Escort ni H. Francisco V. Peones, Jr.

PUGOT an bangkay na napapatos nin parakit nang banig sa mataklang ibabaw kan
lantsa. Hali sa maitom kaning liog, suminolog asin natipon sa sadit na salog an naalang nang
dugo, pinagpipiristahan kan mga kalitang na an urugong nakikipagkusugan sa urog-udog kan
makina kan lantsa, mantang sinusurod kani an garo tininang tubig.
An langsa asin parong kan tubig na garo nagraralapang mga Mindoro frog
nagpagirumdom sakuya kan pinaka-enot kong destino: sarong trosohan sa Samar na sadiri nin
sarong Kongresman. Huli ta may salog man duman na pinapa-atongan kan mga troso na
binabantayan mi pasiring sa kadagatan. Duman ini ikinakarga sa sarong barkong pasiring sa
Japan.
Pasil kuta an trabaho duman. Alagad, an karayoan kan lugar na mga kadlagan asin mga
napapanot na bulod lang an samong kinakalag-kalag, mag-aldaw, magdamlag, nagtao samuya, o
iba sa samuya, nin ibang kalipungawan. Sabihon ta pang, kakapayan.
Afuera sa garo itinapok an lugar, sagom pa sa tukdo kan mga komunista an mga
residente. Kaya maski anong community relations mi, pirmeng hiling samuya iyo logod an
kalaban.
Minsan, may nag-arabot duman na taga-Amnesty Intemational. Pinagharapot kami
manongod sa kaso kan sarong environment worker na nakua na lang na naglalataw-lataw sa
salog sa ibaba kan mga troso harani sa samong campo. Nilugos, pero malinaw na nakipaglaban
na maray ta may mga nakalmot na dikit na kublit pa sa saiyang kuko.
Ano daa an ginigibo mi? Garo baga kinukulangan pa sa samong trabaho sa negosyo ni
Kongresman ta garo inaasahan pang mababantayan mi an gabos na residente kan Samar.
Paplantaran pa daa kami nin human rights violation.
Siisay an tinakot ninda? Ini an problema sainda. Garo baga kaming mga soldados
bakong mga tao asin an may human rights lang an mga komunista na saindang
pigpoprotektahan. Garo dai mi aram na kaya nakaabot sinda pati digdi sa kabukidan nganing
mataw-an dalan an mga komunista nganing masolo ninda ini.
Asin lamang sinda sa arog kaining laban. Huli kaini, napaginitan si Kongresman kan
prensa sa Manila, na inapod kaming Peste Second Coy. Ini man an nagin rason na sarong aldaw
sinabihan na lang kami kan samong CO na Its time to pack up, boys. Mainit sa atin an medya.
Palamig muna.
Kaya ako nakaabot digdi sa Amber, sarong plantasyon nin mga rubber trees digdi sa
Mindanao na sadiri nin Amerikanong kaamigo ni General. Mas simple lang an trabaho mi digdi.
Ensure the smooth operation of the plantation, sabi kan memo samuya. Gustong
sabihon, saro, paharalion an mga nagraralaog na mga squatters, na katubuan ki mga paramamang
katutubo sa daga na sakop kan plantation. Asin ika-duwa, bantayan an plantation laban sa mga
pag-atake kan mga rebelde. Kan sarong aldaw ngani, bigla na naman sindang naglusob. Sinulo
an sarong parte kan warehouse.
An lantsa, na sadiri kan Amber, an gamit mi sa pagdadara sa banwaan kan mga kaibahan
ming nadale sa arog kaining mga pagatake, nganing ipaembalsar bgo iuli sa saindang mga
probinsya.
Sa kaso ngani ni Toro, nganing tahion man nguna an saiyang payo bgo siya darahon sa
Bikol. Pareho kaya kaming Bikolano. Siya taga-Albay, ako taga-Iriga. Kaya siya an sakong
nagin ka-buddy-buddy.
Garo an karayoan kan sarong lugar nagpaparani sa mga estranghero. Alagad sa kaso mi
ni Toro, siguro, ta pareho lang an samong tataramon. Afuera digdi mahiwas an samong
pagkakaiba.
Si Toro, may hitsura. Kaya ngani siya nabansagan Toro. Daing lugar kaming
nadudumanan na dai siya nagkaka-igwang babae. Sabi ngani, matinik sa tsiks. Oragon. Kaya
dakul an nauuri saiya.
Ako, harayo sakuya an mga babae. Sabihon tang, minarayo ako sa mga babae. Bakong
sa habo ako nin babae, kundi kaipuhan ko ngunang duwang tagay bgo magkaigua nin kusog nin
boot na makipag-olay sainda. Kaya abot na lang sa pagpantasya sa retrato kan mga artista sa
kalendaryo na nakadukot sa lanob kan samong barracks.
Dai man pati akong pasensya sa mga pakipot. Arog kaya kayan an mga babae.
Magpapara-pakipot ngona, alagad, kun ginagamitan mo nin golpe de gulat, gusto man palan.
Sabi ngani, kaipuhan nin romansa militar.
Si Toro natural na ranihan nin mga babae. Garo tanga sa asukar. Alagad, malumhok an
saiyang puso, orog na sa mga katutubo na saiya pang sinusurog. Na dai puede. An sarong
soldados dapat pirmeng matagas an daghan. An herak para sa mga manang sa simbahan.

Dai siya nagadan sa laban. An pagiging pusong mamon niya, an mga estranyo niyang
ideolohiya, ini an nagpaggadan saiya. Asin aram ko kung paano siya nadali.
Pigparasabihan ko na kaya siyang dae magparapaki-iba ki Ulaypan, na nabansagan huli
sa piklat niya sa pisngi na tinahing garo ulaypan sa saiyang lalawgon. Souvenir niya man sa
Samar, na sa katunayan, huli sa kamrot nin babae.
Si Ulaypan kaya may hilom na pag-imon asin anggot saiya. Bak lang sa kadaklan kan
babae ni Toro, kundi sa mga pagtubod kaini. Halimbawa. Bak daa kaming mga soldados nin
banwaan, kundi kan negosyo. Interes daa kan mga negosyante an samong pinoprotektahan, bak
kan mga namamanwaan.
Perang beses kaming nagdiskusyon manongod kaini, na minsan, napikon siguro, o dara
lang kan nainom ming de kanto, binadil si ataman kong ukay. Haloy ko siyang dai napatawad
huli kaidto.
Kasubgong aga, nag-iba siya ki Ulaypan sa pistahan. Idto na an huri ming pagkaheling
saiyang buhay. Ibinalik siya ni Ulaypan. Putol na an payo. Dai siyang paliwanag o makuahan
nin paliwanag. Kun igwa man siyang putol-putol na nasabi, dai na man halaga. Huling mayo
man nin masukit-sukit pa kan enterong istorya.
Mayong makusog an boot na nagbabangga ki Ulaypan. Puera seguro ki Castro na kaidto
sa Samar, nakainitan ni Ulaypan por dahil sa babae. Maray ta naareglo si duwa, pero abot
ngonian, garo may tanom pang anggot an lambang saro ta si babae kaya balak kaidtong
pakasalan ni Castro. Siya idtong nasa puro kan lantsa.
Segun sa pida-pidasong istorya ni Ulaypan, pigbagat daa sinda kan sarong kulto na iyo
lang kinua si Toro. DPA kaya daa si Toro. Patanid daa ini sa mga arog niya na suportador kan
mga komunista.
Bakong arog kaidto an pagkagadan ni Toro. Si Ulaypan mismo an naggadan saiya.
Totoo na may kulto asin si Ulaypan mismo an pamayo kaini. An pagpugot nin payo, orog na kan
mga komunista na dai nagtutubod sa Diyos, iyong pinakasentro kan saindang pagtubod.
Arog kaini nagadan si Toro na dai maipaliwanag sa lalawgon an magkasaralak na
pagkabigla, pagkaribong, asin dai makatubod sa saiyang kapaladan sa kamot kan kaibahan
mantang tinataas kaini sa tongod kan saiyang liog an nagbuburubiribid na kris.
Minaabot man sa apat na oras an biyahe pasiring sa banwaan. Haloy man na panahon
nganing makapag-isip ka kan kahulugan kan buhay asin kagadanan. Arog baga kan kapaladan
kan sarong soldados.
Digdi sa mga mararambong na mga kakahuyan asin nagluluyloy na mga balagon sa
salog, makakamati ka nin ibang katoninongan. Garo baga dai nin ribok sa ibang parte kan
kinaban. Maagihan mo digdi an paminsan-minsan na kapatagan, mahiwas na mga kaomahan
asin mga harong na an mga lanob linalagbas-lagbasan kan doros, senyal na binayaan kan mga
kagsadiri. Igwa man ki mga tutong na mga harigi na natatada o nakatirindog, garo mga itom na
tulang sa kadagaan.
Alagad, dai ka dapat mananok sa arog kaining katoninongan. Huli ta an peligro pirming
yaon sa puro, naghahalat sa soldados. Arog kaining sakong namamansayan na mga anino na
parani sa samong lantsa. Kinaputan kong higot an gatilyo kan sakong armalyt.
Napagmata ako sa ngarakngakan kan sakong mga kaibahan na nagpupurusoy asin nagiirinuman sa punerarya. Segurado, akong pinagngingisihan ninda. Idto kaya palan na
pinagparapaputukan ko kasubgo mga tawo-tawo asin karatula man sana.
Bala na itinusok sa barani nin batag na ginibong barsa, nilagan nin niyog sa puro nganing
maging payo asin binaduan nin uniporme nin soldados.
Pinatong ini sa salog na may karatulang arog kan naheheling mo sa mga demonstrasyon
sa Manila. Sa harayo kaya asin huli sa diklom kasubgo mantang naglalataw-lataw asin nag-aagi
samuya an mga parakit nang karatula na maski dai mo nababasa, aram mo an mensahe na
nakasurat sa pula.
Duwang magasin man an naubos ko duman. Kinakantyawan ninda ako ta gurang na daa
ako. Sabi si Castro, haen na daa an tarom kan sakong kris, an kamandag nin Ulaypan.
Hinapihap ko an sakong pisngi asin napangirit ako nin dikit. Olay ko, halatang ika an iescort mi sa masunod.