Türk Halk Edebiyatında Aruz Ölçüsü İle Yazılan Nazım Biçimleri

17. yüzyıldan sonra halk şairleri, divan şiirinden etkilenmeye başladılar. Bu etkilenme 19. yüzyılın
sonlarına kadar sürdü. Bu akım, bir yandan halk şairlerinin dilini ağırlaştırıp divan şairlerine
yaklaştırırken, öte yandan da divan şairlerinin, ünlü bestekârların dilini sadeleştirip halk şairlerine
yaklaşmasına, halk şiirini denemesine neden oldu. Halk ile aydın kitlenin bu kadarcık da olsa
yaklaşımı sevindiricidir de.

Halk şairleri aruz ölçüsünü çok sınırlı kullanmışlardır. Fakat Divan şiiri mazmunlarını Halk şiirine
sokmuşlar, yanlış da olsa aruzu kullanmış; Türkçe sözcükleri bozmuşlardır. Halk şiirinde bu nazım
biçimleri ölçüsü, uyağı ile ezgileri de göz önünde bulundurularak adlandırılır. Bunlar Divan, semaî,
kalenderi, selis'tir.

Divan

Aruzun fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün kalıbıyla yazılan yapıca gazel, murabba, muhammes,
müseddes olan şiirlere divan denir; halk şairleri divanî de derler. Musammat olanları da vardır.

Gazel biçimindeki divanların uyak düzeni aa ba ca da ea...

Murabba biçimindeki divanların uyak düzeni aaba (aaaa/baba/bbba) ccca ddda eeea... Gazel
biçimindeki divanın dizeleri fâilâtün fâilün kalıbıyla ek dize ile sürdürülürse ayaklı divan ya da yedekli
divan denilen müstezadlar oluşur. Uyak dizilişi a(a) a(a) b(b) a(a) c(c) a(a) d(d) a(a) e(e) a(a)...

Semaî

Aruzun mefâîlün mefâîlün mefâîlün mefâîlün kalıbıyla yazılan yapıca gazel, murabba, muhammes,
müseddeslere semaî denir. Musammat olanları da vardır. Uyak düzeni divandaki gibidir. Gazel
biçimindeki semaînin dizeleri mefâîlün mefâîlün kalıbıyla ek dize ile sürdürülürse ayaklı semaî ya da
yedekli semaî denilen divan edebiyatındaki müstezad-ı südâsiyenin aynı olan müstezadlar oluşur.
Uyak dizilişi divandaki gibidir. Kendine özgü bir ezgiyle söylenir.

Kalenderî

Aruzun mef'ûlü mefâîlü mefâîlü feûlün kalıbıyla yazılan yapıca gazel, murabba, muhammes,
müseddeslere kalenderî denir. Musammat olanları da vardır. Uyak düzeni divandaki gibidir. Gazel
biçimindeki semaînin dizeleri mef'ûlü feûlün kalıbıyla ek dize ile sürdürülürse ayaklı kalenderî ya da
yedekli kalenderî oluşur. Uyak dizilişi divandaki gibidir. Kendine özgü bir ezgiyle söylenir.

Selis

Aruzun fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün kalıbıyla yazılan yapıca gazellerdir; murabba, muhammes,
müseddes vardır. Musammat olanları da vardır. Uyak düzeni divandaki gibidir. Gazel biçimindeki
semaînin dizeleri mefâîlün mefâîlün kalıbıyla ek dize ile sürdürülürse ayaklı semaî ya da yedekli semaî
denilen divan edebiyatındaki müstezad-ı südâsiyenin aynı olan müstezadlar oluşur. Uyak dizilişi
divandaki gibidir.

Satranç

Aruzun müfte'ilün müfte'ilün müfte'ilün müfte'ilün kalıbıyla yazılan musammat gezel biçimindeki halk
şiirine satranç denir. Uyak dizilişi gazel gibidir.

Vezn-i Âhar

Aruzun müstef'ilâtün müstef'ilâtün müstef'ilâtün müstef'ilâtün ya da müstef'ilâtün müstef'ilâtün

kalıbıyla yazılan murabbaya vezn-i âhar denir. Uyak dizilişi murabba gibidir. Dize sonunun yanında iç
uyak da vardır. Dörtlüklerdeki dizeler ikinci müstef'ilâtün'den başlayarak birbirine zincirleme bağlıdır.
Her müstef'ilâtün sütun halinde yukarıdan aşağıya okunduğunda, sütun sayısındaki söz öbekleri ile
dize sayısıdaki söz öbekleri aynı olur.
Üftâden oldum, gül gibi soldum, sor bana noldum, cevrinle cânan,
Gül gibi soldum, sor bana noldum, cevrinle cânan, oldum perîşan,
Sor bana noldum, cevrinle cânan, oldum perîşan, ey fitne-devran,
Cevrinle cânan, oldum perîşan, ey fitne-devran âhir zamansın.

Bir hûb-edâsın, pek dil-rübâsın, lîk pür-cefâsın, sırrın bilinmez,

Pek dil-rübâsın, lîk pür-cefâsın, sırrın bilinmez, nakşın alınmaz,
Lîk pür-cefâsın, sırrın bilinmez, nakşın alınmaz, mislin bulunmaz,
Sırrın bilinmez, nakşın alınmaz, mislin bulunmaz, bir nev-civansın.

Ettimse âhı, feth etti mâhı, aşk-ı İlâhî, var sende gayet,
Feth etti mâhı, aşk-ı İlâhî, var sende gayet, Hak'tan hidâyet,
Aşk-ı İlâhî, var sende gayet, Hak'tan hidâyet, Nûrî nihâyet,
Var sende gayet, Hak'tan hidâyet, Nûrî nihâyet, sâhib-divansın.