike
ose mendore304. Dy motive bashkveprojn ktu305. Puna sht s pari mjeti asketik i
sprovuar prej kohsh, e cila n kishn e Oksidentit ka qn vlersuar 306 qyshkur si
mjet i till, n kontrast t fort jo vetm me Orientin, por edhe pothuajse me t gjith
rregullat e murgjve t tr bots307. Ajo sht sidomos mjeti specifik parandalues i t
gjith atyre tundimeve, q puritanizmi i prmbledh n termin unclean life, - dhe
roli i saj nuk sht i vogl. Asketizmi seksual n puritanizm ndryshon nga asketizmi
seksual i murgjve vetm nga grada, por jo n principin themeltar dhe si pasoj edhe
e konceptit puritan pr jetn bashkshortore ndikimi i tij n praktik sht m i
gjithanshm sesa ai i murgjve. Sepse marrdhnia seksuale edhe n jetn
bashkshortore sht e lejueshme vetm si mjet i dshiruar nga Zoti pr t shtuar
lavdin e tij sipas urdhress : Jini pjellor dhe shtohuni308. Sikurse ndaj dyshimeve
303

N veprn e cituar f. 242 : Its they that are lazy in their callings that can find no time for holy duties. Prandaj
pikpamja se kryesisht qytetet - selia e borgjezis e prkushtuar ndaj fitimit racional - jan selit e virtyteve
asketike. Kshtu Baxteri n autobiografin e tij (pjes n W. of the Pur. Div. f. XXXVIII) thot pr endsit e tij
n avlmend n Kidderminster : And their constant converse and traffic with London doth much to promote
civility and piety among tradesmen. Q afrsia me kryeqytetin ndikon n forcimin e vityteve, kjo do ti habis
klerikt e sotm, t paktn ata gjerman. Por edhe pietizmi shfaq pikpamje t ngjashme. Kshtu Speneri n nj
rast i shkruan nj kolegu t ri :T paktn do t dal se n numrin e madh t qytetarve n qytete, meq shumica
sht vrtet e poshtr, do t gjenden sidoqoft gjithmon disa shpirtra t mir, t cilt bjn t mira, ndrsa n
fshatra sht meraku q zor se mund t gjendet ndonjher dika fort e mir n nj komunitet t tr (Theol.
Bed. I, 66 f. 303). Me fjal t tjera fshatari kualifikohet si pak i prshtatshm pr nj mnyr asketike racionale
t jetess. Hyjnizimi etik i Spenerit sht shum modern. Ne ktu nuk do ti hyjm rndsis s ksaj dhe
shprehjeve t ngjashme n lidhje me shtjen e kushtzimeve klasore t asketizmit.
304
Le t marrim p.sh. pasazhet e mposhtme (n veprn e cituar f. 336f) : Be wholly taken up in diligent
business of your lawful calling when you are not exercised in the more immediate service of God. Labour
hard in your callings. See that you have a calling which will find you employment for all the time which Gods
immediate service spareth.
305
Q vlersimi specifik etik i puns dhe i dinjitetit t saj n zanafill nuk ishte nj ide vetjake e krishtrimit
apo nj ide karakteristike e tij, e ritheksoi fort prsri para pak kohsh Harnack (Mitt. des Ev.-Soz. Kongr. 14.
Folge, 1905, Nr. 3/4, f. 48).
306
Po kshtu n pietizm (Spener n veprn e cituar III f. 429, 430). Drejtimi karakteristik pietist sht se
besnikria ndaj profesionit, q na sht ngarkuar si dnim pr shkak t rnies n mkat, i shrben vrasjes s
vullnetit ton egoist. Puna n nj profesion, si shrbim dashurie ndaj tjetrit, sht detyr mirnjohjeje ndaj
mshirs s Zotit (ide luteriane !) e prandaj Zoti nuk sht i knaqur nse puna bhet pa qejf dhe me mrzi (n
veprn e cituar III f. 272). Pra i krishteri duhet t tregohet po aq i zellshm n punn e tij sa nj njeri shekullar
(III f. 278). Kjo mbetet dukshm mbrapa kndvshtrimit puritan.
307
Se ku mbshtetet ky kontrast i rndsishm, i cili duket se ekziston q nga rregullat e Benediktinve, mund t
na e tregoj vese nj shqyrtim shum m i gjithanshm.
308
A sober procreation of children sht qllimi i jets bashkshortore sipas Baxterit. N mnyr t ngjashme
Speneri, ndrkaq me koncesione ndaj pikpamjes s vrazhd luteriane, sipas s cils shmangja - zakonisht e
paevitueshme - e imoralitetit sht qllim i dors s dyt. Epshi seksual si dukuri shoqruese e mbarsjes sht
edhe n martes mkat dhe sipas mendimit p.sh. t Spenerit sht vese rrjedhoj e rnies n mkat, e cila nj
proces kaq natyral dhe t dshiruar nga Zoti e shndrroi n dika t lidhur pashmangshmrisht me ndjenja
mkatare e n kt mnyr n nj turp. Sipas mendimit edhe t disa rrymave pietiste forma m e lart e martess
kristiane sht ajo me ruajtjen e virgjris, e dyta sht ajo n t ciln marrdhnia seksuale i shrben kryekput
vetm lindjes s fmijve e kshtu m tej deri tek ato, t cilat lidhen pr arsye t pastra erotike ose pr arsye t
pastra t jashtme dhe t vshtruara nga ana etike konsiderohen si bashkjetes pa kuror. N kto shkallt e ulta
preferohet nj martes e lidhur pr arsye t pastra t jashtme (sepse sidoqoft frymzohet nga gjykime racionale)
sesa ajo me kondita erotike. Teorin dhe praktikn herrnhuteriane mund ta lm ktu pa shqyrtuar. Filozofia
racionalizuese (Chr. Wolff) e mori teorin asketike n versionin, q u kshillua si mjet pr nj qllim, se epshi
seksual dhe ushqimi i tij nuk duhen br qllim n vetvete. Kalimi n utilitarizmin e pastr me orientim higjenik
sht kryer tashm tek Franklini, i cili kishte afrsisht pikpamjen etike t mjekve modern e me dlirsi

116

fetare dhe vettorturs skrupuloze po ashtu edhe ndaj t gjitha tundimeve seksuale krahas diets s qart, ushqimeve bimore dhe banjove t ftohta - do t jepet si recet :
Puno fort n profesionin tnd309.
Por prve ktyre e para s gjithash puna sht qllimi i vet jets, i urdhruar nga
Zoti310. Fjalia e Shn Paulit : Kush nuk do punoj, nuk do haj zbatohet pakushte
dhe vlen pr kdo311. Mungesa e dshirs pr pun sht simptom e mungess s
statusit t mshirs312.
Ktu shfaqet qart shmangja nga qndrimi mesjetar. Edhe Thomas fon Aquini e
kishte interpretuar at fjali. Por sipas tij 313 puna sht vetm naturali ratione e
domosdoshme pr t ruajtur jetn e individit dhe t komunitetit. Atje ku ky qllim
bie posht, resht edhe fuqia e direktivs. Ajo prek vetm sojin, jo do individ. Ajo
nuk i referohet atij, q mund t jetoj pa pun nga prona e vet dhe po ashtu prsiatja
si form spirituale e veprimit n mbretrin e Zotit qndron natyrisht mbi
urdhresn n shpjegimin e saj fjal pr fjal. Pr m tepr, pr teologjin popullore
forma m e lart e produktivitetit t murgjve konsistonte n shtimin e thesaurus
ecclesiae = thesarit t kishs nprmjet lutjes dhe korit. Por vetkuptohet tek Baxteri
nuk rrzohen vetm kto shkelje t detyrs etike pr pun, prkundrazi ai ngulit me
vendosmrin m t madhe parimin se edhe pasuria nuk t liron nga zbatimi pa
kuptonte kufizimin e marrdhnieve seksuale n vlera t dshirueshme pr shndetin dhe si dihet u shpreh edhe
teorikisht sesi duhej realizuar kjo. Kudo deprtoi i njjti zhvillim, sapo kto gjra u bn objekt i gjykimeve t
pastra racionale. Racionalisti seksual puritan dhe ai higjienik ecin n rrug shum t ndryshme, vetm ktu
kuptohen ata menjher njri me tjetrin. Gjat nj referati, nj prfaqsues i zellshm i prostitucionit
higjienik - bhej fjal pr bordellt dhe mjedise t prcaktuara - e motivoi legjitimitetin moral t
marrdhnieve seksuale jasht martesore (t para nga ana higjienike si t dobishme) duke iu referuar
nprmjet zbukurimit t tij poetik Faustit dhe Gretchenit. Trajtimi i Gretchenit si nj prostitut dhe
barazvlersimi i veprimit t fuqishm t pasioneve njerzor me marrdhnien seksuale t kryer pr hatr t
shndetit, q t dyja kto i prgjigjen plotsisht pikpamjes puritane. Po ashtu sht p.sh. pikpamja vrtet prej
specialisti e prfaqsuar me raste nga mjek shum t shquar se nj shtje q prek problemet m subtile t
personalitetit dhe t kulturs, si sht domethnia e moskryerjes s marrdhnieve seksuale, i prket
kryekput forumit t mjekut (si specialist). Tek puritant specialist sht teoricieni moralist, ktu teoricieni
higjienik, por principi, q ne lehtsisht na duket filistin, i kompetencs pr zgjidhjen e shtjes sht i njjt natyrisht me shenja t kundrta. Por idealizmi i fuqishm i pikpamjes puritane, bashk me gjith druajtjet e saj,
do t tregonte suksese pozitive i kundruar edhe nga pikpamja e ruajtjes s racs si dhe n sensin e pastr
higjienik. Ndrsa higjiena moderne e seksit pr shkak t apelit t pashmangshm t saj pr
paparagjykueshmri bie n rrezikun e shkatrrimit t truallit t sukseseve t saj. Sesi me at interpretim
racional t marrdhnieve seksuale, tek popujt e ndikuar nga puritanizmi lindn n fund t fundit ajo prsosje
dhe deprtimi shpirtror-etik n marrdhniet bashkshortore si dhe ato gonxhe t fisnikris bashkshortore - n
kontrast me duhmn patriarkale, e cila tek ne n Gjermani ekziston n prapambetje shpesh akoma shum t
ndjeshme deri n qarqet e aristokracis intelektuale -, kto do t mbeten natyrisht jasht ktij diskutimi.
(Ndikimet baptiste kan qn pjesmarrse n emancipimin e gruas; mbrojtja e liris s ndrgjegjes t gruas
dhe shtrirja e ides s priftris t prgjithshme deri tek gruaja ishin edhe ktu arjet e para n patriarkalizm).
309
Prsritet gjithmon tek Baxteri. Baza biblike rregullisht sht ose pasazhi q e njohim prej Franklinit (Fjalt
e urta Sal. 22, 29) ose lavdia e puns n fjalt e urta Sal. 31, 16 Cf. n veprn e cituar I f. 382, f. 377 etj.
310
Vet Zinzendorfi thot nganjher : Njeriu nuk punon vetm q t jetoj, prkundrazi njeriu jeton pr hir t
puns dhe n qoft se njeriu nuk ka m pun pr t br, ai vuan ose bie n gjum (Plitt I f. 428).
311
Edhe nj simbol i mormonve mbyllet (sipas citateve) me fjalt : Por nj prtac ose dembel nuk mund t jet
i krishter dhe nuk mund t lumturohet. Ai sht prcaktuar q t pickohet pr vdekje dhe t flaket nga kosherja
e bletve. Ndrkaq n kt rast ishte kryesisht disiplina madhshtore, q qndronte n mes midis manastirit dhe
fabriks e cila e vuri individin para zgjedhjes : pun ose zhdukje dhe - sigurisht e lidhur me entuziazmin fetar
dhe vetm nprmjet tij - prodhoi arritjet e habitshme ekonomike t ktij sekti.
312
Prandaj n veprn e cituar I f. 380 analizohet ajo me kujdes n simptomat e saj. Sloth dhe idleness jan
pr kt arsye mkate kaq jashtzakonisht t rnda, sepse ato kan karakter t vazhdueshm. Ato shihen nga
Baxteri hapur si shkatrrimtare t statusit t mshirs (n veprn e cituar I f. 279/80). Ato jan antiteza e
jetess metodike.
313
Shih m sipr shnimin nr. 58.

117

kushte i asaj direktive314. Pa punuar edhe pasaniku nuk duhet t haj, sepse edhe
nse pr t mbuluar nevojat e tij nuk ka nevoj q t punoj, prapseprap ekziston
urdhresa e Zotit, t cils duhet ti bindet po ashtu si i varfri315. Sepse pr kdo pa
dallim provania e Zotit ka prgatitur nj profesion, (calling = zanat), t cilin ai duhet
ta shquaj dhe t punoj n t dhe ky profesion nuk sht si n luterizm316 nj fat q
duhet ti nnshtrohesh dhe me t cilin duhet t knaqesh, prkundrazi sht nj
urdhr i Zotit ndaj individve pr t punuar pr nderin e tij. Kjo nuanc n dukje e
leht pati konsekuenca t rndsishme psikologjike dhe u lidh me zhvillimin e
mtejshm t interpretimit n form predestinuese t kozmosit ekonomik, interpretim i
njohur tashm nga skolastika.
Thomas fon Aquini, t cilin e shohim si m t prshtatshmin pr ta marr
gjithmon si piknisje, si dhe t tjert, e pati konceptuar tashm fenomenin e ndarjes
s puns dhe t profesioneve n shoqri si pjell direkte t planit botror t
Perndis. Por prfshirja e njerzve n kt kozmos ndodh ex causis naturalibus dhe
sht e rastsishme (contingent sipas terminologjis skolastike). Pr Luterin, si e
pam, prfshirja e njerzve n klasat dhe profesionet e dhn n nj rend objektiv
historik, u b pjell direkte e vullnetit t Perndis e pra qndrimi i individit n
pozicionin dhe n caqet, q ia ka caktuar Zoti ishte detyr fetare317. Kjo aq m tepr,
kur marrdhniet e prshpirtshmris luteriane me botn n prgjithsi q nga
fillimi ishin dhe mbetn t pasigurta. Nga rrethi i ideve t Luterit, t cilat asnjher
nuk zhvishen trsisht nga indiferenca pauliste ndaj bots, nuk mund t fitohen
principe etike pr konfigurimin e bots dhe prandaj bota duhej pranuar si ishte dhe
kjo mund t vulosej vetm si detyr fetare. Karakteri predestinues i lojs s interesave
ekonomik privat merr prsri nuanc tjetr n pikpamjen puritane. Se cili sht
qllimi predestinues i ndarjes n profesione, kjo njihet nga frutat e saj n besnikri me
skemn puritane t interpretimit pragmatik. N kt pik Baxteri hyn n shtjellime,
t cilat m shum se nj her t kujtojn direkt apoteozn e shquar t Adam Smithit
pr ndarjen e puns318. Specializimi i profesioneve, meq mundson ushtrimin (skill)
e puntorit, on n rritjen sasiore dhe cilsore t rendimentit n pun dhe i shrben
pra t mirs s prgjithshme (common best), e cila sht identike me t mirn e sa m
314

Baxteri n veprn e cituar I f. 108 ff. Veanrisht bien n sy pasazhet e mposhtme : question : But will not
wealth excuse us ? Answer : It may excuse you from some sordid sort of work, by making you more
serviceable to another, but you are no more excused from service of work....then the poorest man....Gjithashtu f.
376 : Though they (t pasurit) have no outward want to urge them, they have as great a necessity to obey God...
God had strictly commandeth it (punn) to all. Shih shnimet nr. 129, 130, 131, 132, 133.
315
Po kshtu Speneri (n veprn e cituar III, f. 338, 425), i cili pr kt arsye lufton si t dyshimt nga ana
morale veanrisht prirjen pr t dal para kohe n pension dhe - duke zmbrapsur kundrshtimin ndaj
ligjshmris pr marrjen e interesave nga parat : knaqsia prej interesave nga parat t on n dembelizm thekson se ai q mund t jetoj me interesat e parave t tij, prapseprap sipas urdhrit t Zotit sht i detyruar
q t punoj.
316
Duke prfshir dhe pietizmin. Kur vjen shtja e ndrrimit t profesionit, Speneri operon vazhdimisht me
qndrimin q pasi sht prvetsuar nj her nj profesion i caktuar, qndrimi n t dhe nnshtrimi ndaj tij qnka
detyr e dal nga bindja ndaj predestinimit t Zotit.
317
Me far patetike m t lart, q sundon tr mnyrn e jetess, doktrina indiane e shlbimit lidh
tradicionalizmin n profesion me shanset e rilindjes, kjo sht shtjelluar n studimin pr Etikn ekonomike t
feve botrore. Pikrisht aty mund t njihet dallimi midis koncepteve t pastra etike doktrinore dhe krijimit
nprmjet fes t nxitjeve psikologjike pr tipe t caktuara t mnyrs s jetess. Indiani i prshpirtshm mund t
fitonte shanse t favorshm pr rilindje vetm nprmjet prmbushjes rreptsisht tradicionale t detyrave t
kasts ku ka lindur : sanksionimi m i fort i mendueshm fetar i tradicionalizmit. Etika indiane sht faktikisht
n kt pik antiteza m konsekuente e etiks puritane, sikurse po ashtu sht ajo n nj drejtim tjetr
(tradicionalizmi n strukturn e kastave) antiteza m konsekuente e hebraizmit.
318
Baxteri n veprn e cituar I f. 377.

118

shum vetave mundsisht. Nse deri ktu motivimi sht pastrtisht utilitar dhe
plotsisht i afrt me disa pikpamje tashm t zakonshme n literaturn shekullare t
kohs 319 , menjher spikat ngjyrimi karakteristik puritan kur Baxteri n krye t
diskutimeve t tij vendos motivin : Rezultatet e puns t nj njeriu, jasht nj
profesioni t prcaktuar, jan vetm pun e rregullt e rastit dhe ai kalon m shum
koh n dembelizm sesa n pun dhe kur ai i prfundon ato si vijon : dhe ai
(puntori profesionist) do ta kryej punn e tij me rregull, ndrsa nj tjetr ngec n
rrmuj t pa reshtur dhe biznesi i tij nuk njeh as vend dhe as koh320.....prandaj pr
donjrin sht m i mir nj profesion i prcaktuar (certain calling, n pasazhe t
tjer quhet stated calling). Puna jo e rregullt, t ciln sht i shtrnguar ta pranoj
puntori i zakonshm me mditje sht shpesh e pashmangshme, por sht gjithnj
nj gjendje e padshiruar kalimtare. Jets s njeriut pa profesion i mungon
karakteri sistematik-metodik, q si e pam e krkon asketizmi shekullar. Edhe sipas
etiks s kuakerave jeta profesionale e njeriut duhet t jet nj ushtrim konsekuent i
virtyteve asketike, nj sprovim i statusit t mshirs nprmjet ndrgjegjshmris s tij,
e cila shprehet n kujdesin321 dhe metodn me t cilt ushtron ai profesionin e vet. Jo
pun pr pun, prkundrazi pun racionale n nj profesion, kt gj krkon Zoti. N
iden puritane pr profesionin theksi vihet prher n kt karakter metodik t
asketizmit n profesion dhe jo si tek Luteri n pranimin e fatit t caktuar dikur nga
Zoti322. Prandaj jo vetm pyetja nse ndokush lejohet t ndrthur disa profesione
merr prgjigje pozitive n qoft se sht e dobishme pr t mirn e prgjithshme
ose t vetes323 dhe nuk sht e dmshme pr asknd tjetr e n qoft se nuk on n at
q njeriu t punoj pa ndrgjegje (unfaithful) n nj nga kto profesione.
Prkundrazi edhe ndrrimi i profesionit n asnj mnyr nuk shihet si dika e
dnueshme n vetvete, n qoft se nuk bhet me mndjelehtsi, por kryhet pr t
marr nj profesion m t plqyeshm324 pr Zotin dhe n prputhje me principin e
319

Por jo se pr kt arsye pikpamja puritane historikisht ka rrjedhur prej tyre. Prkundrazi ideja krejtsisht
autentike kalviniste ndikon n at q kozmosi i bots ti shrbej lavdis s Zotit, vetglorifikimit t tij. Kthesa
utilitare q kozmosi ekonomik duhej ti shrbente qllimit t zgjatjes s jets pr t gjith (good of the many,
common good etc.) ishte rrjedhoj e ides se do interpretim tjetr t on n hyjnizimin (aristokratik) t krijess
ose sidoqoft nuk i shrben lavdis s Zotit, prkundrazi qllimeve kulturore t krijess. Por vullneti i Zotit,
si shprehet n konfigurimin e dobishm t kozmosit ekonomik (shih shnimin nr. 120), pr aq sa shqyrtohen
qllimet e bots s ktushme, mund t jet vetm mirqenia e shoqris : dobia jopersonale. Pra utilitarizmi
sht, si u tha m par, rrjedhim i konfigurimit jopersonal t dashuris pr tjetrin dhe i hedhjes posht t do
glorifikimi t bots nprmjet ekskluzivitetit t ides puritane in majorem Dei gloriam. Sepse sa intensivisht
sundonte tr protestantizmin asketik ideja q do glorifikim i krijess prish lavdin e Zotit dhe prandaj sht
patjetr i dnueshm, shfaqet qart n rezervat dhe mundimin, q i kushtuan vet Spenerit, i cili me t vrtet
nuk kishte frymzime demokratike, pr t ruajtur prkundrejt interpelancave t shumta prdorimin e titujve si
N fund t fundit ai qetsohet me faktin se madje n bibl pretori Festus titullohet nga apostulli me
Ana politike e shtjes nuk hyn n kt kontekst.
320
The inconstant man is a stranger in his own house thot edhe Th. Adams (Works of the Pur. Div. f. 77).
321
Pr kt shih posarisht shprehjet e George Fox n The Friends Library (ed. W. & Th. Evans Philadelphia
1837 ff) Vol. I f. 130.
322
Pr m tepr ky drejtim i etiks fetare natyrisht nuk mund t shihet si pasqyrim i raporteve faktik ekonomik.
Specializimi i profesioneve ishte natyrisht n Italin e mesjets m i prparuar sesa n Anglin e asaj periode.
323
Sepse Zoti - si theksohet shum shpesh n literaturn puritane - nuk ka urdhruar asgjkundi , q duhet ta
duash tjetrin m shum se veten, por ta duash si veten. Pra njeriu ka gjithashtu pr detyr t doj veten. P.sh.
kush e di q ai vet e prdor pronn e tij n mnyr m t dobishme pra dhe m shum pr nderin e Zotit sesa do
t mund ta bnte tjetri, nuk sht i obliguar nga dashuria pr tjetrin q ti jap ktij nga prona e vet.
324
Edhe Speneri i afrohet ksaj pikpamjeje. Por madje dhe n rastin kur bhet fjal pr kalimin nga profesioni
(moralisht veanrisht i rrezikshm) i tregtarit n teologji, qndron sidoqoft shum i prmbajtur dhe
paralajmrues (III f. 435, 443, I f. 524). Rishfaqja e shpesht e prgjigjes lidhur pikrisht me kt pyetje (pr
lejueshmrin e ndrrimit t profesionit) n ekspertizat n natyrn e tyre shum t rrepta t Spenerit tregon, e

119

prgjithshm do t thot : pr t marr profesion m t dobishm. E para s gjithash :

dobia e nj profesioni dhe knaqsia korresponduese e Zotit maten vrtet n radh
t par sipas parametrave moral dhe m pas sipas parametrave t rndsis s
mallrave q prodhohen me kt profesion pr shoqrin, por pastaj vijon si kriter i
tret dhe natyrisht n praktik si kriteri m i rndsishm : mundsia e fitimit n
ekonomin private325. Sepse n qoft se ai Zot, t cilin puritani e sheh t veproj n t
gjitha fatet e jets, i tregon njrit prej t przgjedhurve t vet nj shans pr t fituar,
ather ai ka synimet e tij n kt gj. Dhe si rrjedhim i krishteri besimtar duhet t
ndjek kt thirrje duke e shfrytzuar at shans326. N qoft se Zoti ju tregon nj
rrug, n t ciln ju pa dmtuar shpirtin tuaj apo t t tjerve, n mnyr ligjore do t
mund t fitonit m shum se n nj rrug tjetr dhe ju e hidhni posht kt dhe ndiqni
rrugn m pak fitimprurse, ather ju i hiqni kryq nj nga qllimeve q ka thirrja juaj
(calling), ju refuzoni q t jeni administrator (stewart) i Zotit dhe nuk pranoni dhuratat e
tij, pr ti prdorur pr t, nse ai do e krkonte kt. Natyrisht jo pr qllimet e
epshit dhe t mkatit, por sigurisht lejoheni t punoni pr Zotin, pr tu br t pasur327.
Pasuria sht e dyshimt vetm kur bhet tundim pr dembelosje dhe pr shijimin
mkatar t jets dhe prpjekja pr pasuri sht e dyshimt vetm ather kur bhet
pr t jetuar m von i shkujdesur dhe me hare. Por si ushtrim i detyrs n nj
profesion, prpjekja pr pasuri sht jo vetm e lejuar moralisht, prkundrazi sht
vrtet e domosdoshme328. Parabola e atij shrbtori tek Ungjilli sipas Luks 19,11, i
thn me q ra fjala, sa eminente ishin praktikisht n jetn e prditshme mnyrat e ndryshme t interpretimit t I.
Kor. 7.
325
Nj ide e ktill nuk gjendet t paktn n shkrimet e pietistve kryesor kontinental. Pozicioni i Spenerit
lidhur me fitimin lkundet midis luterizmit (pikpamja e ushqimit) dhe argumentimeve merkantiliste pr
dobin e lulzimit t tregtive etj. (n veprn e cituar III f. 330, 332, krahaso I f. 418 : kultivimi i duhanit i sjell
para vendit dhe prandaj sht i dobishm, pra nuk sht mkat !) tutje-thu (krahaso III f. 426, 427, 429, 434),
por ai nuk l pa theksuar se, si e tregon shmbulli i kuakerave dhe mennonitve, mund t realizosh fitime dhe t
mbetesh prapseprap i prshpirtshm, bile q veanrisht fitimi i lart - pr t cilin do t duhet t flasim m
von - mund t jet produkt direkt i ndershmris s prshpirtshme (n veprn e cituar f. 435).
326
Kto pikpamje nuk jan tek Baxteri nj pasqyrim i mjedisit ekonomik, ku ai jetoi. Prkundrazi autobiografia
e tij thekson se pr sukseset e puns s tij misionare shpirtrore vendimtare ishte gjithashtu q ata tregtar t
vendosur n Kidderminster nuk qen t pasur, por fitonin vetm food and raiment dhe se mjeshtrat zejtar, jo
m mir se puntort e tyre, jetonin from hand to mouth. It is the poor that receive the glad tidings of the
Gospel. Th. Adams vren lidhur me prpjekjen pr fitim : He (the knowing man) knows....that money may
make a man richer, not better, and thereupon desires no more wealth than an honest man may bear away - por
megjithat do gjithashtu po aq shum (Th. Adams, Works of Pur. Div. LI), dhe kjo do t thot q do fitim
formal i ndershm sht gjithashtu legjitim.
327
Kshtu Baxteri n veprn e cituar I ch. X tit. I Dis. 9 ( 24) Vol. I f. 378 shtylla 2. Fjalt e urta Sal. 23,4 :
Mos puno pr tu br i pasur do t thot vetm : Riches for our fleshly ends must not ultimately be intended.
Pasuria n formn e prdorimit feudalo-seigneuriale t saj sht e urryer (cf shnimi n veprn e cituar I f. 380
pr debauched part of the gentry), jo pasuria n vetvete. Miltoni n t parn defensio pro populo Anglicano ka
teorin e njohur q vetm shtresa e mesme mund t jet bartse e virtytit ku shtresa e mesme si klas
borgjeze mendohet n kontrast me aristokracin, si e tregon argumentimi, q si luksi ashtu edhe skamja
pengojn ushtrimin e virtyteve.
328
Kjo sht vendimtarja. Me kt rast edhe nj her vrejtja e prgjithshme : pr ne ktu natyrisht nuk ka
rndsi se far konceptesh prpunoi teoria teologjike pr etikn, prkundrazi ka rndsi se cili ishte morali n
fuqi n jetn praktike t besimtarve, pra si ndikoi n praktik orientimi fetar i etiks s profesionit. N
literaturn kazuistike t katolicizmit, sidomos t jezuitve, mund t lexohen t paktn rastsisht diskutime - p.sh.
mbi shtjen e lejueshmris s interesave nga parat, t cils nuk do ti hyjm ktu -, q tingllojn t ngjashm
me ato t shum kazuistve protestant, madje duket se ja kalojn atyre n shtjen se far konsiderohet e
lejuar apo e mundshme (puritanve iu jan kundrvn m von mjaft shpesh se etika jezuite n themel sht
krejtsisht e njllojt me t tyren). Sikurse kalvinistt, teologt katolik t moralit, jo vetm Thomas fon Aquino,
Bernhard fon Clairvaux, Bonaventura, por edhe bashkkohort shpesh citojn se - e ne ktu nuk do ta shqyrtojm
nga afr - kazuistt katolik i kushtonin rregullisht vmndje etiks heretike. Por duke ln fare mnjan

120

cili u flak, sepse nuk e shumfishoi floririn e marr n ngarkim, dukej se e shprehte
kt gjithashtu direkt329. T duash q t jesh i varfr do t thoshte, si u argumentua
shpesh, e njjta gj si t duash q t jesh smur330, kjo do t ishte e dnueshme si
shenjtrim i veprs dhe e dmshme pr lavdin e Zotit. Dhe pr m tepr lypja e
ushtruar nga nj njeri i aft pr pun sht mkat jo vetm si shprehje e plogshtis,
por edhe sipas fjals s apostullit sht kundra dashuris pr tjetrin331.
Sikurse ngulitja n mndje e domethnies asketike t profesionit t fiksuar i
lartson nga ana etike specialistt modern, po ashtu interpretimi n form
predestinuese i shanseve t fitimit lartson njerzit e biznesit332. Pr asketizmin jan
njlloj t urryer si moskokarja elegante e feudalit dhe pordhacria e pasanikut t ri
t krekosur. Ndrsa rrezet e plota t miratimit etik bien mbi Selfemademanin 333
mndjekthjellt qytetar : God blesseth his trade sht nj shprehje efektive pr ata
shenjtor334, q ndoqn me sukses paracaktimet e perndis. Dhe tr fuqia e Zotit t
Dhjats s Vjetr, i cili shprblen pikrisht n kt jet t przgjedhurit e tij pr

rrethann vendimtare lidhur me shprblimin fetar t jetess asketike t profanit, dallimi i fuqishm sht qysh n
teori se kto pikpamje latitudinariste n katolicizm ishin produkte, t pa sanksionuara nga autoriteti kishtar, t
teorive specifike t shthurura etike, ndaj t cilave qndruan larg pikrisht ithtart m serioz dhe m t rrept t
kishs, ndrsa anasjelltas ideja protestante pr profesionin i vuri pikrisht ithtart m serioz t jetess asketike,
sipas suksesit, n shrbim t prvetsimit kapitalist. Ajo q atje mund t lejohej me kusht, u shfaq ktu si dika e
mir, pozitive, e moralshme. Diferencat themelore shum t rndsishme n praktik t t dy etikave, u
kristalizuan prfundimisht edhe pr kohn e re qysh nga polemika janseniste dhe nga dekreti unigenitus.
329
You may labour in that manner as tendeth most to your succes and lawful gain. You are bound to improve all
your talents....vijon pasazhi i prkthyer m lart n tekst. Paralelizim direkt i prpjekjes pr pasuri n mbretrin e
Zotit me prpjekjen pr sukses n nj profesion toksor gjendet p.sh. tek Janeway, Heaven upon earth (n Works
of the Pur. Div. f. 275 posht).
330
Qysh n fen (luteriane) t duks Christophs fon Wrtemberg, e cila iu paraqit kshillit t Trentos, trhiqet
vmendja kundr betimit pr varfri : kush sht i varfr pr shkak t shtress sociale, duhet ta duroj kt; por
n qoft se ai betohet t mbetet i varfr, ather sht e njjta gj sikur ai t betohet se do t jet gjithnj smur
apo se ka nam t keq.
331
Kshtu tek Baxteri dhe p.sh. n konfesionin e duks Christoph. Krahaso m tej pasazhet si : ....the vagrant
rogues whose lives are nothing but an exorbitant course : the main begging etj. (Th. Adams, Works of Pur. Div.
f. 259). Ndrkoh Kalvini e kishte ndaluar rreptsisht lypjen dhe sinodat hollandeze luftojn me zell kundr
krkesave pr lypje dhe ertifikatave pr qllime lypjeje. Ndrsa epoka e Stuartve, veanrisht qeverisja e
Laudit nn Karlin I zhvilloi sistematikisht mbshtetjen zyrtare pr t varfrit dhe dhnien e puns pr t papunt,
kushtrimi luftarak i puritanve qe : Giving alms is no charity (titulli i veprs s njohur t mvonshme t
Defoes) dhe nga fundi i shekullit t 17 filluan ata me sistemin parandalues t Workhouses t t papunve
(krahaso Leonard, Early History of English poor relief, Cambrigde 1900 dhe H. Levy, Die Grundlagen des
konomischen Liberalismus n Gesch. d. engl. Volksw., Jena 1912, f. 69 ff).
332
Presidenti i Baptist Union of Great Britain and Ireland, G. White tha me vendosmri n fjaln e tij
prshndetse para asambles n Londr m 1903 (Baptist Handbook 1904 f. 104) : The best men on the roll of
our Puritan churches were men of affairs, who believed, that religion should permeate the whole of life.
333
Mu ktu gjendet kundrshtia karakteristike ndaj do pikpamjeje feudale. Sipas ksaj t fundit vese
pasardhsit t pasanikut t ri (politik apo social) mund ti vlejn suksesi i tij dhe eprsia e gjakut. (E shprehur n
mnyr karakteristike n fjaln spanjolle Hidalgo = hijo dalgo - filius de aliquo : - ku aliquid sht tamam nj
pasuri e trashguar nga paraardhsit). Megjithse kto dallime po veniten sot n kuadrin e shndrrimeve t
vrullshme dhe t europianizimit t karakterit kombtar amerikan, sidoqoft akoma sot atje sht me raste e
pranishme pikpamja specifike qytetare pikrisht n drejtim t kundrt, e cila suksesin n biznes dhe fitimin i
glorifikon si simptoma t arritjes mendore, kurse ndaj pasuris s pastr (t trashguar) nuk tregon asnj respekt,
ndrsa n Europ (si e ka vn tashm nj her n dukje James Bryce) efektivisht mund t blihet me para
pothuajse do nder social, - vetm kur blersi nuk ka qndruar vet prapa banakut t dyqanit dhe kryen
metamorfozat e nevojshme t pasuris s tij (lnien e pasuris n kujdestari etj.). Kundr nderit t gjakut shih
p.sh. Th. Adams, Works of the Pur. Div. f. 216.
334
Kshtu p.sh. qysh pr themeluesin e sektit familjar Hendrik Niklaes, i cili ishte tregtar. (Barclay, Inner life of
the religious communities of the Commonwealth f. 34).

121

prshpirtshmrin e tyre335, detyrimisht duhej t ndikonte n t njjtin drejtim dhe

pr puritanin, q sipas kshills s Baxterit e kontrollonte statusin e vet t mshirs
nprmjet krahasimit me gjendjen shpirtrore t heronjve t Bibls336 dhe n kt
proces interpretonte thniet e Bibls si paragraft e nj kodi ligjor. Natyrisht
thniet e Dhjats s Vjetr n vetvete nuk ishin krejtsisht t qarta. Ne pam se Luteri
e prdori pr her t par nga ana gjuhsore konceptin Beruf n sensin shekullar
gjat prkthimit t nj pasazhi nga Jesus Sirach. Por libri Jesus Sirach, megjith
ndikimin helenist n t, n baz t gjith atmosfers, q jeton n t, hyn n pjest
tradicionalisht vepruese t Dhjats s Vjetr (t zgjeruar). sht karakteristike q tek
fshatart luterian gjerman ende deri n kohn e sotme duket se ky libr gzon
shpesh nj plqim t veant337, sikurse edhe karakteri me ndikim luterian i rrymave
t gjra n pietizmin gjerman shprehej zakonisht n paraplqimin e Jesus Sirach338.
Puritant i hodhn posht apokrifet si t pa frymzuara, n prputhje me dallimin e
tyre t rrept ose kt ose at, pra ose Zoti ose krijesa 339. Nga librat kanonik ndikoi
m fort libri i Hiobit me kombinimin nga njra an t nj prlvdimi t shklqyer t
madhshtis absolutisht sovrane t Zotit, e shkputur nga parametrat njerzor, e
cila ishte aq shum e afrt me pikpamjet kalviniste, e nga ana tjetr me sigurin, q
sidoqoft shprthen prap n fund, sa e parndsishme pr Kalvinin po aq e
rndsishme pr puritanizmin, se Zoti - vetm n librin e Hiobit ! - i bekon t
przgjedhurit e tij pikrisht n kt jet e gjithashtu edhe n kndvshtrimin
material 340 . Kuietizmi oriental, i cili del n disa nga vargjet m sentimentale t
psalmeve dhe t fjalve t urta t Salomonit, u interpretua po ashtu ndryshe, sikurse
335

Kjo sht p.sh. pr Hoornbeekun plotsisht e vrtet, sepse edhe Matth. 5, 5 dhe I. Tim. 4, 8 jan br si
premtime t pastra toksore pr shenjtort (n veprn e cituar vol. I f. 193). Gjithka sht produkt i paracaktimit
t Zotit, por ai kujdeset posarisht pr t przgjedhurit e tij, n veprn e cituar f. 192 : Super alios autem summa
cura et modis singularissimis versatur Dei providentia circa fideles. Pastaj vijon shqyrtimi se nga mund t
dallohet q nj rast i lumtur nuk buron nga communis providentia, por nga ajo prkujdesje speciale. Edhe
Bailey (n veprn e cituar f. 191) i drejtohet paracaktimit t Zotit lidhur me suksesin gjat puns n nj
profesion. Q prosperity sht shpesh shprblimi pr jetn e mbushur me besimin tek Zoti, sht nj shprehje
plotsisht e prhershme n shkrimet e kuakerave (shih p.sh. nj shprehje t till q nga viti 1848 n Selection
from the Christian Advices issued by the general meeting of the S. of Fr. in London, sixth Ed. 1851, f. 209). Ne
do ti rikthehemi etiks s kuakerave.
336
Si nj shmbull i ktij orientimi drejt patriarkve - q sht njkohsisht karakteristik pr pikpamjen puritane
mbi jetn - mund t vlej analiza e Thomas Adamsit lidhur me grindjen midis Jacobit dhe Esaut. (Works of the
Pur. Div. f. 235) : His folly (e Esaut) may be argued from the base estimation of the birthright (pasazhi sht i
rndsishm edhe pr zhvillimin e ides s birthright, pr t ciln do flasim m von), that he would so lightely
pass from it and on so easy condition as a pottage. Por ishte poshtrsi kur pastaj nuk donte ta njihte blerjen pr
shkak se ndihej i mashtruar. Ai sht nj cunning hunter, a man of the fields : nj njeri pa kultur, q jeton n
mnyr irracionale, - ndrsa Jacobi prfaqson a plain man, dwelling in tents, man of grace. Ndjenjn e nj
afrie t brendshme me hebraizmin, si sht shprehur edhe n shkresn e njohur t Rooseveltit, Khleri (n
veprn e cituar) e gjeti shum t prhapur edhe tek fshatart n Holland. Por nga ana tjetr puritanizmi ishte
sigurisht i ndrgjegjshm pr kontrastin me etikn ifute n dogmatikn e saj praktike, si e tregon qart shkrimi
i Prynnes kundr ifutve (me rastin e planeve t Kromuellit pr toleranc). Shih m posht shnimin nr. 337.
337
Zur buerlichen Glaubens- und Sittenlehre. Shkruar nga nj prift fshati tringenas. Bot. 2, Gotha 1890. f. 16.
Fshatart, q prshkruhen ktu jan n mnyr karakteristike produkte t kishs luteriane. Atje ku autori i
shklqyer pandeh fen e prgjithshme fshatare, shkruajta un gjithmon e gjithmon n an t faqes s librit
fjaln luteriane.
338
Krahaso p.sh. citatin tek Ritschli, Pietismus II f. 158. Speneri i mbshtet rezervat e tij ndaj ndrrimit t
profesionit dhe synimit pr fitim gjithashtu tek thniet n Jesus Sirach. Theologische Bedenken III f. 426.
339
Vrtet rekomandon p.sh. Bailey megjithat leximin e tyre dhe t paktn aty-ktu shfaqen citate nga apokrift,
por sidoqoft natyrisht rrall. Mua nuk m kujtohet (ndoshta rastsisht) asnj i till nga Jesus Sirach.
340
Atje ku suksesi i jashtm dshmohet tek t mallkuarit evident, qetsohet kalvinisti (si p.sh. Hoornbeeck)
sipas teoris s kryeneris duke qn i sigurt se Zoti iu l atyre t njjtin fat, pr ti br zemrgur dhe pr
ti zvetnuar n nj mnyr m t sigurt.

122

bri Baxteri me ngjyrimin tradicionalist t pasazhit, thelbsor pr konceptin e

profesionit, n letrn e par pr Korintasit. Prandaj theksi u vu aq m shum n ato
pasazhe t Dhjats s Vjetr, t cilat lavdrojn ligjshmrin formale si shenj e
mnyrs s jetess e plqyer nga Zoti. Teoria q ligji i Moisiut ishte zhveshur,
nprmjet Dhjats s Re, nga rndsia e tij vetm deri n at shkall sa prmbante ai
rregullat ceremoniale apo t kushtzuara historike pr popullin hebre, por fundja si
shprehje e lex naturae kishte pasur prej kohsh rndsin e vet e prandaj edhe do
ta mbante at341, mundsoi nga njra an eliminimin e rregullave t tilla, q n asnj
mnyr nuk prshtateshin me jetn moderne dhe prapseprap i la udh t lir,
nprmjet shfrytzimit t shum tipareve t moralit t Dhjats s Vjetr, prforcimit
pa mas t atij shpirti t vetbindur pr ligjshmrin e drejt dhe t kthjellt, shpirt
karakteristik i asketizmit shekullar t ktij protestantizmi342. Pra kur, si shum her
tashm bashkkohsit ashtu edhe shkrimtart e mvonshm e emrtojn atmosfern
baz etike veanrisht t puritanizmit anglez si English Hebraism343, kjo, mos u
habisni, sht plotsisht e goditur. Vetm se nuk duhet t mendojm hebraizmin e
Palestins, pra t kohs kur lindn shkrimet e Dhjats s Vjetr, por hebraizmin si u
b gradualisht nn ndikimin e edukimit shum shekullor formalisto-ligjor dhe
talmudist e edhe ather duhet t jemi jashtzakonisht t kujdeshm me paralelet.
Atmosfera e hebraizmit t vjetr, q i kushtohej n trsi vlersimit t shpenguar t
jets ishte larg nga veoria specifike e puritanizmit. Po aq larg tij ishte - e edhe kt
nuk duhet ta humbasim nga syt - etika ekonomike e hebraizmit t mesjets dhe t
kohs s re n tiparet, q ishin vendimtare pr pozicionin e t dyve brenda zhvillimit
t etosit kapitalist. Hebraizmi qndroi n ann e kapitalizmit t aventurierve me
orientim politik apo spekulativ. Me nj fjal, etosi i tij ishte ai i kapitalizmit t
prbuzur, kurse puritanizmi mbarti etosin e siprmarrjes racionale borgjeze dhe t
organizimit racional t puns. Ai mori nga etika hebraike vetm at far prshtatej
n kt korniz.
T tregojm pasojat me karakter logjik nga deprtimi i normave t Dhjats s Vjetr
n jet - nj detyr joshse, por q deri tani nuk sht zgjidhur me t vrtet as dhe
pr vet hebraizmin344 - do t ishte e pamundur n kuadrin e ksaj skice. Krahas
341

Pr kt pik n kt kontekst ne nuk mund t flasim m n hollsi. Ne na intereson ktu vetm karakteri
formal i ligjshmris. Lidhur me rndsin e etiks s Dhjats s Vjetr pr lex naturae sht shkruajtur shum
n Soziallehren e Trltschit.
342
Karakteri detyrues i normave etike t Bibls arrin sipas Baxterit (Christian Directory III f. 173 f) kaq larg sa
ato 1. Jan vetm nj transcript i Law of nature ose 2. Mbartin me vete express character of universality and
perpetuity.
343
P.sh. Dowden (duke iu referuar Bunyan) n veprn e cituar f. 39.
344
M shum hollsi pr kt pik n studimin Etika ekonomike e feve botrore. Ndikimi i strmadh, q p.sh.
ka pas veanrisht urdhresa e dyt (Ti nuk duhet t krijosh asnj imazh etj.) ndaj zhvillimit me karakter
llogjik t hebraizmit, ndaj karakterit t tij racional i huaj pr kulturn sensuale, nuk mund t analizohet ktu.
Ndoshta lejohet sidoqoft t prmendet si karakteristike q mua nj nga drejtuesit e Educational Alliance n
Shtetet e Bashkuara, nj organizat, q kryen me sukses t habitshm dhe me mjete t shklqyera
amerikanizimin e emigrantve ifut, m tregoi si objektiv t par t puns edukative kulturore, e cila synohet
nprmjet t gjitha llojeve t msimit artistik dhe shoqror, lirimin nga urdhresa e dyt. Prmimit izraelit
ndaj do simbolizimi t Zotit si njeri (sit venia verbo !), i korrespondon n puritanizm nj ndalim dika pak
ndryshe, por q vepron megjithat n drejtim t ngjashm, pra ndalimi i hyjnizimit t krijess. Lidhur me
hebraizmin talmudik, sigurisht edhe tipare principiale t moralit puritan jan t afrt me t. Kur p.sh. n Talmud
(tek dshirat, Babyl. Talmud II, f. 34) theksohet : sht m mir dhe shprblehet nga Zoti m shum, nse dika
e mir bhet pr hir t detyrs sesa nj vepr e mir ndaj s cils nuk detyrohesh nga ligji, - me fjal t tjera :
prmbushja e ftoht e detyrs qndron nga ana etike m lart sesa filantropia sentimentale, ather po kshtu do ta
pranonte n thelb edhe etika puritane, sikurse Kanti, q ishte me prejardhje skoceze dhe gjat edukimit t tij ishte
shum i ndikuar nga pietizmi, efektivisht i afrohet fjalis (sikurse xhanm disa nga formulimet e tij, q nuk mund

123

marrdhnieve t cekura, pr qndrimin e prgjithshm t brendshm t puritanit

para s gjithash duhet marr gjithashtu parasysh q besimi n qnien popull i
przgjedhur i Zotit, prjetoi tek ai nj rilindje madhshtore345. Sikurse madje Baxteri i
but falnderon Zotin, q e la t vinte n kt bot n Angli dhe n kishn e vrtet
dhe jo diku gjetk, po kshtu ky falnderim pr perfeksionin vetjak i krijuar
nprmjet mshirs s Zotit, deprtoi n atmosfern e jets346 t borgjezis puritane
dhe kushtzoi zhvillimin e atij karakteri formalist, korrekt, t fort, q ishte tipik pr
prfaqsuesit e asaj epoke heroike t kapitalizmit.
Ne do t krkojm t qartsojm veanrisht pikat ku pikpamja puritane pr
profesionin dhe sfida e mnyrs asketike t jetess detyrimisht ndikuan direkt n
zhvillimin e stilit kapitalist t jetess. Si e pam asketizmi drejtohet me tr fuqin
para s gjithash kundr nj gjje : shijimit t shpenguar t ekzistencs dhe t gzimeve
q ajo mund t ofroj. Ndoshta n formn m karakteristike ky tipar shprehet n
luftn rreth Book of sports347, t cilin Jacobi i I dhe Karli i I e ngritn n ligj me
qllimin e deklaruar pr t luftuar puritanizmin dhe i dyti urdhroi q t lexohej n
t gjitha predikatoret. Kur puritant luftuan si t trbuar dekretin e mbretit, q t
t shqyrtohen ktu, lidhen direkt me ide t protestantizmit asketik). Por n radh t par etika talmudike sht e
zhytur thell n tradicionalizmin oriental. R. Tanchum ben Chanilai ka thn : Njeriu nuk duhet t ndryshoj
kurr nj zakon (Gemara ndaj Mischnas VII, 1 86b, nr. 93 tek dshirat : bhet fjal pr ushqimin e puntorve
me mditje), vetm prkundrejt t huajve nuk vlente ky detyrim. Por prve ksaj koncepti puritan i
ligjshmris si sprovim dha hapur motive shum m t forta pr veprime pozitive, prkundrejt konceptit
hebraik kryekput si prmbushje e urdhresave. Natyrisht pr hebraizmin nuk sht e huaj ideja q suksesi
nxjerr n shesh bekimin e Zotit. Por kuptimi thelbsisht i shmangur fetaro-etik q fitoi ajo n hebraizm si pasoj
e etiks s dyfisht (t brendshme dhe t jashtme), prjashtoi do afri t efekteve pikrisht n kt pik t
rndsishme. Ndaj t huajit ishte e lejuar ajo gj, q ishte e ndaluar ndaj vllait. Dhe prandaj ishte i
pamundur suksesi i sprovimit fetar dhe shtyss, n fushn e ktij tipari t pa urdhruar, por t lejuar, pr
organizimin metodik t jetess n at sens si tek puritani. Pr gjith kt problem, t trajtuar shpesh jo sakt nga
Sombarti n librin e tij ifutt dhe jeta ekonomike shih studimin Etika ekonomike e feve botrore. Detajet
nuk kan vend ktu. Etika hebraike sado e uditshme t tinglloj n fillim, mbeti fuqimisht shum tradicionale.
Po ashtu ne akoma nuk mund ti hyjm ktu ndryshimit t fuqishm, q psoi qndrimi i brendshm ndaj bots
nprmjet versionit kristian t ideve t mshirs dhe shlbess, version q gjithnj prmbante n mnyr
karakteristike embrionin e mundsive t reja pr zhvillim. Pr ligjshmrin n Dhjatn e Vjetr gjithashtu
krahaso p.sh. Ritschlin, Rechtf. und Vers. II f. 265.
Pr puritant anglez, ishin ifutt e kohs s tyre prfaqsues t atij kapitalizmi t orientuar drejt lufts,
livrimeve shtetrore, monopoleve shtetrore, spekullimeve n themelim firmash dhe projekteve t ndrtimit dhe
t financimit pr princrit, t cilin ata vet e flaknin posht me prmim. N fakt kontrasti n trsi, me rezervat
vazhdimisht t pashmangshme, mund t formulohet kshtu : kapitalizmi i ifutve ishte kapitalizm i prbuzur
spekulativ, kurse kapitalizmi i puritanve ishte organizim qytetar i puns.
345
E vrteta e shkrimit t shenjt rrjedh pr Baxterin n instanc t fundit nga wonderful difference of the godly
and ungodly, nga ndryshimi absolut i renewed man nga t tjert dhe nga prkujdesja e dukshme krejtsisht
speciale e Zotit pr shlbimin e shpirtrave t t przgjedhurve t tij, (e cila natyrisht mund t shprehet edhe
nprmjet provave). Christ. Dir. I f. 165, shtylla 2, anash.
346
Si tipar i saj mjafton vetm t lexohet se me sa dredha ambjentohet madje Bunyani - tek i cili sidoqoft me
raste mund t gjendet nj afrim ndaj atmosfers s Liria e nj kristiani t Luterit (p.sh. n Of the Law and a
Christian, Works of Pur. Div. f. 254 posht) - me paraboln e fariseut dhe taksambledhsit (shih predikimin The
Pharisee and the Publican n veprn e cituar f. 100 f). Prse dnohet fariseu ? N t vrtet ai nuk i respekton
urdhresat e Zotit, sepse ai sht dukshm nj sektar i vmendshm vetm ndaj voglsirave t jashtme dhe
ceremonive (f. 107), por para s gjithash ai i atribuon meritn vetvetes dhe falnderon prapseprap Zotin,
sikurse bjn kuakerat, pr virtytin e vet duke shprdoruar emrin e tij. Ai ekzalton n mnyr mkatare vlern
(f. 126) e ktij virtyti dhe pa e shprehur mohon kshtu predestinimin e Zotit (f. 139 f). Pra lutja e tij sht
hyjnizim i krijess dhe kjo sht gjja mkatare n kt mes. Nga ana tjetr taksambledhsi sht i rilindur
shpirtrisht, si e tregon kt iltrsia e tij n besimin fetar, sepse - si thuhet n zbutjen karakteristike puritane t
ndjenjs luteriane t mkatit - to a right and sincere conviction of sin there must be a conviction of the
probability of mercy ( f. 209).
347
Shtypur p.sh. n Constitutional Documents t Gardiner. Mund t hiqet nj paralele midis ksaj lufte kundr
asketizmit (armik ndaj autoritetit) dhe prndjekjes nga Luigji i XIV i Port Royalve dhe i Jansenistve.

124

djeln duhet t lejoheshin me ligj disa dfrime popullore jasht kohs s qnies n
kish, ajo q i nxehu nuk ishte vetm prishja e qetsis t djeln, por tr shmangja e
qllimshme nga mnyra e rregullt e jetess si shenjtor, q sillte ai me vete. Dhe kur
mbreti krcnoi me dnime t rrepta do sulm ndaj ligjshmris s atyre sporteve,
qllimi ishte pikrisht q t thyente at tipar antiautoritar asketik t puritanizmit, i cili
ishte i rrezikshm pr shtetin. Shoqria monarkiste-feudale mbronte dfrimtart
nga morali borgjez n lindje dhe nga kuvendet asketike armiq t autoritetit, njlloj
sikurse sot shoqria kapitaliste kujdeset q t mbroj t gatshmit pr pun nga
morali klasor i puntorve dhe nga shoqata sindikale armike e autoritetit. N
kundrshtim me kt puritant mbronin karakteristikn e tyre m vendimtare :
principin e mnyrs asketike t jetess. Sepse fundja neveria e puritanizmit ndaj
sportit, madje dhe tek kuakerat, nuk ishte aspak kryekput parimore. Vetm se sporti
duhej ti shrbente nj qllimi racional : shlodhjes s domosdoshme n favor t
aftsis fizike pr pun. Prkundrazi si mjet i shijimit pastrtisht t shfrenuar t
instinkteve t paprmbajtura sporti ishte i dyshimt pr puritanizmin dhe pr aq sa
ai bhej mjet i pastr qejfi apo ngjallte ambicien luftarake, instinktet e pagdhndura
ose knaqsin irracionale pr baste vetkuptohet se ai ishte kryekput i dnueshm.
Shijimi me instinkte i jets, q t largon njlloj si nga puna n nj profesion po ashtu
edhe nga prshpirtshmria, ishte si i till armik i asketizmit racional, edhe po qe se
paraqitej si sport sinjorsh apo si vizit n pistat e vallzimit dhe n pijetore nga
njeriu i zakonshm348.
Mosbesues dhe shpesh armiqsor sht rrjedhimisht edhe qndrimi ndaj pasurive
kulturore pa vlera direkte fetare. Jo se ideali i jets i puritanizmit na paska
prmbajtur nj filistinizm t errt prmues ndaj kulturs. Tamam e kundrta sht
e vrtet t paktn pr shkencn - me prjashtim t skolastiks s neveritur. Dhe
prve ksaj prfaqsuesit m t mdhenj t lvizjes puritane jan thell t zhytur n
kulturn e Rilindjes europiane : n predikimet e krahut presbyterian t ksaj lvizjeje
pikon urg klasicizmi349 e madje dhe predikimet e radikalve prapseprap nuk e
prbuzin nj erudicion t till n polemikn teologjike, megjithat ato sigurisht e
morn shtysn pikrisht aty. Ndoshta kurr nuk ka qn nj vend kaq i pasur me
graduates si Anglia e Re n brezin e par t ekzistencs s saj. Satira e
kundrshtarve si p.sh. Hudibras e Butlerit po ashtu angazhohet tamam kundr
pedanteris dhe dialektiks s shkolluar t puritanve : kjo pjesrisht ka lidhje me
vlersimin fetar t dituris, i cili rridhte nga pozicioni i tyre kundrejt fides implicita
katolike. Por ndryshe qndron puna sapo hyjm n fushn e literaturs
joshkencore350 dhe veanrisht n artet e bukura. Ktu asketizmi sigurisht ra si brym
348

Kndvshtrimi i Kalvinit n kt pik ishte edhe shum m i but, t paktn prsa i prkiste formave m
elegante aristokratike t shijimit t jets. Postblloku i vetm sht Bibla. Kush e respekton at dhe ka nj
ndrgjegje t qet nuk ka nevoj t shikoj me dyshim e frik do regtim pr t shijuar jetn. Shtjellimet
prkatse n kapitullin X t Inst. Christ. Rel. (p.sh. : nec fugere ea quoque possumus quae videntur oblecttationi
magis quam necessitati inservire) do ti kishin hapur n vetvete portat nj praktike shum t shkujdesur. Krahas
ankthit n rritje pr certitudo salutis, tek pasardhsit u ndje edhe rrethana - t ciln do ta mojm n nj vend
tjetr - q n sfern e ecclesia militans ishin borgjezt e vegjl, t cilt u bn barts t zhvillimit etik t
kalvinizmit.
349
Th. Adams (Works of the Pur. Div. f. 3) p.sh. fillon nj predikim pr the three divine sisters (Por dashuria
sht m e madhja ndrmjet tyre) me njoftimin se madje dhe Parisi i kishte ofruar molln Afrdits !
350
Romane dhe literatur e ngjashme me ta nuk duhet t lexohen se jan wastetimes (Baxter, Christ. Dir. I f.
51, koll. 2). sht e njohur rreshkja e liriks dhe e kngs popullore, jo vetm e drams, pas epoks elisabetiane
n Angli. Ndoshta tek arti figurativ puritanizmi nuk gjeti shum gjra pr t shtypur. Por bie n sy rnia nga nj
prirje muzikore q dukej mjaft e mir (roli i Anglis n historin e muziks nuk ishte i parndsishm) n at

125

mbi jetn e Anglis s vjetr t gzueshme. Dhe nga ai nuk u prekn vetm festat
shekullare. Urrejtja inatore e puritanve kundr gjithkaje q vinte era
superstition, kundr gjith reminishencave lidhur me mshirn e dhuruar nga
magjia apo nga sakramentet, ndoqi festn kristiane t Krishtlindjeve krejtsisht njlloj
si pemn e Majit351 dhe ushtrimin e shpenguar t artit kishtar. Q n Holland mbeti
hapsir pr zhvillimin e nj arti t madh, shpesh i pahijshm realist 352, dshmon
vetm sesa pak ekskluzivisht mundi t ndikonte disiplinimi i atjeshm i moralit, i
zbatuar n form autoritare sipas ktyre drejtimeve, prball ndikimit t oborrit dhe
t shtress s regjentve (nj shtres rentiersh), por edhe prball gzimit t jets t
borgjezve t vegjl t pasuruar, pasi sundimi i shkurtr i teokracis kalviniste u
transformua n nj kish t qet kombtare e n kt mnyr kalvinizmi pati humbur
ndjeshm fuqin e reklams asketike353. Teatri ishte i papranueshm pr puritanin354,
asgj absolute, q e vm re m von e madje edhe sot n kt drejtim tek popujt anglosakson. Me prjashtim t
kishave t zezakve - dhe ata kngtar profesionist, q kishat i angazhojn tani si attractions (Trinity Church
in Boston 1904 pr 8000 $ n vit) - edhe n Amerik n t shumtn e rasteve pr veshin gjerman dgjohet si
kng n famulli vetm nj klithm e padurueshme. (Pjesrisht ngjarje analoge ka gjithashtu n Holland).
351
Krejtsisht po ashtu n Holland, si mund t dallohet nga negociatat e sinodeve. (Shih vendimet pr pemn e
Majit n prmbledhjen e Reitsmas VI, 78. 139).
352
sht e qart se rilindja e Dhjats s Vjetr dhe orientimi pietist tek disa ndjenja t krishtera armike ndaj t
bukurs, t cilat n fund t fundit zn fill prej Deutero-Isaia dhe psalmit 22 detyrimisht duhet t ken kontribuar
n art pr ta br t shmtuarn m t mundshme si objekt artistik e q edhe mospranimi puritan pr hyjnizimin
e krijess luajti rolin e tij n kt mes. Por n detaje gjithka duket ende e pasigurt. N kishn katolike motive
krejtsisht t tjera (demagogjike) solln dukuri t ngjashme nga jasht, - por sigurisht me rezultate krejtsisht t
tjera artistike. Kush qndron para Saul dhe Davidit (n Mauritshuis) beson se ndjen direkt veprimin e fuqishm
t emocioneve puritan. Analiza mndjempreht e ndikimeve kulturore hollandeze n Rembrandt t Carl
Neumannit ndoshta tregon shkalln, q mund t dim ne tash pr tash, se deri ku mund ti akordohen
protestantizmit asketik ndikime pozitive begatuese n art.
353
Pr deprtimin relativisht t vogl t etiks kalviniste n jetn praktike dhe pr dobsimin e fryms asketike
n Holland qysh n fillim t shek. t 17 (pr kongregacionistt anglez t arratisur n Holland n 1608 ishte
paturpsi pushimi i pamjaftueshm hollandez t Shtunn), e pr m tepr nn mkmbsin Friedrich Heinrich,
dhe n prgjithsi pr fuqin m t vogl ekspansioniste t puritanizmit hollandez ishin prcaktuese shkaqe t
shumllojshm, q ktu sht e pamundur ti prmendim. Shkaqet ishin pjesrisht edhe n formn politike
(federat e pjesshme e qyteteve dhe e rajoneve) dhe n shkalln shum m t vogl t aftsis luftarake (pak m
von lufta lirimtare u zhvillua kryesisht me para nga Amsterdami dhe me ushtri mercenare : predikuesit
anglez ilustronin babilonin e gjuhve duke iu referuar ushtris hollandeze). N kt mnyr serioziteti i lufts
fetare n pjesn m t madhe u hodh mbi gjra t tjera, por bashk me t u shprdorua gjithashtu pjesmarrja n
pushtetin politik. Kurse ushtria e Kromuellit - megjithse ishte pjesrisht me rekrutim - ndihej si ushtri e
qytetarve. (Natyrisht aq m shum karakteristike bhet n kt mes, ngaq pikrisht kjo ushtri vendosi n
programin e saj heqjen e rekrutimit t detyruar ushtarak, - sepse njeriu lejohet t luftoj vetm pr lavdin e
Zotit n nj shtje t pranuar me ndrgjegje, por jo pr tekat e princve. Statuti i ushtris angleze i
pamoralshm sipas koncepteve tradicionale gjermane, pati n fillim nga ana historike motive shum t
moralshme dhe ishte nj sfid e ushtarve q sishin mundur kurr, t cilt vese pas restaurimit u vun n
shrbim t interesave t kurors). Schutterijent hollandez, bartsit e kalvinizmit n periodn e lufts s madhe,
shihen n tabllot e Halsit se qysh pas gjysm brezi nga sinodi i Dordrechterit shum pak sillen n mnyr
asketike. Gjithmon zhvillohen protesta t sinodeve kundr mnyrs s tyre t jetess. Koncepti hollandez i
Deftigkeit sht nj przierje e ndershmris qytetare-racionale me ndrgjegjen e shtress s patricve.
Ndarja n kishat hollandeze e fronave t kishs sipas klasave tregon edhe sot karakterin aristokratik t ktij
sistemi t kishave. Vazhdimsia e ekonomis s qytetit pengoi industrin. Ajo pati nj hov pothuajse vetm nga
refugjatt e prandaj gjithnj vetm prkohsisht. Por prapseprap edhe n Holland asketizmi shekullar i
kalvinizmit dhe i pietizmit ishte efikas n t njjtin drejtim si gjetk (edhe n sensin q do prmendet pas pak t
shtrngimit asketik pr t kursyer, si e dshmon Groen van Prinsterer n shnimin nr. 365. Natyrisht mungesa
pothuajse e plot e letrsis artistike n Hollandn kalviniste nuk sht rastsi. Shih pr Hollandn p.sh. :
Busken-Hut, Het land van Rembrandt, edhe n gjermanisht botuar nga fon der Ropp). Rndsia e
prshpirtshmris hollandeze si shtrngim asketik pr t kursyer shfaqet qart edhe n shek. e 18 p.sh. n
shkrimet e Albertus Haller. Pr veorit karakteristike t gjykimit hollandez mbi artin dhe motivet e tij krahaso
p.sh. shnimet autobiografike t Const. Huyghens (t shkruajtura 1629-31) n Oud Holland 1891. (Punimi
tashm i cituar i Groen van Prinsterer, La Holland et linfluence de Calvin (1864) nuk ofron asgj vendimtare pr

126

dhe me prjashtimin strikt t erotikes dhe t nudizmit nga qarku i t mundshmes, as

n letrsi e as n art nuk pati m vend pr pikpamje m radikale. Konceptet e idle
talk, t superfluities355, t vain ostentation - t gjitha emrtime pr nj sjellje
irracionale, pa objektiv, pra jo asketike dhe prve ktyre nj sjellje q nuk i shrben
lavdis s Zotit, por i shrben njeriut - u prdorn flak pr flak pr t favorizuar me
vendosmri dobin konkrete kundr do prdorimi t motiveve artistike. Kjo ishte
plotsisht e vrtet atje ku bhej fjal pr stolisjen e personit p.sh. n veshjet356. Ajo
tendenc e fuqishme pr njtrajtsin e stilit t jetess, t cils sot i del prkrah
interesi kapitalist n standardization e prodhimit357, pati themelin e saj ideal tek
hedhja posht e hyjnizimit t krijess 358 . Natyrisht nuk duhet harruar se
puritanizmi prfshinte n vetvete nj bot kontradiktore, se sensi instinktiv pr nj
madhshti t prjetshme n art ishte sigurisht m i lart tek drejtuesit e tij sesa tek
atmosfera e jets e kavalierve359 dhe q nj gjeni i pashoq si Rembrandti, sadoq
mnyra e tij e jetess gjeti fund e krye pak mshir n syt e Zotit t puritanve, u
ndikua prapseprap shum thelbsisht nga mjedisi i sekteve fetare n kahjen e
problemin ton). Kolonia Nieuw-Nederland n Amerik ishte nga ana sociale nj sundim gjysm feudal i
mbrojtsve : - i tregtarve, q dhan hua kapitalin - dhe n kontrast me Anglin e Re ishte e vshtir pr t
nxitur njerzit e vegjl q t shprnguleshin atje.
354
Le t kujtojm sesi autoritetet puritane t qytetit mbylln teatrin n Stratford-on-Avon qysh kur Shekspiri
ishte gjall dhe banonte atje n vitet e fundit t jets s tij. (Urrejtja dhe prmimi i Shekspirit ndaj puritanve
shfaqet sa her q i jepet rasti). Edhe n 1777 qyteti i Birmingemit refuzoi licencn e nj teatri se nxiste
prtacin e ishte kshtu i dmshm pr tregtin (Ashley, Birmingham Industry and Commerce 1913).
355
Edhe ktu vendimtare sht q pr puritanin ekzistonte vetm alternativa ose-ose : ose vullneti i perndis ose
mndjelehtsia e krijess. Prandaj pr at nuk mund t ekzistonin Adiaphora. Si sht thn tashm, Kalvini
kishte pikpamje tjetr n kt drejtim : sprish pun se far ha, far vesh njeriu etj., por vetm n qoft se
pasoja nuk sht skllavrim i shpirtit nga pushteti i lakmis. Liria nga bota duhet t shprehet - si tek jezuitt tek indiferenca, por q tek Kalvini do t thoshte e shprehur n : prdorimin pa dallim, pa lakmi t gjrave q
ofron toka (f. 409 ff e botimit origjinal t Institutio Christianae Relig.), - nj pikpamje q ishte efektivisht hapur
m afr pikpamjes luteriane sesa saktsimi i pasardhsve t mvonshm.
356
sht i njohur qndrimi i kuakerave n kt drejtim. Por qysh n fillim t shek. t 17 tronditn nj
dhjetvjear t tr shtrngatat m t forta bashksin fetare t mrgimtarve n Amsterdam pr shkak t
kapeleve t mods dhe veshjeve t gruas s nj famullitari. (Prshkruar n form t kndshme n
Congregationalism of the last 300 years t Dexterit). Sanfordi tregoi tashm n veprn e cituar se modeli i sotm
i flokve tek meshkujt sht ai model shum i prqeshur i Roundsheads dhe q sidoqoft po ashtu principi n
themel t veshjes s sotme t meshkujve puritan ka t njjtn natyr.
357
Pr kt shih prsri librin tashm t cituar t Veblenit : The theory of business enterprise.
358
Gjithnj i rikthehemi ksaj pikpamjeje. Me an t saj shpjegohen thnie t tilla si kto : Every penny, which
is paid upon yourselves and children and friends must be done as by Gods own appointment and to serve and
please him. Watch narrowly, or else that thievish carnal self will leave God nothing. (Baxter n veprn e cituar I
f. 108 posht djathtas). Kjo sht vendimtare : ajo gj q i kushtohet qllimeve personale, i hiqet shrbimit n
favor t lavdis s Zotit.
359
Me t drejt kujtojn zakonisht faktin (Dowden n veprn e cituar) q p.sh. Kromuelli shptoi nga prishja
vizatimet e Raffaelit dhe Triumfin e Qezarit t Mantegnas, ndrsa Karli i II prpiqej ti shiste. Si dihet po ashtu
shoqria e epoks s restaurimit ishte kundrejt letrsis kombtare angleze krejtsisht e ftoht ose direkt
refuzuese. Kudo n oborret e aristokracis ishte i gjithpushtetshm ndikimi nga Versaja. Q t analizojm n
detaje ndikimin q pati shmangja nga shijimi mekanik i jets s prditshme, n mndjen e prfaqsuesve m t
lart t puritanizmit dhe t njerzve t dal nga shkolla e tij, do t ishte nj detyr q sidoqoft nuk mund t
zgjidhej dot n kuadrin e ksaj skice. Washington Irving (Bracebrigde Hall n veprn e cituar) e formulon
efektin n terminologjin e zakonshme angleze si vijon : It (liria politike thot ai, - puritanizmi themi ne)
evinces less play of the fancy, but more power of imagination. Mjafton t kujtojm vetm vendin q zn
skocezt n shkencn, letrsin, shpikjet teknike e gjithashtu n jetn e biznesit t Anglis pr t ndjer q ky
shnim i formuluar disi tepr ngusht prek t vrtetn. Ne nuk mund t flasim ktu pr rndsin e tij n
zhvillimin e tekniks dhe t shkencave empirike. Vet marrdhnia shfaqet edhe n jetn e prditshme kudo. Pr
kuakerin p.sh. recreations t lejuara jan (sipas Baxterit) : vizit tek miqt, leximi i veprave historike,
eksperimentet n matematik dhe fizik, puna n kopsht, diskutim mbi biznesin dhe procese t tjera t bots etj.
Arsyeja sht shqyrtuar m hert.

127

krijimtaris s vet360. Por n tabllon e prgjithshme lidhur me kt pik kjo nuk

ndryshon asgj, sepse shpirtzimi i fuqishm i personalitetit, t cilin e solli me vete
dhe faktikisht e bashkprcaktoi perfeksionimi i mtejshm i atmosfers s jets
puritane, i vlejti sidoqoft kryesisht letrsis, por edhe aty i vlejti vese brezave t
mvonshm.
Pa mundur q ti hyjm ktu m nga afr shqyrtimit t ndikimeve t puritanizmit
n t gjitha kto drejtime le t sjellim vetm ndr mend q lejimi i ngazllimit n
vlerat kulturore, t cilat i shrbejn pastrtisht knaqsis estetike apo sportive,
ndesh sidoqoft gjithmon n nj cak karakteristik : ato sduhet t kushtojn asgj.
Njeriu sht vetm administrues i pasurive t kushtuara atij nprmjet mshirs s
Zotit, ai si shrbtor i Bibls duhet t jap llogari pr do pfenig q i besohet361 dhe t
paktn sht shqetsuese t shpenzosh para pr nj qllim q nuk i shrben lavdis
s Zotit, por vetm knaqsis vetjake362. Kush person, q i ka syt n ball, nuk ka
takuar prfaqsues t ksaj pikpamjeje edhe n kohn e tashme ?363 Ideja e detyrimit
q ka njeriu kundrejt pasuris s besuar atij, t cils i nnshtrohet si administrator
ndihmues apo hapur si makin q sjell fitim, rndon me peshn e saj rrnqethse
n jetn e tij. Sa m e madhe t bhet pasuria aq m e rnd bhet - nse qndrimi
asketik ndaj jets e kalon provn - ndjenja e prgjegjsis pr ta ruajtur pr lavdin e
Zotit t pazvogluar dhe pr ta shtuar nprmjet puns s palodhur. Edhe gjeneza e
ktij stili jetese shkon n rrnj t veanta deri n mesjet364, sikurse shum elemente
t shpirtit modern kapitalist, por vese n etikn e protestantizmit asketik gjeti ky stil
jetese bazamentin e vet t qndrueshm etik. Pra duket sheshit rndsia e
protestantizmit asketik pr zhvillimin e kapitalizmit365.
360

Analizuar jashtzakonisht bukur n Rembrandt t Carl Neumannit, i cili n prgjithsi duhet lexuar pr
shnimet e msiprme.
361
Kshtu thot Baxteri n pasazhin e cituar m sipr I f. 108 posht.
362
Krahaso p.sh. prshkrimin e njohur t kolonel Hutchinsonit (cituar shpesh p.sh. tek Sanfordi n veprn e
cituar f. 57) n biografin e hartuar nga e veja e tij. Pas paraqitjes s gjith virtyteve t tij kalorsiake dhe t
natyrs s tij pr jet t qeshur e t gzuar thuhet : He was wonderfully neat, cleanly and genteel in his habit,
and had a very good fancy in it; but he left off very early the wearing of anything that was costly.....Krejtsisht
n mnyr t ngjashme sht vizatuar, n fjalimin e prmortshm t Baxterit pr Mary Hammerin (Works of the
Pur. Div. F. 533), ideali i gruas puritane e iltr ndaj bots dhe shum e qytetruar, por q sht dorshtrnguar
me dy gjra : 1. Kohn dhe 2. Shpenzimet pr salltanete dhe qejfe.
363
Mua m kujtohet - krahas shum shmbujve t tjer - veanrisht ai i nj fabrikanti jashtzakonisht t
suksesshm n biznesin e tij dhe shum i kamur n epokn e vet kur nga mjeku iu kshillua q t shijonte pr
dit ca goca deti pr shkak t nj rregullimi serioz n sistemin e tretjes e u shkund me vshtirsin m t madhe
pr t prmbushur kt kshill. Nga ana tjetr dhuratat shum t mdha pr qllime bamirsie q ai kishte br
tashm gjat jets dhe bujaria e tij tregonin se bhej fjal vetm pr nj relikt t asaj ndjenje asketike, e cila e
konsideron t dyshimt nga ana morale shijimin e pasuris pr knaqsin vetjake dhe nuk kishte ndonj gj t
afrt me koprracin.
364
Veimi i punishtes, zyrs s tregtis, i biznesit n prgjithsi, i baness private - i firms dhe emrit -, veimi
i kapitalit pr biznes dhe i pasuris private, tendenca pr ta br biznesin nj corpus mysticum (fillimisht t
paktn pasurin e shoqris), q t gjitha ishin n kt drejtim. Pr kt shih punimin tim Handelsgesellschaften
im Mittelalter.
365
Sombarti n Kapitalizmin e tij (botimi i I) me raste trhoqi me t drejt vmendjen pr kt fenomen
karakteristik. Vetm se duhet mbajtur parasysh q akumulimi i pasuris vjen nga dy burime shum t ndryshme
psikologjike. Veprimtaria e njrit burim vete deri n lashtsin m t vaglluar dhe shprehet n blatimet, pasurit
e patjetrsueshme t trashguara tek nj mashkull i fisit, pasurit me dorzani etj. po ashtu ose shum m pastr
dhe qart shprehet n prpjekjen pr t vdekur nj dit i ngarkuar me pesh t madhe vetjake materiale dhe para
s gjithash pr t siguruar qndrueshmrin e biznesit qoft edhe duke shkelur interesat personale t shumics
s fmijve trashgimtar. N kto raste krahas dshirs pr ti dhn vetes nj jet ideale edhe pas vdekjes q t
ruhet splendor familiae, bhet fjal pra pr nj sqim e cila si t thuash i kushtohet personalitetit t zgjeruar t
themeluesit, e sido q t jet n thelb bhet fjal pr motive egocentrike. Nuk ndodh kshtu tek ai motiv
qytetar, me t cilin ne kemi t bjm ktu. Motua e asketizmit : Ti duhet t heqsh dor, duhet t heqsh

128

Asketizmi shekullar protestant - sigurisht kshtu mund ta prmbledhim at q

sht thn deri tash - veproi pra me tr fuqin kundr shijimit t shpenguar t
pasuris, ai kufizoi konsumin, veanrisht konsumin luksoz. Nga ana tjetr e liroi ai
n aspektin psikologjik fitimin e pasuris nga pengesat e etiks tradicionale, ai
shprthen prangat e synimit pr fitim, kur ai jo vetm e legalizoi kt synim, por (n
sensin e paraqitur) e pa direkt si t dshiruar nga Zoti. Lufta kundr epshit dhe
varjes nga gjrat e jashtme, nuk ishte luft kundr fitimit racional, sikurse krahas
puritanve e dshmon shprehimisht edhe apologjeti i madh i kuakerizmit Barclay,
por ishte luft kundr prdorimit irracional t pasuris. Por ky prdorim irracional
shfaqej para s gjithash n vlersimin e formave t jashtme t luksit t mallkuara si
hyjnizim i krijess366, q ishin kaq t vetkuptueshme pr ndjenjn feudale, n vend
t prdorimit racional dhe utilitar t dshiruar nga Zoti pr nevojat e jets s
individit dhe t komunitetit. Prdorimi racional i pasuris nuk do t thoshte q ta
detyronte t pasurin t hiqte e t vuante 367 , prkundrazi do t thoshte prdorim i
pasuris s tij pr gjra t domosdoshme dhe praktikisht t dobishme. Koncepti i
comfortit rrok n mnyr karakteristike qarkun e prdorimeve t lejuara nga ana
etike dhe natyrisht nuk sht rastsi q zhvillimi i stilit t jetess i qepur pas ktij
koncepti, u vrojtua m hert dhe m qart nga t gjith pikrisht tek prfaqsuesit m
konsekuent t ktij kndvshtrimi t plot pr jetn : tek kuakerat. Xhinglave dhe
llustrave t salltanetit kalorsiak, i cili duke u mbshtetur n nj baz josolide
ekonomike, preferon elegancn e flliqur prkundrejt thjeshtsis llogjike, ata i
kundrvun si ideal komoditetin e pastr dhe solid t home qytetare368.
Pr sa i prket ans s krijimit t pasuris n ekonomin private asketizmi luftoi si
kundr paligjshmris po ashtu edhe kundr makutris s pastr instinktive, - sepse
kt ai e dnonte si covetousness, si mammonizm etj. : prpjekjen pr t patur
pasuri me qllimin final pr t qn i pasur. Sepse nj pasuri e till do t thoshte
joshje. Por ktu asketizmi ishte forca, e cila do gjithnj t mirn dhe krijon gjithnj t
keqen - t keqen n sensin e asketizmit : pasurin dhe joshjet prej saj. Sepse, n
prputhje me Dhjatn e Vjetr dhe n analogji t plot me vlersimin etik t veprave
t mira, jo vetm pa ai vrtet n prpjekjen pr pasuri si qllim n vetvete kulmin e t
dor e kthyer n sensin pozitiv kapitalist : Ti duhet t fitosh, duhet t fitosh qndron para nesh n
irracionalitetin e saj thjesht dhe pastr si nj form e imperativit kategorik. Jo sqima e njeriut, vetm lavdia e
Zotit dhe detyra vetjake sht motivi i puritanve, kurse sot : vetm detyra ndaj Beruf = profesionit. Kush ka
dshirn q kt ide ta gjej t ilustruar n nj nga konsekuencat e saj ekstreme le t kujtoj at teori t disa
miliarderve amerikan sipas s cils miliardat e fituara nuk duhet tu lihen fmijve, me qllim q t mos iu
mohohet vepra e mir morale pr t punuar dhe fituar domosdoshmrisht vet : sot sigurisht vetm nj flluck
sapuni akoma teorike.
366
Ky sht - e duhet theksuar gjithmon - motivi i fundit vendimtar fetar (krahas pikpamjeve t pastra asketike
pr asgjsimin e mishit), i cili shfaqet jashtzakonisht qart tek kuakerat.
367
Kt e hedh posht Baxteri (Saints everl. rest 12) me motive krejtsisht t zakonshme si tek jezuitt : duhet
ti japim trupit at q i nevojitet, prndryshe do bhemi skllav i tij.
368
Ky ideal ekziston qart posarisht n kuakerizm qysh n epokn e par t zhvillimit t tij, si e shtjelloi
tashm kt n pikat e rndsishme Weingarteni n librin e tij Englische Revolutionskirchen. Edhe shpjegimet
e hollsishm t Barclays n veprn e cituar f. 519 ff, 533 e ilustrojn kt shum qart. Duhej t evitoheshin : 1.
Gjrat e kota pr krijesn, pra t gjitha lustrat e jashtme, pafkat dhe prdorimi i gjrave, q nuk kan qllim
praktik ose q vlersohen vetm pr faktin se jan t rralla (pra vlersohen me mndjelehtsi). 2. Prdorimi i
pandrgjegjshm i pasuris si shpenzimet tej mase pr nevoja t vogla kundrejt nevojave t domosdoshme pr
jetn dhe kujdesit paraprak pr t ardhmen. Pra kuakeri ishte si t thuash ligji i gjall i dobis maksimale.
Moderate use of the creature sht plotsisht i lejueshm, por i duhet vn rndsi veanrisht cilsis dhe
qndrueshmris s materialeve etj., pr aq sa kjo nuk on n vanity. Pr t gjitha kto krahaso : Morgenblatt
fr gebildete Leser 1846 Nr. 216 ff. (Veanrisht : komoditeti dhe qndrueshmria e materialeve tek kuakerat,
krahaso Schneckenburger, Vorlesungen f. 96 f.).

129

dnueshmes, por n arritjen e pasuris si frut i puns n nj profesion pa ai bekimin e

Zotit. Kurse akoma m e rndsishme ishte : vlersimi fetar pr punn e palodhur, t
vazhdueshme, sistematike n nj profesion shekullar si kryekput mjeti m i lart
asketik dhe njkohsisht si sprovimi m i sigurt dhe m i dukshm i njeriut t
rilindur dhe i vrtetsis s besimit t tij fetar duhej detyrimisht t ishte leva m e
fuqishme e mendueshme pr prhapjen e asaj pikpamjeje pr jetn, t ciln ktu e
kemi emrtuar si shpirti i kapitalizmit369. Dhe po t lidhim bashk at kufizim t
konsumit me kt lirim t prpjekjes pr fitim, ather rezultati i jashtm sht i
qart : krijimi i kapitalit nprmjet shtrngimit asketik pr t kursyer370. Pengesat q iu
kundrvun harxhimit n form konsumi t pasuris, i vlenin detyrimisht pr mir
prdorimit produktiv t saj : si kapital pr t investuar. Sesa i fort ishte ky efekt n
shifra, nuk mund t jepet nga vet natyra nj prcaktim ekzakt. N Anglin e Re
lidhja paraqitet kaq e dukshme saq nuk i shptoi dot tashm syrit t nj historiani
kaq t shklqyer si Doyle371. Por edhe n Hollandn e sunduar realisht vetm shtat
vjet nga kalvinizmi strikt, thjeshtsia m e madhe e jetess q sundonte n qarqet m
serioze nga ana fetare e me pasuri t jashtzakonshme, oi n nj mani t pamas pr
akumulimin e kapitalit372. M tej duket sheshit se tendenca e pranishme n t gjitha
koht dhe kudo, gjithashtu mjaft e efektshme tek ne sot pr aristokratizimin e
369

sht thn tashm m hert q ne ktu nuk do ti hyjm shtjes s kushtzimeve klasor n lvizjet fetare
(pr kt shih studimin Wirtschaftsethik der Weltreligionen). Por pr t par se p.sh. Baxteri, veanrisht t
cilin e prdorim ktu, nuk i shikonte gjrat nprmjet syzeve t borgjezis t asaj kohe mjafton ta mbajm
veten n korrent se edhe tek ai n radhn e profesioneve t plqyera nga Zoti, pas profesioneve q krkonin
shkoll vinte i pari husbandman e vetm pastaj mariners, clothiers, booksellers, tailors etj. n mori t larmishme.
Edhe mariners e prmendur (mjaft karakteristike) ndoshta t paktn jan menduar qoft si peshkatar qoft si
lundrtar. N kt drejtim jan ndryshe disa thnie t Talmudit. Krahaso p.sh. tek dshirat, Talmudi babilon II f.
20, 21 thniet sigurisht t kundrshtueshme t rabinit Eleasars, t gjitha n sensin : biznesi sht m i mir se
bujqsia. (Ndrmjetsuesi II 2 f. 68 pr investimin e kshillueshm t kapitalit : nj e treta n tok e truall, nj e
treta n mallra, nj e treta para t thata n dor).
Pr ata, ndrgjegja e t cilve nuk qetsohet dot pa interpretimin shkakor ekonomik (materialist si thuhet
fatkeqsisht ende), me kt rast po v n dukje se un e konsideroj shum t rndsishm ndikimin e zhvillimit
ekonomik ndaj fatit t krijimit t ideve fetare dhe m von do t prpiqem t paraqes sesi rrodhn n rastin ton
proceset e prshtatjes reciproke dhe marrdhniet e t dy palve. Vetm se ato ide fetare n asnj mnyr nuk
mund t dalin si prfundim i rrethanave ekonomike, ato - ksaj ske ti bsh m - jan nga ana e tyre elementet
m t fuqishme plastike t karakterit t popullit dhe mbartin edhe thjesht n vetvete ligjshmrin e tyre t
veant dhe fuqi detyruese. Dhe prve ksaj ndryshimet m t rndsishme midis luterizmit dhe kalvinizmit
jan kryesisht si rezultat i rrethanave politike dhe jo ekonomike, pr aq sa momentet jo fetare luajtn aty nj rol.
370
Kt mendon edhe Ed. Bernsteini, kur thot n esen e tij t prmendur tashm m par (f. 681 dhe f. 625) :
Asketizmi sht nj virtyt borgjez. Shtjellimet e tij n veprn e cituar jan t part, q prekn kto lidhje t
rndsishme. Vetm se lidhja sht shum m e gjithanshme sesa e pandeh ai. Sepse vendimtare nuk ishte thjesht
akumulimi i kapitalit, por racionalizimi asketik i gjith jets ekonomiko-profesionale. Pr kolonit amerikane q
tek Doyle sht theksuar qart kontrasti i Veriut puritan, ku si pasoj e shtrngimit asketik pr t kursyer ishte
gjithnj i pranishm kapitali i nevojshm pr investim, kundrejt raporteve n Jug t vendit.
371
Doyle, The English in America Vol. II ch. 1. Ekzistenca e shoqrive t elikut (1643), fabrikave t plhurave
(1659) pr tregun (e fundja edhe lulzimi i lart i zanateve) n Anglin e Re n brezin e par pas themelimit t
kolonis, t soditura thjesht nga ana ekonomike, nuk jan gjra t reja dhe qndrojn n kontrastin m t
dukshm me raportet si n Jug ashtu edhe n Rhode Islandin jokalvinist, por q gzonte liri t plot t
ndrgjegjes, ku megjith portin e shklqyer edhe n vitin 1686 raporti i governorit dhe councilit thoshte : The
great obstruction concerning trade is the want of merchants and men of considerable Estates among us (Arnold,
Hist. of the State of Rhode Island I. F. 490). N fakt zor se mund t vihet n dyshim se shtrngimi pr t kursyer,
t cilin e ushtronte kufizimi puritan lidhur me konsumin, luajti rolin e vet pr t investuar gjithnj srishmi
kapitalin e kursyer. Krahas tij nxiti edhe roli q smund t shqyrtohet akoma ktu i disiplins kishtare.
372
Q kto qarqe n Holland u dobsuan natyrisht me vrtik, e tregon paraqitja e Busken-Huts (n veprn e
cituar Vol. II, K. III dhe IV). Prapseprap Groen van Prinsterer thot (Handb. d. Gesch. v. h. V. Bot. 3, 303
shnim, f. 254) : De Nederlanders verkoopen veel en verbruiken wenig edhe pr kohn pas paqes s
Vestfalis.

130

pasuris qytetare, u pengua detyrimisht ndjeshm pr shkak t antipatis s

puritanizmit ndaj formave feudale t jetess. Shkrimtart merkantilist anglez t
shekullit t 17 e shpjegonin eprsin e fuqis s kapitalit hollandez kundrejt Anglis
me faktin se atje ndryshe nga Anglia nuk krkonin ta fisnikronin pasurin e fituar
rishtazi nprmjet investimit rregullisht n troje dhe kalimit n zakonet e jets
feudale - se jo vetm blerja e toks, por kjo e fundit ka rndsi - dhe ti shmangeshin
n kt mnyr prdorimit kapitalist t saj 373 . Edhe vlersimi jo i munguar tek
puritant pr bujqsin si nj nga degt veanrisht t rndsishme pr pun
gjithashtu veanrisht e dobishme pr prshpirtshmrin nuk vlente (p.sh. tek
Baxteri) pr landlordin, por pr fshatarin e vogl dhe fermerin e n shek. e 18 jo pr
junkerin, por pr bujkun racional374. Q nga shek. i 17 shoqrin angleze e prshkon
mospajtimi midis klass s latifundistve, bartses s Anglis t hareshme t vjetr
dhe qarqeve puritane shum t luhatura n fuqin e tyre shoqrore375. T dy tiparet :
ai i gzimit t pathyer naiv t jets dhe ai i vetprmbajtjes s matur dhe me rregulla
t rrept e lidhja me etikn konvencionale qndrojn akoma dhe sot pran njri tjetrit
n tabllon e karakterit kombtar anglez 376 . Dhe po ashtu historin e vjetr t
kolonizimit t Ameriks s Veriut e prshkon kontrasti i theksuar midis
adventurers, t cilt ngritn plantacione me fuqin puntore t indented servants
dhe deshn t jetonin si zotrinj feudal dhe qndrimit specifik qytetar t
puritanve377.
Pr aq sa fuqia e pikpamjes puritane t jetess u shtri, ndihmoi ajo n t gjitha
rrethanat tendencn pr mnyrn qytetare ekonomikisht racionale t jetess dhe kjo
ishte natyrisht shum m e rndsishme sesa thjesht favorizimi n krijimin e
kapitalit. Pikpamja puritane ishte bartsja m e rndsishme e ksaj mnyre jetese
dhe para s gjithash ishte bartsja e vetme konsekuente e saj. Ajo ishte djepi i njeriut
ekonomik modern. Sigurisht kto ideale puritane pr jetn nuk e kaluan dot provn
373

Pr Anglin rekomandoi p.sh. krkesa e nj ruajalisti aristokrat pas hyrjes s Karlit t II n Londr (e cituar
nga Ranke, Englische Geschichte IV, f. 197) ndalimin me ligj t blerjes s ifligjeve nga kapitali qytetar, i cili n
kt mnyr do t detyrohej q ti prkushtohej vetm tregtis. Shtresa e regjentve hollandez ndahej si
shtres nga patrict borgjez t qyteteve nprmjet akaparimit t ifligjeve t vjetr t fisnikve. (Shih pr kt
ankesn e vitit 1652 t cituar tek Fruin, Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog, q regjentt jan rentier dhe
nuk jan m tregtar). Sigurisht kto qarqe shpirtrisht nuk qen kurr kalvinist serioz. Dhe vet vesi famkeq
pr tu br fisnik dhe pr t marr titull, n rrethet e gjra t borgjezis hollandeze n gjysmn e dyt t shek. t
17, tregon tashm se sidoqoft pr kt period ajo prballje e raporteve angleze me ato hollandeze pranohej
vetm me shum kujdes. Superfuqia e pasuris me para t trashguara e theu ktu shpirtin asketik.
374
Pas lvizjeve t forta t kapitalit qytetar pr t akaparuar ifligje anglez vijoi epoka e madhe e bujqsis
angleze.
375
Landlordt anglikan kan refuzuar jo rrall madje deri n kt shekull q ti pranojn jokonformistt si
qiramarrs. (Hprh jan t dy palt kishtare n numr afrsisht t njjt, m par jokonformistt ishin gjithnj
pakic).
376
Me t drejt H. Levy (n artikullin e sapo botuar n Archiv f. Sozialwiss. 46 f. 605f) trheq vmendjen se nga
tiparet e shumta pr t zbuluar prirjen e karakterit t popullit anglez, ishte ky popull ndoshta m pak i
predispozuar sesa popuj t tjer pr t pranuar nj etos asketik dhe virtyte qytetare : qejfi banal dhe i pagdhendur
n jet ishte (dhe sht) nj tipar baz i karakterit t tij. Fuqia e asketizmit puritan n kohn e sundimit t vet
shfaqet tek ithtart e tij tamam n at mas t habitshme, n po t ciln ishte zbutur ky tipar i karakterit.
377
Ky kontrast prsritet gjithmon edhe n paraqitjen e Doyles. N qndrimin e puritanve bashkvepronte
gjithnj n mnyr vendimtare motivi fetar (natyrisht nuk ishte gjithmon i vetmi faktor vendimtar). Kolonia
(nn udhheqjen e Winthrops) ishte e prirur t lejonte shprnguljen e gentlemenve pr n Massachusetts, qoft
dhe nj kok e madhe i lindur si fisnik, vetm n qoft se gentlement do t bheshin antar t kishs. Pr hir t
disiplins kishtare iu dha rndsi kolonis kompakte. (Kolonizimi i New-Hampshire dhe Maine u b nga
tregtart e mdhenj anglikan, t cilt projektuan plantacione t mdhenj pr bagtin. Midis tyre dhe puritanve
ekzistonte lidhje shum e vogl sociale). Q n vitin 1632 u ankuan pr lakmin e fort pr fitim t banorve
t Anglis s Re (shih p.sh. Economic and social history of New England I f. 125 t Weeden).

131

n nj ngarkes tepr t rnd, at t tundimeve nga pasuria, q ishin shum t

njohura prej vet puritanve. Ne i gjejm shum rregullisht ithtart m origjinal t
shpirtit protestant vese n radht e shtresave n ngritje378 t borgjezis s vogl dhe
t fermerve, ndrsa beati possidentes, madje dhe element tek kuakerat, i gjejm
shum shpesh t gatshm pr t mohuar idealet e vjetra379. Po ky ishte i njjti fat, nga
i cili e psoi gjithmon dhe paraardhsi i asketizmit shekullar : asketizmi i
manastireve t mesjets. Pasi drejtimi racional i ekonomis kishte shpalosur
plotsisht efektet e tij me an t rregullave t rrept t jetess dhe t kufizimit t
konsumit, ather pasuria e fituar ose u dha direkt - si n kohn para skizms s
besimit fetar - pas aristokratizimit ose disiplina manastirore krcnohej t bhej copcop dhe detyrimisht duhej t ndrhynte nj nga reformacionet e shumta. N fakt
n njfar sensi gjith historia e rregulloreve t urdhrave fetar sht luft gjithnj e
re me problemin e ndikimit shekullarizues t pasuris. E njjta gj n prpjestim
madhshtor vlen edhe pr asketizmin shekullar t puritanizmit. Ringjallja e
fuqishme e metodizmit, i cili i paraprin lulzimit t industris angleze nga fundi i
shek. t 18, mund t krahasohet fare mir me nj reformacion t till manastiror. Le
ti gjejm ktu vend nj pasazhi 380 nga vet John Wesley, q do t ishte vrtet i
prshtatshm t shrbente si moto pr gjithka t thn deri tash. Sepse ky pasazh
tregon se vet krert e drejtimeve asketike i kishin plotsisht t qarta marrdhniet e
paraqitura ktu, n dukje kaq paradoksale e pikrisht i kuptonin ato krejtsisht n
sensin e prpunuar prej nesh381. Ai shkruan :
Un kam frik sepse gjithmon ku sht shtuar pasuria, atje ka rn n t njjtn
mas prmbajtja e fes. Prandaj nuk e shikoj dot sesi do t jet e mundur, n baz t
natyrs s gjrave, q nj rizgjim i fes s vrtet t ket nj jetgjatsi t madhe.
Sepse feja domosdoshmrisht duhet t prodhoj si zellin pr pun (industry) ashtu dhe
nikoqirllkun (frugality) e kto smund t sjellin asgj tjetr prvese pasurin. Por
kur shtohet pasuria, ather shtohen krenaria, pasioni dhe dashuria laike n t gjitha
378

Kt e thekson tashm Petty n veprn e cituar dhe t gjitha burimet bashkkohse pa prjashtim flasin
veanrisht pr sektet puritane : baptistt, kuakerat, mennonitt si pr nj shtres pjesrisht pa mjete pjesrisht si
shtres e kapitalistve t vegjl dhe i vendosin ata n kontrast si me aristokracin e tregtarve t mdhenj ashtu
dhe me aventuriert e financave. Por pikrisht nga kjo shtres e kapitalistve t vegjl dhe jo nga duart e
manjatve t mdhenj t financs : monopolistt, furnizuesit e shtetit, financuesit e shtetit, siprmarrsit
kolonialist, promoters etj. rrodhi ajo q ishte karakteristike pr kapitalizmin e Oksidentit : organizimi borgjez i
puns profesionale n ekonomin private (shih p.sh. Unwin, Industrial Organization in the 16th and 17th
centuries, London 1914 f. 196ff). Q ky kontrast tashm njihej sakt madje nga bashkkohsit krahaso Discourse
concerning Puritans t Parkerit t vitit 1641, ku gjithashtu sht theksuar kontrasti ndaj projekthartuesve t
bizneseve t mbetura n letr dhe ndaj oborrtarve.
379
Pr mnyrn sesi u shpreh kjo n politikn e Pensilvanis n shek. e 18, posarisht edhe gjat lufts pr
pavarsi shih : Sharpless, A Quaker experiment in Government Philadelphia 1902.
380
Shih Leben Wesleys t Southeys, kap. 29. Un nuk e njihja kt pasazh, orientimin e mora nga nj letr e
Prof. Ashleys (1913). E. Troeltschi (t cilin e njoftova pr kt qllim) e ka cituar tashm me raste pasazhin.
381
Ky pasazh iu rekomandohet pr lexim t gjith atyre, q hiqen sot m t informuar dhe m t zgjuar sesa vet
drejtuesit dhe bashkkohsit e atyre lvizjeve, t cilt si shihet e dinin shum mir se far bnin dhe - far
rrezikonin. sht realisht e pavend q t mohosh me kaq mosprfillje, si ka ndodhur fatkeqsisht tek disa nga
kritikt e mi, fakte krejtsisht t pakundrshtueshme dhe q deri tani gjithashtu nuk kan qn mohur nga asnjri,
t cilat un vetm se i kam hulumtuar dika m shum lidhur me forcat e tyre t brendshme lvizse. Asnj njeri
n shek. e 17 nuk i vuri ndonjher n dyshim kto marrdhnie (krahaso edhe : Manley, Usurry of 6%
examined 1669 f. 137). Prve shkrimtarve modern t cituar tashm m par edhe poet si H. Heine dhe Keats
krejtsisht po ashtu si prfaqsues t shkencs si Macaulay, Cunningham, Rogers apo shkrimtar si Mathew
Arnold i kan trajtuar ato si t vetkkuptueshme. Nga literatura m e re shih Ashley, Birmingham Industry and
Commerce (1913), i cili m deklaroi n at koh me an t nj letre plqimin e tij t plot. Krahaso tani pr
gjith problemin artikullin e H. Levyt t cituar m sipr n shnimin nr. 369.

132

format e tyre. Pra a do t jet e mundur vall q metodizmi, d.m.th nj fe e zmrs q

po lulzon tani si nj pem e gjelbruar, t qndroj gjat n kt gjendje ? Metodistt
kudo po bhen t zellshm dhe kursimtar; si rrjedhim po shtohet dhe pasuria e tyre.
Prandaj atyre i hyjn prkatsisht n zemr krenaria, pasioni, qejfet epshore dhe
shekullare e mndjemadhsia n jet. N kt mnyr mbetet vrtet forma e fes,
por shpirti zhduket dalngadal. A nuk ka ndonj rrug pr t penguar kt shthurje
t vazhdueshme t fes s pastr ? Ne nuk na lejohet q ti pengojm njerzit t jen
t zellshm dhe kursimtar. Ne detyrimisht duhet tiu bjm thirrje t gjith t krishterve
q t fitojn sa mundin dhe t kursejn sa mundin, q si prfundim do t thot t pasurohen.
(Vijon kshilla q ata, t cilt fitojn gjithka q mundin dhe kursejn gjithka q
mundin duhet gjithashtu t japin gjithka q mundin pr tiu rritur mshira e
Zotit dhe pr t grumbulluar nj thesar n qiell). - Shihet qart se sht deri n
hollsit m t vogla lidhja, q ne e kemi trajtuar ktu382.
Si e thot ktu pacnuar Wesley ato lvizje t fuqishme fetare, rndsia e t cilave
pr zhvillimin ekonomik qndronte n radh t par n efektet e tyre n edukimin
asketik, e shpalosn efektin e tyre t plot ekonomik rregullisht vese pasi ishte
kaprcyer tashm kulmi i entuziazmit t pastr fetar, pasi sforcimi n krkimin e
mbretris s Zotit filloi dalngadal t kalonte n virtytin e kthjellt t profesionit,
pasi rrnja fetare u shua ngadal dhe i hapi vend interesave utilitare n kt bot, - e
pr t folur me gjuhn e Dowdenit, n fantazin popullore njihet si Robinson
Kruzo, kur njeriu i izoluar ekonomik, q krahas ksaj merrej me pun misionare383 zuri
vendin e pelegrinit t Bunyanit, i cili me prpjekje t vetmuar spirituale krkonte
mbretrin qiellore duke nxituar prmes panairit t prvitshm t kotsis. Kur
pastaj u b m tej sundues parimi : To make the best of both worlds ather n fund
t fundit - po ashtu si e ka vn re tashm Dowdeni - ndrgjegja e qet thjesht duhej
q t rreshtohej detyrimisht n radhn e mjeteve t jetess s rehatshme qytetare, si e
shpreh kt shum bukur fjala e urt gjermane ndrgjegja e qet - gjumi i leht384.
Por para s gjithash ajo epok e gjall fetare e shek. t 17 i la trashgimi pasardhses
s saj utilitare nj ndrgjegje jashtzakonisht t qet - ne themi t ngushlluar : nj
ndrgjegje t qet t tipit t farizenjve - pr fitimin e paras, kur ky fitim realizohej
vetm n forma legale. do gjurm e Deo placere vix potest = Ju nuk mund ti
shrbeni Zotit dhe pushtetit t paras ishte zhdukur 385 . Kishte lindur nj etos
specifik borgjez pr profesionin. Me ndrgjegjen se e kishte mshirn e plot t Zotit
382

Q qysh pr puritant e kohs klasike ishin t vetkuptueshme tamam t njjtat lidhje, kjo ndoshta nuk
dshmohet m qart nga asgj tjetr sesa nga fakti q tek Bunyani Mr. Money-Love argumenton tro : Njeriu
duhet t bhet fetar pr tu br i pasur p.sh. pr t shtuar klienteln e tij, sepse : pse njeriu sht br fetar, kjo
sprish pun (f. 114 e botimit Tauchnitz).
383
Defoe ishte nj jokonformist i zellshm.
384
Shnim i prkthyesit. Fjala e urt n gjermanisht sht : Ein gutes Gewissen ist ein sanftes Ruhekissen.
385
Edhe Speneri (Theol. Bedenken n veprn e cituar f. 426f, 429, 432ff) sido q e quan profesionin e tregtarit
plot me tundime dhe kurthe, prapseprap deklaron duke iu prgjigjur nj pyetjeje : Mua m plqen kur shoh se
miku i dashur nuk njeh skrupuj prsa i prket vet tregtis, por e kupton at si nj lloj mnyre jetese, sikurse dhe
sht, me t ciln i sillet shum dobi racs njerzore dhe pra dashuria ushtrohet sipas vullnetit t Zotit. Kjo
argumentohet m hollsisht n pasazhe t tjera t ndryshme nprmjet argumentave merkantilist. Megjithse
Speneri ndonjher krejtsisht n stilin luterian e quan dshirn pr tu br i pasur si kurthin kryesor e nga ajo
duhet hequr dor patjetr, sipas I Tim. 6, 8 dhe 9 e duke iu referuar Jesus Sirach - shih m sipr ! -, dhe bn t
vetn pikpamjen e ushqimit (Theol. Bd. III f. 435 sipr), nga ana tjetr e dobson ai prsri kt qndrim
duke na treguar pr sektart e begat dhe q jetojn prapseprap t lumtur me Zotin (shih shnimin nr. 318).
Edhe ai nuk ka rezerva pr pasurin kur ajo vjen si efekt i puns s zellshme n nj profesion. Si pasoj e
ndikimit luterian qndrimi i tij sht m pak konsekuent se ai i Baxterit.

133

dhe se Zoti e bekonte n mnyr t dukshme, n qoft se vepronte brenda caqeve t

korrektsis formale, n qoft se morali i mnyrs s tij t jetess ishte i panjollosur
dhe prdorimi i pasuris s vet nuk ishte i pacip, ather siprmarrsi qytetar
mundej t ndiqte interesat e tij t fitimit dhe duhej ta bnte kt se prmbushte nj
detyr. Prve ksaj pushteti i asketizmit fetar i vinte atij n dispozicion puntor t
kthjellt, t ndrgjegjshm, jashtzakonisht t aft pr pun dhe q i qepeshin puns
duke e par at si qllim jete i dshiruar nga Zoti386. Krahas ksaj ai i dha atij sigurin
qetsuese se shprndarja e pabarabart e pasurive t ksaj bote sht vepr
krejtsisht speciale e provanis s Zotit, i cili me kto dallime sikurse po ashtu me
mshirn partikulare ndjek objektivat e tij sekret, t panjohur prej nesh 387 . Vet
Kalvini pati br deklaratn shum t cituar se vetm n qoft se populli d.m.th
masa e puntorve dhe e zejtarve do mbetej e varfr, do ti bindej Zotit 388 .
Hollandezt (Pieter de la Court dhe t tjer) e shekullarizuan at deri n kt
shkall : masa e njerzve punon vetm, n qoft se e shtyn mjerimi dhe ky formulim i
nj laitmotivi t ekonomis kapitaliste prfundoi pastaj m tej n rrymn e teoris s
produktivitetit t pagave t ulta. Edhe ktu me tharjen e rrnjve t saj fetare, ides
iu dha pa rn n sy nj drejtim utilitar trsisht sipas skems s zhvillimit, q ne e
kemi vzhguar gjithmon. Etika mesjetare jo vetm q e kishte duruar lypjen, por i
kishte thurur hapur lavde nprmjet urdhrave t lypsarve. Edhe lypsart
shekullar, meq ata iu jepnin t pasurve rast pr t br vepra t mira nprmjet
lmoshave, me raste u quajtn dhe u vlersuan hapur si shtres. Madje dhe etika
anglikane sociale e Stjuartve ishte shpirtrisht shum afr ktij qndrimi. Iu
rezervua asketizmit puritan q t bashkpunonte pr hartimin e atij legjislacioni t
ashpr anglez lidhur me t varfrit, q solli ktu nj ndryshim parimor. Dhe ai ishte
n gjendje ta bnte kt, sepse sektet protestante dhe komunitetet e rrepta puritane
faktikisht nuk e njihnin fare lypjen n gjirin e tyre389.
Nga ana tjetr : e par nga ana tjetr, nga ajo e puntorve lavdronte p.sh. varianti
i Zinzendorfit n pietizm puntorin besnik ndaj profesionit, i cili nuk synon fitimin,
por jeton sipas shmbullit t apostujve dhe sht i pajisur pra me karizmn e
dishepujve 390 . N form akoma m radikale pikpamje t ngjashme ishin t
386

Baxteri n veprn e cituar II f. 16 paralajmron pr t mos punsuar si servants heavy, flegmatik, sluggish,
fleshly, slothful persons dhe rekomandon paraplqimin e godly servants jo vetm sepse ungodly servants
do t ishin thjesht eye-servants, por para s gjithash sepse truly godly servant will do all your service in
obedience to God, as if God himself had bid him do it. Kurse t tjert jan t prirur to make no great matter of
conscience of it. Dhe anasjelltas tek puntori, tipar i shenjtris nuk sht pranimi i jashtm i fes, por
conscience to do their duty. Shihet se ktu interesi i Zotit dhe ai i pundhnsit uditrisht prputhen. Edhe
Speneri (Theol. Bed. III f. 272), i cili n raste t tjera paralajmron urgjentisht pr t gjetur koh pr t menduar
Zotin, e presupozon si t vetkuptueshme q puntort detyrimisht duhet t knaqen me minimumin m ekstrem
t kohs s lir (madje dhe t djelave). Me t drejt shkrimtart anglez i quajtn imigrantt protestant si
pionier t puns s kualifikuar. Shih gjithashtu dshmit tek H. Levy, Die Grundl. des konom. Liberalismus
f. 53.
387
Pr analogjin midis predestinimit vetm t disave, i padrejt sipas kriterit njerzor, dhe shprndarjes po
ashtu t padrejt t pasuris, por po ashtu t dshiruar nga Zoti - e cila ishte pafundsisht e qart - shih p.sh. tek
Hoornbeek n veprn e cituar volumi I f. 153. Prve ksaj - Baxteri n veprn e cituar I f. 380 - varfria sht
shum shpesh simptom e dembelizmit mkatar.
388
Prandaj ka t ngjar q Zoti - mendon edhe Th. Adams (Works of the Pur. Div. F. 158) - l kaq shum veta t
varfr, sepse sipas njohurive t tij ata nuk do t ishin t aft ti bnin ball tundimeve q sjell me vete pasuria.
Sepse pasuria e prz si tepr shpesh fen nga njeriu.
389
Shih m sipr shnimin nr. 324 dhe punimin e cituar atje t H. Levyt. Trsisht e njjta gj theksohet n t
gjitha prshkrimet (kshtu tek Manley pr Hugnott).
390
Gjra t ngjashme nuk munguan as n Angli. Atje futet p.sh. edhe ai pietizm, i cili duke marr shkas nga
Serious call t Laws (1728) predikonte varfrin, dlirsin dhe - fillimisht - edhe izolimin nga bota.

134

prhapura fillimisht tek pagzort. Natyrisht tr literatura asketike e pothuajse t

gjitha konfesioneve sht e pushtuar nga pikpamja se puna besnike edhe pr paga t
ulta nga ai t cilit jeta nuk i ka caktuar shanse t tjera, sht dika jashtzakonisht e
plqyeshme pr Zotin. N kt pik asketizmi protestant n vetvete nuk solli asnj
risi. Por : ai jo vetm e thelloi shum fuqimisht kt pikpamje, por krijoi at norm,
vetm e cila kishte n fund t fundit rndsi pr efektin e asketizmit protestant : ai krijoi
shtysn psikologjike duke e konceptuar kt pun si thirrje t Zotit, si mjetin m t
shklqyeshm madje n fund t fundit shpesh si mjetin e vetm pr t fituar sigurin e
statusit t mshirs391. E nga ana tjetr ai e legalizoi shfrytzimin e ksaj gatishmrie
specifike pr pun, kur ai interpretoi si thirrje t Zotit edhe fitimin e parave nga
siprmarrsi 392 . Duket sheshit sesa fuqishm do ta nxisnin detyrimisht
produktivitetin e puns n sensin kapitalist t fjals prpjekja ekskluzive drejt
mbretris s Zotit duke e prmbushur si thirrje t Zotit detyrimin pr t punuar dhe
asketizmi i rrept, t cilin disiplina kishtare nga vet natyra e saj ua diktoi pikrisht
klasave t varfra. Trajtimi i puns si thirrje e Zotit u b pr puntorin modern po
aq karakteristik sikurse pr siprmarrsin u b pikpamja prkatse pr fitimin. Ishte
nj riprodhim i ktij fakti ather t ri, kur nj vrojtues kaq i mpreht anglikan si Sir
William Petty e lidhi fuqin ekonomike hollandeze t shek. t 17 me faktin se atje
dissentersat veanrisht t shumt n numr (kalvinistt dhe baptistt) qnkan
njerz, q e shihnin punn dhe zellin n profesion si detyr t tyre ndaj Zotit. Statutit
organik social n at drejtim fiskalo-monopolist q mori ai n anglikanizm nn
Stjuartt sidomos n konceptet e Laudit : - ksaj aleance midis shtetit dhe kishs me
monopolistt n truallin e nj baze kristiano-sociale, puritanizmi, prfaqsuesit e t
cilit pa prjashtim bnin pjes tek kundrshtart m t zjarrt t ktij tipi kapitalizmi
t tregtarve e t transportuesve t privilegjuar nga shteti e t kapitalizmit kolonial, i
kundrvuri shtysat individuale pr fitim racional legal n baz t zotsis dhe
inisiativs vetjake, t cilat - ndrsa n Angli industrit monopoliste t privilegjuara
nga shteti pas pak u zhdukn prsri t gjitha - luajtn nj rol vendimtar n
ndrtimin e industrive, q po lindnin pa mbshtetjen e pushtetit shtetror e pjesrisht
megjith kundrshtimin e tij 393 . Puritant (Prynne, Parker) hodhn posht do
391

Veprimtaria e Baxterit n famullin Kidderminster, absolutisht e shthurur para mbrritjes s tij, duke u nisur
nga shkalla e suksesit pothuajse veprimtari e pashmbullt n historin e shrbess fetare, sht njkohsisht nj
shmbull tipik sesi asketizmi edukoi masat pr pun, e thn n form marksiste : pr prodhimin e mbivlers e
n prgjithsi pr her t par mundsoi prdorimin e tyre n marrdhniet kapitaliste t puns (industri
shtpiake, punishte tezgjahu). Kshtu sht krejt prgjithsisht marrdhnia shkakore. E par nga ana e Baxterit,
e vuri ai n shrbim t interesave t tij fetare-etike futjen e njerzve, q ishin nn kujdestarin e tij, n
mekanizmin e kapitalizmit. E par nga ana e zhvillimit t kapitalizmit, interesat fetare-etike hyn n shrbim t
zhvillimit t shpirtit kapitalist.
392
Edhe nj dika tjetr : mund t vihet n dyshim se deri n shkall ngriti pesh si forc lvizse psikologjike
knaqsia q ndjente artizani mesjetar tek krijesa e tij, sepse me kt knaqsi luhet kaq shum. Padyshim
dika kishte prapseprap n kt tez. Por sidoqoft asketizmi e zhveshi punn nga ky ngacmim shekullar i
ksaj bote - sot i asgjsuar pr gjithmon nga kapitalizmi - dhe e prshtati at me botn e prtejme. Puna n nj
profesion si e till sht e dshirueshme prej Zotit. Karakteri jopersonal q ka puna sot : e soditur nga
kndvshtrimi i individit pakuptimshmria e saj e trishtueshme, mban ende lartsimin fetar. Kapitalizmi n
kohn e lindjes s tij kishte nevoj pr puntor, q pr hatr t ndrgjegjes viheshin n dispozicion t
shfrytzimit ekonomik. Sot kapitalizmi rri kaluar dhe sht n gjendje t marr me zor gatishmrin e tyre pr
pun pa pasur nevoj pr motivacionet nga bota e prtejme.
393
Pr kto kundrvnie dhe zhvillime shih H. Levyn n librin e cituar m par. Qndrimi shum i fuqishm
armiqsor ndaj monopoleve i opinionit publik karakteristik pr Anglin lindi nga ana historike prej nj
kombinimi t lufts pr pushtet politik kundr kurors - Long Parlamenti prjashtoi monopolistt nga radht e
veta - me motivet etike t puritanizmit dhe me interesat ekonomike t kapitalizmit t vogl dhe t mesm qytetar
kundr manjatve t financave n shek. e 17. Deklarata of the Army e 2 Gushtit 1652 e po ashtu peticioni i

135

shoqri me oborrtart dhe projektuesit pa frut t formatit t kapitalizmit t madh si

nj shoqri me nj klas t dyshimt nga ana etike duke qn krenar pr eprsin e
moralit t biznesit t tyre qytetar. Ky moral superior prbnte arsyen e vrtet pr
ekspozimin e tyre ndaj prndjekjeve prej atyre qarqeve. Madje Defoe propozoi q ta
fitonin luftn kundr dissentit nprmjet bojkotimit t kambialeve t banks dhe
nprmjet trheqjes s depozitave. Kundrshtia midis dy llojeve t qndrimeve
kapitaliste eci shum gjersisht krah pr krah me kontradiktat fetare. Edhe n shek. e
18 kundrshtart e jokonformistve talleshin akoma me ta duke i quajtur si barts t
spirit of shopkeepers dhe i prndiqinin se po prishnin idealet e vjetra angleze. Ktu
qndronte dhe kontrasti midis etosit ekonomik puritan dhe etosit ekonomik t
ifutve e vet bashkkohsit (Prynne) e dinin tashm se etosi ekonomik i
puritanve, dhe jo ai ifut, ishte etosi ekonomik borgjez394.
Nj nga elementet prbrse t shpirtit modern kapitalist dhe jo vetm t ktij, por
t kulturs moderne : mnyra racionale e jetess mbi themelin e ides s profesionit
lindi - kt donin t provonin kto shpjegime - nga shpirti i asketizmit t krishter. Le
t rilexojm tani edhe njher traktatin e Franklinit t cituar n fillim t ktij studimi
pr t par se elementet thelbsore t qndrimit t emrtuar atje si shpirt i
kapitalizmit jan po ato elemente q ne gjat ktij studimi i zbuluam si prmbajtje e
asketizmit puritan pr profesionin395, vetm pa bazamentin fetar, i cili tek Franklini
kishte vdekur tashm. Ideja se puna moderne n nj profesion mbart me vete nj
tipar asketik, gjithashtu nuk sht e re. Q kufizimi n punn e specializuar duke u
kushtzuar me heqjen dor nga gjithanshmria faustiane e njeriut, sht n botn e
sotme premis pr veprimtari t vlefshme, pra q veprimi dhe privimi
kushtzojn sot njri tjetrin n mnyr t pashmangshme : kt motiv baz asketik t
stilit t jetess qytetare - nse do ai q t jet stil jetese dhe nuk do q t jet rrumpall
- ka dashur t na e msoj neve edhe Gtja n kulmin e menuris s vet n romanin
Wanderjahren dhe n fund t jets n stilin e jetess q i dha Faustit t tij396. Pr at
ky prfundim do t thoshte nj lamtumir duke ln pas nj epok t njerzimit t
prplot e t bukur, e cila n rrjedhn e zhvillimit t kulturs son do t prsritet po
aq pak sikurse dhe epoka e lulzimit t lart t Athins n lashtsi. Puritani donte q
t ishte njeri me profesion, ne detyrimisht duhet t jemi t till. Sepse kur asketizmi u
mbart nga qelat e murgjve pr n jetn profesionale dhe filloi t sundoj moralin
Levellerve i 28 Janarit 1653 krahas heqjes s akcizave, tarifave doganore, taksave indirekte dhe futjes s nj
single tax pr pasurin e paluajtshme krkojn para s gjithash : free trade, d.m.th heqjen e t gjitha
pengesave monopoliste pr fitim (trade) brenda vendit dhe jasht vendit si shkelje e t drejtave t njeriut.
394
Krahaso lidhur me kt H. Levy, kon. Liberal. f. 51f.
395
Q edhe ato elemente, t cilat ktu nuk i lidhm ende me rrnjt e tyre fetare, sidomos fjalia : Honesty is the
best policy (diskutimet e Franklinit pr kredin) jan me origjin puritane, kjo duhet vrtetuar n nj kontekst
disi tjetr (shih pr kt esen Sektet protestante dhe shpirti i kapitalizmit). Ktu ndoshta mjafton t rijapim
vetm shnimin n vijim, tek i cili m orientoi Ed. Bernsteini, (J. A. Rowntree, Quakerism, past and present f.
95/6) : Is it merely a coincidence, or is it a consequence, that the lofty profession of spirituality made by the
Friends has gone hand in hand with shrewdness and tact in the transaction of mundane affairs ? Real piety
favours the success of a trader by insuring his integrity, and fostering habits of prudence and forethought : important items in obtaining that standing and credit in the commercial world, which are requisite for the steady
accumulation of wealth. (Shih esen Sektet protestante dhe shpirti i kapitalizmit). N shek. e 17 shprehja i
ndershm si nj hugnot ishte po aq proverbiale sa dhe respekti i hollandezve ndaj ligjit, q Sir W. Temple e
admironte dhe - nj shekull m von - respekti i anglezve ndaj ligjit krahasuar me ata popuj n kontinent, t
cilt nuk e kishin frekuentuar kt shkoll etike.
396
E analizuar mir n Gten e Bielschowskyt, vol. II, kap. 18. Pr zhvillimin e kozmosit shkencor nj ide t
ngjashme ka shprehur p.sh. edhe Windelbandi n fund t librit t tij Bltezeit der deutschen Philosophie (vol. i
II i Gesch. d. neueren Philosophie).

136

shekullar, ndihmoi me kontributin e tij n ndrtimin e atij kozmosi t fuqishm t

rendit ekonomik modern, i cili sht i lidhur me premisat teknike dhe ekonomike t
prodhimit t mekanizuar. Ky kozmos dikton sot me shtrngim drrmues stilin e
jetess t t gjith individve, q lindin brenda ktij mekanizmi lvizs - jo vetm t
punonjsve t lidhur direkt me ekonomin -, dhe ndoshta do t diktoj derisa t
digjet dhe kilogrami i fundit i lnds djegse fosile. Sipas pikpamjes s Baxterit,
meraku pr pasurit e jashtme duhej t qndronte mbi shpatullat e shenjtorve t tij
vetm si nj pardesy e holl, e cila mund t flakej n do koh397. Por fati i keq e
solli q pardesyja t bhej nj guask e elikt. Ndrsa asketizmi ndrmori
reformimin e bots dhe veprimin npr bot, pasurit e jashtme t ksaj bote fituan
nj pushtet n rritje dhe m n fund t pashmangshm ndaj njeriut si kurr m par
n histori. Sot shpirti i asketizmit fetar ka dal prej ksaj guaske - mos vall
prgjithmon, kush e di ? Sido q t jet kapitalizmi i suksesshm qysh kur
mbshtetet n themele mekanike, nuk ka m nevoj pr kt shtyll mbshtetse.
Edhe atmosfera roz e trashgimtares s saj t qeshur : iluminizmit, duket se po
venitet prfundimisht dhe ideja e detyrs n nj profesion sillet rrotull n jetn
ton si nj fantazm e ish prmbajtjeve t besimeve fetare. Atje ku prmbushja e
detyrs n nj profesion nuk mund t lidhet dot direkt me vlerat m t larta t
kulturs shpirtrore - ose atje ku ajo drejtprsdrejtas edhe subjektivisht ndihet
thjesht si shtrngim ekonomik - atje individi n prgjithsi heq sot dor nga
interpretimi i saj. Synimi pr fitim i zhveshur nga sensi i tij fetaro-etik priret sot n
territorin e shprthimit t tij m t fuqishm, n Shtetet e Bashkuara t Ameriks, pr
tu bashkuar me pasionet e pastra t gars, t cilat jo rrall i stampojn atij vrtet
karakterin e sportit398. Askush nuk e di ende se kush do t banoj n t ardhmen n
at guask dhe nse n fund t ktij zhvillimi t jashtzakonshm do t qndrojn
profet trsisht t rinj apo nj rilindje e fuqishme e ideve dhe idealeve t vjetra apo nse asnj prej t dyjave - ngurosja e mekanizuar e stolisur me nj lloj
mendjemadhsie prplitse. Ather sigurisht pr njerzit e fundit t ktij
zhvillimi kulturor mund t bhej vrtetsi fjalia : specialista pa shpirt, qejfllinj pa
zemr : kjo kurrgj pandeh se sht ngjitur n nj shkall t paarritur kurr m par
nga njerzimi.
Megjithat me kto hyjm ne n lmin e gjykimit t vlerave dhe t besimeve, me t
cilin nuk duhet t ngarkohet kjo paraqitje e pastr historike. Prkundrazi detyra tjetr
do t ishte : t tregonim rndsin e racionalizmit asketik, vetm e prekur n kt
skic, edhe pr prmbajtjen e etiks social-politike, pra pr mnyrn e organizimit dhe
t funksioneve t komuniteteve sociale q nga kuvendet e fshehta deri tek shteti. M
pas do t duhej t analizoheshin marrdhniet e racionalizmit asketik me
racionalizmin humanist399, me idealet e tij pr jetn dhe me ndikimet kulturore t tij,
m tej do t duhej t analizoheshin lidhjet e tij me zhvillimin e empirizmit filozofik
397

Saints everlasting rest. cap. XII.

A nuk mund t bjer n qetsi plaku me 75000 $ e tij n vit ? - Jo ! Fasada e supermarketit duhet t zgjerohet
deri n 400 kmb. Prse ? - That beats everything, sht ai i mendimit. - Mbrmjeve, kur gruaja dhe vajzat
lexojn s bashku ai dshiron t shkoj n shtrat, t djelave n do pes minuta sheh ai orn se kur do t mbyllet
dita : - far jete e gabuar ! - n kt mnyr prmbledh gjykimin e tij dhndri (i emigruar nga Gjermania) i
dry-good-manit kryesor nga nj qytet n Ohio, nj gjykim, q prsri plakut nga ana e tij do ti dukej padyshim
si trsisht i pakuptueshm dhe si nj simptom e plogshtis gjermane.
399
Edhe ky shnim (i ln ktu i pandryshuar) do ti kishte treguar Brentanos (n veprn e cituar) se un kurr
nuk e kam vn n dyshim rndsin e tij t pavarur. Q dhe humanizmi nuk ishte racionalizm i pastr, e
thekson fort srishmi Borinski n Abhandl. der Mnchener Ak. der Wiss. 1919.
398

137

dhe shkencor, me zhvillimin teknik dhe me pasurit kulturore intelektuale. Pastaj m

n fund do t duhej t ndiqnim prmes fushave t veanta t prhapjes s fes
asketike formimin e tij historik q nga sythat mesjetar t nj asketizmi shekullar deri
tek shprbrja e tij n utilitarizm t pastr. Vese nga kjo do t dilte prmasa e
rndsis kulturore e protestantizmit asketik n raport me elemente t tjera plastike
t kulturs moderne. Ne vetm u prpoqm ktu q t shpjegonim faktin dhe
mnyrn e ndikimit t tij n motivet e tyre n nj pik gjithashtu t rndsishme. Por
m tej duhej t dilte pastaj n drit edhe mnyra sesi vet asketizmi protestant u
ndikua n formimin e tij dhe n veorin e tijj nga trsia e kushteve t kulturs
shoqrore, veanrisht edhe nga kushtet ekonomike400. Sepse megjithse njeriu modern
n trsi edhe me vullnetin e tij m t mir zakonisht nuk sht n gjendje ta
prfytyroj aq t madhe sa ishte faktikisht rndsin, q kan pasur prmbajtjet e
ndrgjegjeve fetare n mnyrn e jetess, n kultur dhe n karakteret kombtare prapseprap natyrisht nuk mund t jet synimi im q n vend t nj interpretimi t
njanshm materialist t vendos nj interpretim po ashtu t njanshm spiritualist
shkakor t kulturs dhe t historis. Q t dy jan njlloj t mundshm401, por me t dy
interpretimet i shrbehet njlloj pak t vrtets historike, n qoft se ato nuk
pretendojn se jan pun paraprake, por prkundrazi pretendojn se jan prfundimi
i hulumtimit402.

400

Fjalimi akademik i v. Below : Die Ursachen der Reformation (Freiburg 1916) nuk merret me kt problem,
por merret n prgjithsi me reformacionin, veanrisht t Luterit. Pr temn e trajtuar ktu, veanrisht pr
polemikat q iu bashkngjitn ktij studimi, rekomandohet m n fund vepra e Hermelink, Reformation und
Gegenreformation, e cila sigurisht i kushtohet n radh t par problemeve t tjera.
401
Sepse skica e msiprme pas nj gjykimi t thell prfshiu vetm marrdhniet, n t cilat sht vrtet i
padyshimt nj ndikim i ideve fetare ndaj jets kulturore materiale. Prve ksaj do t kishte qn nj gj e
leht t prparoja deri tek nj konstruksion formal, i cili do gj karakteristike t kulturs moderne do ta
nxirrte si prfundim llogjik t racionalizmit protestant. Por nj gj t till ia l m mir atij tipi diletantsh, t
cilt besojn n unitetin e psikiks sociale dhe n reduktimin e saj n nj formul t vetme. Po v vetm n
dukje se natyrisht perioda e zhvillimit kapitalist para zhvillimit t soditur prej nesh ishte kudo e
bashkkushtzuar nga ndikimet e krishtera, si penguese ashtu dhe ndihmuese. Se t cilit lloj ishin kto ndikime,
kjo i prket nj kapitulli t mvonshm. Nse meq ra fjala nga problemet e tjera t prvijuara m lart, a mundet
sidoqoft q njri apo tjetri t shqyrtohet n kuadrin e ksaj reviste (shnim i prkthyesit : Archiv fr
Sozialwissenschaft und Sozialpolitik), pr kt nuk jam i sigurt duke par rrethin e detyrave t saj. Por nga ana
tjetr un nuk jam shum i dhn pas shkrimit t librave t trash, t cilt detyrimisht do t mbshteteshin kaq
fort n punime t huaja (teologjike dhe historike), si do t kishte qn rasti ktu. (Un po i l kto fjali ktu t
pandryshuara). Lidhur me tensionin midis idealit t jets dhe realitetit n epokn e kapitalizmit t hershm
para reformacionit shih tani Strieder, Studien zur Geschichte der kapitalist. Organisationsformen (1914), libri i II
(edhe kundr punimit t Kellerit i cituar m par dhe i prdorur nga Sombarti).
402
Mua m duket se kjo fjali dhe vrejtjet e shnimet drejtprdrejt paraprirse duhen t mjaftojn me siguri pr
t prjashtuar do keqkuptim lidhur me at se far donte t realizonte ky studim e nuk gjej asnj shkak pr t
shtuar ndonj gj. N vend t synimit fillestar pr vazhdimin e drejtprdrejt n sensin e programit t msiprm,
pjesrisht pr arsye t rastsishme, veanrisht pr shkak t daljes s veprs s E. Troeltschit Soziallehren der
christlichen Kirchen (i cili disa gjra q do i shqyrtoja un i prfundoi n nj mnyr t till, q un si joteolog
nuk do t kisha mundur ti bja), por pjesrisht edhe pr t zhveshur kto shtjellime nga izolimi i tyre dhe pr ti
vendosur n trsin e zhvillimit kulturor, un vendosa n kt koh q t hedh s pari n letr rezultatet e
studimeve t mia krahasuese pr lidhjet universale historike midis fes dhe shoqris. Kto vijojn m posht
(shnim i prkthyesit : Etika ekonomike e feve botrore). Para tyre sht vendosur vetm nj ese e shkurtr e
rastit (shnim i prkthyesit : Sektet protestante dhe shpirti i kapitalizmit) pr t sqaruar konceptin e sektit t
prdorur m sipr dhe njkohsisht pr t paraqitur rndsin e konceptit puritan t kishs pr shpirtin kapitalist
t epoks s re.

138