T.C.

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ

MÜHENDĠSLĠK-MĠMARLIK FAKÜLTESĠ

ĠNġAAT MÜHENDĠSLĠĞĠ BÖLÜMÜ

KAZAKĠSTAN CUMHURĠYETĠ’NĠN
SU KAYNAKLARI

Su Kaynakları Yıl Ġçi Projesi

DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Mustafa ONÜÇYILDIZ

Hazırlayan: Dauren DĠLDĠBEKOV

051204083

KONYA-2010
 2

ĠÇĠNDEKĠLER

Sayfa No:

İÇİNDEKİLER ............................................................................................... 2

1. Su Kaynakları Oluşmasının Fizyografik Şartları .......................................... 4

1.1. Kazakistan’ın Coğrafi Konumu............................................................. 4

1.2. Rölyef................................................................................................... 5

1.3. İklim ..................................................................................................... 5

2. Su Stoku ve Su Stoku Durumunun Değerlendirmesi .................................... 6

2.1. Nehirler ................................................................................................ 6

2.1.1. Sırdarya Nehri................................................................................ 6

2.1.2. İli Nehri ......................................................................................... 8

2.1.3. Jayık Nehri .................................................................................... 9

2.1.4. İrtiş Nehri .................................................................................... 11

2.1.5. Tobol Nehri ................................................................................. 13

2.1.6. İşim Nehri .................................................................................... 14

2.1.7. Nura Nehri ................................................................................... 15

2.1.8 Çu Nehri ....................................................................................... 16

2.2. Göller ................................................................................................. 17

2.2.1. Hazar Denizi ................................................................................ 17

2.2.2. Aral Denizi .................................................................................. 20

2.2.3. Balkaş Gölü ................................................................................. 23

2.2.4. Alaköl Gölü ................................................................................. 25

2.2.5. Tengiz Gölü ................................................................................. 26

2.2.6. Zaysan Gölü................................................................................. 28

2.3. Buzullar .............................................................................................. 29

 3

2.4. Barajlar ............................................................................................... 30

2.4.1. Kapçagay Barajı........................................................................... 31

2.4.2. Buhtarma Barajı ........................................................................... 32

2.4.3. Şardara Barajı .............................................................................. 33

2.5. Yeraltı Suları ...................................................................................... 34

3. Akarsu Havzaları ....................................................................................... 35

3.1. Aral-Sırdarya Akarsu Havzası ............................................................ 36

3.2. Balkaş-Alaköl Akarsu Havzası ........................................................... 36

3.3. Ural-Hazar Akarsu Havzası ................................................................ 36

3.4. İrtiş Akarsu Havzası ........................................................................... 37

3.5. İşim Akarsu Havzası ........................................................................... 37

3.6. Nura-Sarısu Akarsu Havzası ............................................................... 37

3.7. Çu-Talas Akarsu Havzası.................................................................... 38

3.8. Tobol-Turgay Akarsu Havzası ............................................................ 38

4. Kazakistan Cumhuriyeti’nin Su Bütçesi..................................................... 39

5. Uzun Vadeli Ve Tahminli Su Ekonomisinin Dengesi................................. 41

6. Ekonomi Dallarının Su Kaynaklarının Kullanımı....................................... 45

KAYNAKLAR ............................................................................................. 46
 4

1. Su Kaynakları OluĢmasının Fizyografik ġartları

1.1. Kazakistan’ın Coğrafi Konumu

Kazakistan Cumhuriyeti, Avrasya kıtası Orta Asya’da yer alıp 2.727.300 km2
yüz ölçümü ile (Batı Avrupa’nın yüz ölçümü kadar) dünyanın en büyük yüz
ölçümüne sahip dokuzuncu ülkedir. Kazakistan’ın batı sınırı Hazar denizin su alanı
ve Privolje stepinden geçip kuzeye Ural dağlarının güneyine yükselip doğu tarafa
doğru Batı-Sibir düzlükten Altay sırtlarına kadar uzanır. Doğu sınırı Tarbagatay ve
Cungarya sırtlarından, güney sınırı Tien-Şan (Tanrı dağları) sırtlardan ve Turan
çukurundan geçip Hazar kıyılarına kadar uzanır. Ülkenin en yüksek noktası, Han
Tengri’nin 6.995 metreye erişen doruğudur, en basık noktasi ise Karakiya çukurudur
(denize göre yükseklik -132m).

Kazakistan’ın toplam sınır uzunluğu 12.187 km olup, onun kara sınırları

11.400 km’dir. Komşuları olarak kuzeyde Rusya Federasyonu (sınır uzunluğu 6467
km), güneyde Türkmenistan (380 km), Özbekistan (2300 km) ve Kırgızistan (980
km), doğuda Çin Halk Cumhuriyeti (1460 km) bulunur. Ülkenin ayrıca Hazar Denizi
(sahil uzunluğu 2340 km) ve Aral Gölü'ne (sahil uzunluğu 1015 km) kıyısı vardır.
 5

Kazakistan toprağının özelliği, Dünya Okyanusuna çıkışı olmayan Hazar

denizi, Aral, Balkaş, Tengiz, Alaköl gibi göllerin dışarıya akışsız havzalara bağlı
olmasıdır. Bundan dolayı ülkede bulunan sınır ötesi nehirlerin (Sırdarya, İli, Ural vb.
nehirlerin deltaları) aşağı kesimlerinde nehir akışıyla, yağışlar düşmesiyle gelen
endüstri atıklarından ciddi miktarda kirlenme maddeleri birikir. Hepsi bunlar
Kazakistan’ın su kaynakları ve su yapılarının su kalitesinin yönetimindeki önde
gelen gerginleşen problemlere yol açıyor.

1.2. Rölyef

Kazakistan’ın rölyefi (yer yüzeyi) son derece çeşitlidir. Ülkenin kuzeybatısında

Sırt’ın güney bölgesi ve Preduralskoe Platosu yer alır (denize göre yükseklik 354 m).
Bundan güneye doğru geniş düz Prikaspiiskaya çukuru yerleşiyor. Güneybatısında
Mangışlak yarıadasındaki solonçak çukuru ve 132 metreye kadar inen dışarıya
akışsız çukurlar yer alır. Bundan doğuya doğru Üstyurt platosu (denize göre
yükseklik 340 m’ye kadar) yer alır. Kuzeydoğuda Prikaspiiskaya çukuru Ural ve
Mugodjar (denize göre yükseklik 657 m) dağların güney kollarıyla sınırlıdır.

1.3. Ġklim

Ülke toprakları geniş olmaları, kuzey ve güneybatıdan toprakların açık olması,

okyanuslardan devasa uzak olması, yüksek radyasyon etkisi kendine özgü bir
Kazakistan iklimi oluşmaktadır ve bu iklim ne komşu ülkelerin iklimlerine ne de
aynı enlemde bulunduğu ülkelerin iklimlerine benzememektedir.

Ülkenin kuzeyinde kış soğuk ve uzun, orta bölgede ılıman soğuk, güneyde
ılıman-yumuşak ve kısa, en uç güneyde ise yumuşaktır. Ocak ayının ortalama
sıcaklığı kuzeyde -18oC ve Kazakistan’ın en güneyinde -3oC arasında değişmektedir.
Düzlüklerde yaz mevsimi uzun ve kuraktır. Kuzeyde yaz ılık, orta bölgede çok ılık,
güneyde ise sıcaktır. Temmuz ayının ortalama sıcaklığı kuzeyde 19oC ve güneyde
28-30oC arasında değişmektedir. Dağlık kesimlerde yaz dönemi kısa, ılıman sıcak,
kış dönemi ılıktır.

Yağmur şeklindeki yağışlar dağ bölgelerideki yağışlar hariç önemli değildir.

Step-orman bölgelerinde yıllık ortalama yağış miktarı 300-400 mm, step
 6

bölgelerinde bu değer 250 mm’ye kadar inmektedir. Kazakistan’ın alçak tepelikler

topraklarında yağış miktarı 300-400 mm’ye kadar artmakta, çöller ve bozkırlarda ise
200-100 mm’ye kadar azalmaktadır. En düşük yağış miktarı (100 mm’den az) Balkaş
gölü civarlarındadır. Dağ dibileri ve dağlarda yağış miktarı 400’den 1600’a kadardır.

2. Su Stoku ve Su Stoku Durumunun Değerlendirmesi

2.1. Nehirler

Kazakistan Cumhuriyeti ülkesi üzerinde mevcudu yaklaşık olarak 39 bin nehir

ve geçici akaç ve bunların 7 binden fazlasının uzunluğu 10 km’yi geçiyor. Nehir
ağının dağılımı düzensizdir. Ülkenin kuzeyinde dağılım 0.03-0.05 km/km2 ; Altay,
Cungarya ve Trans-İli Ala dağların yakınlarında ise bu değer 0.4-1.8 km/km2 ’dir.
Nehirlerin çoğu Hazar ve Aral denizleri, Balkaş ve Tengiz gölleri gibi kapalı nehir
havzalarına aittir. Kazakistan’da 100-1000 m3/sn debisi olan 6 tane, 50-100 m3/sn
debisi olan 7 tane ve 5-50 m3/sn debisi olan 40 tane nehir bulunmaktadır.

2.1.1. Sırdarya Nehri

Aral-Sırdarya akarsu havzasının baş nehiri Sırdarya Kazakistan sınırları

dışında, Orta Tien-Şan dağlarında doğuyor. Toplam uzunluğu 2219 km ile
Kazakistan sınırları içinde kalan bölümün uzunluğu ise 1400 km'dir. Nehir
havzasında Sırdarya’yı besleyen 1700 buzul vardır. Karın ve dağlardaki buzulların
erimesiyle nehirdeki su seviyesi aniden yükselmektedir.

ġekil 1. Sırdarya Nehri

 7

Kızılorda şehrinin yakınlarında ortalama yıllık debi 703 m3/sn’dir. Aralık

ayında nehir donmakta, Mart sonunda ise buzlar tamamen erimektedir.

Sırdarya, gidiş yolundaki gevşek kayaları aşındırıp 10-15 km’lik alüvyal

ovaları oluşturduğu için ülkenin en bulanık nehiridir (bulanıklık 1200 gr/m3). Büyük
taşkın zamanlarında Sırdarya nehri taşıp bazen nehrin aşağı kısımlarındaki bölgeleri
su basmaktadır.

ġekil 2. Sırdarya Nehri Havzası

Kızılkum geniş kum alanlarında Janadarya (300 km) ve Kuandarya (325 km)
gibi çok sayıda eski kurumuş nehir yatakları bulunmaktadır.

Eski zamanlardan beri Sırdarya (Seyhun) kıyılarında yoğun yerleşim vardı.

Burada sulama ekinciliği iyi gelişmiştir. Şimdiki zamanda Sırdarya vadisi ülkenin en
yüksek pirinç rekoltesi elde edilen pirinç tarım bölgesidir. Nehrin stokunu
düzenleme, ekim toprakların sulanmasına ve otlakların suya kavuşturmasına
kullanılan suyun ekonomik olarak kullanılması için nehrin üzerinde sulama
kanallarıyla Kızılorda (Kızılordinskaya), Kızılkum (Kızılkumskaya), Kazalı
 8

(Kazalinskaya) barajları ve Şardara (ing. Shardary) su toplama havuzu inşa

edilmiştir.

Ulusal ekonominin ihtiyaçlarına cevap verecek suların yüksek harcamalarından

dolayı 1974 yılından beri nehir, sularını Aral denizine kadar götürememektedir:
Kızılkum, Arıskum ve Aral Karakum (Priaralskie Karakumy) kumlarında kaybolup
bitmektedir. Bir de nehirde tatlısu levreği, sudak, çapak, beluga, bıyıklı balık gibi
ticari değeri olan balıkların miktarı azalmıştır.

Kazakistan topraklarında Sırdarya’ya Keles ve Arıs nehirleri kavuşur.

2.1.2. İli Nehri

Doğu Tien-Şan dağlarından başlayan Tekes ve Kunes nehirlerinin

birleşmesiyle oluşan İli nehri Balkaş-Alaköl akarsu havzasının en büyük nehridir.
İli’nin toplam uzunluğu 1439 km olup, onun Kazakistan’daki uzunluğu 815 km’dir.
İli’nin büyük kolları: Turgen, Talgar, Kurtı, Şilik, Şarın ve Osek’tir.

ġekil 3. Ġli Nehri

Dağ nehri olarak başlayan İli, Kazakistan topraklarında dağlar arasındaki

düzlükten akar. Vadisi geniş olup (15 km’ye kadar) yamaçları eğimlidir. Adacıklar,
 9

ağaççıklar ve kamışlarla bölünmüş nehir yatağı sıkça kollara dallanmaktadır.

Kapçagay deresi bölgesinde nehrin yatağı daralır (200 m’ye kadar) ve düzlüklere
çıkıp akmaktadır. İli birkaç kollarıyla: Şetbakanas, Ortabakanas, Narınbakanasla
geniş delta oluşturup Balkaşa dökülür.

Su hacmine göre üklenin üçüncü olan İli’nin yıllık debisi 464 m3/sn’dir
(Kapçagayda). Beslenme türü karlı-buzulludur. Nehirdeki en yüksek su seviyesi
Temmuz-Ağustos aylarında gözlenir. Kasım ayında nehir donup Nisan başlarında
erimektedir.

İli’nin dağlık kısmında sık sık sel oluşmakla birlikte dağ yamaçlarını bozar,
nehir yataklarını değiştirir, köprüleri ve başka yapıları alıp götürdükten dolayı ulusal
ekonomiye büyük zararlar vermektedir. Örneğin, 7 Temmuz 1969 yılında yıkıcı sel
Esik gölündeki barajı yıkmıştır. Son zamanlarda selden korunmak amacıyla dağ
yamaçlarının sağlamlaşması (ağaçlanma, bitki ekme) ve barajların inşaatı gibi
önlemler alınmaktadır.

Böylelikle, 1966 yılında Medeu sınırlarında patlatma metoduyla 100 m

yükseklikte ve temeldeki genişliği 600 m olan baraj inşa edildi. Bu baraj Temmuz,
1973 yılında Alma-Ata’yı (şimdiki Almatı) yıkıcı selden korumuştu. İli nehri Çin
sınırına kadar gemilerin işlemesine elverişlidir. Akımların sularıyla tarım alanları
sulanır. Şilik ve Şemolgan arasında akan Büyük Almatı (Bolşoi Almatinskii) kanalı
Yedisu (Jetısu) Ala dağları bölgesindeki on binlerce hektar alanı sulamasına imkân
vermektedir.

İli nehri üzerinde Kapçagay hidroelektrik santralinin inşaasından dolayı

Kapçagay barajı yapılmıştır. Barajın yapılması sulama alanların arttırmasına ve
gemiciliğin işlemesi şartlarının iyileşmesi için yol açmış. Kapçagay hidroelektrik
santalinin aşağısında, İli’nin sağ kıyılarında Akdalı (Akdalinskii) sulama alanı
bulunmaktadır.

2.1.3. Jayık Nehri

Jayık nehri Ural Dağları'nın bittiği yerin güneyinden doğar ve güneybatı

yönünde ilerleyerek Kazakistan'ın batısındaki Atyrau şehrinden Hazar Denizi’ne
 10

dökülür. Jayık’ın toplam uzunluğu 2428 km’sinden 1082 km’si Kazakistan

sınırlarında akıyor.

ġekil 4. Jayık Nehri

Hazar bölgesindeki Prikaspiiskaya çukurundan akıp düzlük tabiatını

kazananarak geniş vadiyi oluşturmaktadır. Burada sık sık nispeten küçük göller
rastlanır. Nehrin kıyıları yarlı (dik), kum ve balçık yığmalıdır. Hazar denizine
dökuldüğü yerde Jayık ikiye ayrılmaktadır. Genelde nehir erimiş sularla beslenir ve
ilkbahar mevsiminde taşır. Jayık’ın debi 400 m3/sn (Kuşum köyü yakınlarında) ve bu
debinin %80’i ilkbahar mevsimine gelmektedir. Orta ve aşağı akım kesimlerinde su
yüksekliği 9-10 metreye kadar yükselen Jayık’ın kolları: Sakmara, Şağan, Yelek, Or.
Suyuları koruyan ve Jayık’a kadar gidemeyen kolları ise Olentı, Buldurtı, Kaldıgaitı,
Oyıl, Sagızdırlar.

Narın, Baksay, Primorsk vb. gibi Jayık nehrinde onlarca sulama tesisleri inşa
edilmiştir. Bununla birlikte Jem nehrindeki petrol işletmesi için su boru hattı
döşenmiştir. Nehir gemi işlemesine elverişlidir. Ayrıca nehirde mersin balığı,
sevrüga, sazan, yayın, sudak, çapak balığı, tatlısu levreği gibi balıklar bulunur.
 11

2.1.4. İrtiş Nehri

İrtiş nehri İrtiş akarsu havzasının baş nehri olup toplam uzunluğu 4228
kilometredir (Kazakistan topraklarında 1700 km). Nehir Çin’de başlayıp o
coğrafyadan Kazakistan topraklarındaki Zaysan gölüne kadarki adı Kara İrtiş’tir.
Gölden çıkıp Obi nehrine dökülmektedir ve çıkışından sonraki kısmın adı ise İrtiş
veya Ak İrtiş’tir. Başlangıçta tepeli düzlüklerde akıp sonraki kısımlarda İrtiş Narın,
Kalba ve Altay’ın diğer sırtları boyunca akmaktadır. Burada nehir dağlarla
sıkıştırdığından Öskemen (eski adı: Ust Kamenogorsk ) şehrine kadar dar boğazda
akar. Öskemen yakınlarında İrtiş’e çok sayıda kol dökülüp eklenmektedir ve
bunlardan en büyük ve suyu bol olan kol Buhtarmadır.

ġekil 5. ĠrtiĢ Nehri

İrtiş’in Buhtarma ağzının aşağısında Buhtarma hidroelektrik santrali inşa

edilmiştir. Nehir yatağını kocaman baraj (yüksekliği 96 m’ye kadar) bölüp ayırtmış
ve akış boyunca uzunluğu 600 km’ye kadar suni göl oluşturmuştur.

Buhtarma barajına tam anlamıyla Ulken İrtiş (Büyük İrtiş) denizi diyebiliriz.
Buhtarma barajının aşağısı, dağların arasındaki dar boğazda İrtiş ikinci barajı Kişi
İrtiş (Küçük İrtiş) denizini oluşturmuş. Burada İrtiş sularını Öskemen (Ust
Kamenogorsk) hidroelektrik santali yükseltmiştir. Semey ve Öskemen şehirlerinin
arasındaki Şulbinsk barajının sularını Şulbinsk hidroelektrik santrali yükseltmektedir.

Öskemenden akışın aşağı kısımlarında İrtiş geniş vadide akar ve akışın sağ
tarafında Altay dağları, sol tarafında ise Sarıarka yayılmıştır. Irmağın kıyıları yüksek,
dik sahilli, yarlı, kayalıdır. Semey yakınlarında İrtiş düzlüğe çıkar ve düzlük nehri
karakterini alır. Burada nehir yatağı büküntülü, çok sayıda adalarla kolları mevcuttur.
 12

Öskemen ve Semey şehirlerin arasında ırmağa birkaç kol girmektedir ve

onların en büyükleri: sağ taraftan Ulbi ve Oba nehirleri, sol tarafından ise Şar ve
Kızılsu nehirleridir.

İrtiş nehri karışık tip beslenme türüne aittir. Onun bazı kolları Altay dağlarında
başlayıp kar ve buzulların erimiş sularıyla beslenirler. Diğerleri ise yeraltı su ve yağış
sularıyla beslenirler. İrtiş’teki su yüksekliği yıl boyunca yetirince yüksektir. Su
düzeyi en yüksek zamanı ise Nisan-Mayıs ayları ve Haziran’ın başındadır. Semey ve
Öskemen arasındaki Şulba şehri civarlarında ortalama aylık debi Mayısta 2541 m3/sn
ve ortalama yıllık debi ise 960 m3/sn’yi bulmaktadır. Bu bölgedeki ortalama yıllık
stok ise 28 milyar m3’ten büyüktür. İrtiş ırmağı'nın Havza alanı 1.673.470 km²’yi
kapsar. Kasım’dan Nisan’ın ortasına kadar İrtiş’i buz kaplayıp kalınlığı 125 cm’ye
kadar ulaşmaktadır.

İrtiş tümü boyunca gemi trafiğine açıktır. Çin sınırına kadar yolcu tekneleri ve
botlar yüzmektedirler.

Irmağın suları elektrik enerjisini elde etmek için kullanılır. Ust Kamenogorsk,
Buhtarma ve Şulbinsk hidroelektrik santralleri Altay’daki maden işletmelere elektrik
vermektedirler.

İrtiş balıkla zengin olan bir ırmak olmakla birlikte ordaki balığın ticari değeri
yüksektir. Çiğa balığı, sevrüga, mersin balığı, turna balığı, tatlısu levreği, sazan,
sudak, çapak balığı gibi balıklar mevcuttur.

İrtiş ülkenin ekonomisi için çok önemlidir, ama halk ekonomisi için tüm
gücüyle kullanılmamaktadır. İrtiş’in yararlı olmadan büyük miktarda su Obi nehrine
dökülmektedir. Suyun daha rasyonel kullanımı amacıyla İrtiş’in bir kısmı Orta
Kazakistan’a gönderilmiştir. Bu bölge yeraltı zenginliklerle zengin, ama su
kaynaklarıyla kıttır. Yaz döneminde kuruyan küçük ırmaklar halkın ve çiftçilerin
büyüyen su ihtiyaçlarını karşılıyamamıştırlar. Bundan dolayı 1974 yılında 458 km
uzunluğunda İrtiş-Karagandı kanalı inşa edilmişti. Onun derinliği 5-7 metre, genişliği
ise 40 metredir. Kanaldan 75 m3 ’lik bir debi akıp geçmektedir. İkinci kanal da
Jezkazgan şehrine uzamıştır. Bu kanal Pavlodar ve Karagandı eyaletlerinin su
ihtiyaçlarını karşılamaktadır.
 13

İrtiş’in sol kolları İşim ve Tobol Kazakistan’ın kuzey bölgelerinde akıp ülke
dışında dökülmektedirler.

2.1.5. Tobol Nehri

Tobol Kazakistan ve Rusya topraklarında bulunan, İrtiş nehrinin sol koludur.

Tobol’un uzunluğu 1591 km, havza alanı ise 426 km2’dir. Güney Ural dağlarının
kolu ile Turgay platosunun sınırı-Tobol Nehri’nin doğduğu yerdir. Tobol Nehri
Sibirya Ovaları boyunca orta ve aşağı akışlarında büküntülü yatağıyla geniş vadide
akmaktadır. Tobol havzasında toplam alanı 9 bin km2 ile 20 bin göl bulunmaktadır.

ġekil 6. Tobol Nehri

Tobol genellikle kardan beslenmekte, ama akışın aşağı kısmında yağmur payı
büyümektedir. Nisan’ın birinci yarısından Haziran’ın ortasına kadar Tobol’un üst
kısmında, Ağustos’un başına kadar aşağı kısmında su taşkını gözlenmektedir. Nehrin
ağzından 898 km uzaklıkta ortalama su sarfiyatı 26.2 m3/s, nehir ağzında 805
m3/s’dir (maksimum sırasıyla 348 m3/s ve 6350 m3/s). Ortalama bulanıklık 260
gr/m3, yıllık alüvyon stoku 1600 bin ton’dur. Aşagı kısımlarda Ekim’in sonunda-
Kasım’da, üst kısımlarda Kasım’da donup Nisan’ın ikinci yarısında erimeye başlar.

En iri kolları sol taraftan Uy, İset, Tura, Tavda; sağ taraftan Obagan’dır.
 14

Tobol ağızdan 437 km’ye kadar gemilerin işlemesine elverişlidir. Nehirdeki

stok bir dizi barajlarla düzenlenmektedir. Bunların en önemlilerden biri Karatomar
Barajıdır.

2.1.6. İşim Nehri

İşim Nehri’nin toplam uzunluğu 2450 km, Kazakistan topraklarında ise 1400
km’dir. Havzanın alanı 177.000 km2, Kazakistan topraklarında ise 113.000 km2.

Nehrin başlangıcından sonuna kadarki inişi 513 m, ortalama eğim 21 cm/km.

Nehir yatağı büküntülü ve onun genişliği 40 ile 200 metre arasında değişir. Dibi daha
çok kumludur. Derinliği sığlıkta 0.1-0.3 m, derin yerlerde 8-10 m’ye kadardır.
Ortalama vadi genişliği 4-22 km’dir. Çok sayıda göllerle alüvyon ovası büyüktür.

ġekil 7. ĠĢim Nehri

Bahar döneminde (Nisan-Mayıs) stokun %93.3, yaz-güz döneminde (Haziran-

Ekim) %5.8’i, kış döneminde (Kasım-Mart) %2.9’u oluşmaktadır. Maksimum aylık
ortalama debi 356 m3/s’dir. (Mayıs su taşması).
 15

İşim nehri yıllık stokunun %80’ini veren kardan beslenir. Petropavlovsk

şehrinde ölçenen ortalama uzun zamanlık (100 yıl gözlenen) debi 76 m3/sn, Astana
şehrinde ise sadece 5.7 m3/sn’dir.

Nehrin ortalama yıllık stoku 2.5 km3. Donma Kasım ayının ikinci yarısında
başlar ve beş ay sürer. İklimin kuru olması ve nehri besleyen yeraltı suların yüksek
oranda tuzlu olmasından dolayı İşim suları yüksek mineralleşmeye sahiptir. İşim’in
miniralleşmesi sezona göre değişir ve alçak su seviyesi döneminde 500-800 gr/lt
olarak Petropavlovsk şehrinde ve 2 gr/lt olarak Astana şehrinde ölçülmüştür.

İşim nehri havzasının yüzeyü için özgü inme güneyden kuzeye doğru olup
hidrografi için doğal olan su ayırım hattından nehir yatağına doğru yüzey kotları
inmektedir.

İşim nehri havzası Karagandı, Akmola, Kuzey Kazakistan Eyaletleri

topraklarında akmaktadır. Doğrudan doğruya İşim boyunda Astana şehri (510 bin
kişi) ve Petropavlovsk şehri (193 bin kişi) yerleşmektedir. İşim nehri havzasında 1
milyona yakın insan yaşamaktadır.

2.1.7. Nura Nehri

Nura-Sarısu akarsu havazasının en büyük nehri olan Nura Nehri Kazak alçak
tepeliğin ortasında, denize göre yüksekliği 1100-1250 m olan Kızıltas dağlarında
baçlar ve denize göre yüksekliği 304 m olan dışarıya akışsız Tengiz gölüne
dökülmektedir. Nehrin toplam uzunluğu 978 km, akarsu havzasının alanı ise 60.800
km2’dir.

Nura havzası yetersiz nemlendirme bölgesinde yer almaktadır. Yıllık stokunun

yaklaşık olarak %90’ı kısa süren bahar su taşkını sırasında oluşur. Alçak su
döneminde nehrin debisi azalmaktadır. Nura nehri yaz döneminde yukarı akışta
kuruyup kış döneminde donmaktadır. Yaz aylarında aşağı akışta su tuzludur. Kasım
ayının başında donar ve Nısan ayında erimeye başlar.

Nura Nehri’nin baş kolları: Şerubay-Nura, Ulkenkundızdı, Akbastau.

 16

ġekil 8. Nura Nehri ve Tengiz Gölü

2.1.8 Çu Nehri

Çu Nehri kuzey Kırgızistan ve güney Kazakistan’dan akan, uzunluğu 1067 km

ve havza alanı 62500 km2 olan nehirdir. Tanrı Dağları’ndan doğan Djoonarık ve
Kokçar nehirlerin birleşmesiyle oluşmaktadır. Sonra nehir Issık Göl çukurluğa yol
açıp Issık Gölü’ne akmadan birkaç kilometre Balıkçı Şehri’ne yaklaştıktan sonra
kuzeybatıya döner; su taşkını sırasında Kutemaldı kol aracılıyla Çu stokunun bir
kısmı göle dökülür. Boom Badisi’nden geçip etrafındaki dağlardan çok sayıda kollar
akıp toplanan Çu Vadi’sine çıkmaktadır. Ama sonrasında nehirden çok sayıdaki
kananllar ile etrafındaki çiftlik alanların sulanması için stokun yarısı kadar su
alınmaktadır. En bilinen olanı Büyük Çu Kanalı’dır. Çu Nehri’nin orta akışından
Kırgızistan ile Kazakistan arasındaki sınır geçmektedir ve sonra sular Kazak
steplerine akıp gitmektedir. Aşağı akışında Moyınkum çölüne akıp geçtikten sonra
Aşıköl çukurunda kayıp olmaktadır.

Nehrin beslenme türü buzullu-karlıdır; yeraltı stokunun önemi de büyük.

Dağlardan çıkışında ortalama debi 130 m3/sn, en büyük debi Temmuz-Ağustos
arasında; aşağı kesimde Temmuz sonunda-Ağustos başında kurumakta, Aralık’ta
yeniden doğmaktadır. Yukarı kesimde buzlanma olayı Kasım-Nisan arasında,
 17

buzlanma yer yerdir (ortalama 10 gün); aşağı kesimde buzlanma Aralık-Mart

arasındadır. Kırgızistan ülkesi topraklarında Çu Nehri’ne 4983 nehir ve kanal
dökülmektedir.

2.2. Göller

Kazakistan’da göl sayısı çok ve toplam su yüzey alanı 45002 km2 ile 48262
sayıda göl bulunmaktadır. Göllerin sayısı olarak küçük göller (su yüzey alanı 1
km2’den küçük) %94’ü, alan olarak ise %10’unu yapmaktadır. Büyük göllerin sayısı
(su yüzey alanı 1 km2 ‘den büyük) toplam yüzey alanı 40768 km2 ile 3014’dır (%90).
Bunlardan 100 km2 ’den büyük olanlar ve su yüzey alanı 26886 km2 olan 21 tane
(%59) göl vardır. Bu tabii göllerin toplam kapasitesi de 190 km3’tür.

Ülkenin topraklarında göller düzensiz olarak yerleşirler: birbirinden yüzlerce

kilometre mesafeler ile son derece yoğun bölgelerin teşekküllerle. Mevcut göllerin
%45’i Kuzey Kazakistanda, %36’sı Orta ve Güney Kazakistanda ve %19’u diğer
bölgelerde yer alır.

Ülkenin su alanlarına ait en büyük göller: Hazar ve Aral denizi, Orta

Kazakistandaki Tengiz ve Balkaş gölleri, Cungarya kapısındaki Alaköl (Alakol) ve
Sasıkgöl (Sasykkol), Batı Kazakistandaki Zaysan ve Markagöl. Göllerin çoğu step-
orman ve step bölgesinin kuzeyinde yer alır. Bunlardan en büyükleri de Korgaljın
(Korgalzhyno), Şalkar-Tengiz (Chelkar-Tengiz), Büyük Çebaçye (Bolshoye
Chebachye), Şuçye (Schuchye), Seletı-Tengiz (Selety-Tengiz).

2.2.1. Hazar Denizi

Avrupa ile Asya arasında bulunan ve dünyanın en büyük dışarıya akışsız gölü
Hazar Denizidir. Hazar Denizi o kadar büyük ki adını deniz yapmışlardır. Hazar adı
da XVI asırda Transkafkasyada yaşayan Hazar milletinden gelmektedir.

Neojen döneminde yer kabuğunun yükselmesiyle Hazar Denizi Karadenizden

ayrılmıştır. Bu dönemler Hazar denizinin oluşumu olarak sayılır.

Hazar Denizi’nin toplam alanı 376 bin km2’dir. Onun su yüzeyü okyanusun su
düzeyinden 28 metre aşağısındadır. Denizin kuzeyden güneye uzunluğu 1200 km’dir.
 18

ġekil 9. Hazar Denizi’nin Uzaydan GörünüĢü

En geniş yeri 435 km, en dar yeri ise 193 km’dir. Hazar Denizi’nin sahil hattı
uzunluğu 7000 km’dir. Onun suları beş üklenini kıyılarını yalamaktadır. Sahil
hattının %29’u (2000 km) Kazakistan’a, %21’i Türkmenista’a, %20’si
Azerbaycan’a, %16’sı Rusya’ya, %14’ü İran İslam Cumhuriyeti’ne aittir.

Hazar Denizi’ne yaklaşık 130 nehir dökülmektedir. Onların denizdeki toplam

stoku 300 km3’tür. Bundan %80’i Volga nehrinden, %5’i ise Jayık’tan gelmektedir.
Batı kıyılarındaki Terek, Sulak, Samur, Kura vb. nehirlerden %11, İran kıyılarından
 19

ise %4 gelmektedir. Hazar Denizi çukurluğunun deniz dibi rölyef olarak 3’e ayrılır:
kuzey, orta ve güney.

Kuzey Hazar ortalama derinlik 5-8 m ve maksimum 26 m derinlikle, toplam

alanının %24’ünü oluşturan en sığ kısımdır. Orta Hazar ise ortalama derinlik 200 m
ve maksimim 788 m ile %36’nı kapsamaktadır. Güney Hazar ise ortalama derinlik
345 m ve maksimum 1025 m derinlikle, toplam alanının %40’ını oluşturan en derin
ksıımdır. Kazakistana ait bölgeler: sığ kuzey ve orta’nın kuzey kısmı.

Hazar Denizinde adalar azdır ve onların toplam alanı da 2045 km2 ’dir, bunların
%88’i Kazakistan topraklarında. Tyuleni takımadasındaki Kulalı (73 km2) ve
Morskoy (65 km2) adaları bunlardan en büyükleridir. Hazar’ın doğusunda
Mangıstau, Tupkaragan ve Bozaşı gibi büyük yarımadalar mevcuttur. Gene doğu
kıyılarında körfezler mevcut ve onların en büyükleri Mangıstau ve Kazak körfezleri.

Hazar Denizi iki iklim bölgesinde yer almaktadır. Yaz döneminde Hazar
yüzeyi çok ısınmaktadır ve meridyen uzuluğu nispeten fazla olmasına rağmen
denizin bütün kısımlarında sıcaklık neredeyse aynıdır, 24-26oC. Kışın sıcaklık çok
farklılaşmaktadır. Kuzeyde kış soğuktur ve Ocak’ta ortalama sıcaklık -7 -11oC. Orta
bölgede 1-5oC, güneyde ise 8-10oC’dir. Batı kıyılarına göre doğu kıyılarında kış daha
serttir. Kış aylarında sadece Hazar Denizin kuzey sığ kısmı buzlanmaktadır. Buz
kalınlığı 2 metreye kadardır. Kış mevsimide su yüzeyinin sıcaklığı kuzeyde 1 oC’den
ve güneyde de 10-11oC’ye kadar yükseltmektedir. Ağustos ayında su alanının
sıcaklığı 24oC’den kuzeyde 28oC’ye kadar güneyde değişmektedir.

Deniz suyunun tuz oranı daha çok kuzey bölgesinde değişiklik gösterip Volga
yatağının yakınlarında binde 0.2-2’den Jayık’ta binde 10-12’ye kadar değişmektedir.
Hazar’ın orta ve güney bölgesinde tur oranı çok az (binde 13-14) değişiklik
göstermektedir.

Hazar denizi çok büyük ekonomik anlam taşımaktadır. Denizi dökülen nehirler
çok besleyici madde getirmektedirler. Bu yüzden Hazar Denizi ticari değeri olan
balıklarla ve foklarla zengindir. Fokların mevcudiyeti, denizin bir zamanlar Kuzey
Buz Denizi ile bağlı olduğunu göstermektedir.
 20

Hazar Denizi’nde 769’a yakın hayvan türü yaşayıp, bunlardan 50 tür balık (en
değerleri mersin morinası, mersin balığı, sevrüga) ve 500’den fazla tür çiçek vardır.
Dünya’da elde edilen tüm mersin balığının %80’i Hazar Denizi’nden çıkarılıyor.
Mersin balığının ticari avının %40’ı Kazakistan’a aittir. Ayrıca Hazar Denizi’nde
sazan, vobla vb. tür balıklar da mevcuttur.

Hazarda Atırau, Fort Şevçenko, Aktau, Kurık gibi önemli liman şehirler vardır.
Ülkenin uluslararası tek deniz limanı Aktau Mangıstau yarımadasında yerleşmiştir.
İlk kez uzunluğu 150 m ve yüksekliği 10 m olan ‘Astana’ tankeri indirildi. Şimdiki
zamanda liman kompleksinin yükü aktarma kapasitesi kuru yükte 2 milyon ton/yıl,
petrol ve petrol ürünlerinde ise 10 milyon ton/yıl’dır. Hazar Denizi’nin limanları
modern donanımla donatılıdır. Ülkede donanma oluşturulmuş ve diğer ülkelerle
ticari ilişkiler kurulmuştur.

2.2.2. Aral Denizi

Aral Denizi Turan düzlüğünde, iki ülkenin, Kazakistan ve Uzbekistan

topraklarında yerleşen göldür. Hazar Denizi’ne göre jeolojik olarak genç bir
havzadır. Yaşı sadece 8-10 bin yıl olan Aral Denizi neojen döneminde susuz tektonik
çukur şeklinde meydana gelmiştir. Antropojen (Dördüncü Zaman, Kuvaterner)
döneminde çukur ilk kez suyla dolmuştur. Bu süreç içerisinde Ceyhun vasıtasıyla
birkaç kere Hazar Denizi ile bağlanmış ayrılmıştır.

Aral Denizi büyüklüğüne göre Kazakistan ve Bağımsız Devletler

Topluluğu’nda (BDT) ikincidir.

Kazakistan kısmındaki Aral Denizi’nin kıyılar biçimleri farklıdırlar. Batı kıyısı

yarlı, yüksek (190 m) ve Üstyurt platosuna dayandığı için az girintili çıkıntılıdır.
Kuzey ve doğu kıyıları ingin ve düzdür.

Arad Denizi bölgesinin iklimi çöllüdür, sert kara, çok kurudur. Temmuz ayının
ortalama sıcaklığı 24-26oC, en yüksek sıcaklığı ise 45oC’dir. Ocak ayının ortalama
sıcaklığı güneybatıda -6 -8oC, kuzey ve kuzeydoğuda -11 -12oC, en düşük sıcaklığı
ise -38oC’dir. Kış döneminde kuzey ve kuzeydoğu bölgeleri buzlanmaktadır. Yıllık
ortalama yağış miktarı güneybatıda 100 mm, kuzeydoğuda 124-130 mm’dir.
 21

ġekil 10. Aral Denizi’nin KurumuĢ Hali

Aral Denizi’nin doğal şartlarda tuz oranı binde 9-11 idi. Son 40 yılda sulama
alanların artması ve Şardara, Arnasay, Sarıkamıs gibi barajları yapılması su
seviyesinin azalmasına ve tuz oranının binde 40’a kadar artmasına neden olmuştur.

Denizin su rengi koyu mavi ve saydamlığı 25 metredir. Deniz esas itibarile

sakindir. Aral Denizi’nin direyi (hayvanlar âlemi) Hazar Denizi’ne göre daha kıttır.
Burada 20’ye yakın balık türü mevcuttur. Ticari anlamda önemli olanlar: mersin
balığı, sazan, vobla, bıyıklı balık, sudak’tır.

Yakın zamana kadar Aral Denizi dünyanın dördüncü büyük gölü idi (Hazar
Denizi, Kuzey Amerika’daki Superior Gölü, Afrika’daki Viktorya Gölünden sonra).
 22

ġekil 11. Aral Denizi’nin Uzaydan GörünüĢü. Solda 1989 yılı; Sağda 2003 yılı

1961 yılında Aral Denizi’nin su seviyesi okyanus seviyesinden 53 metre

yüksekti. Onun alanı 66 bin km2 (boyu 428 km, genişliği 235 km), hacmi ise 1064
km3 idi.

Ama göle dökülen Ceyhan ve Sırdarya’nın hep büyüyen pirinç ve pamuk

tarımının sulanması için kullanılan suyun artılması ile suyun hacmi feci azalmıştır.

Aral Denizi’nin su seviyesinin düşmesiyle alanı 40 bin km2 azalmıştır. Deniz

ikiye ayrıldı: Büyük Aral ve Küçük (Kuzey) Aral.

Bir zamanlar Aral Denizi’nde 1100 ada varmış ve bunlardan bir kısmı, örneğin,
Kokaral, Barsakelmes ve Vozrojdeniye adası şimdiki zamanda yarımadalara
dönüşmüşlerdir.

Gölün kıyıları 100-150 km’ye kadar çekilmiş. Kurumuş göl tabanı tuz ile
kumla örtülmüş ve onlarca bin kilometre eski su yüzeyi hayatsız çöle dönüşmüştür.
 23

2.2.3. Balkaş Gölü

Hazar ve Aral Deniz’lerinden sonra alan boyunca Kazakistan’ın üçüncü

gölüdür. Ülkenin güneydoğusunda, Balkaş-Alaköl çukurunun (denize göre yükseklik
343m) en ingin batı tarafında yerleşmiştir. Gölün alanı 17-22 bin km2, uzunluğu 614
km, genişliği 74 km ve kıyı uzunluğu da 2383 km. Su hacmi 100-110 km3’tür.

Balkaş Gölü her taraftan paleozoik devrin kıvmrımları: küçük tepeler Sarıarka,
Tarbagatay, Jetısu Ala dağları, Çu-İli sırtlarıyla çevrilidir. Balkaş ve Alaköl
çukurlarının kökenleri ve jeolojik tarihi arasındaki benzerliklerin olması ilk kez
Kazak bilim adamı Ş.Ualihanov’un dikkatini çekmiş. Onun sonucuna göre Alaköl
Göller grubu eski Büyük Balkaş’ın kalıntılarıdır. Gölün kuzey kıyıları Sarıarka’ya
dayandığı için yüksek ve yarlıdır. Güneydoğu kıyıları tepelidir. Güney kıyıları da
alçak, eğimli ve Sarıyesik Atırau düzlüğüne geçmektektedirler.

ġekil 12. BalkaĢ Gölü

Balkaş batı ve doğu olmak üzere ikiye ayrılır. Bunları göle 21 km giren
Sarıyesik yarımadası bölmektedir. Batı Balkaş geniş ve sığdır (6-12 m), doğu ise dar
 24

ve nispeten derindir (15-26 m). Bunları ikisini Uzunaral boğazı birleştirmektedir. Göl
çok sayıda yarımadalar ve körfezlerle girintili çıkıntılıdır. Bunlardan en büyük
adalar: Basaral ve Tasaraldır. İli nehri hariç Balkaş’a Karatal, Aksu, Lepsı, Ayagöz,
Bakanas ve başka nehirler dökulmektedir. Batı ve doğu bölgelere dökülen nehirlerin
su stoku önemli derecede farklılık gösterir. Göle önemli ölçüde (%75) İli nehri suları
vermektedir. Doğu bölgesindeki nehirlerin katkısı %15, yağıştan %8, kalan %2’si
yeraltı sularından gelmektedir. Göle gelen toplam su %100 ise, doğu bölgede bu
değer %23’ünü oluşturmaktadır. Buna bağlı batı ve doğu bölgede su kalitesi
değişmektedir.

Gölde iki tür akıntı gözlenmekte: Batıda İli’nin girişinden saat ibresi yönünde
daimi akıntı ve kuzeybatı rüzgârlardan etkili olan rüzgârlı geçici akıntılardır.

Balkaş Gölü’nün tuz oranı farklıdır. Göle İli nehri giren batı bölgesinde tatlı su,
doğu bölgesinde ise tur oranı bine 5.2’dir. Göldeki su seviyesi dökülen nehirlerin
debilerine bağlıdır ve mevsimden mevsime değişiklik gösterir. Gölün en yüksek su
seviyesi Nisan’dan Temmuz’a kadar gözlenip sonradan sonbaharın sonuna kadar
giderek alçalmaktadır.

Gölün sert karaiklim bölgesinde olmasından dolayı kış mevsiminde su sıcaklığı

düşük, yaz mevsiminde ise yüksektir. Temmuz’un ortalama sıcaklığı 24 oC, Ocak’ın
ise -8oC’dir. Yıllık ortalama yağış miktarı 120 mm’dir. Ortalama rüzgar hızı 4.5-4.8
m/s’dir. Kasım ayında göl donmaktadır. Kalınlığı 70 cm olan buz 120-140 gün
tutulur ve Nisan’ın ortasından sonra erimeye başlar.

Gölün kıyılarında kalabalık kuşlar yuvalamaktadır. Burada kazlar, yaban

ördeği, martı, kuğu ve başka su kuşları yaşamaktadır.

İli deltasında sık kamışlığın toplam alanı 40 bin hektardır. Burada her yıl 1
milyon ton’a kadar yığın kamış yığılmaktadır.

Balkaş Gölü’nde 20’den fazla balık türü vardır. Bunlardan 6’sı yerel, eskiden
yaşayan (iliiskaya, balhaşskaya sinegolovka, balhaşski levreği vb.), kalanları ise
diğer havzalardan geçirilmiş (bıyıklı balık, şip, sudak). Ticari önemi olanlar: sazan,
sudak, balhaşskii levreği ve başkaları.
 25

İli nehrinin üzerinde Kapçagay barajının yapılması Akdalı, Şengeldi ve Karatal

pirinç alanları gibi toplam 450 bin hektarlık alanları sulama imkânı oluşturulmuştur.
Ülken Almatı kanalı da Balkaş’ın su kaynaklarından faydalanmıştır. Bunların hepsi
gölün hidrolojik düzeninin değişmesine (bozulmasına) neden oldu. Balkaş’ın su
seviyesi 2 m’ye inmiş, tuz oranı yükşelmiş, İli deltası küçülmüş, kimyasal gübrelerin
kullanılması da su kalitesini kötü yönde etkilemiştir.

Son zamanlarda Balkaş’ın su seviyesinin yükselmesi gözlenmektedir ve şimdi

o 343 metreyi işaretlemektedir. Bu da döngüsel, 20-30 yıl süelik bir salınımla
açılanabilir. Balkaş simdiki zamanda yükseliş dögüsündedir. Gölün eski büyük ticari
önemini geri kazanılması beklenmektedir.

Balkaş gemilerin işlemesine elverişlidir. Baş rıhtımları: Balkaş, Sarışagan,

Burıldaytal, Burlitöbe. Son zamanlarda gölün ekonomik önemi önemli ölçüde
yükselmiştir. Gölün kuzey kıyısında bakır fabrikası inşa edilmiştir. Gölün suyu
Balkaş metalürjik endüstrinin ihtiyaçları için kullanılmaktadır.

2.2.4. Alaköl Gölü

Alaköl Gölü Almatı ve Doğu Kazakistan Eyaletlerin sınırındaki Balkaş-Alaköl

çukuelindeki tuzlu stoksuz göldür. XII-XIX asırları arasında gölün birkaç adı
değişmişti: Turge-Nor (moğolcadan köprü-göl), Alaktagöl, Alateniz, Alakta. Başta
Urjar, Katınsu, Yemelkuysa, Irgaytı, Jamantı, Jamanotkel, Tastı nehirleri olup göle
15 kol dökülmektedir.

Sasıkköl, Uyalı, Jalanaşköl ve başka göllerle birlikte Alaköl göl sistemini

oluşturmaktadır. Gölün alanı (adalarıyla birlikte) 2696 km2, su hacmi 58.56 km3 ,
uzunluğu 104 km, genişliği 52 km, ortalama derinliği 22 m, en derin yeri 54 m, sahil
hattı uzunluğu 348 km’dir. Çok sayıda yarımadalar, burunlar, körfezler, haliçler
mevcut olduğundan dolayı gölün kıyılar girintili çıkıntılıdır. Bolshoy ve Malıy
Balgın körfezleri derin olduğundan barınak-liman gibi kullanılırlar. Alaköl Gölü’nün
ortasında adalar mevcut: Ulken, Kişkine Araltöbe, Belkuduk vb.
 26

ġekil 13. Alaköl Gölü

Alaköl sert kara iklimine sahiptir. Göl üzerinde karmaşık rüzgar rejimi
mevcuttur. Gölün kuzey bölgesinde maksimum rüzgar hızı 40-50 m/sn, kuzeydoğu
ve orta bölgelerinde 50-60 m/sn’ye kadar ulaşmaktadır. Rüzgarlar en çok güz-kış
mevsimlerinde aktiftir ve bu zamanlarda dalga yükseklikleri 2-2.5 m arasındadır.
Gölün buzlanması yaklaşık 2 aydır (Şubat-Mart). Buzun en büyük kalınlığı 0.8 m’dir
(Şubat ayında). Buzun erimesi Nisan-Mayıs’ın başında başlamaktadır. Mayıs ayının
sonunda su sıcaklığı +7 +15oC’dir. Su alanının su tuzluluğu 1.2-11.6 gr/l’dir. Suyun
kimyasal bileşimi: kloritli-sodyumlu, kloritli-sülfatlı-sodyumludur. Alaköl sularında
flüor ve brom muhtevası çoktur. Bitki planktonu 58 tür suyosunuyla kendini
tanıtmaktadır. Gölün hayvan âleminde 80 hayvan türü mevcuttur. Alaköl sularında
sekiz tür balık bulunmaktadır. Onlardan ticari anlamı olanlar: sudak, sazan, tatlısu
levreği.

2.2.5. Tengiz Gölü

Kazakça’dan anlamı ‘deniz’ veya ‘büyük göl’. Bu acı-tuzlu göl Sarıarka’nın

neredeyse tam ortasında yer almaktadır. Tengiz Gölü yeterli derecede büyük bir
göldür ve Almanya’daki Konstanz Gölünden üç kat büyüktür. Gölde çok sayıda
adalar vardır. Suyolları olmadığı için göl tuzludur.
 27

ġekil 14. Tengiz Gölü

ġekil 15. Tengiz Gölü’ndeki Flamingo KuĢları

Tengiz Gölü tektonik çukurda yer alıp onun alanı 1590 km2, uzunluğu 75 km,
genişliği 40 km, derinliği 8 m’ye kadardır.
 28

Tengiz erimiş kardan beslenmektedir. Gölün dibi düz, bazı yerlerde tıbbi
amaçlar için kullanılan mil ile kaplıdır. Bazı yıllarda Tengiz’in büyük kısmı
kurumaktadır.

Aralık ayında donan ve Nisan ayında erimekte olan Tengiz Gölü’ne Kızıltas
dağlarında doğan Nura Nehri sularını dökülmektedir. Tengiz Gölü Nura-Sarısu
akarsu havzasına girmektedir.

1968 yılından beri Tengiz Gölü’ne yakın bölgeler Korgaljın Milli Orman
birleşimine girmektedir. Gölde balık yoktur. Tengiz Gölü su kuşları için az çekici
(örneğin, yaban ördeği, kazlar) olmasına karşılık su çulluğu ve martı gibi kuşların
yuva yapması için idialdir. Bununla birlikte Tengiz Gölü’nde seyrek olan Büyük
Flamingo kuşu da bulunmaktadır. Ayrıca biologlar bu bölgede 340 tür bitki, 318 tür
kuş ve 50 tür memeliler olduğunu bulmuşlar.

2.2.6. Zaysan Gölü

Zaysan Gölü Kazakistan’ın doğusunda, dağlar arasındaki vadide bulunan

göldür. Kuzeydoğuda Altay, kuzeybatıda Kolbinski, güneyde Tarbagatay sırtlarıyla
çevrilidir. Gölün doğu kıyısından 60 km uzaklıkta Çin sınırı geçmektedir; Çin
tarafından akan Kara İrtiş Zaysan Gölüne dökülmektedir. Göl 420 m yükselikte,
onun uzunluğu 105 km, genişliği 22-48 km, maksimum derinliği de 15 m’dir.
Zaysan’ın kuzey enlemi 47°60' ve 48°30', boylamı 83° ve 85°’den geçmektedir.

Eski zamanlarda Zaysan Gölü daha derin ve uzun idi. Tatlı, yumuşak ve
sıhhatli suya sahiptir. Göl Kasım ayında buzlanıp Nisan ayının sonunda erimeye
başlar. Zaysan’ın dibi milli, yer yer kumlu ve çakıllarla kaplıdır. Kıyıları basık,
kamışlıdır ve sadece Baklyanıy ve Borhotskiy burunlarında saftır. Gölün ortasında
adalar yok, sadece Kara İrtiş’in döküldüğü yerde iki küçük Kaninskiy adaları ve Ak
İrtiş çıkışında Kılinskiy adası bulunmaktadır. Zaysan’a doğudan Kara İrtiş ve
Kendırlık, kuzeyden Çerga, Arasan, Ters-Arlık ve başka nehirler dökülmektedir.

Zaysan Gölü balığın bolluluğuyla meşhurdur. Burada sudak, turna balığı,

tatlısu gelinciği (lota), tatlısu levreği, kiliz balığı gibi balıklar avlanmaktadır.
 29

ġekil 16. Zaysan Gölü’nün Uzaydan GörünüĢü

2.3. Buzullar

Kazakistan buzulların ana kitlesi kocaman buz kemeri şeklinde ülkenin güney
ve doğudadır. Bu bölgede denize göre yükseklik 4 bin metreden daha yüksek Tien-
Şan-Talas, Kırgız, Trans-İli Ala dağları, Küngöy ve Teskey Ala dağları, Cungarya ve
kazak Altayın sıratları yerleşir.

XX yüzyılın 80-ler sonunda Kazakistan topraklarında 2720 buzul mevcuttu ve

1975’inin alanı 0,6 km2’den büyük. Kazakistan’ın toplam buzlanma alanı 2033.3 km2
olup, bu alanda 95 km3 su stoku bulunmakta ve bu değer yıllık nehir su stokuna
yakındır.
 30

Ülkenin, yaklaşık buzlanma alanının yarısı Cungarya Ala dağlarına (1000

km2), ikinci sırada Trans-İli ve Küngöy Ala dağlararına (660.7 km2), üçüncü sırada
Teskey Ala dağlarına (144.9 km2), sonradan da Kazak Altayı ve Saura (106.2 km2),
Kırgız ve Talas sırtlarına (101.5 km2) geliyor.

2.4. Barajlar

Bugün Kazakistan Cumhuriyeti topraklarında toplam hacmi 95.5 km3 ’ile

200’den fazla baraj vardır (ilkbahar stokunun durdurma amaçlı küçük barajlar hariç).

Hacime göre şöyle sınıflandırabiliriz: %50’sinden fazlasının su hacmi 1-5

milyon m3’tür. Barajların çoğu mevsimlere göre su stokların ayarlanmasına
amaçlıdır. Yaklaşık 20 tane baraj yıllık su hacmi stokunu etkiliyor. Bunlardan en
büyükleri: Buhtarma barajın (İrtiş nehri üzerinde) hacmi 49.0 km3, Kapçagay barajın
(İli nehri üzerinde) hacmi 14.0 km3, Şardara su toplama havuzu (Sırdarya nehri
üzerinde) hacmi 5.2 km2, Üst-Tobol ve Karatomar barajların (Tobol nehri üzerinde)
hacmi sırasıyla 0.82 ve 0.59 km3, Vyaçeslavskoe (eng. Vyacheslavskoye) ve
Sergeyevskoye barajların (İşim nehri üzerinde) hacmi de 0.4 ve 0.7 km3 ’tür.

Tablo 1. Kazakistan'ın Baraj Sayısı

Hacim, milyon m3 Baraj sayısı

1-5 116

5-10 30

10-50 33

50-100 15

100-500 12

500-1000 5

>1000 3

Kaynak: Water Resources of Kazakhstan in the New Millennium, p. 15.

 31

2.4.1. Kapçagay Barajı

Kapçagay Barajı Kazakistan’ın en büyük barajlarından biri. Baraj gölünün

uzunluğu 180 km, genişliği 22 km’dir.

ġekil 17. Kapçagay Barajı

Kapçagay Baraj gölü Almatı Eyaletin’deki Kapçagay Şehri’nin yakınlarında

baraj ve hidroelektrik santralin inşa edilmesiyle (1965-1980 yy.) İli Nehri’nin
stokunu düzenlemek için yapılmıştır. 1970 yılında rezervuarın su ile doldurulması
başlanmıştır. Baraj gölünün toplam kapasitesi 28.14 milyar m3, faydalı kapasitesi ise
6.6 milyar m3, su yüzünün uzunluğu 180 km, maksimum genişliği 22 km, alanı 1847
km2, maksimum derinliği 45 m, ortalama derinlik 15.2 m (1982). İli Nehri’nin
hidroelektrik kanadındaki ortalama yıllar boyu süren debi 14.8 milyar m3. Kış
mevsiminde baraj gölü donmaktadır. Kapçagay Hidroelektrik Santral’in ağzı İli
Nehri yatağının yüksek kayalı kıyılarının dar yerinde bulunmaktadır. Hidroelektrik
santralin bünyesinde toprak barajı ve 4 türbinli dolu savak tuneli vardır. Gövde üstü
uzunluğu 470 ve 370 m, yüksekliği 50 ve 56 m, genişliği 450 ve 270 m.
Hidroelektrik santralin 40 m basınçla kapasitesi 434 bin kW, üretimi ise yıllık 1163
kW saat’tır.
 32

2.4.2. Buhtarma Barajı

Buhtarma Barajı İrtiş Nehri’ndeki Buhtarma Hidroelektrik Santralin yapımı ile

oluşan bir barajdır. Doğu Kazakistan Eyaleti’nde yer almaktadır.

Dünya’nın en büyük suni göllerden biri olarak bilinmektedir. Barajın alanı

5500 km2, hacmi 53 km3, uzunluğu 500 km’den fazla, en geniş yeri 35 km, ortalama
derinlik 9.6 m’dir. Buhtarme ve Narım nehirlerinin vadilerin ve Monçekurskaya
çukurunda uzunluğu 30-50 km ve genişliği 10 km’ye kadar koy oluşmaktadır. Baraj
gölünün büyük olmasından dolayı ona deniz demektedirler ve bu bir gerçektir. Baraj
derin suyolunu oluşmakta ve bu da Rusya’daki Omsk Şehri’ne kadar gemi trafiğini
sağlamaktadır.

Hidroelektrik santral 1976 yılında çalışmaya başlamıştır. Onun bünyesinde sol

kıyısında bulunan 675 bin kW kapasiteye sahip olan istinat tipi hidroelektrik santrali
binası (9 hidro ünitesi), su biriktirici tesisi ve kör bölümü ile beton ağırlık barajı,
gemi geçmesi için dört odalı tekne geçidi. Hidroelektrik santralin basınçlı cephenin
toplam uzunluğu 450 m, proje basıncı 67.5 m’dir.

ġekil 18. Buhtarma Barajı

 33

ġekil 19. Buhtarma Hidroelektrik Santrali

2.4.3. Şardara Barajı

Şardara Barajı Kazakistan’da Sırdarya nehri üzerindeki Şardara Hidroelektrik

Santrali yapımı ile oluşmuştur. 1965-68 yıllarında su doldurulması gerçekleşmiştir.
Barajın alanı 900 km2, hacmi 5.7 km3, uzunluğu 70 km, en geniş yeri 20 km,
ortalama derinliği 6.5 m’dir. Baraj, etrafındaki tarım alanlarını sulamak ve Sırdarya
nehrinin aşağı kesimlerindeki su baskınları önlemek için yapılmıştır. Şardara Barajı
Sırdarya’daki gemi trafik seyrüseferinin şartlarını ıslah etmiş, Farhat ve Kayrakkum
hidroelektrik santrallerindeki elektrik enerjisinin üretimini arttırmıştır.
 34

ġekil 20. ġardara Barajı

2.5. Yeraltı Suları

Tarım Bakanlığı Su kaynakları komitesi ve Milli Fen Akademisi’nin

araştırmalarına göre ülkede yeraltı suların toplam debi 1450 m3/sn ile yıllık hacmi 45
km3’tür.

Kazakistan ülkesinde Balkaş gölü gibi 70 göle eşit olan 70’ten fazla artezyen
havzaları bulunmuştur. Artezyen sular basınçlı yeraltı sularıdır. İki geçirimsiz tabaka
arasındaki geçirimli tabaka içinde bulunan sulardır. Tekne biçimli ovalar ve vadi
tabanlarında bu tür sular bulunmaktadır. Tatlı artezyen suları 50-2700 m
derinliğinde, tuzlu sular ise daha derindir. Örneğin, Prikaspiiskaya çukurunda sular
10-23 km aşağıdadır. Moyınkum’da 300-500 m derinliğinde alanı yaklaşık 50 bin
km2 olan yeraltı ‘denizi’ bulunmuştur. Bu sular tatlı su ve sulama suyu olarak
kullanılabilmektedir.

Ana yeraltı suları Kazakistan’ın güneyinde (%50’si), daha az ülkenin batısında

(%20’si) ve ülkenin orta, kuzey ve doğu bölgelerinde kalan kısmı (%30’u)
yoğunlaçmaktadır. Kazakistan’da yeraltı stoğu 15.83 km3 ile 623 tane su yatağı
bulunmuştur ve bu suyun %81’i tatlı sudur. Bu suyun içme suyu olarak 6.14 km2,
teknik (kullanma) suyu olarak 0.95 km3, sulama suyu olarak 8.73 km3, balneoloji
 35

suyu (madensuyu) olarak ta 0.01 km3 kullanılmaktadır. Ülke nüfüsüna sistemli

olarak yeraltı tatlı suyu verilmesi bir önemli sosyal problemdir. Bugün Almatı şehri,
14 eyalet, 200’den fazla ilçe merkezleri, 3500 sanayi ve çiftçilik iş yerleri yeraltı
suyla sağlanmış durumda. 100 milyon hektar otlağın ve 50 bin hektar ekilebilir
toprağın sulanması için şartlar yapılmıştır. Yakın yıllarda yeraltı suları daha geniş
kullanılacaktır.

Ayrıca Kazakistan Cumhuriyeti’nde zengin şafi özellikleri olan madensuyu

yatakları mevcuttur.

3. Akarsu Havzaları

Kazakistan’ın en önemli doğal kaynaklarından biri olan su kaynaklarını tespit

etmek, geliştirmek, kullanmak ve gelişim ile ilgili sorunları geniş çapta etüt etmek
amacıyla ülke yüzeyi 8 akarsu havzasına ayrılmıştır. Bu havzaların coğrafi konumları
Şekil 1.’de gösterilmiştir.

ġekil 21. Kazakistan’ın Su Havzalarının Haritası

Kaynak: Water Resources of Kazakhstan in the New Millennium, p.16.

 36

3.1. Aral-Sırdarya Akarsu Havzası

Güney Kazakistan ve Kızılorda vilayetlerin sınırları içinde yer almıştır ve

yaklaşık 345 bin km2 alana sahiptir. Havzanın nüfüs yoğunluğu 2.6 milyon insan
(toplam ülke nüfüsünün %17’si). Bundan şehir nüfüsü 1.2 milyon insan (havzanın
toplam nüfüsünün %46’sı) ve kır nüfüsü 1.4 milyon insandır (%54).

Aynı zamanda Aral-Sırdarya akarsu havzasında; Aral denizinin doğu ve kuzey

taraflarında birkaç küçük göl bulunmaktadır. Bu göllere çok sayıda nehir ve
bunlardan en önemlileri-Şu, Sarısu, Torgay ve Irgız nehirleri olmak üzere dökülür.

3.2. BalkaĢ-Alaköl Akarsu Havzası

Kazakistan’ın güney-doğu topraklarında ve sınırdaş Çin Halk Cumhuriyeti

topraklarında yer kaplamaktadır. Havzanın alanı 413 bin km2 oluşturur,
Kazakistan’ın topraklarındaki bölümü Almatı vilayeti, Jambıl vilayetinin Moyınkum,
Korday, Şu ilçeleri, Karagandı vilayetinin Aktogay, Şet ve Karkaralı ilçeleri, Doğu-
Kazakistan vilayetinin Urdjar, Ayagöz ilçelerin topraklarında yer alır. Havzanın
Çin’in topraklarında ise Sinzyan-Uygur Özerk Bölgesinin kuzeybatı bölgesinde yer
alır. Kazakistan’ın en büyük metropol topluluğu Almatı’da akarsu havzasının
sınırlarında yer alır.

Kazakistan topraklarındaki havzanın nüfüsü yaklaşık olarak 3.3 milyon insan

ve bunun 1.6 milyon insanı Almatı vilayetindedir. Havzanın kır nüfüsü ise 1.5
milyon insandır.

Havzanın su stoku önemlidir ve 149.4 km3 oluşturur. Ama ana su hacmi

(%77’si) başta Balkaş gölü olmak üzere göllerdedir ve Almatı vilayetindeki ana
sulama alanlarında kullanılamamaktadır. Nehir suların yüzdesi %14, baraj suların
yüzdesi ise %5’tir.

3.3. Ural-Hazar Akarsu Havzası

Kazakistan Cumhuriyetinin toprak sınırları içerisindeki alanı 415 bin km2

olmakla beraber Jayık (ing. Ural) nehri (236 bin km2), Volga-Jayık arasındaki
nehirler (107 bin km2) ve Jayık-Jem (ing. Emba) arasındaki nehirlerin (72 bin km2)
 37

su biriktirme alanlarını da içermektedir. Kazakistan topraklarındaki havzanın nüfüsü

yaklaşık olarak 2.2 milyon insandır.

Havzanın su stoku 28 km3 olup onun Jayık nehrinde 11.4 km3, Volga nehrinde
13.4 km3, Oyıl, Sagız, Emba nehirlerinde 15.2 km3’tür. Havzanın nehir suları %94,
baraj suları %3, yeraltı suları ise %3’tür.

3.4. ĠrtiĢ Akarsu Havzası

İrtiş nehrini ve onun kollarını içermektedir. Kazakistan’ın en büyük

nehirlerinden biri İrtiş’in Kara İrtiş dâhil toplam uzunluğu 4.2 bin kilometredir.

Bu havza su kaynaklarına en zengin havzadır. Su stoku 43.8 km3 olan havzanın

26.04 km3 (%59) miktarında nehir stoku oluşmaktadır. Barajların su stoku ise 7.7
km3 (%18) olmakla beraber Kazakistan’ın en büyük stokudur. Göllerdeki su stoku
payı ise baraj payına yakındır ve %16’sını oluşmaktadır.

3.5. ĠĢim Akarsu Havzası

Kazakistan Cumhuriyetinde 245 bin km2 kapsamakatadır. Nüfüsü 1.9 milyon

insan olan havzanın 1.09 milyonu (%57’si) şehir nüfüsüdür.

Bu havza su kaynaklarından kır (az) olan havzadır. Su stoku 5.34 km3 olan
havzanın %55’i göl stoku oluşmaktadır. Nehir stoku-%34, baraj stoku ise %7’dir.
Yeraltı suları 0.19 km3 (Balkaş-Alaköl havzasının stokundan 30 kat daha az) en az
stoku verip yüzde olarak %4’ü oluşmaktadır.

3.6. Nura-Sarısu Akarsu Havzası

Nura-Sarısu akarsu havzasının alanında Nura ve Sarısu nehirleri, Tengiz ve

Karasor gölleri vardır. Nura-Sarısu akarsu havzasının nüfüsü yaklaşık bir milyondur.

Havzanın su stoku 4.59 km3 ve bu İşim akarsu havzasına göre daha azdır. Bu
havzanın su kaynaklarını artırmak için İrtiş-Karagandı su kanalı inşa edilmiştir.
Yeraltı suların payı %25, kalan kısmı yeryüzü suları: göller %20, barajlar %4, nehir
yatakları %33’tür.

Akarsu havzasının alanı yetersiz nemlendirme bölgesinde yer almaktadır.

Havza nehirlerinin bir özelliği olarak yıllık stokunun önemli miktarı (%90’a kadar)
 38

kısa ilkbahar taşkın dönemine gelmesini işaretleyebiliriz. Yaz, güz, kış alçak su
dönemlerinde nehirlerin debi azalmakta, hatta nehirlerin çoğunun debi olmamaktadır.

Nura-Sarısu akarsu havzası alanında 200’e yakın göl ve 400’den fazla yapay
havuz vardır. Göllerin çoğu Nura ve Karkaralı nehir havzalarında yer almaktadır.

3.7. Çu-Talas Akarsu Havzası

Havza alanı Çu, Talas ve Asa nehirleri ile oluşmaktadır ve onun toplam alanı
64.3 bin km2 (Kırgızistan payı dahil). Kazakistan topraklarındaki havza nüfüsü 980
bin kişidir.

Havzanın su stoku 6.11 km3 ve bu değer Aral-Sırdarya havzasının stokundan

3.6 kat küçüktür. Yeraltı su stoku 1.65 km3, yani toplam stokunun %27’sini
yapmaktadır ve bu değer Aral-Sardarya havzasının yeraltı stokundan büyüktür.
Kalan su kaynaklar yüzeyseldir: göller %6, barajlar %8, nehir yatakları %59’dur.

Havza alanının %73’ü çöl ve bozkırlar, %14’ünü Tanrı Dağları oluşmaktadır.

Dağ dibi bölgesi tarımsal kullanım için elverişlidir.

Çu-Talas akarsu havzasında büyük nehirlerle birlikte 204 küçük nehir

bulunmaktadır (Çu nehri havzasında 140, Talas nehri havzasında 20 ve Asa nehri
havzasında 64 tane). Bununla birlikte 35 tane göl ve 3 tane baraj mevcuttur.

Çu, Talas ve Asa nehrinin baş kolu olan Kukureu-su nehirleri tamamen
Kırgızistan Cumhuriyeti topraklarında oluşmaktadırlar.

3.8. Tobol-Turgay Akarsu Havzası

Tobol, Turgay ve İrgiz nehir havzalarından oluşan Tobol-Turgay akarsu

havzasının toplam alanı 214 bin km2’dir. Havzanın kuzeyden güneye kadarki
uzunluğu 600 km, doğudan batıya kadarki genişliği ise 300 km’dir. Havzanın nüfüsü
1.05 milyon kişidir.

Bu havza su kaynakları en az olan havzadır. Havzanın su stoku 2.9 km3’tür.

Yeraltı suların payı %15, kalan sular yüzeyseldir: göller %33, barajlar %17 ve nehir
yatakları %35’tir.

Havza nehirlerin yüzeysel stoku sırf kar örtüsü erildiği zaman oluşmaktadır.
 39

Tobol-Turgay akarsu havzasında 5 binden fazla göl ve bu göllerin %80’inin su

yüzey alanı 1 km2’den küçüktür. Yaz döneminde göllerin çoğu kurumaktadır. En
büyük olanları: Kuşmurun, Sarıkopa, Aksuat ve Sarımoyın.

4. Kazakistan Cumhuriyeti’nin Su Bütçesi

Ülkedeki nehirlerin toplam su kaynakları 100.5 km3. Bunun 56.5 km3’si

ülkenin topraklarında, kalan 44.0 km3’si ise sınırdaş ülkelerde oluşmaktadır: Çin
Halk Cumhuriyeti’nden 18.9 km3, Uzbekistan Cumhuriyeti’nden 14.6 km3 ,
Kırgızistan Cumhuriyeti’nden 3.0 km3, Rusya Federasyonu’ndan ise 7.5 km3
gelmektedir.

Şimdiki zamanda yapılan nehirlerin su stokunun değerlendirmesi önceden

yapılan değerlendirmeden büyük farklılık göstermektedir. Rus Devlet Hidroloji
Enstitüsü’nün yirmi sene önce yapılan çalışmasına göre ülke topraklarında 66.8 km3
ve sınır dışında 59.8 km3 oluşmak üzere toplam nehir su stoku 126.0 km3 idi.
Böylelikle, son yirmi sene içinde nehir su stoku 25.5 km3’e azalmıştır; bunun içinde
yerli stok 10.3 km3/yıl ve sınırdışı stok 15.2 km3/yıl. Nehir su stokunun istikrarsızlık
sebeplerden küresel ve yerel iklimin değişmesi, sınırdaş ülkelerin su biriktirme
tesislerinde ve nehir vadilerindeki ekonomik faaliyetleri işaretleyebiliriz.

Ülkenin nehir su stokunun yıldan yıla değişmesi (kararsızlığı) nitelendirebilir.

Gözlenen maksimum ve minimum su stokunun değerleri sırayla 3 kat fazla ve 2 kat
az standarttan sapma göstermektedir. Su stokuna sığ, az debili (5-7 sene) ve debisi
çok (1-3 yıl) periyotlar özgüdür. Ülkenin iklim şartlarının özelliklerinden dolayı
stepte bulunan nehirlerin stokunun %90’ı ilkbahar mevsimine ve dağ nehirlerin
stokunun %70’e kadar oluşumu yaz mevsimine gelmektedir.

Ülke bölgelerinin su bütçeleri alan birimine ve kişi başına yıllık su tüketimi

olarak hesaplanır. Böylelikle Kazakistan’ın su bütçesi bir yılda 1 km2 ’ye 37 bin m3
ve 1 kişiye 6.0 bin m3 ’tür. Bu değerler BDT ülkeleri arasında en düşük değerlerden
biridir. Bununla birlikte ülkede su varlığı bölgeden bölgeye değişmektedir. Örneğin,
İrtiş nehri havzasında (Doğu Kazakistan Eyaleti) su sağlanması iyi iken Mangıstau
Eyaleti su sıkıntısı çekmektedir.
 40

Senelerce yapılan sonuçlara karşılaşıp bakacak olursak ve Kazakistan

ekonomisinin ihtiyaçlarını göz önünde bulunduracak olursak bölgeler ve ülke
çapında su kıtlığı görünmektedir. Her havzada duyulan su kaynakları kıtlığı 6.6
km3’ü oluşmaktadır. Kurak yıllarda su varlığı seviyesi %60’ı ve bazı bölgelerde (orta
Kazakistan) %5-10’u oluşmaktadır ve bu daha çok sulu tarım alanınlardaki sulamada
sezilir.

Su kıtlığın nedeni doğal faktörler (ülke topraklarında su kaynakların düzensiz

dağılması, su stokların mevsimden mevsime ve yıldan yıla değişmesi), sınırdaş
ülkelerin su kullanımı, sulama için kullanılan geriğinden fazla geri dönüşümsüz sular
ve kalitesi düşük olan suların tamamının kullanılamamasıdır.

Tablo 2. Kazakistan Su Havzalarının Su Varlığı

Su varlığı, %
Nehir ve göl
%75 sağlanmış %95 sağlanmış
havzaları %50-standart
olması olması

Aral-Sırdarya 90 82 77

Balkaş-Alaköl 98 80 61

İrtiş 100 100 100

İşim 90 40 10

Nura-Sarısu 53 20 5

Tobol-Turgay 89 33 6

Çu-Talas 90 73 56

Ural-Hazar 100 35 10

Ülke genelinde 97 76 60

Kaynak: Water Resources of Kazakhstan in the New Millennium.

 41

5. Uzun Vadeli Ve Tahminli Su Ekonomisinin Dengesi

Ulusal su ekonomisinin gelişimi stratejisinin ve ülkenin ekonominin tümünün

gelişim kavrayışının gerekçelendirmesi için uzun vadeli ve tahminli su ekonomisinin
dengesinin değerlendirmesi çok önemlidir. Tablo 1 ve Tablo 2’de su kaynaklarının
dağılımı, ülkenin ekonomik ve ekoljik durumuna yansıyan su kıtlığı hakkında bir
fikir vermek için Kazakistan Cumhuriyeti’nin günümüz ve uzun vadeli su
ekonomisinin bilançosu verilmektedir.

Orta Asya ülkelerinin hidrometeorolojik hizmetin verdiği verilere göre son on

yıllar boyunca kar stoğunun azalması ve buzulların yozlaşmasına neden olan kış ve
yaz mevsimlerinde hava sıcaklığının yükselme eğilimi görülmektedir. Hususuyla,
Pamir ve Altay dağlarındaki buzulların 1967-1980 yılları arasında buz stoğunun
%19’unu kaybetmesi ve bu gelişme yoğun bir biçimde seyrilmektedir. Bu süreç
içinde Trans-İli, Cungarya Ala dağ buzulların alanı 3 kata kadar azalmıştır. Bütün
Orta Asya ülkelerinde gelişmiş ülkelerdeki su kullanımının ortalama göstergelerin
çok üstünde olan etkisiz ve idaresiz su kullanımı görülmektedir. Oysaki her ülke
tarımsal gelişimi ve kamuya sağlanan hizmetlerin ihtiyaçlarına yönelik belli planları
ve tahminleri kurmaktadır. Büyük çaplı ve etkili tedbirlerin alınmaması durumunda
su kullanımının artırılması su kaynakları kıtlığına yol açar. Eşdeğer eylemlerin
yapılmaksızın sürekli şiddetlenen su kıtlığı su kalitesinin düşmesine neden olur.

Nehir havzalarının aşağı kısımlarında bulunan Kazakistan, Tükmenistan ve

Uzbekistan’ın su kullanımı perspektiflerin değerlendirilmesinde hep büyüyen su
ihtiyaçlarıının karşılanması için su tasarrufunu göz önünde bulundurmaları gerekir.
Orta Asya’da su teminiyle sıkıntı çekmeyen ve nehir stoklarının oluşan yerlerde
bulunan Kırgızistan ve Tacikistan gelecekte su kullanımında büyümeyi
planlamaktadırlar. Gelecekte karşılayabilecek sorunların şimdiden çözülmesi için
Orta Asya sınırdaş ülkelerin su paylaşımı 1994 yılında yapılan Orta Asya
Cumhurbaşkanların kararına atıf yapılmalıdır.

Bundan ziyade, gelecekte Afganistan kendi sosyal-ekonomik gelişimi için su

payından faydalanmayı isteyebilmesi göz önünde bulundurulmalıdır. Piyandj
 42

nehrinin ve başlı-başına Seyhun nehrinin rejimini önemli ölçüde değişmesi tüm

bölgedeki su paylaşımına neden olabilecek.

Ek etken olarak Çin’in İli ve İrtiş nehirlerdeki fazlasıyla su toplaması ülkenin

ulusal güvenliğini risk altına atmaktadır.

İklimin değişmesi, ekonominin gelişmesi, Orta Asya’daki demografik

durumlar gibi günümüz eğilimler yakın gelecekte ülkenin su problemlerin
keskinleşmesi hakkında tahminler yürütmeye yol açmaktadır.
 43

Tablo 3. Bugünkü Dönemde Su Dengesi Tahmini, km3

Ortalama çok
%75 sağlanmıĢ %95 sağlanmıĢ
Denge maddesi yıllık su
olması olması
içeriği

GELEN KISIM

1. Doğal nehir stoku 100.5 76.1 58.2

2. Yeraltı sular (kullanılan) 1.7 1.7 1.7

3. Nehrin dönüş suların girmesi 1.9 1.4 1.1

4. Barajların rezerveleri - 0.4 0.4

5. Kuyu, atık ve kolektör-derenaj

1.1 1.1 1.1
suları (kullanılan)

6. Deniz suyu (kullanılan) 1.8 1.8 1.8

TOPLAM 107.0 82.5 64.3

GİDEN KISIM

1. Ulusal ekonominin kullanımı

35.5 35.5 31.5
(bütün kaynaklardan)

2. Barajların doldurması 1.4 1.0 0.5

3. Ekoloji, balık avcılığı ve sıhhiye

28.8 28.8 28.8
sızması

4. Taşıma-enerji sızması 8.8 8.8 8.8

5. Buharlaşma ve filtreden geçirme 12.1 11.0 10.0

6. Taşkın esnasında nizamsız stok 4.8 4.0 3.0

TOPLAM Sarfiyat 91.4 89.1 82.6

Stok fazlalığı 15.6

Stok kıtlığı 6.6 18.3

 44

Tablo 4. 2020 Yılına Kadarki Su Dengesi Tahmini, m3

Ortalama çok
%75 sağlanmıĢ %95 sağlanmıĢ
Denge maddesi yıllık su
olması olması
içeriği

GELEN KISIM

1. Doğal nehir stoku 95.5 71.1 53.2

2. Yeraltı sular (kullanılan) 15.1 15.1 15.1

3. Nehrin dönüş suların girmesi 1.7 1.2 1.0

4. Barajların rezerveleri - 0.5 0.5

5. Kuyu, atık ve kolektör-derenaj

1.5 1.5 1.5
suları (kullanılan)

6. Deniz suyu (kullanılan) 2.0 2.0 2.0

TOPLAM 115.8 91.4 73.3

GİDEN KISIM

1. Ulusal ekonominin kullanımı

43.0 43.0 39.0
(bütün kaynaklardan)

2. Barajların doldurması 1.5 1.0 0.5

3. Ekoloji, balık avcılığı ve sıhhiye

30.0 30.0 30.0
sızması

4. Taşıma-enerji sızması 12.2 12.2 12.2

5. Buharlaşma ve filtreden geçirme 12.0 11.0 10.0

6. Taşkın esnasında nizamsız stok 4.5 4.0 3.0

TOPLAM Sarfiyat 103.2 101.2 94.7

Stok fazlalığı 13.1

Stok kıtlığı 9.8 21.4

 45

6. Ekonomi Dallarının Su Kaynaklarının Kullanımı

Kazakistan Cumhuriyetinde esas su tüketici gruplar: çiftçilik, endüstri ve

kamuya sağlanan hizmetler’dir. Ülke çapında su alımı 30-35 km3 olan 90 yıllara göre
kullanılan suyun hacminde azalma yukarıda belirtilen grupların ortak eğilimi olarak
söylenebilir. Ülkedeki son yıllarda su alımı 20 km3 olmakta ve daha da artmaya
eğilim göstermektedir.

Kazakistan Cumhuriyeti Su Kaynaklar Komitesinin 1997-2002 yıllar için

yapılan esas su kullanıcı grupların su kaynaklarının kullanılmasına yönelik analize
göre şunu göstermektedir; 2002 yılında tabii su havzalarından alınan su miktarı 20.7
km3 idi, bu da 2001 yılına göre 0.11 km3 ’lük bir artış göstermiştir. Su alımı
artmasının nedeni ise kamuya sağlanan hizmetler ihtiyaçları ve endüstri için
kullanılan sudur.

Toplam alınan su 20.7 km3’ten tabii su havzalarından tatlı su 19.3 km3

(yeryüzü suları 18.08 km3 ve yeraltı suları 1.18 km3), deniz suyu ise 0.64 km3 ’tür.
Ayrıca bu göstergeye atık suyu 0.15 km3 ve kolektör-derenaj suyu 0.03 km3
girmektedir.

Kullanım dallarına göre su alımı, km3:

Üretim ihtiyaçları: 3.97;

Ekonomik-yaşam ihtiyaçlar: 0.87;
Tarım ihtiyaçları: 14.67;
Balık avı ve diğer ihtiyaçlar: 0.55.

Fiilen ülke çapında 15.1 km3 su kullanılmış ve bunun tatlı suyu 14.3 km3, deniz
suyu ise 0.63 km3, arıtılmış atık ve kolektör-drenaj suları 0.18 km3’tür. Bundan bir
önceki seneye göre tatlı su kullanımı 0.35 km3 ’ye (yani %3) artmış ve 1991 yılına
göre %50 oranında azalmıştır.
 46

KAYNAKLAR

 A series of UNDP publication in Kazakhstan, # UNDPKAZ 07,

Water Resources of Kazakshstan in the New Millennium, Almaty, 2004
http://www.undp.kz/library_of_publications/files/2496-19223.pdf

 Vikipedi Özgür Ansiklopedisi,

http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D0%
BE%D0%BB%D1%8C
http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D1%81%D0%B0
%D0%BD_%28%D0%BE%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%BE%29

 Büyük Soviyet Ansiklopedisi, SSCB, 1978

http://bse.sci-lib.com/article121503.html

 Danbayev, B. Z. Akarsu Havzasının Kısa Özeti, Almaty, 2006

http://www.cawater-info.net/library/rus/danbaev_rus.pdf

 Shibutov, ĠĢim Nehrinin Su Koruma Alanlarının Hazırlama Projesi,

Almaty, 2005 http://www.cawater-info.net/library/rus/almaty/2005/part_2.pdf

 Kazakistan’ın Fiziki Coğrafyası Ders Kitabı