T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLETİŞİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

BİLİŞİM BİLİM DALI

MOBİL İLETİŞİM, ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ve

TÜRKİYE’DEKİ UYGULAMALAR

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Osman KÖROĞLU

İSTANBUL, 2002

1
 T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLETİŞİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

BİLİŞİM BİLİM DALI

MOBİL İLETİŞİM, ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ve

TÜRKİYE’DEKİ UYGULAMALAR

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Osman KÖROĞLU

DANIŞMAN: YRD. DOÇ. DR. ÖZHAN TINGÖY

İSTANBUL, 2002

2
 İÇİNDEKİLER
Sayfa No.
TABLO LİSTESİ..............................................................................................................4
ŞEKİL LİSTESİ................................................................................................................4

1. GİRİŞ ............................................................................................................................ 7
2. MOBİL İLETİŞİM ....................................................................................................... 9
2.1. BAŞLICA MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN GELİŞİMİ............. 11
2.1.1. Kablosuz İletişimin Evreleri ............................................................. 11
2.1.2. Başlıca Mobil İletişim Teknolojileri................................................. 12
2.1.2.1. GSM ..................................................................................... 12
2.1.2.2. SMS ...................................................................................... 13
2.1.2.3. MMS: Çokluortam İçin SMS ................................................ 16
2.1.2.4. WAP ..................................................................................... 19
2.1.2.5. BLUETOOTH ...................................................................... 22
2.1.2.6. GPRS .................................................................................... 26
2.1.3. 3G-Üçüncü Nesil .............................................................................. 30
2.1.3.1. WCDMA .............................................................................. 31
2.1.3.2. Mobil Eğlence ...................................................................... 34
2.1.3.3. Mobil Internet ve I-mode...................................................... 37
2.1.4. Mobil İletişim Teknolojilerinin Başlıca Özellikleri.......................... 38
2.1.4.1. Kültür ve Uygulamalar ......................................................... 38
2.1.4.2. Mobil Video ve Yayıncılık................................................... 39
2.1.4.3. İçerik ve Gelir....................................................................... 40
2.1.4.2. Kişisel Erişim Numarası....................................................... 40
2.2. MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN BUGÜNKÜ DURUMU .......... 41
2.2.1. Mobil İletişim Uygulamalarının Durumu ......................................... 41
2.2.1.1. Mobil Reklam Gelirleri ........................................................ 42
2.2.1.2. U-Ticaret............................................................................... 42
2.2.1.3. ITU WTDC-2002 Konferansı Verileri ................................. 44
2.2.2. Mobil İletişim Pazarının Durumu ..................................................... 45
2.2.2.1. Uluslararası Firmaların Görüşleri......................................... 45
2.2.2.2. Kablosuz İletişim Şirket Kategorileri................................... 47
2.2.2.3. Mobil İletişim Pazarı ............................................................ 48
2.3. MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNDE BEKLENTİLER ..................... 48
2.3.1. 11 Eylül ve 3. Nesil Teknolojileri..................................................... 49
2.3.2. Türkiye'de Mobil İletişimde Yapılabilecekler .................................. 53
3. MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK .............................................................................. 55
3.1. GELENEKSEL MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK ....................................... 60
3.2. YENİ MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK ....................................................... 61
3.2.1. Internet'in Basılı Gazeteciliğe Etkisi................................................. 62
3.2.1.1. Dağıtım Sorunu .................................................................... 62
3.2.1.2. Anında Geribildirim ............................................................. 63
3.2.2. Etkileşimli Gazeteler......................................................................... 63
3.2.3. Bilişim Teknolojilerinin Gazeteciliğe Etkileri.................................. 64

3
 3.2.3.1. Gazetecilik Merkezde........................................................... 65
3.2.3.2. Yardımcı Editörler................................................................ 66
3.2.3.3. Yeni Ekolojiye Uyum Sağlamak .......................................... 67
3.2.3.4. Katmanlar Eklemek .............................................................. 68
3.2.3.5. Uzmanlaşmış Yayınlar ......................................................... 70
3.2.3.6. Editoryal Zenginleştirme ...................................................... 71
3.2.4. Çevrimiçi Gazetelerin Etkileşimli Özellikleri .................................. 73
3.2.5. Yeni İletişim Modelleri ve Dinleyiciler............................................. 74
3.3. ARAYÜZ PROBLEMİ................................................................................ 77
3.3.1. Etkileşimliliği Tanımlamak .............................................................. 79
3.3.1.1. Mevcut Seçeneklerin Karmaşıklığı ...................................... 80
3.3.1.2. Kullanıcıların Harcaması Gereken Çaba .............................. 81
3.3.1.3. Kullanıcıya Yanıt Verebilme................................................ 81
3.3.1.4. Kişilerarası İletişimi Olası Kılma......................................... 81
3.3.1.5. Bilgi Eklemenin Rahatlığı .................................................... 82
3.3.1.6. Sistemin Kullanımının Gözetlenmesi................................... 82
3.3.2. Örnek Bir Araştırma ......................................................................... 83
3.3.3. Internet Kullanıcıları Araştırması ..................................................... 85
3.3.4. Kurumsal Açıdan Etkileşimlilik ....................................................... 86
3.3.5. Etkileşimlilik ve Hukuk ..................................................................... 87
4. MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK UYGULAMALARI ............................ 89
4.1. MOBİL İLETİŞİM VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK
UYGULAMALARININ BAŞLICA ÖZELLİKLERİ .......................................... 90
4.1.1. Sabit ve Mobil Internet Arasındaki Farklar ve İçerik ....................... 93
4.1.2. Mobil İçerik Türleri .......................................................................... 95
4.1.3. Mobil İçerik Sınıfları ........................................................................ 97
4.1.4. Mobil İçerik İş Modelleri.................................................................. 99
4.1.5. Kullanıcıların Mobil İçerikten Beklentileri .................................... 102
4.2. YAYGIN MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ÖRNEKLERİ....... 104
4.2.1. Avantgo Örneği............................................................................... 104
4.2.1.1. The New York Times ......................................................... 108
4.2.1.2. The Wall Street Journal ...................................................... 108
4.2.1.3. Mobil Hürriyetim................................................................ 109
4.2.2. NTT DoCoMo................................................................................. 111
4.2.3. Radikal Gazetesi ............................................................................. 113
4.2.4. AOL-America Online ..................................................................... 115
4.2.5. Turk.Net .......................................................................................... 118
4.2.6. Superonline ..................................................................................... 120
4.2.7. Aria ................................................................................................. 121
4.2.8. Aycell.............................................................................................. 122
4.2.9. Telsim ............................................................................................. 122
4.2.10. Turkcell ......................................................................................... 123
4.2.11. Alternatif veya Yeraltı Etkileşimlilik ve Yayıncılık Örnekleri..... 125
4.2.11.1. Ek$i Sozluk Örneğinde Yeraltı Yayıncılığı ve Etkileşimlilik
.......................................................................................................... 125
4.2.11.2. Alternatif Yayıncılık ve Etkileşimlilik ............................. 128
4.2.11.2.1. Arafiyan ............................................................... 128

4
 4.2.11.2.2. AltKitap................................................................ 130
4.2.11.2.3. Açık Radyo .......................................................... 132
4.3. ELEKTRONİK KİTAP............................................................................... 134
4.3.1. E-Kitabın Başlıca özellikleri........................................................... 137
4.3.1.1 Maliyet Açısından E-kitap................................................... 137
4.3.1.2. Verimlilik Açısından E-kitap ............................................. 137
4.3.1.3. Ekolojik Açıdan E-kitap ..................................................... 137
4.3.2. E-kitap Konusunda İtici Güçler ve Okuma Yazılımları ................. 138
4.3.2.1. Microsoft Reader ................................................................ 139
4.3.2.2. Adobe PDF ve Adobe Reader ............................................ 140
4.3.3. Okur Açısından E-Kitap ................................................................. 142
4.3.3.1. Basılı Kitap ile E-kitap Farkı ve Okur Tercihleri............... 142
4.3.3.2. E-kitapların Tercihini Etkileyen Sebepler .......................... 143
4.3.4. E-Kitap Yayıncılığı......................................................................... 143
4.4. MOBİL INTERNET VE GAZETECİLİK .................................................. 144
4.4.1 Yazı İşleri Açısından Mobil Internet ............................................... 147
4.4.2. Mobil Web'in Haber Merkezi İçin Kullanılması ............................ 148
4.4.3. Çokluortam Gazeteciliği ................................................................. 149
4.4.4. Okur Tercihleri ve Medya............................................................... 150
5. MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ÜZERİNE BİR ANKET ÇALIŞMASI
...................................................................................................................................... 152
5.1. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ ........................................................ 152
5.2. TANIMSAL BULGULAR.......................................................................... 152
5.3. DİĞER BULGULAR .................................................................................. 157
5.4. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ................................................. 163
6. SONUÇ..................................................................................................................... 164
EKLER.......................................................................................................................... 169
EK 1: Anket Formu Örneği .......................................................................................... 170
EK 2: MS Reader için Internet’teki kaynaklar: ............................................................ 171
EK 3: SMS Mesajlarında Kullanılan İngilizce Kısaltmalar.......................................... 171
EK 4: Etkileşimli Yayıncılık Ve Mobil İletişim Uzmanlarıyla Yapılan Görüşmeler: . 174
EK 5: WAP Forum Üyeleri .......................................................................................... 187
EK 6: Ek$i Sozluk (http://sozluk.sourtimes.org) ‘entry’ Örnekleri.............................. 191
EK 7: Anket Katılımcılarının Yorumlarından Örnekler ............................................... 193
Mobil İletişim Terimleri Sözlüğü ................................................................................. 195
KAYNAKÇA................................................................................................................ 199

5
 TABLO LİSTESİ
Tablo 1 : Yıllara göre mobil reklam gelirleri................................................................. 42
Tablo 2 : Yıllara göre kullanıcılar.................................................................................. 45
Tablo 3 : Radyo-TV yayıncılığındaki teknolojik değişim ........................................... 145
Tablo 4 : Radyo-TV yayıncılığındaki değişimler ve kullanıcılara etkisi..................... 146
Tablo 5 : Radyo-TV yayıncılığındaki değişimler ........................................................ 146
Tablo 6 : Anketin ilk sorusuna verilen cevapların cinsiyetlere göre dağılımı ............. 154
Tablo 7 : Anketin ilk sorusuna verilen cevapların mesleklere göre dağılımı .............. 154
Tablo 8 : Anketin ikinci sorusuna verilen cevapların cinsiyetlere göre dağılımı ........ 155
Tablo 9 : Anketin ikinci sorusuna verilen cevapların mesleklere göre dağılımı ......... 155
Tablo 10 : Anketin üçüncü sorusuna verilen cevapların cinsiyetlere göre dağılımı.... 156
Tablo 11 : Anketin üçüncü sorusuna verilen cevapların mesleklere göre dağılımı ..... 156
Tablo 12 : Yaşa göre ilk soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri ......... 157
Tablo 13 : Yaşa göre ikinci soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri .... 158
Tablo 14 : Yaşa göre üçüncü soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri.. 159
Tablo 15 : Mesleğe göre ilk soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri ... 160
Tablo 16 : Mesleğe göre 2. soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri..... 161
Tablo 17 : Mesleğe göre 3. soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri..... 162

ŞEKİL LİSTESİ
Şekil 1 : GSM Hücre Yapısı........................................................................................... 12
Şekil 2 : Kapsama Alanlarına Göre Kablosuz İletişim Teknolojileri............................. 15
Şekil 3 : MMS Mimarisi................................................................................................. 19

6
 1. GİRİŞ

1995-2002 seneleri arasında Internet ve mobil iletişim, teknoloji alanında

çokça konuşulan kavramlardandı. Bu süre zarfında medya da bu kavramlarla
ilişkilendirildi.

“Telekomünikasyon dünyasında, birleşmeye yönelik şiddetli ısrar,

haber ve eğlence içeriğinin, bilgisayar, kablosuz telefon ve video
ile mutlu bir evlilik yaşayacağı vaadiyle, dünya çapındaki medya
imparatorluklarının yaratılmasına yolaçtı. Tüm bunların tüketicilere
yönelik fiyatları düşüreceği, aynı zamanda ticaret ve haber
dünyasına da sınırlama getirmeyeceği varsayılıyordu.”1

New York Times yazarı William Safire, şirketler arasında olduğu gibi medyada
da sözkonusu olan birleşme konusunda insanların olumlu olduğunu sandıkları şeylerin,
aslında tekellere yolaçma tehlikesi taşıdığını vurguluyor. Tekellerin güçlenmesi son
kullanıcılara fayda sağlamaz. Rekabet noktasında bir sıkıntısı olmayan medya şirketleri,
haberlerin içeriğinde de kalitesinde de istedikleri kararı verebilirler. Teknolojiler
kullanıcılara, istedikleri içeriğe, istedikleri zamanda ve yerde ulaşabilmeleri için değişik
fırsatlar sunuyor. Ancak aynı fırsatlar reklamcıları ve medya patronlarını da
güçlendiriyor.

İnsanların günlük hayattaki en belirgin özelliği, sürekli hareket halinde

olmaları. Herkes sabah uyanır ve öğrenciyse okuluna, çalışıyorsa işyerine doğru yola
çıkar. Geçtiğimiz on yılın başında bu aşamadan sonra çoğu insanın iletişim kurmak için
o kadar fazla seçeneği yoktu. İşyerine ulaşılır ve arkadaşlara merhaba demek için
telefon açılır. Artık sadece bu ufak örnekteki gibi basit merhabalar için de, daha fazlası
için de, mekândan bağımsız olarak, cebimizdeki mobil iletişim cihazının şarjı elverdiği
sürece özgürüz*.

Mobilite kavramı, aslında gelecekte kullanılacak tüm haberleşme aygıtlarında

varolacağı için, vurgulanmasına bile gerek kalmayacak. McLuhan’ın, iletişim araçlarını
insanın duyularının ve organlarının uzantıları olarak görmesi gibi rahatlıkla şu fikir de

1
William Safire, “The Urge to Converge”, http://www.nytimes.com/2002/03/07/opinion/07SAFI.html, 7
Mart 2002
*
Çeşitli firmalar, bu sorunu aşmak için kinetik enerjiden faydalanan ‘mobil şarj cihazları’ geliştiriyorlar.

7
savunulabilir: Şimdiye kadar iletişim araçlarını üretenler insanın mobil yönünü gereği
gibi değerlendirmediler. İnsanoğlu mobilse, kullandığı iletişim teknolojileri de onun
gibi olabilmeli. Bu ihtiyaçtan öte bir gereklilikti ve hızla gerçekleşmekte.

Çalışma boyunca kullanılan yayıncılık, gazetecilik, iletişim gibi terimlerin

başına mobil kavramı getirildi ve tez içerisinde geçen tüm terimlere uzamdan bağımsız
iletişim açısından yaklaşıldı.

TEZ: Geleneksel medya ve Internet yoluyla ulaşılan haber kaynaklarına, mobil

Internet / mobil iletişim sayesinde, cep telefonu benzeri gezgin / mobil cihazlarla da
ulaşılacak. Bu sayede, kullanıcı (okur / dinleyici / izleyici) medyayla ve içerik
üretenlerle şimdikinden daha fazla etkileşimlilik içerisinde olacak.

Etkileşimlilik de medyanın okuyucularıyla arasında olması gereken ama

Internet'in kullanımına kadar genelde eksik kalan yönüydü. Şimdi mobil teknolojilerin
ilerlemesiyle etkileşimlilik mobil iletişim ile birlikte medyada daha etkin
uygulanabilecek.

Mobil iletişim teknolojilerinden bahsetmek zor olabiliyor. Bunun sebebi bu

teknolojilerden bahseden kaynaklarda, teknolojik terimlerin kısaltmalarıyla yepyeni bir
dünyanın anlatılması.

Tezde mobil iletişim ve mobil Internet kavramları, cepte taşınan akıllı

enformasyon cihazlarından Internet’e ve daha fazlasına erişilebilen bir dünyadan
bahsetmek için kullanıldı. Ele alınan örnek ve uygulamalar, bazısı basın sektörünün
dışından da olsa, yayıncılıkta ya da gazetecilikte (bilgi toplama ve iletmede)
kullanılabilecek uygulamalar. Çalışmada, ufukta görünenler ve bu alanın uzmanları
tarafından anlatılanlardan faydalanarak ‘terra incognita’dan bahsediliyor.

8
 2. MOBİL İLETİŞİM

Bu bölümde mobil iletişim alanındaki kavramlardan bahsedilerek, tez boyunca

kullanılan terimler açıklandı, bunların hangi bağlamda ele alındığı anlatıldı. Kendi
içinde belirli bir karmaşıklığı olan mobil iletişim alanı anlaşılır kılınmaya çalışıldı.

İleride geçen “içerik sağlayıcı firmalar” tabiri, medya şirketlerini kapsadığı

gibi, mobil teknolojiler alanında uygulama geliştiren ve bu uygulamaları mobil telekom
operatörlerine pazarlayan firmaları da içeriyor.

Mobil iletişim kullanıcıların iletişim esnasında mekândan bağımsız

olabildikleri, hareket özgürlüğüne sahip oldukları iletişim şeklidir.

Mobil Internet ve mobil yaşam kavramları özellikle 2000 yılından itibaren

sürekli gündemde. Bu ifadelerin temsil ettiği yaşam ve iletişim tarzına geçmeden önce
kısaca değinilmesi gereken bir konu var.

Mobil Internet, biraz bu ifadenin kendisinin öne sürmüş olduğu anlam biraz da
bugüne kadar yapılmış olan ve yer yer yanlış yönlendirmeler içeren tanıtımlar yüzünden
gerçekte olduğundan farklı bir kimlikle biliniyor.

Kökleri 1969 yılına kadar uzanan “Internet”, 1990’lı yıllarda olağanüstü bir
patlama ve çıkış yapan “Web” ile günümüzde rahatlıkla aynı anlamda kullanılabiliyor.
Dolayısıyla Internet dendiğinde çoğu kişinin aklına capcanlı, bol renkli, hareketli
resimlerle dolu sayfalardan oluşan bir bilgi okyanusu geliyor. Mobil (ya da kablosuz)
Internet kavramını duyduğumuzda da doğal olarak bilgiye, cep telefonu gibi mobil
cihazlar üzerinden, bu görsel zenginlik eşliğinde ulaşacağımız düşüncesi baskın olmaya
başlıyor.

Bu düşüncenin doğruluğunu gelecek zaman aralıklarını göz önüne alarak

incelemek gerekli. Bu alanda çalışan teknoloji firmalarının ve uzmanların ifadeleri ve
yapılan araştırmalar üçüncü nesil (3G) network teknolojilerinin uygulama safhasına
konması ve mobil cihazlardaki görüntüleme tekniklerinin geliştirilmesiyle cep

9
telefonlarının veya benzer mobil terminallerin mobil iletişime görsellik anlamında
önemli bir boyut kazandıracağını ortaya koyuyor.

Ancak, tez yazarı mobil terminallerin ve iletişim platformlarının yeni yeni

olgunlaşmaya başladığı günümüz koşullarında Mobil Internet’in görsellik kimliğiyle
değil, yaşantımıza ve iletişim kurma tarzımıza şimdiye kadar getirdiği ve bundan sonra
getireceği etkileşimlilik, serbestlik ve konfor taraflarıyla ele alınmasının faydalı olacağı
görüşündedir.

Neticede Mobil Internet -bugün için- Web’e cep telefonu gibi mobil cihazlar
üzerinden açılmak ya da geniş ve renkli ekranlar düşünülerek hazırlanmış olan kalabalık
Web içeriğini mobil cihazların minik ekranlarına taşımak değildir.

Mobil Internet ile; kullanıcılara, sabit bir bağlantı noktasında olmaları

gerekmeksizin, daha ‘kişisel içerikler’ ve daha ‘özel servisler’ sunulur. Bu özelliğiyle
Mobil Internet, çeşitli koşullar altında sabit Internet’in cevap veremeyeceği hizmetleri
kapsar2.

Bir Mobil Internet servisi,

• Cep telefonlarıyla ya da küçük mobil cihazlarla kullanılabilecek şekilde

özelleştirilmiştir;

• Kullanıcının ihtiyacı olan bilgi ve hizmeti verecek şekilde kişiselleştirilebilir;

• Kullanıcıyı belli bir konumda bulunmaya zorlamaz; mobil şebekenin kapsama alanı
dahilinde olan herhangi bir yerden hiçbir kablo ya da bilgisayar bağlantısına ihtiyaç
duyulmadan bu servislere erişilebilir.

Sadece cep telefonu kullanarak banka hesabını görmek ve bankacılık veya

yatırım işlemleri yapmak, bulunulan coğrafi konuma özel bilgi ve servislere ulaşmak
(örneğin, civardaki en yakın benzin istasyonunun, oto servisinin ya da sağlık merkezinin
yerini öğrenmek), hisse senetlerinin hareketlerini gerçek zamanlı olarak izlemek ve alım

2
"Mobil Internet ve Merak Ettikleriniz", http://www.crea-world.com/features/102802-27082001.htm, 27
Ağustos 2001

10
satım emirleri vermek, hesabı kredi kartıyla değil cep telefonuyla ödemek gibi servisler
Mobil Internet’in bugün için olası kıldığı hizmetlerden sadece birkaçı.

Mobil Internet uygulama ve servisleri sayesinde, cep telefonları sadece kişiler

arası iletişim kurmaya yarayan küçük cihazlar olmaktan çıkmakta, her zaman ve her
yerde hayatı kolaylaştıran, etkin bir iletişim, bilgi ve kolaylık aracı haline gelmekte.

Bu alandaki teknolojik kavramlara ilişkin kısaltmalar karışık görünür. Ancak

hayatımıza giren ilk mobil iletişim teknolojisi olan GSM (Global System for Mobile
Communications), bir zaman sonra tamamen altyapıyla, şebekeyle ilgili bir terim olarak
kaldı. Son kullanıcılar için önemli olan, cihazların sağladığı özgürlük ve bu sayede
ortaya konulan katma değerli hizmetlerdi.

2.1. BAŞLICA MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN GELİŞİMİ

2.1.1. Kablosuz İletişimin Evreleri

Kablosuz iletişim endüstrisi, son 20 yıl içinde birkaç basit telefon

görüşmesinden birbirleriyle rekabet eden çok sayıda teknolojinin bulunduğu bir pazara
dönüştü. 3G ile bazı karışıklıklara son vermek isteniyor.

1G: Kablosuz iletişimin 1979 yılında ortaya çıkan ilk nesli. Analog teknoloji
kullanılıyordu ve sadece ses iletişimine imkan tanıyordu.

2G: Sayısal kablosuz iletişime imkan veren ikinci nesil 1990 yılında sahneye
çıktı ve bugün hâlâ kullanılıyor. 2G iletişimi, devre-anahtarlamalı ve yavaş. Devre-
anahtarlamalı sistemde her bağlantı sadece o bağlantıya özel bir kanal gerektirir. 2G,
Amerika Birleşik Devletleri’nde PCS (Personal Communications Services) olarak
bilinir. PCS, bünyesinde birbirleriyle rekabet halinde olan üç ayrı teknoloji barındırır:
CDMA (Code Division Multiple Access), TDMA (Time Division Multiple Access) ve
GSM (Global System for Mobile Communications). Bu üç teknolojinin de iletişim
trafiğini düzenlemek için farklı teknikleri var. Avrupa’da GSM sistemi kullanılıyor
ancak bu sistem Amerika’daki GSM ile uyumlu değil. Japonya’da kullanılan 2G mobil
iletişim tekniği ise PDC’dir (Personal Digital Communications). PDC teknolojisinde

11
paket-anahtarlama tekniği söz konusu. Bu teknikte veriler çok sayıda pakete ayrılır ve
öyle iletilir. Varış noktasında ise tekrar birleştirilirler.

2.5G: Pek çok operatör iletişim altyapılarında 3G terfisi yapmadan önce 2.5G
basamağından geçmek isteyecek. Tıpkı 3G gibi 2.5G de iletim hızlarını yükseltmek ve
ekonomik kapasite kullanımı amacıyla paket-anahtarlama tekniğinden faydalanmakta.
2G’den 2.5G’ye geçiş yapmak, doğrudan 3G’ye geçiş yapmaktan hem çok daha kolay
hem de çok daha ekonomik. Avrupalı ve Amerikalı operatörler 2002 yılı içinde 2.5G’ye
geçmeyi planlıyor. Japonya ise yine 2002’de doğrudan 3G’ye atlamak niyetinde.

3G: 3G sistemlerinin sunduğu 2 Mbps’lik yüksek hızlar üstün kalitede mobil

görüntü ve ses akışına imkan verecek. Ancak 3G altyapısının ve hazırlığının maliyetleri
yüz milyar dolarlarla ifade edilmekte.

4G: Araştırmacılar dördüncü nesil olarak adlandırabileceğimiz 4G üzerinde de

konuşmaya başladılar. 4G’den bazen “yazılımla tanımlanan radyo iletişimi” olarak da
söz ediliyor. 4G teknolojilerinin 2010 yılı civarında dünyanın her yerinde
kullanılabileceği tahmin ediliyor.

2.1.2. Başlıca Mobil İletişim Teknolojileri

2.1.2.1. GSM

İlk kez 1992 yılında Almanya ve Fransa'da hizmete verilen GSM (Küresel
Mobil Haberleşme Sistemi) ilk sayısal hücresel sistemdir3.

Şekil 1: GSM Hücre Yapısı Kaynak:http://www.howstuffworks.com/cell-phone1.htm

3
2002 Türkiye Bilişim Şurası ‘İletişim Alt Yapısı Raporu’

12
 Şekil 1’de görülen hücreler GSM şebekesine bağlı cihazların hücrelerin
merkezinde bulunan baz istasyonları ile, oradan da diğer şebeke ve cihazlarla
haberleştiği alanlardır.

GSM, 900 MHz ve 1800 MHz (A.B.D.’de 1900 MHz) frekans bandında çalışır.
Mobil haberleşme sistemlerinin temelini oluşturan GSM teknolojisi 9,6 Kbps veri hızı
ile çalışan bir teknoloji olmasından dolayı birçok orta ve yüksek düzeyde uygulamaların
gerçekleştirilmesine, hizmetlerin sunulmasına imkân veremiyor. Temelde telefon
hizmeti vermek, bunun yanında düşük hızlı veri iletimini de sağlamak amacıyla
tasarlanan GSM standartlarının, yüksek hızlı veri ve mobil telekomünikasyon
servislerinin kullanımı yaygınlaştıkça; daha yüksek veri, daha iyi servis kalitesi, daha
geniş kapasite ve akıllı servisler sağlayacak biçimde yenilenmesi ve geliştirilmesi
çalışmalarına başlandı.

Günümüzde GSM kullanıcıları tüm dünyada hızla artıyor. 2000 yılı verilerine
göre dünyada 280 milyon kullanıcı varken, bu rakam 2002’de 750 milyon4.

2.1.2.2. SMS

SMS (Kısa Mesaj Servisi), mobil telefonlar aracılığıyla düz metinden oluşan
kısa mesajların gönderilip alınabilmesi özelliğidir.

Mesaj metni harfler, rakamlar ve alfanümerik karakterler içerebilir. SMS, GSM

Faz 1 standardının bir parçası olarak geliştirilmiştir. Latin alfabesi kullanılarak yazılan
kısa mesajlar 160 karakter uzunluğunda olabilir.

Cep telefonları aracılığıyla kısa mesaj göndermek, telefon tuşlarının çok rahat
olmamasına ve mesaj metninin sınırlı olmasına rağmen yaygın bir uygulama.

2001 yılının ilk üç ayında dünya genelindeki GSM ağları üzerinden 50 milyar
SMS gönderildi. Nisan 1999’da dünya genelinde aylık SMS gönderim miktarı 1
milyarken 2002 yılının ilk aylarında bu rakam 16 milyarı geçti5.

4
GSM Association Plenary 48 Toplantıları Basın Bülteni, Ekim 2002, İstanbul
5
"SMS Nedir?", http://www.crea-world.com/fundamentals/103801-28082001.htm, 28 Ocak 2002

13
 Bu yoğun trafiğin oluşmasında SMS'in hızlı, kolay uygulanabilen ve tüm cep
telefonlarında bulunan bir teknoloji olmasının payı büyük. Bu üstünlüklerinin yanında
SMS'in bu denli popüler olmasına katkıda bulunan diğer bazı temel özellikler de şöyle
özetlenebilir:

Saklama ve İletme: Mesaj gönderildiği sırada alıcı tarafın hazır olmaması

halinde mesaj saklanır. Mesajın alıcı taraftaki cep telefonuna iletilmeden kaybolması ya
da silinmesi gibi bir şey söz konusu değildir.

Mesaj Teslim Edildi Bilgisi: Kullanıcıya, göndermiş olduğu mesajın yerine

ulaştığı bildirilir. Devre anahtarlamalı bir veri iletim platformuyla iki uç arasında özel
bir iletişim hattı kurulur; kullanıcıya bu hattın kurulduğu ve verilerin (mesajın)
iletilmekte olduğu bilgisi verilir.

SMS'in dezavantajları ise şöyle özetlenebilir:

Sınırlı Mesaj Uzunluğu: MAP (Mobil Uygulama Kısmı) sinyal katmanındaki

kısıtlamalar yüzünden, GSM ortamındaki bir SMS mesajı en fazla 160 karakter
içerebilir.

Esnek Olmayan Yapı: GSM 03.40 standardında tanımlanan SMS Protokolü

Veri Birimi'nin yapısı esnek değil. Bu da bir uygulama geliştirirken ortaya
konulabilecek olan muhtemel senaryoların sayısını azaltır.

Yavaş Sinyal Kanalı: SMS trafiğindeki yoğunlaşma, sinyal kaynaklarının aşırı

kullanımını ve sonuçta yetersiz kalabilmelerini gündeme getirdi.

Her Zaman Sakla ve İlet: SMS, gönderilen tüm kısa mesajların bir SMS
Merkezi’ne uğramak zorunda oldukları bir sisteme göre tasarlanmış. Bu yüzden SMS
Merkezi’nin ihtiyacı olan işlem gücü de hafifletilemiyor.

14
 Şekil 2: Kapsama Alanlarına Göre Kablosuz İletişim Teknolojileri, Kaynak: Sunum, Creaworld,
Cenk Kırbaş, Haziran 2001

SMS’in mobil iletişim pazarındaki konumu, 2002 yılı içerisinde uygulamaya

konulan Çokluortam Mesaj Servisi (MMS) ile daha da güçlendi.

Kablosuz iletişim endüstrisi uzmanları, 2000 yılı ortalarında SMS’in yerini

WAP teknolojilerine bırakacağını savunuyordu. WAP ya da GPRS, hangi teknoloji
gelirse gelsin, cep telefonu kullanıcılarının en çok kullandıkları uygulama hala SMS.

Mayıs 2000’de dünyada bir ayda atılan kısa mesaj sayısı 4 milyardan, Haziran
2001’de 19 milyar mesaja çıktı. Bir seneyi biraz aşan bir sürede yaklaşık 5 kat artan
hizmet, 2004 yılında aylık SMS gönderimi sayısının 100 milyara ulaşmasının
beklenmesiyle, uygulama geliştiricileri harekete geçirdi6.

2000 yılı Mayıs ayında SMS’i atıl bir teknoloji olarak gören uzmanlar, şimdi
bu teknolojinin 2007 yılına kadar ticari açıdan hayatta kalacak güçte olduğunu

6
www.ntvmsnbc.com, 07.01.2002, 10:03:26

15
savunuyorlar. Piyasadaki bütün cep telefonları tarafından desteklenen SMS, Internet
erişimi, e-posta, WAP gibi ekstra özelliklere gerek duymadan, cep telefonlarının ses
için ayrılan hücresel ağlarını kullanıyor. Operatörlerin ücret tarifeleri farklı olmakla
birlikte SMS genelde sesli aramalar ve WAP bağlantısıyla bilgi göndermekten daha
ucuz bir araç.

SMS’in 2002 yılı içerisinde çözmesi gereken en büyük sorun uluslararası

dolaşımda mobil servis sağlayıcıdan bağımsız olarak servisin sürdürülmesi. 2002 ve
2003 yıllarında kısa mesaj servisinin, bütünleşik Web tabanlı mesaj kullanımı alanında
da genişlemesi bekleniyor.

2.1.2.3. MMS: Çokluortam İçin SMS

SMS evrim geçirerek çokluortam mesaj servisine dönüştü. MMS adı verilen bu
gelişmeyle birlikte SMS mesajları GPRS altyapısını kullanarak dijital fotoğraf,
grafikler, tebrik kartları, oyunlar ve sesli mesajlar içerebiliyor. 160 karakterlik yazı
sınırı MMS’le birlikte ortadan kalktı. Ancak SMS’in en önemli gücü olan pazardaki her
telefona ulaşabilme özelliği MMS için geçerli değil. MMS destekleyen telefonlar
birbirleri arasında MMS’le mesajlaşırken diğer telefonlara SMS’le ulaşmaya devam
ediyorlar.

MMS (Çokluortam Mesajlaşma Servisi), mesajlaşma evriminin bir sonraki

basamağını temsil ediyor ve kısa mesaj kavramına renkli resimler, animasyonlar, ses ve
video klipleri ile yeni ve çok daha zengin boyut katıyor. Bu aynı zamanda sadece mobil
operatörler için değil, içerik ve servis sağlayıcılar için de yeni gelir kapılarının açılması
demek. SMS oldukça basit bir servisti. MMS ise kullanıcılar arası iletişimi daha renkli
ve anlamlı kılan, kullanıcıların kendilerini ve duygularını daha rahat ve özgürce ifade
etmelerini sağlayan bir kavram7.

Çokluortam Mesajlaşma Servisi MMS, kullanıcıların cep telefonu mesajlarına

çeşitli çokluortam elemanlarını (metin, resim, ses, video, animasyon, vs.)
ekleyebilmesini ve mesajı tüm elemanlarla birlikte senkronize bir şekilde

7
"MMS: Mobil İletişimin Parlayan Yıldızı", http://www.crea-world.com/features/105301-19112001.htm,
19 Kasım 2001

16
gönderebilmesini sağlayan küresel bir mesajlaşma standardı. Standart gelişmeye devam
etmekte, her geçen gün yeni işlevsellikler kazanmakta8.

MMS, üçüncü nesil mobil şebekelerin yüksek iletim potansiyelinden

faydalanma düşüncesiyle tasarlanmış. Bununla birlikte varolan GPRS şebekeleri
üzerinde de kullanılabilmekte.

MMS, Internet tarzı bir posta kutusu kullanmayan, bunun yerine SMS'te
olduğu gibi sakla-ve-ilet şeklinde anında teslimat yapan bir servis. Ancak MMS
mesajları MMS destekli bir telefondan Internet e-posta adreslerine ve Internet üzerinden
de mobil telefonlara gönderilebiliyor.

MMS mesajları gönderebilmek için kullanıcıların MMS destekli bir cep

telefonu kullanmaları gerekli. MMS’in taşıyıcı protokolü ise WAP'tır.

Kavram bakımından MMS ile SMS arasında büyük bir benzerlik var ve
kullanıcıdan kabul görme açısından bu son derece önemli. Ancak bu iki servis, sahip
oldukları içerik sunuş teknik ve yetenekleri bakımından ciddi anlamda farklı.

EMS (Gelişmiş Mesajlaşma Hizmeti) standardı SMS ve MMS arasındaki bir

geçiş katmanı olarak düşünülebilir. EMS metin, melodi ve basit resimlerden oluşan bir
içerik kombinasyonu kullanır.

MMS, SMS'in koymuş olduğu karakter limitlerini ortadan kaldırır. Bunun yanı
sıra biçimlendirilmiş metinler, çizimler, grafikler, animasyonlar, MS PowerPoint tarzı
sunumlar, sesler ve video klipleri gibi zenginlik katıcı öğeler de bir MMS mesajında yer
alabilir. Örneğin, bir MMS mesajında sayısal bir kamerayla alınmış bir fotoğraf ya da
bir video klip bulunabilir. Fotoğraflar ya da diğer içerikler kameradan cep telefonuna
(ya da mobil cihaza) kablosuz bir Bluetooth bağlantısı üzerinden aktarılabilir. Aynı
şekilde bir Web sitesinden alınan resim ve sesler de MMS mesajına eklenebilir.

8
A.g.e.

17
 Kullanıcı bilmediği bir yolda otomobiliyle giderken, cep telefonuna şehir ve
yol haritasının gönderilmesi, ya da vereceği konferansa ilişkin yeni bir grafiğin ya da
sunum sayfasının iletilmesi MMS sayesinde alışılacak kullanım örnekleri olacak.

Mobil şebeke operatörleri açısından MMS yeni ve ciddi bir gelir kaynağı.
Kullanıcıların mobil şebekeye bağlı oldukları ve şebeke kaynaklarını kullandıkları;
dolayısıyla ücretlendirildikleri süredeki artış, sık kullanım, servis çeşitliliği ve müşteri
bağlılığı gibi çok sayıda faktör gelirin başlıca kaynakları.

SMS ve MMS'in temel ilkeleri arasında çok sayıda benzerlik var, ancak içerik
söz konusu olduğunda aradaki fark çok büyük. Ortalama bir SMS mesajının boyutu 140
byte civarında. Buna karşılık ortalama bir MMS mesajının boyutu 30 KB kadar; bu
rakam kısa süre içinde 100 KB’a çıkabilir.

Aşağıdaki mesajlaşma seçenekleri MMS standardı tarafından desteklenir:

Metin: Tıpkı SMS mesajları gibi MMS mesajları da düz metin içerebilir. MMS
ayrıca metnin değişik fontlar, ölçüler ve stillerle biçimlendirilmesine de imkân tanır.
MMS'te kullanılabilecek metin miktarı SMS'te kullanılabilecek metin miktarından çok
daha fazla. MMS'te metne fotoğraflar, grafikler, sesler ve video klipler eklenebilir.

Grafikler: Grafikler, çizelgeler, tablolar, şemalar, haritalar, çizimler, planlar ve

taslaklar MMS'le kullanılabilecek grafik türlerinden birkaçı. Konum tabanlı servislerin
yaygınlaşmasıyla harita ve çizimlerin gerekli olduğu içerik ihtiyacı da artacak ve
MMS’in bu alanda ne kadar etkili olabileceği görülecek.

Ses: MMS, mesajlara ses eklenmesini de destekliyor. Kullanıcılar favori

şarkılarını değiş tokuş edebilir, kendi seslerini ya da müzik parçalarını cep telefonları ile
kaydedip diğer kullanıcılara gönderebilirler. MMS ile ayrıca MP3 dosyaları ya da
yüksek kaliteli diğer ses kayıtları gönderilebilir.

Resimler: Kullanıcılar cep telefonlarına bağladıkları dijital bir kamerayla (ya

da telefonun dahili kamerasıyla) resimler çekebilir ve bu resmi eklemiş oldukları
metinle birlikte arkadaşlarına gönderebilirler. Bu özellik yeni tasarımlar hakkında fikir
alışverişinde bulunmak isteyen iş kullanıcıları için de faydalı olabilir.

18
 Eşzamanlı Sunumlar: MMS, XML tabanlı bir protokol olan SMIL sayesinde
MS PowerPoint tarzı sunumların hazırlanmasına ve gönderilmesine fırsat verir.

Video: MMS ile kullanıcılar mesajlarına video klipler ekleyebilir. Başlangıç

olarak düşünülen gönderilebilir maksimum video klip süresi 30 saniye.

Şekil 3: MMS Mimarisi Kaynak:www.crea-world.com

Şekil 3'te genel olarak MMS mimarisi görülüyor. MMS mimari yapısı, farklı
şebekeleri ve şebeke türlerini bir araya getirmekte, varolan mesajlaşma servislerini de
bu şebekelere entegre etmekte. Farklı şebeke türleri arasındaki bağlantılar, IP ve ilişkili
mesajlaşma protokollerince sağlanır.

MMS, taşıyıcı teknoloji olarak WAP'ı kullanır. HTTP yöntemleri, push

servisleri, iletişim güvenliği ve özellik bildirimleri gibi standart WAP imkânlarına
erişim WAP gateway aracılığıyla sağlanır.

2.1.2.4. WAP

WAP, ikinci nesil kablosuz iletişim sistemlerinde aktarım protokolü olarak

ağırlığını kabul ettirdi.

19
 Yeni ortaya çıkan mobil iş modellerinin en temel karakteristikleri arasında
şunlar yer alıyor9:

• Mobil portalların Mobil Internet için önemi, normal portalların geleneksel Internet
için olan öneminden daha fazla.

• Mobil Internet kullanımı, sunulan yararlı servislerin çoğalmasıyla artacak.

• Mobil Internet, mobil e-ticaret için zengin fırsatlar sunuyor.

2000 ve 2001 yıllarında uygulama geliştiriciler arasında tam kapsamlı WAP

çözümlerinin yaygınlaşmasıyla uzmanlar ve yatırımcılar arasında geniş bir WAP bilgisi
ve kullanıcı tabanı oluştu. Bu çözümlerin ve servislerin GPRS, Bluetooth ve üçüncü
nesil sistemlerin katkısıyla daha da iyileşip verimli hale gelmesi bekleniyor. Bu
yönleriyle WAP sadece bir başka kablosuz teknoloji değil, aynı zamanda Mobil
Internet'in katalizörü. Beklentiler WAP’ın, 2 ilâ 3 yıl içerisinde yaygın bir altyapı ürünü
olması yönünde.

WAP, (Wireless Application Protocol - Kablosuz Uygulama Protokolü),

kablosuz network'ler üzerinde uygulama geliştirme ve servis verme amaçlarına yönelik
açık ve küresel protokolleri içeren bir spesifikasyonun adı. WAP, esas olarak şu anki
Internet protokollerini temel alır ve kablosuz cihaz ve uygulamalarla çalışabilir.

Ericsson, Nokia, Phone.com (daha sonra Software.com ile birleşti ve yeni

oluşumun adı Openwave oldu) ve daha birçok öncü firma birbirlerinden bağımsız olarak
kablosuz uygulama standartları geliştirmeye başlamıştı. Ancak firmalar çok geçmeden
ortak bir standardın ihtiyacını ve bunun için de işbirliği yapmaları gerektiğini hissettiler.
Bu ihtiyaç, bugün artık yüzlerce üyesi olan WAP Forum'un doğmasına yol açtı.

WAP Forum'un öncelikli hedeflerinden biri kablosuz iletişim endüstrisinin

farklı alanlarında faaliyet gösteren oyuncuları bir araya getirmek. Bu sayede ürünlerin
birlikte çalışabilirliği ve mobil iletişim sektörünün gelişmesi mümkün olabilecek*.

9
"WAP ve Network'ler", http://www.crea-world.com/fundamentals/104305-30082001.htm, 30 Ağ. 2001
*
WAP Forum'a üye olan kurumların listesi ve Web adresleri ekler kısmındadır.

20
 2002 yılında, WAP Forum üyeleri, mobil iletişimde gerekli standartlaşmayı
oluşturma amaçlı kurulan Open Mobile Architecture (OMA) ile birleşerek Open Mobile
Alliance adlı oluşumu meydana getirdiler10.

Cep telefonları, avuçiçi PC'ler, çift yönlü telsiz cihazları ve akıllı telefonlar gibi
elde taşınabilen, dijital, kablosuz cihazlar WAP kullanabiliyor.

WAP açık bir iletişim protokolü ve uygulama ortamı. PalmOS, EPOC,

Windows CE, FLEXOS, OS/9, JavaOS gibi herhangi bir işletim sisteminin üzerine
yapılandırılabiliyor.

WAP ile mobil terminaller kullanılarak, Internet üzerinden, ulaşım araçları ve

eğlence programları için bilet rezervasyonu ve satın alınması, e-posta, yön tayini ve yer
bulma, trafik, haber ve spor bilgileri, e-ticaret ve banka hizmetleri, rehber bilgileri ve
kurumsal intranet erişimi gibi servis ve hizmetlere erişmek mümkün.

WAP mimarisi, standart ve mevcut Internet servis sağlayıcılarının kablosuz

iletişim araçlarına Internet servislerini sunabilmesi için tasarlanmıştır. Kablosuz cihazlar
ile iletişimde WAP, bilinen XML, UDP ve IP gibi Internet standartlarını kullanır. WAP
kablosuz iletişim protokolleri HTTP ve TLS gibi Internet standartları bazında
tasarlanmıştır, fakat elde taşınan kablosuz cihazların kısıtlı işlem kapasitelerinin en
verimli şekilde kullanılmasını sağlar.

Mobil telefonlar gibi kablosuz cihazların sınırlı işlem kapasitesi, HTML

sayfaları gibi yüklü bilgilerin ekranlara taşınamaması, kablosuz iletişim servis ağlarının
kapsama alanı problemleri ve sürekli bağlantı sağlanamaması, sınırlı dalga boyunun
getirdiği kısıtlamalar gibi problemler bugüne kadar kablosuz iletişimde Internet
servislerini mümkün kılmamıştır. Bütün bu problemlerin çözümü olarak geliştirilen
WAP, kesintili kapsama alanlarında, çeşitli kablosuz iletişim standartları ile mümkün
olduğu yerde IP, yoksa diğer protokolleri kullanarak, kullanıcılara sanal kesintisiz
bağlantı sağlar. WAP içerikleri için geliştirilen WML (Kablosuz Markup Language)
programlama dili, kablosuz iletişim terminallerinin ufak ekranlarına gerekli bilgiyi en

10
Mobil İletişim semineri, Compex Fuarı Internet’e Radikal Yaklaşımlar Seminerleri, 05.10.2002

21
verimli şekilde sığdırabilmekte ve klavye olmadan tek el ile bilgi taramasını mümkün
kılmakta.

WML ile XML arasındaki farkı şöyle açıklayabiliriz: XML, W3C standardı ile
tanımlanmış bir ana dil olarak düşünülebilir. XML, özel uygulamalar için diğer
programlama dillerinin oluşturulmasını sağlayan bir kurallar serisi. WML ise XML
kurallarına tamamen uyumlu, kablosuz iletişim uygulamaları için tasarlanmış bir
programlama dili.

Türkiye’de WAP uygulamalarının rağbet görmemesinin ardında yatan sebepler

hakkında yapılan yorumları tezin sonuç bölümünde bulmak mümkün.

2.1.2.5. BLUETOOTH

Bluetooth, insan-makine ve makine-makine bilgi alışverişinde, kablo

iletişimini kaldırarak basitleşmeyi hedefleyen bir iletişim standardı.

Bluetooth ile günümüzde birbirinden ayrı çalışan ve iletişim kanalları olarak

kullandığımız, masaüstü ve taşınabilir PC, avuçiçi bilgisayar (PDA), mobil telefon,
fotoğraf makinesi, video kamera gibi çeşitli cihazlar, belirli bir frekans üzerinden
birbirleriyle kablosuz haberleştirilerek, aralarında bilgi senkronizasyonu sağlanabiliyor.
Bu senkronizasyon, kimi zaman sözkonusu cihazların kendi alt-parçaları arasında bile
olabilir. Örneğin; bazı mobil telefonların alıcı-verici kısmı ile kulaklığı Bluetooth
sayesinde birbirinden ayrı kullanılabilmekte11.

Bluetooth teknolojisinin temeli, yukarıda sözü edilen iletişim cihazlarının içine

bir bluetooth yongasının yerleştirilerek cihazlar arasında ses ve veri
senkronizasyonunun (eşzamanlı veri aktarımı) kablosuz ortamda sağlanmasına
dayanmakta.

Bunun için, senkronizasyonun sağlanacağı yerlere (ofis içi/ofisler arası,

bölgesel/bölgelerarası ya da ulusal/uluslararası) Bluetooth radyo alıcı-vericileri

11
www.ericsson.com.tr, Ocak 2002

22
kurulması gerekli. Böylece cihazlar belli bir kapsama alanında aralarında kendiliğinden
senkronize çalışabiliyorlar.

Yakın bir gelecekte kullanıcı taşınabilir bilgisayarıyla mobil telefonu Bluetooth

kapsama alanına girdiğinde kısa mesaj ve e-postaları senkronize olacak, böylece trende
giderken kablo bağlantısı olmaksızın e-postalarını cep telefonundan okuyabilecek ya da
kısa mesajlarını bilgisayarın görebilecek.

Habercinin fotoğraf makinesiyle çektiği fotoğraf, dizüstü bilgisayarına

kendiliğinden aktarılacak, hatta mobil telefonu üzerinden haber merkezine doğrudan
gönderilecek. Tüm bu işlemler kablosuz olarak yapılacak.

Örneğin, Ericsson tarafından geliştirilen Bluetooth Kulaklık Mikrofon Seti,

kabloya gerek duymaksızın radyo link yoluyla mobil telefonla bağlantı kuruyor.

Bu ürünün önemi, Bluetooth Teknolojisi’ni kullanan ilk aksesuar olması.

Kablosuz olan Bluetooth kulaklık mikrofon seti, içinde bulunan Bluetooth radyo
yongası sayesinde Ericsson telefonlarına takılan Bluetooth girişi ile bağlantı sağlıyor.
Telefon çaldığında, setin üzerindeki bir tuşa basarak cevaplanabiliyor. Telefon etmek
istendiğinde, kulaklık üzerindeki düğmeye basılıyor ve sesli arama özelliğini kullanarak
arama gerçekleştiriliyor.

Görüşme sırasında telefon kullanıcıdan 10 metre mesafeye kadar, çantada veya

başka bir odada olabiliyor. Ağırlığı 20 gr. olan Ericsson Bluetooth kulaklık mikrofon
seti, iki kulağa da rahatlıkla takılabiliyor.

Bluetooth ile özel amaçlı iletişim ağlarının kurulması, tüm kişisel cihazlar
arasında senkronizasyonun kablosuz bir şekilde sağlanması mümkün. Teknoloji sadece
donanım değil aynı zamanda yazılım ve birlikte çalışabilirlik gereksinimlerini de
kapsıyor.

1994 yılında Ericsson, cep telefonları ve cep telefonu aksesuarları arasında

kablosuz iletişim kurabilecek düşük güç tüketimli, düşük maliyetli bir radyo arabirimi
üzerinde araştırma yapmaya karar verdi. Bu karar Bluetooth teknolojisinin kapılarını
açan adımdı.

23
 Bir yıl sonra mühendislik çalışmaları başladı ve Bluetooth teknolojisinin
gerçek potansiyeli daha net bir şekilde görülebilir oldu. Cihazlar arası iletişimde
kabloları kaldırmak amacıyla başlayan bir fikir zamanla yepyeni imkânları da gözler
önüne serdi: Bluetooth uygulamaları; mevcut veri şebekelerine uzanan evrensel bir
köprü, çevre birimleri için bir arayüz ve küçük çaplı cihaz ağları oluşturmak için bir
araç olarak da kullanılabilirdi.

1998 Şubat ayında Bluetooth konusunda çalışmak üzere Special Interest Group
(SIG) kuruldu. SIG çatısı altında 3Com, Ericsson, IBM, Intel, Lucent, Microsoft,
Motorola, Nokia ve Toshiba gibi öncü firmaların yanı sıra binlerce irili ufaklı üye firma
da yer almakta.

SIG'nin başlangıçtaki görevi, teknolojinin sadece tek bir şirket tarafından

sahiplenilmesini önlemek amacıyla, kısa menzilli radyo iletişimi sahasında yaşanan
teknik gelişmeleri izlemek ve açık, küresel bir standardın oluşmasını sağlamaktı.
Yapılan çalışmaların neticesinde 1999 Temmuz ayında ilk Bluetooth tarifnamesi
(spesifikasyonu) çıkarıldı. SIG'nin önemli çalışmaları arasında bu spesifikasyonun
geliştirilmesi yer alıyor. Kuruluşun önde gelen diğer görevleri ise birlikte çalışabilirlik
gereksinimleri, frekans bandı düzenlenmesi ve teknolojinin kitlelere tanıtılması yer
alıyor12.

Bluetooth spesifikasyonunun ilk sürümünde tanımlanan profiller, temel olarak

telekom ve bilgi işlem endüstrilerine yönelik kullanım modellerini öngörüyor. Üç
önemli örnek Internet köprüsü(link), kulaklık–mikrofon seti ve otomatik
senkronizasyon.

Internet'e her an erişim imkanı veren bir Internet köprüsü faydalı ve zaman
kazandırıcı bir özellik. Kullanıcı Bluetooth ile herhangi bir kablo bağlantısına ihtiyaç
duymadan, dilediği yerden, PC ya da cep telefonu kullanarak Internet üzerinde sörf
yapabilir.

12
http://www.bluetooth.com ve "Bluetooth: Kablosuz İletişim için Global Bir Standart", http://www.crea-
world.com/fundamentals/104201-29082001.htm, 29 Ağustos 2001

24
 Kulaklık–mikrofon seti sayesinde görüşmeler sırasında cep telefonunun elde
olması gerekmez. Kullanıcı da aynı anda direksiyonu tutmak ya da notlarını almak gibi
diğer işlerle ilgilenebilir.

Takvimlerin, adres defterlerinin ve benzerlerinin otomatik senkronizasyonu

pek çok kullanıcının uzun zamandan beri beklediği önemli bir özellikti. Örneğin,
kullanıcı ofise adım attığı anda cep telefonu ya da PDA (Personal Digital Assistant-
Kişisel Sayısal Yardımcı) takvimi, ofisteki PC ile otomatik olarak senkronize ediliyor.
Bluetooth ile taşınabilir cihazlardaki tüm telefon numaraları ve adresler kablolara ya da
kızılötesi bağlantılara gerek kalmadan güncellenebiliyor.

Çok sayıda üretici Bluetooth teknolojisini ürünlerine entegre edeceklerini

açıklamış durumda. Cahners In-Stat Group tarafından 2000 yılı Temmuz ayında yapılan
bir tahmine göre önümüzdeki yıllar içerisinde Bluetooth kullanan ürünler üç dalga
halinde karşımıza çıkacak:

Birinci dalga, 2000 yılından 2001 yılına geçerken görüldü ve şu tip ürünlerden
oluştu: Mobil telefon adaptörleri, dizüstü PC ve masaüstü PC'ler için adaptörler ve PC
Card'lar, iş kullanıcılarına yönelik olarak üretilmiş üstün iletişim özellikleri olan cep
telefonları ve dizüstü PC'ler Bluetooth teknolojisini kullanan kulaklık setleri (2001'in ilk
yarısı), kablosuz ev telefonları ve avuçiçi PC'ler.

İkinci dalga: Anakartında elektronik Bluetooth devrelerini içeren PC'ler,

Bluetooth kullanan yazıcılar, faks makineleri, dijital fotoğraf makineleri, tıbbi ürünler
ve dikey pazarlara yönelik ürünler, bazı endüstriyel çözümler ve otomotiv sektörüne
yönelik Bluetooth çözümleri (2002).

Üçüncü dalgada ise ucuz cep telefonları, taşınabilir cihazlar ve masaüstü PC'ler
görülecek.

Şu anda Bluetooth teknolojisinin çözüm sunduğu her alana hitap eden tek bir
teknoloji yok. Ancak bazı pazar bölümlerinde ilgili sahaya çözümler sunan teknolojiler
mevcut.

25
 IrDA: Bir kızılötesi iletişim standardı olan IrDA (Kızılötesi Bağlantı) yaygın
olarak kullanılan kablosuz bir teknoloji. IrDA, Bluetooth'a göre daha hızlı, ancak sadece
noktadan-noktaya bağlantılar için kullanılabiliyor ve iletişim kuracak cihazlar üzerinde
bulunan kızılötesi port'ların birbirlerini görebiliyor olması gerekmekte. Geçmişte
birbirleriyle uyumsuz IrDA standartlarının kullanıldığı da olmuş13.

Frekans sıçratma (frequency hopping) tekniklerini kullanan diğer iki kısa

menzilli radyo teknolojisi 2.4 GHz bandında yer alıyor:

IEEE 802.11: (Wi-Fi / Wireless Fidelity) standardını esas alan kablosuz

LAN'ler. Bu teknoloji bir bina içerisindeki LAN yapısını kablosuz bir şekilde yeniden
tasarlamayı öngörüyor. İletim kapasitesi ve eş zamanlı kullanıcıların sayısı yüksek.
Diğer yandan, Bluetooth ile karşılaştırılacak olursa, daha pahalı ve daha fazla güç
tüketimine sahip. Ayrıca donanım daha geniş bir kullanım alanı gerektirmekte; bu da
küçük mobil cihazlar için uygun değil.

Home RF: 2.4 GHz'lik diğer teknoloji de Bluetooth ile büyük benzerlikler
taşıyan Home RF. Bu teknoloji özel veri network'lerinde kullanılabiliyor.

Ultra-Wideband Radio (UWB): Geliştirilme çalışmaları hâlen sürmekte olan

yeni bir radyo teknolojisi. Kapasitesi yüksek. Güç tüketiminin düşük olması
beklenmekte.

2.1.2.6. GPRS

Şu anki GSM ve TDMA ağlarına ek olarak geliştirilmiş özellikler taşıyan,

paket bazlı iletişime geçişi sağlayan, mobilken de her zaman çevrimiçi olmayı
hedefleyen bir teknoloji. Bu teknolojiyle kullanıcılar her zaman e-posta, Internet erişimi
ve diğer servislere bağlı olabiliyorlar. Her zaman mobil olarak Internet’e bağlı olmanın
herhangi bir masrafı yok, çünkü bilgi istenmediği veya kişiye bilgi gelmediği sürece
faturaya bir şey yansımıyor. GPRS teknolojisinin şu anki veri hızı maksimum 172 Kbit
(uygulamada bu hız daha düşük oluyor).

13
A.g.e.

26
 GPRS şu anki kablosuz ağ mimarisine yeni paket bilgi nod’ları (düğüm-
network’teki cihazlardan her biri) ekleyerek, ve varolan nod’ların mobil terminaller ve
mobil geçit (gateway) arasında paket bilgi iletişimine yönlendirici bir yol sağlamalarına
yol açacak şekilde uygulanmasıyla oluşturuluyor.

GPRS Internet Protokolü'ne dayalı oluşu sayesinde mobil veri terminallerinden

Internet’e ve IP-tabanlı şirket intranet’lerine bağlanmada kolaylık getiriyor. GPRS
teknolojisiyle WAP servislerine sürekli bağlantı halindeki kullanıcıların Internet’e
bağlanmak için vakit kayıpları olmadığından veriye ulaşım hızları artıyor ve bu şekilde
erişim maliyeti düşürülüyor. Maliyetin düşük olmasında bir diğer önemli etken ‘devre
anahtarlamalı sistem’in yerine ağın sadece veri aktarılırken kullanılıyor olması. Yani
sadece bilgi almak ya da göndermek için ağ kullanıldığında ücretlendirme yapılıyor.

Bir başka avantajı da Internet'e bağlı iken gelen telefon çağrılarına cevap
verilebiliyor olması, kullanıcı cep telefonu ile konuşurken de Internet üzerindeki işlem
devam edebiliyor14.

GPRS nakil mekanizmalarının etkinliği, sürekli görsel bağlantı sağlaması, ve

birçok uygulamaya uygunluğu sayesinde, kablosuz veri uygulamaları sunmak için iyi
bir teknoloji.

GPRS'in bir başka özelliği, varolan GSM şebekeleriyle hızlı ve basit bir şekilde
bütünleşmenin sağlanabilmesi. Şu anki GSM altyapısı GPRS veri iletimi
uygulamalarında görev almak üzere mevcut şebekedeki yerini koruyor.

GPRS uyumlu telefonların azlığı ve bu teknoloji üzerinde geliştirilmiş

uygulama sayısının sınırlı olması bu teknolojiyi şu an için çok popüler kılmıyor, fakat
teknolojinin ve sunduğu imkanların daha fazla duyurulması ve kitlelere anlatılmasıyla
mobil kullanıcıların sistemin avantajlarını benimseyecekleri ve kısa sürede çok sayıda
kullanıcının bu teknolojiden faydalanacağı düşünülüyor.

GPRS teknolojisi 3. kuşak mobil teknolojiler denilen 3G evresine geçişten

önceki en önemli adım. 3G teknolojisi saniyede 2 Mb iletişime olanak sağladığında

14
http://www.mobilseans.com/GPRS.htm, Nisan 2002

27
kullanıcıların hayatındaki bir çok şeyin değişmesi bekleniyor. Şu anda Avrupa’da hala
standartları belirlenmeye çalışılan, ama Avrupa’nın en büyük cep telefonu
operatörlerinin milyarlarca dolar ödeyerek lisanslarını aldıkları UMTS teknolojisi de 3G
evresine geçişte kullanılacak servisleri içeriyor. Dünyada 3G teknolojisini kurmuş ve
kullanıcılarına servis veren tek şirket olan NTT DoCoMo adındaki Japon operatörün
sunduğu hizmet olan I-Mode sayesinde Japonlar ve çok yakında bir çok ülkedeki mobil
cihaz kullanıcıları yüksek veri trafiği sayesinde yakın bir geçmişte hayal olarak
nitelendirilen uygulamaları kullanmaya alışacaklar.

GPRS, günümüz mobil iletişim teknolojisinde (yani GSM’de) tercih edilen

devre-anahtarlamalı metodun kullanılmadığı, bunun yerine "paket-anahtarlamalı" bir
iletim platformunun birden çok kullanıcıya paylaştırıldığı bir teknoloji.

GPRS'in en önemli yanı yalnız yakın gelecekte sağlayacağı yüksek veri iletim
hızları değil. GPRS'in asıl misyonu, paket anahtarlamalı altyapıya geçişte bir kilit
basamak olmasıdır (paket anahtarlama yöntemi uzun vadede gelecek nesil mobil
iletişimin temelini oluşturacak). Günümüzde GPRS, daha çok mobil Internet
uygulamalarına WAP ile erişimde getireceği yenilikler ve avantajlarla gözler önüne
serilmekte. Fakat bu yalnızca buzdağının su üstünde görülen kısmı15.

Paket anahtarlamalı iletim teknolojisi, mobil veri için birçok yeni uygulamayı
ortaya çıkardı. Örneğin GPRS donanımlı kola veya sigara otomatları, tekrar
doldurulmaları veya tamir edilmeleri gerektiğini merkezlerine bildirebilecekler.

Veri trafiği hızla büyümekte ve WAP servislerinin kullanımının daha da

yaygınlaşmasıyla yüzde 40 ilâ yüzde 50'lik bir artışa ulaşması beklenmekte. Internet
erişim ve servislerine olan talep patlaması, mobil haberleşmedeki talebi de
körüklemekte. Kullanıcıların Internet'e, evlerinden ve ofislerinden uzaktayken dahi
erişmeleri artık bir ihtiyaç haline geldi. İşte bu noktada GPRS ile mobil Internet erişimi
sunuluyor.

15
"GPRS: 3G Yolunda Önemli Bir Adım", http://www.crea-world.com/fundamentals/104401-
30082001.htm, 30 Ağustos 2001

28
 GPRS’in desteklediği uygulamalar, eşzamanlı sohbet, görsel bilgi iletimi,
durağan görüntü iletimi, hareketli görüntü iletimi, Web'de gezinme, dosya paylaşımı,
ses, kurumsal e-posta, Internet e-posta, araç takip sistemleri, LAN'lara uzaktan erişim
olarak özetlenebilir.

GPRS sisteminin anahtar özellikleri şunlardır:

Paket Anahtarlama: Paket-anahtarlama tekniğinde bilgi (ya da veriler)

gönderilmeden önce çok sayıda ayrı (fakat birbirleriyle ilişkili) pakete bölünür. Bu
paketlerin her biri "varış adresinin neresi olduğu" bilgisine de sahiptir. Tüm paketler
varış noktasına ulaştığında burada tekrar birleştirilirler ve orijinal veri bir bütün halinde
tekrar elde edilmiş olur. Internet de paket-anahtarlama tekniğinin kullanıldığı bir
network'tür.

Frekans Spektrumunun Etkin Kullanımı: Paket anahtarlama ile radyo

kanalları kullanıcı tarafından sadece bilgi alımı ve gönderimi sırasında kullanılıyor.
Diğer deyişle bir radyo kanalı mobil kullanıcıya sadece GPRS ile ilgili uygulamalarda
kullanım süresi boyunca tahsis ediliyor. GPRS sisteminde bu radyo kanalları birçok
kullanıcı arasında paylaşılabilir.

Internet Erişimi: GPRS sistemi insanlara mobil olarak yani hareketli bir
şekilde kablolara bağlı kalmadan Internet’e erişme imkanı sağlıyor. Bu sistem sayesinde
insanlar mevcut kablolu Internet şebekesi üzerinden yararlandıkları dosya transferi,
chat, elektronik posta, Telnet ve Web üzerinde gezinti gibi uygulamalardan mobil
telefonları ile de yaralanma imkanına sahip oluyorlar*.

Bu yüzden GPRS'i Internet’in bir alt şebekesi olarak kabul edebiliriz. İleride
GPRS terminallerinin kendilerine ait bir IP (Internet Protocol) adresi olabilecek ve
şebeke tarafından adreslenebilecekler**.

GPRS sisteminin sınırlamaları şöyle sayılabilir:

*
Türkiye’deki mobil operatörlerden Turkcell, Telsim ve Aria, Haziran 2002 itibariyle bu servisi
vermekte.
**
ITU (www.itu.int) tarafından duyurulan ENUM teknolojisi hakkında ilerleyen bölümlerde bilgi
verilecektir.

29
• İlk Etapta Veri İletim Hızının Düşük Olması: GPRS veri iletim hızı olarak
bütün zaman bölmelerinin (8 adet) tek bir kullanıcı tarafından kullanılması durumunda
maksimum saniyede 171.2 Kb'lik bir hız sağlamakta. Burada şu gerçek ortaya çıkmakta:
Mobil şebekelerin sağlayabileceği veri hızı her zaman kurulu Internet şebekesinin farklı
teknikler kullanarak (ISDN, ADSL, Kablolu TV, Fiber Optik kablo, Uydular vb.)
sağlayabileceği veri hızından daha düşük olacak.
• Geçiş Gecikmeleri: GPRS paketleri aynı hedefe farklı yollardan gönderilir.
GPRS standartları, kablosuz paket teknolojilerine ait bir takım özellikleri tanıması ve
verinin doğrulanarak yeniden iletilmesini içine aldığından geçiş gecikmesi problemi
oluşabilmekte.

GPRS sistemindeki gelişmeler için öngörülen aşamalar ise şöyle16:

1. aşamada tek bir kullanıcı 56 kbit/sn'lik veri iletim hızına sahip olacak ve
kullanıcılara yeni hizmetler sunulacak. 2. aşamada kullanıcılar 112kbit/sn'lik veri iletim
hızına kavuşacaklar. 3. aşamada UMTS sistemine geçiş yapılacak.

Üçüncü nesil sistemler yalnız veri servislerinde değil konuşma servislerinde de

paket tabanlı iletime dayanan bir altyapıyı gerektirdiğinden, geleceğe yönelik paket
anahtarlamalı bir altyapının kurulmasının gereği kaçınılmaz. Bu doğrultuda tasarlanmış
olan GPRS, kapasitesi ile bu günün GSM şebekelerinden üçüncü nesil sistemlere doğru
gelişen evrimin en önemli basamağını oluşturmakta.

GPRS, üçüncü nesil sistemlere yatırım yapmanın kârlı olup olmadığını

anlamak için bir süreç ve paket tabanlı servisleri öğrenmek içinse bir araç olarak da
kullanılıyor.

2.1.3. 3G-Üçüncü Nesil

3G, gelecek nesil kablosuz iletişim teknoloji ve servislerini tanımlamak için

kullanılan genel bir terim. 3G servisleri gerek teknolojik altyapı gerekse mobil

16
http://emrahbayarcelik.sitemynet.com/GPRS.htm, Nisan 2002

30
terminaller tarafında tam anlamıyla son kullanıcıların hayatına girdiğinde, mobil
servislerden son derece yüksek iletişim hızlarında (saniyede 384 Kb ilâ 2 Mb) ve
çokluortam veriler (resimler ve grafikler, video görüntüleri, çeşitli animasyonlar,
müzikler ve sesler, vs.) eşliğinde faydalanma imkânı olacak.

Üçüncü nesil mobil iletişim servislerinin 2004-2006 yıllarında olgunlaşmış

olacağı tahmin edilmekte.

Mobil iletişim çağı 3G öncesinde çeşitli aşamalardan geçti. GPRS servisleri

sunmak için gereken altyapı ülkemizde hazır. Mobil operatörler (Turkcell, Telsim, Aria,
Aycell), servis sağlayıcılar, uygulama geliştiriciler ve diğer Mobil Internet
oyuncularının uygun iş modelleri üzerinde anlaşması ve GPRS yeteneği olan cep
telefonlarının yaygınlaşmasıyla birlikte ülkemiz de 2.5G dönemine girdi ve 3G yolunda
önemli bir adım attı.

2.1.3.1. WCDMA

WCDMA (Wideband CDMA – Geniş bant CDMA), bir üçüncü nesil mobil
iletişim teknolojisi. Code-Division Multiple Access (CDMA) standartlarını esas alan
WCDMA, ITU’nun (Uluslararası Telekomünikasyon Birliği) resmi kayıtlarında “IMT-
2000 Direct Spread” adıyla da bilinir17.

WCDMA, orijinal CDMA standardının öngörmüş olduğu hızlardan çok daha

yüksek bir veri iletim kapasitesine sahip. Ses, resim ve video verileri WCDMA
sayesinde 384 Kbps (yerel erişim) ilâ 2 Mbps (geniş alan erişimi) düzeyindeki hızlar
eşliğinde iletilir.

WCDMA, mobil iletişim altyapısı olarak GSM sistemini kullanan ülke ve

operatörlerin 3G servisleri sunmak için geçiş yapacakları teknoloji. Bu durumda 3G için
Avrupa’nın tamamında, Kuzey Amerika ile ABD’nin de çeşitli bölgelerinde WCDMA
standardı kullanılacak (Kuzey Amerika ve ABD’de GSM’in yanı sıra TDMA, FDMA
ve CDMA sistemleri de kullanılmakta. Avrupa’da ise GSM tek standart).

17
"Dünden Bugüne WCDMA", http://www.crea-world.com/features/105501-15012002.htm, 15 Oc. 2001

31
 WCDMA standardı aynı zamanda UMTS’in (Universal Mobile
Telecommunications System–Evrensel Mobil Telekomünikasyon Sistemi) bir parçası ve
çoğu zaman aynı anlamda kullanılıyor.

Önümüzdeki yıllarda özellikle mobil çokluortam iletişimine damgasını

vurmaya hazırlanan WCDMA/UMTS’in doğuşundan bugüne kadar göstermiş olduğu
gelişim sürecine kısaca bir göz atalım18:

1940 ve 1950’li yıllar: Frekans sıkışıklığını gidermeye yönelik askeri

uygulamalar kullanıldı.

1949: Claude Shannon ve Robert Pierce CDMA düşüncesinin tohumlarını attı.

1970’ler: Askeri sistemlerde kullanılmak üzere çeşitli CDMA uygulamaları

geliştirildi (GPS gibi).

1985: IMT-2000 çalışmaları başladı.

1987-1990’ların başı: 22 UMTS projesi geliştirildi. Avrupa, ABD ve Japonya

arasında FAMOUS (Future Advanced Mobile Universal Telecommunications Systems)
toplantıları düzenlendi.

1992: WRC (World Radio Conference) gelecekteki UMTS kullanımı için

frekans tahsisleri yaptı. 1885-2025 ve 2110-2200 MHz frekansları IMT-2000 kullanımı
için ayrıldı.

1993: IS-95 CDMA standardına son şekli verildi.

1994: Mobile Green Paper yayımlandı ve bu dokümanda kişisel iletişimin

gelişme süreci tanımlandı.

1995: UMTS Task Force kuruldu. “The Road to UMTS” raporu hazırlandı.

1996: UMTS Forum kuruldu.

1996: İlk çokluortam WCDMA testi.

32
 1997: UMTS Forum, “A Regulatory Framework for UMTS” adlı ilk raporunu
yayımladı.

1997: Dünyanın deneme amaçlı ilk WCDMA sistemini NTT DoCoMo aldı.

1998: WCDMA standardının yaygınlaşmasına katkıda bulunmak amacıyla

3GPP (Third Generation Partnership Project) kuruldu.

1998: Çokluortam WCDMA görüşmelerinin ilk canlı demosu.

1998: 3GPP Technical Specification Groups’un ilk toplantıları.

1999: Aktif bir GSM şebekesi ile WCDMA arasında dünyanın ilk roaming
çağrısı (araması/görüşmesi).

2000: GSM spesifikasyonunun düzenlenmesi ve geliştirilmesi sorumluluğu

3GPP’ye geçti.

2001: UMTS Release 4 spesifikasyonu.

2001: NTT DoCoMo deneme amaçlı bir WCDMA şebekesi kurdu ve ticari
açılışın 1 Ekim’de olacağını duyurdu.

2001: NTT DoCoMo üç adet 3G telefon modelinin hazır olduğunu duyurdu.

2001: NTT DoCoMo ilk ticari WCDMA 3G mobil şebekesini hizmete açtı.

2001: Ericsson ve mobil operatör Vodafone dünyanın ilk canlı sesli WCDMA
çağrısını gerçekleştirdi.

İsveç’te yapılan bir araştırmaya göre mobil telekom sahasında faaliyet gösteren
firmaların yüzde 35’i üçüncü nesil patlamasının 2004 yılı içinde yaşanacağına inanıyor.

Günlük Svenska Dagbladet gazetesinin 297 mobil telekom ve kablosuz Internet

şirketi arasında yaptığı araştırmaya göre firmaların yüzde 27’si bu büyük adımın 2003

18
A.g.e.

33
senesi içinde atılacağını düşünürken yüzde 10’u ise 3G’nin asıl çıkışını 2005 yılında
yapacağını tahmin ediyor.

Araştırmaya katılan firmaların yüzde 80’lik bir bölümü de 3G’nin kendileri

için son derece önemli olduğunu vurguluyor19.

2.1.3.2. Mobil Eğlence

Finlandiya’da faaliyet gösteren HPI Grubu, Nokia için yaptığı 3G kablosuz

teknolojileri hakkındaki market araştırması sonucunda, mobil eğlence servislerinin
büyük bir potansiyel ortaya koyduğunu açıkladı. Araştırmaya göre, cep telefonu
kullanıcılarının büyük çoğunluğu (16-45 yaş grubu), bu teknolojideki hızlı değişimler
konusunda heyecanlı ve 3G ile daha çok eğlence amaçlı servislere ulaşabilmeyi
umuyor20.

Bu araştırma için HPI Grubu, 2001 Haziran ayı süresince, 11 ülkeden tam 3300
kişi ile görüşmüş. Araştırmaya katılanlar, 16-20 yaş grubu gençler, genç yetişkinler, ve
orta yaş grubu aile üyelerinden oluşan, ve cep telefonunu kişisel amaçlı kullanan
insanlar. Araştırma, Brezilya, Danimarka, Almanya, İtalya, Japonya, Kore, Singapur,
İspanya, İsveç, İngiltere ve ABD içinde yapılmış.

Katılımcılara, hangi tür 3G cihazları ve servisleriyle ilgilenebilecekleri

sorulmuş. 30’un üzerinde 3G cihaz özellikleri sunulup ilgi seviyelerine göre bu
özellikleri sıralamaları istenmiş. Ortalama olarak 14 özelliğin, tüm tüketiciler tarafından
önemli derecede sıralanması, 3G cihazlarının çok işlevli olması gerektiğini ortaya
koyuyor. En önemli işlev olarak, büyük bir ihtimalle şu anda halen kullanmakta
oldukları için, yüzde 81 ile SMS mesaj gönderme/alma özelliği seçilmiş. Bundan başka,
metin yazımı, ses/görüntü ve bilgi servislerine erişim özellikleri en önemli işlevler
olarak tanımlanmış. 3G servislerinin, mesajlaşma/resim gönderme, eğlence ve bilgi
erişimi olarak 3 ayrı kategori halinde istenmesi, 3G cihazlarının aynı zamanda birer
eğlence cihazı olarak görüldüğünü ortaya koyuyor. Özellikle yüzde 72 oranında bir

19
"3G Patlaması 2004’te", http://www.crea-world.com/news/1145-15042002.htm, 15 Nisan 2002
20
Edip Ersin Çığ, "3G’de Başarı İçin Stratejiler",
http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3321, 25 Aralık 2001

34
kullanıcı kitlesi, en az bir eğlence servisinin, sahip oldukları 3G cihazından erişilebilir
olmasını istiyor. Gençlerin yüzde 90’ı eğlence içerikli servislerden en azından birini
cihazlarında görmek istiyor.

Kullanıcılara çekici gelen ilk beş eğlence içerikli servis şöyle: radyo
dinleyebilmek, şarkı isteği yapabilmek, albüm indirebilmek, TV’deki gibi programlar
izleyebilmek, oyun oynayabilmek.

Tüketiciler 3G cihazlarının, sahip oldukları elektronik cihazların doğrudan

yerini alabileceğini düşünmüyorlar. Fakat bu cihazları, TV, radyo, oyun makinesi gibi
diğer elektronik cihazlara erişimleri olmadığı zaman kullanılabilecek çok fonksiyonlu
cihazlar olarak düşünüyorlar. Kullanıcıların yüzde 75’i 3G fonksiyonlarını ev dışında
gezideyken kullanabileceklerini belirttiler.

Kullanıcıların yüzde 70’i servis paketleri için bir tutar ödemeyi uygun
bulurken, diğerleri sadece kullandıkları servis başına ödeme yapmayı istiyorlar.

Tüketiciler gerçekten de bu cihazları ve servisleri satın almak istiyorlar. Tabii

ki bundaki asıl etken, araştırmaya olan ilgilerini sürekli kılmak için, kendilerine sunulan
cihazların fiyatlarının oldukça kabul edilebilir seviyede olması. Sonuçlar çok pozitif
olup, katılımcıların yüzde 60’ı kesinlikle bir 3G cihazına sahip olmak istediklerini
belirtmişler. Sadece yüzde 4’lük bir kesim, herhangi bir 3G cihazına sahip olmayı
istememiş. ABD ve Asya pazarlarındaki tüketiciler en çok istekli olan kullanıcılar.

Türkiye nüfusunun çok büyük bir kısmının araştırmada ağırlıklı olan yaş
grubuna (16-45) girmesi, Türkiye’deki kablosuz iletişim firmaları için oldukça büyük
bir fırsat. Önemli olan, sosyal ve kültürel yapıya uygun 3G cihaz ve hizmetlerini
yaratmak ve bu fırsatı stratejik bir şekilde değerlendirmek.

Avrupa'da 2001-2002 döneminde bir düzineden fazla şirket, yüksek hızlı

üçüncü nesil kablosuz servisleri taşıyacak 3G iletişim platformlarının haklarını
alabilmek için yüz milyar dolardan fazla para harcadı. Amerika Birleşik Devletleri'nde
ise bir ya da birkaç 3G lisans sözleşmesinin değeri bu boyutlarda olabiliyor. Lisansları
alan firmalar 3G servis ağlarını ve yeni iletim merkezlerini tesis etmek, 3G servislerinin

35
ulaştırılacağı mobil terminalleri planlamak zorundalar. Sonrasında ise tüketicileri 3G
servislerini kullanmaya özendirecek uygulamalar ve pazarlama faaliyetleri için de
milyarlarca dolarlık harcamalar yapılacak21.

Yaşam tarzı ve çalışma şekilleri üzerinde gayet derin ve sarsıcı etkiler yapan
Web, Internet dediğimiz fenomenin olgunlaşmasıyla birlikte gelişen ve uzaktan erişimin
karşı konulamaz cazibesini gösteren bir adımdı. Web öncesi Internet, metin tabanlı
soğuk terminalleri barındıran ve akademik çevrelerde prim yapan bir iletişim ağıydı.
Internet'in bugün bizler için ifade ettiği anlam Web'le birlikte gelişmeye başladı.

Kredi kartından daha küçük bir alana sığdırılan tuşları kullanarak bir WAP
adresi girmeye çalışmak ya da ufacık ekranlarda uzun bir cümleyi okumaya çabalamak,
Web öncesi Internet'in soğuk -ve bu kez küçük- arayüzlerini çağrıştırıyor.

3G, bu çağrışımı artık sona erdirmek ve Web'in Internet'e yaptığı büyük etkiyi
günümüz 2G iletişim sistemlerine yapmak üzere. İlk iki kablosuz iletişim neslinin
("analog" ve "devre-anahtarlamalı dijital") düşük taşıma kapasitelerine karşın, 3G
saniyede 2 Mb'e kadar çıkan ve adeta bir "kablosuz Web" vaat eden paket anahtarlamalı
bir iletişim ortamı sunuyor. Kullanıcılar kablosuz iletişimde birkaç satırlık metinlerden
kurtuluyor ve renkli grafiklere, yüksek ses kalitesindeki müzik yayınlarına, video
akışına, kolay e-ticaret özelliklerine kavuşuyor22.

Sesli iletişimden elde edilen gelirlerin düşmesi, telekom operatörlerini daha

yüksek kazanç sağlamayı umdukları veri servisleri üzerine yoğunlaşmaya itiyor.
Internet şirketleri de sayıları her geçen gün büyük bir hızla artan mobil cihazların yeni
ve geniş pazarlar oluşturacağını fark etmiş durumda. Mobil cihazlara haber ve bilgi
sağlayan InfoSpace şirketi başkanı Arun Sarin düşüncelerini, "Kablosuz Web'in rekabet
dünyasındaki dengeleri değiştirmesi kaçınılmaz bir sonuç" şeklinde açıklıyor23.

21
"3G’ye Uzanan Yol", http://www.crea-world.com/features/102201-27082001.htm, 27 Ağustos 2001
22
A.g.e.
23
A.g.e.

36
2.1.3.3. Mobil Internet ve I-mode

Kablosuz geleceğin nasıl bir portresi olacağını tüm detayları ile vermek zor.
Ancak cep telefonu sayısının PC sayısına fark attığı Japonya ve Avrupa'da fikir verici
bazı gelişmeler yaşanıyor. Mobil telefon nüfuzunun yüzde 80'lerde olduğu
Finlandiya'da hükümetin ve özel bir şirketin ortak çalışmasıyla kurulan Helsinki Virtual
Village isimli kuruluş, başkentin bir kilometre karelik bir bölgesine mobil servisler
sunuyor. Bölgenin sakinleri cep telefonlarına e-para indirebiliyor ve kafede aldıkları
şeylerin ücretini cep telefonları ile ödeyebiliyorlar. Bu hizmet, kullanıcıların konser
biletlerini ve paket teslimatlarını cep telefonlarından takip edebilmelerini sağlayacak
şekilde genişletiliyor.

Japonya'da 30 milyondan fazla kullanıcı Internet'e cep telefonları aracılığıyla

bağlanıyor. Bu kullanıcıların 20 milyondan fazlası bu bağlantıyı NTT DoCoMo'nun I-
mode servisinden yararlanarak gerçekleştiriyor. 2000 senesinde hizmet vermeye
başlamasına rağmen 2002’de 20 milyondan fazla aboneye ulaşan I-mode sadece tüm
zamanların en hızlı büyüyen servisi değil, aynı zamanda dünyanın paket-anahtarlamalı
ilk kablosuz servisi. I-mode ilk doğum gününü kutladığında 7 milyon abonesi ve 2
milyar dolarlık bir geliri vardı. İlk doğum gününün üzerinden 5 ay geçtiğinde ise abone
sayısı 9 milyonu geçmişti. Amerika’nın en büyük ISS’si America Online'ın aynı sayıda
aboneyi kazanması 12 yıl sürmüştü.

DoCoMo'nun abone başına elde ettiği ortalama gelir ayda 76 dolar. Mobil
telefon sektöründe bundan daha yüksek gelir örneği yok. Dahası, DoCoMo'nun veri
iletişimi aboneleri sadece sesli iletişimden faydalanan abonelere göre yüzde 30 daha
fazla gelir getiriyor. Pek çok Avrupa ülkesinde olduğu gibi Japonya'da da insanlar, her
gün bir "Bugünkü Burcunuz" mesajı almak veya cep telefonu ekranlarına bir çizgi film
karakteri gönderilmesini sağlamak için her ay bir ya da birkaç dolar ödemekten
çekinmiyorlar. DoCoMo, I-mode servisi için almış olduğu aylık sabit ücretin yanı sıra
pek çok içerik ortağından yüzde 9 pay talep ediyor. Boston'da merkezli bir danışmanlık
firması olan Renaissance Strategy'nin mobil çalışmalardan sorumlu yöneticisi Andrew
Cole, I-mode’un bir model ortaya koyduğunu söylüyor ve “Şimdi herkes bu modele

37
bakıyor bu modeli kendi bünye ve servislerine nasıl adapte edebileceğini düşünüyor"
diyor.

Avrupa'daki pek çok operatör 3G'ye başlamadan önce 2002 veya 2003 içinde
2.5G'ye geçme planları yaparken DoCoMo 2002 içinde doğrudan 3G atılımları yapmayı
hedefliyordu. Renkli ve video içeren mesajlar, arayan kişinin fotoğrafı, animasyonlar,
elektronik tebrik kartları gibi birçok çokluortam servisi yüksek hızlı bağlantılarla I-
mode abonelerine sunuluyor.

Tüm bunlardan anlaşılması gereken asıl mesaj, cep telefonunun, sadece "Alo"
denilen basit bir araç olmaktan çıktığı, tam bir iletişim cihazına dönüştüğüdür. I-mode
kullanıcıları arasında düzenlenen bir ankette kendilerine I-mode servisini
kullanmalarında rol oynayan faktörleri saymaları istenir. Anket sonuçları karşımıza şu
sıralamayı çıkarıyor (en önemli faktörden başlayarak): e-posta, sesli arama, herhangi
bir yerdeyken e-posta alabilme, I-mode dışına e-posta gönderebilme, herhangi bir anda
e-posta gönderebilme, daha ucuz e-posta, zaman geçirme, arkadaşların kullanması,
Web'de gezinme.

Bu istatistikleri inceleyen operatörler, içerik geliştiriciler ve diğer servis

sağlayıcılar, mobil kullanıcılara eğlence ağırlıklı yeni içerikler ve servisler sunma
konusunda değişik arayışlar içine giriyorlar. Sony ve DoCoMo mobil cihazlarda
çalışacak bir video oyunu geliştirmek için ortak bir çalışma içindeler, Lucent
Technologies ve Japon şirketi Bandai de birlikte mobil cihazlar için etkileşimli oyunlar
ve çeşitli eğlence özellikleri geliştirme çabasındalar.

2.1.4. Mobil İletişim Teknolojilerinin Başlıca Özellikleri

2.1.4.1. Kültür ve Uygulamalar

Bazı uygulamaların sadece belli kültürlerde talep görebilir. Örneğin, Amerikan

halkı, Japon halkı gibi mobil karaoke'ye büyük bir ilgi göstereceği düşünülmüyor.
Ancak sosyal öğeler içeren, birliktelik ve grup özellikleri taşıyan uygulamaların
dünyanın her yerinde rağbet görmesi ve başarılı olması beklenebilir. IBM
yöneticilerinden Mark Bregman, "Anında mesajlaşmanın bir adım sonrasını düşünün"
diyor: "Cep telefonunuz, arkadaş listenizde bulunan birinin o anda size sadece birkaç

38
yüz metre uzakta olduğunu haber verebilir. Siz de ona bir kısa mesaj çeker ve yakındaki
bir kafede bir şeyler içmeye davet edebilirsiniz." Bu fikir Internet bağlantılı PC’lerde
kullanılan anında mesajlaşma yazılımlarının (AOL Instant Messenger, ICQ ya da MSN
Messenger gibi programlar) çok daha işlevsel biçimi.

Mobil dünya ile emlak dünyası arasında bir benzerlik var: Konum, çok önemli.
Mobil servis sağlayıcı, herhangi bir anda cep telefonunun çeşitli baz istasyonlarına ne
kadar uzakta olduğunu tespit ederek kullanıcının yerini kabaca hesaplayabilir. Gelişen
tekniklerin yardımıyla konum bilgisinin çok daha yüksek bir hassasiyetle verilmesi de
mümkün. Bu tür bir uygulama pek çok yeni servisin kapısını da aralayacak. Bu
servislerden ilk akla geleni bir yön bulma uygulaması. Yeni kurulan küçük bir Fransız
şirketi olan Webraska, cep telefonu ekranına kişinin bulunduğu bölgedeki trafiğin
durumunu gösteren haritalar gönderebilmekte. Şirket bu servisi en yakın park sahasını
gösterecek şekilde genişletmeyi planlıyor. Bu haritalar şu anda sadece kaba taslaklar
halinde; ancak 3G sayesinde çok daha net, detaylı ve canlı resimler, trafiğin o andaki
durumunu gösteren canlı video görüntüleri elde edilebilecek.

Bir fast food restoranının önünden geçerken cep telefonuna gelen ve restoranın
başlattığı yeni promosyon kampanyasını gösteren "Orta boy menü alana portakal suyu
bedava!" gibi bir mesaj etkili bir pazarlama taktiği olabilir. Elbette ki cep telefonunun
kullanıcıyla birlikte yürüyen bir spam (istenmeyen mesaj) makinesi olmasını
engellemek için özel ayarlar yapılabilmeli. Bu sayede sadece istenen türde mesajlar
alınır. Mesela uçağın rötar yapacağı ya da uzun süredir aranan CD'nin alışveriş
merkezine gelmiş olduğu şeklindeki bilgiler işe yarayabilir.

2.1.4.2. Mobil Video ve Yayıncılık

Çok yakın gelecekte cep telefonundan uzun filmler seyredilemeyecek, ancak

mobil videonun hayata daha farklı formlarda girmek üzere olduğu bir gerçek. Sinema
biletini almadan önce filmin fragmanını seyretmek ve bilet alıp almayacağına ona göre
karar vermek ilgi çekici olabilir. ABC News ve Warner Bros. bu potansiyeli kullanmak
isteyen ve sayıları hızla artan medya şirketlerinden ikisi. Bu iki firma, San Diego'da
faaliyet gösteren ve geliştirmiş olduğu yeni bir sıkıştırma teknolojisi sayesinde

39
günümüz mobil ağları üzerinden video iletimine imkan sağlayan bir firma olan Packet
Video ile çeşitli test yayınları yapıyorlar.

Pek çok kullanıcı hâlâ pasif izleme deneyimi istiyor, ancak sesli ve görüntülü
iletişimin etkileşimli yeni yüzü etkisini mobil Internet üzerinde her geçen gün daha da
fazla hissettirecek. Uzmanlara göre, kullanıcılar ne seyredecekleri ve ne zaman
seyredecekleri konusunda eksiksiz bir kontrole sahip olacaklar.

2.1.4.3. İçerik ve Gelir

2002’ye kadar Web içeriğinden nasıl, ne kadar kazanç elde edilebileceği

konusu şirketlerin gündeminde çok önemli bir yer işgal etmedi; cep telefonları
üzerinden akacak olan içerikle ilgili olarak da yerleşmiş, tutarlı bir kazanç planı
bulunmuyor. Buna karşın reklam gelirlerinin çok yüksek olabileceği konusunda herkes
hemfikir. Bazı analistler de mobil ticaretin hızla yaygınlaşacağını ve sesli görüşme
servislerini de kapsayacak şekilde genişleyeceğini düşünüyor. Sesli görüşme
servislerinin ücretsiz olmaya doğru yol aldığı söylenebilir. Gelecekte şirketler için asıl
gelir kaynağı veri servisleri olacak.

Mobil operatörler ve servis sağlayıcılar, müşterileri ile aralarındaki hizmet ve

fatura sözleşmelerini tüm mobil veri işlemlerini kapsayacak şekilde genişletmek
isteyebilirler. Bu, cep telefonlarının birer kredi kartı gibi kullanılabilmesine ve servis
sağlayıcının kendi şebekesi üzerinde yürütülen her mobil veri işleminden belli bir yüzde
almasına imkan tanıyacak.

2.1.4.2. Kişisel Erişim Numarası

Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU) tarafından 31 Mayıs 2002’de

duyurulan ENUM (Internet Telephone Numbering System) teknolojisi ile tüm iletişim
sistemleri için tek bir kontak noktası öngörülüyor. Sistem telefon ve Internet şebekeleri
arasında bir köprü kuruyor.

Son kullanıcılar ENUM sayesinde, tek bir numara kullanarak, telefon, faks, e-
posta, çağrı cihazı, cep telefonu, Web sayfaları veya Internet adresleme yapısı

40
içerisindeki diğer hizmetler gibi birden fazla tipteki terminale ve hizmete
erişebilecekler.

Uzmanların ENUM ile sunulacağını öngördüğü iki önemli uygulama şunlar:

Bir PC’yi normal bir telefon kullanarak arayabilmek ve bu numarayla ilişiği olan
terminalin türünü kolayca belirleyebilmek. Sunulabilecek yeni uygulamalara bir
örnekse, 3G uyumlu çokluortam telefonundan, ENUM uyumlu bir telefon numarasının
aranmasıyla, konum tabanlı mobil Web hizmetlerine erişilebilmesi; böylelikle
harflerden oluşan bir Web adresindeki zorluk yerine, adresin telefondaki tuş takımıyla
kolaylıkla girilebilmesi. ENUM konusunda ITU ile birlikte çalışan oluşumlar arasında
Internet Engineering Task Force (IETF) ve Internet Architecture Board (IAB) da yer
alıyor.

2.2. MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN BUGÜNKÜ DURUMU

2.2.1. Mobil İletişim Uygulamalarının Durumu

Araştırma şirketi Strategy Analytics’e göre, Dünyada 269 milyon kablosuz

Internet kullanıcısı, 182 milyon mobil ticaret yapan bulunuyor. Mobil ticaret yapan kişi
sayısı 2004 yılında 497 milyon kullanıcıya ulaşacak. Merill Lynch’in tahmini ise, mobil
teknolojiler kullanılarak verilen reklam gelirlerinin hızla artması yönünde. 2001 yılında
dünyada 217 milyon dolar olan mobil reklam gelirlerinin, 2008 yılında 6 milyar 331
dolara ulaşması bekleniyor24.

Strategy Analytics’in yaptığı araştırmaya göre, 2004 yılında, dünyadaki cep

telefonu kullanıcılarının dörtte biri Internet’e bağlı olacak. Aynı araştırmaya göre, 2002
yılında dünyada 1 milyar 78 milyon cep telefonu kullanıcısı, 269 milyon kablosuz
Internet kullanıcısı, 182 milyon mobil ticaret yapan bulunuyor. 2003 yılında 1 milyar
273 milyon cep telefonu kullanıcısı, 303 milyon kablosuz Internet kullanıcısı, 318
milyon mobil ticaret yapan kişi bulunacağı tahmin ediliyor.

24
Gülden Tozkoparan, "Rakamlarla Mobil Dünya",
http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3824, 17 Ekim 2002

41
2.2.1.1. Mobil Reklam Gelirleri

2008 yılında reklam gelirlerinin dünyada 6 milyar 331 dolara ulaşması

bekleniyor. Merill Lynch’e göre, mobil reklam gelirlerinin gelişimi aşağıdaki tabloda
görülebilir:

Yıllar Mobil Reklam Geliri

(Milyon USD)
2000 0
2001 217 (Gerçekleşen)
2002 629
2003 1724
2004 2224
2005 3337

Tablo 1: Yıllara göre mobil reklam gelirleri Kaynak: Merril Lynch (2002)

2.2.1.2. U-Ticaret

Accenture (www.accenture.com) araştırmacıları, “Mobil Dünyanın Geleceği:

Düşündüğünüzden çok farklı ve daha geniş” adlı çalışmada, kablosuz teknolojilerin tüm
endüstrileri yeniden yapılandırabilecek ve M-ticaret (mobil ticaret) kavramından çok
daha geniş bir geleceği yaratabilecek bir güce sahip olduğu konusunda birleşiyorlar.

Oldukça akıl karıştıran bir kavram haznesi olan Mobil Internet pazarına,
Accenture Stratejik Değişim Enstitüsü’nün geliştirdiği yeni bir kavram eklendi: U-
Ticaret (Her yerde ticaret). Buradaki “U”, İngilizce’de “her yerde mevcut” anlamına
gelen, “Ubiquitous” kelimesinden gelmekte25.

Enstitüdeki araştırmacıların bu kavram ile tasarladıkları gelecek için şöyle bir

örnek veriliyor: Kullanıcı uçaktan iner inmez akıllı cep telefonunu (smart phone) açıyor
ve şehire doğru yola koyuluyor. Kaldığı süre içerisinde, ödemelerinin tamamını
telefonuyla yapıyor. Hatta, yine telefonuyla faturalarını saklayıp, kopyalarını da

25
Edip Ersin Çığ, "Mobil Internet'te Yeni Bir Kavram: U-Commerce",
http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=2746, 17 Ekim 2002

42
 otomatik olarak firmanın masraf hesabına gönderiyor. İş görüşmelerinden arta kalan
zamanda da, bu akıllı cep telefonu ile oteline yürüme mesafesinde olan turistik yerleri
keşfedip, güzel vakit geçiriyor. U-Ticaret dünyasının özellikleri özetle şöyle:

• Bu dünyada, ekonomik faaliyetlerin her yerde ve saydam olarak gerçekleştirilebildiği,

geleneksel ticari tanımlarla sınır tanınmayan, sürekli olan bir hızlı Internet erişimi
mevcut,

• Tüm platformlar, (Internet, Mobil Cihazlar, Sabit Algılayıcılar, vb.) diğer her cihaz ile
etkileşim halinde,

• Mobil cihazlar, kablosuz telefon, avuç-içi kişisel sayısal asistan ve bilgisayarlar gibi
araçların tümünü kapsayan ve kişilerin ayrı kalamayacağı birer değerli varlık olmakta.

U-Ticaret kavramını izleyen pazar oyuncuları hızlı bir büyümeyi bekleyebilir.

Çünkü, Internet erişimli mobil cihazların dünya pazar hacmi 2005 yılında, yüzde 630
büyüyerek, 1.7 milyar mobil bağlantı olacağı tahmin ediliyor. Bu cihazları kullanıp,
müşteri konumu (o anda bulunulan yer), profili ve tercihlerini tespit ederek, kişiye özel
ürün ve servisleri geliştirecek olanlar büyük fırsatlara sahip olacak.

Araştırmacılara göre, Mobil Ticaret’e doğrudan geçiş yapmaktansa, tabanında

insan elementi bulunan ve yapılan işe güç kazandıracak aşağıdaki 3 strateji üzerinde
odaklanılması gerekiyor.

• Yakınlık yaratmak: Mobil kullanımını arttırmak için, kullanıcının gönlüne yerleşmek ve

samimi bir tecrübeyi yaşatmak gerekiyor. Mobil cihazları daha candan, kişisel ve sosyal
hale getirmenin dört yolu aşağıdaki gibi:

a. Kişiliklere özgü cihazlar sunmak.

b. Metin tabanlı iletişime sıcak bakmayanlar için, Ses tanıma-işleme uygulamalarından
yararlanmak.
c. Eğlenceye erişimi rahatlatmak.
d. Sürekli ve sık bağlantı kurmak için istek uyandıracak servisleri destekleyerek sosyal
ortam yaratmak.

43
• İstek yaratmak: Mobil cihazlar, girişimcilere, benzeri olmayacak bir şekilde, potansiyel
müşterilerin ticari aktiviteye girişmek için uygun oldukları doğru yeri, doğru zamanı ve
uygun yöntemi tespit edebilme imkanını vermekte.

• Kimlik bilgisini kullanmak: Mobil cihazların, müşterilerin kolaylıkla nakit veya kredi
kartı alışverişleri yapabilmeleri, faturalarını takip edebilmeleri veya aile resimlerini
saklayabilmeleri için, birer güvenli elektronik cüzdan şeklinde kullanılmasını sağlamak.

Raporu hazırlayan araştırmacılar, kullanıcıların her işe yarayan tek bir

çözümden hoşlanmadıklarını belirtiyorlar.

2.2.1.3. ITU WTDC-2002 Konferansı Verileri

Dünya Telekomünikasyon Kalkınma Konferansının (WTDC) üçüncüsü, 18–27

Mart 2002 tarihleri arasında İstanbul’da gerçekleştirildi. Konferansa 152 ülkenin,
devlet, özel sektör, uluslararası ve bölgesel örgüt temsilcilerinden oluşan 1200’e yakın
yetkili katıldı.

Dünya Telekomünikasyon Kalkınma Konferansları, gelişmekte olan ülkelerde

telekomünikasyon alanında kaydedilen gelişmeleri gözden geçirmek ve gelecek 4 yıllık
dönem ile ilgili olarak bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin önceliklerini,
stratejilerini belirlemek ve Eylem Planlarını hazırlamak amacıyla dört yılda bir
düzenleniyor.

Konferansta iki önemli rapor -Dünya Telekomünikasyon Kalkınma Raporu ve

2002 yılında Telekomünikasyon Reformunda Yönetimler- açıklandı.

Bu raporlara göre yeni telekomünikasyon dünyası şu kelimelerle özetlenebilir:

özelleştirilmiş, rekabete açık, mobil ve küresel26. Raporlara göre, uluslararası telefon
hizmetlerinde rekabet “de facto” olmasına rağmen mobil ve Internet haberleşmesinde
rekabet çoğunlukla mevcut ve bu dünyada ağ patlamasına yol açmış.

26
ITU Konferansı sonuçları basın bülteni, http://turk.Internet.com/haber/yaziyaz.php3?yaziid=4088, 29
Mart 2002

44
 2002 yılında mobil telefon hattı sayısı ilk defa sabit telefon hattı sayısını
geçmiş. 97 ülkede mobil hat sayısı sabit hattan daha fazla. Dünyada her 6 insandan
birisi mobil telefon kullanabilir hale gelmiş.

2.2.2. Mobil İletişim Pazarının Durumu

2.2.2.1. Uluslararası Firmaların Görüşleri

Microsoft Telekomünikasyon Sektör Müdürü Hakan Dülge, “21. yüzyılın

iletişim teknolojileri, işte ya da günlük hayatta, bilgiye her zaman, her yerden ve her tür
araçla ulaşılmasını hedefliyor. Microsoft, .Net stratejisi kapsamında; ses tanıma
sistemleri ve akıllı teknolojiler mevcut uygulamalarla entegre olarak mobil iletişimde
yeni bir dönem açacak.” şeklinde konuşuyor.

Microsoft'un mobil iletişim alanındaki stratejileri şöyle:

• 119 milyona yakın MSN Hotmail, MSN, Microsoft Outlook ve Microsoft

Exchange Server kullanıcısının iletişim ve birlikte çalışma potansiyelini
genişletmek,
• Kullanıcıların istedikleri bilgiye, istedikleri zaman ve şekilde ulaşmalarını
sağlamak,
• Bilgisayar ve kablosuz iletişim endüstrisinin araçları ve uygulamaları arasında
yeni bir sinerji oluşturmak.

GSM telefon Kablosuz Internet Mobil ticaret

Yıl kullanıcısı (milyon kullanıcısı (milyon yapanlar (milyon
kişi) kişi) kişi)
2002 1.078 269 182
2003 1.273 303 318
2004 1.493 352 497

Tablo 2: Yıllara göre kullanıcılar. Kaynak: Ericsson & Strategy Analytics

Ericsson Türkiye Mobil Internet İş Koordinatörü Dağhan Fellahoğlu, mobil

Internet’in iş ve eğlence hayatına kişisel bir etkileşim platformu taşıyacağını belirterek

45
“Ericsson, 2004 yılı itibariyle mobil Internet hizmetlerinden faydalanan kullanıcı
sayısının 352 milyona ulaşacağını öngörüyor. Bankacılık ve yatırım, kişisel finans,
eğlence, mobil ticaret, mobil reklam, acil durum uygulamaları ve bunlar gibi daha pek
çok uygulama kategorisi, mobil Internet dalgasının etkilerini derinden hissedecek”
diyor.

Strategy Analytics’in araştırmasına dayanarak verilen tahminler, 2004 yılında

dünyadaki GSM telefon kullanıcılarının dörtte birinin Internet’e bağlı olacağını
gösteriyor27.

Mobil ticaret yapanların sayısı kablosuz kullanıcı sayısının üzerinde. Çünkü

mobil ticaret SMS gibi Internet dışındaki platformlardan da gelişebilir.

IBM, Genel Müdür Lou Gerstner'in endüstri analistleriyle sohbet toplantısında

dile getirdiği “Birkaç yıl içinde iki milyar mobil teknoloji uyumlu cihaz kullanılıyor
olacak” öngörüsünü yaşama geçirmek için büyük bir adım atarak, taşınabilirlerden ana
bilgisayarlara tüm ürün ailesini mobil teknolojiye uyumlu hale getireceğini açıkladı28.

IBM, bütün ürün ve hizmetlerini mobil teknolojilerle donatan ilk firma olacak.
Şirket yetkilileri güçlü ticari bilgisayarlarının da mobil erişim özelliğine sahip olacağını,
böylece uzmanların Internet uyumlu GSM telefonlar ya da PDA’lardan bilgisayarları
yönetebileceğini belirtti.

IBM ve Mitsubishi Electric Corp. GSM telefonların Internet erişimini ve mesaj

iletimi gibi işlevleri gerçekleştirebilmelerini sağlayacak, az enerji tüketen işlemciyi
birlikte geliştireceklerini de açıkladılar. IBM, kendi silikon germanyum yonga
teknolojisini kullanarak bileşenleri üretirken, Mitsubishi bunları GSM telefonlarının
üretiminde kullanacak.

IBM Yaygın Bilgi işlem Genel Müdürü Michel Mayer, “Mobil iletişim
teknolojisinin, e-altyapı üzerinde büyük etkisi var. İnsanların ve cihazların giderek artan

27
Ceren MORAL, "Mobil iletişimde liderlerin işbirliği", http://www.telepati.com.tr/mart02/konu34.htm,
17 Ekim 2002
28
Ceren MORAL, "IBM'den mobil dünyaya davet", http://www.telepati.com.tr/temmuz01/konu17.htm,
17 Ekim 2001

46
bir hızla ağ'lara bağlanması, yakın gelecekte, müşterilerimizin bugünkünden çok daha
'zeki', yığınsal düzeyde ölçeklenebilir ve güvenilir altyapılar oluşturmaya gerek
duymasına yol açıyor.” dedi.

Gartner Group'a göre, 2-3 yıl içinde ortalama bir çalışan görevini yaparken en
azından üç mobil cihaz (tanışabilir bilgisayar, GSM telefon ve PDA) kullanacak.
Cihazlar, yalnızca mobil iletişim teknolojisiyle donatılmakla kalmayacak, mevcut bilgi
teknolojisi altyapısıyla da bütünleşik olacaklar29.

2.2.2.2. Kablosuz İletişim Şirket Kategorileri

Kablosuz iletişim firmaları dört kategoriye ayrılıyor: Cihaz üreticileri, bilgi

işlem ve yazılım teknolojisi üreticileri, iletişim altyapısı sunan ağ operatörleri ve içerik
ile hizmet sağlayıcılar.

3G'de rol alacak firmalar ise Ağ Sunucuları, Hizmet Sunucular, Gölge

İşletmeciler olacak. Ağ sunucular, gezgin iletişim ağının her türlü alt yapı yatırımını
yapan, radyo baz istasyonları, santralleri, kavşak santrallerini, kontrol ve yönlendirme
merkezlerini kuran, iletişim hatları ve linklerini bizzat kuran ya da başka iletişim
kuruluşlarından kiralayan, bütün bu alt yapının bakım onarım ve işletimini sağlayan
kuruluşlar30. Hizmet sunucular, pazarlama ve satış faaliyetlerini yürüten, söz konusu
altyapı üzerinde müşteriye yönelik çeşitli içerikli uygulamaları ve hizmetleri sunan,
çağrı ve ücretlendirme merkezleri kuran, müşterinin kullanım bedellerini tahakkuk
ettirerek bedelleri toplayan kuruluşlar. Gölge işletmeciler ise bir kısım hizmetleri, ya da
bir bölgenin işletmesini hizmet sunucular adına /yerine üstlenen kuruluşlar.

Ağ sunucuları, sağladıkları alt yapı üzerinde bu hizmetlerin tamamını veya bir

kısmını bizzat kendileri sağlayabilecekleri gibi hizmetlerin işletimini, niteliği ve
kapsamına göre Gölge işletmecilere (MVNO), hizmet sağlayıcı kuruluşlara, uygulama
sunucularına (ASP), içerik sunucularına ve içerik dönüştürücülere verebilir ve onlara
kendi ağları üzerinde iş yapabilme olanağı sağlar. İçerik sunucuları ise tüketicinin
isteklerine uygun genel ve yerel içeriği barındıran ve sunan merkezler olarak pazarda

29
A.g.e.

47
yer alacaklar. Burada tanımlanan altyapının birinci derecede tamamlayıcısı olarak üst
yapıda yer alacak ve istendiğinde istenilen içeriği istenilen ortamda hizmet sunucularına
yollayabilecek şekilde yapılanmaları gerekecek.

Bu kategorilerde varolan firmalar, dünyada ve Türkiye’de mobil iletişim

pazarına yönelik gelişmeleri yönlendiriyorlar.

2.2.2.3. Mobil İletişim Pazarı

2002’den sonra, birkaç yıl içinde, dünyada 700 milyon kişisel bilgisayara
karşılık 2 milyar mobil iletişim cihazı olacak. Gartner Group, 2005 yılında 1 milyar
kablosuz iletişim kullanıcısının olacağını tahmin ediyor. 2004 yılında, her ay, 1.5 milyar
mobil iletişim aracı (GSM telefonlar ve taşınabilir bilgisayarlar) ayda 244 milyar mesaj
gönderiyor olacak. IDC, 2003 yılında ABD'de 40 milyonu aşkın mobil cihazın Internet
erişimi için kullanılacağını tahmin ediyor. Yankee Group, ABD'de 2002 yılında
satılacak GSM telefonlarının yüzde 30'unun bir Internet tarayıcısı içereceğini, iki yıl
içinde ise bu oranın yüzde 80'e ulaşacağını tahmin ediyor. 2003 yılına gelindiğinde,
mobil iletişim pazarının 200 milyar ABD dolarlık bir büyüklüğe ulaşacağı tahmin
ediliyor.

Gelecek birkaç yıl içinde mobil iletişimdeki bant genişliği kapasitesinin 10 ilâ
100 kat artması planlanıyor. Gartner Group, 2004 yılında yeni GSM telefonlarının
yüzde 70'inin ve PDA'ların yüzde 80'inin Internet'e erişebileceğini tahmin ediyor.

2.3. MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNDE BEKLENTİLER

1990'lı yılların sonu, dünyada belirli sektörlerin yükselirken, geçmişte oldukça

büyük öneme sahip bazı sektörlerin küçülme yaşadığı bir dönem olarak hatırlanmakta.

İletişim teknolojilerinin gelişmesi ve gerek son kullanıcılar gerekse kurumlar

arasında iletişim ihtiyacının mobilite etrafında çeşitlenmesi ile birlikte iletişim
sektöründe oldukça hızlı bir gelişme yaşanmaya başladı. Bu gelişme çerçevesinde başta

30
2002 Türkiye Bilişim Şurası ‘İletişim Alt Yapısı Raporu’

48
Avrupa olmak üzere dünyanın birçok bölgesine yayılan mobil iletişim şebekeleri çok
kısa bir süre içerisinde milyonlarca kullanıcıya ulaştılar. Bu teknolojilere ve yardımcı
teknolojilere yönelik pazarlarda büyüme inanılmaz boyutlara ulaştı.

İletişim sektöründeki bu gelişmenin belki de en önemli ve spekülatif yönü,

üçüncü nesil olarak tabir edilen yüksek hızlara sahip, IP temelli iletişim şebekelerinin
hayata geçmesine yönelik çabalar. Başta Avrupa olmak üzere dünyanın birçok
bölgesinde milyar dolarlara satılan 3. nesil şebekelere ait lisanslar ve bu alanda ortaya
koyulan öngörüler bu pazarın potansiyeli konusunda toz pembe bir tablo çizmekteydi.

Tüm bu olumlu gelişmelerin heyecanıyla hızlanan sektör, dünyadaki genel

ekonomik durgunluk ve telekomünikasyon pazarında yaşanan krizin etkisiyle bir anda
beklentilerini yenilemek durumunda kaldı. Kısa vadeli ve parlak öngörülerin yerini
uzun vadeli iş modelleri ile desteklenen gerçekçi öngörüler almaya başladı. Bu anlamda
3. nesil teknolojilerin yaygınlaşmasını ve standartlaşmasını sağlamak amacıyla
oluşturulan bir şirketlerüstü topluluk olan UMTS Forum da, 2001 içerisindeki
tahminlerini yenilediği raporunu yayınladı. Bu tahminlerin yenilenmesinde sözü edilen
kriterler dikkate alındığı gibi önemli bir gelişmenin de etkisi göz ardı edilmemişti: 11
Eylül saldırıları31.

2.3.1. 11 Eylül ve 3. Nesil Teknolojileri

Dünyada birçok sektörün gelişimini ve izlediği süreci etkileyecek güce ve

teknolojiye sahip olan ABD'de gerçekleşen bu olayların ve ardından yaşanan sürecin
etkileri, iletişim sektörünü de önemli ölçüde etkiledi. Özellikle saldırılardan sonra
bölgede çöken iletişim şebekesi ve GSM sisteminde yaşanan tıkanıklıklar, psikolojik
olarak olumsuz bir hava yaratmıştı. Bununla, benzer bir felaket durumunda iletişim
anlamında yaşanabilecek yetersizlikler de bu olayla birlikte su yüzüne çıkmaktaydı.

Diğer yandan 2001 yılı zaten kablosuz iletişim teknolojileri sektörü için
oldukça zorlu bir yıldı. Dünyada birçok iletişim şirketinin açıkladığı finansal rakamlar,
2001’in ne kadar zorlu geçtiğinin en iyi göstergesi. Gerek rakamlara yansıyan bu
olumsuz hava, gerekse 2001 yılına damgasını vuran ekonomik durgunluğun, her ne

49
 kadar azalmış gibi görülse de, 2002 yılında da devam ediyor olması, mobil veri
hizmetlerinin ve üçüncü nesil teknolojilerin ticari olarak hayata geçebilirliğinin tekrar
tartışılmasına neden oldu.

Üçüncü nesil teknolojilere yönelik standartların belirlenmesi ve bu alanda

faaliyet gösteren taraflar için ortak bir hareket zemini hazırlanması amaçları ile kurulan
bir oluşum olan UMTS Forum, üçüncü nesil teknolojilerin geleceğine yönelik
geçtiğimiz yıl içerisinde ortaya koyduğu tahminleri yeniden gözden geçiren bir
çalışmayı daha sonuçlandırdı. Bu çalışmanın en önemli değerlendirme kriterlerinden
bir tanesi de 11 Eylül saldırılarının sektörlere olan etkileri. Bunun yanı sıra, 3. nesil
teknolojilerin hayata geçirilme oranı ve hızı, 3. nesil teknolojilere tüm dünyada
gösterilen talep, fiyatlandırma, sermaye sağlama ve müşterilerin ilgisi gibi kriterler de
göz önüne alınmış.

Tüm bu değerlendirmelerin sonucunda elde edilen kilit bulgular şöyle

özetlenebilir:

• Yüksek katma değer özelliğine sahip karmaşık hizmetlerin hayata geçmesi için hala
zamana ihtiyaç var. Bu hizmetlerin, gelişmiş ülkelerde 2005 yılı itibariyle yavaş yavaş
hayata geçebileceği öngörülmekte.

• 2002-2012 yılları arasında gelişmekte olan ülkelerin büyük bir çoğunluğunda 3. nesil
hizmetler hayata geçirilmeyecek.

• 3. nesil hizmetlerin nasıl yaygınlaştırılacağı ve bu hizmetlere uygun terminallerin hayata

geçirilmesi kısa vadede çözümlenebilecek sorunlar ve bu konular, 3. nesil teknolojilerin
uzun vadeli gelişim sürecini etkilemeyecek.

• 3. nesil mobil veri hizmetlerine gerçek anlamda bir talep var. Gerek son kullanıcılar
gerekse kurumsal kullanıcıların, kendilerine deneme amaçlı sunulan kişiselleştirme ve
mobilite özellikleri taşıyan veri hizmetlerini kullanma anlamında son derece istekli
oldukları görülmekte.

31
“Üçüncü Nesile Yönelik Daha Gerçekçi Öngörüler”, Infomag, sayı:18, Nisan 2002, s.84

50
 Bu alanda en önemli sorun, 3. nesil teknolojilerin vaat ettiği özellikleri taşıyan
ve son kullanıcı için tatmin edici bir deneyim sağlayan hizmetlerin oluşturulması.

• Ekonomik Eğilimler: 2001 yılının ilk yarısında görülen olumsuz ekonomik koşullar, 3.
nesil hizmetler için ön görülen kısa vadeli gelir tahminlerini aşağıya çekti. Yaklaşık
olarak yüzde 17 oranında gerçekleşen bu azalma, 2004 yılı tahminleri için rakamsal
olarak 10 milyar dolara karşılık gelmekte. Daha uzun vadeli bakıldığında, 2010 yılında
elde edilmesi beklenen gelirlere yönelik yapılan tahminlerdeki revizyon oranı sadece
yüzde 1 olarak görülmekte. Bu nedenle, 3. nesil şebekelerin hayata geçirilmesi ile elde
edilebilecek getirinin uzun vadeli görüntüsü 2010 yılında 320 milyar dolarlık bir pazarı
işaret etmektedir. Ve bu hacmin 233 milyar dolarlık bölümü mobil veri hizmetlerinden
elde edilecek32.

• Abone Artışının Yavaşlaması: 2001 yılında dünyada görülen genel ekonomik

durgunluk, uzmanlar tarafından mobil abonelerin sayısına yönelik yapılan tahminlerin
de revize edilmesine neden oldu.

Her ne kadar mobil kullanıcılara yönelik rakamlarda özellikle gelişmiş

ülkelerde bir yavaşlama görülse de son olayların etkisini de göz önüne alarak yapılan
tahminlerde 3. nesil teknolojiler açısından herhangi bir ciddi değişim trendi
gözlenmemekte.

Abone sayısındaki yavaşlama aynı zamanda bu abonelerden elde edilen

gelirlerde de bir düşmeyi işaret etmekte. Bu açıdan ortaya koyulacak olan fiyatlandırma
modellerinin önemi çok daha ön plana çıkmakta.

• Sermaye ve Şebeke Yatırımlarındaki Gecikmeler: 3. nesil altyapılara yönelik lisans

bedellerinin oldukça yüksek gerçekleşmesi, bu alanda faaliyet gösteren şirketlerin hisse
değerlerinin düşmesi ve 3. nesil hizmetlere yönelik terminallerin pazara sunulmasında
yaşanan gecikmeler nedeniyle, 3. nesil uygulamaların ve altyapının birçok ülkede ticari
olarak anlamlı bir biçimde hayata geçmesi gecikmekte.

Bunun yanı sıra, pazardaki durgunluk, bazı operatörlerin mevcut 2. nesil

şebekelerden beklenenden daha fazla gelir elde etmelerine neden olmakta. Pazardaki
büyümenin beklenenden daha yavaş gerçekleşmesi ve buna bağlı olarak önceden tahmin
edilen müşteri kazanma maliyetlerinin daha düşük gerçekleşmesi, şirketlerin faiz ve
vergi öncesi gelirlerinin önemli ölçüde artırdı. Bunun yanı sıra, maliyet tasarrufuna
yönelik dış kaynak kullanımı, işbirliği ve çeşitli temel yapıların paylaşılması gibi

51
 tedbirlerin hayata geçirilmesi ile elde edilen tasarruflar da sonuç üzerinde olumlu etkiler
sağladı. Söz konusu operatörlerin bu kaynakları doğru değerlendirmeleri durumunda 3.
nesil teknolojilerin hayata geçirilmesi için gereken kaynağın önemli bir bölümü elde
edilmiş olacak.

Ülkeler bazında değerlendirildiğinde 3. nesil teknolojilerin hayata geçirilmesi

anlamında farklı ticari kriterler ele alınmalı. Genel görüşe göre; herhangi bir 3. nesil
altyapının ticari olarak anlamlı hale gelmesi için lisansın alınmasından 12-24 aylık bir
süre geçmesi gerekmekte. Belirli ülkelerde bazı operatörlerin terminallerin eksikliğine
ve diğer teknik nedenlere dayanarak sorunlarla karşılaştıklarını açıklamaları, her ülkede
farklı bir zaman periyodundan söz edilmesi gerektiği gerçeğini ortaya koymakta.

Batı Avrupa ülkelerinde 3.nesil teknolojilere yönelik hizmetlerin 2001-2002

yılları arasında gerçekleşeceği öngörülmekteydi. Daha sonra 2002-2003 yıllarına revize
edilen bu öngörülerin gerçekleşmesine yönelik cesaret verici uygulamalar olduğu
görülmekte. Örneğin, Deutsche Telekom yaptığı açıklamalarda resmi olarak ilk 3. nesil
hizmetleri 2003 Ocak'ında hayata geçireceğini ifade etti. Ayrıca Belçika'da faaliyet
gösteren 3 operatör, 3. nesil uygulamaları 2003 yılına kadar hayata geçirmeye yönelik
bir işbirliği içerisine girdiler. 3. nesil şebeke tahsislerinin yapılmadığı ve frekans
spektrum dağılımının gerçekleştirilmediği ABD'de ticari 3. nesil şebekelerin
gerçekleştirilme tarihi 2004 yılı olarak görülmekte. Diğer taraftan, gelişmekte olan
ülkeler için bu tarihler 2007 yılını işaret etmekte.

• Tüketici Talebinde Düşüş: Günümüzde mevcut mobil veri hizmetlerine yönelik ortaya
koyulan yetersiz hizmet yaklaşımı ve sınırlı alternatifler, 3. nesil uygulamaların hizmet
kalitesine yönelik kafalarda soru işaretleri bırakıyor. Yapılan birçok araştırma
göstermektedir ki; 3. nesil uygulamaların kabul görme seviyesi çok hızlı olmayacak ve
2010 yılı itibariyle dünyadaki mobil kullanıcıların sadece yüzde 30'u 3. nesil
teknolojileri kullanıyor olacak. Aslında, hemen hemen her teknoloji için ilk evrelerde

32
A.g.e., s.87

52
kabul görme konusunda sorunlar yaşanmakta. Özellikle 3. nesil teknolojiler gibi son
kullanıcıların kullanım davranışlarını ve yaklaşımlarını değiştirecek bir teknolojinin
kolay yayılması mümkün değil.

2.3.2. Türkiye'de Mobil İletişimde Yapılabilecekler

27 Şubat 2002’de gerçekleştirilen Wireless One Konferansı kapsamında

düzenlenen “Türkiye’de Kablosuz Neler Yapılabilir?” başlıklı panelde, Microsoft,
Armada, Bnet, Turkcell, IBM Türk, Turk Nokta Net, Mobilera, Comsat Türkiye, Nokia
gibi bu alanda söz sahibi firmaların yetkilileri biraraya gelerek Türkiye’deki mobil
teknolojileri ve uygulamaları tartıştılar33.

Türkiye’nin kablosuz teknolojilerde katma değerli ürünler geliştirme şansı

bulunduğunu söyleyen uzmanlar34, İsrail firması Amdocs’un, Microsoft’un mobil
çözümleri üzerinde geliştirdiği Telecom Billing programını GSM operatörlerine milyon
dolarlık anlaşmalarla sattığını, aynı yöntemi Türkiye’nin de uygulayabileceğini ifade
ettiler.

Türkiye’nin mobil alt yapısında 802.11b ve GPRS olmak üzere iki teknoloji
bulunduğunu hatırlatan katılımcılar35, kapalı alanlarda mobil iletişimi sağlayan 802.11b
teknolojisinin çeşitli firmalarca sunulduğunu, GPRS teknolojisinin operatörlerde
olduğunu belirttiler.

Internet servislerini mobil platform üzerine taşımaya çalıştıklarını belirten

Turkcell yetkilisi36, GPRSland adında bir örnek ortaya konulduğunu, herkesin bu örneği
adapte edebileceğini, katma değerli ürünler ile yurtdışı pazarlarına da açılmanın
mümkün olduğunu söyledi.

33
Gülden Tozkoparan, "Türkiye’de Wireless Neler Yapılabilir?",
http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3849, 17 Ekim 2002
34
Microsoft Telekomünikasyon Sektör Müdürü Hakan Dülge, Wireless One Konferansı Şubat 2002
35
Bnet Genel Müdür Yardımcısı İbrahim Sarıoğlu, Wireless One Konferansı Şubat 2002
36
Turkcell Mobil Internet Servisleri Geliştirme Bölümü yöneticisi İsmail Hakkı Polat, Wireless One
Konferansı Şubat 2002

53
 Katma değerli hizmetlerde son kullanıcılar ile birlikte kurumsal kesime de
gidildiğini söyleyen Turk Nokta Net yöneticisi37, “Turk Nokta Net’de, 400 bin aktif
kullanıcı var. Bu kullanıcıların hepsinde cep telefonu bulunuyor. Araştırma sonucunda
kullanıcılarımızın yüzde 70’inin SMS attığını öğrendik. Çünkü konuşmaya göre fiyatı
düşük. Yüzde 15’i oyun oynuyor. Bu bize yüksek bir oran gibi geldi. Yüzde 1 WAP,
yüzde 2 GPRS özelliği kullanılıyor. WAP kullanım oranı çok düşük çünkü maliyeti
yüksek. GPRS’in maliyeti daha düşük olduğu için tercih ediliyor ve daha cazip
bulunuyor.” şeklinde konuştu.

Dünyada 1 milyar, Türkiye’de ise 18 milyon cep kullanıcısı bulunduğunu

söyleyen Nokia yetkilisi38, bu rakamın büyük önem taşıdığını vurgulayarak, Nokia’nın
Web sitesinde teknoloji geliştirenler için imkanlar sunduğunu belirtti.

37
Türk Nokta Net Ar-Ge Uygulama, Geliştirme Birim Müdürü Safa Topbaş, Wireless One Konferansı
Şubat 2002
38
Nokia Mobile Pazarlama Müdürü Ülkem Kırımlı, Wireless One Konferansı Şubat 2002

54
 3. MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK

Internet, World Wide Web (WWW), e-posta, mesajlaşma, intranetler, mobil

iletişim; bunlar 1990’ların son yıllarını en iyi tanımlayan kelimeler. Elektronik olarak
dağıtık (distributed), neredeyse anında iletişim, birçok kişi için posta hizmetlerinin,
telefon ve faksın yerine geçti. Bazı durumlarda yüz yüze iletişimin de yerine geçti.
1998’de dünyada 30 milyon ana bilgisayar (sunucu) vardı. İşletmeler her gün Internet
erişimi, danışmanlık ve tasarım gibi sayısız hizmet sunarak bu rakamı artırıyorlar.
Neredeyse her sektör Internet’le temas halinde. Herhangi bir şeyi bir yerden diğerine
nakletmeyle ilgili bu sektörlerin çoğu da (ister elektronik olarak –kablo TV, telefon,
elektrik- isterse fiziksel anlamda (çevrimiçi marketler gibi) ağ hizmetlerine yatırım
yapıyorlar. Acaba insanlar mı bu teknolojileri kendilerine çekiyor, onlara ısınıyor, yoksa
onlar mı insanları kendilerine çekiyor ve günlük hayatta kendilerine yer açıyorlar?39

Öte yandan walkman, taşınabilir telefon, taşınabilir -ve Internet’e kolayca

bağlanabilir- bilgisayar, uzak mesafeden kontrol edilebilen telesekreter ve kaydediciler
gibi yeni araçların artmaya başlamasıyla yeni toplumda sürekli hareket halinde olan ve
gene de iletişim araçları sayesinde sürekli kendi dünyalarının merkezinde olan
‘göçmenler’ (hareketli kullanıcılar) üzerine yeni bir düşünce biçimi gelişti.40

Daha küçük, daha ucuz bilgisayarlara yönelik devam eden eğilim,

merkezileştirilmiş bilgi işlemden, dağıtık olanına doğru bir hareketi sonuç verdi.41

Etkileşim, tüketici ile işletme arasında doğrudan iletişimin kurulabilmesi

anlamına gelir. Pasif ve tek yönlü de olabilir, aktif anında mesajlaşma ile de olabilir,
Web kameraları aracılığıyla da42.

39
Steven G. Jones, Cybersociety 2.0 Revisiting Computer Mediated Communication and Community,
1998, sayfa XI
40
Frederic Barbier, Catherine Bertho Lavenir, Diderot'dan Internet'e Medya Tarihi, Istanbul, Aralık 2001, sayfa 350
41
Thomas F. Baldwin ve diğerleri, Convergence: Integrating Media, Information & Communication,
1996, Sage Publications, sayfa 59
42
Coşkun Dolanbay, Yeni ekonomide başarının anahtarı: e-Ticaret strateji ve yöntemleri, Ağustos 2000,
Ankara, Meteksan Sistem Yayınları, sayfa 56

55
 Etkileşimliliğe dair görüşler, görünürde nereden geldiği belli olmayan, kitlesel
bilince sızmak üzere son birkaç yılda ortaya çıkarılmış, şişirilmiş genel kavramlardan
oluşur. Özünde eğitim alanındaki belirli bir yaklaşımı tanımlamak için kullanılan bu
terim, daha sonra bilgisayar tasarımcılarınca sahiplenildi, son zamanlarda da televizyon
programlarından çocuk oyuncaklarına kadar her alanda kullanılır oldu.43

Bu tür durumlarda her zaman olduğu gibi, bir terim popüler hale gelip de
bununla ilgili kaynaklardan yükselen sesler yeterince artınca, anlam bozulmaya başlar.

İnsanlar bağlamında etkileşim, insanlar ve insanlarla eşya arasında olabilir.

İnsanların çevreleriyle etkileşime girmelerini; keşfetmelerini, dokunmalarını ve onun
hakkında konuşmalarını sağlamak, öğretmenin öncelikli yolu olarak görülür.

Bilgisayar teknolojistleri ve teorisyenleri 1960’ların ortalarında Jean Piaget ve

Jerome Bruner’nin eğitim teorilerinden etkilenerek, kullanıcı ve bilgisayar arasındaki
etkileşim üzerinde çalışmaya başladılar. Öncelikli hareket sebepleri daha kullanışlı ve
insan bilincinin bir uzantısı gibi davranabilen bilgisayarlar tasarımlamaktı. Kullanıcının
ihtiyaçlarına ve teknolojinin karmaşıklığına göre etkileşimlilik seviyeleri veya
etkileşimliliğin dereceleri olabileceğini ortaya koydular.

Etkileşimliliğin ilk ve en basit seviyesi kullanıcıya içeriğe erişimi denetleme

konusunda izin verir. Örneğin televizyon basit etkileşimli bir araçtır. Çünkü seyretmek
istediğimiz programları seçmemize, onları açmamıza ve kapatmamıza izin verir. TV’ye
bir video kayıt cihazı eklediğimizde etkileşimliliği artırırız. Televizyonlar, VCR’lar,
telefonlar gibi günlük hayatta kullandığımız birçok cihazda bulunan etkileşimlilik,
kullanıcıya bilgiye erişimi denetleme kabiliyeti verir, daha fazlasını değil.

Etkileşimliliğin ikinci ve daha karmaşık seviyesi, kullanıcılara materyale

erişme konusunda kendi yollarını seçme konusunda izin verir. Böylece bilgisayarlar,
geniş depolama kapasiteleri ve talebe bağlı olarak bilgiye erişebilme yetenekleriyle
etkileşimliliği artırmış olurlar. Bilgisayarlar sadece içeriğin hangi parçalarının ilgimizi
çektiğini seçmemizi ve doğrudan o parçaya gitmemizi değil, aynı zamanda o

43
Baldwin, s. 52,53

56
materyalleri daha kullanışlı biçimde yeniden ele almamızı, işlememizi (edit) ve orijinal
materyalin yeni hallerini depolamamızı mümkün kılar.

Etkileşimliliğin üçüncü ve en üst seviyedeki hali –ki günümüzde hâlâ öncelikle

teorik anlamda konuşulmaktadır, kullanıcılara eyleme devam ettikleri müddetçe
çevrelerini değiştirme imkânı verir, böylelikle sadece kendi tecrübelerini değil, aynı
zamanda sonraki kullanıcıların tecrübelerini de sunar.

Etkileşimliliğin bu seviyesinde bilgisayar, kullanıcının ihtiyaçlarına talebe göre

cevap verir ve hatta kullanıcının isteğini sezip önceden eyleme geçer. Bu noktada
etkileşimliliğin kalitesi canlı organizmalar arasındakini en yakın biçimde taklide
dayanır; her iki durumda da süregiden bir ilişkide sürekli bir değişim sözkonusudur.
Bilgisayar oyunları ve eğitime yönelik çokluortamlar bu etkileşimlilik seviyesine en çok
yaklaşan uygulamalar.

İstenilen zamanda ve istenilen miktarda içerikten faydalanılabilmesi kablo TV

ve sayısal TV çalışmaları ile gerçekleştirilmişti. Şimdi bunların yanında, mobil iletişim
ve mobil Internet erişimi sayesinde bir de istenilen yerde içerik erişimi tartışılmaya
başlanıyor.

Gerekli ekipmanlarla, tüm bilgi tedarikçileri ve iletişimciler birbirlerine

bağlanabilir. Bir iletişimci bir diğerine veya bir bilgi tedarikçisine yöneltilebilir.
İletişimci, bilgi tedarikçisinden ya da başka bir kişiden doğrudan kişisel bir tepki alır ve
böylelikle sistem etkileşimliliği sağlanır.44

İnkâr edilemez gibi görünen bir başka şey de etkileşimli medyalarla, etkileşimli
olmayan medyalar arasındaki karşıtlık. Sonuçta insan sesi, kendi kendine konuşma bir
yana bırakılırsa, etkileşimlidir; telefonda ve bilgisayarda da bu böyledir. Buna karşılık
olarak, yazılı basın -bu arada kitaplar da, radyo, sinema ve televizyon etkileşimli
değildir ya da büyük çabalar sonunda bu özelliğe düşük oranda sahip olmuştur.45

44
Baldwin, s. 2
45
Huisman, s. 87

57
 Televizyondaki eğlencelerin çoğu ‘pasif’tir. Buradaki pasiflik yanlış yöne
çekiliyor. Her eğlence hedef kitleyi etki altına almalıdır; izleyici kurgusal materyaldeki
kuşkuya iradi olarak bir süreliğine boşverir, hatta buradaki uyarıcı küçük, düz bir
televizyon ekranı olsa bile bu böyledir. Bu durum aynı zamanda, izleyicinin kendisine
aktarılan bilgilerin geçerliliğinin farkında olmadığı ama anlatılan hikayelerin dokunaklı
taraflarından etkilendiği bazı haber ve halkla ilişkilere yönelik programlarda da
böyledir.

Bazı CD-ROM uygulamalarını etkileşimli televizyonun ön gösterimi gibi

düşünebiliriz. Yapımcı şunu kabul etmelidir: izleyicinin isteği, bazı şeyleri yapımcının
‘kendi en iyi yaratıcı yargısına’ bırakmamak yönündedir (kamera açılarının seçimi,
senaryonun nasıl akacağı, vb.)46.

Grafiklerin ve hareketli görüntülerin yanında metin esaslı içeriğin de

görsellikle birlikte kullanılması etkileşimliliği artırır*.

Bilgisayar ekranları ve televizyon ekranları, fiziksel olarak çok benzer

olmalarına rağmen, farklı psikolojik beklentiler içindeki farklı kişiler tarafından
kullanılırlar. Televizyonlar bir hoşça vakit geçirme kaynağıdırlar; bilgisayarlar ise işle
ilişkilendirilmişlerdir. Televizyonlar, insanların kalplerinde yer etmiştir. İnsanlar TV
izlerken rahatlarlar, arkalarına yaslanırlar, programları aileleriyle paylaşır, seyrederken
yemeklerini yerler. Diğer taraftan bilgisayarlar ofislerde ve çalışma odalarına
yerleştirilmişlerdir. En azından onların olduğu köşe daha ‘ciddi işlerin’ yapılacağı bir
mekân olarak kabul edilir. İnsanlar monitöre doğru eğilirler, genellikle yalnız başlarına,
yazı yazarlar, veri girerler, bilgileri değiştiriler. İki ortamın farklı ergonomisi, farklı
sosyal fonksiyonları ve farklı katılımcıları vardır47.

Etkileşimli medya, kısmen, telekomünikasyon ve bilgisayar bilimlerindeki

teknik gelişmeler sonucunda büyümekte. Teknik gelişimler tarafından şekillendirilen
birçok değişim gibi, bu yeni ortamlar da iki tarafı keskin kılıç gibiler. Evet, içinde daha
gelişmiş iletişim yöntemleri, sınırları kırabilecek fırsatlar ve bilginin ve insanlık

46
Baldwin, s. 131-132
*
MTV ve CNBC-e'deki müzik programları bu noktada örnek olarak verilebilir.
47
Baldwin, s. 175

58
bilincinin yayılabileceği yolların da bulunduğu birtakım umutlar vadediyorlar. Aynı
şekilde bu yeni medya, toplumu daha ileri seviyede bölme tehdidini de içeriyor:
ayrıcalıklı azınlığa kutsanmışlık sunmak, içerik yerine şekle odaklanarak insani
özelliklerden mahrumlaştırmak, sersemletmek ve insanları fiziksel dünyadan ve orada
yapıp ettikleri şeylerin sonuçlarından ayırmak48.

Şu ana kadar dikkate aldığımız ve etkilerinin bir bölümü açık biçimde insan
kontrolünün dışına çıkan büyük medyalardan farklı olarak, bilgisayarlar bilgi ve
etkileşimli iletişimin hakim olunabilen araçları olarak ortaya çıkıyor. Büyük medyalar
bize kabul ya da reddedebileceğimiz, ama asla cevap veremeyeceğimiz mesajlar
yöneltiyor. Buna karşılık bilgisayara bize bir cevap vermesini isteyerek yönelen biziz ve
bu şekilde etkileşimliliğin bir ifadesi olan diyalog ortaya çıkıyor49.

Marshall McLuhan’ın ortaya attığı meşhur ayrım: "Bir araç (medium), bir
duyuya erişiyor ve ona bir ‘yüksek çözünürlük’ veriyorsa, sıcaktır. Televizyonun teknik
dilinde ‘yüksek çözünürlük’ büyük miktarda verinin iletimi anlamını taşır. Görsel olarak
bir fotoğrafın yüksek çözünürlüğü vardır. Bir karikatürün veya çizgi filminse düşük
çözünürlüğü vardır*. Çünkü çok az bilgi sağlar. Telefon soğuk, ya da düşük
çözünürlüklü bir araçtır. Çünkü kulak çok az miktarda bilgi alır. Söz düşük
çözünürlüklü bir soğuk araçtır. Çünkü dinleyici az bilgi alır ve zihninde çok boşluk
doldurmak zorundadır**. Sıcak medyalar, buna karşılık, izleyicilerine doldurmak ya da
tamamlamak üzere az miktarda boşluk bırakır. Sıcak medyalar, bunun sonucunda
katılımı ya da tamamlamayı teşvik etmezler, oysa soğuk medyalar, bunları destekler50.

48
A.g.e., s. 181
49
Huisman, s. 91
*
Belki ilk Walt Disney çizgi filmleri zamanında durum böyleydi. Ancak son zamanlarda bilgisayar
destekli çizgi filmlerde, gerçeğe çok yakın insan simülasyonları-benzetimleri (örneğin Final Fantasy
filmi) yapılmakta.
**
Bu boşluklar -konuşma yüzyüze yapılıyorsa- karşıdaki kişinin jest, mimik ve giyim tarzı gibi verilerle
doldurulur. Arada bir araç –telefon gibi- varsa, bu durumda ses tonu, duraklamalar ve vurgular öne çıkar.
50
Marshall McLuhan, Understanding Media, 1964, Paris, s. 41-42

59
3.1. GELENEKSEL MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK

Etkileşimlilik ihtiyacı geleneksel medyada o derece hissedildi ve anlaşıldı ki,

günlük ve haftalık gazetelerle dergilerin yöneticileri basın organlarında ‘okur köşeleri’
ya da daha basit ifadeyle ‘okur mektupları’na ayrılan sayfalar hazırlar oldular. Aynı
düşünceyle, radyo programları dinleyicilerin, telefon mesajlarıyla, program sırasında
katılımına yer verdi. Bu uygulama, radyo iletişimini sahip olduğu tek yanlı
karakterinden koparacak soru ve diyalogları mümkün kıldı. Büyük çoğunlukla
yukarıdan gelen ve bir anlamda dinleyicilerin üstüne düşen mesajlara, dinleyicilerden
bazıları aşağıdan gelen mesajlarla cevap verdiler. Bu şekilde radyo, asgarî düzeyde bir
etkileşimliliğe kavuşmuş oldu51.

Geleneksel gazete yayım sürecindeki yansımaya bakıldığında okur,

gazetesindeki bir yazı ya da yorumla ilgili tepkisini gazetesine duyurabilmek amacıyla
ya telefon açarak ilgili bir kişiyle görüşebilmek için telefonun karşısında bir muhatap
arayacak (çoğu zaman da ilgili kişiye ulaşılamaz), ya da kalem-kağıt alıp gazetesine
mektup yazacak ve bunu postalayacaktır. Telefon ile daha kısa sürede okurun tepkisini
almak mümkünken, gazetenin yoğun çalışma temposu ve ertesi günün gazetesinin
hazırlanıp baskıya yetiştirilmesi telaşı içinde okur tepkilerinin yetkili kişilere
ulaşamama olasılığı oldukça yüksektir. Oysaki sanal ortamda yayınlanan gazetelerde
okurun tepkileri, e-posta olarak gazete yöneticilerine veya köşe yazarlarına doğrudan
ulaşmakta, gazetedeki ilgili kişi e-posta kutusunu istediği zamanlarda açarak gelen
tepkileri okumakta, bunların yazıcı çıktılarını alarak ilgili servislere ulaştırabilmekte ya
da bunları kaydederek elektronik arşivine dahil edebilmektedir52. Geleneksel
yayıncılıkta etkileşimlilik açısından durum böyleyken, modern yayıncılıkta bu imkânlar
çok daha etkin olarak kullanılmakta.

51
Huisman, s. 88
52
Yrd.Doç.Dr. Halil İbrahim Gürcan, Sanal Gazetecilik, Eskişehir, 1999, Anadolu Ü. Yayınları, s. 96

60
3.2. YENİ MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK

Internet ile etkileşimli bir iletişim süreci doğdu. Geleneksel medyadaki

geribildirim gecikmeleri ve okurdan tepki alamama sorunlarına karşın, Internet
ortamında okurdan anlık tepkiler alabilme olanağı bulunmakta53. Burada okur, aynı
zamanda dinleyici ve izleyici olarak düşünülmelidir. Yani ‘medya okuru’. Çünkü
Internet kullanıcısı, bilgisayar ekranında okuduğu yazıya tepkisini, herhangi bir
materyale (kağıt, kalem, zarf, telefon vb.) ihtiyaç duymadan Web sayfasındaki ilgili
yere tıklayarak anında iletebilmekte. Bu kolay ve çok basit bir şekilde kitleden yanıt
alabilme; Internet kullanıcısının görüşlerini, deneyimlerini, gördüklerini aktarabilme
olanağını doğurdu ve etkileşimli bir iletişim süreci oluşturdu54. Aynı zamanda kişiler
haberlere yazabildikleri yorumlar sayesinde ve çeşitli Web siteleri ve haber gruplarına
yazabildiklerinde ‘yazarlık tecrübesi’ de edinebiliyorlar. Bunun herhangi bir geleneksel
yayında yazmaktan farkı, okurların tepkilerini daha hızlı görebilmek ve belki daha
düşük ücret almak/hiç ücret alamamak, yani gönüllü yazarlık yapmak.

Geleneksel medyada model; ‘birden çoğa’dır55. Bu modelde, iletişim aracının

sahibi, gazete, matbaa, radyo, televizyon altyapısı olarak bir yatırım yapar ve kuruluşun
bünyesinde belirli bir süzgeçten geçirildikten sonra üretilen bilgi çok sayıda kişiye
ulaştırılır. Burada üretilen bilgiye yönelik tepki çoğunlukla alınamaz ya da gecikmeli
olarak ve çok az sayıda alınır. Oysaki, Internet’le oluşan iletişim sürecinde; ‘birçoktan
birçoğa modeli’ uygulanmakta56. Burada, iletişim aracının (Internet’in) bir sahibi
bulunmamakta ve üretilen bilgi, geleneksel medyadaki gibi bir süzgeçten geçmeden
doğrudan diğer insanların yararına sunulmakta. Bu modelin temel avantajı ise iletişim
sürecine, geleneksel medyadakinin aksine, herkesin katılabilmesi. Burada her Internet
kullanıcısı bir yayımcı, dolayısıyla bir kaynaktır; ayrıca bir enformasyon tüketicisidir
yani hedef kitlenin bir üyesidir. Bu bağlamda Internet, geleneksel medyanın iletişim
sürecine göre oldukça farklı bir yapı göstermekte. Etkileşimlilik okurun yayıncı
olabilmesine, sesini duyurabilmesine yol açıyor diyebiliriz.

53
http://www.journalism.sfsu.edu/www/dept/faculty/ftf/papers/dig-modu.txt, 20 Haziran 1999
54
Gürcan, s. 28
55
one-to-many
56
Chris Lapham, "The Evolution of the Newspaper of the Future",
http://sunsite.unc.edu/cmc/mag/1995/jul/lapham.html, 17 Ekim 2002

61
 Çevrimiçi yayıncılık=etkileşimlilik şeklinde bir eşitlik ortaya konulabilirse,
Mobil yayıncılık=mekândan bağımsız etkileşimlilik şeklinde bir diğer eşitlik de
rahatlıkla yazılabilir.

Çevrimiçi gazetecilik etkileşimlidir. Hipermetin bağlantıları, Web üzerinde

etkileşimliliği sağlamak için önemli bir mekanizma sunmakta; uzun içerikli ve karmaşık
anlatımlı metinlerde, konunun detayı için başka sitelerdeki enformasyona bağlantılar
verilmekte, farklı görüntüleme (resimli, resimsiz, frame’li, çözünürlüğü
azaltılmış/çoğaltılmış, vb.), derinlik ve detay ekleyebilme olanağı bulunmakta.
Çevrimiçi gazetecilikteki bir yazı, metin içinde çeşitli Web sayfalarına bağlantılar
içerebilir. Böylece okur, yazının detayı için gerekli bağlantılara tıklayarak ilgili
enformasyon kaynağına kolaylıkla ulaşabilir; geleneksel gazetedeki yer sıkıntısı
nedeniyle sunulamayan detaylar sorunu, Çevrimiçi gazetelerde ortadan kalkar.

Geleneksel gazetecilik okura, haberi doğrusal (dikey) ve tek yönlü bir

öyküleme ile sunmakta. Çevrimiçi gazetecilik ise okura bir katılım olanağı vermekte;
okur istediği yere, sayfadaki bağlantılarla ulaşabilmekte, tepkisini yine ilgili bağlantılara
tıklayarak e-posta ile anında bildirebilmekte. Aynı Web sitesi içindeki sayfalara veya
farklı Web sitelerine iç ve dış bağlantılar, dokümanların kaynaklarına veya
enformasyonun arkaplan kaynaklarına kolayca erişimi sağlamakta; bu olanak bir
gazeteci için haberi ile ilgili araştırmasında daha geniş enformasyon toplamasına
yardımcı olmakta57. Okur tepkisini iletir, editör cevaplar ve varsa yazıdaki noksanı
giderir. Bu yönden sadece okur açısından değil, gazeteci açısından da faydalı bir mecra.

3.2.1. Internet'in Basılı Gazeteciliğe Etkisi

3.2.1.1. Dağıtım Sorunu

Basılı gazetelerin sorunlarından birisi de dağıtım. Basılı gazetelerin dünya

genelinde bir dağıtım örgütlemesi çok zor. Oysaki Internet üzerinden gazete
yayımlamakla, basılı gazeteden geniş bir kitleye ve evrensel boyutta haber ve bilgi
ulaştırma imkânı doğdu. Geleneksel gazetenin üretim giderlerini oluşturan matbaa ve

57
Gürcan, s. 73

62
kâğıt giderleri, Internet yayımcılığında yok. Bu da ek kazanımlar sağlamakta. Internet’le
anında etkileşimlilik sağlandı; basılı gazetede uzun zaman alan okur tepkilerini
belirleme süresi, Internet ile sıfırlandı58.

3.2.1.2. Anında Geribildirim

Geleneksel gazetenin hemen tek yönlü ya da ender durumlarda gecikmeli

geribildirim alınan iletişim süreci, sanal gazetelerin gelişmesi ve yaygınlaşması ile
yerini etkileşimli gazete yayımcılığına bırakmakta. Okur, sanal gazetesinde okuduğu bir
yazıyla ya da yorumla ilgili düşüncelerini anında e-posta veya ilgili Web sitesinin
forumu aracılığıyla gazetesine ulaştırabilir. Sanal gazete sayfalarında yer verilen e-posta
bağlantıları ile okur, bilgisayar ekranında bir mektup sayfası açarak tepkisini buraya
yazabilir ve gönder komutu ile mektubunu elektronik ortamda gazetesine anında
ulaştırabilir. Gazetelerin anketlerine katılarak anket sorularına anında yanıt verebilir.
Gazeteler de anketlerle kamuoyunun tepkisini kısa sürede duyurabilir59. Etkileşimli
yayıncılık kavramı burada belirginleşir. Ancak okurun tepkisini ilgili yerlere ulaştıracak
kişiler de eşik bekçisi konumunda olduklarından, bu bekçilere takılan bir mesaj istenen
sonucun oluşmasını engelleyebilir. Bu durumda alternatif kanallardan sözkonusu
bilginin yayılması mümkün. Burada alternatif ya da alt kültürlere ait e-zine’lerin,
yayıncılık sitelerinin, forumların ve e-posta listelerinin önemi ortaya çıkıyor. Tezin
ilerleyen bölümlerinde bu tür yayınlara örnekler verilecek.

3.2.2. Etkileşimli Gazeteler

Elektronik yayıncılık yöntemleriyle yapılan gazetecilik, eski gazeteciliği yeni

yöntemlerle yapmak anlamına gelmiyor. Bu yöntemler, gazeteciliğin daha cevaplayıcı
ve yansıtıcı yapılış tarzlarını sunuyorlar ve hitap edilen kitleyle daha kapsayıcı ilişkiler
geliştirilmesini sağlıyorlar.

Kamu yararı için hareket ettiklerini söyleyen gazeteciler, kamuyla ilgili karar
verme süreçlerini ince eleyip sık dokuyorlar. Fakat kendi kurumları, yani medya
kurumları genel olarak kapalı ve sorgulanamaz kalıyor. Sayısal medyanın sağladığı

58
A.g.e., s. 74

63
‘sınırsız’ haber alanının yaratıcılıktaki büyük başarısı ve özellikle açıklama katmanları
ve ‘kontekst’selleştirme kapasitesi, hedef kitle ile daha saygın ilişkiler kurulmasına
temel olabilir. Bu aynı zamanda, gazeteciliğin neyin ya da kimin habere değer olduğu
konusundaki kararlarını vurgular, seçim sürecini ve ana aktörlerin sunum tarzının özünü
açıkça ortaya koyabilir. Okuyucuların haberlerin esas kaynak materyallerine
erişebilmelerinin sağlanması, aynı zamanda haber süreci hakkında da içeriden bir görüş
edinmelerini sağlar. Bu en azından bazılarını, bu süreçte aktif katılımcılar olma
konusunda cesaretlendirir. ‘Özel’ geribildirim mekanizmalarını (yani doğrudan
gazeteciye e-posta atmak gibi) veya ‘genel’ forumları kullanarak okuyucular ilave
bilgiler yazabilirler, sorgulayabilirler ya da görüşlerini bildirebilirler. Bu da sonuç
olarak, herhangi bir basılı yayında ve aynı şekilde sayısal medyada haberlerin çok daha
kapsamlı olmasını sağlar60.

3.2.3. Bilişim Teknolojilerinin Gazeteciliğe Etkileri

Başka hiçbir sektör bilgisayarlaşmadan medya endüstrisi kadar derinden

etkilenmedi. Daha önceden profesyonel anlamda varolan hiçbir pratik gazetecilikte
olduğu gibi tamamen yeniden şekillenmedi. Teknolojik değişim oranı hızlanarak
sürüyor ve etkisi güçlenmeye devam ediyor. Fakat bu etkinin tam olarak ne olduğu açık
değil. Hatta bu etkinin gelecekte ne olacağı daha da belirsiz. Değişimin oranı ve
medyanın çağdaş toplumu algılanan biçimde merkezileştirmesi kitlesel bir kehanetler ve
tahminler edebiyatı doğurdu. Bu çıkarımlar çok geniş bir alana yayılıyor: bilgi
toplanmasında kullanılan yollardan, bilgi ve eğlencenin yeni tanımlarına ve bunların
iletilmesinde kullanılan mekanizmalara kadar. Mobil iletişim, yani bu tezin konusu da
bu aktarma mekanizmalarıyla ilgili. 1990’larda yapılan açıklamalarda medya
okuyucularının, dinleyicilerinin ve izleyicilerinin, 5-10 sene içerisinde, yerleşik basılı
ve görsel-işitsel yayın organları yoluyla elde ettikleri bilgi ve eğlencelerinin çoğuna
bilgisayarlar yoluyla ulaşacakları söylenmişti. Televizyon ve bilgisayarın olası
birleşmeleri yakın gelecekte evlerdeki eğlence ve bilgi edinme cihazlarının temelini

59
A.g.e., s. 95
60
Brian Trench, "Interactive newspapers: from access to participation",
http://www.dcu.ie/staff/newspaps.html, 17 Ekim 2002

64
oluşturacağı öngörülmüştü. Daha da uç noktalardaki öngörüler arasında basılı gazetenin
ve gazeteciliğin sonu da vardı.

Teknoloji gazetecilere birçok kolaylık sağladı. Ancak gazetecilerin çoğu daha

fazla teknik iş yükü altında kaldılar ve işlerin yetiştirilmesi için belirlenen sürelerin
uzaması gerekirken daha da kısaldı. Haber yönetimi öngörüldüğü gibi daha esnek
olmaktansa, daha katı hale geldi. Bilgisayar temelli sistemler, haberin yazılmasında ve
mizanpajında sıklıkla daha değişmez biçimlendirme kuralları getirdiler. Fiziksel çalışma
koşulları gelişti, fakat ortaya yeni sağlık riskleri de çıktı. Yazı ve resimlerin tekrar
kullanımında ve işlenmesinde karşılaşılan karmaşık kanuni ve ahlaki sorunlar tam
olarak çözülemedi.

Editoryal sistemler üretkenliği ve kârlılığı artırma yolları olarak çok geniş

biçimde uyarlandı. Bu bakış açısından gazeteciler üretim sistemindeki elemanlar olarak
görüldüler; sistemde daha önceden bulunan bir takım elemanların elenmesiyle, üretim
yükünün daha geniş bir kısmı düşürülmüş oldu. Gazetecilere verilen araçlar bu bakış
açısını yansıttı. Başka bir bakış açısından gazeteciler resmin odağına yerleştirildiler ve
bilgisayar tabanlı teknolojiler gazetecilerin iş pratiklerinin değerini geliştirme yolu
olarak kullanıldılar. Üretim merkezli bakış açısı, muhabir ya da yazarın yazmaya
başladığı anda veya hemen sonrasında editoryal sürece odaklanır. Gazetecilik merkezli
bakış açısı, bilgilerin elde edilmesinden paylaşılmasına kadar olan süreçte sayısal
teknolojilerin editoryal sürece uygulanmasına odaklanır.

Gazeteciler, giderek artan biçimde, ticari pratikler tarafından kendilerine dikte

edilen kurallar çerçevesinde işlerini yapmaya yönlendiriliyorlar. Bu kurallara göre
medyanın alıcısı olan kişiler aktif vatandaşlar değil, pasif tüketiciler. Ama durum
gerçekte böyle değil ve hiç böyle olmadı.

3.2.3.1. Gazetecilik Merkezde

Internet tabanlı teknolojiler, profesyonel özerklik ve sosyal sorumluluğa uygun

davranışlar içerisinde gazetecilik yapılmasına uygun araçlar sunuyorlar. Okuyucuya

65
seslenme konusunda değişik bir durum, okuyanla yazan arasında yeni bir anlaşma
ortaya koyuyorlar. Buna göre haber organizasyonları artık kendilerini, olayların ve
olguların manasını tanımlayan kurumlar olarak değil, okuyucuların olası
anlamlandırmalara ulaşmalarına yardımcı olan kurumlar şeklinde sunuyorlar.

3.2.3.2. Yardımcı Editörler

Eski eğilimleri değiştiren araştırmalar arasında elektronik kağıt konusu da var

ki, kişiselleştirilmiş yayınlar (herkesin kendine özel günlük gazetesine sahip olması)
önermesinden yola çıkıyor. Bu tür projelerin arkasında yatan sosyal model, üreticilerin
hiçbir aracıya gerek olmadan doğrudan bireylerle ilişkiye geçtikleri ‘mükemmel’ pazar
fikri. ‘Dijital Olmak-Being Digital’ adlı kitabında Nicholas Negroponte bunu şöyle tarif
ediyor,

“Başka insanların haber olduğunu düşündüğü ve kendi kanaatlerine göre yer

ayırdığı şeyleri okumaktansa, dijital dünya haber seçimindeki ekonomik modeli
değiştirecek, kendi ilgilerinizin daha büyük rol oynamasını sağlayacak. Arayüz
ajanınızın tüm haber programlarını izlediğini, yayınları okuduğunu, gezegenimizde
bulunan tüm radyo ve TV yayınlarını süzdüğünü ve bunlardan kişiselleştirilmiş bir özet
hazırladığını düşünün. Bu şekildeki bir gazete sadece bir tek baskı yapacaktır.”61

Kimileri herkesin ilgisini çeken gazeteler ya da dergilere bir alternatif olarak

bu tür yayınların başarısız olacağını, okuyucuların daha önceden kendi ilgilerini neyin
çekeceğini bilemeyeceklerini; sürprizlerle karşılaşmayı umduklarını söyleyebilirler. Bu
tür yayınlar, medya takipçilerinin çeşitli ilgi sahalarına seslenecek haberleri elemek ve
seçmek olan editoryal süreci bir yan iş haline getirir. Belli noktalarda doğru olan bir
görüş, sıkça bahsedilen, kayıtlı tercihlere göre bilgileri süzmede kullanılan yardımcı
programların, nesiller boyu edinilen bilgileri sınıflandırma, seçme ve kamuya sunma
tecrübesine sahip olan haber organizasyonlarına gerçek rakip olamayacaklarıdır. Ama
okuyucular etkileşimli yayıncılığın imkânlarını kullanmaya başladıktan sonra, pasif
kalmayı da istemiyorlar.

Medyanın ‘push’ ve ‘pull’ (haberin kullanıcılara klasik medyadaki gibi itilmesi

veya talepleri doğrultusunda gönderilmesi) tekniklerini kullanması konusundaki

61
Nicholas P. Negroponte, Being Digital, Alfred A. Knopf Publishing, New York 1995, s. 38

66
tartışmada, her iki teknik için de geçerli olan şey, tüketicinin bireyselleştirilmesi ve bilgi
akışının tek yönlülüğü.

3.2.3.3. Yeni Ekolojiye Uyum Sağlamak

Gazeteciler ve yöneticiler bu yeni ekolojinin anlaşılması güç bazı tanımlayıcı

karakteristikleri yoluyla -’bedava bilgi’, bilgi değişimi, katılımcılık, iki yönlü iletişim ve
birden fazla kişiler arasındaki iletişim gibi- yeni medyaya uyum sağlamak zorundalar.
Internet yayıncılığı medyada prestiji artırıcı, yeni kullanıcılar kazandırıcı, varolan
sayısallaştırılmış materyalden katma değer elde ettirici, rekabette öne geçirici bir yol ve
reklamverenler için yeni bir ortam olarak görüldü. Web, okuyucularla kurulacak iletişim
için daha karmaşık bir ortamdansa, görsel ve işitsel yayıncılığa benzeyen yeni bir yayım
ortamı olarak görüldü. Bunlardan daha da az olarak, okuyucuyu katılımcı ya da pay
sahibi biçiminde iletişime dahil etmenin veya okuyucular arasında iletişim kurmanın
yolu gibi düşünüldü.

Etkileşimlilik konusunda Internet tabanlı teknolojilerin izin verdiği daha fazla

şey yapıldı. Fakat birçok çevrimiçi veya ‘etkileşimli’ gazetede, bu özellik e-posta -
genelde bir webmaster ya da editöre- geribildirimi ile ve müzik eserleri, bilgisayar
oyunları veya kitaplar için doğrudan talep ortamı ile sınırlıydı. Bazı diğer yayınlarda
sınıflandırılmış reklamlar, reklamverenlerin e-posta adresleri ile birlikte yer alıyordu.
Bu ‘etkileşimlilik’ yönleri, bilgi alışverişi ile yapılabileceklerin çok daha pasif bir halini
temsil ediyordu.

Canlı bir konuşmada varolandan, potansiyel olarak daha bilgilendirici,

kışkırtıcı ve etraflı birkaç tip etkileşimlilik var. Okuyucu basılı bir sayfadaki metni
okumakla da, tanımlar, izlenimler ve fikirlerle kendi içinde yaptığı diyalog yoluyla da
bir etkileşimlilik içine girer.

67
3.2.3.4. Katmanlar Eklemek

Daha zengin iletişim ihtimalleri için WWW teknolojisinin en değerli parçası

hipermetinselliktir. Metin, grafik ve ses gibi farklı tiplerdeki bilgileri birleştirmek
içeriğin bazı yönlerini güçlendirmeye yardım edebilir. Ancak hareketli grafikler,
lüzumsuz video klipleri ya da büyük boy resimler gibi çok az veya hiç ek bilgi
içermeyen çokluortam öğeleri daha çok bant genişliğini düşürürler.

Potansiyel olarak daha büyük farklılığı oluşturan şey, içinde bilgi barındıran ve
Usenet, e-posta arşivleri, Gopher ve WWW ya da bir e-postaya köprüsü, duyuru
panoları veya veritabanları gibi herhangi bir yerde bulunan kelime, metin dizisi, bir
simge veya grafik, herhangi bir unsur içine katılan diğer bir bilgi kaynağına erişim için
köprüdür.

Gazetecilik hikayeler anlatmaya dayanır ve Internet tabanlı teknolojiler hikaye

anlatmanın birçok farklı doğrusal olmayan (non-linear) ve ilişkisel tarzdaki yoluna
imkân verir. Bir hikayenin özetinin içine, daha geniş bir örneğine erişim için köprü
eklemek mümkündür. Ya da bir hikayenin içine konuyla ilgili daha geniş bilgilerin
bulunabileceği, konunun hazırlanmasında oradaki kaynaklardan faydalanılmış diğer
WWW sitelerine köprüler eklenebilir. Okuyuculara aynı konu etrafındaki tartışmaların
nerelerde yapıldığını göstermek mümkün. Ana haber kaynaklarının görüşlerinin
dışındaki kaynakların açıklamalara dikkat çekmek mümkün. Fakat sadece tüm bunlar
mümkün diye yapılmaları gerekir mi? Tüm bunların yapılıp yapılmayacağı konusunda
en önemli karar bilginin karakter ve niteliği ile, dinleyici-izleyici ya da okuyucu ile olan
ilişkilerin kalitesidir.

Çağdaş gazeteciliğin en çok bahsedilen zayıflıklarından birisi de, açıklamaların

yetersizliği veya bağlama uyumlu hale getirmenin düşük seviyede oluşu. Fakat
çevrimiçi gazetecilikte, haber için ayrılan yer sadece hizmetleri veren servis
sağlayıcıların ve donanımların kapasiteleri ile sınırlı. Ek bilgi katmanları, temel hikaye
ile aynı zaman ve paralel mekanda oluşturulabilir.

68
 Yeni ekolojiye uyum sağlamanın başarılı bir örneği olan Electronic
Telegraph62, okuyuculara o andaki haberlerdeki köprüler yoluyla ilişkili arkaplan
materyallerini keşfetme imkanı sunuyor. Bu köprülerle erişilen yerler arasında,
sözkonusu haberlerde ele alınan ve yayının politik görüşleriyle örtüşmeyen yapıdaki
bilgi kaynakları da var. Bu çeşit bir çoğulculuk, çevrimiçi yayınların, -gereklilik icabı
çok daha sınırlı olan- basılı yayınları satın almaya eğilimli olmayan okuyucuları
kazanmalarını sağlayabilir. Haberin ardında yatan hükümet duyurusuna, şirket basın
bülteni ya da yıllık raporuna, bir dergideki makaleye veya bir haber grubundaki
söylentiye bir tıklamayla ulaşılabilir. Medya editoryal süreci bir yana bırakarak
okuyuculardan daha fazla takdir görebilir. Bu tarz haberciliğe açıklamacı gazetecilik adı
veriliyor.

Bu şekildeki bakış açısı, daha fazla vefalı okuyucu olarak dönebilir. Fakat aynı
zamanda, daha da önemlisi, okurlardan ek bilgi edinilmesi. Bir haberci ya da editörün
ismi, daha fazla bilgi için, aynı zamanda belki de ek materyal ya da teklifler için, bir e-
posta köprüsüne bağlanmalıdır.

Web dergisi Feed’in63 yayıncısı Steven Johnson’a göre, “Gelecek birkaç yıl
içinde, baskın Web sitesi metaforu, dergiden, topluluğa (community) kayacak.
Çevrimiçi yayınlar, Well64 ya da Echo65 gibi duyuru panoları veya America Online66 ve
CompuServe67 gibi servis sağlayıcıların sohbet odaları ile yerlerini değiştirecek. Bu
model altında başarılı olacak siteler üç şeyin birleşmiş halini sunacaklar: isim yapmış
yazar, editör ve kişilere erişim, vefalı bir okur topluluğu ve karşılıklı konuşmaları
sürdürebilmek için iyi birer yazılım.

1995’te, The Star Tribune Online’ın68 editörü Steve Yelvington, “Etkileşimli,

gerçek zamanlı, günde 24 saat süren bir düzen içerisinde iyi gazetecilik yapmayı

62
http://www.telegraph.co.uk/
63
http://www.feedmag.com
64
http://www.well.com
65
http://www.echonyc.com
66
http://www.aol.com
67
http://www.compuserve.com
68
http://www.startribune.com

69
öğrenmeye çalışıyoruz. Grup tartışmaları oluşturuyoruz, kamuoyunu naklediyoruz ve
diğer ajanslarla bir topluluk bilgi merkezi olmaya çalışıyoruz.” diyordu.

Çevrimiçi yayıncılık sektörünün toplu halde katıldığı bir görüş, herkesin

aşırmanın karşısında olduğu. Sektör temsilcileri ve analistler, editoryal sistem içinde
sayısal materyallerin basit biçimde Web için haberlere dönüştürülmesine, yeni ortamın
yetersiz kullanımı olarak bakıyorlar. Buna rağmen materyallerin bu şekilde
aktarılmaları, yani yeniden anlamlandırılmaları, birçok çevrimiçi yayıncının
aktivitelerinin merkezini oluşturur.

3.2.3.5. Uzmanlaşmış Yayınlar

Genel olarak uzmanlaşmış yayınlar, herkese hitap eden diğer yayınların sahip
olabileceği izleyicilerden daha iyilerine sahip olduklarını bildiklerinden -ya da
bildiklerine inandıklarından-, etkileşimli Internet teknolojilerini kullanmada daha
maceracılar. Bir Çevrimiçi caz dergisi, okuyucularını, parçalar hakkındaki kendi
görüşlerini ve değerlendirmelerini yollamaya davet edebilir. Bir Çevrimiçi tarım dergisi,
yönetici tarafından kontrol edilmeyen ve katılımcıların konuları belirledikleri tartışma
grupları içerebilir. Popüler bilim dergisi New Scientist, basılı yayındakilere ek bilgilerin
bulunabileceği NS Plus69 sitesini yayınlamayı sürdürüyor. Site dergideki konularda
tartışmaların yapıldığı tartışma forumlarına köprüler de içeriyor.

Bilimsel yayınlar, çevrimiçi uzmanlaşmış yayınlar arasında çıkarsamalar

yapabilmek için ele alınabilecek bir örnek grup. Bazı örnek hikayeler, çevrimiçi
yayıncılığın, daha ileri gitmek isteyen okurlara nasıl daha zengin bağlamsallaştırılmış
bilgi sunabileceğini gösterebilir. NS Plus sitesi, Şubat 1997’deki koyun klonlanması
duyurusundan sonra, yorumlar, ilişkili sitelere köprüler ve deneyin asıl bilimsel rapor
metninin yayınlandığı bir sayı içeriyordu –ki tüm bunlar basılı versiyonun o sayısında
yer almamıştı.

Bununla birlikte New Scientist, basılı ve Çevrimiçi unsurların

ilişkilendirilmesinde ısrar ediyor. Basılı versiyonda yer alan kimi makalede bulunan NS

69
http://www.newscientist.com

70
 Plus logosu, daha fazla bilginin Web sitesinde bulunabileceğini okurlara bildiriyor.
Sitenin Planet Science kısmında, basılı versiyonda yer alan makalelerin sadece bir kısmı
yer alıyor ama bunlar ‘Web için zenginleştirilmiş’ biçimdeler. Mesela örümcekler
hakkındaki bir araştırma ile ilgili olarak yer alan haberde, araştırma kaynaklarına ve
araştırmacılar hakkındaki bilgilere ilişkin köprüler yer alabiliyor.

Bu örnekler, çok boyutlu iletişime izin veren ve okuyucuların haberleri

nerelere yönlendirebileceği basılı kelimelere göre daha az belli olan bir ortamda
(medium) yazma ve yönetmeyle ilgili birkaç konuyu ortaya çıkarıyor:

• Bir haber ya da paragrafın içerebileceği köprü sayısı en fazla ne kadar?

• Eğer başka yerlere köprüler açılış paragrafından verilecek olursa, okuyucuları fazla
erken yitirme olasılığı var mı? (Belki de haberlerin sunumunda köprüleri içeren ve
içermeyen iki ayrı versiyon hazırlanması mantıklı olabilir.)

• Bir köprünün konuyla ilgisi, onu metnin içine yerleştirerek mi, yoksa sayfanın başka bir
yerine yerleştirerek mi daha açık hale getirilebilir?

• Okuyucuların yönlendirildikleri diğer sitelerde kalması mümkün mü? (Şüphesiz bu risk

her zaman varolacak. Internet yayıncılığı yapmanın bir parçası olarak bu risk de gelir.
Internet, kullanıcıların kontrol edilmesine, zorla bir yere bağlanmasına izin vermez.
Ancak eğer bir site çekiciyse, hatta sıçrama tahtası olarak kullanılıyor olsa bile insanlar
oraya tekrar gelecektir. Örneğin arama siteleri en fazla ziyaret edilen siteler.)

3.2.3.6. Editoryal Zenginleştirme

Bir olası Web zenginleştirme örneğini inceleyelim. 10 Nisan 1997’de The

Guardian’da yayınlanan bir araştırmaya göre, endüstriyel binalara ve anayollara daha
yakın oturan kişilerde kanser görülme oranının fazla olduğu belirtiliyor, bununla
beraber bu sonuçların eleştirilmeye açık olduğu söylenip bu konudaki iki uzmana
sorular yöneltilebileceği belirtilerek iki uzmanın görüşleri alınıyordu. Fabrikalara ve
anayollara yakın oturan insanlar veya onların doktorları daha fazla bilgi almak

71
isteyebilirlerdi. Bu hikayenin çevrimiçi versiyonu, araştırmacıların üniversitedeki
bölümlerine ait bir sayfaya, materyallerin yayınlandığı akademik yayına, bulgulara karşı
çıkan uzmanlara ulaşılabilecek bir başka sayfaya ve gazeteciye e-posta yoluyla ulaşmak
için köprüler içeriyordu. Bu yolla ilgili okuyucular, kendilerini daha tam biçimde
bilgilendirebilirler veya doğrudan tartışmalara kendi bilgi ve tecrübeleri ile katkıda
bulunabilirler.

Gazetelerin Çevrimiçi yayıncılık ekipleri için ayırdıkları zaman ve donanım

kaynaklarının bu şekildeki zenginleştirmelere izin veremeyeceği ileri sürülebilir.
Şüphesiz şu anda durum böyle. Ancak bundan sonrası için tam tersi neden olmasın?
Eğer bahsedilenler, okuyucularla güven ve yanıtlayıcılık çerçevesinde yeni ilişkiler
kurmak başlığı altında hipermetinselliğin mantıksal kullanımı ise -ki öyle-, neden bu
potansiyeli ortaya çıkarmak için gerekli kaynaklar sunulmasın?

Şu andaki yayınlarda görülen kâr öncelikli yaklaşım, daha geniş şirketlerin

bireysel unsurlarının kendi yağlarında kavrulan kâr merkezleri halinde tasarlanmasına
sebep oldu. Çevrimiçi ticari işlemlerin geleceğindeki ve Internet kullanıcılarının -
halihazırda ücretsiz erişime alıştıklarından- bilgiye paralı erişme konusundaki istekleri
hakkındaki tüm belirsizlikleri düşünürsek, medya şirketlerinin Çevrimiçi yayıncılık
bölümlerinin bu kriterlere uyabileceklerini söylemek zor.

Şu andaki süreçlerin temelinde bir paradoks sözkonusu. Bir tarafta, gazetecilik

ürünü olan ve olmayan şeyler arasındaki sınırlar zayıflarken, kullanıcılar gazetecilerin
haberleri yaparken kullandıkları materyallerin neredeyse tamamına doğrudan
erişebiliyorlar, aynı zamanda çok küçük bir kullanıcı grubu da kendi özel yayınlarını
hazırlayabiliyorlar. Diğer tarafta yeni medya için katılımcı, demokratik ve etik
yaklaşımın gelişimi gazeteciliğin profesyonel ve sosyal durumunu güçlendirebilir.

Internet teknolojilerinin kimi uygulamaları, kullanıcıların editoryal sürece ve

bu süreçte üretici pozisyonunda olanlara erişimini geliştirme fırsatını sunuyor.
Saklayacağı hiçbir şey olmadığını ilan eden bir gazetecilik, okuyuculardan daha büyük
saygı görerek ayakta kalabilir.

72
3.2.4. Çevrimiçi Gazetelerin Etkileşimli Özellikleri

Çevrimiçi yayınlara üye olan kişiler, sıklıkla aradıkları bilgileri diğer

kaynaklardan daha hızlı ve kolay biçimde bulabilir. Yerel olaylara ve spor takımlarına
ilişkin ‘kişisel’ bilgi neredeyse hiç görülmüyor ya da güvenilir olmuyor. Çünkü
çevrimiçi haber servisleri ekiplerinde gönüllülere ve -nadiren eklenmiş- kadrolu
gazetecilere yer veriyorlar. Bir diğer problem de aktarım hızları. Grafik unsurları
optimize etme ve gereksiz olanları eleme çabalarına rağmen, bilgiye erişim çoğunlukla
yavaş. Müşteriler beklemeye istekli olsalar da, sözkonusu ortam televizyonun cazip
hareketli görüntüleri ve basılı gazeteyi okumanın kolaylığı ile rekabet edemez.
Müşteriler çevrimiçi sistemle kısa bir süre ‘oynayıp’, sonra da bırakıyorlar.
Kullanıcıların istediği daha fazla haber değil, diğerleri ile etkileşim içinde olmak70.

Pratikte büyük ulusal gazetelerin en az bir çeşit çevrimiçi ürünü var. Eylül
1998’de yapılan bir araştırmaya göre dünya çapında 4925 Çevrimiçi yayın vardı ve
bunların 1563 tanesi Amerika dışında yer alıyordu71. Çevrimiçi pazar patlama yapıyor
gibi görünmesine rağmen, kârlılık elde eden ya çok düşük ya da hiç yok. Birçok haber
sitesinde yer alan makaleler, normal basılı yayınlarda basılanlarla aynı. Daha iyi haber
sitelerinde gazeteciler haberlerinin değerini köprüler, arama motorları ve çokluortam
özellikleri ekleyerek artırıyorlar. Ama vurgu yine de bilginin tek yönlü akışına yönelik
oluyor. Bir elin parmak sayısını geçmeyecek kadar az sitede, sadece bir iletişim ortamı
olarak Web için üretilmiş içerik kullanılıyor72. Sonuçta, önemli haberler dışında,
kullanıcılar zamanlarının olağanüstü küçük bir parçasını Çevrimiçi kaynaklardan bilgi
edinmeye harcıyorlar73.

Eski zihinsel yapı neden hala direniyor? Bu konuda iki gazetecilik profesörü
şöyle yazmışlar: “Medya şirketleri en başta işletmelerdir. Kültürel ve şirketsel olarak
Internet’in eşitlikçi, adem-i merkeziyetçi, katmanlar arasında ilişkiye dayanan ve özerk

70
R. Ashe, "The Human element: Electronic networks succeed with relationships, not information," Quill
September 1991, s. 13-14
71
E. K. Meyer, "An Unexpectedly wider web for the world's newspapers," AJR NewsLink,
http://ajr.newslink.org/emcol10.html, 1999
72
J. V. Pavlik, The Future of online journalism: Bonanza or black hole?" Columbia Journalism Review
August 1997, s. 30-36
73
R. Fidler, Mediamorphosis: Understanding new media. California, Pine Forge Press, 1997, s.152

73
biçimdeki kültürünü anlayamazlar”74. Bu konuda konuşan diğer uzmanlar, eleman
yetiştirmeye ilgisiz haber merkezlerinden, antikalaşmış bilgisayar sistemlerini
güncellemeye gönülsüz işletmelerden ve Internet’in doğasını, özellikle etkileşimlilik
kavramını anlama eksikliğinden bahsediyorlar. Muhabirler okurlardan gelen e-postaları
cevaplamaya direnebiliyor, bir sonraki haberleri ile ilgili çalışmaları sırasında meşgul
olacaklarından eski haberler hakkındaki soruları cevaplamaya vakit
bulamayacaklarından şikayet edebiliyorlar75. Bu şekildeki gazetecilerin yeni medyayı
anlamadıklarını söyleyebiliriz. Washington Post gazetesinin çevrimiçi hizmetinin
oluşturulmasına yardımcı olan McAdams’a göre, “Çevrimiçi tecrübesi az olan bir
gazeteci, haberler, haber değerleri, kamu yararı ve okunacak iyi şeyler bağlamında
düşünmeye eğilimli. Fakat çevrimiçi tecrübesi fazla olan birisi, ilişki, örgütlenme, bilgi
gruplarıyla ve onların içinde hareket etme ve farklı insanlar arasındaki iletişim
konusunda daha fazla düşünür. Bugün gazeteciler seçmelidirler: Eşik bekçileri olarak
birçok bilgiyi aktarabilirler ya da kullanıcıları haberler ve ilişkili konular hakkında daha
zeki, daha aktif ve sorgulayan izleyiciler haline getirebilirler”76. Kullanıcıları daha zeki
yapmak, birliktelik içerisinde tecrübe edinmeye yani etkileşimliliğe katmak
anlamındadır77.

3.2.5. Yeni İletişim Modelleri ve Dinleyiciler

Internet’i haber ortamı yapabilmek için gazeteciler bu ortamın temel

özelliklerini sonuna kadar kullanmalılar. Web sitelerini diğer ortamlardan ayıran
özellikler: çokluortam, bilgilerin güncellenme hızı, yatay dağılım (her konuda, herkesin
bu bilgilere erişebilmesi), adem-i merkezi ve hiyerarşik olmayan yapı, sansürün
olmayışı ve etkileşimlilik78. Etkileşimlilik yeni teknolojilerin birincil karakteristiği ve

74
S. E. Martin ve K. A. Hansen, Newspapers of record in a digital age: From hot type to hot link.
Connecticut, Praeger, 1998, s. 46
75
J. Wolff, "Opening up, online," Columbia Journalism Review, November/December 1994,
http://www.cjr.org/year/94/6/online.asp
76
J. B. Singer, "Play theory and the news content of interactive media,", AEJMC, Communication Theory
and Methodology Division, 1994
77
E. Schlossberg, Interactive excellence: Defining and developing new standards for the twenty-first
century. New York, 1998, s.71
78
J. D. Lasica, "Net gain: Journalism's challenges in an interactive age," American Journalism Review,
volume 20, number 2, 1996, s. 52

74
iletişim araştırmaları alanında hatırı sayılır ölçüde yeni değerlendirmelerin ortaya
konulma sebebi.

Kitle iletişimi, esasen, iletinin kaynaktan alıcıya tek yönlü aktarımı için
tasarlanır79. Öte yandan etkileşimlilik, iki (ya da birden fazla) yönlü iletişim modeline
dayanır. Yeni medyanın etkileşimlilik özellikleri ile, alıcı aktif bir katılımcı olarak kabul
edilir. İnsanlar, kendilerine gazeteciler tarafından gönderilen bilgileri almaktan daha
çok, bilgi arama ve seçmeyle uğraşırlar. Bazı Web sitelerinde çevrimiçi okuyucular
aktif olarak bilgileri seçmekten daha fazlasını yaparlar; bilgi de ekleyebilirler. Kaynak
ve alıcı arasındaki ayrım böylelikle ortadan kalkar80. Bununla beraber, Çevrimiçi
yayınların editörleri, kullanıcıların kitle iletişim mesajlarına kaynaklık etmelerine izin
vermekte ihtiyatlı olmayı seçebilirler. Editörler kontrollerini kaybedebilirler ve
güvenilirlikleri sarsılabilir. Bunun için kabul gören yöntem, editörün onayından geçen
yorum ve bilgilerin Web sitesinden sunulması.

Newhagen81 bilgisayarların haberlerin iletilmesinde faydalı etkileşim

makineleri olduğunu savunuyor. Newhagen’in pozisyonu, kullanıcıların ihtiyaçlarının
ve bilginin doğasının son derece akıcı olduğu, bazen dakikalık değişimlerin sözkonusu
olduğu bir teoriden temelleniyor. Bir bilgisayar, etkileşimli bir cihaz olarak sürekli
değişen bir çevre hakkındaki bilgiyi kullanıcıya iletebilir ve kullanıcıdan haber
kaynağına doğru bir iletişim kanalı sunabilir. Bu şekildeki hızlı geribildirimler
haberlerin yerindeliğini garantiler. Mobil iletişim bu noktada yerden bağımsız olarak
bunun sağlanması için kullanılabilir.

Eşdeğerdeki iletişim ‘partnerleri’ arasındaki hızlı geribildirim ile, kitlesel

mesaj üretimi hala varolsa bile, kitlesel alıcı kavramının modası geçmiş olur. Yeni
medya gazetecileri, geniş biçimde dağılmış, etkileşimli olmayan, farklılaştırılmamış
ama birbirlerinden değişik özelliklere sahip ve anonim insanlardan oluşan geniş bütün

79
C. Heeter, "Implications of new interactive technologies for conceptualizing communication," makale,
Media use in the information age, New.Jersey, 1989, s. 217-235
80
J. Steuer, "Defining virtual reality: Dimensions determining telepresence," Journal of Communication,
volume 42, number 3, 1992, s. 73-93
81
J. E. Newhagen, "The Role of feedback in the assessment of news," Information Processing &
Management, volume 33, number 5, 1997, s. 583-594

75
şeklinde tanımlanan82 ‘kitlesel dinleyici’leri hedefleyemez. Kamunun böylesine
farklılaştırılmamış ve arası soğutulmuş (distanced) biçimde görülmesi bu gazetecilerin
ellerinden gelmez. Şimdi okuyucular (reader) diğer okuyuculara doğrudan bağlanmış,
daha küçük, bölük pörçük ama daha fazla müşterek unsuru paylaşan izleyici grupları
halindeler. Kitlesel dinleyicilerden ziyade, bir topluluk durumundalar ve kişilerarası ya
da gruplararası yaklaşım (örneğin yerel topluluklar için) bu konuda çok daha uygun
olabilir.

Çevrimiçi yayınların bu saydığımız etkileşimlilik özellikleri bir kullanıcı

topluluğu arasındaki çok yönlü iletişimi artırıyorsa, geleneksel mesaj aktarım
modelinden ziyade, töresel iletişim modeli daha uygun olur. Töresel iletişim modeli,
paylaşım, katılımcılık, işbirliği, duygudaşlık, ortak bir inanca sahip olma gibi terimlerle
bağlantılı83. Töresel bakış açısı doğrudan iletilerin mekandaki dağılımına yönelik değil.
Daha ziyade sözkonusu topluluğun zaman içerisinde devamına yönelik. Yani bilginin
açığa vurulması değil, paylaşılan inançların temsil edilmesi. Gazeteler çevrimiçi
versiyonlarını, savunmaya yönelik bir pazarlama stratejisi olarak başlattılar84. Hedef
kitlelerinin dikkatini sabit tutmanın (veya aynı hedef kitlenin dikkatinin başka bir
medyaya kaymasını önlemenin) yolunu arıyorlardı. Örneğin, etkileşimli araçlar bu
amaçla sitelere eklendi85. Etkileşimli araçlar aynı zamanda halka açık tartışmaları teşvik
etmekte ve milyonlarca insanı sanal bir topluluk olarak biraraya getirmekte kullanıldı86.
Çevrimiçi gazeteciler, okuyucuları dinleyerek ve onları haber toplama konusunda teşvik
ederek, okur tatminini artırmaya ve daha sık ziyaret edilen siteler elde etmeye çalıştılar.
Reklam modeli de aynı zamanda çevrimiçi yayınlara uygulandı. İnsanların dikkatini
üzerlerinde tutarak, sayısal gazeteler bir üyelik aidatı alıyorlar ve doğrudan bir
ekonomik gelir elde ediyorlar. Aynı zamanda dolaylı bir gelirleri daha var:
reklamverenlere satabilecekleri, insanların yayınlarına olan ilgisi.

82
D. McQuail, Mass communication theory. 3.baskı, California, 1994, s. 35
83
J. Carey, "A Cultural approach to communication," Communication, volume 2, 1975, s. 1-22
84
M. McAdams, "Inventing an online newspaper," Interpersonal Computing and Technology: An
Electronic Journal for the 21st Century, volume 3, number 3, July 1995, s. 64-90, ve
http://www.sentex.net/~mmcadams/invent.html
85
S. Paterno, "Is anybody there?" AJR NewsLink, http://ajr.newslink.org/lajrpaterno3.html, 1998
86
A. Tucher, "Why Web warriors might worry," Columbia Journalism Review,
http://www.cjr.org/year/97/4/warriors.asp, Temmuz-Ağustos 1997

76
3.3. ARAYÜZ PROBLEMİ

Mobil cihazlarda sesin anında metne dönüştürülebilmesi kullanıcıların ellerini

kullanarak veri girişlerini gerektiren şimdiki arayüzlerdeki zorlukların çözümü olabilir.

Wireless NewsFactor sitesinde87 konuşmayı algılayıp bunu metne çevirecek

uygulamaların kablosuz Web’de yenilikleri ortaya çıkaracağı söyleniyor. Buna göre bir
PDA kullanıcısı elindeki cihaza ‘Restoranlar, İtalyan’ diyebilecek ve en yakın İtalyan
restoranının bir haritasını ekranda görebilecek, bunun yanında ‘En yakın restoran iki
km. ileride.’ Şeklinde sesli bir uyarı da alabilecek. Mobil cihazlarda ses algılama
teknolojisi konusunda çalışan şirketlerden olan VerbalTek, mobil cihazlardan Internet
erişimi sağlamak için sesi girdi birimi olarak kullanan bir platform üzerinde çalışıyor.

Bu teknoloji kullanıcıların kablosuz Internet kullanırken seslerini veri girdi

birimi olarak kullanmalarını sağlıyor ve çıktı olarak ekran üzerinde görülebilen bilgiler
oluşturuyor.

VerbalNET adlı yazılımı geliştirenler sistemin performansını yükseltmek,

kesinliğini geliştirmek ve aynı zamanda kablosuz erişim esnasında daha az bantgenişliği
kullanımını sağlamak için çalışıyorlar. Sesli erişimin ve yine sesli veri çıktısı almanın
mümkün olduğu kullanıcı arayüzüne sahip ‘Sesli Portal’lerdekinin ve ses tanıma
üzerine işleyen diğer sistemlerin tersine, VerbalNET arayüzü ses-girdisinden veri-çıktısı
elde edilmesine imkân veren ilk sistem.

VerbalTek başkanı Dr. James Pan, “Internet ve mobil ticaret aktivitelerinde

doğrudan konuşmanın kullanımı, kablosuz iletişimi besleyecek ve gelişimine rehberlik
edecektir.” diyor.

Mobil cihazlar güçlenip daha karmaşık hale geldikçe GPS (Global Positioning
System) gibi konum tabanlı hizmetler için kullanılan sistemler ve yüksek hızlı mobil
Internet erişimi gibi uygulamalar, yeni kullanıcı arayüzlerinden faydalanabilir hale
geldiler.

87
J.B. Houck, "Speech-In, Text-Out App Prods Wireless Web Innovation",
http://www.wirelessnewsfactor.com/perl/story/8702.html, Nisan 2001

77
 Kablosuz uygulama sağlayıcılar tarafından sunulan uygulamalara
bağlandığında konuşmanın metne çevrilmesi, mobil kullanıcıların veriye kablosuz
erişimini cesaretlendirici bir teknoloji gibi görünüyor. 2001 Nisan ayındaki
açıklamalara göre VerbalNET, içinde İngilizce, Çince, Japonca, Korece’nin de
bulunduğu yedi dil için hazır durumda.

Voice Signal adlı şirket tarafından geliştirilen ELVIS (Embedded Large

Vocabulary Interface System) adlı sistem de mobil cihazlar için konuşma algılama
çözümü sunuyor88. Sunulan uygulama çözümleri arasında SMS mesajlaşma, e-posta,
takvim yönetimi, adres defteri yönetimi, görev listeleri, notlar vb. yer alıyor.

Eş zamanlı olarak konuşmayı metne çevirebilen sistem, kullanıcıların aynı

anda görsel geribildirim almalarını sağlayabiliyor. Zaman içinde kullanıcının sesine,
aksanına uyum sağlayarak daha kesin sonuçlar alınmasını sağlıyor. Konuşma dışındaki
sesleri (araba gürültüleri gibi) ayıklayarak sistemin daha verimli çalışmasını sağlıyor.
Mobil cihaz üzerinde çalıştığı için o anda kablosuz iletişim ağına bağlı olunmasa bile
gerekli uygulamaları kullanmaya imkân tanıyor. Aynı zamanda, yazılan metni sentetik
olarak tekrar işleyip sese çevirebiliyor.

Bu tür uygulamalar, mobil cihazların kapasitelerinin gelişmesiyle çok daha

kullanışlı hale gelecek. Ancak değişmeyecek bir şey varsa o da insanların etkileşimli
iletişim kurmak için giderek belli bir yere daha az bağlı olmalarının gerekeceği.

Japon telekom şirketi NTT DoCoMo’nun Ar-Ge merkezi insanların kelimeleri

söylemeden telefonla konuşmasını sağlayan bir teknolojinin geliştirilmesi konusunda ilk
adımı attığını açıklayarak bu konuda ilginç bir gelişme sunuyor89.

Mühendisler konuşma sırasında yanak ve çene kaslarındaki hareketleri

farkeden bir algılayıcı geliştiriyorlar. Cihazdan gelen sinyaller yorumlanıyor ve sesler
halinde ortaya konuluyor; ancak, sistem sadece hareketleri algıladığı için kullanıcının
kelimeleri seslendirmeden ağız hareketleriyle söylemesi yetiyor.

88
www.voicesignal.com “Dictate Text Messages on Mobile Devices” broşürü, 2001 Eylül
89
Kuriko Miyake, "Talk on Your Cell Phone Without Saying a Word",
http://www.pcworld.com/news/article/0,aid,91223,00.asp, 17 Ekim 2002

78
 NTT DoCoMo teknolojinin hala temel seviyede olduğunu belirtiyor. Deneyler
sırasında mühendisler sistemin sesli harfleri yüzde 100 kesinlikle ayırdetmesini
sağlamayı başarmışlar. NTT DoCoMo bu teknolojiyi geliştirmeyi beş senede
tamamlamayı umuyor.

Bu çalışma NTT DoCoMo’nun farklı tarzlardaki insani mobil iletişim

arayüzleri konusunda yaptığı araştırma geliştirme çalışmalarının bir parçası. Aynı ArGe
merkezinde, geçmişte yapılan bir çalışmada da bir ses sinyalini, el bileğindeki bir enerji
dönüştürücüsünden (transducer) kulağa aktarmak için vücuttaki titreşimleri kullanan bir
cep telefonu tasarımı ortaya çıkarılmış.

Wada’ya göre, olası uygulamalardan biri, algılayıcı cihazın bir mobil telefona
eklenmesi ve ses sentezleme cihazı yardımıyla, cep telefonu kullanıcılarının sessiz
iletişim kurması. Mühendisler, teknolojiyi kablosuz e-posta hizmetlerine de uyarlamak
istiyorlar. Böylelikle bir e-posta mesajını yazmak daha hızlı ve kolay hale gelebilecek.

3.3.1. Etkileşimliliği Tanımlamak

Kullanıcılar, pasif biçimde bilgilendirilmektense, aktif biçimde bilginin

peşinde koşuyorlar90. Boston College’daki gazetecilik profesörlerine göre91:

• İletişimin hedefi katılımcıları ikna etmekten daha çok bilgi alışverişiyse,

• Katılımcılar iletişimden tam olarak faydalanabilecekleri aktif bir rol alırlarsa,

• Katılımcılar mesajlara tepki verir ve iki yönlü iletişimde bulunurlarsa,

• İletişimin zamanlaması esnekse ve katılımcı taleplerine yanıt veriyorsa,

• İletişim ortamı bir mekân hissi uyandırıyorsa etkileşimlilik artar.

Bununla beraber çevrimiçi yayınlar hakkında yapılan erken dönemli bir

araştırma etkileşimlilik özelliklerinin nadir bulunur şeyler olduğunu ortaya koyuyor92.

90
C. Pearce, The Interactive book: A Guide to the interactive revolution, Indianapolis, 1997, s. 486
91
S. J. McMillan, "Who pays for content? Funding in interactive media," Journal of Computer-Mediated
Communication, volume 4, number 1 September 1998, ve
http://www.ascusc.org/jcmc/vol4/issue1/mcmillan.html
92
J. W. Tankard, ve H. Ban, "Online newspapers: Living up to their potential?" sunum, AEJMC,
Baltimore, Ağustos 1998

79
Araştırmaya göre hipermetin imkânlarına rağmen, çevrimiçi gazete makalelerinin
%94’ünde başka yerlere köprü bulunmuyor. Gazetecilerin ancak yüzde 49’u e-
postalarına cevap veriyorlar. Arama motorlarında çevrimiçi yayınların sadece belli bir
kısmı gösteriliyor ve okuyucular nadiren bir yayının Web sitesine bilgi ekleyebiliyorlar.

Bir başka araştırmada ise93 Web sitelerindeki etkileşimliliğin beş boyutu

olduğu ileri sürülüyor: eğlence (playfulness), seçim (choice), ilişkililik (connectedness),
bilgi toplama ve iki taraflı (reciprocal) iletişim. Bu araştırmada da genel olarak
etkileşimlilik özelliklerinin az kullanıldığı saptanıyor. Hatta sözkonusu etkileşimlilik
özellikleri varolsa bile, çoğu zaman bu durum yanlış bir algılamaya yol açıyor, çünkü
kullanıcı tercihleri hala şirketler tarafından tanımlanıyor.

Heeter 1989 yılında etkileşimlilik konusunda altı boyut tanımlamış94. Bunlar:

mevcut seçeneklerin karmaşıklığı, kullanıcıların harcaması gereken çaba, kullanıcıya
karşı yanıt verebilme durumu (responsiveness), bilgi kullanımının gözlenmesi, bilgi
eklemedeki kolaylık ve kişilerarası iletişimi mümkün kılma durumu.

3.3.1.1. Mevcut Seçeneklerin Karmaşıklığı

Çevrimiçi yayınların tasarımcıları ne kadar çok bağlantı (hyperlink, köprü)

eklerlerse, kullanıcı site içerisinde dolaşabilmek için o kadar çok seçeneğe sahip oluyor
ve bu seçimler etkileşimliliği artırıyor. Metin veya grafik tabanlı bir Internet gezgini
(browser) kullanımı konusunda tercihi kullanıcılara bırakarak, İngilizce ya da farklı bir
dilde bilgilere erişebilmelerine fırsat vererek veya istedikleri bilgiyi bulabilmeleri için
bir arama motoru kullanmalarını sağlayarak onlara güç verilebileceği de artık anlaşıldı.
Ancak bu noktada Mobil Internet için arayüzlerin kolaylaştırılması çalışmaları sürüyor.

93
L. Ha ve E. L. James, "Interactivity reexamined: A Baseline analysis of early business Web sites,"
Journal of Broadcasting & Electronic Media, volume 42, number 4, 1998, s. 457-474
94
Heeter, s. 217-235

80
3.3.1.2. Kullanıcıların Harcaması Gereken Çaba

Paisley etkileşimliliği matematiksel olarak şu şekilde tanımlıyor: “kullanıcı

etkinliğinin sistem etkinliğine oranı”95. Bir uçtaki kullanıcılar, bir çevrimiçi yayının,
önceden kendileri hakkında verdikleri bilgiler sayesinde otomatik olarak gönderdiği
(push) metin tabanlı verileri okuyorlar ve bunun dışında bir çaba harcamıyorlar. Diğer
uçtaki kullanıcılar ise her sayfayı veya görüntüyü seçiyorlar ve bu sayfayı
görüntülemesi için merkezi bilgisayara bir mesaj gönderiyorlar. Bu iki tür kullanıcı,
yayın yöneticilerini şu soruya yöneltti: Kullanıcılar ne kadar çaba harcamayı isterler?
Bazıları, bilgileri kullanıcıya gönderen (push) bilgisayarların harcanacak çabayı
azaltacağını söylüyor ve bunun istenilebilir bir durum olduğuna inanıyorlar. Diğerleri
kullanıcıların çalışmayı sevdiğine inanıyorlar, çünkü bu sayede kontrolün kendilerinde
olduğunu düşünüyorlar ve tam olarak istedikleri bilgiyi elde edebiliyorlar.

3.3.1.3. Kullanıcıya Yanıt Verebilme

Çevrimiçi yayınlar kullanıcıların sorularını yanıtlayan bir insan kullanabilir

veya teknoloji ile bunu halledebilirler. Tabii ki genellikle haberciler veya editörler Web
sitelerindeki kullanıcıların e-postalarını basit biçimde yanıtlıyorlar. Bilgisayarın cevap
vermesi ise mümkün ve son aşamada makine etkileşimliliği, insan ve makine arasındaki
iletişim rolleri birbirinin yerine geçebildiğinde başarılmış olacak96. Bu şekildeki ‘zeki’
etkileşimlilik medya sistemleri için şu anda zor ya da imkânsız, fakat Çevrimiçi yayınlar
programlama yönergeleri, yardım sayfaları ve bilgilendirici hata mesajları ile bunu daha
küçük seviyede başarabilirler.

3.3.1.4. Kişilerarası İletişimi Olası Kılma

E-posta adresleri, kullanıcılar ve çevrimiçi yayınlarda çalışanlar arasındaki

iletişimi kolaylaştırabilir. Tartışma forumları ve canlı sohbet alanları okuyucuları bir

95
W. Paisley, "Computerizing information: Lessons from a videotex trial," Journalism of
Communication, volume 33, number 1, 1983, s. 153-161
96
S. Rafaeli, "Interactivity: From new media to communication," makale, Advancing communication
science: Merging mass and interpersonal processes, California, 1988, s. 110-134

81
Web sitesine çekebilir ve orada kalmalarını sağlayabilir. Buna ek olarak sitede,
eşzamanlı iletişim sunulabilir veya bu iletişim editörler tarafından denetlenebilmesi için
bir süre gecikmeli olabilir. Metin, ses ya da video gibi iletişim kanallarına ilişkin
seçenekler de aynı şekilde kişilerarası iletişimi etkileyebilir.

3.3.1.5. Bilgi Eklemenin Rahatlığı

Bu sayede kullanıcı, haberci-editör haline geliyor ve mesaj bilinçli olarak daha

geniş bir okuyucu-izleyici kitlesine aktarılıyor. Eğer Web siteleri kullanıcılar için bilgi
eklemeyi kolaylaştırırlarsa, kullanıcıları yetkilendirmiş (empower), yaratıcılığı ve
keşfetmeyi teşvik etmiş olurlar. Bazı çevrimiçi yayınlarda aşağıdaki şekillerdeki
bilgilerin kullanıcılar tarafından eklenmesine izin veriliyor: Web sayfaları, hobi ve özel
ilgilere yönelik sayfalar, doğum günlerinin, evliliklerin ve vefatların ilanı, film, tiyatro
ve diğer kültürel olaylara ilişkin eleştiriler ve duyurular. Bazı çevrimiçi yayınlarda,
kullanıcıların haberlere katkıda bulunması da mümkün olabiliyor. Bu tür yayınlara
Türkiye’deki bir örnek Radikal gazetesi Web sitesi97.

3.3.1.6. Sistemin Kullanımının Gözetlenmesi

Diğer boyutlara benzemeyen bu özellik çevrimiçi yayının bakış açısını

yansıtıyor. Bir gözetleme aracı, bir Web sitesi operatörünün siteyi kimlerin ziyaret
ettiğini ve/veya sitenin hangi parçasının ziyaret edildiğini kaydettiği herhangi bir
belirgin yol şeklinde tanımlanabilir. Sistemin kullanımının sürekli gözlenmesi, sistem
içeriğini kullanıcıların ilgileri yönünde programlamak ve işlemleri hesaplamak amacı
taşıyabiliyor. Aynı zamanda bu bilgi, sitenin kullanıcıların ilgilerini nasıl çektiği ve
bunu sürdürdüğü konusunda değerli bir ölçme sistemi.

97
http://www.radikal.com.tr

82
3.3.2. Örnek Bir Araştırma

Gorelik ve Mwangi tarafından yapılan bir çalışmada kâr amaçlı Web sitelerinin

daha fazla etkileşimlilik özelliklerine sahip oldukları ileri sürülmüş98. Bu varsayımda

etkili olan sebep, birçok etkileşimlilik aracının gazetecilerden daha çok pazarlamacılar

tarafından oluşturuluyor olması. Ancak çalışmanın sonunda elde edilen bulgular

varsayımı desteklememiş. Buna ileride tekrar değinilecek.

Aynı çalışmada basılı bir yayından bağımsız biçimde sadece Web tabanlı
olarak okuyucularına seslenen çevrimiçi yayınların, bir basılı yayınla birlikte hazırlanan
yayınlara göre daha etkileşimli oldukları da varsayılmış. Bu varsayım tek cümle ile
ifade edilirse: tamamen Web tabanlı yayınlar, basılı yayınlarla birlikte piyasaya
çıkarılan yayınlardan daha etkileşimlidir.

Yukarıdaki çalışmadaki varsayımlardan sonuncusu da, yayınların coğrafi

konumunun etkileşimlilik üzerindeki etkisi hakkında. ABD’deki yayınlardan diğer
ülkelerdeki yayınlara oranla daha yüksek derecedeki etkileşimlilik bekleniyor. Bunun
ilk sebebi, ABD’nin etkileşimlilik alanındaki teknolojileri diğer ülkelerden daha önce
adapte etmiş olması. ABD’deki kullanıcılar arasından daha fazlası bu şekilde hazırlanan
yayınlara erişebiliyorlar ve tasarımcılar bu alanda diğer ülkelerdeki meslektaşlarından
daha fazla tecrübe sahibi. Bunun altındaki sebepler ise, ABD’deki telefon ücretlerinin
düşük oluşu sayesinde daha yüksek bant genişliği ile daha uzun süre Internet erişiminin
daha ucuza mal olması olarak gösteriliyor. Son olarak ABD basınının pazar tarafından
yönlendirilen bir yapıya sahip olması, diğer ülkelerdeki basına doğrudan ya da dolaylı
olarak devlet veya sektör desteği sağlanırken, ABD’de pazarlama araçlarına
başvurulması ve bu araçların çoğunlukla etkileşimliliği esas alması olarak gösteriliyor.

Sözkonusu çalışmada, sayılan bu üç ayrı varsayımı araştırmak için Web

üzerinden örneklenen sitelerin kaynak kodları incelenmiş, ve elde edilen bulgular birinci
hipotezi, yani kâr amaçlı Web sitelerinin daha fazla etkileşimlilik özelliklerine sahip

98
A.Gorelik ve diğerleri, “Interactive Features of Online Newspapers”, Ocak 2000,
http://firstmonday.org/issues/issue5_1/kenney/index.html

83
oldukları varsayımını desteklememiş. Tam tersine sonuçlara göre kâr amaçlı olmayan
sitelerdeki etkileşimlilik, kâr amaçlayan sitelere göre daha fazla.

Bulgular, tamamen Web tabanlı olan yayınların, basılı yayınlarla birlikte

piyasaya çıkarılan yayınlardan daha etkileşimli oldukları varsayımını desteklemiş.
Üçüncü olarak ileri sürülen ABD’deki yayınların diğer ülkelerdeki yayınlara oranla
daha yüksek etkileşimliliğe sahip oldukları varsayımı da bulgular tarafından
desteklenmekte.

Genel olarak değerlendirilecek olursa, sözkonusu çalışma, kendisinden önceki

araştırmalardaki ve profesyonel yayınlardaki bulguları desteklemekte. Çevrimiçi
yayınlardaki etkileşimlilik seviyesi düşük. Etkileşimlilik kelimesi birçokları tarafından
kullanılan, ama içi doldurulamayan bir terim olarak kalıyor.

Çevrimiçi yayınlar, birtakım hiperbağlantılar (hyperlink) ve e-posta adresleri

sunduklarında kendilerinin etkileşimli olduğunu varsayıyorlar. Üzerinde bazen daha
fazla düşünülse bile etkileşimlilik kavramı nadiren kitle/birey iletişimine entegre
edilmiş. Etkileşimlilik iki ya da daha fazla yönlü bilgi akışı gerektirir. Bu bilgi akışı, bir
kitleye doğru olmaktansa bir topluluğun üyeleri ya da farklı farklı bireyler arasında.
Kaynaktan alıcıya doğru tek yönlü mesaj aktarımı esaslı geleneksel iletişim modeli,
etkileşimli sistemlere uygun değil. Töresel model veya reklam modeli, yeni medyanın
bu kişilerarası iletişim ile kitlesel iletişim melezini daha iyi açıklamakta. Yeni medya
yöneticileri, üyelerinin tatmin olabileceği bir topluluk oluşturma yönünde hedefler
belirlemeliler. Kendilerine okuyucuları bilgilendiren ve ikna eden açık mesajlar verip
vermediklerindense, Web sitelerinin ilgi odağı olup olmadığını sormalılar.

Yukarıdaki çalışmada not olarak belirtilen bir cümleye değinmeliyiz.

Çalışmada elektronik yayınlar ele alınmış. Ancak e-zin olarak tarif edilen ve kendilerine
has topluluklar tarafından takip edilen yayınlar ele alınmamış. Çalışmayı yapanlar
tarafından eğer e-zin’ler de dahil edilseydi, Web tabanlı yayınlar ve etkileşimlilik
konusundaki varsayımı destekleyici çok daha geniş bulgular elde edilebilirdi.

Gelecekte çevrimiçi yayınların yöneticileri ile etkileşimliliğin bazı boyutlarının

neden geniş olarak kullanılmadığı konuşulabilir. Pazarlamacılar ve gazetecilerden

84
alınacak yanıtların karşılaştırılması ilginç sonuçlar ortaya koyabilir. İkinci olarak
kullanıcıların siteleri kullanırken tecrübelerinin ne yönde olduğu araştırılabilir.
Etkileşimli özellikleri kullanıyorlar mı; seviyorlar mı, nedenleri nedir? Bu araçların
etkileri nedir?99

3.3.3. Internet Kullanıcıları Araştırması

David Phillips tarafından toplanan bilgiler Internet kullanıcıları ve Internet’in

kullanımı hakkında geniş bir özet ortaya koyuyor100. Kullanım teknik yönden ilgili
kişilerden, daha eğitimli ve hali vakti yerinde kişilere, onlardan da topluma doğru
yayılıyor.

Kullanımın üçte ikisi işle ilgiliyken, geriye kalan kısmı kişisel kullanım
şeklinde. İngiltere’de (UK) 1.5 milyondan fazla erkek ve 600 bin kadın (1999
rakamları) her gün haber gruplarıyla etkileşime giriyorlar ve kullanıcıların yarısı günlük
haberlere erişiyorlar. Bilgi için araştırma yaparken ‘netizen’ler, yani sürekli Internet
kullanıcıları, öncelikle tanıdıkları Web sitelerini ve haber gruplarını kullanıyorlar. Yeni
bilgiler bulmak için arama motorlarını kullanıyorlar. Etkileşimlilik ve iletişim (e-posta
dışında) kullanıcı davranışlarının belirgin bir yönü ve mp3, sohbet, anında mesajlaşma
(ICQ, MSN Messenger, vb.) gibi uygulamalarla birlikte en hızlı gelişen uygulama türü.

Bu sayılanlar çok önemli; çünkü şu anda dünyada 200 milyon insanı ortak
ilgiler çerçevesinde bir araya getiriyor. Bunlar baskı grubu haline gelebiliyorlar, tüketici
grubu veya politik eylemci haline de gelebiliyorlar. Akılda tutulması gereken şu ki, bu
gruplar –özellikle dar bir alanda uzmanlaşmış olanlar- küçük olmalarına rağmen, bir
network oluşturabilmeleri sayesinde potansiyel olarak genişleyebiliyorlar.

Kitle iletişimi konusundaki medya tarafından kullanılan “gönderici – alıcı

şeklindeki model, içerdiği hiyerarşi ve lineer süreçle birlikte yetersiz durumda. Bundan

99
A.g.e
100
David Phillips, Managing your Reputation in Cyberspace, London, 1999

85
sonra yapılacak herhangi bir iletişim (kurumlar, kişiler, gruplar ya da bunların herhangi
biri arasında) diyalog ve eşitlik çerçevesinde gerçekleştirilmeli.”101

Genel olarak “bir kullanıcıyı sitede tutabilmek, siteye adeta yapışabilmelerini

sağlamak için bazı anahtar gereklilikler sözkonusu. Site çekici, bilgi yönünden zengin,
içerisinde gezinme yönünden kolay, sık güncellenen ve etkileşimli olmalı, çünkü
netizenler, bir topluluğun parçası olduklarını hissetmek isterler. Bazı uzmanlar şu
andaki Web sitelerinin aslında tek yönlü olduğunu, bunun sebebinin tasarımcıların,
aktivite ve katılımcılık ile etkileşimlilik kavramlarını karıştırmalarından
kaynaklandığını söylüyorlar. Etkileşimlilik diyalog gerektirir. Bununla beraber, yeni
yaklaşımlarla popüler Web siteleri bile (NASA sitesini iki haftada ortalama 300 milyon
kişi ziyaret ediyor) içeriklerini en çok soru alan bölümlere göre genişleterek ve
kullanıcıların tepkilerine cevap verebilen dinamik Web sayfaları oluşturarak bir
seviyeye kadar diyalog sunabilir.”102

3.3.4. Kurumsal Açıdan Etkileşimlilik

2002 içerisinde organizasyonlar bağlamsal işbirliği stratejileri, yani müşterileri,

çalışanları ve iş ortaklarını planlama, paylaşma, koordine etme, topluluk oluşturma ve
uygulamalar ve kurumsal portallar arasında bilgi değiş tokuşu yapma arayışındaydılar.
Meta Group araştırmasına göre 2004 yılında kurumsal işbirliği yazılımları kullanılan
cihazların ve sistemlerin içine gömülü hale gelecekler ve iş sistemleri içinde belirli
süreçlere özel hizmetler haline gelecekler. 2005/2006 yılları arasında işbirliği
stratejileri, olgunlaşan yaygın bilgi işlem platformlarını kullanacaklar103.

Bilgisayar endüstrisi şimdiye kadar anında mesajlaşma gibi bir olguyla

karşılaşmadı. Eşzamanlı, metin tabanlı iletişim ve kullanıcıların çevrimiçi olup
olmadıklarının ortaya çıkarılması için basit bir araç olan anında mesajlaşma yazılımları
tüketicilerin çevrimiçi hayatlarında bir esas teşkil ediyor. Şimdilerde bu yazılımlar,
kurumsal mesajlaşmadaki kalıpları değiştirmeye başladılar.

101
Anne Gregory, IPR / PRCA Internet Commission, November 1999: "How the Internet radically
changes Public Relations Practice", s. 12
102
A.g.e, s. 14
103
www.MetaGroup.com, Meta Report: The Future of Instant Messaging, 1 Mayıs 2002

86
 Birçok kurum anında mesajlaşma yazılımlarını kullanıyor. Firewall seviyesinde
engellenmedikleri sürece, son kullanıcılar sıklıkla kurumsal ağın dışında yer alan IM
uygulamalarını (AOL IM, ICQ, Yahoo Messenger ya da MSN Messenger gibi) iş ve
özel amaçlar için, kurumsal bilgi işlem yetkililerinden izin alma gereği duymadan
kullanıyorlar.

Bu yazılımlar sayesinde yapılabilecekler çok zengin: dosya transferi, VoIP (IP

hattını kullanarak ses iletimi), uygulama paylaşımı vb. Microsoft’un Messenger adlı
yazılımı gelecek nesil sistemlerin bir örneği. Messenger içinde video konferans, telefon
gibi uygulamalar da var. Ancak video konferans uygulamalarının yaygınlık kazanması
için uzmanlar tarafından tahmin edilen zaman 2006 yılı.

Kurumsal uygulamalarda telefonlar, PDA’lar ve cep bilgisayarları için mobil

destek IBM gibi firmalar tarafından sunuluyor. Ancak herkes tarafından desteklenen bir
standart henüz yok. Nokia, Ericsson ve Motorola tarafından geliştirilen Wireless
Village104 girişimi bu uygulamalara da yer veriyor.

3.3.5. Etkileşimlilik ve Hukuk

Etkileşimlilik sayesinde fikirlerini birbirleri ile ve Internet üzerindeki herkesle

paylaşan kişiler, egemen fikirler ve kurumlarla uyumsuzluk yaşarlarsa, fikir ve ifade
özgürlüğü bağlamında hukuki sorunlarla karşılaşabilirler mi? Uygulamada bunun böyle
olduğu söylenebilir. 1990’lardaki Internet ortamında bu tür durumlarda kullanıcıların
hukuksal kovuşturma ihtimali düşükken, 2000’lerde gerekli takibat ve cezalandırma
yapılmakta*.

Okuyucuların veya kullanıcıların etkileşimlilik içerisinde haber ya da yazıya

yorumda bulunmaları bağlamında karşılaşabildikleri zorlukları, fikirleri ifade hürriyeti
açısından ele aldığımızda durum iç açıcı görünmemekte, ancak kullanıcılar için hukuki

104
http://www.wireless-village.org/
*
Superonline.com üzerindeki forumlardaki bir içeriğin Web’den kaldırılmaması ile ilgili dava, sözkonusu
forumun yöneticisinin –yazıyı yazan kişinin değil- 2002 yılında 40 ay hapis cezası almasıyla
sonuçlanmıştır.

87
takibattan kaçarak fikirlerini açıklamaya devam etmelerinin değişik yollarının var
olduğu bilinmekte**.

Bir diğer önemli sorun da, herhangi bir sitede yer alan içeriğin, başka bir site
tarafından kopyalanması ve kaynak belirtilmeden kullanılması durumunda telif hakları
ihlali söz konusu olması. Ancak durumun tespiti ve ilgili makamlara bildirilmesi
sırasında bilirkişi tarafından sözkonusu ihlal onaylanırsa, içeriği izinsiz kullanan taraf
cezalandırılabilmekte105. Tabii ki bu durum tamamen, fiziksel ortamdaki kimliği ile
sanal ortamda içerik sunan kurumların ve kişilerin cezalandırılması sürecinde geçerli.
Sanal dünyada esas olan şeyin kullanıcıların anonimliklerini korumaları olduğu
unutulmamalı106.

**
Bilişim Muhabirleri Derneği üyesi olan tez yazarı, bu alanda uzman olan kişilerin görüşlerine
değindiklerini ve bunlar arasında yurtdışında kiralanan bir sunucu ve alan adı sayesinde devletin
denetiminden kaçmanın mümkün olduğu fikrinin geçtiğini belirtmelidir.
105
Tez yazarının Nisan 2002'de görüşlerine başvurduğu İstanbul Barosu avukatı Vedat Gürer'in yorumu.
106
Lessig, Law of Cyberspace, Net'98 etkinlikleri sırasındaki sunum, Tayvan, 1998

88
 4. MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK UYGULAMALARI

İlk bölümde mobil iletişim teknolojisinin boyutlarından bahsedildi. İkinci

bölümde etkileşimliliğin yayıncılıkta sunabileceği avantajlar ortaya konuldu. Bu
bölümde de yayıncılık alanında Internet ve Web’den sonraki kuşak olarak adlandırılan
mobil yayıncılıktan bahsedilerek, Türkiye ve dünyada bu konuda yapılan bazı
çalışmalar anlatılacak. Mobil içerik biçiminde bahsedilecek uygulamalar, sadece
geleneksel medya içeriğinin değil, çok daha çeşitli içeriklerin mobil cihazlar yoluyla
erişilebilmesi hakkında yapılan bir genelleme.

Mobil yayıncılık uygulamaları, oluşacak değer zinciri içinde, içerik sağlayıcı

kurumların dışındaki diğer kurumların ve sektörlerin ihtiyaçlarına göre de şekillenir.
Dünyadaki uygulamalarda reklam sektörü ve kurumsal uygulamaların öne çıkışının
ardındaki sebep budur. Yayıncılık yapılırken kullanıcılardan toplanan veriler sayesinde
reklamcıların işine yarayacak bir kullanıcı profili veritabanı oluşturulur. İleride
açıklanacağı gibi buradan faydalanarak içerik sağlayıcıların kâr elde etmeleri mümkün
olabilir. Bu açıdan bakıldığında, çalışma boyunca üzerinde durulan ticari uygulamalara
ilişkin ayrıntılar önem kazanıyor.

Mobil yayıncılık için reklamcıların ve içerik üreticilerin para kazanabilmesi

için gereken yol belirlenmedikçe, medya bu alandan verimli biçimde faydalanamaz.
Bunun için üzerinde durulması gereken üç ayrı sektör: içerik, altyapı ve reklam.

Mobil yayıncılıktan tez boyunca kastedilen, hem elektronik dalgalar yoluyla

yapılan yayıncılık (broadcasting) hem de basılı mecralar yoluyla yapılan yayıncılığın
(publishing) mobil ortamda kullanımı. Çünkü bu iki yöntem de mobil cihazlarda
uygulanıyor.

Elektronik gazete kavramı öncelikle televizyon üzerinde, Teletext'le ortaya

çıktı107.

1971'de BBC tarafından geliştirilen teletext, televizyon yayını ile birlikte

haberler, spor, hava-yol durumu gibi konularda toplanan yazıların bilgisayara girilerek,

107
Gürcan, s. 18

89
yüzlerce sayfadan oluşan metinlerin televizyon vericisi ile yayımını kapsamakta.
Televizyon izleyicisinin televizyonu teletext'i almaya uygunsa, yayınlardan istediğini
uzaktan kumanda aleti ile çağırarak televizyon üzerinden okuyabilmekte108. Toplanan
haberlerin geleneksel gazeteden farklı, ancak yine okumaya dayanan bir biçimde
elektromanyetik dalgalarla yayımlanması ve elektronik olarak alınarak okunabilmesi,
elektronik gazete kavramını ortaya çıkardı.

4.1. MOBİL İLETİŞİM VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK

UYGULAMALARININ BAŞLICA ÖZELLİKLERİ

İki noktayı belirtmek gerekir: Birincisi, medyada yayınlanan ve araştırma

adıyla sunulan herşeye inanmak doğru değil. Analiz uzmanları, büyüme ve kârlılık
üzerine çıkarsamalar içeren, ama şu anda hiçbir değer taşımayan bilgiler yayınlıyorlar.
Okuyucu çeşitli yayınlarda birbirinden çok farklı sonuçlarla karşılaşabilir. Bir tarafta
mobil Internet’in ağlar üzerinden taşınan ses trafiğinde de artışa sebep olacağı
okunabilir, diğer taraftaki raporda ise ses trafiğinin önümüzdeki yıllarda karşılaştırmalı
olarak düşeceği görülebilir. Aynı şekilde kârlılık ile ilgili çıkarsamalar da böyle.
Çalışma boyunca değinilen rakamlar ve istatistikler durumu kuşbakışı görebilmek için
kullanıldı.

Belirtilmesi gereken ikinci nokta, kullanıcılara sunulacak servislerle ilgili

olarak en önemli unsurun, kullanıcı bağlılığı (loyalty) sayesinde elde edilen verilerle
biçimlendirilen iş süreçleri ve fatura bilgileri gibi verilerin akıllıca kullanımı olduğu109.
Phillips Group tarafından yapılan bir araştırmaya göre mobil telefon kullanıcılarının
%40’ı ön ödemeli servisleri (Turkcell’deki Hazır Kart, Telsim’deki Mycep vb. gibi)
kullanıyor. Kullanıcıların çoğu kayıt olurken geçersiz isimlerle kayıt oluyor, günlük
kullanım sırasında değişik tarifelerden faydalanmak için kartlarını değiştirebiliyorlar.
Buradan şunu çıkarabiliriz; mobil operatörlerin kullanıcılarının en az yarısı hakkında
geçerli verilere sahip değiller.

108
Mehmet Kesim, Teletext ve Viewdata'nın Uzaktan Öğretimde Kullanılması, A. Ü. Açıköğretim
Fakültesi, s.54
109
20 Ocak 2000, Rotterdam School of Management, M-Conference,Mformobile.com yöneticisi Claire
Macdonald'ın sunumu, http://www.mformobile.com/content/clairemacdonald_speech.ppt

90
 Kısa bir arka plan bilgisi vermek gerekiyor. Kablosuz Internet yıllar önce
başlayan çalışmalara dayanıyor. Sabit hatlarla sunulan Internet bağlantısının bazı yerel
ağlar altında kablosuz uygulamalarla ilişkilendirildiği görülebiliyordu. Fakat mobil
Internet daha farklı bir kavram. Internet’in gelişimi ve son kullanıcılara indirgenmesi
vakit almıştı, ancak mobil erişimi kullanıcının cebinde görmesi için sadece 1996’dan
2000’e kadar geçen süre yeterli oldu.

Böylelikle, kullanıcının hareket halindeyken, mobil cihazı sayesinde Internet’e

erişebilmesinin gerçekten büyük bir fikir olduğu açık hale geliyor. Ancak kaçınılmaz
biçimde Internet’i mobil cihazlarla uyumlu hale getirmek gerekiyor. HTML, HTTP,
TCP/IP gibi Internet standartları mobil pazara aynen aktarılamıyorlar. Sabit teknolojiler
mobil networkler için yetersizler, çünkü büyük miktarda -genellikle metin tabanlı
verinin aktarımına dayanıyorlar. Standart HTML Web içeriği, cep telefonlarının ve
mobil cihazların küçük boyutlu ekranlarında genellikle etkin biçimde gösterilemez ve
teknolojiler de bunun için optimize edilmemiştir. Böylece kablosuz ortamdaki bir
standarda olan ihtiyaçtan dolayı, kullanıcıların avuçiçi cihazlarında Web’de
dolaşmalarına imkân veren WAP oluşturuldu. WAP, küçük ekranlar ve kolay dolaşım
için içeriği optimize eden WML (Wireless Markup Language) adı verilen bir dile
dayanır. Japonya’da kullanılan I-mode kablosuz iletişim modelinde ise Internet’teki
HTML’e daha yakın olan cHTML kullanılıyor ve bu dil Avrupa’da WAP’a alternatif
olarak sunuluyor.

“İngiltere’de (UK) 2000 yılı sonunda 7 milyon WAP kullanan telefon olacak.
Bu rakam 2003’te 20 milyonun üzerine çıkacak.” Bu tahmin 1999’da Forrester
Research tarafından yapılmış. Buna göre İngiltere’deki erişkinlerin yarısı, 2001 yılında
alışveriş, bankacılık ve Web’de gezinti için cep telefonlarını kullanıyor olmalıydı. Ama
durum böyle değil.

Gerçeklere bakacak olursak WAP’ın geliştirilmesine ilişkin birçok abartının

yapıldığını görürüz. Operatörler WAP’ı vakitsiz reklam kampanyalarıyla ileri sürdüler
ve herkes mobil Internet’in doğumunu kutladı. Bunlar 1999’da oluyordu. O zamanlar
henüz WAP telefonları bile hazır değildi. Dünyada WAP, “WAP-Where Are the
Phones” (telefonlar nerede?) olarak anılmaya başladı. Şu anda telefonlar var, ancak

91
kablosuz ağlarla ilgili problemler ve içerik konusundaki beklentileri karşılayamayan
WAP siteleri yüzünden kullanım beklenenin çok altında*. Bu durumda WAP’a karşı
yoğun eleştiriler görüldü ve insanlar WAP’tan soğudular**.

Tekrar gerçeklere dönecek olursak; WAP konusundaki gelişimler henüz ilk

seviyelerinde. Tıpkı elektrik konusunda insanların gelecek görmeleri ama ampullerin
kullanışsız olması ya da bir zamanlar sadece siyah beyaz ve belli saatlerde yayın yapan
tek kanallı televizyonların olması gibi. Kablolu TV ve uydu yayınları sayesinde
yüzlerce kanalın televizyonlara gelebileceğini kimse düşünemezdi. WAP bir mobil
iletişim protokolü ve geliştirildikçe daha verimli kullanım yolları bulunacak.

Varolan WAP içeriği ile ilgili problem, kullanıcılar için cazip olmayışı. WAP,
kullanıcılara elle tutulur faydalar sunmalı, öyle ki sadece kablosuz olarak sunulması
değil, servisin kendisi kullanıcıları ödeme yapmaya teşvik etmeli. WAP ile sunulan
içeriğin çoğu, sabit Internet yoluyla sunulan içeriğin boyutları küçültülmüş versiyonu.
Küçük formlara sahip cihazlardaki sınırlamalar, kullanıcıların nispeten daha tekdüze ve
sıkıcı bir tecrübe edinmesine sebep oluyor. İnsanlar, halihazırda sabit Internet yoluyla
ücretsiz erişebilecekleri ve kullanımı daha kolay hizmetler için para ödeme taraflısı
değiller. Kısacası WAP, kullanıcılara kötü deneyimler yaşattı.

Mobil Internet’in ilk aşamalarında hangi tiplerde içerikler görüldü? En çok

kullanılan hizmetler hisse senedi değerleri, maç sonuçları ve uçak ve tren kalkış
zamanları gibi bilgiler için SMS uyarıları. Temel, belli kullanıcılara belli hizmetlerin
sunulduğu, metin esaslı, kullanıcılara bilgilerin gönderildiği (push modeli) hizmetler.
Bu durum mobil Internet hakkında neredeyse temel tüm bilgileri içeriyor. Günümüzde
mobil Internet için içerik oluşturma ve oluşturulan içeriğin kullanıcılara iletilmesi
konusundaki sınırlamalara bakarken aklımızda bulunması gereken şeyler bunlar.

*
Tez yazarı Türkiye’deki mobil operatörlerden kullanıcı sayılarına ilişkin bilgi almaya çalıştığında
rekabet kaygısıyla bilgi vermekten kaçındılar. Ancak dünya çapında yapılan tahminlere göre WAP’lı
telefon satışları beklenenin yarısı seviyesinde. Operatör başına düşen kullanıcıların da %1’i civarında
WAP kullanıcısı var.
**
Sonuç bölümünde Türkiye’deki WAP kullanıcılarının görüşlerine ilişkin yorumlara yer verildi.

92
4.1.1. Sabit ve Mobil Internet Arasındaki Farklar ve İçerik

İlk olarak sabit Internet ile mobil Internet arasındaki, HTML gibi teknik
konular dışındaki farklara bakmalıyız. En belirgin konu; kullanıcının küçük bir ekrana
bakması, bir tuş takımı ile sınırlanması. Kullanıcı PC’deki işlevselliğe sahip değil. Bu
durum cihazlar geliştikçe değişiyor. WAP özellikli telefonlarda geniş ekran ve Palm
cihazlarındakine benzer kalemler sayesinde cihaz menüleri arasında dolaşım
kolaylaştırılıyor. Fakat durum hala bir kredi kartı üzerinde Web sayfası görmek gibi.

Sayfa adreslerini girme konusundaki zorluklar konusunda durum sabit

Internet’teki gibi değil. Uzun bir Web adresinin girilmesi bir dakika sürebilir. Kullanıcı
hareketliyken ve ellerinde eşyalar varken aradığı bilgiyi bulması bu durumda zor
olacaktır. Bu meseleyi halletmek için de çeşitli teknolojiler geliştiriliyor. Bango.net adlı
firma, numaralardan oluşan URL’ler (Internet adresleri) sunuyor. Ses tanımlama
teknolojileri sayesinde buna gerek kalmayabilir.

Kablosuz cihazlar tipik olarak az miktarda metin görüntüleyebilen küçük

ekranlara sahipler ve genelde grafik olarak sistem içinde kolay hareket bilgileri sunan
ipuçları yok. Sabit Internet ile karşılaştırıldığında bu durum, mobil Internet kullanıcıları
için bir sitenin ne kadar derininde olduklarını bilmede güçlük manasına geliyor.
Hareketler daha karmaşıklaşıyor, önemli miktarda metin girdisine ihtiyaç oluyor veya
görsel yardımlar kullanıcılar için değerli olmuyor.

Kullanıcının normal bir mobil bağlantıyla erişebileceği en yüksek bantgenişliği

9.8 Kbps. 56 Kbps bir bağlantı ile sabit Internet bazen kullanıcılar için çekilmez hale
gelebiliyor. GPRS uygulamaları ile bile bu rakam orijinal tahminlere göre 120kpbs
olacakken, 20 kbps civarında kalıyor. Türkiye’deki durumu Mayıs 2002‘de tüm GPRS
servislerini test eden IT Business Weekly dergisine göre şöyle özetleyebiliriz110:

Sadece Aria, Telsim ve Turkcell GPRS servisi veriyorlar. Sadece Turkcell aktif
kullanıcı sayısını 10 bin kişi olarak açıklıyor. Türkiye’de Nisan 2002 itibariyle 18
milyon civarında mobil telefon kullanıcısı olduğu düşünüldüğünde, bu rakam bir şey

110
IT Business Weekly, “En Hızlı GPRS Kimde?”, Mayıs 2002, sayı 19, s. 18-19

93
ifade etmeye başlar111. GPRS sistem yeterliliği açısından bakıldığında 50 KB’lık bir
Web sayfası, Telsim ile 61.39 sn., Turkcell ile 43.78 sn. ve Aria ile 36.18 saniyede
indirebiliyor.

Genel olarak sektörün uzmanları Türkiye’de ve dünyada GPRS’in

yaygınlaşmasını üç ana unsura bağlıyor: içerik zenginliği, ucuz erişim ve yaygın ve
kullanışlı GPRS cihazları.

Fakat kablosuz Internet, teknolojinin ne yapabileceği ile değil, kullanıcının

neyi yapmasına imkân tanıyacağı ile ilgili. Hız ve kapasiteye bakmaksızın, sadece bir
kablosuz cihaz, kablosuz Internet deneyimi sunabilir. Bu her zaman kablosuz uzayı
amaçlarına uygun biçimde hedef alan içerik ve hizmetler için talep olacağı manasına
gelir. Tabii ki bunu başarabilmenin her birisi de ayrı pazarlara hitap eden, birçok boyutu
var. Herkes aynı şeyleri faydalı bulmaz.

Sabit ve mobil Internet arasındaki ana fark ve içeriğin oluşturulmasını en çok

etkileyecek olan şey, kullanıcı, kullanıcının hareket halindeyken hangi bilgiyi istediği
ve mobil cihazını nasıl kullandığı.

Kurumsal ve son kullanıcıya yönelik sektörlerin farklılığı açık. Kurumsal

sektörde insanlar bilgiyi hareket halindeyken ve zamanında isterler, iş hayatlarını daha
kolay kılacak uygun bilgileri isterler. Sabit Internet alanında olduğu gibi, e-posta hala
en önemli uygulama ve özellikle kurumsal kullanıcılar için bunun mobil iletişim
sektörüne aktarıldığı görülüyor. İş dünyasındaki insanların kullanıcı bilgilerine, kendi
intranetlerine ve hisse senedi fiyatlarına bakacakları da yaygın şekilde görülecek. Son
kullanıcı, kablosuz Internet’i daha çok zaman geçirmek için (araç beklerken, oyun
oynamak için, değişik melodiler indirmek için, vb.) kullanacak. Kurumsal kullanıcılar
müşteri bilgilerine erişmek ve yoldayken son teknoloji haberlerini okumak gibi
uygulamaların verimliliklerini artırdığını görecekler. Teknoloji geliştikçe, sabit Internet
ile yapabildiğimiz daha fazla şeyi, kablosuz Internet ile de yapabileceğiz.

111
Koç Bilgi Grubu şirketlerinden GVZ Genel Müdürü Serhat Görgün, BTvizyon toplantıları, 26 Nisan
2002 tarihindeki sunumu.

94
 Kurumsal mobil uygulamalar alanında belki de en çok ismini duyuran
AvantGo şirketi. AvantGo, CNN gibi içerik ortakları ve mobil operatörler gibi dağıtım
kanalları vasıtasıyla kullanıcılara haberleri de iletiyor. AvantGo’nun Türkiye’deki içerik
ortakları arasında Mobilhurriyetim.com ve Turk.net de yer alıyor. Bu iki örneğe ileride
dönülecek. AvantGo’nun içerik kanalları sayesinde ulaşılabilen bilgiler, seyahat,
eğlence ve genel haber başlıkları ile kurumlara yönelik bilgilerden oluşuyor.

Kurumsal pazarda hareketlilik çok olsa da, son kullanıcı pazarı, yakın zamanda
içerik yönünden en zengin olacak pazar. Bir farkla: Sabit Internet ile bir oturumda
kullanıcıların harcadıkları süre 30-45 dakika civarında. Yakın zamanda bu mobil
cihazlar için görülemeyecek. Mobil kullanıcılar bilginin kendilerine gelmesini istiyor, ki
bu sabit Internet’teki mantıktan farklı bir yaklaşım. Kullanıcılar belirli bilgiyi, sabit
Internet’teki haber e-postaları (newsletter) uygulaması gibi belirli zamanda, ancak
belirli yerlerde elde etmek istiyor.

4.1.2. Mobil İçerik Türleri

Kullanıcıların istediği içerikler hangi türde olduğu, daha da önemlisi, hangi

hizmetler için ödeme yapabilecekleri MforMobile yazarlarından Andrew Tolputt
tarafından yazılan bir makalede bazı yönleriyle inceleniyor: Konum tabanlı, zaman
açısından kritik, kişiselleştirilmiş ve nadir bulunur özellikli içerikler bunlar arasında112.

Konum tabanlı: Neredeysen orada çalış, oku, bilgiye eriş, sabit Internet’in
sağlayamayacağı bir özellik. Bu yüzden konum tabanlı hizmetler mobil içerik
konusunda anahtar olacaklar. Dünyada, şehir rehberleri ve haritaların mobil cihazlara
uyarlanmış versiyonlarının rağbet görüyor olması bunun bir ispatı. Tanımadığı bir
şehirde dolaşırken çoğu kişi rehber kullanmayı ister. Konum tabanlı servisler, bulunulan
yere yakın lokantaların listesini alabilmek gibi durumlarda çok değerli olur. Bu
hizmetler kablosuz içerik alanına has olduğundan değerli.

Zaman Açısından Kritik: İster hisse senedi fiyatı isterse ulaşım aracının
kalkış saati olsun, mobil içeriğin önemli unsurlarından birisi de zaman açısından kritik

112
Andrew Tolputt, "The Mobile Internet: New Medium, New Content",
http://www.internetcontent.net/ReportDisplay.asp?ReportID=145, 17 Ekim 2002

95
bilgilere erişim. Örneğin, kullanıcıya uçağının veya otobüsünün rötar yaptığını bildiren
bir ikaz yararlı olabilir. Konum tabanlı bir bilgiyle birlikte zaman kritik bir bilgi
kullanıcıya gönderildiğinde, mesela yakın bir mağazadaki kısa süreli indirim hakkında
bir ilan gibi, uygun kullanım alanı elde edilir.

Kişiselleştirilmiş: Etkin bir kişiselleştirme için birkaç sebep var. İlki mobil
Internet’in aynı anda birçok bilgiyi gösteremeyen bir ortam oluşu. Tercih edilen
özellikleri bilmek ve gönderilen içeriği kişiselleştirmek bu açıdan önemli. İkincisi, işe
yarayacak herhangi bir bilgi ya da reklam son derece kişiselleştirilmiş olmalı. Veri
madenciliği (datamining) uygulamalarının kullanımı en iyi hizmetleri ve içerikleri
sunmayı sağlar ve kullanıcıları kablosuz Internet’i kullanmaya teşvik eder.
Kişiselleştirme için bir önemli sebep de içeriğe hızlı erişim sağlanması. Online zaman
faturaya yansıyacağından bu önemli bir sebep.

Daha önce anlatılan sebeplerden, kullanıcılar mobil cihazlarına özel tercihlerini

girmiyorlar. Bu yüzden sabit Internet’le bilgilerin aktarımı konusunda bütünleştirme
anahtar konumda. Kullanıcı bilgilerinin alınması için mobil içerik sayfaları, en azından
başlangıçta bir Web sayfasıyla desteklenmeli.

Nadir Hizmetler/İçerikler: Kullanıcılar sabit Internet üzerinde zaten çok daha

kolay ve ucuz erişilebilecek bir bilgi ya da hizmete, mobil ortamda erişmeyi ve ödeme
yapmayı istemezler. Bu durumda içerik sağlayıcı ve uygulama geliştiricilerin görevi,
kullanıcılara başka herhangi bir platform ya da ortam üzerinden elde edilemeyecek bir
şey sunmak. Kısacası, hareketliliği sağlayan ve stratejik önemi bundan kaynaklanan
hizmetler değerli olarak algılanabilir. Sadece bir kablosuz cihaz aracılığıyla kablosuz
erişim tecrübesi sağlanabilir. Bunun manası amacına uygun biçimde kablosuz erişim
dünyasını hedefleyen özgün içerik ve hizmetlere her zaman talep olacağı.

Mobil içerikte, kullanıcılara hitap ederken başarılı olmak için, kablosuz

teknolojilerin her zaman kullanıldığı bir hayat tarzını kullanıcılara sunmak lazım.
Kullanıcılar bu konuda eğitilmeli ve kablosuz Internet’i hayatlarının bir parçası
yapmaya teşvik edilmeliler. Bunun olabilmesi için sunulan hizmet ve içeriklerin
kullanıcıların hayat tarzında vazgeçilmez olması gerekli. Oturup gazete okumaya

96
zamanı olmayan bir kişi bile, mobil olarak kendisine gönderilecek haber başlıklarına
veya flaş haberlere ilgi gösterebilir.

4.1.3. Mobil İçerik Sınıfları

İçeriğin sahip olması lazım gelen niteliklerden bahsettik. Fakat, hangi tipteki
içeriğin başarılı olacağı merak edilebilir. Çok kullanılan mobil içerikleri dört sınıfa
ayırabiliriz:

İletişim: SMS, e-posta, sabit Internet’teki ‘mail to’ özelliğine benzer sesli
aramayı mümkün kılan içerik uygulamaları, vb.

Bilgi: Hava durumu, seyahat bilgileri, döviz ve hisse senedi bilgileri,

bankacılık, şehir rehberleri, vb.

Eğlence: Müzik, oyunlar, kumar, porno, video, vb.

Eğer iyi uygulanırlarsa, tüm bu unsurlar ticaret ve dolayısıyla kazanç sağlarlar.

İçerik ve ticaret arasındaki anahtar bağlantı şöyle açıklanabilir: Kullanıcı elindeki
cihazla içeriğe eriştiğinde, bu doğrudan bir ticari işlem demek. Taraftarlara maçların
sonuçlarını ileten bir şirket, aynı hizmet aracılığıyla futbol ürünlerini de pazarlayabilir.
Seyahat rehberleri sunan bir şirket, otel ve havayollarıyla anlaşarak tatil satabilir.

İçerik konusunda değişik değer zinciri (value chain) grafikleri bulmak

mümkün. Bunlardan birisi de Şekil 4’te görülüyor:

Servis Satıcı İçerik Sağlayıcı

Şebeke
Abone Operatörü

Internet Servis Katma Değerli

Sağlayıcı Servis Sağlayıcı

Şekil 4: Mobil içerik sektörü ve değer zinciri. Kaynak:Ericsson 2002

97
 Cep telefonlarında hisse senedi veya döviz kontrolünün en etkin uygulama
olacağını beklemek yanlış. Gerçekten evrensel kabul gören uygulamalar, mecburi
davranışları cesaretlendiren uygulamalar, yani seks, hırs, kumar ve müzik etkin olacak.

Cinsellik: Mobil porno sektörü, sabit Internet’teki porno sektörünün başarısını

yakalayabilmek için 3G uygulamalarının yaygınlaşmasını beklemek zorunda. Ama
Avrupa’da ve Japonya’da şimdiden SMS yoluyla bu tarz içerikler iletilmeye başlandı.
Japonya’da Eylül 1999’da, Japon mobil telekom şirketlerinden DoCoMo’nun sunucuları
üzerinden erişilebilen porno içerikli siteler oluşturdukları iddia edilen iki kişi tutuklandı.
DoCoMo’nun I-mode sistemi içinde 12000 civarında ‘I-mode-güvenli sitesi’ var. Ancak
‘duvarlarla korunan bahçe’ modeli olmadan kullanıcılar binlerce WAP sitesine
erişebiliyorlar. Ekim 1998 tarihli bir Forrester Research raporuna göre, sabit Internet
üzerindeki bir düzine orta ölçekli erişkinlere yönelik içerik sunan site, yılda ortalama
25-50 milyon dolar arasında değişen gelirler elde ediyorlar. Kablosuz Internet bu
konuda sabit Internet’i geçebilirse, porno için sınırsız imkânlar ortaya çıkar.

Hırs: Finansal haberler, hisse senetleri ve bir sonraki içerik şekli; kumar.
Mobil arenada, WinnerOnline.com, Eurobat, Netenterainment.com gibi firmalardan
elde edilen bilgilere göre kumar hizmetlerinden büyük miktarda para elde edilmesi
bekleniyor. Kullanıcılar loto ve at yarışları benzeri uygulamalar için köşedeki loto
bayisine kadar gitmektense, televizyondan yarışı veya karşılaşmayı izlerken cep
telefonuyla kuponlarını alabilecek.

Müzik: Kablosuz cihazlar üzerinde MP3 dosyalarını ve radyo vs. dinlemek.

Virgin, Iobox, Orange ve Popwire gibi firmalar bu alanda aktif durumda. Telefon
melodileri de müzik kapsamında değerlendirilebilir. Ama MP3 uygulamalarını
desteklemek için cihazların çok geniş bir hafızası olması gerekiyor; çünkü tipik bir dört
dakikalık MP3 dosyası, 5MB yer kaplıyor. Bazı PDA’ler şu anda MP3 çalabiliyor. PDA
ve cep telefonları gelişip birleştikçe, mobil cihazlar üzerinde, akan müzik uygulamaları
(music streaming) gerçekleştirilebilecek. Bluetooth uygulamaları sayesinde MP3 player,
PDA ve cep telefonları aralarında iletişim kurabilecek ve dosya indirebilecekler.
Motorola gibi firmalar cep telefonları üzerinde FM radyoları da sunuyorlar.

98
 Oyun: Bu alanda Nokia tarafından zekice uygulamalar yapıldı. Sadece cep
telefonlarını sattırmak için değil, iki kullanıcının karşılıklı oyun oynayabilmesi için de
değişik uygulamalar yapılıyor. Riot Entertainment, Ngame ve Digital Bridges bu alanda
önde gelen firmalar.

4.1.4. Mobil İçerik İş Modelleri

İçeriğin pazara sunumu için birkaç iş modeli var. En açık olan ve içeriğin
görülmesinin sağlanabileceği yol, ürünün bir mobil portal üzerinde yer alması. Aslında
bu, şu anda içeriğin görülebilmesi için tek yol. Cihazlarla ilgili kısıtlamalar nedeniyle
yakın gelecekte URL’ler yoluyla içeriklere ulaşılamayacak ve sabit Internet’teki gibi
dolaşılamayacak. Strategy Analytics tarafından yapılan tahminlere göre 2005 yılında
350 milyon portal kullanıcısı ve 3 milyar dolar kârlılık sözkonusu olacak.

İçeriğin portal’da yer alması için portal operatörüyle anlaşılması gerekir.

GPRSland örneğindeki gibi genellikle operatör, şebekeyi işleten firma.

Bir portal için seçenekler sınırlı. Eğer operatör özenle seçilmiş belirli içerikteki
ürün ve hizmetlerden oluşan bir duvarla çevrili bahçe (walled garden) oluşturmuş ve
network’ten buraya geçiş sağlıyorsa113, içerik geliştiricilerin sözkonusu topluluk içinde
yer alabilmesi için operatörü ürünü konusunda ikna etmesi gerekir.

Portal konusunda diğer seçenek tamamen içeriğe odaklı şirketler tarafından

içerik sunulması. Bu konuda Yahoo!, AOL ve MSN iyi örnekler. ABD’deki bir
araştırmaya göre sabit Internet’teki tanınan markalar, mobil Internet içeriği alanında
başlangıçta en popüler olanlar olacak. Çünkü kullanıcılar daha kolay hatırlıyor ve zaten
bilip kullandıkları ve güvendikleri bir portal’ı mobil olarak da kullanmaya daha
yatkınlar. Bir portal altında çalışmayıp kendilerini pazara sunan içerik firmalarının ilk
başta çok fazla reklam harcaması yapmaları gerekmekte. Ancak Internet firmalarının
çoğunun ve mobil alandaki firmaların bazılarının, reklama çok fazla para harcamalarına
rağmen, kullanıcıları sundukları içeriğin veya hizmetin onların hayatında ne gibi
değişiklikler yapabileceği konusunda eğitmedikleri için zarara uğradıkları biliniyor.

113
Turkcell GPRSland uygulaması, www.turkcell.com/gprsland

99
 Portal’lar hakkında bir başka konu da, hazır portal çözümleri sunan firmalar.
Bunlar diğer firmalara temel teknolojileri sunuyor ve içeriklerini nasıl bir portal’a
uyarlayabileceklerini gösteriyorlar. İçerik firması, kendine bağlı (loyal) kullanıcıları
olan, tanınan bir markaysa bu çözüm gayet yerinde. Aynı zamanda kullanıcılarının
şirket içi bilgilere avuçiçi cihazlardan erişebilmelerini isteyen firmalar için de uygun bir
durum. Ancak sadece içerik alanındaki yeni başlayan firmalar için çok büyük yatırım
gerektiren bir çözüm.

Sendikasyon yoluyla bir araya gelmek ve ortak bir pazar oluşturmak

(aggregation) da sabit Internet’te olduğu gibi mobil Internet için de önemli çözümler.
Bu, daha geniş bir kitle tarafından içeriğin görülebilmesi için uygun bir yol. Ama bir iş
planı olarak tek başına yeterli değil.

İçeriğin geniş bir kitle tarafından erişilebilir ve görülebilir olması sağlandıktan

sonra sıra para kazanılmasına geliyor. İçerik sağlayıcıların hayatta kalabilmesi ve mobil
alanda geniş içeriklerin oluşabilmesi, bu alanın akıllı iş stratejileriyle desteklenmesine
bağlı. Bunun için birçok ortaklıklar ve işbirlikleri yoluna gidilmesi gayet normal. Tek
kaynaktan elde edilen gelirler işlerlik için yeterli olamaz. Operatörler ve içerik
sağlayıcılar için sözkonusu olan en popüler değer zincirleri ya da kârlılık kaynaklarına
bakalım.

Operatörler için:

• Artan kullanıcı başı network kullanım oranı (airtime usage): Araştırmalara göre network
kullanım oranı sadece ekstra veri transferi ile değil, yakın arkadaşlarını arayıp onlara
yeni hizmetlerden ya da öğrendikleri maç sonuçlarından bahseden kullanıcılar sayesinde
ses ile de sözkonusu. Devre anahtarlamalı GSM’den paket esaslı GPRS’e geçildikçe,
daha sabit ücretler sözkonusu olabilecek.

• Portal listelerine girişten ücret alınması: Bunu NTT DoCoMo, I-mode içeriği sağlayan
firmalar için uyguluyor.

• Kullanım başı ücretlendirme: Reklam banner’larındaki gibi, içerik sağlayıcılar,

sayfalarına yapılan erişim başı ödeme yaparlar.

100
• Reklam: Bu yöntem tek başına yeterli olamaz. Bu yüzden başka stratejilerle birlikte
değerlendirilmekte.

İçerik sağlayıcılar için:

• Kullanıcı başına network kullanım ücretlerinin paylaşımı (airtime sharing).

• İzlediğin kadar öde: Kurumsal pazarda faydalı. Ancak eğer içerik, kullanıcıların
kesinlikle istediği bir şeyse, son kullanıcılar için de işe yarayabilir.

• İçeriğin lisanslanması.

• Reklam: Operatörler için geçerli olan durum içerik sağlayıcılar için de geçerli.

• Kullanıcı bilgileri karşılığında reklamcılardan para alınması: Veri madenciliği ve

kişiselleştirme iyi uygulanırsa, bu da bir gelir kaynağı olabilir.

Sabit Internet içeriğin ücretlendirilmesi konusunda olumsuz bir ortam. Mobil

Internet öncülerine baktığımızda burada olumlu uygulamalar görüyoruz. Ama
ücretlendirilebilir içeriğin, alanında eşsiz (unique), çekici, hedefine odaklanmış ve
‘misyon kritik’ olması lazım. İçeriği ücretlendiren firmalar var mı? AvantGo iyi bir
örnek. Pazarda ilk olanlar daima avantajlılar. Ancak içerik alanında dikkat edilmesi
gereken, sunulan içeriğin sürekli güncellenmesi, uygun olması ve geliştirilmesi.

I-mode son kullanıcı pazarındaki en büyük başarı hikâyesi. I-mode 2001’de 12

milyon kullanıcıyı cezbediyordu. Verilere göre kullanıcı kitlesi genelde gençlerden
oluşuyor ve ekran koruyucular, melodiler, oyunlar ve günlük burç bilgileri gibi
uygulamalar için ortalama aylık 1 dolar ödeme yapıyorlar114. Buna veri transferinden
alınan veri paketi ücretleri dahil değil.

Diyelim ki kullanıcı bir haber sitesine gidiyor ve okumayı isteyebileceği bir

makale buluyor. Bunun karşılığında ödeme yapması isteniyor. Bunu yapmak için bir
kullanıcı hesabı oluşturması, kredi kartı bilgilerini de girmesi gerekiyor.

114
NTT DoCoMo tarafından duyurulan 2001 verileri.

101
 Erişimle birlikte bu kullanıcıya 420 bin TL’ye (1 dolar karşılığı: 1.4 milyon TL
alındığında, yurtdışındaki 2002 yılındaki uygulamalardaki rakam olan 30 cent’in
karşılığı Türk lirası) malolacaksa bunları yapmaktansa, sabit Internet’ten bedavaya
benzer içerikteki makaleleri mi bulmaya çalışır, yoksa bunun o kadar da önemli
olmadığını mı düşünür? Öncelikli olarak bunu mobil yoldan yapmayı istemeyeceğini
söyleyebiliriz. Ancak içerik, kullanıcının mobil olarak bedava ulaşamayacağı bir şeyse
veya sabit Internet erişimi yoksa, faturasına yansıyacak ufak bir meblağ önemli
görünmez.

İçerik, ticari iş modeli olmadan başarılı olamaz. Doğru uygulamalarla mobil

ticaret yapılmaya başlandı. Ama arka tarafta işleyen veri madenciliği ve bilginin doğru
kullanımı olmadan mobil ticaret yürümez. Kişiselleştirme sadece operatörlere,
bankalara veya içerik sağlayanlara bırakılamaz; ancak ortaklıklar ve işbirlikleri ile
sağlanabilir.

Mobil içerik eğer iyi uyarlanabilirse, sabit Internet içerik sağlayıcılarına,

ellerindeki kullanıcıların ürünlerine bağlılıklarını artırmak için bir kanal sunabilir.
Ancak sabit Internet’te kullanılan içeriğin mobil içerik haline dönüştürülmeye
çalışılması gibi bir tehlike de sözkonusu. Bununla birlikte sadece cihaz değil, aynı
zamanda onun insanlar tarafından nasıl, ne zaman ve ne şekilde kullanılacağı da
düşünülmeli. İçerik konusunda başarılı olanlar kullanıcıyı anlamayı başaranlar olacak.

4.1.5. Kullanıcıların Mobil İçerikten Beklentileri

NAA (Newspaper Association of America) raporuna göre kullanıcılar kablosuz

Web üzerinden eriştikleri gazetelerinin hızlı ve kolay okunabilir olmasını istiyorlar115.
Katılımcılardan elde edilen verilere göre kullanıcılar kategorilere ayrılmış reklam
uyarıları gibi özel (premium) içerik için ödeme yapmaya istekli görünüyorlar.

NAA tarafından Amerika çapında yapılan araştırmaya katılan kablosuz iletişim

kullanıcıları hızlı ve kolay biçimde erişilebilen, güncel ve kendileriyle ilgili (relevant)
içerik istediklerini, istekleri dışında gönderilen reklamları istemediklerini belirtmişler.

115
Debra Gersh Hernandez, "Info to Go: Key Findings and Recommendations on Wireless Publishing",
http://www.naa.org/utilartpage.cfm?TID=NR&AID=4161, 10 Nisan 2002

102
Temel bilgiler için değil, kendilerine hitap eden özel bilgiler için ödeme yapmaktan
çekinmeyeceklerini söyleyen katılımcılar, bu tür içeriğe örnek olarak sınıflandırılmış
reklamları gösteriyorlar. Katılımcılar arasındaki hedef gruplarda bulunan tüketiciler,
farklı tipteki kablosuz avuçiçi cihazlar (cep telefonu, PDA, vb.) yoluyla farklı
kategorilerdeki bilgi ve haber içeriğine ulaşmayı istediklerini, ancak mobil verilere
ulaşırken dakikalarını ve paralarını harcadıklarının da farkında olduklarını belirtmişler.

NAA başkan yardımcısı John Kimball, “Gazeteler ve online versiyonları

insanların ihtiyaç duydukları ve istedikleri bilgilere zaten sahipler. Bu rapor bizler haber
ve bilgi dağıtımının gelecek nesline girerken, insanların neleri istediklerini anlamamıza
yardımcı oluyor. Haber ve bilgi konusunda özellikle yerel haber ve bilgide otorite
kaynak olmak gazetelerin her zaman en iyi oldukları şeydi. İster basılı, ister online,
isterse kablosuz cihazlar üzerinden olsun, bu gelecekte de böyle olacaktır.” diyor.

Kablosuz Web üzerinde kullanıcıların haber beklentileri, çalışmanın

katılımcılarından birisi tarafından yapılan bir nitelendirmeye göre “fast food bilgi” yani
kullanıcıların istediklerinde bir menü yardımıyla daha fazlasına erişebilecekleri hızlı
bilgi parçacıkları. Kullanıcıların ilgilendikleri ve ödeme yapmaya hazır olduklarını
söyledikleri bir içerik türü de daha önceden belirlenen özelliklere göre hazırlanan ve
kullanıcının mobil cihazına gerekli bilgiyi otomatik olarak aktaran sınıflandırılmış
ilanlar; sözgelimi istenilen dairenin hangi emlakçıda bulunabileceğini gösteren bir ilan.

Kablosuz yayıncılık alanında hala aşılması gereken zorluklar var. Çalışmanın

katılımcıları, mobil cihazları üzerinde bilgiye erişmek için uzun süre araştırma yapmak
ve zaman geçirmek istemediklerini belirtiyor. Bilginin kullanışlı olabilmesi için kolay
ulaşılabilir ve hızlı indirilebilir olması gerekiyor. İndirme sırasında geçen zaman,
kullanıcılara ödemesi gereken fatura olarak dönüyor. Kullanıcılar aynı zamanda,
mümkünse kişiselleştirilmiş, ama en azından kendilerini ilgilendiren ve güncel bilgilere
erişmek istiyorlar, dünkü haberlere değil.

Hazırlanan rapor NAA tarafından 2001 yılında başlatılan Wireless Pilot

Project’ten elde edilen verilere dayanılarak yayınlanmış. Proje, mobil yayıncılık
tarafından sunulan fırsatları ve karşılaşılan zorlukları değerlendirmek ve gazetelerin

103
kullanıcılarına mobil haberleri ve bilgileri nasıl daha iyi sunabileceklerini bulmak için
yürütülüyor. Proje için NAA ve teknoloji ortakları tarafından bir Yerel Haber Geçidi
(Local News Gateway) oluşturulmuş. Kullanıcılar burası aracılığıyla cep telefonları
veya PDA’leri üzerinden gazetelerin kablosuz versiyonlarına erişebiliyorlar. Proje ile
hem okuyucu ilgisi ve mobil haberlerin kârlılık potansiyeli araştırılıyor, hem de
gazetelere kendi kablosuz versiyonlarını hazırlamaları konusunda destek olunuyor.

4.2. YAYGIN MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ÖRNEKLERİ

4.2.1. Avantgo Örneği

1997’de kurulan AvantGo, mobil kurumsal yazılımlarda önde gelen bir

şirket116. Dünyanın önde gelen 1000 şirketi arasındaki Ford Motor Company ve
American Express gibi müşterileri var. Anlaşmalı olduğu medya şirketleri arasında
portallardan Yahoo!, ve Türkiye’den Turk.net, gazetelerden Wall Street Journal, The
Newyork Times ve Türkiye’den Hürriyet gazetesi de var. Şirketlerin sabit Internet ile
erişilebilen Web tabanlı içeriklerini, uygulamalarını ve hizmetlerini müşteri ve
çalışanların kullanabileceği şekilde mobil cihazlar üzerine aktarıyorlar. Şirket, dünya
üzerinde 50 farklı ülkede 2500’ün üzerinde kullanıcı şirkete sahip.

AvantGo ‘Dynamic Mobility Model’ adı verilen bir yaklaşım geliştirmiş. Bu

model sayesinde kullanıcılar çevrimiçi ve çevrimdışı durumlardayken senkronize
biçimde çalışabiliyorlar, mobil Web’de gezinebiliyorlar. AvantGo farklı cihazlardaki
işletim sistemlerine, kablosuz erişim sistemlerinin farlılığına ve veri erişim yollarının
farklılığına rağmen, varolan açık kaynaklı sistemleri de destekliyor.

Info World117 dergisi tarafından 2000 senesinde yapılan bir ankete göre,
kullanıcılar Internet’e her an erişebilmek istiyorlar. IDC118 verilerine göre 2004 yılında
akıllı avuçiçi cihazların sayısı 1.54 milyara ulaşacak. Bu gibi öngörüler AvantGo gibi
firmalara olan ilginin sebebini açıklıyor. Şirket kendi pazar fırsatlarını aşağıdaki
eğilimlerin kesişiminde görüyor:

116
http://www.avantgo.com/company/background.html 5 Haziran 2002
117
http://www.infoworld.com
118
http:// www.idc.com

104
• Internet: Global bir ortam olarak Internet yaygın durumda. AvantGo, standart Web
tabanlı teknolojileri ve varolan Internet altyapısını etkileşimli veriler ve uygulamalarla
mobil hale getiriyor.

• Mobil Bilişim: Goldman Sachs tarafından yapılan Mobil Internet araştırmasına göre,
analiz uzmanları 2005 yılında ABD kurumsal pazarının, çalışanlara yönelik mobil
uygulamalar için, sadece hizmetlere ödenecek ücret olarak 13 milyar dolar, ilave
yazılımlar içinse 9 milyar dolar harcayacağını tahmin ediyorlar119. Avuçiçi cihazlar ve
Internet erişimli cep telefonları, AvantGo tarafından destekleniyor.

• Kablosuz Internet: 2000 yılında 113 milyonun üzerinde Web gezgini (browser) uyumlu
cep telefonu üretilmiş. IDC verilerine göre bu rakam 2004 yılında 1.5 milyara ulaşacak.
Aynı zamanda giderek artan sayıda sayısal cihaz da, kablosuz modemler, kızılötesi ve
diğer kablosuz protokolleri kullanarak Internet’e bağlanıyor. AvantGo bu kablosuz
hizmet ve erişim modellerini destekliyor.

• Kurumsal Uygulamalar: IDC tahminlerine göre dünya çapındaki CRM (Müşteri

İlişkileri Yönetimi) uygulamaları için yapılacak harcamalar, 2000 yılında 44 milyar
dolarken, 2004 yılında 125 milyar dolar civarında olacak. AvantGo varolan uygulama
ve içeriklerin mobil arenaya aktarılmasında rol oynuyor ve dışkaynak (outsource)
kullanımını mümkün kılıyor.

• Mobil medya: AvantGo, Internet yayıncılığı alanındaki Yahoo!, Wall Street Journal,
The Newyork Times, CNET, The Weather Channel gibi firmalarla işbirliğine girerek,
bu şirketlerin üç milyondan fazla mobil cihaz kullanıcısına içerik dağıtımlarını,
yerelleştirilmiş uygulamalar ve hizmetler sunmalarını sağlıyor.

• Mobil reklamcılık: Astra Zeneca, Jeep, Mercedes, Toyota, Bank of America/Visa,

Nortel Networks, Sun Microsystems, AvantGo mobil hizmetleri yoluyla reklam
yayınlayan firmalar arasında. Bu firmalar belirli demografik özelliklere sahip kişilere,
karmaşık olmayan bir ortam yoluyla ürünlerine ilişkin bilgi sunmanın avantajından
faydalanıyorlar.

119
A.g.e

105
 AvantGo Mobil Internet hizmeti ile etkileşimli ve kişiselleştirilmiş içerik ve
uygulamaları Internet uyumlu telefonu veya avuçiçi cihazı olan insanlara sunuluyor.
Kullanıcılar Web’e doğrudan erişebiliyorlar ya da mobil cihazlar için optimize edilen
1500’ün üstündeki içerik kanalından birisini seçerek ilgi alanlarındaki hizmetten
faydalanabiliyorlar. Bu kanallardan, haberler, finansal bilgiler, uçak tarifeleri, film
listeleri, restoran eleştirileri, haritalar ve hava durumları gibi birçok bilgi, marka haline
gelmiş içerik sağlayıcılar ile sunuluyor. AvantGo sunucu teknolojileri sayesinde
kullanıcıların kişiselleştirilmiş içerikle gerçek zamanlı olarak ya da çevrimdışı
etkileşime girebilmesi sağlanıyor. Bu servisten faydalanan 3.5 milyon kayıtlı kullanıcı
bulunuyor120.

1998 Mayıs’ında AvantGo, önde gelen yayıncılarla işbirliğine giderek mobil

kullanıcılar için içerik sağlama konusunda anlaştığını duyurdu. Buna göre Wired
Digital, The Newyork Times, Mercury Center, Infoworld ve Cnet avuçiçi cihazlara
içerik sağlamaya başlayacaklardı. Duyuruda, sağlanacak içerikler günlük haberler, iş
teknoloji ve yatırım dünyasından hikayeler şeklinde açıklanıyordu. Hareket halindeki
profesyoneller için AvantGo, Internet’te aradıklarını bulmaya uğraşmaktansa,
istedikleri konudaki bilgilerini güncel tutabilme imkânı veriyordu. Kullanıcılar
kalabalık bir metro istasyonunda beklerken bile Internet’e bağlanmaları gerekmeden
bilgiye erişebiliyorlar.

AvantGo kullanıcıları ister Web’deki adreslerden, isterse içerik ortakları

tarafından sunulan ‘kanallar’dan faydalanarak aradıkları bilgilere ulaşabiliyorlar.
Kullanıcılar, avuçiçi cihazlarını masaüstü bilgisayarları ile senkronize ettiklerinde
gerekli bilgiler güncellenebiliyor ve kablosuz veya dial-up bağlantıya gerek
duyulmadan daha sonra bu bilgilere erişilebiliyor.

1998’de The Newyork Times avuçiçi cihaz kullanıcılarına birinci sayfasında

yer alan makalelerini sürekli güncelleyerek sunarken, Excite spor, iş, pazarlama ve hava
durumu gibi geniş bir alandaki içerikleri sunuyordu. İş dünyası, kültür, teknoloji ve
politik yorumlar Wired tarafından da sunulurken, Cnet tarafından hazırlanan News.com
üzerinden iş ve teknoloji dünyasındaki son 20 haber indirilebiliyordu. Kullanıcılar

120
Mayıs 2002 verileri, www.avantgo.com

106
InfoWorld’u kullanarak son dakika haberlerine ve kurumsal bilgi işlem alanındaki ürün
incelemeleri ile yazarların görüşlerine ulaşabilirken, Mercury Center ile Silikon
Vadisi’nden son yatırım ve bilişim haberlerine ulaşabiliyorlardı. Bu tarz içerik kanalları
ile anlaşmalar sonraki senelerde de sürdü.

The New York Times Electronic Media Company başkan yardımcısı,

pazarlama ve satış yöneticisi Christopher D. Neimeth, “AvantGo ile sunduğumuz 'New
York Times Web to Go' hizmeti dağıtım stratejimizin doğal bir uzantısı.” şeklinde
açıklamada bulunuyor.

Haber konusunda AvantGo’nun 1998’deki içerik ortaklarını şöyle sayabiliriz:

Cnet News.Com, Excite.com, Infoworld.com, MercuryCenter121, The New York
Times122, Wired News123.

Şu anda bu listedekilerin MercuryCenter dışında hepsi AvantGo’nun aktif

içerik kanal ortağı durumunda. Rakamlara göre, AvantGo’ya içerik sağlayan şirketlerin
sektörlere dağılımı şöyle124: Otomotiv 12 , İş/Finans 165, Eğitim 19, Eğlence 171,
Sağlık 43, Uluslararası 528, Lifestyle 89, Yerel 125, Haber/Medya 132, Portal 10,
Alışveriş 18, Spor 77, Teknoloji 123, Gezi 63.

Haber/Medya kanalındaki içerik sağlayıcıların alt kategorileri ve buralardaki

firmaların sayıları ise şöyle125: İş 7, Eğlence 8, Çevre 4, Genel 20, Sektörel 17,
Uluslararası 6, Hukuki 7, Lifestyle 7, Siyasi 11, Teknoloji 22.

AvantGo kullanıcılarının en çok kullandıkları kanallar şu şekilde sıralanıyor126:

1.The Wall Street Journal 2.CNN 3.Yahoo! 4.New York Times 5.MSN Mobile 6.The
Weather Channel 7.USATODAY.com 8.Sony USA 9.CNNmoney 10.CNET News.com

121
http://www.bayarea.com/mld/mercurynews
122
http://www.nytimes.com
123
http://www.wired.com/news
124
https://ami.avantgo.com/channels/ 5 Haziran 2002
125
https://ami.avantgo.com/channels/category.html?cat_id=220 5 Haziran 2002
126
https://ami.avantgo.com/channels/ 5 Haziran 2002

107
 AvantGo kendisi için içerik sağlayıcılar ve son kullanıcılar arasında bir bağ
olma görevi belirlemiş. Dünyada ve Türkiye’de AvantGo aracılığıyla içerik sunan
yayınlardan ve Internet servis sağlayıcılardan birkaçının uygulamaları aşağıda incelendi.

4.2.1.1. The New York Times

AvantGo ile işbirliği yapan yayın, gazetecilik alanında birçok ödül kazanmış
olan The New York Times çalışanlarının hazırladıkları, sürekli güncellenen haberleri ve
bilgileri PDA’ler yoluyla sunuyor127.

The New York Times sadece AvantGo ile değil, aynı zamanda bu alandaki
farklı firmalarla da çalışıyor. Internet uyumlu cep telefonları için Bell Mobility,
Nextel.com ve Sprint, PDA/Avuçiçi cihazlar için AvantGo dışında Vindigo ve
Omnisky, e-book denilen elektronik kitap biçimindeki cihazlar için Rocketbook ve
Softbook Press firmalarıyla işbirliği içinde. The New York Times aynı zamanda çağrı
cihazı ve normal telefonlara da düzenli olarak haber servisi veriyor.

4.2.1.2. The Wall Street Journal

PDA’ler üzerinden yine AvantGo yoluyla ‘The Wall Street Journal Online’da
yer alan iş dünyası hakkındaki önemli yazıların özetlerine ulaşılabiliyor128. Kullanıcılar
tarafından manşetlerde yer alan iş dünyasına yönelik haberler ile Asya ve Avrupa’dan
önemli başlıklar yanında teknoloji sektörü ve finans piyasaları hakkındaki makalelere
de ulaşılabiliyor.

The Wall Street Journal mobil cihazlar için sunduğu hizmetleri iki ayrı başlık
altında toplamış129: Metin ve işitsel hizmetler.

Metin hizmetleri konusunda AT&T Digital PocketNet, AvantGo, Captivate,

Compaq, eBookMan, Gemstar, Palm firmalarıyla, işitsel hizmetler konusundaysa

127
https://ami.avantgo.com/channels/detail.html?cha_id=1409&type=category_featured&data=220, 06
Haziran 2002
128
https://ami.avantgo.com/channels/detail.html?cha_id=2420&type=search_result&data=WSJ, 6
Haziran 2002
129
http://online.wsj.com/mobile_devices, 06 Haziran 2002

108
Audible.com, Mazingo, OnStar Personal Calling/Virtual, Advisor, RealOne firmalarıyla
çalışıyor.

İşitsel hizmetler kullanıcıların haber ve bilgilere mobil cihazları üzerinden sesli

olarak erişebilmeleri (dinleyebilmeleri) için sunuluyor. Bu yolla sunulan hizmetler
gazetenin online versiyonunda yer alan önemli makale ve haberler esas alınarak
hazırlanıyor ve kullanıcıların her gün 06:30’dan itibaren, ortalama 45 dakikalık işitsel
materyal şeklindeki içeriği, cihazlarına indirebilmelerine imkân sağlanıyor.

4.2.1.3. Mobil Hürriyetim

Zamana ve mekana bağımlı olmaksızın Hurriyetim.com.tr'nin içeriğine ve

kişisel bilgilere mobil iletişim araçlarını kullanarak anında ulaşmayı sağlayan hizmet130,
Türkiye’deki ulusal bir gazete tarafından başlatılan bu alandaki ilk uygulama.

Mobil Hürriyetim GSM telefonlarından SMS ile faydalanılabilecek haber,

eğlence, mesaj, bilgi ve kent rehberi servislerini içermekte. Ayrıca PDA servisi olarak
Hürriyetim Web portalını her an her yerde takip edebilmek mümkün.

PDA Haber Servisi’nden, AvantGo üzerinden, ücretsiz olarak

faydalanılabiliyor. GSM servisleri ise ücretli hizmetler arasında. Kredi kartı ile istenilen
miktarda kontör satın alınarak bu servisten yararlanılabiliyor. 5 Haziran 2002 itibariyle
1 kontör 125.000 TL karşılığı satın alınabiliyordu131. Haber son dakika hizmetleri 1
kontör, logo ve melodi servisleri 3 kontör, diğer servisler 2 kontör karşılığı sunuluyor.

Mobil Hürriyetim bünyesinde bulunan her iki servise de tüm dünyada

rahatlıkla ulaşılabiliyor. PDA Haber Servisi Internet’e bağlanılabilen her yerde, GSM
Servisi ise 82 ülkedeki 297 GSM operatöründe hizmet vermekte.

Mobil Hürriyetim PDA Haber Servisi tüm avuçiçi bilgisayarlarda geçerli. GSM
Servisleri de Mobil Melodi ve Mobil Logo dışındaki tüm hizmetleri her marka ve model
cep telefonunda kullanılabiliyor.

130
http://www.mobilhurriyetim.com/sss.html 5 Haziran 2002
131
http://www.mobilhurriyetim.com/html/fiyatlar.hos 5 Haziran 2002

109
 Sunulan hizmetlerin ayrıntıları ise şöyle132:

• GSM e-Haber Servisi: Hizmet, kullanıcılara sadece ilgilendikleri konulardaki haberleri

son dakika gelişmeleri ile birlikte anında ulaştırıyor. Son dakika haberleri ve bu
bölümdeki içerik altı başlık altında sunuluyor: Gündem, Dünya, Ekonomi, Spor,
Deprem Bilgi Hattı, Anket. Kullanıcılar dilerlerse bu başlıklar altında toplanan tüm
gelişmeleri izleyebildikleri gibi, dilerlerse sadece flash haberleri talep edebiliyorlar.

• GSM e-Mesaj Servisi: Kullanıcılar e-postalarını cep telefonlarından okuyabiliyor, logo

ve melodi gönderebiliyor, yüzlerce kişiye duyuru ve reklam yapabiliyor, gelecekteki bir
tarihte alıcısına ulaşmak üzere şimdiden mesaj atabiliyor ve cep telefonlarının
randevularını hatırlatmasını sağlayabiliyorlar.

• GSM e-Bilgi Servisi: Kullanıcılar sürekli takip ettikleri konulardaki en doğru bilgilere
cep telefonlarından ulaşabiliyorlar. Sunulan bilgi başlıkları ise, Sayısal Loto, Şans
Topu, futbol, at yarışı sonuçları, altılı ganyan tahminleri, almanak, hava durumu.

• GSM e-Kent Rehberi: Büyük şehirlerde gerçekleşen tüm kültür, sanat ve eğlence
aktiviteleri kullanıcılara önceden seçtikleri kategorilere uygun olarak cep
telefonlarından duyuruluyor. Kullanıcılar konser, tiyatro, sinema, opera, bale, sergi,
festival, show-gösteri, fuar, defile, gece hayatı, gezi rehberi başlıklarında sunulan
bilgilerle, sanatsal ve kültürel aktivitelerin takibini e-Kent Rehberi yoluyla yapabiliyor.

• GSM e-Eğlence Servisi: Fal, Laklak, Fıkra ve Bilmeceler, Yemek Menüsü kullanıcılara
sunulan içerik başlıkları.

• PDA Haber Servisi: Mobil Hürriyetimin PDA Haber Servisi ile, Hürriyetim.com.tr,
avuçiçi bilgisayarlar üzerinden kullanıcılara sunuluyor. Gündemi oluşturan haber ve
dosyalar, yazarlar, ekonomik göstergeler etkileşimli menülerle kullanılabiliyor. Cep
telefonu ile istenildiğinde güncellenebilen Mobil Hürriyetim’le kullanıcılar, Hürriyet
Gazetesi yazarlarından Ertuğrul Özkök, Oktay Ekşi, Emin Çölaşan, Fatih Altaylı, Bekir

132
http://www.mobilhurriyetim.com/ 5 Haziran 2002

110
Coşkun, Enis Berberoğlu, Doğan Hızlan, Sedat Ergin, Ege Cansen ve Serdar Turgut’un
yazılarına da PDA üzerinden erişebiliyorlar133.

4.2.2. NTT DoCoMo

Mobil içerik dağıtımı ve yayımı alanında başarılı bir örnek olarak NTT
DoCoMo’ya ve ürünü i-mode’a ilk bölümde ve bu bölümün girişinde değinilmişti.
Özetlemek gerekirse, i-mode’un fazla sayıda abonesinin olmasındaki ana sebepler cep
telefonlarına getirmiş olduğu işlevsel açıdan yeni açılımlar ve içerik açısından
gelişim134. Ocak 2001’de başlatılan yeni hizmet “i appli” sayesinde cep telefonlarında
Java programları ile değişik uygulamalar da kullanılabiliyor. Bu da abone sayısını
olumlu yönde etkilemiş*.

NTT DoCoMo mobil reklamcılık ve içerik alanında sürekli ortaklıklar ve

işbirlikleri yapıyor. Sabit ağlar ve mobil ağlar arasındaki Internet hizmetlerini daha
çabuk gerçekleştirebilmek için “DoCoMo AOL” adlı bir girişim de sözkonusu.
Avrupa’daki mobil operatörlerin karşısına çıkarak i-mode hizmetlerini ve içeriğini
burada da kullanıcılara sunmak için yapılan çalışmalar da bu konudaki uygulamalara
örnek.

NTT DoCoMo tarafından yapılan Ar&Ge çalışmalarına harcanan rakam 2000

yılında 95.3 milyar Japon Yeni. Firmanın açıklamalarına göre bu konuda çalışanların
sayısı Mart 2001’de 1000 kişiydi.

Uzmanlar başarılı kablosuz iletişim hizmetlerinden bahsedecekleri zaman

muhakkak i-mode’a değinirler. 1999 başlarında tanıtımı yapılan ürünün o yılın sonunda
2 milyon kullanıcısı vardı135. A. T. Kearney araştırma şirketi verilerine göre Şubat
2001’de ise 19 milyon kullanıcı ve 10 bin içerik sağlayıcı dünyanın en geniş kablosuz
ağında bir araya geliyordu. ABD’deki operatörlerin ve içerik sağlayıcıların aynı başarıyı
neden yakalayamadıkları merak edilebilir. Alexander Resources araştırma şirketine göre

133
http://www.hurriyetim.com.tr/mobil/nedir2.htm, 5 Haziran 2002
134
http://investor.nttdocomo.com/faq.cfm?page=ca, 8 Haziran 2002
*
Rakamlara ileride değineceğiz.
135
"Lessons via Japan", http://www.naa.org/presstime/PTArtPage.cfm?AID=2558, 10 Haziran 2002

111
bunun sebebi, ABD’de bu alanda çok sayıda şirketin birbirlerinden farklı sistemler
altında çalışıyor olması.

ABD’de 100’ün üzerinde şirket bu alanda çalışıyor. Bunların 25 tanesi ulusal

hizmet sağlıyor. Bu 25 şirketin de altı tanesi en büyük pazar payına sahip. Yankee
Group tarafından yapılan araştırmaya göre bu şirketler AT&T, Cingular, Nextel, Sprint
PCS, Verizon, ve VoiceStream. Rekabetin çok olması, şirketlerin aboneleri için daha
geniş içerik oluşturmaktansa, daha fazla abone rakamına ulaşmaya ve bu yolla para
kazanmaya çalışmasına sebep oluyor.

DoCoMo fazla sayıda içerik sağlayıcıyla çalışmasına rağmen, bunlardan bir

kısmından belli bir ücret alıyor ve tercih edilen içerik sağlayıcılar olarak ana
sayfasındaki menü yoluyla kullanıcılara sunuyor. Bu menüden ulaşılamayan içerik
sağlayıcıların Web adreslerini mobil cihazlar yoluyla girmek ayrı bir uğraşı
gerektirdiğinden, kullanıcılar genelde menüdeki içerik sağlayıcıları tercih ediyor.

Japonya’nın en büyük günlük iş hayatı gazetesi Nihon Teizai Shinbun, tercih

edilen içerik sağlayıcılar listesinde. Gazete hergün kullanıcılara 100 adet makalesini
kısaltıp yeniden biçimlendirerek sunuyor. Kullanıcılar haberler için DoCoMo’ya düşük
bir ücret veriyorlar. Bu ücretin ortalama yüzde 9’u DoCoMo’da, geriye kalanı gazetede
kalıyor. Gazete, i-mode servisine başladığından bu yana 3 milyon dolarlık gelir elde
etmiş.

DoCoMo’nun haber organizasyonları listesinde sadece 17 tane firma var.

Bunlar arasında CNN, Bloomberg ve Dow Jones da var.

Kullanıcılar tarafından en çok tercih edilen içerik servisleri arasında çizgi film
karakterlerinin resimlerini ve telefon melodilerini indirmeye imkân tanıyanlar ve metin
tabanlı mesajlaşma, mobil bankacılık ve tren tarifeleri var.

Dünyadaki operatörlerin Japonya örneğinden edinebilecekleri bir ders de şu:

İçerik sağlayıcıların kapılarını çalmasını beklememeliler. Onun yerine onlara gidip
ellerindeki kullanıcı tabanını, yatırımlarını, pazar paylarını, hizmetlerini nasıl
ücretlendirmeyi istediklerini ve nasıl bir ilişki oluşturmayı istediklerini anlatabilirler.

112
 NTT DoCoMo, Japonya’da yakaladığı başarıyı yurtdışında yakalayabilir mi?
Dış piyasalar için Japonya’daki kadar çekici içerik servisleri sağlamak ve gerekli
anlaşmaları yapmak işin en zor kısmı. Ama kullanıcıların kültür farklılığını gözönünde
bulundurmak da gerekli. NTT DoCoMo’nun içerik servislerinin yüzde 60’ı eğlenceye
yönelik136. Japon cep telefonu kullanıcılarının yüzde 75’inin favori uygulaması e-posta.
Bu kullanıcıların yüzde 34’ü haberler ve hava durumu bilgileri için mobil telefonunu
kullanıyor. Bu uygulamalar metin tabanlı basit arayüzlerle gerçekleştirilebilen, çekici,
kolay kullanımlı uygulamalar.

4.2.3. Radikal Gazetesi

Etkileşimli yayıncılık konusunda Türkiye’den örnek bir uygulama olarak

Radikal.com.tr gazetesinin haberlere ve yazılara yorum ekleme ve puan verme özelliği
gösterilebilir137. Bu özellik sadece haber ve yazarlar hakkında okuyucuların görüşlerinin
alınması için oluşturulmuş. Ancak sitenin genel yapısı içerisinde güzel bir uygulama
olarak dikkati çekiyor. Aynı habere birbirinden farklı olmak şartıyla birden fazla yorum
eklenebiliyor. Yorumu yazan kişi, eğer isterse, site içerisinde oluşturabildiği kişisel
sayfası sayesinde diğer okuyucuların kendisi ile haberleşebileceği e-posta adresi, ICQ
numarası, kişisel ana sayfasının adresi gibi bilgilerini de yayınlayabiliyor. Bu da gerek
okuyucular arası etkileşim açısından, gerekse okur ile gazete çalışanları arasındaki
etkileşim açısından önemli. Yorum yazma uygulaması diğer gazetelerin online
versiyonlarında Haziran 2002 itibariyle bulunmayan bir uygulama. Sadece
NTVMSNBC.com örneğindeki gibi haberlere puan verme uygulaması yapılıyor.

Radikal.com.tr’de, o gün basılı gazetede yayınlanan haberlerin yanısıra, güncel

gelişmeler doğrultusunda yenilenen manşet haberleri de yer alıyor. Kullanıcıların
haberleri okuyup yorum yazabilmeleri için siteye üye olmaları, bunun için de kendileri
hakkında bazı demografik bilgileri içeren bir sayfalık bir online formu doldurmaları
yeterli138. Sunulan içeriğe ücretsiz olarak erişilebiliyor. Sitede yapılan açıklamaya göre,
okuyucuları daha iyi tanıyabilmek ve onlara daha iyi hizmet verebilmek için ücretsiz

136
http://www.accenture.com/isc “The Future of Wireless: Different than you think, bolder than you
imagine” Accenture Araştırma Raporu, Aralık 2001
137
http://www.radikal.com.tr/sss.php?kategori=4&arama_sonucu=1&tarih=07/06/2002
138
http://www.radikal.com.tr/sss.php?kategori=1&arama_sonucu=1&tarih=07/06/2002

113
kayıt sistemi kullanılıyor. Okuyucuların verdikleri bilgiler doğrultusunda kendilerine
özel bir gazete oluşturmaları, haberlere yorum yazabilmeleri ve ‘Radikal Puanı’
kazanabilmeleri mümkün. Karşılığında gazete yönetimi de üyelerin gazeteyi ne kadar
okuduğunu, hangi bölümlerin, hangi tür haberlerin ve hangi yazarların ilgi çektiğini
öğreniyor ve okurlara daha çok hitap eden bir gazete oluşturmaya çalışıyor139.

Radikal Puanı, gazetenin okunduğu süre boyunca toplanan puanları belirtiyor.

Okunan her haber, haberlere ve yazılara verilen her oy, okurun katıldığı her anket,
yazdığı her yorum ve tıkladığı her reklam ona belirli bir puan kazandırıyor140. Yazarlara
puan verebilmek, bir açıdan bakıldığında, hem yazar, hem de okur için iki taraf
arasındaki iletişimin ve ilginin ne durumda olduğunu gösteren bir uygulama.

Sıkça Sorulan Sorular için hazırlanan sayfalar sayesinde site ve uygulamalar

hakkında çeşitli bilgiler veriliyor. İletişim için yazarların ve teknik yetkililerin e-posta
adresleri sunuluyor. Arama ve eski sayılara erişme fonksiyonu ile okuyucu anketi de
sitenin etkileşimliliğini artıran unsurlar arasında sayılabilir.

Radikal gazetesinin online versiyonunun arkasındaki isim olan M. Serdar

Kuzuloğlu, 1 Haziran 2001 tarihinde yaptığı ve tez yazarının da dinleme fırsatı bulduğu
“Yayıncılıkta CRM: Radikal Internet Baskısı” başlıklı sunumunda site hakkında
açıklamalarda bulundu. İlk başta sitede yer alan ama sonradan kaldırılan sohbet
odasından bahsederek, ilginin haberlerden ziyade sohbet odasına yöneldiğini ve bu
yüzden odayı kapatmak zorunda kaldıklarını söyleyen Kuzuloğlu, site istatistiklerini
tam olarak yayınlayan ilk gazete olduklarını sözlerine ekledi. Gazetelerin en büyük
hayalinin okuyucular hakkında bilgi sahibi olarak reklamları ona göre yönlendirmek
olduğundan bahseden Kuzuloğlu, Web sitesine üyelik özelliğinin eklenmesinde bu
isteğin önemli rolü olduğunu söyledi.

Siteye erişimin ve kontrolün tamamen Web üzerinden gerçekleştirilebildiğini

söyleyen uzman, gazetenin o anda kaç kişi tarafından okunduğu, haberi-yazıyı kaç
kişinin okuduğu, en yoğun kullanıcıların kim olduğu gibi bilgilerin sürekli alınabildiğini

139
A.g.e.
140
http://www.radikal.com.tr/sss.php?kategori=2&arama_sonucu=1&tarih=07/06/2002

114
 belirtti ve okuyucudan üyelik için istenen bilgilerin ad, soyad, e-posta adresi, doğum
tarihi, cinsiyet, yaşanılan şehir ve ülke bilgisinden ibaret olduğunu söyledi.

Haziran 2001 itibariyle site üye sayısının 25373 kişiye ulaştığını, 17648 üyenin
cinsiyetinin erkek olduğunu söyleyen Kuzuloğlu, kayıt modelinin ‘anlık kullanıcı’ları
kaçıran bir unsur olduğunu, rakiplere göre daha zahmetli bir sürecin uygulanması
gerektiğini, sahte kayıtların yanlış veriler getirebileceğini ve kullanım kolaylığı
açısından okurun düşünülmesi gerektiğini de belirtti.

4.2.4. AOL-America Online

Internet servis sağlayıcıları kullanıcıların ihtiyaçlarını gözönünde bulunduruyor

ve mobil cihazlara olan ilgiden faydalanarak işlerini geliştirmek istiyorlar.

Dünya çapında 34 milyonun üzerinde abonesi bulunan Internet servis sağlayıcı

AOL, işbirliği yaptığı firmalarla online alanda kullanıcılarına doyurucu içerik
sağlamaya çalışıyor141.

AOL tarafından sabit Internet ile ve/veya mobil olarak sunulan içerik çeşitleri
ve işbirliği yapılan kurumlar şöyle:

• Haberler: Son dakika gelişmeleri, CNN, CBS News, The Associated Press, The New
York Times, TIME gibi haber kaynaklarından ve Business Week, Fortune, People,
Entertainment Weekly gibi özel ilgi gruplarına seslenen yayınlardan derlenerek
sunuluyor. Kullanıcılar online anketlere katılabiliyor, forumlarda veya sohbet
odalarında birbirleriyle iletişim kurabiliyor.

• Kişisel Finans: Jupiter Media Metrix verilerine göre hergün 11 milyon tekil (unique)
kullanıcının ziyaret ettiği bu kanal, sanal alemdeki popüler finansal kaynaklardan. CBS,
Reuters gibi finansal bilgi kaynaklarından alınan bilgilere yer verilen kanal üzerinden,
Citibank, Salomon Smith Barney, Ameritrade, Wells Fargo gibi banka ve finans
kurumlarına da güvenli erişim sağlanıyor.

141
http://corp.aol.com/whoweare/who_brandsaol.html, 7 Haziran 2002

115
• Sağlık: Sağlıklı yaşam hakkında bilgiler, son teknolojik ve tıbbi buluşlara ilişkin
haberler. Aylık 5.2 milyon kullanıcı sayısıyla en çok ziyaret edilen ikinci Web sitesi.
WebMD ve The Mayo Clinic, gibi kurumlarla yapılan işbirliği ile sözkonusu içerikler
sağlanıyor.

• Seyahat: Dünya çapında seyahat bilgileri, uçak biletlerini satın alabilme, araba kiralama
ve otel rezervasyonu için bilgiler.

• Spor: CBS SportsLine, CNNSI.com, NFL.com, NBA.com, and NASCAR.com gibi

markaların bir araya toplandığı AOL Spor kanalı ilgililer için içerik sunuyor.

• Eğlence: Hollywood’da haberleri, People.com, Entertainment Weekly's EW.com ve E!

Online gibi kurumlarla işbirliği ile sunulan içerikler. Sinema bileti, Barnes&Noble.com
ve CDNOW.com üzerinden film ve kitap satın alabilmek de mümkün.

• Müzik: Kişiselleştirilebilen online radyolardan, tüm müzik türlerindeki sanatçılar

hakkında bilgilere, CD’lerin örnek parçalarını dinleyebilmekten, müzik indirebilmeye
ve sanatçılar hakkında hayranlar için hazırlanan forumlarda yazışabilmeye kadar
değişen içerik çeşitleri sunuluyor.

• Çocuklar için: Sadece çocuklara yönelik haberler, spor, eğlence, ev ödevleri konusunda
yardım alma, yetişkin gözetimindeki sohbet odalarında arkadaşlarıyla haberleşebilme
gibi hizmetler sunuluyor. Nickelodeon, TIME for Kids, Sports Illustrated for Kids,
Cartoon Network, Sesame Workshop (Susam Sokağı) sunulan hizmet ve içerikleri
sağlayan kuruluşlardan birkaçı.

• AOL Live: Şimdiye kadar Julia Roberts, Brad Pitt, Jim Carrey, Matt Damon, Britney
Spears, Mick Jagger, Ricky Martin, George W. Bush, Hillary Rodham Clinton, Colin
Powell, Rosie O'Donnell, Christopher Reeve, Michael Jordan, Dalai Lama, ve İngiltere
Başbakanı Tony Blair gibi tanınmış simaların canlı olarak AOL üyeleri ile
buluşturulduğu ve sorularına yanıt verebildikleri bir hizmet. Daha önce düzenlenen
etkinliklerin metinlerine (transcript) de ulaşılabiliyor.

116
• Özel Etkinlikler: Amerikan seçimleri, Amerikan kongresindeki tartışmalar, önemli
politik duyurular gibi özel olaylar için duyuru panoları, ilgili içeriğe linkler ve özel
programlar hazırlanabiliyor.

AOL yukarıda sayılan içerikler dışında kullanıcılarına e-posta hizmeti de

sunuyor; AOL Anywhere hizmeti sayesinde bu hizmete mobil cihazlar üzerinden,
AOLbyPhone ile normal telefonlar üzerinden erişebilmek ve mesaj alıp gönderebilmek
de mümkün.

• AIM (AOL Instant Messenger): AIM sayesinde kullanıcılar arkadaşlarıyla online

oldukları süre içerisinde birebir iletişime girebiliyorlar. Bu hizmet ile aktarılan günlük
mesaj sayısı 1.4 milyar civarında. Bu servise mobil telefonlar aracılığıyla da
ulaşılabiliyor. Sınırsız mesaj alınabiliyor, belli ücret karşılığı cep telefonuyla mesaj
gönderilebiliyor. Metin tabanlı mesajlaşma dışında, resim ve melodi de indirilebiliyor.

• AOL Anywhere142: AOL’in popüler içerik ve hizmetlerine kullanıcıların her yerden ve

istedikleri zamanda ulaşabilmeleri için oluşturulan bu servisle, e-posta, anında
mesajlaşma, istenilen adresi bulma, yerel bilgilere ulaşma, güncel haberleri ve finansal
bilgileri alma gibi hizmetler sağlanıyor. Bu hizmet Palm, WinCE ve Pocket PC
sistemleri ile uyumlu143.

AOL haber, spor, eğlence ve genel bilgilendirme hizmetleri konusunda Better

Homes&Gardens, Bloomberg, CBS News, CBS SportsLine, E! Online,
FARMCLUB.COM, iVillage, MTV, NBA, NASCAR, Oxygen Media Inc., People
Online, PlanetOut, Rolling Stone.com, Teen People Online,The Weather Channel
firmalarıyla, altyapı teknolojileri konusunda ise NSI, GoTo, Net2Phone firmalarıyla
işbirliği yapıyor.

Rakamlarla AOL ele alındığında şöyle bir tablo ortay çıkıyor: Dünya çapında
34 milyon üye, günlük 392 milyon e-posta mesajı, kullanıcı başına 74.1 dakika günlük
online erişim, 1.4 milyar civarında günlük ‘instant message’. ICQ’yu satın alan AOL bu
sayede 120 milyon kayıtlı kullanıcı bilgisine erişebiliyor; bu kullanıcıların 2/3’ü ABD

142
http://www.aol.com/anywhere/index.html, 7 Haziran 2002
143
http://www.aol.com/anywhere/pda/, 8 Haziran 2002

117
 dışında yaşıyor. AOL adına kayıtlı olan Netscape.com üzerinde 48 milyon kayıtlı
kullanıcı bulunuyor. AOL, satın aldığı Winamp müzik yazılımı ile 153 milyon kayıtlı
kullanıcı bilgisine de ulaşmış oldu.

4.2.5. Turk.Net

Kullanıcılara sunulan mobil ve etkileşimli hizmetler, cep telefonuyla veya

normal telefonla Turk.net e-posta hesabındaki e-postaların okunabilmesi, WAP veya
GPRS üzerinden PDA’lar ya da cep telefonları yoluyla e-postalara, İMKB, hisse, döviz
bilgilerine, günlük hava durumuna, günlük yıldız falına, TV programlarına, diyet
menülerine, günlük ajanda bilgilerine erişilebilmesi şeklinde özetlenebilir144. Turk.net
avuçiçi cihazlara verdiği hizmetleri AvantGo içerik kanal ortağı olarak sunuyor.

Turk.net tarafından GPRS ve WAP için sunulan içerik başlıkları şunlar145:

• E-Posta: Kullanıcılar GPRS ve/veya WAP özelliği olan cep telefonlarla dünyanın her
yerinde Turk.net e-postalarını kontrol edebiliyor.

• Günlük Fal: 12 burcun günlük yıldız falı.

• Haberler: Güncel, Ekonomi, Politika, Futbol, Spor ve Yaşam kategorilerine ayrılmış

güncel haberler sunuluyor.

• Nöbetçi Eczaneler: Tüm Türkiye'de il, ilçe ve semtlere göre düzenlenmiş nöbetçi
eczaneler. İmleci istenilen eczane telefon numarasının üzerine getirip "ara" tuşuna
basarak aramak mümkün.

• Önemli Numaralar: Polis, itfaiye, ambulans gibi her an ihtiyaç duyulabilecek acil
telefonlar. İmleci istenilen hizmetin telefon numarasının üzerine getirip "ara" tuşuna
basarak aramak mümkün.

• Şans Oyunları: Sayısal Loto, Şans Topu, Skor Toto, Spor Toto.

• Finans: Döviz ve İMKB bilgileri.

• Sinema: Vizyondaki filmler, seanslar, salonlar, oyuncular, filmin konusu.

PDA’lar için sunulan içerik başlıkları ise şu şekilde146:

144
http://www.turk.net/HerYerde/Mobil/, 8 Haziran 2002
145
http://www.turk.net/heryerde/Mobil/wap_servisi.asp, 8 Haziran 2002
146
http://www.turk.net/heryerde/Mobil/pda_servisi.asp, 8 Haziran 2002

118
• Gündem: Tıklandığında, Türkiye ve dünyada o an için en önemli üç haber ekranına
geliyor.

• En Çok Okunanlar: Günün en çok ilgi gören haberleri sunuluyor.

• Hava Durumu: Üç günlük hava tahmin raporları. Tüm Türkiye ile Avrupa ve
Asya'nın belli başlı merkezlerindeki hava durumu.

• Güncel: Türkiye’nin gündemi öğrenilebiliyor.

• Ekonomi: Para ve sermaye piyasalarındaki tüm gelişmeler.

• Dünya: Dünyanın dört bir köşesinden anında, taze haberlere erişilebiliyor.

• Spor: Türk ve dünya sporunda meydana gelen en son gelişmeler, organizasyonlar.

• Politika: Gündeme yön veren açıklamalar, kararlar, toplantılar ve TBMM

oturumlarında son dakika gelişmeleri.

• Yaşam: Sinema, kültür ve sanat dünyasından haberler. Bilgisayar ve yüksek

teknoloji ürünlerindeki en son gelişmeler, uzay çalışmaları.

PDA, WAP ve GPRS içeriği dışında “text-to-speech”147 teknolojilerine dayalı

‘Telefonla’ adlı hizmet sayesinde, yerden bağımsız olarak Turk.Net e-postaları, başka
servis sağlayıcılardaki e-postalar, illere göre hava durumu, günlük fal bilgileri,
piyasalardaki gelişmeler, son dakika haberleri, (212) 337 77 77 no’lu telefon aranarak
dinlenebiliyor148. Bu hizmet GVZ adlı Türk şirketinin geliştirdiği teknoloji aracılığıyla
veriliyor. GVZ, ses tanıma ve algılama alanında çalışan dünyadaki öncü şirketlerden149.

Ses Teknolojileri alanında Türkiye'de faaliyet göstermeye başlayan ilk kuruluş

olan GVZ Ağustos 2000'de ticari faaliyetlerine başlamış. Şirketin ana hedefi, %100
kaynak kodlarına sahip olduğu, GVZ Yönetim Kurulunda bulunan Doç. Dr. Levent
Arslan liderliğindeki AR-GE ekibi tarafından geliştirilen ve Interpro Bilişim Ödülleri
yarışmasında "Yılın AR&GE Projesi" ödülünü kazanan Türkçe Ses Tanıma ve Türkçe
Ses Sentezi Teknolojilerini geliştirmek ve bu konularda pazara yön vermek.

GVZ'nin Ses Sentezi Teknolojisi elektronik ortamlarda bulunan her türlü

Türkçe metni anlaşılabilir, doğal ve zeki bir şekilde Türkçe sese çevirebiliyor. Bu

147
Metnin sese dönüştürülmesi.
148
http://www.turk.net/heryerde/Telefonla/, 8 Haziran 2002
149
http://www.gvz.com.tr/hakkimizda.htm, 8 Haziran 2002

119
sentezleme, gerek bay, gerekse de bayan, istenilen bir kişinin sesi kullanılarak
gerçekleştirilebiliyor. Konuşmanın hızı, tonu, vurgusu ve kalınlığı-inceliği
ayarlanabilen bu sistem, kısaltmaları, rakamları, parasal ve takvimsel terimleri
tanıyabildiği gibi HTML sayfalarını ve elektronik mesajları da okuyabiliyor. Ayrıca bu
sistem kelime, cümle ve noktalama işaretleri bazında vurguyu sentezlerken verebilecek
şekilde tasarlandığından her tür metni insan sesine en yakın doğallıkta sentezleyebilme
yeteneğine de sahip.

GVZ'nin “Ses Sentezi Teknolojisi” her türlü uygulama ile olduğu gibi yine
şirkete ait olan “Ses Tanıma Teknolojisi” ile de entegre edilebiliyor. Her türlü
listelenmiş Türkçe konuşmayı, konuşmacı bağımsız yazıya çevirebilen bu Ses Tanıma
Teknolojisi de Ses Sentezi gibi birden fazla dil desteğine sahip ve eğitilebilir bir sistem.

GVZ'nin amacı bilgiye her yerden, her araçla ve her zaman ulaşmanın ve bunu
en doğal iletişim yöntemi olan ses ile güvenli bir şekilde gerçekleştirmenin kritik
olduğu alanlarda kullanıcılarına bu konularda her türlü desteği sağlamak. Firma
yetkililerinin açıklamalarına göre mobil cihazlara yönelik çalışmalar sürüyor. Yetkililer
bu konudaki en büyük zorluğun kullanıcı sesi dışında kalan seslerin ayıklanması
olduğunu ifade ediyorlar.

4.2.6. Superonline

Kullanıcıların Superonline’ın sunduğu hizmetlerden faydalanabilmesi için

WAP uyumlu bir cep telefonu ya da PDA cihazlarının olması gerekiyor150. Superonline
da Turk.net gibi sağladığı içerikleri mobil kullanıcılara sunabilmek için AvantGo içerik
kanal ortakları arasına girmiş. ‘SMS Alert’ adlı hizmet sayesinde sadece istenilen
kişilerden gelen mesajların SMS yoluyla alınması da sağlanıyor. SMS Alert
hizmetinden faydalanabilmek için Superonline Internet bağlantı abonesi ve
Superonline.com üyesi olmak gerekli.

Kullanıcılar sunulan hizmetler yoluyla güncel haberlere, vizyondaki filmler

hakkında bilgilere, İMKB’deki son duruma ve Superonline e-postalarına ulaşabiliyor.

150
http://www.superonline.com/mobil/, 10 Haziran 2002

120
 Superonline tarafından PDA için sunulan içerik başlıkları şunlar151:

• Haber: Sunulan içerik, Nethaber.com tarafından Superonline.com haber sitesi

kullanılarak hazırlanıyor.

• Yatırımcı Köşesi: Borsa, repo, hazine bonosu, döviz, yatırım fonu, mevduat ve altın
verilerine 3 dakika gecikme ile Yatırımcı Köşesi’nden erişilebiliyor.

• Spor: Önemli spor olaylarına yer veriliyor.

• Hava Durumu: Yirmi büyük merkezin gelecek üç gün içindeki hava durumu
ayrıntılarına erişilebiliyor.

• Sinema: Sinema.com desteği ile hazırlanan bu bölümde vizyondaki son filmler ve

yakında gelecek olan filmler hakkında bilgiler yer alıyor.

• E-posta: Superonline kullanıcıları, nerede olurlarsa olsunlar avuç içi bilgisayarlarından

kendi e-postalarını kontrol edebiliyor ve yeni mesaj gönderebiliyorlar.

• Son Dakika: Dünya ve Türkiye'de günün gelişen olayları izlenebiliyor.

• Sayısal Loto: Sayısal Loto sonuçları.

PDA kullanıcıları AvantGo.com sitesinden üye olduktan sonra, Kanal yaratma

(Create Channel) seçeneği ile Superonline’ın hizmetlerini PDA’lerinde kullanmaya
başlayabiliyorlar152. Aynı başlıklara WAP yoluyla ulaşmak da mümkün.

4.2.7. Aria

Aria'nın Eylül 2002 itibariyle abone sayısı 1 milyon civarında153. Bu operatör

tarafından sunulan hizmetlerin bazıları şu şekilde özetlenebilir154:

• TekNumara: 2002 içinde verilmeye haşlanacağı duyurulan hizmet sayesinde yalnızca

bir tek numara kullanarak e-posta alma, yollama, okuma ve faks alma, yollama imkanı
sunuluyor. Kullanıcılar cep telefonuna e-posta ve faks yollayabiliyor; mesajlarını başka
numaralara transfer ederek yazılı çıkış alabiliyor. Bu servisle şu e-posta işlevleri
kullanılabiliyor: e-posta yollamak, mesajları hızlı-okuma yapacak şekilde listelemek,
okumak ve silmek.

151
http://www.superonline.com/mobil/pda/, 10 Haziran 2002
152
http://www.superonline.com/mobil/pda/content2.htm ve
http://www.superonline.com/mobil/pda/content3.htm, 10 Haziran 2002
153
http://www.telepati.com.tr/ekim02/aria.html, 28 Ekim 2002
154
http://www.aria.com.tr/ariaservissub.html, 8 Haziran 2002

121
• InfoMobil: Bu servis ile, kullanıcı "mobil hayatıyla" ilgili her türlü bilgiye çeşitli menü
seçeneklerinden ulaşabiliyor155. InfoMobil ile şu bilgi servislerine ulaşılıyor: Ne-
Nerede, Finans, Spor&Talih, Haber, Hava&Yol, Gerekli Telefonlar.

• AriaWAP: Aria'nın WAP sitesinde güncel haberler, bankacılık hizmetleri, fal ve

oyunlar gibi içerikler sunuluyor156.

• AriaGPRS+: Ücretlendirme, alınan ve gönderilen toplam veri miktarına göre

yapılmakta157. Tüm Aria hatları GPRS kullanımına açık halde satışa sunuluyor.
Herhangi bir abonelik gerekmiyor veya aylık ücret alınmıyor.

4.2.8. Aycell

Aycell abone sayısı Ağustos 2002 itibariyle 200 bin. Operatör tarafından
verilen hizmetler SMS, WAP, Çağrı Bekletme, Çağrı Yönlendirme, Çağrı Engelleme,
Çağrı Kısıtlama, Çağrı Tutma, Konferans Görüşme, Faks/veri, Telesekreter, 6161
Faturasız Hat Servisi, GPRS olarak sayılabilir158.

4.2.9. Telsim

Telsim'in 2001'de 7 milyon olan abone sayısının 2002 sonunda 8 milyona

ulaşması bekleniyor. Telsim'in ön ödemeli kart servisi Mycep'in abone sayısı 2001'de 3
milyon 465 bin iken, 2002 sonunda 4 milyonu geçmesi bekleniyor159. Bu operatör
tarafından sunulan hizmetlerin bazıları şu şekilde özetlenebilir160:

• Cepİnfo: Cepİnfo'da, döviz bilgileri, Sayısal Loto sonuçları, borsa gibi konularda bilgi
ve haberler kullanıcı tarafından dinlenebiliyor. Bu bilgiler cep telefonuna mesaj olarak
da alınabiliyor.

• CepMelodi: Melodi yükleme servisi.

• CepSembol: Cep telefonu ekranına sembol yükleme servisi.

• CepWap: WAP servisi.

155
http://www.aria.com.tr/infomobil.html, 8 Haziran 2002
156
http://www.aria.com.tr/ariawap.html, 8 Haziran 2002
157
http://www.aria.com.tr/ariagprs.html, 8 Haziran 2002
158
http://www.telepati.com.tr/ekim02/aycell.htm, 28 Ekim 2002
159
http://www.telepati.com.tr/ekim02/telsim.html, 28 Ekim 2002
160
http://www.telsim.com.tr/servisler/content-servisler.htm, 8 Haziran 2002

122
 • GPRS: Telsim bu servisini aylık sabit ücretle veriyor ve veri alışverişi için ayrı
ücretlendirme yapmıyor. Ekim 2002 itibariyle en ucuz GPRS erişimini Telsim
sunuyordu.

• CepData: Veri aktarım servisi.

• CepMail: E-posta servisi.

• CepYayın: Bölgesel mesaj yayınlama hizmeti.

• Cepyanıt: Kısa mesajla bilgi öğrenme servisi. Cepyanıt'la, İngilizce, Almanca, Fransızca
sözlükten hava raporu bilgilerine kadar pek çok bilgi kullanılabiliyor.

Sunulan servislerde ücretlendirme genelde her kullanılan hizmet için 1 SMS

karşılığı. Bu da hizmetlerin çekiciliğini artırıyor. Ancak kullanıcılar SMS ile belli bir
bilgiyi öğrenmektense CepYayın sayesinde sunulan flaş haberler ve spor karşılaşma
sonuçlarını ücretsiz olarak almayı tercih ediyorlar.

4.2.10. Turkcell

Turkcell'in abone sayısı 2001'de 12 milyon 200 bin'di. 2002 sonunda bu

rakamın 14 milyona yaklaşması bekleniyor. Turkcell mobil ağından faydalanan iki ön
ödemeli kart servisi de Hazırkart ve Muhabbethat. Hazırkart'ın ön ödemeli abone sayısı
1999 500 bin'di. 2002 sonunda bu rakamın 5 milyona yaklaşması bekleniyor.
Muhabbethat'ın ön ödemeli abone sayısı 1999'da 72 bin'di. 2002 sonunda bu rakamın 3
milyona yaklaşması bekleniyor161. Bu operatör tarafından sunulan hizmetlerin bazıları
şu şekilde özetlenebilir162:

• e-mailCELL: Cep telefonuyla e-posta atılabilir.

• Akıllı Mesaj: Office XP’den SMS göndermek için.

• ResimCELL: Cep telefonuna resim almak ve yollamak için.

• MelodiCELL: Cep telefonuna melodi yüklemek ve yollamak için.

• YayınCELL: Önemli tüm duyurular kullanıcının cep telefonuna gelir.

• AcilCELL: Sağlık ve Acil oto servislerinin numaralarına ulaşmak için.

161
http://www.telepati.com.tr/ekim02/turkcell.html, 28 Ekim 2002
162
http://www.turkcell.com.tr/tservisler.html, 8 Haziran 2002

123
• EczaneCELL: Kullanıcı en yakın nöbetçi eczanenin telefon numarasını öğrenebilir.

• CnnCELL: CNN haber başlıkları İngilizce olarak kullanıcının cep telefonuna gelir.

• HaberCELL: Günlük gelişmelerin kullanıcının telefonuna gelmesi için.

• Spor Kanalı: Maç skorları kullanıcının ekranında belirir.

• InfoCELL: Sinemaların, eğlence merkezlerinin telefonları, kara yollarındaki son durum.

• NeredeCELL: Sinema, eczane gibi pek çok adres ve telefon numarası.

• WapCELL: Mobil Internet erişimi için.

• DataCELL: PC'den cep telefonuyla Internet’e, intranete bağlanmak için.

• SurfCell: PC yoluyla erişilebilen normal (WAP veya GPRS için biçimlendirilmemiş) Internet
sayfalarında gezebilmek için.

GprsCell ile GPRS bağlantı hizmeti veren Turkcell tarafından banka, finans,
piyango, ganyan, fal ve loto bilgilerinin öğrenilebildiği içerik kanalları da sunuluyor.

• MSN Hotmail SMS servisi: Turkcell aboneleri MSN Hotmail mesajlarına, Internet
bağlantısına gerek kalmadan, cep telefonundan da ulaşabiliyorlar163. Önemli Hotmail e-
postalarını doğrudan cep telefonuna alıp, yanıtlayabiliyorlar. Kaydolurken kimden e-posta
alacaklarını belirleyebiliyorlar; önceden belirlenen kişilerin gönderdiği e-postalar MSN
Hotmail'deki 'Gelen (Inbox)' kutusuna ulaştığında, bu e-posta ile ilgili uyarı cep telefonuna
kısa mesaj ile gönderiliyor. Bu uyarı mesajına, yine kısa mesajla cevap göndererek, bu e-
postayı okuyabiliyor, cevap verebiliyor, istenilen kişilere yönlendirebiliyor ya da yeni bir e-
posta yazabiliyorlar. MSN Hotmail’den gelen, ve kullanıcı tarafından MSN Hotmail’a
gönderilen her kısa mesaj 1 SMS karşılığı ücretlendiriliyor.

• GPRSLand: Ericsson Türkiye tarafından kurulan Mobilityworld (Creaworld) mobil

uygulama geliştirme merkezi ve Turkcell’in desteğiyle oluşturulan uygulamalar, GPRSLand
adı altında bir araya getirilerek kullanıcılara sunuldu. GPRSLand uygulamaları arasında yer
alan HaberMobil (wap.habermobil.com), WAP arayüzleri düşünerek tasarlanmış. Tasarım
sırasında kullanıcılar için en kolay, en hızlı çözümler üzerinde uzun zaman harcanarak
HaberMobil'in kullanımı indirilebilecek en basit ve efektif şekle getirilmiş. Buna göre
kullanıcı ekranda görünen [#] linkinin üzerine tıklayarak hangi sayfada olursa olsun ana
sayfaya geri dönebiliyor. [?] linkiyle her servis için özel olarak hazırlanmış yardım
sayfalarına ulaşabiliyor ve o anda bulunduğu bölümle ilgili ayrıntılı yardım alabiliyor. [!]
linki ile istediği aramayı yapabiliyor164. Yapılan açıklamalara göre uyarı sistemi ve konum
belirleme (positioning) gibi yeni özellikler HaberMobil'in bir parçası olacak; mobil ticaret
uygulamaları kullanıcılara en yakın sinemayı bulduktan sonra telefonun tuşlarıyla bilet satın

163
http://www.microsoft.com/turkiye/msnmobile/, 11 Haziran 2002
164
http://www.gprsland.com.tr/habermobil.html, 10 Haziran 2002

124
alma imkanını sunacak. Konum belirleme özelliği sayesinde HaberMobil kullanıcının nerede
olduğunu algılayarak bulunduğu yere göre bilgi verebilecek. HaberMobil'i özelleştirme ve
Internet üzerinden profil bilgilerini ayarlayabilme özelliği de kullanıma sunulacak. Bu sayede
kullanıcılar HaberMobil'in içeriğini kendi istekleri doğrultusunda filtreleyebilecekler.
Görmek istedikleri haber konularını istedikleri gibi düzenleyebilecekler.

4.2.11. Alternatif veya Yeraltı Etkileşimlilik ve Yayıncılık Örnekleri

Sadece haber siteleri değil, e-kitap siteleri, fanzinler ve alternatif yayın siteleri
de alternatif veya yeraltı yayıncılık örnekleri arasına giriyor. Medya eleştirisi ağırlıklı
Türkçe içerik sunan Medyakronik.com ve Kuvayimedya.com daha başka çalışmalara
kaynaklık edebilecek siteler olduğundan değerlendirilmedi. Çalışmanın kapsamı
sebebiyle etkileşimlilik özelliklerinin inceleneceği yeraltı yayıncılık ve etkileşimlilik
örneği Ek$i Sozluk165. Alternatif yayıncılık için örnekler, Arafiyan İletişim
Topluluğu166, Alternatif Kitap Web sitesi167 ve İstanbul’da FM 94.9’dan yayın yapan
Açık Radyo Web sitesi168. Siteleri incelerken, eğer oluşumun tarifi kurucular ve/veya
iştirakçiler tarafından yapıldıysa, bu tariften yola çıkmak ve elde edilen diğer bilgileri
de ekleyerek bir sonuca ulaşmak tercih edildi.

4.2.11.1. Ek$i Sozluk Örneğinde Yeraltı Yayıncılığı ve Etkileşimlilik

Sitede, üyelerin yazdıkları ‘entry’ler (herhangi bir alanda, herhangi bir konuda,
herhangi bir kelime ya da kelime grubu hakkında sözlük anlamını da içerebilecek
şekilde açıklamalar) yine üyeler tarafından eklenen açıklamalarla zenginleştiriliyor.
Kişilerin kelimelere ve kavramlara verdikleri birbirinden farklı, bazen argo, bazen
absürd anlamlar, sadece okur olarak siteyi ziyaret eden kişilerin, sadece okuyarak
saatler boyunca sayfalar arasında dolaşmalarını sağlayabiliyor169.

Kullanılan gramer yapısı, Türkçe karakterlerin kullanımının reddedilmesi ve

sadece İngilizce karakterler kullanılarak bunların yazılması170, belli bir yaş grubundaki

165
http://www.sourtimes.org/sozluk
166
http://www.arafiyan.net
167
http://www.altkitap.com
168
http://www.aciksite.com
169
Sitedeki 'entry' örnekleri için ekler kısmına bakılabilir.
170
Örneğin ‘Türkçe’ yerine ‘Turkche’, ekşi yerine ‘ek$i’ gibi.

125
Internet kullanıcısı Türk gençlerinin IRC (Internet Relay Chat) odalarında edindikleri
kültürün bir uzantısı olarak görülebilir. Ancak bu durum daha çok, sitenin kurucularının
da içinde bulundukları, yazılım geliştirme ve Web sitesi hazırlama alanında çalışan
insanların haşır neşir oldukları program kodlarının İngilizce esaslı oluşu ve bu kodlarda
bulunan karakterlere yine bu kişiler tarafından yüklenen alternatif anlamda aranmalı.

Bir sözlük üyesini, sıradan Web sitesi okuyucusundan ayırt eden en büyük
özellik, ‘entry’ girme hakkı. Ancak üye olanlar bunun dışında, diğer üyelerle
haberleşebilmek, onlarla daha değişik ortamlarda bir araya gelebilmek gibi fırsatlara da
kavuşmuş oluyor.

Her alternatif topluluk gibi Ek$i Sozluk sitesine üye olanların oluşturduğu
sosyal cemaatin de kendilerine ait kuralları var. Girilen entry’lerde kişinin kendi
propagandasını yapması, site entry giriş kuralları bağlamında anlamsız sayılabilecek
açıklamalar yapması mümkün değil. Aksi durumda girilen entry’nin silinmesi ya da
üyeliğin iptali gibi yaptırımlar sözkonusu.

Sitenin oluşturulması, Internet üzerindeki girişimlerin maddi kazanç kaynağı

olarak görüldüğü 1998 yılına rastlıyor171. Girişimciler, alternatif sitelerin çoğunda
olduğu gibi- takma isimleriyle kendilerini tanıtan Edi ve Tor (ya da SSG ve
Clairvoyant) takma adlı (nickname) kişiler*. Eğlenceli Web içeriği sunma amacıyla yola
çıkılmış, ancak iş planı düşünülmediğinden para kazanılamamış fakat içerik Internet
kullanıcılarını cezbetmiş. Site kurucularının da içinde bulunduğu bir grup tarafından
oluşturulan Asparagaz.com adlı bir diğer site, Ek$i Sozluk’ten daha fazla ilgi çekmiş,
daha genel bir hedef kitleye seslendiği için daha kolay bir para kazanma mecrası olarak
görülmüş. Ek$i Sozluk üyelerinin ‘entry’ girme çabaları, sadece boş vakitlerini
doldurabilecekleri bir uğraş olarak görülmeye başlanmış.

Girilen her ‘entry’ aslında üyeler arasındaki ortak dilin dışavurumu. Kullanılan
absürd kavramlar, argo terimler, kadın-erkek ilişkilerinden, siyasi ve felsefi inançlara
kadar her konuda, toplum tarafından normal kabul edilen, ama site üyeleri tarafından

171
http://www.sourtimes.org/neredeyim.asp 13 Haziran 2002

126
alay konusu yapılan, gözardı edilen, bazen de değişik yönlerden eleştirilen meselelere
getirilen bir yorum. Üyeler için site, bir anlamda seslerini asla duyuramayacakları
insanlara, kendi düşüncelerini iletebilmeleri için bir ortam, aynı zamanda kendileri gibi
düşünen kişilerle iletişime, etkileşime geçebilecekleri bir topluluk sitesi. Daha genel bir
ifadeyle fikirlerini yayabilecekleri bir alternatif yayıncılık kanalı.

Sourtimes adlı site Ek$i Sozluk’un ortaya çıktığı ana site. Bununla ilgili
açıklamalara baktığımızda –imlaya dokunmadan- şu bilgileri ediniyoruz172,

“SourTimes bir icerik sitesi olarak yayinina ba$ladi. Mizah zorunluluk

olmadiysa da nedense her zaman yakinsadigimiz bir nokta olageldi. Bundandir ki 2 yil
boyunca pek cok komik ya da sacma yazi urettik. Hepsi icinde harcanmi$ vakit ve
ho$be$ anilar barindirdigindan yeni siteyle beraber onlari atmaya kiyamadik
payla$maya devam edelim istedik.”

Ek$i Sozluk hakkında, Yapı Kredi Yayınları tarafından yayınlanan Cogito

dergisinin 30. sayısında çıkan iki makalede değişik yönlerden incelemeler yer alıyor.
Mert Tanaydın tarafından yazılan “Ekşi Kum Sözlük Kitabı” başlıklı makalede, sitenin
içeriğinin sürekli eklemlenerek gelişeceği ve sonsuza uzayacağı varsayılıyor:

“Teorik olarak her girilen sözlük maddesiyle sonsuza uzanabilecek bir kum
kitabı olarak görebileceğimiz Ekşi Sözlük, içinde her bir sözlük yazıcısının getireceği
boyutları barındırdığından, her bir sözlük okuyucusu da ancak kendi gözlemlerinden
yola çıkarak Ekşi Sözlük'ü anlayabilir. Bu nedenle yazıyı okumaya başlamadan, Ekşi
Sözlük'ü anlamak isteyen okura önerim, doğrudan Ekşi Sözlük'ü okuması ve gördüğünü
kendisinin yorumlaması olacaktır.”

Tanaydın, sınırları belli olmayan, yeni icat edilmiş bir uzay olarak tanımladığı
Internet ortamında kurallar ve iktidar ilişkilerinin henüz yerleşmemiş olmasının sitenin
gelişimi için olumlu olduğunu söylüyor. Mert Tanaydın, site kullanıcılarından (user)
bahsederken,

“Oluşturdukları tanımlama ve iletişim platformuna kendi geçmişlerini

taşıdıklarından, içinde oluştukları toplumsal yapının özelliklerini de ekrandan takip
etmemiz mümkün.”

*
SSG, Haziran 2002’de yaptığımız bir dizi mesajlaşma sonunda, fikri Clairvoyant takma adlı kız arkadaşı
ile eğlenmek amacıyla ortaya koyduklarını, ilginin çokluğu üzerine siteyi geliştirmeyi sürdürdüklerini
ifade etti.
172
http://www.sourtimes.org/soretimes/index.htm, 11 Haziran 2002

127
 diyor. Bizce de bu görüş doğru. Aslında sitenin cazip yönü de buradan
kaynaklanıyor. İnsanlar kimliklerini gizlemek için sadece bir takma isim kullanıyorlar.
Zaman içerisinde bu takma ismin bir kıymeti kalmıyor; kişiler girdikleri ‘entry’lerle
kendilerini ifade ederek, kim olduklarını, nerede ve hangi kültürde nasıl eğitim
gördüklerini, inançlarını, korkularını, sevdikleri ve sevmedikleri şeyleri, hatta
çevrelerindeki insanları da anlatıyorlar.

Sitede kullanılan dille ilgili olarak Tanaydın tarafından yapılan açıklama şöyle,

“Kullandıkları dil kırık bir dil, her bir sözlük yazarının kendi oluşumunu içinde
taşıyan, Internet’in kendisine özgü dil deformasyonunu da getiren bir dil. Bu kırıklık bir
yandan da, oyuna katılacak olanları uyarıyor; sokağa çıkmak isteyen, sokağın dilini
konuşur ve oyuna gelmek isteyen, oyunun dilini alır.” 173

Cogito’daki ikinci makale, “Sosyal Psikoloji Bağlamında Ekşi Sözlük: Bir

Söylem Analizi” başlığıyla Samet Köse tarafından kaleme alınmış. Bu makale sosyal
psikoloji alanındaki kuramcılara atıflar içeriyor ve Internet’in sosyal yaşam ve insan
psikolojisi üzerindeki etkileri konusunda yapılan çok sayıda çalışmanın çelişkili
sonuçlar verdiği belirtiliyor. Rakamlarla “yılda yüz yirmi bin civarında entry ve otuz bin
civarında konu başlığı ve üç bin civarında kullanıcısıyla işlevselliğini sürdürmeye
devam ettiren bir ortam” olarak tanımlanan sözlük, beklenenin aksine kullanıcıları
agresif ve anti sosyal yapmak yerine, ‘sözlük kullanıcıları şenliği’ benzeri etkinliklerle
kendi içindeki ve hitap ettiği kitlelerdeki bireyleri bir araya getiriyor ve etkileşimliliği
artırıyor.

4.2.11.2. Alternatif Yayıncılık ve Etkileşimlilik

4.2.11.2.1. Arafiyan

Sitede yapılan açıklamaya göre Arafiyan,

“Arafiyan elektronik yayın topluluğunun tartışma forumudur. İlkeler

çerçevesinde düzenlenmiş olup Araf sitesinden bağımsız bir yapıya sahiptir. Tartışma
forumu, Araf iletişim ortamının belkemiğini oluşturur. Arafiyan, bir bakıma, bütün
topluluğun gideceği yönü araştıran, e-derginin yayınlamış olduğu düşünce ve sanat
ürünlerini tartışarak çoğaltan ve tutulması gereken yola, izlenilmesi gereken gündeme

173
"İnternet: Üçüncü Devrim?" Cogito Dergisi Sayı 30, Kış 2002

128
işaret eden bir agoradır. Araf çekirdeği üyelerinin Arafiyan içerisinde yer almaları,
çekirdekle tartışma forumu arasındaki ilişkinin canlılığı açısından elzemdir. Araf
yazarları bir kural olarak değil, ama bir dilek olarak Arafiyan üyeleridirler. Araf yazıları
yine bir kural olarak değil, ama sadece bir dilek olarak Arafiyan'da filizlenirler.” 174

Arafiyan’ın tarihçesine bakıldığında, kuruluşunun Web öncesi denilen döneme

(1994) uzandığı görülüyor175. Oluşum, o zamanlarda Arafiyan tartışma listesi, bir
Çekirdek liste ve Araf dergi dağıtım listesi olarak ortaya çıkmış. Araf dergisi,

“deneysel ve imeceye dayalı elektronik bir topluluğun yayın organıdır. Araf

topluluğu, değişik kültürel birikimlerden gönüllü üyelerden oluşan, dil-düşüncenin
verimli bir karşılaşma içersinde döllenmesini ve yazma ediminin yaygınlaşmasını
amaçlayan bir ilk-tasarım çerçevesinde oluşmuş/oluşmaktadır.” 176

1994’ler için Türkiye’li ‘entelektüel’ Internet kullanıcıları arasında yaygın

kabul gören Türkçe içerikli etkileşimli yayınlardan birisi, belki de ilki olan Arafiyan,
kendi içindeki örgütlenmesi ile, bir haberleşme ve etkileşimlilik listesi, bir e-dergi ve bir
de siteden oluşmakta ve liste şu anda hala aktif olarak entelektüel, siyasi, absürd vb.
tartışmalara sahne olmakta, e-dergi edebi içeriklerin belli aralıklarla yayınlandığı bir
elektronik yayın ortamı olarak işlev görmekte, site ise bu iki aktif unsura birarada
ulaşılabilecek bir ortam olarak görev yapmakta.

Arafiyan, tamamen katılımcıların karar verdiği konular üzerine serbest

formatta çeşitli tartışmalar yürütülen bir tartışma listesi. Arafiyan içinden bir grup
gönüllünün oluşturduğu Çekirdek'te ise bir basılı dergi faaliyeti nasıl yürütülürse, ona
çok benzer bir faaliyet yürüyor. Yazılar ısmarlanıyor, gelen yazılar sınıflandırılıyor,
diziliyor, derginin dosyasına karar veriliyor. Araf dergisinin düzenli sayıları
biçimlendiriliyor.

Liste yoluyla okur ve yazar arasındaki hiyerarşi (bir tarafın aktif biçimde
yazdığı, diğer tarafın pasif biçimde okuduğu) kırılmaya çalışılmış. Okuyucunun, yazara,
“Sen burada ne demek istiyorsun?” demek gibi bir hakka sahip olması sağlanmış.
Günümüzde bu durum tipik bir tartışma listesi örneği gibi görünebilir. Hatta Internet
üzerindeki bu şekildeki ilişkileri düzenleyen ‘netiquette’ denilen adab-ı muaşeret

174
http://www.arafiyan.net/arafiyan/, 11 Haziran 2002
175
http://araf.net/dergi/sayi11/html/araf0972.shtml “Araf iletişim topluluğu deneyimi çerçevesinde
Internet ve İnternet yayıncılığının dünü, bugünü, yarını”, Taner Bilgiç ve diğerleri, 10 Haziran 2002

129
kuralları bile var. Ancak 1994 senesinde bu şekilde düşünen insanların biraraya gelip bu
gibi uygulamaları hayata geçirebilmesi gerçekten dikkate değer bir durum.

Kültürel zenginlik ve çoğulculuk ortamını, etkileşimlilik içerisinde sunan

Arafiyan topluluğu, kendisini anlatırken,

“Gelişmeler Türkiye toplumunun siyasi-kültürel fay hatlarıyla birbirlerinden

ayrılmış, ancak iktisadi işleyişin birarada tuttuğu bir çeşit altkıta olmaya doğru
evrildiğini gösteriyor. Bu durumda, Araf'ın yapabileceği, Internet'in herhangi bir
köşesinde, kapısında kültürel çoğulluk iddiası, kütüphanesinde yaratmış olduğu kendi
küçük mirası, ısrarla beklemek olabilir.”

diyor ve ümidini geleceğe bırakıyor177.

4.2.11.2.2. AltKitap

Türkiye’de bilinen ilk ‘derli toplu’ elektronik kitap yayıncılığı sitesi

Altkitap.com. Başka sitelerde çeşitli kitaplardan alıntıların, bölümlerin elektronik
ortama aktarıldığı ve insanlara sunulduğu olmuştu. Türkiye’de, www.ideefixe.com, Pan
Yayıncılık işbirliğiyle Ahmet İnam'ın "Hayatımızdaki İnce Şeylere Dair" adlı
kitabından bazı bölümleri e-kitap olarak yayınlamıştı. www.astromistik.com sitesinde
de, bir astroloji kitabı e-kitap biçimiyle yayınlanmıştı178.

Sitede yer alan açıklamalara göre,

"İletişim teknolojileri ve elektronik veri işleme/saklama yöntemleri yeni bir

devrim yaşatıyor bize. Tarihin en önemli devrimlerinden birini. Şenlikli toplum
olabilmenin araçlarından bazılarını sunuyor. İnsanlar birbirlerine, veri bankalarına, bilgi
ve hizmet kaynaklarına doğrudan bağlanıyorlar. Bu devrimin en güzel yönlerinden biri
bireysel/düşünsel/kültürel özgürlüğü de birlikte getirmesi... AltKitap... okuru merkeze
koyan ve endüstriyel devrimin ardından bilgi devrimini temel alan bir girişim.
Kaynaktan dağıtımla okura ulaşmayı hedefleyen anlayış yerine, kaynağa erişimi
benimseyen bir girişim."179

176
A.g.e.
177
A.g.e.
178
http://www.altkitap.com/editorial3.asp 11 Haziran 2002
179
http://www.altkitap.com/kimiz.asp, 8 Haziran 2002

130
 Kendini sanal yayınevi olarak isimlendiren oluşumun iki temel hedefi var180:

“Özgün kitapları, iyi bir eleme, değerlendirme ve baskıya hazırlık aşamasından

geçirip, özgün tasarımlarla biçimlendirmek; AltKitap halinde yayına hazırlanan bu
ürünleri ücretsiz olarak sunmak.”

AltKitap’a ücretsiz üye olarak, site yoluyla kitaplarını yayınlamayı tercih eden
kişilerin eserlerini bilgisayara indirmek ve serbest biçimde kullanmak, kişisel baskısını
yapmak mümkün.

Haziran 2002 tarihine kadar site yoluyla 18 kitap yayınlanmış. Sitede çeşitli
edebi türlerden (yaşantı, deneme, inceleme, roman, anlatı, öykü) kitaplar var. Sitede yer
alan yazarlar ve kitapları şu şekilde: “Bir Laboratuvar Romansı”-Adnan Kurt,
“Konuşmayan Adam Yaşamı Kapsamayan Bir Anlatı”-Özge Baykan, “Belki de
Gerçekten İstiyorsun”-Murat Gülsoy, “Bal Ayı”-Ergun Kocabıyık, “Günümüz
Basınında Kadın(lar)”-Leyla Şimşek, “Kumcul”-İbrahim Yıldırım, “Rüzgâra Karşı II”-
Ömer Madra, “Çağdaş Tiyatroda Aydın Sorunu”-Handan Salta, “Bir Maniniz Yoksa
Annemler Size Gelecek”-Ayfer Tunç, “Cazname 1”-Tunçel Gülsoy, “Sivil Toplum”-
Ayşenur Akpınar Gönenç, “Bir Hasta Sahibinin Hastane Günlüğü”-Doğan Pazarcıklı,
“Cımbızın Çektikleri”-Müge İplikçi ve Ümran Kartal, “Yeryüzü: Cehennem”-Enis
Batur, “Son Antlaşma”-Can Eryümlü, “Tiyatro Metinlerinde Alımlama ve Metin
Stratejileri”-Fakiye Özsoysal, “Cazname II”-Tunçel Gülsoy, “Ömür Diyorlar Buna”-
Ayfer Tunç. Siteyle amaçlanan okurların, tasarımcının, yazarın, üretenin sunduklarına
özgürce ulaşabilmesi181 ve fikir üreticisi ile okur arasında parasal bir ilişkinin
kalmaması. Bilgi teknolojilerinin sunduğu imkânlar arttıkça bunların da siteye ve
okurlara sunulacağı vaadediliyor. Şu ana kadar örnek uygulama gerçekleştirilmemiş
olsa da etkileşimli, birden fazla yazar tarafından hazırlanan elektronik kitap projeleri de
sözkonusu182.

Yurtdışındaki sanal yayınevleri sınıflandırıldığında üç ana gruptan

sözedilebilir: Elektronik dünyaya yerini alma bilincindeki yayınevleri ve kitabevlerinin
hızla az sayıda da olsa yayınladıkları e-kitaplar; parasal getiri beklemeksizin, bir

180
http://www.altkitap.com/editorial3.asp, 11 Haz. 2002
181
http://www.altkitap.com/kimiz.asp, 8 Haziran 2002
182
Tezin ekler bölümünde, BThaber dergisi için Altkitap.com ekibiyle yapılmış röportaj okunabilir.

131
anlamda basılı yayınları sanal ortama taşımayı amaçlayan vakıf ve üniversite
çalışmaları; sadece e-kitap yayınlamak için kurulmuş şirketler. Sanal kitaplıklar
oluşturmak için kurulan siteler hem biçimlendirilmiş hem de metin belgesi olarak
kitaplar yayınlıyor. Bu sitelerden en ünlüsü Project Gutenberg adlı oluşumun sitesi.
Dünya klasiklerinin ve telif hakları konusunda tartışma olmayan kitapların elektronik
ortama aktarılmasını amaçlayan proje, birçok üniversite tarafından destekleniyor183.

4.2.11.2.3. Açık Radyo

Açık Radyo’nun resmi Web sitesi www.acikradyo.com. Ancak radyoda daha

çok duyurulan site olan Aciksite.com bu tezde incelenebilecek özelliklere sahip. Zaten
radyonun kurucuları da Acikradyo.com adresini teknik bilgilerin yer aldığı bir site
olarak nitelendiriyorlar184. Sitenin özelliği –ki Açık Radyo haber ve tartışma
programlarındaki genel özellik de budur, varolan medyada yer bulamayan, genelde
manşetlere yansıtılmayan ayrıntıları, olayların ve haberlerin satır aralarını, yine medya
üzerindeki ipuçlarından yola çıkarak biraraya getiriyor ve kullanıcının fikir kanallarını
besleyen bir ortam sunuyor olması. Her sitede bulunan forum ve anket gibi özellikler
dışında, site içeriği genelde sürekli yazarlar tarafından oluşturulan makaleler, bilgi
verici alıntılar ve medyada çıkan ama çoğu kişinin gözünden kaçan yazılardan
oluşuyor185.

Sitenin içeriği sadece üyelere açık. Üye olmayanların sitedeki anketlere

katılması, forumlardan ve diğer içeriklerden faydalanması mümkün değil. Üyelik için
alınan bilgiler kullanıcıların profillerinin anlaşılması ve site içeriğinin belirlenmesi
noktasında önemli bilgiler sağlıyor. Üyeliğin ücretli olması bir engelleyici unsur olarak
değil, değerli bir içeriğin sunumu için gerekli bir şart olarak açıklanmış. Bunun yanında
herkesin para ödemekten kaçınabileceği gözönünde bulundurularak bir açık kapı da
bırakılmış; bir aylık abonelik ücretsiz. Bu bir ay sonunda yeniden başka bir isim

183
www.promo.net/pg, 27 Haziran 2002
184
http://www.acikradyo.com/Seruven/tarihce00.htm 10 Haziran 2002
185
http://www.aciksite.com/anasay.asp, 8 Haziran 2002

132
kullanarak aboneliğin yenilenebileceği şeklinde ufak bir bilgi notu da düşülmüş186.
Buradan, para kazanma amacıyla yola çıkılmadığı açıkça anlaşılabilir.

Sitenin doğuşu ve kurucuların beklentileri konusunda Açık Radyo sitesinde yer

alan bilgiler187 yeterince açıklama getiriyor:

“13 Kasım 2001'de Açık Radyo'nun 7. yaşına bastığı gün "deneme yayını"na
girmesi planlanan bu mekânda Radyo'nun eski ve yeni programcılarından, dostlarından
ve yakın çevresinden, "ruh kardeşleri"nden pek çok insan yazıyor, çiziyor, fotoğraf
koyuyor, kolaj yapıyor ve "ses" veriyor:

Canlının ilgi alanına giren hemen her konuda:

‘Kâinatın Tefrikası’, savaş tarihi, deprem, küresel ısınma, globalleşme,

ekonomi ve buhranları, AB yol haritası, terör haritası, genom haritası, genetik
dönüştürme, hastalıklar, mucize tedaviler ve börtü böcek, hayvanlar âlemi, yolluklar,
yoksulluklar, kadınlar, çocuklar, sübyancılar, medyanın yüceliği ve sefaleti, kürelerin
müziği, ve asıl: "İnsan medeniyetinin onca güzellikleri, yani iki köktenciliğin, iki
ideolojik kutbun ötesinde yatan bütün güzellikler: sanatımız, müziğimiz,
edebiyatımız..."

Aynı bilgilerin devamında “forum, anket gibi yollarla internet aleminin doğal
iletişim (enteraktivite) kanalları açık oluyor.” denilerek Internet için etkileşimliliğin,
insan için konuşmak kadar doğal olduğunun altı çiziliyor.

Sitedeki forum konularının başlıkları: Kitap, Müzik, Görsel Sanatlar, Plastik

Sanatlar, Tasarım, Öyküler, Folluk, Dünya Hali, İnsanlık Hali, Bilim Teknik, Muasır
Medeniyet, Ekonomi, Spor, Açık Uç, Cemaat şeklinde belirlenmiş188.

"Açık Anketler" bölümünde değişik aralıklarla güncellenen ve katılım ve

sonuçları üyelere açık olan anketler yer alıyor. 10 Haziran 2002 itibariyle sitede yer alan
anket soruları: “2001’e kıyasla 2002 yılı nasıl geçecek? Sizce 2002 Dünya Kupası'nda
nasıl bir başarı elde edebiliriz? Sizce ABD Irak'a askeri operasyon düzenlemeli mi?
Açık Site'den memnun musunuz?” şeklinde189.

186
http://www.aciksite.com/incs/neden.htm, 11 Haziran 2002
187
http://www.acikradyo.com/Seruven/tarihce00.htm, 10 Haz. 2002
188
http://www.aciksite.com/incs/forum_anasayfa.asp, 10 Haziran 2002
189
http://www.aciksite.com/incs/anketler.asp, 10 Haziran 2002

133
 Site için karikatür çizen veya karikatürlerinin yayınlanmasına izin verenler
doğrudan sitenin içeriğini zenginleştirerek oluşuma destek vermeyi ve kullanıcıların
daha fazla seçeneğe kavuşmalarını sağlamışlar190. Çizerler çeşitli yerli ve yabancı
gazetelerde eserleri yayınlanan kişiler olabildiği gibi, bazı mizah dergilerinden yapılan
seçkilerle de belirlenebiliyor. Açık Site Çizerleri: Ateş Gülcügil, Beysun Gökçin, Emre
Senan, İzel Rozental, Ohannes Şaşkal, Piyale Madra, Semih Balcıoğlu. Seçilen çizerler:
Behiç Ak, Economist.com, H.B.R, İsmail Gülgeç, Javad Alizadeh, Justin Ward, Leman,
Murat Alimov, Omayya Joha, Randy Glasbergen, Tan Oral.

Açık Site yazarları da yazılarıyla periyodik olarak siteyi zenginleştiriyorlar191.

Adnan Arduman, Ahmet Güngören, Akın Yılmaz, Alaaddin Asna, Alper Kaliber, Barış
Tut, Beral Madra, Canan Sanan, Cemal Ünlü, Cengiz Aktar, Çiğdem Dalay, Deniz
Spatar, Engin Akın, Eşber Güvenç, Evrim Altuğ, Gökhan Akçura, Haldun Aydıngün,
Haldun Dostoğlu, Halide Eşber, Halil Turhanlı, Haluk Bingöl, Hasan Ersel, Hilmi
Güvenal, İlker Özünlü, İncila Bertuğ, İştar Gözaydın, Mehmet Ali Gökaçtı, Mehmet
Coral, Melih Kafa, Mikdat Kadıoğlu, Murat Gülsoy, Nuh Köklü, Osman Tümay, Oya
Kayacan, Ömer Madra, Şerif Erol, Özge Dayan, Safai'den, Seda Binbaşgil, Serhan Bali,
Server Acim, Sinan Çakaloz, Sona Ertekin, Şahin Alpay, Şermin Alyanak, Tan Morgül,
Tunçel Gülsoy, Yankı Yazgan, Yekta Kopan, Yeşim Burul, Yosi Falay sürekli yazarlar.
Çeşitli gazete ve medya kuruluşlarındaki yazarlardan yapılan seçkiler de sitede yer
buluyor. Seçilen yazarlar arasında CNN ve BBC için çalışan uzmanlardan, alanında söz
sahibi Noam Chomsky gibi akademisyenlere kadar hemen hemen dünyanın tüm büyük
şehirlerindeki 193 tanınmış gazeteci ve yazar var.

Aciksite.com, fikir çeşitliliği ve zenginliği içerisinde alternatif görüşlerin

duyurulduğu ilgi çekici ve etkileşimli bir ortam sunuyor.

4.3. ELEKTRONİK KİTAP

Bu bölümde değerlendirilen e-kitap teknolojileri yaygın kullanım kazanan

örnekler. Adobe PDF ve MS Reader formatları ile bu formatların mobil yayıncılık

190
http://www.aciksite.com/Cizerler.asp, 10 Haziran 2002
191
http://www.aciksite.com/Yazarlar.asp, 10 Haziran 2002

134
açısından kullanılabilirlikleri incelendi. Bunlar dışında da değişik firmalar tarafından
geliştirilen değişik teknolojiler var. Ancak kullanıcıları daha az olduğundan ve/veya
diğerleriyle aynı özellikte olduklarından onlara yer verilmedi.

Amazon.com’un tarifine göre bir “e-kitap veya elektronik kitap*, kullanıcının

bilgisayarda ya da elektronik bir cihazın ekranında okuyabildiği sayısal kitaptır. Bir
okuyucu (reader) kullandığınız cihaza indirerek kitabınızı okuduğunuz yazılıma veya
cihazın kendisine verilen isimdir.” 192

Amazon.com üzerinden disketlere salt metin olarak kaydedilmiş kitapları satan

kişiler olduğu biliniyor. Çoktandır sesli kitap (audio book) denilen kitaplar da CD-
ROM’lar yoluyla satılıyor.

Aslında e-kitap, sayısal biçimdeki kitaplara verilen isim. Bu kitapların

taşınabilir olmasına gerek yok.

Bir e-kitap içeriği, metin, resim ve/veya ses biçiminde kaydedilmiş olabilir.
Bundan sonra kopyalanabilir, dağıtılabilir ve birkaç farklı biçimde çıktısı alınabilir. E-
postayla, disket içinde, CD veya DVD ile ya da FTP sitesi üzerinden dağıtılabilir. Salt
metin, HTML, SGML, PDF ya da bir grup şifrelenmiş biçimde oluşturulabilir.
Kısıtlayıcı özel teknolojiler uygulanmadıkça, bir e-kitap bilgisayarlar arasında ya da
farklı sayısal depolama ortamlarında kopyalanarak çoğaltılabilir. Yazıcı çıktısı alınarak
kağıt üzerinde de okunabilir.

Kısıtlayıcı teknolojiler, telif hakları konusundaki ihlaller yüzünden

teknolojinin, kullanıcıların bilgiye erişimine sınırlama getirilmesinde aracılık yapmasına
sebep oluyor. Halbuki yapılması gereken sınırlama getirmek değil, daha fazla sayıda
insan tarafından, daha farklı yollarla erişimin mümkün kılınması için araştırma yapmak.

Kısa dönemli çıkarsamalar yapma hatası, e-kitaplar ve e-kitap yayıncılığı

konusunda önümüzdeki yılların getireceklerini tahmin eden kişiler tarafından da
yineleniyor. Bazı uzmanlar sayısal içerik dağıtımının, basılı yayınları yerinden

*
Bu bölümde e-kitap ile, portatif cihazlara aktarılarak taşınabilen e-yayınların tamamını kastediyorum.
192
Richard Seltzer, "Rethinking ‘books’ and ‘ebooks’”,
http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=112, 13 Haziran 2002

135
etmeyeceği görüşünde. Bu konuya ilgi duyan kişilerin yarısından fazlası da aynı
fikirde193.

1975 yılında Kaliforniya’da -daha sonra kişisel bilgisayarların yayılmasında

büyük rol oynayan Apple’ı kuracak olan iki kişinin vizyonları, her tüketicinin, her
çalışanın, her öğrencinin bir kişisel bilgisayar sahibi olacağı şeklindeydi. 1975 yılında
bu fikir medyada yer alsaydı, yaygın biçimde saçma kabul edilirdi.

Yine 1975 yılında, Harvard Üniversitesi’nden terk bir gencin, çok da uzak
olmayan bir gelecekte dünyanın en zengin şirketlerinin yaygınlaşan kişisel bilgisayarlar
için yazılım geliştiren şirketler olacağını söylediği duyulsaydı, Microsoft’un bugünkü
durumu tahmin edilemezdi.

Daha da yakın zamanda 90’ların başında, herhangi başka sektöre yapılan

yatırımlardan daha fazlasının online ticaret sektörüne yapılacağı söylenseydi, insanlar
olumsuz tepki gösterirdi.

Referans çerçevemizi oluşturan bilgiler sebebiyle bugün için bunlar gayet

kolay anlaşılır şeyler. Aynı şekilde e-kitaplar konusunda az önce işaret ettiğimiz
tahminleri yapan kişilerin referans çerçeveleri de bu konuda, 1975’lerde kişisel
bilgisayar piyasasını tahmin etmeye çalışan kişilerinki kadar geniş olabilir.

Peki daha ilkokula giden bir çocuk e-kitap kavramıyla tanışırsa ne olur? Bu
çocuğun tüm resmi eğitim hayatını bitirinceye kadar okuması gereken bilgiler, bir e-
kitap okuyucusu üzerine sığdırılırsa ne olur? Bu referans çerçevesine sahip kişilerin
okuyacakları materyali tercih ederken hangi tür ortamı seçmeleri daha büyük bir
ihtimal: Basılı ortam mı? Yoksa likit kristal ekran mı?. Elbette ki sonuncu seçenek daha
akla yakın.

193
Ted Padova, "Where are we headed with eBooks?",
http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=110, 17 Ekim 2002

136
4.3.1. E-Kitabın Başlıca Özellikleri

4.3.1.1 Maliyet Açısından E-kitap

Ekonomik açıdan bu olguyu incelersek, okul kitaplarına yapılan ödemeler

velilerin en çok rahatsız oldukları ekonomik gider. Sürekli yenilenen bir müfredat ve
her sene eskiyen kitaplar. İleride öğrencilere belirli indirimlerle, belki de ücretsiz olarak
dağıtılabilecek e-kitap okuyucuları sayesinde bu giderler azaltılabilir, öğrenciler
okumak istedikleri dergi, gazete vb. materyalleri bu ortamda okumaya
başladıklarındaysa süreç daha da hızlanabilir.

Yayıncılık dünyasında da durum buna benziyor. Gazete ve dergi gibi medya

organları için yıllık olarak yapılan kağıt alımlarına rağmen bazen kağıt sıkıntısı ve
zamlar sözkonusu olabiliyor. Basım-yayım konusundaki bu problemden kurtulmak için
alternatif çözümler aranıyor. Belirli materyallerin elektronik ortamda yayınlanması bu
konuda bir çözüm olabilir.

4.3.1.2. Verimlilik Açısından E-kitap

Web üzerinde depolanan elektronik çalışmalar, kullanıcıların her yerden bu

içeriğe erişebilmelerini garanti eder. Kablosuz iletişim sayesinde kullanıcılar içeriğe
dünyanın neresinde olurlarsa olsunlar erişebilirler. Öğrenciler için düşünüldüğünde, 5
kg’lık bir kitap yığını, 700 gr’lık bir tek cihaza sığdırılmış oluyor.

Atıflarda bulunmak, notlar almak ve etkileşimlilik akademik ve profesyonel

çalışmaların tamamı için uygulanabilir hale geliyor. Böyle bir okuyucu cihazla öğrenci
ilkokul 1. sınıftan, doktora tezini savunacağı ana kadar öğrenmesi gereken içeriğin
tamamını, notlar, yorumlar ve ilişkili bilgilerle birlikte yanında taşıyabilir.

4.3.1.3. Ekolojik Açıdan E-kitap

Kağıt tüketiminin azalması sayesinde ormanlar, doğanın dengesini koruması

için ayakta kalabilirler. Basılı materyallerin üretimi için harcanan enerjiden de tasarruf
edilmiş olur.

137
4.3.2. E-kitap Konusunda İtici Güçler ve Okuma Yazılımları

Ekonomi, verimlilik ve ekolojik mantık yürütme bu konuda tek etken sebep

değil. Teknoloji alanındaki önde gelen firmalar da bu konuda çeşitli etkilerde
bulunuyorlar. Microsoft’a göre 2020 yılına kadar basılı materyallerin birçoğu ortadan
kalkmış olacak194. Microsoft bunu bir tahmin de öte bir gerçek haline getirmek için
sektörel anlaşmalar ve araştırmalar yapıyor. Adobe Systems de bu alanda bir standart
oturtmaya çalışan firmalara bir örnek. İleride bu iki firma tarafından oluşturulan iki
farklı teknolojiden bahsedeceğiz.

Kullanıcıların ileride kullanacakları kablosuz iletişim cihazlarının aynı

zamanda bir e-kitap okuyucusu işlevi de görmesi beklenebilir.

İdeal olan bir e-kitap, donanım biçiminde değil. Elektronik cihazlar üzerinde
okunmak üzere biçimlendirilen kitap, broşür ya da kitapçık. E-kitap belirli bir okuyucu
cihaz üzerinde okunması gereken bir materyal değil; kişisel bilgisayarlar, dizüstü
bilgisayarlar, avuçiçi cihazlar ve bu iş için atanmış okuyucular üzerinden okunabilir.

E-kitap alanında çalışacak kurumların, birbirinden farklı platformlara destek

verebilmesi gerekir. Okuyucunun istekleri sadece belirli biçimdeki e-kitap ile sınırlı
olmayabilir195. Aynı şekilde Sayısal Hakların Yönetimi (DRM-Digital Rights
Management: telif hakları bağlamında kullanılan bir terim) konusunda çalışılan tüm iş
ortaklarının veri güvenliği alanında teknolojik yatırımlarını yapmış olması, kârlılık
amaçlayan bir iş planı için gerekli. Uzun vadeli plan ve beklentiler düşünülmeli.
Elektronik içerik pazarında 25 yıla yakın bir süredir, online ve/veya CD-ROM’lar
üzerinde içerik sunma konusunda faaliyet gösteren kurumlar var196. Bu alanda daha
önceden yatırım yapmış ve belirli bir pazar payına sahip firmalarla işbirliğine gitmek de
yeni yola çıkanlar için önemli bir nokta.

194
A.g.e.
195
“eBook Industry Survival Guide”, Steve Potash, www.overdrive.com, 13 Haziran 2002
196
McGraw-Hill, Pearson, Thomson Professional, Harcourt ve Reed gibi yayıncılık firmalarının içlerinde
uzun süredir bu alana odaklanmış bölümler bulunuyor. “eBook Industry Survival Guide”, sayfa 11, Steve
Potash, www.overdrive.com, 13 Haziran 2002

138
4.3.2.1. Microsoft Reader

Microsoft Reader, okuyucunun kağıt üzerindeki okuma kalitesi ve

197
elverişliliğini monitör üzerinde de deneyimlemesini amaçlayan bir ücretsiz yazılım .
Yazılım ClearType görüntüleme teknolojisini kullanan ilk uygulama olma özelliğine
sahip. ClearType, LCD monitörlerdeki çözünürlüğü yüzde 300 artıran ve kağıt
üzerindeki metnin çözünürlüğüne yaklaştıran bir teknoloji. Microsoft Reader
çözünürlükle ilgili tipografi hatalarını yok eden ve metni işaretlemeye (highlighting),
altını çizmeye (marking) ve alıntılamaya (annotating) izin veren bir yazılım.

Yazılım Microsoft’un Web sitesinden ücretsiz olarak indirilebiliyor198.

Bu tür bir yazılımı kullanmanın okuyucuya sağlayacağı avantajlar çok açık:

taşınabilirlik, depolama ve aranan kelimenin metnin içinde nerede geçtiğinin kolayca
bulunabilmesi ve kelimelerin tanımlarına bakılabilmesi gibi ilave dijital özellikler.
Kullanılan cihazın belleğinin veya sabit diskinin depolayabildiği kadar çok e-kitaba bir
arada ulaşabilme. Bunun yanında normal bir kitaptaki gibi sayfaların kenarlarına not
alabilmek, kalınan yeri veya dikkati çeken sayfaları işaretleyebilmek (bookmarking) de
mümkün.

Microsoft Reader yazılımını dizüstü bilgisayarlarda, masaüstü PC’lerde,

Pocket PC’lerde ve bazı yeni Windows CE işletim sistemini kullanan avuçiçi
bilgisayarlarda kullanmak mümkün.

İçerik konusunda geniş seçeneklere sahip olmanın bir avantaj olduğunu bilen
Microsoft, yayıncılar ve diğer endüstri oyuncuları ile birlikte yeni kitaplar sunabilmek
için çalışıyor.

Microsoft Reader e-kitap dosyalarının küçük boyutlu olmaları için özel bir
sıkıştırma tekniği kullanılıyor. 300 sayfalık bir eser ortalama 250 KB boyutunda.
İçeriğin karmaşıklık oranı, eserin boyutunu etkiliyor. Resim içeren kitaplar daha fazla
yer kaplıyor.

197
http://www.microsoft.com/reader/support/faq/general.asp, 13 Haziran 2002
198
http://www.microsoft.com/reader/downloads/, 13 Haziran 2002

139
 Microsoft kendi vizyonunu, herhangi bir zamanda, yerde ve cihaz üzerinde
kullanılabilen özel yazılımlar yoluyla insanları güçlendirmek (empower) olarak
belirlemiş. Ancak Microsoft Reader ile amaçlananın basılı yayınların yerini alacak bir
ortam sunmak olmadığı, onun yerine basılı kitaplardaki kullanışlı ve hoş özellikleri,
değişik ve cazip bir ortam üzerinden okuyuculara sunmak olduğu da belirtiliyor. Aynı
zamanda okurun sayısal ortamın sunduğu değişik özelliklerden de faydalanmasını
sağlamak amaçlanıyor.

Microsoft, Random House, Simon&Schuster, Havas ve Mondadori gibi

yayınevleri; Barnes&Noble ve Amazon.com gibi satıcılar ve Audible firması gibi sesli
içerik sunan kurumlarla birlikte çalışıyor.

Microsoft Reader tarafından desteklenen ortam biçimleri metin, resim ve ses.

HTML ve HTML bağlantıları (link) için de destek veriliyor. İleride video aktarımının
(streaming video) da destekleneceği firma tarafından belirtiliyor. Microsoft Reader’ın
kullandığı e-kitap formatının adı “.lit” (literature kelimesinden kısaltma).

PDF (Adobe Portable Data Format) kullanmaktansa Microsoft Reader

formatını kullanarak kitaplar üretmek veya yayınlamanın ne gibi avantajlar
sağlayabileceği akla gelebilir. Ölçekleme (scaling) ve ekran boyutlarına uyum gibi
özellikler açısından PDF eksiklikler taşıyor. Microsoft Reader ile farklı ekran
boyutlarında ve istenen karakter büyüklüklerinde okuma yapılabiliyor.

Ekler kısmında Microsoft Reader için ücretsiz e-kitap indirilebilecek bazı Web
sitelerinin ve e-kitaplar konusundaki tartışma listelerinin adreslerine yer verildi.

4.3.2.2. Adobe PDF ve Adobe Reader

PDF, Adobe Systems tarafından geliştirilen, farklı platformlar (işletim

sistemleri) arasında dokümanların oluşturulması ve aktarılması esnasında biçimlerini
koruyarak dağıtımını amaçlayan bir dosya formatı. PDF dosyalarının okunabilmesi için
Adobe tarafından geliştirilen Adobe Acrobat Reader yazılımı kullanılıyor199. Acrobat

199
http://web.mit.edu/acs/faq/pdf.html, 13 Haziran 2002

140
bir yazılım ailesinin adı. Bu yazılımlarla (Acrobat Distiller, Acrobat Writer) PDF
dosyaları oluşturmak mümkün200.

PDF, orijinal metin veya resim gibi görülebilen ve okunabilen, yeni dosyaların
oluşturulması için kullanılıyor.

PDF ile HTML arasındaki farklardan bahsederek bu dosya formatını

açıklayalım:

• PDF bir ‘sayfa tanımlama dili’ (page description language). Dokümanın kusursuz
bir görüntüsünü içerir. Ekranda görüntülendiği veya kağıda basıldığı zaman,
görünümü ve düzeni, ilk dokümanınkiyle aynı olur.

• HTML ‘metin işaretleme dili’ (text markup language)dir. Bir dokümanın yapısını ve
içeriğini tanımlamak için kullanılır. Dokümanı oluşturan kişi ana unsurları
(başlıklar, paragraflar, tablolar, metin seviyesindeki unsurlar, vb.) tanımlar. Web
tarayıcısı (browser), kullanıcının kontrolündeki birtakım ayarlamalarla (metin
boyutunu değiştirmek, resimleri göstermemek, vb.) bu içeriği gösterir. Metnin genel
planı, metni oluşturan kişinin belirlediği mantıksal yapısını korur. Ancak, görünüm
tarayıcı tarafından belirlenir.

• HTML dokümanları üzerinde, ses algılama yazılımları yardımıyla gezilebilir, görme

özürlüler bu şekilde Web’de araştırma yapabilirler. HTML dokümanları, sadece
metin okumaya fırsat veren bir Web tarayıcı üzerinden de erişilebilirler. PDF görsel
bir formattır ve bu yukarıdaki iki yolla da kullanılamaz. Ancak bu tür problemlerle
karşılaşan kişiler için Adobe tarafından sunulan bir çözümle 201, PDF dosyaları
HTML’e dönüştürülebilmekte. Resimlerden arındırılan PDF dosyaları okunabilecek
bir düzende HTML haline getirilmekte. Ancak elde edilen HTML dokümanı, görsel
açıdan sıradan bir HTML dokümanından daha az kaliteli sonuç veriyor.

• Genel olarak bir HTML dokümanı ya teker teker tüm kodların elle girilmesiyle ya
da bir HTML editörü (MS Frontpage gibi programlara verilen genel isim)
yardımıyla biçimlendirilir. PDF dosyaları varolan bir dokümanın orijinal
görüntüsüne dayanarak oluşturulurlar. Bu sayede HTML editörlerinden daha esnek
araçlar kullanarak biçimlendirilen dosyalar, Web üzerinden görüntülenebilecek
biçimde oluşturulabilir.

• PDF hem sayfa sayfa okumaya, hem de tarayıcı tabanlı okumaya (navigation)
uygun.

200
http://www.elsevier.com/homepage/about/pdf/pdffaq.htm, 13 Haziran 2002
201
http://access.adobe.com/, 13 Haziran 2002

141
• HTML sadece Web tarayıcısı üzerinden görüntülenebilirken, PDF dosyaları özel bir
okuyucu yazılım üzerinden görüntülenmek zorunda. Bu yazılım tek başına ya da bir
Web tarayıcısıyla birlikte kullanılabilir.

4.3.5. Okur Açısından E-Kitap

4.3.3.1. Basılı Kitap ile E-kitap Farkı ve Okur Tercihleri

Kağıt, ateş, tekerlek ve camla birlikte anılabilecek insanlığın büyük

icatlarından202. Tarih gerçekten önemli olan hiçbir icadın yokolmadığını bize gösteriyor.
Basılı kitaplar da yokolmayacaklar. Belki yerlerine başka şeyler kullanılır olacak, ama
yokolmayacaklar.

Başka bir bakış açısıyla konuya yaklaşacak olursak, herhangi bir e-kitabı ilk
kez okuyan kişi, öncelikle bu kitabın kağıt üzerine çıktısını almakta. Bilgisayarların
yaygınlaşmasıyla birlikte kağıt tüketiminin artışı da işte bu sebepten. Her zaman için
kağıt üretimi için gereken ağaçlar yetiştirilebilir. Ama bilgisayar veya e-kitap
okuyucuları için gereken plastik için, hammadde olarak kullanılan petrol vb. maddeler
sınırlı kaynaklara sahip.

Yukarıda sayılanlara bakarak e-kitapların mı, yoksa basılı kitapların mı talep

göreceklerini anlamak zor. Tez yazarı pratiklik ile ihtiyaçlar arasındaki rekabetin
sonucu dengeleyeceği görüşüne katılıyor203.

Birçok durumda bilgiye erişim, bilginin ne tür bir ortamda olduğundan daha
önemli olur. Tıp, acil durumlar, kanuni yazışmalar, teknik aletlerin kılavuzları, zorlu
ortamlar (aşırı sıcak veya soğuk mekânlar). Bu tür durum ve ortamlarda kağıdın
engelleyici özellikleri daha fazla öne çıkar.

Diğer taraftan elektronik kağıt (ePaper), nesneleri paketlemek, poster yapmak,

etiketlemek, CD kapaklarını yapmak, yapışkan not kağıtları imal etmek gibi konular
için verimli biçimde kullanılamaz. Zaman, bu konuda da son sözü söyleyecek. Ancak
mobil teknolojileri kullanan insanların artışı, e-kitap teknolojisi kullanımını da artıracak.

202
Kas Thomas, "Printed books have a few years yet",
http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=113, 17 Ekim 2002

142
4.3.3.2. E-kitapların Tercihini Etkileyen Sebepler

Sanatçı ve e-kitap yazarı Linda Gruber, sayısal ortamın tüm özelliklerinden

faydalanabilmek için, e-okuyucu yazılımlarının şunları yapabilmesi gerektiğini düşünüyor204:

• “Hem Macintosh hem de Windows ortamında çalışabilmeli,

• Yazarların eserlerini oluşturabilecekleri araçları ve özellikleri (font seçimi, metnin

biçimlendirilmesi, başka yerdeki metin veya HTML dosyalarının kullanılabilmesi,
vb.) kendi içinde sunmalı.

• Internet bağlantıları, ses, video, resim haritaları (image map) ve yazarların

etkileşimliliği eserlerine aktarabilecekleri şeyleri kullanabilmeli.

• Okura, iki sayfayı yanyana görebilmek ve sayfaların çevrilerek açılışı gibi etkileri
verebilmeli (Web sayfalarındaki gibi yukarıdan aşağıya doğru inerek okumak lineer
metinler için doğru olabilir ama, etkileşimli okuma için ve aynı anda görülmesi
gereken resimler ve çizimler içeren metinler için iyi değil. Yukarıdan aşağıya inerek
okumak genç okuyucuların hoşlandıkları, ‘sayfayı çevirince karşılarına çıkan ve iki
sayfaya yayılan sürprizi merak etmek’ unsurunu gözardı eden bir uygulama.

• Arama yapılabilen, kolay dolaşılabilen, sayfaları işaretlemeye imkân veren bir

yazılım olmalı.

• Görünüm kişiselleştirilebilmeli. Böylelikle, eserin havasına uygun olarak tuşlar,

resimler ve arkaplan, çalışmayı zenginleştirmekte kullanılabilir.

• Telif hakkı ihlalini önleyici sistem (en azından bir evdeki kilitli kapı gibi,
mesleğinde uzman bir hırsızı durduramasa da, dürüst insanlar için sınırları
belirleyen bir teknoloji olmalı).”

4.3.4. E-Kitap Yayıncılığı

E-kitap yayıncılığı alanında çalışan e-ticaret firmalarından birisi de Ekim

2000’de kurulan Cyclopsmedia.com. ‘Portal’ olarak adlandırılan siteler için e-kitap satış
merkezleri işletiyor. Satılan tüm e-kitapların ilk bölümleri ücretsiz olarak indirilebiliyor.
Yazarlar için sitenin avantajı, site yoluyla belli bir okur kitlesine ulaşan kitapların, basılı

203
Bryan Guignard, "Practicality vs. Necessity",
http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=114, 17 Ekim 2002
204
Linda Gruber, "The Dream Team for Interactive eBooks",
http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=106, 17 Ekim 2002

143
kitap satan yayınevlerinin de dikkatini çekmesi ve bu şekilde daha geniş bir kitleye
sunulabilmesi ihtimali205.

Site edebiyatçıları temsil eden kişiler veya kurumlar (literary agent) tarafından
temsil edilen e-kitapları sunarak içerik kalitesini yüksek tutmaya çalışıyor. Verilen
bilgilere göre, kitabını yayınlatmamış her 1000 yazardan 5 tanesi böyle bir aracı kurum
tarafından temsil ediliyor ve bu yazarların eserlerinin de yüzde 60’ı sitede
yayınlanıyor206.

Buradan elde edilen verilere göre en popüler e-kitap türleri207: Referans amaçlı
olmayan ders kitapları, bilimkurgu ve aşk romanları. Okuma araçları sırasıyla PC,
dizüstü bilgisayar ve PocketPC şeklinde. En yoğun e-kitap kullanıcıları iki ayrı grupta
incelenebilir: Üniversite öğrencileri ve zengin insanlar. En büyük ve bilinen e-kitap
yayıncıları ve dağıtıcıları arasında iUniverse.com, Barnes&Noble.com, Amazon.com,
Contentville, CyberRead, netLibrary, On-line Books, Peanut Press firmaları yer alıyor.

4.4. MOBİL INTERNET VE GAZETECİLİK

Gelecekte gazeteciliğin yapılışı, elde edilen haberlerin hedef kitleye/bireylere

sunuluşu, şimdiye kadar olduğundan daha fazla teknolojinin etkisinde kalacak. Sadece
haberlerin oluşturulmasını ve sunulmasını kolaylaştırdığı için değil, kullanıcılar daha
fazla tercih ettiği için de mobil iletişim teknolojileri geleceğin gazeteciliğini
etkileyecek.

“Bilgisayar (bilgisayar donanımı, yazılımlar, hizmetler), iletişim (telefon,

kablolu yayın, uydu, telsiz/mobil iletişim teknolojileri) ve kişisel tatmine yönelik içerik
(eğlence, yayıncılık, içerik sağlayıcılar) sektörlerinin birbirine yaklaşmasıyla yepyeni
bir endüstri doğuyor.”208

Bu yapı Şekil 2’de görülebiliyor. Etkileşimli multimedya endüstrisi, ABD’nin

GSMH’sının yaklaşık yüzde 10’unu oluşturmakta. 1996 sonlarında bu endüstri 1 trilyon

205
David Spiselman, "The Possible Future of eBooks and Print Publishers",
http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=122, 13 Haziran 2002
206
http://www.cyclopsmedia.com/v3/aboutus.html, 17 Haziran 2002
207
http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=122, 13 Haziran 2002
208
Don Tapscott, Dijital Ekonomi 'Ağ üzerindeki akıl çağında umut ve tehlike', KoçSistem, 1998, s. 8

144
US dolarlık bir hacme ulaşmıştı. Bunun yüzde 44’ü bilgisayar, yüzde 28’i iletişim, ve
yüzde 28’i içerik sektörlerinden oluşuyordu. 2005’te ise bu endüstrinin hacmi 1.47
trilyon US dolara ulaşmış olacak.209

İÇERİK
Şekil 2: Bütünleşen
Teknolojiler, Kaynak:
ETKİLEŞİMLİ New Paradigm
ÇOKLUORTAM Learning
Corporation, 1996

BİLGİSAYAR İLETİŞİM

Don Tapscott, Dijital Ekonomi kitabında210 eski ve yeni ekonomideki medyayı

Tablo 1’de görüldüğü gibi karşılaştırıyor. Yeni ekonominin sunduğu medya etkileşimli
ve zamandan bağımsız; mobil iletişimle birlikte mekandan bağımsızlık da söz konusu
oluyor.

Eski ekonomi Yeni ekonomi

Sinyal Analog Sayısal
Zaman Senkronize Senkronize değil
Taşıma Hava Çok çeşitli
Aygıt Akıllı değil (Radyo-TV) Akıllı (enformasyon aletleri)
Kalite Düşük Yüksek
Yön Tek taraflı yayıncılık İki yönlü (etkileşimli) yayıncılık
Tablo 3: Radyo-TV yayıncılığındaki teknolojik değişim. Kaynak: New Paradigm Learning
Corporation, 1996

Aynı kitapta eski ekonomideki seyirciler ve yeni ekonomideki kullanıcılar da

karşılaştırılıyor211.

209
A.g.e.
210
A.g.e., s. 210
211
A.g.e. s. 212

145
 Eski ekonomi Yeni ekonomi
Rol Seyirci/dinleyici Kullanıcı
Davranış Pasif Aktif
İşlev Tüketici Üretici
Yer Ev Her yer
Tablo 4: Radyo-TV yayıncılığındaki değişimler ve kullanıcılara etkisi. Kaynak: New Paradigm
Learning Corporation, 1996

Tablo 4’de açıkça ortaya konulan, yeni ekonomideki medyanın,

• Pasif seyirciyi, aktif kullanıcı haline getirdiği,

• Evinde tüketen kişileri, her yerde üretebilen kişiler haline getirdiği.

Yeni ve eski ekonomideki Radyo TV yayıncılığındaki değişimlere Tablo 5

aracılığıyla bakıldığında212, yine köklü değişiklikler görülür:

Eski ekonomi Yeni ekonomi

Denetim Radyo TV yayıncısı Müşteri
Program akışı Ana saatler Herhangi bir zaman
Fon/finansman Reklamcılık Doğrudan müşteri
Reklamcılık Abartı İçerik
Programlar Dramatik Enformasyon tabanlı
Program maliyeti Yüksek Bütüne yayılmış
Endüstri Kitlesel medya Moleküler medya
İşletme İstikrarlı Değişken
Başarı ölçütleri Sağlam yönetim Vizyoner liderlik

Tablo 5: Radyo-TV yayıncılığındaki değişimler. Kaynak: New Paradigm Learning Corporation,

1996

Bu tablodaki ‘moleküler medya’ kavramı, mobil iletişim sayesinde yaygınlaştı.

Bireyler kitle iletişim kanallarından ziyade, özelleştirilmiş içeriklere rağbet etmekte.

Internet’te veri aktarımı için kullanılan TCP/IP protokolünü icat eden kişiler
arasında yer alan Robert Kahn, “The Washigton Post gibi büyük gazeteler bir asır daha

212
A.g.e., s. 214

146
yaşayabilirler, ama kağıt üzerine basılı sayfalar halinde satılıp satılmayacakları
tartışmalı bir konu.” şeklinde konuşuyor213.

Arthur Clarke tarafından yazılan ‘2001: A Space Odyssey’ adlı bilimkurgu

kitabında değinilen bir teknoloji, tez boyunca anlatılan uygulamalarla ilişkili ipuçları
taşıyor:

“Dr Heywood Floyd’un zamanını alacak birçok işi vardı. Hatta sadece arkasına
yaslanıp okusa ve başka bir şey yapmasa bile bu böyleydi. Resmi raporları, tezkere ve
tutanakları okumaktan sıkıldığında, dosya kağıdı boyutlarındaki ‘newspad’iyle uzay
gemisinin bilgi devresine bağlanır ve dünyadan gelen son haberleri okuyabilirdi. Bu
cihaz sayesinde teker teker tüm önemli gazeteleri okuyabilirdi....Floyd bazen
newspad’in ve arkasında yatan fantastik teknolojinin insanoğlunun mükemmel iletişim
için yaptığı araştırmasında söyleyeceği son söz olup olmadığını merak ediyordu. İşte
burada, uzayın ortasında, yeryüzünden saatte binlerce kilometre uzaklaşıyordu, ama
aynı zamanda saniyenin binde biri kadar kısa bir sürede istediği herhangi bir gazetenin
başlıklarını görebiliyordu.” 214

4.4.1 Yazı İşleri Açısından Mobil Internet

Gerçek bir farklılık beklentisiyle, vazgeçilemez nitelikteki yazı işleri, reklam,

pazarlama ve işletme bölümlerinde daha gelişmiş sayısal teknolojilerin uygulanmasıyla
şimdiye kadar olduğundan daha fazla tasarruf yapılamaz. Bu bölümler, neredeyse
tamamına yakın biçimde, daha etkin ve giderleri azaltıcı sayısal teknolojileri
uygulayarak dönüşüme uğradılar. Böylece, önümüzdeki yıllarda yayıncıların önemli
tasarruf bekleyebilecekleri yerler, matbaa, paketleme, kağıt satınalma ve dağıtım
bölümleri olabilir215.

Yazı işlerinin daha rahat haber akışı sağlayabilmek için, fotoğraf aktarımında
sayısal makinelere ve Internet’e başvurması artık sıradanlaştı. Ancak gazetecilerin
mobil Internet’in sağladığı olanaklardan tam olarak yararlanmasıyla, çok daha etkin
uygulamalar görülebilir.

213
Shannon Henry, The Washington Post, "Visions Of a Wild and Wireless Future", 23 Mayıs 2002,
sayfa E01
214
Roger Fidler, “Life After 2001: Redefining Print Media In the Cyber Age”
http://www.futureprint.kent.edu/articles/fidler01.htm, 20 Haziran 2002
215
A.g.e.

147
4.4.2. Mobil Web'in Haber Merkezi İçin Kullanılması

Nisan 2002’de Amerika’da, bir fuardaki gazete aboneliği çalışmaları esnasında,

3 saat içinde 46 yeni abone yapılmış216. Bu abonelerin yüzde 31’i, sadece hafta sonları
için abone olmuşlar. Kendilerine bunun sebebi sorulduğunda zamansızlık veya
parasızlık şeklinde cevap vermemiş, sadece, “İş yerinde Internet’ten okuyorum.”
demişler.

Türkiye’de büyük şehirlerde yaşayan gazete okurlarının da bu örnekte

görüldüğü gibi iş yerinde çevrimiçi gazeteleri, hafta sonu içinse basılı yayınları tercih
edip etmedikleri araştırılabilir.

Okurların Internet yayınlarından beklentileri, haberleri çabuk vermeleri ve

geniş değil özetleyici biçimde sunmaları. Hafta sonu okunan gazetelerde ise araştırmacı
ve açıklayıcı gazetecilik örnekleri daha çok hoşa gidiyor.

Savannah Morning News217 gazetesinde belirlenen bir uygulama vizyonu ile

‘21. Yüzyıl Haber Merkezi’nde nasıl hareket edileceği öngörülmüş. Buna göre
denemeleri süren fikirler şöyle218:

• Normal haber takibinde “Ne oldu?”, “Ne anlama geliyor?” ve “Ne olacak?” soruları
çerçevesinde haberler oluşturuluyor.

• Okurları yaklaşan olaylar (mahkeme kararları, önemli duyurular ve önemli kararlar

verilen toplantılar) hakkında bilgi almak için Web’e yöneltecek şekilde
bilgilendirici başlıklar kullanılıyor. ‘Okurlara ne olacağını söyle ve daha geniş
özetler için Web sayfasına yönlendir’ eğilimi belirginleşiyor.

• Hükümetle ilgili standart toplantıların hepsinde “Ne oldu?”, “Ne anlama geliyor?”
ve “Ne olacak?” biçimi anlatım kullanılıyor. Bu şekilde haberci vakit kazanıyor,
daha çabuk bilgi topluyor ve ayrıntıları belirli konularda haber yazacak olanlara
bırakıyor.

• Yeni gelişen kültürlerden (e-posta, sohbet odaları ve bilgi paylaşım grupları)

faydalanılıyor ve gelişen haberler hakkında buralarda kısa bilgiler yayılarak,
buralardan başka bilgiler toplanıyor.

216
Dan Suwyn, "Make the Web Work for Your Newsroom",
http://www.poynter.org/centerpiece/042602.htm, 17 Ekim 2002
217
http://www.savannahnow.com
218
A.g.e.

148
• Web sitesi olay yönelimli ve sonuç yönelimli olmalı ama haber yönelimli olmamalı.
Fotoğraflar ve haber özetleri çoğu Web okurunun günlük ihtiyaçlarını karşılamalı.

• Aynı zamanda sitede daha fazla vakit geçirmeyi isteyen kişiler için derinlemesine
içerik de bulunmalı. Suç veya eğitim dosyaları, özel sunum dosyaları veya röportaj
ses dosyası kayıtları gibi içerikler olabilir.

• Genel okur kitlesi hafta sonları basılı yayınlarla daha çok ilgileniyor. Bu günlerdeki
haberler, okurların hafta içinde Web sitesine yönelmelerini sağlamalı.

4.4.3. Çokluortam Gazeteciliği

Yakın gelecekte, haber toplamak için dolaşan gazeteciler, haberin olduğu

yerde, kendi çektikleri resimleri kendileri işleyecekler219.

Gazetecilerin yanlarındaki sayısal video kameraları aynı zamanda not defteri

yerine geçecek ve aynı anda hem TV, hem basılı yayın, hem de Internet için haber
yazacaklar. Bu durumda teknolojiye olan hakimiyet önem kazanmakla birlikte, klasik
gazetecilik yetenekleri de değerlerini yitirmiyorlar.

Burada korkulabilecek bir şey, gazetecilerin ek ücret almadan daha fazla emek
sarfetmelerinin bekleneceği endişesi. Amerika’da University of California Berkeley’de
çokluortam gazeteciliği konusunda dersler verilmekte. Bir çokluortam gazetecisi,
gerekli araçlarını sırt çantasında taşıyabilmeli. Örnek olarak verilen cihazlara bakacak
olursak, bir video kamera, buna bağlanabilen mikrofon, tripod, dizüstü bilgisayar,
video, resim ve metin işleme yazılımları, Web sayfası (HTML) editörü, not defterleri ve
kalemler. Bunlara bir uydu telefonu da eklenirse, haberci herhangi bir yerden çalıştığı
kuruma resim, yazı, ses ve video görüntüsü gönderebilir.

Yayın kuruluşları çokluortam içeriğini nasıl ücretlendireceklerini

bulduklarında, eski moda gazeteciliğe alışmış haberciler yeni teknolojiye uyum
sağlamak zorunda kalacaklar. Dosya konusu hazırlayan, belli bir olayı derinlemesine
inceleyen ya da araştırmacı gazetecilik yapanların bu tür uygulamalara açık olması
gerekli. Ama gündelik basında çalışan gazeteciler bir ekipte yer alabilirler ve tüm
bunları kendileri yapmayabilirler.

219
“Backpack Journalism”, http://www.epnworld-
reporter.com/news/printpage.php/aid/192/Backpack_Journalism.html, 16 Haziran 2002

149
4.4.4. Okur Tercihleri ve Medya

Ucla Center For Communication Policy (www.ccp.ucla.edu) tarafından yapılan

“Internet Report 2001” başlıklı araştırmaya göre220, en popüler Internet aktiviteleri
arasında sırasıyla e-posta, anında mesajlaşma ve haber okuma yer alıyor. Aynı
araştırmaya göre221 Internet kullanıcılarında medya tüketimi, Internet kullanmayan
kişilere göre daha fazla; ancak Internet kullanmayanlar, kullananlara oranla daha fazla
TV seyrediyorlar.

Columbia Üniversitesi’nde Kasım 1996 tarihinde yaptığı “Internet’ten

Gutenberg’e” başlıklı sunumunda Umberto Eco,

“Eflatun'un söylediğine göre, yazıyı bulduğu varsayılan Hermes, insanların

unutacağı şeyleri hatırlamasına yarayacak bu buluşunu firavun Tamus'a sunar. Firavun
"Becerikli Hermes" der, "bellek sürekli çalışmayla canlı tutulacak bir büyük
armağandır. Bu buluşunla insanlar artık belleklerini çalıştırmak zorunda kalmayacaklar.
İçten bir çabayla değil de, dıştan bir araç yardımıyla yapacaklar bunu.”

şeklinde bir örnek veriyor ve devam ediyor:

“İki basit nedenle, artık kimse bu önyargıları paylaşmıyor. Birincisi, biliyoruz

ki kitaplar başkalarının bizim yerimize düşünme araçları olmasının tersine, daha başka
düşünceleri körüklerler. Ancak yazının bulunmasından sonra, kendiliğinden çağrışımlı
bellek üzerine Proust'un Geçmiş Zamanın Peşinde gibi bir başyapıtı yazılabildi.
Diğeriyse, insanlar yazının bulunmasından önce ‘şey’leri hatırlamak için belleklerini
eğitmek zorundaydı. Oysa sonrasında kitapları ve içindekileri de hatırlamak için
çalışmaları gerekti. Kitaplar belleğe meydan okuyup geliştiriyordu.

Firavun ezeli bir korkuyu başlatıyordu aslında. Derinlemesine tinsel, içinde bir
değer barındırdığına inandığımız, özel, doğurgan bir şeylerin yeni gelen teknolojik
gelişmeyle yıkılacağı korkusunu.

Sanki firavun önce yazılı yüzeyi sonra da insan belleğini gösterip, "Bu onu
öldürecek!" demişti.

Bin yıldan fazla bir zaman sonra, matbaanın bulunmasından hemen sonra,
Victor Hugo "Notre Dame de Paris"inde bize bir papazı gösterir: Claude Frollo bir
parmağıyla önce kitabı, sonra da sevgili katedralini göstererek "ceci tuera cela" der, bu
onu (kitap katedrali, alfabe resimleri) öldürecek. O zamanlarda kitlelere bilgi
ulaştırmanın yolu, okumuş seçkinlerin aktarımlarını katedrale resmetmekti. Ortaçağda

220
Ucla Center For Communication Policy, www.ccp.ucla.edu, “Internet Report 2001”, s. 18
221
A.g.e., s. 30

150
bir katedral, kalıcı ve değiştirilemez bir televizyon programı gibiydi. Belgeselleriyle,
tarih bilgisi, eğlenceleri, ahlak değerleri, din bilgisini de içeren.

1960’larda Marshall McLuhan ‘Gutenberg Galaksisi’ adlı kitabını yazdı.

Kendisi değilse de, okurlarının birçoğu, TV ve elektronik cihazların kitabı öldüreceğini
söylemişlerdir... Böylelikle şu bunu öldürecek hikayemizin son safhasına gelmiş
bulunuyoruz. Birçok yerde tekrarlanan bir görüş var: hipermetinsel (hypertextual) CD-
ROM’lar kitapların yerini alacaktır.”

151
5. MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ÜZERİNE BİR ANKET
ÇALIŞMASI

5.1. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ

Türkiye'deki insanların mobil içeriğe olan ilgilerinin oranını belirleyebilmek

için yapılan çalışmada, MS Word programında hazırlanan anket formu, 3000 kişiye e-
posta yoluyla iletildi. Formun çıktısı alınarak 65 kişinin de ankete doğrudan katılımı
sağlandı. Anket sorularını analiz edersek, katılımcılara ilk soruda haberlere mobil
erişim konusunda istekli olup olmadıkları soruldu. İkinci soruda mobil olarak
erişebildikleri haberlere yorumda/eleştiride bulunmayı isteyip istemeyecekleri soruldu.
Üçüncü soruda ise önceki sorularda yer alan eylemleri yaparken kendilerini olumsuz
yönde etkileyebilecek unsurları saymaları istendi ve maddi imkânsızlık, teknolojinin
yetersizliği, mobil iletişime yönelik isteksizlik olarak üç seçenek belirtildi. Bu soruya
birden fazla seçenekle cevap vermek mümkündür şeklinde bir notla birlikte, diğer ve
hiçbiri seçenekleri de eklendi.

Anketin sonunda katılımcıların yorum ve eleştirilerini yazabilecekleri bir

yorum/eleştiri kısmı da bırakıldı.

Katılımcıları seçerken, mobil telefon kullanıcısı olanlara öncelik verildi. Eğitim

seviyesi olarak lisans seviyesi seçildi -ki genelde bu yaş ve eğitim seviyesindeki kişiler
kendi bütçelerini belirleyerek harcamalarını yapmaya başlıyorlar ve hayatları boyunca
sürdürdükleri bazı alışkanlıkları kazanıyorlar. Anket formunun bir örneği, ekler
kısmında görülebilir.

5.2. TANIMSAL BULGULAR

Anket formu kendilerine e-posta* yoluyla iletilen 3000 kişinin 135'i, yani
yüzde 4,5’i ankete katıldı ve soruları cevapladı. Doğrudan yüzyüze görüşülerek 65

*
Bu adreslerden 2266 tanesi Turkeyhightech@yahoogroups.com e-posta listesi üyelerine aitti.

152
kişinin de ankete katılımı sağlandı. Böylelikle anketi cevaplayan toplam katılımcı sayısı
200'e ulaştı. Katılımcılar bazı soruları cevaplamazken, yorumlarıyla bu
cevaplamadıkları sorular hakkındaki görüşlerini açıklama yoluna gittiler.

Anket katılımcıları mesleklerine gore gruplandıklarında, en çok yüzdeye sahip

olanları (katılımcıların yüzde 75,5'i) şöyle sıralanıyor: 56 mühendis (yüzde 28), 40
üniversite öğrencisi (yüzde 20), 21 gazeteci (yüzde 10,5), 11 üniversite öğretim üyesi
(yüzde 5,5), 8 ilköğretim öğretmeni (yüzde 4), 6 halkla ilişkilerci (yüzde 3), 5 serbest
çalışan (yüzde 2,5), 4 şirket yöneticisi (yüzde 2).

Meslek gruplarının en az yüzdeye sahip olanları (katılımcıların yüzde 24,5'i)

ise şöyle sıralanıyor: 3 doktor (yüzde 1,5), 2 araştırma görevlisi (yüzde 1), 2 danışman
(yüzde 1), 2 bilişim uzmanı (yüzde 1), 2 muhasebeci (yüzde 1), 2 mimar (yüzde 1), 2
kütüphaneci (yüzde 1), 2 işletmeci (yüzde 1), 2 fotoğraf editörü (yüzde 1), 2 reklamcı
(yüzde 1), 1 yazılımcı (yüzde 0,5), 1 yazılım danışmanı (yüzde 0,5), 1 yayıncı (yüzde
0,5), 1 turizmci (yüzde 0,5), 1 tekstilci (yüzde 0,5), 1 sosyal hizmet uzmanı (yüzde 0,5),
1 sistem analisti (yüzde 0,5), 1 serbest mali müşavir (yüzde 0,5), 1 sekreter (yüzde 0,5),
1 sanayici (yüzde 0,5), 1 reklam pazarlamacı (yüzde 0,5), 1 portal yöneticisi (yüzde
0,5), 1 pazarlamacı (yüzde 0,5), 1 organizatör yapımcı (yüzde 0,5), 1 milletvekili (yüzde
0,5), 1 memur (yüzde 0,5), 1 iş geliştirme uzmanı (yüzde 0,5), 1 Internet kafe sahibi
(yüzde 0,5), 1 insan kaynakları uzmanı (yüzde 0,5), 1 iletişim uzmanı (yüzde 0,5), 1
iletişim stratejisti (yüzde 0,5), 1 emekli doktor (yüzde 0,5), 1 ekonomist (yüzde 0,5), 1
bilgisayar yazılımcısı (yüzde 0,5), 1 bilgisayar uzmanı (yüzde 0,5), 1 bilgi işlem
sorumlusu (yüzde 0,5), 1 avukat (yüzde 0,5), 1 gümrük komisyoncusu (yüzde 0,5).
Meslekler değerlendirme açısından kolaylık sağlamak için Eğitimci (ilköğretim
öğretmeni, üniversite öğretim üyesi, araştırma görevlisi), Öğrenci (üniversite öğrencisi),
İletişimci (yayıncı, reklamcı, reklam pazarlamacı, halkla ilişkilerci, portal yöneticisi,
pazarlamacı, iletişim uzmanı, iletişim stratejisti, gazeteci, fotoğraf editörü), Mühendis
ve Diğer (şirket yöneticisi, yazılımcı, yazılım danışmanı, turizmci, tekstilci, sosyal
hizmet uzmanı, sistem analisti, serbest mali müşavir, serbest çalışan, sekreter, sanayici,
organizatör yapımcı, muhasebeci, mimar, milletvekili, memur, kütüphaneci, işletmeci,
iş geliştirme uzmanı, Internet kafe sahibi, insan kaynakları uzmanı, emekli doktor,

153
ekonomist, doktor, danışman, bilişim uzmanı, bilgisayar yazılımcısı, bilgisayar uzmanı,
bilgi işlem sorumlusu, avukat, gümrük komisyoncusu) biçiminde gruplandırıldı.

Anket katılımcılarının yaş ortalaması 29,3. En genç katılımcı 17 yaşında bir

öğrenci, en yaşlı katılımcı 70 yaşında bir emekli doktor. Yaş grupları arasında en çok
tekrarlanan 25 yaş. Katılımcıların değerlendirme açısından kolaylık sağlamak için
yaşlarına göre Genç, Orta Yaşlı ve Yaşlı biçiminde gruplandırıldı. Katılımcıların
cinsiyet dağılımı ise 152 erkek (yüzde 76), 48 kadın (yüzde 24) biçiminde.

200 katılımcının 159'u, yani yüzde 79,5’i ilk soruya olumlu cevap vererek
mobil olarak haberlere erişmeyi istediklerini belirttiler. Geriye kalan 41 kişi, verdikleri
olumsuz yanıtı, eğer yeterli özelleştirme seçenekleri (haberlerin zamanını, miktarını ve
içeriğini seçebilme imkânı) sunulacak olursa, olumlu olarak değiştirebileceklerini
belirttiler.

140 120 Tablo 6: Anket

120 katılımcılarının ilk
100 soruya verdikleri
cevapların cinsiyete
80 HAYIR
göre dağılımı.
60 EVET
39
40 32

20 9
0
KADIN ERKEK

50 47
45
Tablo 7:
40
40
Katılımcıların
35
33 meslek gruplarına
30
göre birinci soruya
24 EVET verdikleri
25
20 16 HAYIR cevapların
15
15
dağılımı.
9
10 6 6
4
5
0
DİĞER EĞİTİMCİ İLETİŞİMCİ MÜHENDİS ÖĞRENCİ

154
 Mobil olarak sunulan haberlere eleştiride/yorumda bulunma konusundaki
ikinci soruyu 140 kişi, yani katılımcıların yüzde 70’i olumlu yönde yanıtlayarak istekli
olduklarını belirtirken, 60 kişi (yüzde 30) olumsuz yanıt verdi.

120
107 Tablo 8:
100 Katılımcıların
ikinci soruya
80 verdikleri
BOŞ cevapların cinsiyete
60 HAYIR göre dağılımı.
45
EVET
40 35

20 12
1
0
KADIN ERKEK

45 42
Tablo 9: Katılımcıların
40
mesleklere göre ikinci
33
35 soruya verdikleri
29 cevapların dağılımı.
30
24 BOŞ
25
EVET
20
14 14 15 HAYIR
15 13

10 7 8

5 1
0
DİĞER EĞİTİMCİ İLETİŞİMCİ MÜHENDİS ÖĞRENCİ

Son soruyu cevaplayanlardan 124'ü maddi imkânsızlığın mobil haber erişimi

konusundaki isteklerini olumsuz yönde etkilediğini, 35’i teknolojinin yetersiz olduğunu
düşündüğünü, 19’u ise çeşitli sebeplerden (iş yükünü artıracağı endişesi, sürekli haber
bombardımanı ve gereksiz mesajlarla boğuşma endişesi, vb.) mobil iletişime ilgi
duymadığını belirtti.

155
 100 93
90
Tablo 10:
80
Üçüncü soruya
70
verilen
60
İLGİSİZLİK cevapların
50
BOŞ cinsiyete göre
40
TEKNOLOJİK dağılımı.
31 28 MADDİ
30
17
20 14
7 5 5
10
0
KADIN ERKEK

45 42
Tablo 11:
40 Katılımcıların
35 mesleklere göre üçüncü
30 27 BOŞ soruya verdikleri
24 cevapların dağılımı.
25 21 İLGİSİZLİK
20 MADDİ
15
15 TEKNOLOJİK
10 9
10 7 7 7 8
6
5 3 3 3 3 3
1 1
0
DİĞER EĞİTİMCİ İLETİŞİMCİ MÜHENDİS ÖĞRENCİ

Anketin son sorusuna verilen yanıtlar arasında teknolojinin yetersiz olduğunu,

bu tür içeriklere mobil cihazlar üzerinden Türkiye’de yakın zamanda erişilemeyeceğini
belirten 30 kişi, anketi tamamladıktan sonra mobil teknolojiler ve uygulamalar hakkında
bilgilendirildiklerinde, cevaplarının maddi imkânsızlık yönünde değiştiği gözlendi.

Son soruyu, mobil iletişime ilgisiz olduğu biçiminde yanıtlayan 20 kişiden 3'ü
yaptıkları yorumlarda, teknolojinin kendilerine daha fazla iş yükü getireceği
düşüncesinde olduklarını, patronları tarafından sürekli ulaşılabilir olmaktan rahatsız
olacaklarını belirttiler.

156
5.3. DİĞER BULGULAR

Yaş ve meslek grupları esas alınarak MiniTab istatistik programında yapılan

Kikare (Chi-Square) değerlendirme sonuçları aşağıda görülebilir:

MOBİL MOBİL TOPLAM İSTATİSTİKSEL

CİHAZLARDAN CİHAZLARDAN DEĞER
HABERLERE HABERLERE
ULAŞABİLMEYİ ULAŞABİLMEYİ
İSTERİM İSTEMEM

GENÇ 100 32 132 GÖZLENEN

104,94 27,06 BEKLENEN

ORTA 52 8 60 GÖZLENEN
YAŞLI

47 12,30 BEKLENEN

YAŞLI 7 1 8 GÖZLENEN

6,36 1,64 BEKLENEN

TOPLAM 159 41 200

Kikare= 0,233+0,902+0,388+1,503+0,064+0,250= 3,339

DF= 2, P-Değeri= 0,188

Tablo 12: Yaş gruplarına göre ilk soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri.

Yaş gruplarına göre ilk soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P değeri =

0,188 çıkıyor. Yüzde 18 anlamlılık düzeyi ile yaş ile haber içeriğine mobil cihazlar
üzerinden ulaşma isteği arasında bağımlılık yoktur denilebilir. Katılımcıların mobil
haber içeriğine ilgisi yaştan bağımsız olarak dağılım gösteriyor.

157
 MOBİL MOBİL TOPLAM İSTATİSTİKSEL DEĞER
HABERLERE HABERLERE
YORUMDA YORUMDA
BULUNMAYI BULUNMAYI
İSTERİM İSTEMEM

GENÇ 93 38 131 GÖZLENEN

93,48 37,52 BEKLENEN

ORTA YAŞLI 42 18 60 GÖZLENEN

42,81 17,19 BEKLENEN

YAŞLI 7 1 8 GÖZLENEN

5,71 2,29 BEKLENEN

TOPLAM 142 57 199

Kikare= 0,002+0,006+0,015+0,039+0,292+0,728= 1,083

DF= 2, P-Değeri= 0,582

Tablo 13: Yaş gruplarına göre ikinci soruya verilen cevapların Kikare dağılımı ve P değeri.

Yaş gruplarına göre ikinci soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P

değeri = 0,582 çıkıyor. Yüzde 58 anlamlılık düzeyi ile haberlere mobil cihazlar
üzerinden yorum yapma isteği ile yaş arasında bağımlılık yoktur denilebilir.
Katılımcıların mobil haberlere yorumda bulunma isteği yaştan bağımsız olarak dağılım
gösteriyor.

158
 İLGİSİZLİK MADDİ TEKNOLOJİK TOPLAM İSTATİSTİKSEL
DEĞER

GENÇ 16 92 13 121 GÖZLENEN

14,28 84,29 22,43 BEKLENEN

ORTA 5 32 20 57 GÖZLENEN
YAŞLI

6,72 39,71 10,57 BEKLENEN

TOPLAM 21 124 33 178

Kikare= 0,208+0,705+3,966+0,442+1,496+8,420= 15,238

DF= 2, P-Değeri= 0,000

Tablo 14: Yaş gruplarına göre üçüncü soruya verilen cevapların Kikare dağılımı ve P değeri.

Yaş gruplarına göre üçüncü soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P

değeri = 0,000 çıkıyor. Bu değerlendirmede Kikare sonuçlarının anlamlı olması için boş
verilen cevaplar değerlendirmeye alınmadı ve yaşlı ve orta yaşlı katılımcılar tek grup
halinde değerlendirildi. Buna göre mobil haber erişimi konusunda katılımcıların
etkinliklerini olumsuz yönde etkileyebilecekler sebeplerle, yaş grupları arasında güçlü
bir bağımlılık var. Katılımcıların yaşları verdikleri cevapları etkiliyor.

159
 MOBİL MOBİL TOPLAM İSTATİSTİKSEL
CİHAZLARDAN CİHAZLARDAN DEĞER
HABERLERE HABERLERE
ULAŞABİLMEYİ ULAŞABİLMEYİ
İSTERİM İSTEMEM

DİĞER 40 6 46 GÖZLENEN

36,57 9,43 BEKLENEN

EĞİTİMCİ 15 6 21 GÖZLENEN

16,70 4,31 BEKLENEN

İLETİŞİMCİ 33 4 37 GÖZLENEN

29,42 7,59 BEKLENEN

MÜHENDİS 47 9 56 GÖZLENEN

44,52 11,48 BEKLENEN

ÖĞRENCİ 24 16 40 GÖZLENEN

31,80 8,20 BEKLENEN

TOPLAM 159 41 200

Kikare= 0,322+1,248+0,172+0,667+0,437+1,694+0,138+0,536+1,913+7,420=
14,547

DF= 4, P-Değeri= 0,006

Tablo 15: Meslek gruplarına göre ilk soruya verilen cevapların Kikare dağılımı ve P değeri.

Meslek gruplarına göre ilk soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P

değeri = 0,006 çıkıyor. Buna göre meslek ile haber içeriğine mobil cihazlar üzerinden
ulaşma isteği arasında güçlü bir bağımlılık vardır denilebilir. Katılımcıların mobil haber
içeriğine ilgisi mesleklere bağımlı olarak dağılım gösteriyor. Buna göre; İletişimci
grubundaki katılımcıların 89,189'u, Diğer grubundakilerin yüzde 86,9’u, Mühendis’lerin

160
83,9'u, Eğitimci’lerin yüzde 71,4’ü, Öğrenci’lerinse yüzde 60’ı mobil cihazlardan
haberlere ulaşmayı istediklerini belirtmişler.

MOBİL MOBİL TOPLAM İSTATİSTİKSEL

HABERLERE HABERLERE DEĞER
YORUMDA YORUMDA
BULUNMAYI BULUNMAYI
İSTERİM İSTEMEM

DİĞER 33 13 46 GÖZLENEN

32,82 13,18 BEKLENEN

EĞİTİMCİ 14 7 21 GÖZLENEN

14,98 6,02 BEKLENEN

İLETİŞİMCİ 29 8 37 GÖZLENEN

26,40 10,60 BEKLENEN

MÜHENDİS 42 14 56 GÖZLENEN

39,96 16,04 BEKLENEN

ÖĞRENCİ 24 15 39 GÖZLENEN

27,83 11,17 BEKLENEN

TOPLAM 142 57 199

Kikare=
0,001+0,002+0,065+0,161+0,256+0,637+0,104+0,259+0,527+1,313=
3,325

DF= 4, P-Değeri= 0,505

Tablo 16: Meslek gruplarına göre ikinci soruya verilen cevapların Kikare dağılımı ve P değeri.

Meslek gruplarına göre ikinci soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P

değeri = 0,505 çıkıyor. Buna göre yüzde 50 anlamlılık düzeyi ile meslek grupları ile

161
haberlere mobil cihazlar üzerinden yorum yapma isteği arasında bağımlılık yoktur
denilebilir. Katılımcıların mobil haberlere yorumda bulunma isteği mesleklerine bağımlı
değildir.

İLGİSİZLİK MADDİ TEKNOLOJİK TOPLAM İSTATİSTİKSEL

DEĞER

DIĞER 0 24 15 39 GÖZLENEN

4,60 27,17 7,23 BEKLENEN

EĞİTİMCİ 1 10 7 18 GÖZLENEN

2,12 12,54 3,34 BEKLENEN

İLETİŞİMCİ 3 21 7 31 GÖZLENEN

3,66 21,60 5,75 BEKLENEN

MÜHENDİS 8 42 3 53 GÖZLENEN

6,25 36,92 9,83 BEKLENEN

ÖĞRENCİ 9 27 1 37 GÖZLENEN

4,37 25,78 6,86 BEKLENEN

TOPLAM 21 124 33 178

Kikare=
4,601+0,370+8,349+0,594+0,514+4,021+0,118+0,016+0,273+0,488+0,699+4,742+4,921+0
,058+5,005= 34,770

DF= 8, P-Değeri= 0,000

Tablo 17: Meslek gruplarına göre üçüncü soruya verilen cevapların Kikare dağılımı ve P değeri.

Meslek gruplarına göre üçüncü soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P

değeri = 0,000 çıkıyor. Boş cevaplar gözardı edilerek yapılan değerlendirmeye göre
mobil haber erişimi konusunda katılımcıların etkinliklerini olumsuz yönde

162
etkileyebilecek sebeplerle, meslek grupları arasında güçlü bir bağımlılık vardır.
Katılımcıların mesleklere bağlı olarak üçüncü soruya verdikleri cevaplar değişiklik
gösteriyor. Buna göre Mühendis’lerin 79,245’i, Öğrenci’lerin 72,972'si, Diğer grubunun
yüzde 61,53'ü, İletişimci’lerin yüzde 67,74'ü, Eğitimci’lerin yüzde 55,55'i maddi
olanaksızlığın mobil haber erişimi konusundaki isteklerini olumsuz etkilediğini
belirtiyor.

5.4. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ

Bu bölümde katılımcıların yorumları ve verdikleri cevaplar birlikte ele alınarak

ulaşılan sonuçlar açıklanacaktır.

Katılımcıların yorumları* ile ankete verilen cevaplar incelendiğinde, şu

sonuçlar görülüyor: Özelleştirilebilir mobil içerik, teknolojinin imkânlarıyla desteklenir
ve hedef kitleler mobil iletişim konusunda eğitilir ya da teşvik edilirse, belli bir noktaya
kadar, Internet üzerinde yer alan içerikle ve basılı yayınlarda yer alan içerikle rekabet
edebilir; diğerlerine bütçesinde yer ayırmayan kişiler bu tür hizmetleri sunan yayınlara
abone olabilir. Mobil reklamcılık uygulamaları ile desteklenerek sunulacak içeriklerle,
sağlıklı bir iş planı ile sürdürülebilir uygulamalar ortaya konulmaması için de hiçbir
sebep yok. Şu anda öncelikli olarak ‘fal’, ‘günün sözü’, ‘günün etkinliği’ benzeri ufak
bilgilerle kullanıcılara mobil içerik sunulacak olursa, ileride yapılacak kurumsal
anlaşmalarla daha gelişmiş içerikler de sağlanabilir.

*
Bu kapsamda incelenen katılımcı yorumları, ekler bölümünde 7. Ek olarak görülebilir.

163
 6. SONUÇ

Bu tez çalışması için çoğunlukla yabancı kaynaklara başvurulmak zorunda

kalındıysa da, anket, uzmanlarla yapılan görüşmeler ve örnek olay incelemeleri yoluyla
tez daha etkin kılınmaya ve savunulanlar kanıtlamaya çalışıldı. Anket sonuçları bir
önceki bölümde ele alınmıştı. Uzmanlarla yapılan görüşmeler de ekler bölümünde
okunabilir.

Tez boyunca dünyadaki ve Türkiye'deki değişik mobil uygulamalardan,

bunların insanların hangi ihtiyaçlarını karşıladığından ve neler yapılabileceğinden
bahsedildi. Mobil İletişim bölümünde teknolojilerle ilgili bilgi verildi. Etkileşimlilik
bölümünde kavramın tez boyunca hangi çerçevede ele alındığı anlatıldı. Mobil İletişim
ve Etkileşimli Yayıncılık bölümünde bu alandaki Türkiye’deki ve dünyadaki
uygulamalardan ve kullanıcı beklentilerinden bahsedildi.

Türkiye, geliştirilen mobil iletişim uygulamalarıyla, sadece kullanıcı pazarı

olarak değil, uygulama geliştirici pazarı olarak da verimli bir ülke olduğunu ispatlıyor.

Tez boyunca savunulduğu ve ortaya konulduğu gibi, insanlar mobil biçimde

iletişim kurmayı ve haberlere/içeriğe erişmeyi isterler; teknolojik açıdan da bu şu anda
mümkün. Uygulamalar da her geçen gün artmakta. Varolan durum, uzmanların
görüşleri ve anket sonunda elde edilen bulgular da tez varsayımını destekliyor. Ancak
bu alanda söz sahibi olan katılımcıların (teknoloji geliştirenler, içerik sağlayanlar,
reklamcılar, reklamverenler, kullanıcılar) belli bir iş planı çerçevesinde fayda elde
edebilecekleri bir sistem yerleştirmeleri gerekmekte. Bu sebepten yakın bir gelecekte
sözkonusu alandaki uygulamalar yaygınlık kazanamayabilir. Çünkü kullanıcılar aynı
içeriği ücretsiz olarak başka şekilde bulabilirken, mobil olarak erişmek ve yüklü bir
meblağ vermek istemeyecektir. Elbette zaman ve konum tabanlı, yani tam mobil
cihazlarla sunulabilecek içerikler bu varsayımın dışındadır.

Nokia için, HPI Research tarafından Haziran 2001'de dünya çapında 11 ülkede
3300 kişi ile yapılan araştırma sonuçlarına göre: Çekirdek mobil telefon pazarı 16-45

164
yaşları arasındaki kullanıcılar*. Araştırmaya göre cep telefonu kullanıcılarının yüzde
88’i tercih edilen bir mağazadan mobil indirim kuponu almak istiyor. Mobil görsel
iletişime ilgi gösteren kullanıcıların yüzde 76’sı alacakları reklam SMS’lerini kabul
edilebilir buluyor. Kullanıcıların yüzde 86’ sı mobil reklam almayı, mobil iletişim
giderlerinin bir bölümünün reklamveren tarafından karşılanması halinde kesinlikle
istiyor.

Ancak dört önemli faktör bu isteklerde belirleyici: Tercih; mesajların

gelmesini ya da gelmemesini belirleyebilmek; Kontrol; istenen mesajların bazılarının
gelip gelmemesinin belirlenebilmesi; Kişiselleştirme; alınacak mesajların
filtrelenebilmesi; Karşılıklı fayda; bu mesajlar karşılığında kullanıcının bir şekilde
(telefon ücretlerinin düşürülmesi gibi) fayda elde etmesi.

Türkiye’de geliştirilen ve sayılan özelliklere sahip bir uygulama olarak dikkat

çeken Mobilaktif.com kurucuları, projelerini "yüzde 100 müşteri izni temelli bir
pazarlama kanalı" olarak tanımlıyorlar222. Mobilaktif.com'da izin tabanlı pazarlama
stratejisini kullanan 121metre şirketi, iki taraflı üyelik sistemi ile çalışıyor: Bireysel
üyeler, haber almayı istedikleri firmaları belirleyerek, hiçbir ücret ödemeden yalnızca
seçtikleri kurumların indirimlerini, kampanyalarını, son dakika fırsatlarını, ne-nerede
bilgilerini SMS yoluyla öğrenebiliyor. Bunun yanında haber ve bilgi servislerinden
yararlanabiliyor, cep telefonları yoluyla çekilişlere, ödüllü oyunlara katılabiliyorlar.
Bireysel üyelerin faydalanabilecekleri haber ve bilgi servisleri arasında fal, günün sözü,
günün etkinliği de var. Büyük medya kuruluşları ile anlaşmalar yapılması da
planlanıyor. Kurumsal üyeler ise üyelik bedeli ve SMS kredi satın alımı ile sisteme
hiçbir alt yapı yatırımı yapmaksızın dahil olarak, kendisinden haber almak isteyen
MobilAktif üyelerine;

• yeni bir ürünün veya hizmetin reklam ve tanıtımını yapabiliyor,

• promosyon ve indirim dönemlerini duyurabiliyor,

• taksitle satış yapan işletmelerde müşterilere taksit ödeme tarihlerini ve miktarlarını

hatırlatabiliyor,

*
Türkiye'de bu yaş grubu nüfusun 3'te 2'sini oluşturuyor. Potansiyelin büyüklüğü buradan anlaşılabilir.
222
Mobilaktif.com tanıtım toplantısı, Creaworld, İstanbul, 5 Haziran 2002

165
• geciken ödemelerde uyarı gönderebiliyor,

• son dakika fırsatlarını bildirebiliyor,

• mobil kuponları, biletleri ulaştırabiliyorlar.

Böylelikle kurumlar, kendisiyle ilgilenen üyeler ile mobil iletişim kurma ve

potansiyel müşterilere her an her yerde ulaşma olanağına kavuşuyorlar.

Türkiye’de WAP uygulamalarının rağbet görmemesinin ardında yatan sebepler

hakkında uzmanların ve kullanıcıların yaptığı yorumlara baktığımızda şunları
görüyoruz223:

GSM, TDMA teknolojisine dayandığı için kullanıcı Internet’e girdikten sonra

sayfayı bir saniyede indirse ve geri kalan sürede herhangi bir veri alışverişi olmasa bile
kullanılan süre için para ödeniyor. Halbuki CDMA de süre yerine kullanılan veri kadar
para ödeniyor. Kullanıcı açısından büyük avantaj sağlayan bir model. GSM’deki WAP
fiyatlandırma modeli bu bakımdan yanlış.

İkincisi siteleri WAP'a çevirmek çok kolay olmasına rağmen WAP'ta bir içerik
sorunu vardı. Bunun nedeni ise WAP’ta ‘killer application’un (çok ses getiren,
girişimcilere kârlılık sağlayan, kullanıcıların da ilgisini çeken uygulama)
bulunamaması. Site boyutları büyük olabiliyor. Yüklemek zaman alıyor. Bu zaman için
para ödüyorsunuz. Fakat kullanıcıların ellerindeki ekran, metin tabanlı bir ekran.

Bununla birlikte Japonya’daki telekom operatörlerinden NTT DoCoMo, I-

mode ile WAP kullanmak yerine C-HTML dilini kullandı. Yani Internet’teki sitenizi
mobil cihazların anlayacağı dile çevirmek daha zordu. Fakat onu mobil cihazda
gösterecek uygulamayı cihazın içine koyunca, yani renkli ekran gibi özelliklerle cihazın
fiziksel kısmı ilgilenince, I-mode için içerik sağlamak adına herkes çalışmalara başladı.
Çünkü kullanıcılar hem CDMA sayesinde az para ödüyorlardı, hem de renkli ekranda
Internet büyük bir içerik ile ellerinin altındaydı. Hızı sağlamak için de Web sayfalarının
boyutunda sınırlama vardı. Aynı sınırlama e-postalar için de geçerliydi. Uygulama

223
TurkeyHighTech@yahoogroups.com, ‘WAP hakkında yanlışlar’ başlıklı tartışmalar, 22-25 Mart 2002

166
geliştiricilerin ilgisi o kadar yoğun ki, I-Mode içerik sağlayıcıları listesinde yer
alabilmek için firmalar DoCoMo'ya düzenli olarak para ödüyorlar.

Japonya da yukarıda sayılan sebepler yüzünden insanlar Internet’e bilgisayar

yerine daha çok cep telefonu ile giriyorlar. Tabii bunda dial-up ücretlerinin ABD ve
diğer ülkeler ile kıyaslandığında yüksek kalışının da rolü var. Japonların yeniliklere
daha açık oldukları, yani kültürün de etkisi olduğu söyleniyor.

WAP uygulamaları Türkiye’de ilk defa duyurulduğunda, bir dakika WAP

kullanmanın bedeli dial-up Internet erişimi ile karşılaştırıldığında çok yüksekti. Bir
dakika WAP erişimi için 100 bin lira gibi bir para ödeniyordu 2000 yılında, ki dial-up
erişimin dakikası ortalama 8 bin liraydı224.

Yukarıda sayılan fikirlere katılmayan kişiler de, WAP’ın Türkiye'ye pahalı

gelmediğini, çok uzun süre ücretsiz verildiğini, WAP özellikli cep telefonlarının çok
küçük bir kesiminin pahalıya satıldığını söylüyorlar. Ana sorunun WAP’ın dünyada da
Türkiye’de olduğu gibi tutulmaması olduğunu, insanların Internet’in renkli dünyasından
sonra, metin temelli bir şebekeye uyum gösteremediğini düşünüyorlar.

Ancak hiç kimse WAP’ın bittiğini düşünmüyor. “Daha WAP uygulaması

başlamadan GSM operatörleri GPRS hatta UMTS hakkında konuşuyorlardı, teknolojiyi
öğrenmeleri için çalışanlarını yurt dışına gönderiyorlardı. WAP için uygulanan her şey
GPRS ve ötesi olarak bize geri dönecek”225.

Özetlemek gerekirse, bütün dünyada olduğu gibi, Türkiye’de de WAP

beklentilerin çok altında bir başarı elde etti. Bunda WAP=Internet gibi bir sloganla
ortaya çıkılmasının olumsuz bir etkisi oldu. Böylesi büyük bir beklenti yaratıldıktan
sonra, gerçekte mevcut kısıtlardan (teknolojinin yeniliği, uygulamaların yetersizliği ve
operatörlerin hazırlıklarının tam olmayışı) dolayı aslında WAP ile ancak Internet
okyanusunun sadece küçük (ama belki rafine) bir kısmına erişilebilince, hayal kırıklığı
meydana geldi. Internet gibi renkli bir dünya, WAP ile renksiz ve durağan bir kaba
sığdırılmaya çalışılınca beklentilerin epeyce altında bir başarı elde edildi. Bunda WAP

224
Tansu Turdağ, TurkeyHighTech@yahoogroups.com’daki e-posta mesajı, 23 Mart 2002’de 9:24
225
Serhat Ayan, TurkeyHighTech@yahoogroups.com’daki e-posta mesajı, 22 Mart 2002

167
protokolünün ve kullanılan uygulama dilinin (WML) yetersizlikleri yanında, mobil
terminallerin yetersizlikleri de çok önemliydi.

'WAP mı , GPRS mi', ya da 'WAP yerine GPRS' gibi deyimler yanlış ifadeler
içermekte. Şöyle ki; GPRS sadece bir taşıyıcı teknoloji, bu nedenle alt katmanda yer
alır, uygulama katmanı ile doğrudan bir ilgisi yok. Yani herhangi bir uygulama, GPRS
taşıyıcısının üzerine konularak taşınır. WAP işte bu GPRS'in üzerine konulup taşınan
uygulama katmanıyla ilgilidir. Bunun gibi Web uygulamaları (HTML), ya da e-posta
uygulamaları (POP, SMTP) da istenirse GPRS taşıyıcısını kullanabilir. WAP
uygulamaları şimdiki halde ya normal GSM veri (devre anahtarlamalı teknoloji) ya da
GPRS (paket anahtarlamalı teknoloji) taşıyıcıları ile taşınmakta. GPRS’in kullanıcıya
yansıyan en büyük faydası paket iletişimden dolayı, hacim tabanlı ücretlendirme. Yani
kullanıcı WAP oturumu boyunca bağlı kaldığı zamana göre değil, sadece alıp
gönderdiği veri miktarına göre ücretlendirilmekte. Bu durumda, örneğin, telefondan
WAP sitelerine girerek bir sinemanın saatini öğrenmek yaklaşık 2 dakika alırsa ve GSM
veri üzerinden kullanılırsa 300-400 bin liraya mal olurken, GPRS üzerinden kullanılırsa,
veri miktarı ancak 3-5 Kbyte olduğundan sadece 6 bin liraya mal olur. Ayrıca GPRS'in
'sürekli çevrimiçi-sürekli bağlı' özelliğinden dolayı, sayfalar arasında dolaşmak daha
hızlı olabilmekte.

Türkiye’de içerik sağlayıcılar, WAP içerikleri sağlamakta yetersiz sayılabilir.

Bunun zenginleşmesi WAP kullanımını artıracak. Ayrıca MMS (Mutimedia Messaging
Service) uygulamaları da WAP kullanımı için tetikleyici olabilecek. Çünkü MMS
aktarım altyapısında WAP protokolü kullanılmaktadır226.

226
Şenol Candaş, TurkeyHighTech@yahoogroups.com‘daki e-posta mesajı, 22 Mart 2002

168
EKLER

169
 EK 1: Anket Formu Örneği

İYİ GÜNLER,

MOBİL İLETİŞİM KONULU LİSANSÜSTÜ TEZİM İÇİN ÜÇ SORULUK KISA BİR

ANKET HAZIRLADIM. CEVAPLARINIZI korogluosman@hotmail.com ADRESİNE
GÖNDEREBİLİRSİNİZ. ŞİMDİDEN TEŞEKKÜRLER.

SAYGILARIMLA,
OSMAN KÖROĞLU
korogluosman@hotmail.com
______________________________________________________________
YAŞ:
MESLEK:
CİNSİYET:

SORU-1) PC'LER ÜZERİNDEN ERİŞTİĞİNİZ HABER SİTELERİNE* CEP

TELEFONU BENZERİ GELİŞMİŞ KİŞİSEL İLETİŞİM CİHAZLARI YANİ
AVUÇİÇİ BİLGİSAYAR YA DA PDA'LER (KİŞİSEL SAYISAL ASİSTAN)
ÜZERİNDEN ULAŞABİLMEYİ İSTER MİSİNİZ?
*HABER SİTELERİ: KAVRAM, GÖRSEL VE İŞİTSEL İÇERİK SUNAN MEDYA
KURUMLARININ WEB SİTELERİ ANLAMINDA KULLANILMAKTADIR.

EVET HAYIR

SORU-2) GÖRSEL YA DA İŞİTSEL HABERLERE ULAŞABİLDİĞİNİZ BU

CİHAZLAR YOLUYLA, SÖZKONUSU HABERLERE YORUMDA, ELEŞTİRİDE
BULUNMAYI İSTER MİSİNİZ?
EVET HAYIR

SORU-3) YUKARIDAKİ SORULARDAKİ ETKİNLİKLERİ

GERÇEKLEŞTİRMENİZİ OLUMSUZ YÖNDE EN ÇOK ETKİLEYEBİLECEK
SEBEP AŞAĞIDAKİLERDEN HANGİSİDİR? (BİRDEN FAZLA ŞIK
SEÇEBİLİRSİNİZ.)
MADDî İMKÂNSIZLIK (MUHTEMELEN YA CİHAZLARI SATIN ALAMAM,
YA DA ERİŞİM ÜCRETLERİNİ ÖDEYEMEM).
TEKNOLOJİNİN YETERSİZLİĞİ (BU İLETİŞİM ALTYAPISIYLA BU
DEDİKLERİNİZ İMKÂNSIZ).
MEKÂNDAN BAĞIMSIZ OLARAK İLETİŞİM KURMAK, İSTEDİĞİM
GÖRSEL/İŞİTSEL HABERLERE ERİŞMEK İLGİMİ ÇEKMİYOR.
HİÇBİRİ
DİĞER (LÜTFEN EKLEYİNİZ):
_________________________________________________________
YORUM/ELEŞTİRİ:

170
EK 2: MS Reader için Internet’teki kaynaklar:

Aşağıdaki listede yer alan sitelerde hem ücretsiz hem de satın alınabilen kitapları
bulmak mümkün. Kaynak: http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=103

http://etext.lib.virginia.edu/
http://www.cewindows.net/reader/reader.htm
http://www.pocketpcpress.com/
http://dotlit.com/
http://www.blackmask.com/Books_for_MS_Reader/
http://www.bn.com/
http://www.amazon.com/
http://esspc-ebooks.com/
http://www.hardshell.com/
http://www.fictionwise.com/
http://digital.library.upenn.edu/books/
http://www.memoware.com/
http://cebooks.blogspot.com/
http://www.audible.com/

MS Reader ve e-kitaplar konusundaki haberleşme listeleri:

(kaynak:http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=103)

http://forum.planetebook.com/
http://groups.yahoo.com/group/ms_reader
http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=93

EK 3: SMS Mesajlarında Kullanılan İngilizce Kısaltmalar

Kaynak: http://www.drksm.com/ AML All my love

ASAP As soon as possible
Sayısal karakterlerle yazılanlar: ATB All the best
ATW At the weekend
:-0 hbtu 0-: Happy birthday to you AWHFY Are we having fun yet
@WRK At work
2bctnd To be continued. B
2d4 To die for B4 Before
2g4u Too good for you BBFN Bye Bye for now.
2Ht2Hndl Too hot to handle. BBS Be back soon
2l8 Too late BBSD Be back soon darling
2WIMC To whom it may concern BCNU Be seein' you
4e Forever BF Boy Friend
4yeo For your eyes only BGWM Be gentle with me (please)
BRB Be right back
A BTW By the way
AAM As a matter of fact.
ADctd2uv Addicted to Love C
AFAIK As far as I know Cm Call me
AKA Also known as Cu See you
ALlWanIsU All I want is You CUIMD See you in my dreams

171
Cul See you later KC keep cool
CUL8R See you later KHUF know how you feel
KIT Keep in touch
D KOTC Kiss on the cheek
Dk Don't know KOTL Kiss on the lips
Dur? Do you remember
L
E L8 Late
E2eg Ear to ear grin L8r Later
EOD End of discussion Lol laughing out loud
EOL End of lecture LTNC Long time no see
LtsGt2gthr Lets get together
F
F? Friends M
F2F face to face M$ULkeCrZ Miss you like Crazy!
F2T Free to talk M8 mate
FITB Fill in the Blank MC merry Christmas
FYEO For your eyes only. MGB May God Bless
FYA For your amusement Mob Mobile
FYI For your information MYOB Mind your own Business

G N
GF Girlfirend. NA No access
GG Good Game NC No comment
GMeSumLuvin Give me some NE Any
lovin’! NE1 Anyone
Gr8 Great No1 No-One
GSOH Good Salary, Own Home NWO No way out
GTSY Glad to see you
O
O4U only for you
H OIC Oh, I see.
h2cus Hope to see you soon OTOH On the other hand
H8 Hate
HAGN Have a good night P
HAND Have a nice day PCM Please call me
HldMeCls Hold me close
Ht4U Hot for You Q
H&K Hugs and Kisses QT Cutie

I R
IDK I dont know R Are
IIRC If I recall correctly RMB Ring my Bell
IMHO In my humble opinion ROTFL Roll on the floor laughing
IMI I mean it RU? Are you?
ILU I love You RUOK? Are you Ok?
IMBLuv It must be Love
IOW In other words... S
IOU I owe you SC Stay cool
IUSS If you say so SETE Smiling Ear to Ear
SO Significant Other
J SOL sooner or later
J4F just for fun SME1 Some One
JFK Just for kicks SRY Sorry
JstCllMe Just call Me SWALK Sent with a loving Kiss
SWG Scientific Wild Guess
K

172
T GTG got to go
T+ Think positive GR8 great
T2ul Talk to you later HAND have a nice day
TDTU Totally devoted to you HOT4U hot for you
Thx Thanks H8 hate
T2Go Time to Go IYQ I like you
TIC Tounge in Cheek IMNSHO in my not so humble opinion
TMIY Take me Im yours IM2GUD4U I'm too good for you
TTFN Ta ta for now. K okay
LOL laughing out loud OR loads of love
U L8 late
U You L8ER later
UR Y ou are LV love
URT1 Your are the one M8 mate
MMFU my mate fancies you
V MTFBWU may the force be with you
VRI Very NE any
NETHNG anything
W NE1 anyone
W4u Waiting for you NO1 no one
WAN2 Want to NP no problem
WLUMRyMe Will you marry Me? OIC oh, I see
WRT With respect to OMG oh, my God
WUWH Wish you were here PAW parents are watching
PLS please
X PPL people
X! Typical Woman R are
X Kiss RTFM read the flippin' manual
XclusvlyUrs Exclusively Yours RU are you
RUOK are you okay
Y SOZ sorry
Y! Typical Man SUM1 someone
YBS You’ll be Sorry THANQ thank you
THX thanks
SMS ve/veya E-posta Kısaltmaları: TMB text me back
TTYL talk to you later
AFAIK as far as I know TYVM thank you very much
ASAP as soon as possible U you
B be URAQT you are a cutie
BCNU be seeing you URA* you are a star
BRB be right back WAN2 want to
BTDT been there done that WBS with
BUZZ OFF buzz off WIV write back soon
BTW by the way W/O without
C see W/E whatever
CID consider it done WKND weekend
COZ because WUD? what you doing
CU see you WYGOWM will you go out with me
CYA see you XLNT excellent
DA the Y why
DYLM do you like me YR your
EZ YYSSW yeah yeah sure sure whatever
easy 1CE once
FOTFLOL falling on the floor, 2DAY today
laughing out loud
F2T free to talk
GAL get a life

173
EK 4: Etkileşimli Yayıncılık Ve Mobil İletişim Uzmanlarıyla Yapılan Görüşmeler:

1. Görüşme

Hurriyetim.com.tr yetkilisi Altınay Ersavaştı SMS hizmeti hakkında bilgi veriyor:

“Soru: Hürriyetim, SMS servisine neden başladı?
A.E.: Türkiye'nin en geniş Türkçe içerikli haber portalı olan Hürriyetim, sürekli güncellenen, güvenilir
habere en hızlı şekilde ulaşma konusunda iddiasını artırarak sürdürüyor. İşte bu noktadan hareketle
haberciliğin bir sonraki adımını atmaya ve Mobil Hürriyetim'i kurmaya karar verdik. Bu yaklaşım aynı
zamanda Mobil Hürriyetim'in temel felsefesini de özetliyor. Buna göre artık kullanıcının haberi talep
etmesine gerek yok; önemli bir gelişme olduğunda haber kullanıcı nerede olursa olsun onu arayıp
buluyor. Nerede olursanız olun haberler size cep telefonunuz ya da PDA (Kişisel Sayısal Asistan) cep
bilgisayarınız kadar yakın.
Soru: Dünyada bu tip uygulamalar nasıl gelişiyor, nerelerde uygulanıyor?
A.E.: Bizim sunduğumuza benzer hizmetler veren uluslararası birkaç büyük firma mevcut. Bu firmaların
hizmetleri de daha çok logo, melodi gönderimi ve eğlence içeriği ile standart bilgi aktarımı gibi
hizmetlerde yoğunlaşıyor. PDA üzerinden sunulan hizmetlerin örneklerini ise daha sıklıkta görebilirsiniz.
Bugün hemen bütün tanınmış Internet gazeteleri, sayfalarını, Mobil Hürriyetim'e benzer bir şekilde PDA
üzerine taşımış durumdalar.
Soru: Hürriyet buradan ne bekliyor?
A.E.: Mobil Hürriyetim, Hürriyet Grubu'nun önemli bir prestij ürünü. Haberciliğin doğası gereği sürekli
kendini yenileyen dinamik bir dünyası var. Bu dünyanın önemli bir oyuncusuysanız ve iddialıysanız,
doğru haberi en hızlı biçimde ulaştırmak için her yolu denemek ve daima yeni kanallar inşa ederek
sınırları zorlamak zorundasınız.
Soru: Reklam geliri de hedefleniyor mu?
A.E.: Cep telefonları çok etkili bir reklam mecrası. Mesajınızı yüzde 100 okunma garantisi ile
iletebiliyorsunuz. Ama bu konuda etik değerlere saygılı bir yaklaşımı benimsemek gerekiyor. Cep
telefonlarına reklam bombardımanı uzun vadede kaybeden bir strateji olacaktır. Mobil Hürriyetim
özellikle B2B (Business to Business-Kurumlararası) stratejileri destekliyor. CRM (Müşteri İlişkileri
Yönetimi) temeline dayalı olarak bireysel pazarlama aktivitelerinde de cep telefonlarını çok etkili bir
kanal olarak görüyoruz. Bu alandaki bilgi birikimimizi isteyen firmalarla paylaşıyoruz." Kaynak:
Digital Dergisi, Kasım 2001, "Cepteki Yeni Kâr Kaynağı", sayfa 29.

2. Görüşme:

Doğan Online Satış Pazarlama Grup Koordinatörü Ebru Aygün Kohen, Hürriyetim İş
Geliştirme Müdürü Fırat Akdere, Hürriyetim Stratejik Planlama Müdürü Erol Demirtaş
Mobilhurriyetim.com.tr hakkında bilgi veriyor:

“Telepati Telekom: Mobil Hürriyetim haber servisleri fikri nasıl doğdu?

Altınay Ersavaştı: Amacımız yurtdışında yeni başlayan mobil haberciliği Türkiye'de ilk uygulayan
kuruluş olmaktı ve bunu gerçekleştirdik. El bilgisayarlarını kullanan insanlar çoğunlukla seyahat
halindeler. Seyahat eden insanlar için güncel haberlere ulaşmak çok önemli, çünkü onlar güncel haberlere
ulaşmak için her yerden gazete alıp okumak ya da Internet'e girmek gibi bir şansa sahip olamıyorlar. Bu
insanlar, e-postalarını okurken ya da takside bir yere giderken gazetesini indirsin, güncel bir konuyla ilgili
yazarların yorumlarını ve haberleri takip edebilsin istiyoruz. Yaptığımız araştırma sonucunda gördük ki;
bu, ihtiyaç duyulan ve istenilen bir uygulama. Uygulamamızın başladığı ilk haftadan itibaren yoğun
girişler oldu.
Telepati Telekom: Mobil haber hizmetiniz hem Windows CE hem de PalmOS işletim sistemleriyle
uyumlu mu?
ED: Evet. Sebebi de bütün el bilgisayarı kullanıcılarının bu uygulamadan yararlanmasını sağlamak.
Burada sadece yazarların yorumları değil, hava durumu, günlük burç yorumları, yeni gündemle ilgili
diğer haberler de bulunuyor. Kişi gazeteyi buradan takip edebiliyor ya da gazetede yer almayan son

174
dakika haberlerine ulaşabiliyor. Eğer el bilgisayarıyla direk Internet'e erişim imkanı varsa senkronize
ederek son dakika bilgilerine ulaşabilir. Şu anda kişi bütün haberleri toplu olarak alıyor, ancak bir ileri
aşamada bunu kişiselleştirebilecek. Örneğin; kişinin sadece istediği yazarları okuma ya da istediği
burçları takip etme şansı olacak. Yakın zamanda bu sistem de devreye girecek.
Telepati Telekom: GSM mobil telefonlara yönelik uygulamalarınız neler?
FA: Mobil Hürriyetim sadece el bilgisayarlarına yönelik değil, her türlü mobil çözümü içeren bir
uygulama. GSM konusu aşamalı olarak planlandı. Müşterilerimiz farklı e-posta adreslerine gelen
postalarını dünyanın neresinde olurlarsa olsunlar ve servisi hangi operatörden alırlarsa alsınlar mobil
telefonlarına aktarabilecekler. Dolaşım anlaşması sayesinde bu uygulama dünyada 82 ülkedeki 297
operatörde geçerli.
ED: Kısa mesaj servisinde 160 karakter sınırı var. Ancak sistemimiz, e-postayı, 160 karaktere sığmadığı
takdirde ardışık kısa mesajlar olarak gönderiyor. Böylece e-postanın hepsini alabiliyorsunuz. İsteğiniz
doğrultusunda belirli konuyla ilgili belirli kişilerden gelen postaları alabiliyorsunuz ya da belirli bir
adresten e-posta gelmesin diyebiliyorsunuz.
FA: Bunun dışında mobil telefona logo ya da melodi gönderme gibi birtakım standart hizmetler de
sunuyoruz. Ayrıca; kısa mesaj servisi (SMS-short message service) üzerinden reklam hizmetlerini
gerçekleştiriyoruz. Sistemimizde, tek bir tuşa basarak birden fazla kişiye kısa mesaj göndermek mümkün
olacak. Böylece şirketler kendi logo ya da isimleriyle müşterilerinin mobil telefonlarına diledikleri reklam
ve duyuruları otomatik olarak kendileri gönderebilecekler. Bu ücretli bir servis olacak. İnsanlar
belirlenmiş olan kontör planlarını kredi kartlarıyla alabilecekler ve ileride Yaysat bayileri üzerinden ön
ödemeli kartlarla da kontör temin edebilecekler. Vadeli kısa mesaj servisi hizmetini de başlattık. Bu
hizmette gelecek bir tarihe kısa mesaj gönderebiliyorsunuz. Örneğin; 10 gün sonraki arkadaşınızın yaş
günü için mesaj yollayabiliyorsunuz.
Bir sonraki aşamada ise kişinin seçtiği konulara göre, flaş haberlerin, ekonomik göstergelerin, magazin
haberlerinin ve diğer haber başlıklarının kişilere kısa mesaj olarak iletilmesi söz konusu.
Altınay Ersavaştı: Ayrıca, insan kaynakları içerikli Yenibir.com sitemizdeki, başvurularınızın
karşılığında size e-posta yoluyla haber veren 'otomatik iş habercisi'nden gelen mesajları; kısa mesaj
servisiyle de alabiliyor olacaksınız. Bu tip bir hizmeti ilk olarak biz veriyoruz. Bu çok güzel birşey.
EAK: Hürriyetim'in yeni versiyonu çıkmak üzere. Tamamen yüz değiştiriyor ve bazı hizmetlerini
zenginleştiriyor. Bu hizmetlerin içinde bazı haberleri e-posta olarak almak da var. Doğal olarak bu servis,
kısa mesaj servisi ile postaların alınmasına da yansıyor.
FA: Tüm bunlara ek olarak; mobil sektörüne girdiğimiz zaman bu sektördeki platformun genişlemesi için
elimizden geleni yapmamız gerektiğini düşünüyoruz. O nedenle de Hürriyetim ana sayfasında, grubumuz
içinde e-ticaret yapan altyapıları kullanmak suretiyle "mobil market" adı altında bir e-ticaret merkezi
kuracağız. Hazırlıkları tamamlandı sayılır. Burada da her marka ve model el bilgisayarları, mobil
telefonlar ve aksesuarları kitlelere çok cazip kampanyalarla ulaşmış olacak. Sadece içerik sunmayacağız
aynı zamanda kişilerin o içeriğe ulaşabilecekleri platformu genişletmek adına gerekli olan bütün
hizmetleri vereceğiz.
ED: Burada temel amaç; ürettiğimiz, elimizde bulunan içeriği mümkün olduğunca fazla kanaldan, çok
kişiye ulaştırmak. Internet'le başlayan bu oluşumu, el bilgisayarları, kısa mesaj servisi, WAP protokolü ile
sürdürmekteyiz ve teknolojinin ileride getireceği yeni sistemlerle sürekli güncel kalmasını sağlayacağız.
EAK: Kişilere içeriğimizi ulaştırmak için, var olan teknolojimizi yeni gelişen teknolojilere adapte edip
devam edeceğiz. İçeriğimizin tek olduğunu düşünüyoruz. Kimsede bu kadar hızlı, yaygın, geniş ve ilk
olan haberler ve bilgiler toplanmıyor. Bu bizi piyasada var olan ve olabilecek herkesten ayrıştırıyor.
Futbol maçı sonucu gibi, bazı haberler her yerde aynı şekilde verilir. Çünkü bu haberlerin farklı şekilde
verilmesi mümkün değildir. Ama bu haberlerin anında verilmesi önemli. Bunun için de gayret
gösteriyoruz. İkincisi, bilinen sonuçları insanlara verirken daha çekici hale getirmek. Bunlar da, insanların
hayatlarını kolaylaştıracak, daha eğlenceli hale getirecek ya da değişik sürprizler katarak sitemize ve
hizmetimize bağlılıklarını sağlayacak bazı uygulamalar. Biz tabi ki kendi işimizi yapmaya devam
edeceğiz. Bunun yanında farklı hizmetlerle kişilerin bizimle çalışmaktan mutlu olmalarını sağlamak
istiyoruz.” Kaynak: Telepati Telekomünikasyon Aylık İletişim Dergisi, Temmuz 2001,
Konu 12.

3. Görüşme:

175
Radikal yazarlarından M.Serdar Kuzuloğlu tarafından Turkcell Genel Müdürü Muzaffer
Akpınar ile yapılan röportaj:

"MK: İletişimi bugün bu denli önemli kılan özellik ne oldu sizce?

MA: Gelişmelere baktığımızda birkaç tane etken var. Birincisi ihtiyaç. İhtiyaçların bu kadar iletişim
odaklı hale gelmesinin sebebi de rekabet ve globalleşen dünya. Mesafeler uzadı, kültür değişti ve iletişim
bugünkü önemini kazandı. Aynı bakış açısında mobilite bir kat daha önemli; onun üstüne kurabildiğimiz
platformlarsa çok daha fazla değer yaratır hale geldi.
MK: Bilgisayarların insanları masa başına mahkûm ettiği düşünülen yıllar aynı zamanda mobil dünyanın
altın yılları. Hatta mobil alan daha başarılı oldu gibi. Bu çelişkiyi nasıl açıklıyorsunuz?
MA: Bilgisayar teknolojisiyle cep telefonu piyasalarının ana çalışma mantığında belirgin farklılıklar var
ve bu ayrımı doğuran da bu oldu gibime geliyor. Örneğin Türkiye'de cep telefonu pazarı çok başarılı oldu
ama bilgisayar ve internet alanı aynı başarıyı yakalayamadı. Kriz sebebiyle internet pazarı küçülürken cep
telefonu pazarı büyümeye devam etti. Ben burada pazarlama odaklı bakış açısının da etken olduğunu
sanıyorum. Biz her zaman daha geniş pazarları hedefledik. Cihazları öğrenme ve kullanabilme zorluğu da
rol oynadı diyebilirim.
Türkiye'de bilgisayar kullanmada eğitimli olmamamız önemli bir etken. Bilgisayar karmaşık bir araç ve
hizmetlerinden çok bellekleri, ekranları, çözünürlükleri konuşuluyor. Biz ilk pazarlama çalışmalarını
yaparken, temsilcilerimize 'bakın yürüyerek ne rahat konuşuyorsunuz, melodisi ne güzel' gibi detayları
anlattırıyorduk. Bu taktik çok başarılı oldu. Sonuçta cihazlar bir amaç değil, araçtır. Biz bu farkı başarıyla
yansıtabildik. Şirket kurulurken yapılan tahminler o kadar kısa sürede aşıldı ki, herkes hayrete düştü.
Üstelik tahminleri yapan bu konuda son derece uzman ve bilgi birikimine sahip Telecom Finland'dı.
MK: Mobil dünyayı başarılı kılan detayı basitlik olarak adlandırdınız, ancak yeni nesil telefon ve
hizmetler giderek daha karmaşık hale geliyor. Bu aynı sorunla sizi de yüz yüze bırakmayacak mı?

Ürünlerde göreceli olarak daha iyi ve başarılı olduğumuzu söylüyoruz. Ancak bunları kullanıcılara
yansıtma alanında yeterince iyi olduğumuz düşüncesinde değilim. Hizmetlerin geliştirilmesi konusunda
alabileceğimiz daha çok yol var. Kullanıcıya her şeyi daha kolay sunabiliriz. Bu konuda yoğun
çalışmalarımız var. 3. nesil veya genişbant hizmetlerine baktığımızda yurtdışında teknolojinin getirdiği
karmaşıklığı başarıyla gizleyebilmiş örnekler var. Bu mantıkla yürütülecek hizmetlerin sanılanın aksine
avantaj ve daha fazla kullanım yaratacağını düşünüyorum. En büyük görev de bizim üstümüze düşüyor
elbette.
MK: Bütün bunların ışığında 'cep telefonu' terimi biraz yetersiz kalmayacak mı?
MA: Burada hangi hizmetlerin kullanıcı açısından önem taşıyacağı belirleyici bir rol oynayacak. Yani
bizim yöneteceğimiz ya da karar verebileceğimiz bir yönlendirme değil bu. Pazarın kabul gördüğü
hizmetler, üreticileri de yönlendirecek ve sonunda ortaya pazarı daha iyi kavrayan yeni nesil cihazlar
çıkacak. Bazı uç örnek oluşturacak cihazlar çıkıyor ve bence gerekliler de. Çünkü cep telefonlarının
ekran, tuş gibi kimi alanlarda kendine göre kısıtlamaları var. Dolayısıyla telefonların farklı şekillere
girecek olması doğal bir süreç olacak.
MK: Mobil dünya bugün geldiği nokta itibarıyla neleri içine almış durumda?
MA: Teknolojinin gelişiminde kablosuz iletişim protokollerinin yeniden önem kazanmaya başladığını
düşünüyorum. Örneğin bluetooth bence çok önemli (http://www.bluetooth.com/). Ben bir cep bilgisayarı,
bir cep telefonu ve bir dizüstü bilgisayar kullanıyorum ve bu üçü birbiriyle bluetooth sayesinde konuşup
bilgileri kendi aralarında güncelliyor. GPRS ile sürekli bir internet bağlantım var ve sadece kullandığım
veri kadar internet ücreti ödüyorum. Bu benim için çok keyifli bir ortam. Yani taşınabilir ve birbiriyle
konuşabilir tüm cihazlar mobilitenin kapsamı içine girmiş durumda. 3. Nesil (http://www.crea-
world.com/features/102201-27082001.htm) bizde de sıkça duyulmaya başlayan konulardan.
MK: 3. nesil Türkiye için ne ifade ediyor?
MA: Bizim için hiçbir şey ifade etmiyor; etmemesi de gerekir zaten. Biz bazı uygulamalar ve hizmetler
sunuyoruz. Bu uygulamalar 2.5 mu, 3 mü bizim için önemli değil.
MK: Yani deminki cevabınızdaki 'kullanıcıya teknolojinin yansımaması' hassaslığının sonucu mu bu?
MA: Aynen öyle.
MK: Bu terimin sektörün üstünde çok fazla bir yük ve beklenti yarattığını düşünüyorum. Bu terimi
erkenden gündeme sokan operatör ve cihaz üreticileri değil miydi?
MA: Operatörler aslında bu konuda son zamanlarda daha temkinli.

176
MK: Ama zehri verdiniz bir kere...
MA: Doğru, fakat özellikle son iki senedir Avrupa'da 3. nesil ihalelerinin şirketleri çökme noktasına
getirmesi sonucunda finansal kurumları da hesaba katarak operatörler daha temkinli konuşur hale geldi.
Cihaz üreticilerini tutmak mümkün değil. Son daralmadan dolayı onların da canı çok yanmaya başladığı
için her türlü beklentiyi yaratmak için ellerinden geleni yaratıyorlar. Bizse bu süreci daha sancısız
yaşamak ve tüketiciye doğru şekilde gidebilmek için dikkatli ilerlemek ve acele etmemenin daha iyi
olacağını düşünüyoruz.
Şimdiye kadar mobil internet dışında cep telefonu kullanıcılarının hizmetleri kullanamadığı dönem
olmadı. MMS ve 3. nesil gündeme geldiğinde insanlar ilk defa telefonlarını değiştirmeye mecbur
kalacaklar.
MK: Bu nasıl bir tepki yaratacak?
MA: Bir dönem mesaj alabilen ama yollayamayan telefonlar vardı. Bunun yanında hem yollayıp hem
alan, yollayan ama alamayan farklı farklı
modeller vardı. Herkes mesaj olgusunu anlamıştı ama kullanma konusu sancılıydı. Sonuçta herkes
telefonunu bir şekilde bu işe uyumlu hale getirdi. Bahsettiğiniz hizmetler için evet, insanlar telefonlarını
değiştirmek zorunda kalacaklar. Bundan kaçış yok maalesef. Dünyanın ve teknolojinin gerçeği bu. Biz
patlayacak olan taleple birlikte yumuşak bir geçiş arayışındayız.
MK: Türkiye ya da dünyada 'keşke farklı olsaydı' dediğiniz bir konu var mı?
MA: 3. neslin Avrupa'da çok hızlı alınmış bir viraj olduğunu düşünüyorum. Beklentiler kullanıcı ve kural
koyucularda o kadar yükseğe çıktı ki, kim karşılayacak bilemiyorum.
MK: Türkiye ucuz kurtuldu diyebilir miyiz?
MA: Evet, hatta şanslı da diyebiliriz. Ancak kimin hangi gerekçelere dayandığını da gördükten sonra
karar vermek en iyisi. Avrupa bu lisanslar için toplam 150 milyar euro talep etti. Bu da bütün operatörleri
çökertti.
MK: Bilişim alanındaki hizmet ve altyapıların herkesçe uygulanabilme özelliği var. Sizce gelecekte
bilişimin mobil alanında rekabet hangi alanlarda yaşanacak?
MA: Biz 'bir hizmet yapalım, iki sene bununla pazar kazanalım' dönemini çoktan unuttuk. Zaten
benzersiz ve tek olma konusu bizim sektörde çok da olmadı. Bu öyle bir yarış ki, her iki ayda bir yeni bir
ürün yaratılıyor, en geç iki hafta içinde diğerleri de uyguluyor. Dolayısıyla burada size kalan artı değer,
öncülük oluyor.
İkinci konu da süreklilik. Bazı iniş çıkışlar tüketiciyi rahatsız ediyor. Öncülük, istikrar ve müşteri
duyarlılığı bu sektördeki başarıyı getirecek.
MK: Türkiye'deki abone sayısı fazla, ancak nüfusa oranla yaygınlıkta çok gerideyiz. Bunun sebebi nedir?
MA: Bunun gelir durumuyla bağlantısı çok yüksek. Türkiye'deki yaygınlık yüzde 29. Bu da en iyimser
rakamdır. Avrupa'daysa bu oran yüzde 60-70'lerde. Hatta yüzde 80'i gören ülkeler var. Bizim durumumuz
da bence normal, çünkü sonuçta 2 bin 200 dolarlık bir kişi başı gelir seviyemiz var. Dolayısıyla bu süreç
biraz daha yavaş bir şekilde ilerleyecek. Ancak hem genç nüfusumuz, hem de Akdeniz ruhumuz
yüzünden iyileşmenin de kötüleşme kadar hızlı olabileceğini düşünüyorum. Makro ekonomik ve altyapı
sorunları da önemli etkenlerden birisi olmuştur. Ancak yine de önümüzdeki 4 senede 5 milyon, 10 senede
15 milyon kişi Türkiye'de 18 yaş sınırını geçecek. Bu da pazar adına büyük bir avantaj demek oluyor.
MK: Öncelikli hedefleriniz neler?
MA: Burada birçok farklı açı var. İki sene öncesine kadar öncelikler hep büyüme üstüne kuruluydu. Son
iki senedeyse daha çok finansal yönetimde iyileştirmeye doğru gidiyor. Daha rasyonel ve daha klasik
ekonomi
kriterlerine bağlı bir yönetime geçiyoruz. Bunun sebebi de dünyadaki tüm telekom şirketlerini vuran
küresel kriz. Bu sene yapmaya çalıştığımız, iyi hesaplanmış bir gri alan. Yani ne siyah beyaz, belirli
keskin hatları olmayan, iyi düşünülüp kurgulanmış, öncelikleri netleştirilmiş ve bunların hepsinin
çalışanlarımıza, içerik sağlayıcılarımıza, bayi ağlarımıza ve yatırımcılarımıza iletilebildiği bir yapı
kurmaya çalışıyoruz. Yeni abone kazanma konusundaki liderliğimizi korumak istiyoruz, ancak yeni
kullanıcı maliyetlerinde çok hassasız. Servis alanında en fazla kolaylığı ve faydayı sağlayan firma
olacağız. İç yapımızdaysa unvanların olmadığı, süreç değil sonuç odaklı bir yapı hedefliyoruz. Sektör
olarak beklentimizse hem bizim, hem de abonelerin sırtındaki vergi yükünün hafiflemesi. Bugün
Türkiye'de 10 liralık konuşma için 6 liradan fazla vergi ödeniyor.
MK: 10 yıl sonra neleri konuşuyor olacağız
MA: 10 yıl bizim sektörde çok uzun bir süreç. 10 yıl sonrasının önceliklerini, beklentilerini, üreticilerin
stratejik departmanlarının bile tam olarak bilip bilmediğinden emin değilim. Biliyorlarsa bile taban tabana
zıt birçok doktrin vardır kendi içlerinde. Ama o gün geldiği zaman müşteri önceliğini, teknoloji kullanım

177
kolaylığını konuşuyor olacağımızı sanmıyorum. Bunların tamamen aşıldığı ve teknoloji bağımlılığının
unutulduğu bir dünyayı yaşıyor olacağız. Kullanıcı tarafındaysa sesli görüşmelerin yanı sıra diğer katma
değerli hizmetlerin de yaşamlarının vazgeçilmez bir parçası olacağını düşünüyorum. Bilgi bir yere
bağlanıp, kimliğimizi doğrulatıp alabileceğimiz bir şey olmayacak. Cep telefonlarıyla yapılacak ödeme
sistemleri de gündeme gelecek konular arasında. Güvenlik ve vergilendirme sorunlarının çözümü bu
alanın da önünü açacak.Üstelik bu ödeme konusu sadece otomatlarda değil, insanlar arasında bile bu cep
altyapısıyla yapılabilecek. Belki de evimizin, aracımızın, kimlik kartı gerektiren mekânların da kapısını
cep telefonlarımız açacak.
MK: Türkiyeli cep telefonu kullanıcısını tarif eder misiniz? Önceliklerimiz, en sevdiğimiz hizmetler
nedir?
MA: Bugün Türkiye'deki mobil hayata dair en önemli göstergelerden birisi kısa mesajlar (SMS).
Turkcell'in toplam gelirinin yüzde 10'u kısa mesaj ve bağlı bilgi hizmetlerinden sağlanıyor. Bu çok büyük
bir rakam. Avrupa'daki operatörlerde de en yüksek oran bu seviyededir. Hatta çoğu ülke bu ortalamanın
çok altındadır. Türkiye mesajlaşmayı çok seviyor. Kısa mesaj, aynı zamanda veri kullanımının da ilk
adımı. Bu yüzden önemsiyoruz. Bu konudaki bilgilendirme çalışmalarımız ve sunduğumuz hizmetler çok
başarılı oldu. Teknoloji yoluna baktığımızda önümüzde MMS var. Kısa sürede ülkemizde de kendini
gösterecek ve inanıyorum ki onu da en iyi kullanan operatör de yine biz olacağız. SMS'nin bu kadar kabul
gördüğü bir ülkede MMS'nin çok daha fazla kabul göreceğini düşünüyoruz. Bu gelişme süreci devamında
video görüntüleri ve hatta görüntülü mobil iletişime kadar uzayacak. Türkiye bu alanda da potansiyele
sahip bir ülke. Kaynak: 02.05.2002 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=36449.

4. Görüşme:

Gülden Tozkoparan tarafından Turkcell Kurumsal İletişim Yöneticisi Ebru Çokişler ile
yapılan röportaj:

"GT: Wireless alanındaki çözümleriniz, ürünleriniz nelerdir?

EÇ: Veri gönderimi için önemli gelişmelerden biri olan WAP (Wireless Applicatin Protocol)
teknolojisiyle ilgili Aralık 1999 tarihinde altyapısını dünya genelinde hazır hale getiren 300’ü aşkın
operatörden biri olan Turkcell, WAP uygulamalarını 2000 yılının Mart ayında tamamen devreye soktu.
Avrupa’da, WAP hazırlıklarını ilk tamamlayan 10 operatör arasında olan Turkcell, aynı zamanda
Türkiye’nin WAP altyapısı hazır ilk operatörüdür. Turkcell, WAP sitesini Eylül 2000’de “Türkçe” olarak
güncelledi ve sitesinde Türkçe karakter kullanmayı başaran ilk kuruluş unvanını da aldı.

Bugün Turkcell aboneleri WAPCELL’de, hava ve trafik durumu, borsa, döviz bilgileri, nöbetçi eczane,
restoran adresleri, milli piyango ve spor loto sonuçları, vizyondaki filmler gibi günlük hayatta sık
kullanılan bilgiler ve bankacılık, haber-medya servisleri, borsa bilgileri, online Türkçe, İngilizce,
Fransızca, Almanca sözlük, e-posta gönderimi-erişimi, oyun ve şehir rehberi gibi uygulamalar bulunuyor.
WAPCELL menüsünden ayrıca SurfCell, Jetbitts ve GPRSLand’e bağlanılabiliyor.

Ancak, WAP’a uyumlu telefonların pazarda geç yer alması ve bu teknolojinin bütün dünyada beklenen
ilgiyi görmemesi, farklı teknolojilerin doğmasını hızlandı. GPRS (General Packet Radio Service)
altyapısını destekleyen uygulamalar geliştirilmeye başlandı.

Son teknolojiyi dünyayla eşzamanlı Türkiye’ye getiren Turkcell, 2001 yılında abonelerinin cep
telefonlarından internete doğrudan bağlanmasını sağlayan ve web sayfalarını WAP uyumlu telefonların
ekranına uygun hale getiren bir yazılım geliştirdi. WAP ve GPRS kullanımını artıracak bir çözüm olan
“SurfCELL”, Turkcell’in bünyesinde çalışan gençler tarafından geliştirilmesi bakımından da önem
taşıyor.

Giderek teknoloji üreten bir firma haline gelen Turkcell, 2001 yılında yeni bir başlangıç daha yaptı ve
üçüncü parti şirketlerle çalışmaya başladı. Bilişim Fuarı içerisinde tanıttığı GPRSLand’de yer alan 15
değişik uygulama, Türkiye’deki küçük ve orta büyüklükteki şirketler tarafından geliştirildi.

178
GPRS’le ilgili çalışmalara 2000 yılının ilk yarısında başlayan Turkcell, ilk başarılı testleri Maltepe
Plaza’da kurulan özel GPRS santralı aracılığıyla Mayıs 2000’de gerçekleştirdi ve Eylül 2000’de de
Bilişim Fuarı’nda ilk canlı demolarını yaptı. GPRS, 2001’in Mart ayında
tüm Türkiye’de ücretsiz olarak Turkcell abonelerinin hizmetine sunuldu.

GPRSCELL’de aboneler, GPRS uyumlu cep telefonlarıyla, kapsama alanı içindeki her yerden internete
çok daha hızlı bağlanabiliyor ve e-postayla her türlü dosyayı mobil ortamda alıp gönderebiliyor.

Turkcell’in GPRSCELL Servisi yeni abonelik gerektirmiyor ve aylık sabit ücreti bulunmuyor.
Ücretlendirme ise bağlı kalınan süre üzerinden değil, gönderilen ve alınan toplam veri üzerinden
yapılıyor.

Turkcell, abonelerine GPRS ağı üzerinde hızlı veri iletişimi sunmanın yanı sıra, GPRSLand adı verilen,
Devre Anahtarlamalı ve GPRS platformundan erişilen 15 değişik uygulama da sunarak, GPRS
kullanımını artıran ürünler geliştiriyor.
GT: GPRSLand’de hangi uygulamalar var?
EÇ: GPRSLand’de sunduğumuz uygulamaları şöyle sıralayabilirim: Ajanda Mobil: Kullanıcıların e-
postalarına, ajandalarına, yapılacak işler listelerine ve adres defterlerine mobil ortamda ulaşmalarını
sağlıyor. Haber Mobil: Kullanıcıların mobil ortamda ihtiyaç duyabilecekleri bilgileri, 10 ana kategoride
100’den fazla konu başlığı altında sunuyor. Dev Sözlük: “On-line” İngilizce, Almanca ve Türkçe sözlük
hizmeti veriyor. Parator: Döviz, bono, repo, endeks, hisse senedi bilgileri gibi pek çok güncel finans
bilgisi veriyor. DevGöz: Kullanıcıların bulundukları yere en yakın hastane, karakol ve bankanın adres ve
telefon bilgilerine ulaşmasını sağlıyor. Telefon cihazı teknik açıdan uygun olduğu sürece, bu adresleri
dijital şehir haritası üzerinde de gösteriyor. YerKurdu: Aranan yerin adresinin ya da adının bir bölümünün
girilmesi halinde, harita üzerindeki yerini gösteriyor. KentMobil: Gerekli telefonlar ile vizyondaki filmler
gibi şehir hayatında gerekli olacak en güncel bilgileri veriyor. Chat Meydanı: WEB ve WAP
platformlarından çok erişimli sohbet, arkadaş bulma, arkadaş listesi oluşturma ve mesajlaşma imkanı
veriyor. Gizli Hayran: E-posta adresi bilinen birisine, kimliğin gizli tutularak mesaj gönderilmesini
sağlıyor. Mesajı alan kişi kimden geldiğini tahmin etmeye çalışıyor. Ararım Çalarım: WAP ve SMS
platformları üzerinden, en çok dinlenen şarkılar listelerinden melodi yükleme, gönderme, değiş-tokuş
etme servisi. Şimdilik, Nokia, Ericsson, Sagem ve Motorola telefonların kullanıcıları yararlanabiliyor.
Kart Mobil: Özel melodi ve mesajlarla m-kart gönderme imkanı sağlıyor. Bioritmix: Grafik ve mesajlarla
desteklenen günlük biyoritm bilgilerini veriyor. GolMobil: İki kişi arasında karşılıklı penaltı atışı yapma
oyunu. Asılacak Adam: Kelime bilme oyunu. Büyük Başkan: Kullanıcıların kendi takımlarını
oluşturabildikleri çokluerişim imkanı sunan sanal futbol oyunu.

GPPSLand’de yer alan 15 değişik uygulamanın yanı sıra, “Kiralık” bölümüyle platformun yeni
gelişmelere açık olduğu vurgulanıyor. Turkcell, gelip projelerini tanıtan ve değerlendirme sonucunda
başarılı bulunan kişi ve kuruluşları bu yolla davet ederek, birlikte çalışma fırsatı sunuyor.

Turkcell, yakın gelecekte GPRS’in, sağladığı hızlı ve güvenli veri iletişimi sayesinde tıptan eğitime,
güvenlikten operasyonlarını şehrin farklı yerlerinde sürdüren sanayi işletmelerine kadar pek çok sektöre
önemli bir iletişim alternatifi olacağına inanıyor ve çalışmalarını bu yeni eğilimleri karşılayacak şekilde
sürdürüyor.

Ayrıca, Turkcell’in 2001 yılında hizmete sunduğu ve gelecek dönemde daha çok önem taşıyacağına
inandığı “mobil portal” Jetbitts, Turkcell’in şu ana kadar sunduğu servislerin kişileştirilmesini sağlıyor.

Jetbitts, abonelerin istedikleri her an güncel haber, borsa endeksi, dolar kuru, finans bilgileri; at yarışları,
Milli Piyango ve Loto sonuçları; günlük yıldız falı, hava durumu ve günün menüsü gibi günlük
hayatımızı kolaylaştıran bilgilere ulaşabilmesini ve e-posta alıp gönderebilmesini sağlıyor.

Bugün Jetbitts gibi mobil portallarla başlayan “bilginin kişiselleştirilmesi” uygulaması, gelecekte çok
daha fazla gelişecek. Bulunulan yere ait bilgilere ulaşmayı sağlayan “Konum Tabanlı” (Location Based)
servisler ön plana çıkacak. Kısaca, iletişim gelecekte tamamen mobil olacak. İnsanlar her an, istedikleri
her yerde iletişim kurabilme rahatlığından ve gittikçe genişleyen “kendilerine özel” hizmetlerden
yararlanacak.

179
GT: 2002 yılında hangi yatırımları yapmayı planlıyorsunuz? 2002’de piyasaya sunacağınız yeni cihazlar -
çözümler - ürünler neler?
EÇ: Ülkemizdeki SMS kullanımındaki artışa bakıldığında, kullanıcıların ses iletişiminin yanı sıra, veri
iletişimine de yakın oldukları görülüyor. Turkcell, veri iletişim hızı arttıkça ve GPRS uyumlu telefonlar
yaygınlaştıkça, kullanıcıların mobil internetten ve sunulan GPRS servislerinden çok daha fazla
yararlanacaklarına inanıyor.

2002 yılında, sesli iletişim hizmetlerinin öncelikli yerini korumasına rağmen, mobil olarak bilgiye ulaşma
ve eğlence olanağı sağlayan hizmetler, insanların hayatına daha fazla girmeye başlayacak. Önümüzdeki
dönemlerde abonelere sunulacak bu tür ürünlerin önem kazanacağına inanan Turkcell, şimdiden gelecek
teknolojiler için yatırım yapıyor.

Sektördeki yeni yatırım alanlarının daha çok SMS servisleri ve veri iletişiminin geliştirilmesi yönünde
olacağı ve abonelerin, eğlence servislerini fayda sağlayan bilgi servisleri kadar tercih edecekleri tahmin
ediliyor. Tüm dünyadaki gelişmeler bu yönde gerçekleşiyor. Ülkemizde yaşanan olumsuz gelişmelerin
üst üste gelmesi nedeniyle, abonelerin giderek eğlence içerikli servislere daha çok ilgi gösterdiği,
kurumsal müşterilerin ise daha fazla zaman ve verim kazandıran iş çözümlerini tercih ettikleri görülüyor.

Turkcell, abonelerinin taleplerini göz önünde bulundurarak yeni servisler geliştirmeye önem verdiğinden,
eğlence içerikli servisler ve maliyet avantajı sunan çözümler tasarlıyor.
GT: Sizce şirketlerin wireless yatırımları, hangi alanda yoğunlaşacak? Wireless’in geleceğini nasıl
görüyorsunuz?
EÇ: Gelecekte, GPRS teknolojisi sayesinde aboneler her türlü bilgiye mobil ortamda ulaşabilecek ve
yüksek hızda transfer edebilecek. Öyle ki, internetin hayatımıza girmesiyle gündeme gelen e-ticaret
kavramı yerini m-ticaret’e (mobil ticaret) bırakacak. Mobil rezervasyon, mobil bankacılık, mobil alışveriş
gibi uygulamalar artacak.

Aboneler cep telefonlarını, konuşmak kadar, bu tip işlemler için de kullanır hale gelecek. Cep telefonları,
intranet, eğlence, televizyon/film, gezi, acil tıbbi yardım gibi konularda da kullanıcılara geniş çözümler
sunacak. 3G’ye geçiş için altyapı oluşturan GPRS ile radyo ve mp3 dinleyebilen kullanıcılar, 3G teknoloji
sayesinde telefonlarından film de izleyebilecek.

3. nesil teknolojilerin hayata geçmesi, mobil veri iletişiminin daha da yaygınlaşması ve içeriklerin
zenginleşmesiyle, telekom sektörü de daha çok ivme kazanacak.

Turkcell, kurulduğu günden bu yana müşteri odaklı hizmet anlayışını benimseyerek, tüm faaliyetlerinde
“mutlu müşteri” ilkesiyle hareket ediyor. Abonelerine, hayatlarını kolaylaştıran kullanıcı dostu servisler
sunmaya özen gösteriyor. Turkcell, 2002 yılında da ülkenin içinde bulunduğu şartlara uygun
stratejileriyle, pazardaki marka imajını ve abone bağlılığını artırma çalışmalarını, müşteri odaklı
servislerini ve kullanıcıya fayda yaratan ürünlerini geliştirmeye devam edecek." Kaynak: 27.02.2002
http://turk.internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3835

5. Görüşme:

Sözlüğün kurucularından SSG, Ekşi Sözlük hakkında yapılan görüşme (mesajlaşma

sırasındaki imla korunmuştur):

OK: Sourtimes.org ve Ekşi Sözlük hakkında bilgi verebilir misiniz?

SSG: SourTimes, 1998'de 2 ki$i tarafindan (ben ve kiz arkada$im) kurulmu$, yazacagimiz icerigi icine
koydugumuz aslen kendimize yonelik bir eglence sitesiydi. $ubat 1999'da da Ek$i Sozluk, SourTimes'in
bir alt bolumu olarak yeni oyuncagim sifatiyla cali$maya ba$ladi. Cok kisa zamanda cok fazla ilgi
gorunce (bizim tarafimizdan da) git gide onun ustune yogunla$tik. Kalabalikla$tikca guvenlik onlemleri,
kurallar eklendi. Daha da ayrintili bir tarihceyi yakinda cikacak ek$i sozluk kitabindan edinmeniz
mumkun.

180
OK: Site kurucuları hakkında bilgi verebilir misiniz?
SSG: Ek$i Sozluk'u geli$tiren yapan, geceleri ustunu orten benim. Kendim hakkinda bilgi vermem
gerekirse "alayli" diye tabir edilen bilgisayar programcilarindanim. Hali hazirda ozel bir $irkette proje
geli$tirme lideri olarak cali$iyorum. Universiteyle alakam yok.
OK: Sözlükle ilk başta amaçlanan neydi? Şu anda gelinen noktada kullanıcıların ilgisi ve bir alt kültür
olarak Ekşi Sözlük ne durumda?
SSG: Sozlukte ilk amaclanan bilgiyi keyfimize gore vermenin keyfini ya$amakti. Ilk ba$larda sozluk
zaten bilgilendirici olmaktan cok uzakti dolayisiyla bu sure boyunca bu zamani bilgi vermekten keyif
alarak degerlendirme $ansimiz oldu. Zaman icinde yazar sayisi arttikca ortaya bir sozluk komunitesi cikti
sosyal bir yani da oldu. Zirvelerle bulu$ulmaya, beraber eglenilmeye ba$landi. Arkasindan sozluk cok
buyudu ve bilgi verir hale gelir oldu. Her ne kadar bilgide dogrulugu zorunlu tutmasak da bu sayede en
azindan dogruyu ve yanli$i ayirdetme kabiliyetini a$ilar oldu.

Alt kulturu ise inanilmaz bir $ekilde kimsenin kontrolu olmadan buyudu geli$ti boyle bir $eye $ahit
olmak dahi cok heyecan verici. Ozellikle sozlukte ayri anlami olan "bkz", "entry", "ukte" gibi tabirlerin
gunluk konu$ma dilinde ettigi bir yer var. Ba$ka bir sozlukcuyle bkz vererek konu$up anla$maniz
mumkun oluyor. Hatta bir ara bir baktim millet birbirine "suser" (OK: Sözlük kullanıcısı-S.user) diye
hitap etmeye ba$lami$ $ok oldum. Kotu bir tabir ama yeni jenerasyon i$te uyduruyor bir $eyler. :)

OK: Sözlük kullanıcılarının bir araya geldiği gezi, piknik vb. faaliyetler düzenleniyor bildiğim kadarıyla.
Bunlardan bahsedebilir misiniz?
SSG: Bunlara cogunlukla "zirve" diyoruz. Zirve, bir piknik veya bir gezi formatinda olabiliyor. Normalde
anladigimiz zirve tabirinden farkli olarak bu zirveler tamamen bir araya gelip yazarlarin tani$masini
saglamak ve beraberce ho$ vakit gecirmek. Ortak bir kulturu payla$tiginiz zaman da bu gereginden fazla
eglenceli oluyor. Biri bir ba$liktan bahsettiginde digeri icerigini biliyor oluyor. Sozlukte gecmi$ onemli
olaylar uzerine espriler yapildiginda yabanci gelmiyor.
OK: Bir sözlük user'ı sitenin hangi özelliklerinden faydalanıyor? User'lar arasında iletişim ve
etkileşimlilik nasıl sağlanıyor?
SSG:Sozlukte bir mesajla$ma fasilitesi mevcut. Insanlar istedikleri yazarla mesajla$abiliyorlar. Bunun
di$inda "badiler", "mallar" adlari verilen iki farkli liste var. Ilki buddylist gibi. Online oldugundan
haberdar olmak istediginiz yazarlari badi listenize ekleyip surekli ekranda takip edebiliyorsunuz. "mallar"
listesi ise yuzunu gormek istemediginiz mesajlarini okumak istemediginiz yazarlar icin ba$ka bir liste.
OK: Sözlüğü alternatif bir yayın olarak görüyor musunuz?
SSG:Sozlugu alternatif degil tum alternatif turleri kapsamaya muktedir evrensel bir yayin araci olarak
goruyorum. Zira sozluk icinde birbirinden farkli o kadar uc tarzlardan ho$lanan yazarlara rastlamak olasi
ki. Ansiklopedik bilgi verenden tutun da absurd mizah yazarlarina veya tamamen yanli$ bilgi vermeye
odaklanmi$ paralel kainatlar yaratanlara rastlamaniz olasi.
OK: Sözlükteki entry'leri yakında kitaplaştırmayı düşündüğünüzü biliyorum. Bundan bahseder misiniz?
SSG: Tum sozlugu kitapla$tirmak pratikte 20 ciltlik ansiklopediye tekabul ediyor. Bundan dolayi secme
entry'lerden ve sozluk tarihcesi, yazar roportajlari gibi enteresan bilgilerin de yer alacagi bir kitap
planliyoruz. Hatta bir kac ay icinde raflarda gormek mumkun olacak her $ey yolunda giderse. (OK:
Bahsedilen kitap Ağustos 2002'de piyasaya çıkarıldı.) Kaynak: 13.06.2002 tarihinde tez yazarı
(korogluosman@hotmail.com) tarafından, nickname’i SSG olan kişi
(sourtimes@sourtimes.org) ile e-posta yoluyla yapılan görüşme.

6. Görüşme:

Anadolu Üniversitesi İletişim Fakültesi öğretim üyelerinden Doç. Dr. Halil İbrahim
Gürcan ile yapılan görüşme (mesajlaşma sırasındaki imla korunmuştur):

"Merhaba Osman, tezinin temelini olusturan mobil iletisimle ilgili, belki senin istedigin boyutta derin bir
teknik bilgim yok. Kaldiki mobil iletisim olarak kullanildigimiz teknoloji de henüz daha yeni gelisiyor.
mobil iletisim kavrami ile ben ilk önce wap, gprs, dizüstü bilgisayarla internet baglantisi, palm pilot ve
çesitli cep bilgisayarlari teknolojisini düsünyorum. Benim asil ilgili oldugum internet gazeteciligi. Bu
baglamda tezinin ikinci boyutunda yer alan etkilesimli yayincilikla ilgili olarak ve Anadolu Haberle ilgili

181
sorularini yanitlandirabilirim. ama diger sorularini bir uzman gözüyle cevaplamam, akademik etik
açisindan uygun olmayacaktir.
Iyi çalismalar...

OK: Mobil yayıncılık ve mobil içerik kavramından ne anlıyorsunuz?

HİG: Mobil yayincilik, olusturulan içerigin (haber ve diger tüm text'ler, fotograf, tasarim, logolar, iconlar
vb.), bagimsiz ve tasinabilir araçlarla yayimlanmasi sürecidir diye düsünüyorum.

Mobil içerik konusunda ise süphelerim var. Çünkü içerik, her yayin için olmasi gereken en önemli unsur
ve yayim sürecinin baslamasi için temel unsur... Durum böyle olunca, içerigi, mobil diye ayirmak,
internet içerigi, gazete, tv içerigi diye ayirmak da pek mümkün görünmüyor. Olusturulan içergin
yayimlanacagi medium (kitle iletisim araci) için formatlanmasi, o araca ygun biçime dönüstürülmesinden
bahsedilebilir.

Ancak, benim 2000 bilisimde sundugum kitap yayimciligi ve e-kitaplar bildirim var. orada bahsettigim
palm-pilot türü gelistirilen araçlarla internetten, ilgili web sitesinden ücreti mukabili çekecegin kitaplari
makinenin hafizasina alip okuma imkaninda bulunuyor. bu baglamda mobil içerik belki söz konusu
olabilir ama "içerik" olarak benim düsündügüm yaratici çabalarla olusturulan her türlü fikri muhtevayi,
mobil içerik,
Web içerigi, tv içerigi, gazete içerigi olarak farkli formatlarla ele alinmis tek içerik olarak düsünmekte
yarar var sanirim.

Mobil iletisim için olusturulacak içerik dedigimizde de günlük yasamda gereksindigimiz tüm bilgilerin,
hava, yol, döviz ve borsa durumu, önemli haberler, son dakika haberleri, spor skorlari vb bilgilerin wap,
gprs, cep mesaj gibi araçlarla ulastirilmasini düsünebiliriz.

OK: Üniversite bünyesindeki online yayınınızın (http://www.ahaber.anadolu.edu.tr) kullanıcı profili

hakkında bilgi verebilir misiniz?
HİG: Anadolu Haber gazetemiz, haftalik periyotla basili olarak yayimlanan bir gazete. üniversite ögrenci
ve çalisanlari ile Eskisehirdeki resmi kurumlar ve ögrencilerimizin yogun iletisim içinde bulunduklari
mekanlara ücretsiz ulastirilmakta.
web sitemizi ise bir yildir yayina koyduk. ilk sayilarimizda da denedik ama, benim oturup sayfalari
yapmam gerekiyordu ve ben de buna zaman ayiramadigimdan uzun soluklu yapamadik. simdi bir
ögrencim bu isi bir yildir yapiyor.
gazetemize geçen yil sayaç koyduk ABD menseli bir siteden. sonra çocuk bana sormadan kaldirmis hata
veriyor diye... 3 ay kadar önce tesadüfen sordum kaç kisi oldu diye. kaldirdim hocam dedi. koymasini
söyledim ama bugüne kadar açikcasi "sallamis", su anda ne kadar hit aliyoruz bilmiyoruz açikcasi.
bunda Anadolu Üni. Server’inin de asp ve php destegine kapali olmasi da ve cgi de kullanamiyoruz. bu
nedenle de anket, form, sayaç etkilesimlerini bagimsiz olarak uygulama sansimiz kalmiyor. baska
yerlerden aldiklarimiz da açikcasi saglikli olmuyor ve buram buram reklam koktugu için de hos olmuyor.
bir ara denedik anketi ama bu olumsuzluk rahatsiz etti bizi 2 hafta sonra kaldirdik. bununla birlikte e-mail
bizim en iyi interaktif boyutumuz. E-maille çok kolay ve daha saglikli etkilesim aliyoruz. hem okurla
daha iyi diyalogumuz oluyor, çünkü onlara mail karsiliginda yanit yazinca, biliyorlar ki mailleri
okunuyor." Kaynak: Tez yazarı (osmankoroglu@yahoo.com) tarafından Halil İbrahim
Gurcan (higurcan@anadolu.edu.tr) ile 21 Mayıs 2002 tarihinde yapılan görüşme.

7. Görüşme:

Turk.Net Pazarlama yetkilisi Bengü Akçardak ile yapılan görüşme (mesajlaşma

sırasındaki imla korunmuştur):

“Osman Bey Merhaba, Hazirladiginiz "Mobil Iletisim, Etkilesimli Yayincilik ve Turkiye'deki

Uygulamalar" baslikli calisma icin faydasi olabilecegine inandigimiz asagidaki bilgileri paylasiyoruz.
Calismalarinizda basarilar dileriz,
Saygilarimizla,

182
Bengü Akçardak Küçük
Turk Nokta Net

2002 yili basina kadar Türkiye'de Internet denince kullanicilarin aklina sadece telekom hatlari üzerinden
Internet'e baglanma geliyordu. Fakat özellikle GSM dünyasindaki yeniliklerle artik son kullanicilar
Internet'e sabit telefon hatlari üzerinden degil, sahip olduklari mobil cihazlar üzerinden de rahatlikla ve
'ekonomik' olarak baglanma imkanina sahip olmaya basladilar. Bu gelismelere ayak uydurmaya çalisan
ISS'ler, servislerini Heryerden, her mecradan, sadece bir data iletisimiyle degil ayni zamanda sesli
servislerle de vermenin, bu vizyona sahip olmanin önemini anladilar. Önümüzdeki dönemde bu vizyona
sahip olan, bu yönde teknolojik gelismeleri yakindan takip ederek, uygulamalari ilk baslatabilen ISS'ler
güçlenerek büyümeye devam edecek.

Esasinda Mobil Internet, içerik saglayicilarina çok yeni firsatlar sunmaya basladi. Kullanicilarin bilgiye
Heryerden erisme istegiyle birlikte içerik saglayicilar bugüne kadar erisemedigi kitlelere ulasma imkanina
sahip oldugunu gördü.

Özellikle 2002 yilinin cep telefonundaki en yeni trendi olan Multi Media Messaging ile içerik
saglayicilari sadece Internet ve televizyondan sunabildikleri görsel-sesli içerigi artik cep telefonlarina da
sunmaya basladilar. Bu gelismeler, Mobil dünyanin ve Internet'in yavas yavas birlesmeye basladiginin ilk
göstergeleri. Mobil Internet'in, Internet ise Mobil'in ayrilmaz bir parçasi haline gelmeye basliyor.

Turk Nokta Net geçen senenin son çeyreginden itibaren 'Heryerde' konseptini ortaya koyup, yeni
baslattigi hizmetlerle bunun içini doldurarak bilgiye 'erisimi' sadece Internet ve kablolu iletisimden öteye
tasidi. Bunu sesin içine koydu, Mobil cihazlarin içine koydu. Cep telefonlarina SMS ve MMS olarak
hizmetler sunmaya basladi. Su ana kadar tüm bu çalismalarimizdan aldigimiz sonuçlar Turk Nokta Net
olarak dogru bir vizyonumuz oldugunu ortaya koyuyor. Bundan da çok memnunuz.

Turk Nokta Net Mobil yasamla ilgili çalismalarina 4 yil önce basladi ve buna uygun ürünler gelistirdi. Bu
anlamda teknolojik yenilikleri yakindan takip edip bu hizmetleri herkesten önce, ilklere imza atarak
üyelerimize sunduk. Bu anlamda da 'teknoloji liderligi'mizi sürdürdük.

e-postalari SMS yoluyla cep telefonuna iletme hizmetimiz olan 'Cep.Net'i 1997'de baslattik.

Mobil Içerik Kanalini 2000'de, WAP servisini yine 2000'de hayata geçirdik. Yine 2002 yilinda WAP
servisimizi GPRS cephesindeki degisimi de göz önünde tutarak daha optimal bir sekilde yeni özelliklerle
birlikte devreye soktuk.

2001 yilinda Türkiye'de yine bir ilki gerçeklestirerek Turk Nokta Net Telefonla Servisini sunmaya
basladik.Bu hizmetimizle abonelerimize ister kablolu ister kablosuz olsun her türlü telefonla e-postalarini
dinleme, finans, hava durumu ve fal bilgilerini alma olanagini sunuyoruz. Türkiye'de bu anlamda hizmet
veren sadece Turk Nokta Net'tir. 2002 yilinin basinda
aninda mesaj hizmeti Turk Nokta Net Mesaj geldi. Bu hizmetin mimarisi tamamen Mobil dünya ve
Internet'i düsünerek olusturuldu. Böylece insanlar iletisimi bire bir hem Internet hem cep telefonu hem de
SMS üzerinden saglayabilmeye basladi.

Çok yakinda bu tür uygulamalarimiza yenilerini ekleyecegiz, tabi yine Türkiye'de bir ilki
gerçeklestirerek. Turk Nokta Net sahip oldugu içerigi yeni nesil cep telefonlarina eristirebilmek için 2002
yilinin basindan itibaren çalismalarini sürdürüyor. Türkiye'de ilk olarak Multi Media Messaging Service
içerik saglayicisi olacagiz.

Cep telefonlari üzerinde çalisan özel uygulamalar gerçeklestirmeyi planliyoruz. Böylece artik Internet ve
özel iletisim için bir bilgisayara ihtiyaç duyulmayacak. Bu hizmetlerle, Turk Nokta Net olarak Internet'e
ulasamayan, kullanamayan insanlara erisebilmeyi onlari Internet'le
tanistirmayi hedefliyoruz, misyonumuz bu.

183
Etkilesimli ve mobil yayincilik konusunda tecrübe ettigimiz bir olayi da paylasarak Mobil yayinciligin
önemine dikkat çekmek isteriz. Geçen sene (2001’de) haber sitemizde Anadolu Haber Ajansindan
bildirilen bir kaza haberi yer almisti. Haber'de bir minibus ile kamyonun çarpistigi, minibus'ün hatasinin
yol açtigi bu kazada yaralananlarin isimleri bildirilmisti. Haberin sitemizde çikmasindan kisa bir süre
sonra, haberin altinda yeralan interaktif bölümümüz olan 'görüsleriniz' bölümünde kazada adi geçen kisi
yasadiklarini bildirdi. Olayin aslinda kamyon hatasindan gerçeklestigini ve
kendisinin ayakta tedavi edilerek çiktigini, durumunun iyi oldugunu tüm kamuoyu ile paylasma sansina
sahip oldu. Yukarida bahsettigimöiz örnekte oldugu gibi, Turk Nokta Net olarak www.turk.net sitemizde
yarattigimiz etkilesimli alanlarla kullanicilarimiz her an, her yerden istedikleri bilgiye ulasabildikleri gibi,
elde ettikleri enformasyonu tek yönlü birakmayip bu konudaki görüslerini ister kisitli kitlelerle isterlerse
de tüm kullanicilarimizla paylasabiliyorlar.

Turk Nokta Net olarak bizlerin amaci da yukarida bahsettigimiz katma degerli hizmetlere yenilerini
ekleyerek kullanicilarimizin hayatini kolaylastirmaya devam etmektir.” Kaynak: Tez yazarı
tarafından (osmankoroglu@yahoo.com) Turk.Net Pazarlama yetkilisi Bengü Akçardak
(bakcardak@turk.net) ile 20 Mayıs 2002 tarihinde yapılan e-posta görüşmesi.

8. Görüşme:

Netbul.com kurucusu ve Internet danışmanı Elif Dağdeviren Ergani ile yapılan görüşme
(mesajlaşma sırasındaki imla korunmuştur):

“OK: Internet uygarligi'nda mobilite'nin yerinden bahsedebilir misiniz?

EDE: Internet uygarliginda mobilitenin yeriden bahsetmek biraz haksizlik olur cunku mobilite internet
uygarliginin en onemli unsurudur. Bu uygarliktan soz ederken bilgisayar, mobil cihazlar gibi aletler
internetin dunyasina ulasmak icin kullanilan araclardir sadece. Ve uygarligin gelismesinin en onemli
unusurlarindan biri de internet dunyasina bizi ulastiran aletlerin coklasmasi, pratiklesmesi ve mobilize
olmasi olacak.
OK: Mobil iletisim, 'Internet uygarliginin' insanlar tarafindan gercekten algilanmasinin yolu olabilir mi?
EDE: Kesinlikle. Internete ulasmak icin ne kadar ozgurlesirsek o kadar bu uygarligin bir parcasi olacagiz.
Parcasi oldugumuz bu uygarligin icindeki yerimizi o kadar saglamlastiracagiz.

OK: Yazmakta oldugunuz Internet uygarligi konulu kitapta mobil iletisim konusuna hangi acidan
deginiyorsunuz?
EDE: Tamamen bizi bu dunyaya cok daha pratik bir yoldan baglayan bir arac olarak. Gelecegimizin
vazgecilmez bir parcasi olarak.
OK: Mobil Internet kullaniminin Turkiye'de yayginlasmasinin onundeki engeller nelerdir ve/veya
kolaylastiricilar neler olabilir?
EDE: En onemli engel su andaki altyapinin yetersizligi. Bunun ardindan kullanicinin konuyla ilgili yeterli
bilgilendirilmemesi geliyor. Aslinda ornegin GSM operatorleri ciddi yatirimlar yaparak bu konuda
dunyadaki ilklerden oldular ancak yapilan arastirmalar potansiyel kullanicinin neyi, ne zaman, nerede
kullanacagini hala bilmedigini, bilse bile kullanacak kadar ya kendine ya da sisteme guvenmedigini
ortaya koyuyor. Bunun disinda bu tip mobil gereclere ulasmanin mali yuku de var. Kolaylastirici etken
ise Turk halkinin teknolojiye ve iletisime olan meraki ve yetenegi. Yukaridaki bilgilendirme ve
guvensizlik engeli asilirsa bu konuda dunyanin en ileri kullanici ulkelerinden biri olabiliriz.
OK: Turkiye ve dunyaya 'mobil yayincilik' acisindan baktigimizda hangi ornek uygulamalar dikkatinizi
cekiyor? Bu konudaki gelismeleri takip etme noktasinda Turkiye'de medya gucunu elinde bulunduranlar
nasil davranacaklar/davraniyorlar?
EDE: Sadece Turkiye'de degil dunyada da henuz mobil yayincilik cok zayif. Bu konuda benim takip
edebildigim en etkili calisma Yahoo tarafindan yapilmakta. Acikcasi digerlerini izleme konusunda cok da
ileri olmadigimi itiraf etmeliyim! Turkiye'de ise sadece bu konuda degil, genel olarak internet yayinciligi
konusunda medya gucunu elinde bulunduranlarin ikiyuzlu bir tutum icerisinde olduklarini dusunuyorum.
Bir yandan bu gucu

184
ellerinde tutmak ve ilerideki en guclu sahibi olmak icin yatirim yapiyorlar, bir yandan da sanirim
kendileri bu gucu ele gecirinceye kadar digerlerini uzak tutmak icin biraz geriden ve uzak bir tavirla
izliyorlar.
Ancak ne yazik ki bu oyle bir alan, bu uygarlik ole bir uygarlik ki insana karsi olan hersey, sistemlere,
tekellere bizzat kendisi karsi. Bu tip dengesizliklere yasama sansi vermiyor. Dolayisiyla ileride -ki bu
ilerinin cok uzun vadede olmayacagini dusunuyorum- tavirlarini degistirmek durumunda kalacaklarini, en
azindan degistirmeseler de bunun cok oneminin kalmayacagini dusunuyorum.” Kaynak: Tez yazarı
tarafından (osmankoroglu@yahoo.com) Netbul.com kurucusu ve Internet danışmanı
Elif Dağdeviren Ergani ile 10 Haziran 2002 tarihinde yapılan e-posta görüşmesi.

9. Görüşme:

Bilisimcumhuriyeti.com kurucusu Volkan Gazioğlu ile yapılan görüşme (mesajlaşma

sırasındaki imla korunmuştur):

“OK: Mobil yayıncılık ve mobil içerik kavramından ne anlıyorsunuz?

VG: Mobil Yayincilik: Yayincilik isinin, mobil teknolojilerin sagladigi imkanlarin eskisinden daha fazla
kullanilarak yapilan hali (Yayincilar, yayincilarin tedarikçileri ve hedef kitle-
okuyucu,izleyici,dinleyici,abone).
Mobil içerik: Mobil olarak ulasilabilen her türlü veri (ses, görüntü,döküman, bilgi vb).
OK: Etkileşimli yayıncılık konusunda şimdiye kadar edindiğiniz
tecrübelerden bahseder misiniz?
VG: Geleneksel yayincilik sahip oldugu teknolojik yetersizlikler nedeniyle hedef kitlesine çok kisitli
imkanlarla etkilesim sunabiliyordu ve bu sakli bir talep idi. Yeni teknolojilerle bu sakli talep ortaya çikti
ve artarak sürecek.
Kitlenin her türlü içerige katkida bulanabilmesi (online olarak da) yayginlasacak. Kitle, içerigin akisini,
nitelik ve niceligini de etkilesimli olarak yönlendirebilecek. Diger kitle ile de iletisim içerisinde
olabilecek (Halen olmakta ancak daha da yayginlasacak).
Teknolojik gelisim henüz daha anlasilabilme ve yayginlasabilme süreci içerisinde. Toplumsal bir
transormasyon da buna katkida bulunacak.
Bugünlerde ilkokula baslayan bir çocugun cep telefonsuz bir dünyanin nasil oldugunu bilmemesi bu
transformasyonu açiklayacak bir örnek olabilir.
OK: Türkiye'deki medya şirketleri için düşündüğümüzde, özelde mobil genelde online kullanıcıların,
diğer kullanıcılar ve/veya medya çalışanlarıyla etkileşimli iletişim kurmaları mümkün mü? Tepkilerini, ve
haberlere ilişkin yorumlarını iletmeleri için ne gibi imkânlar sunuluyor?
VG: Henüz emekleme safhasinda.
OK: Bu kurumların mobil iletişim vizyonları nasıl?
VG: Deneyelim-görelim.
OK: Türkiye'de mobil yayıncılığı olumlu veya olumsuz etkileyebilecek sebepler nelerdir?
VG: Rekabete açilmamis bir iletisim sektörü en basta gelen engeldir.” Kaynak: Tez yazarı
(osmankoroglu@yahoo.com) tarafından Bilisimcumhuriyeti.com kurucusu Volkan
Gazioğlu ile 26 Mayıs 2002 tarihinde yapılan görüşme.

10. Görüşme:
Tez yazarı tarafından Altkitap.com ekibiyle yapılan ve BThaber gazetesinin 9-15 Eylül
2002 tarihli 386 sayısında yayınlanan röportaj:
“Altkitap.com: Bir 'e-yayınevi'

Elektronik kitap (ekitap) veya metin (e-text) olarak adlandırılan kavram, fiziksel yayıncılığın sayısal
ortama taşınmasına sebep oldu. Internet'le birlikte PC'ler ve hipermetinlerle haşır neşir olan insanlar,
zamanla kitaplarını bu ortamların sağladığı kolaylıklarla, her yerde okumayı ister oldular. E-kitap; kâğıt,

185
cilt, baskı maliyeti olmadığı için basılı kitaba göre ucuz, Internet üzerinden dağıtılabildiği için dakikalar
içinde sahip olunabilen, basılı kitapların karşılaştığı dağıtım ve sergilenme imkânı bulma sıkıntıları
olmayan, depolanması ve taşınması kolay eserler. E-kitapların okunması için çeşitli yazılım ve
donanımlar kullanılabiliyor. Donanımlar Palm ve PocketPC cihazlarından, dizüstü ve masaüstü
bilgisayarlara ve e-kitap okumak için tasarlanmış özel cihazlara kadar çeşitlenebiliyor.
Günümüzde kabul gören belli başlı iki e-kitap formatı, Microsoft'un geliştirdiği "Microsoft Reader"
programı ile okunan ".lit" ve masaüstü yayıncılıkla uğraşanların yakından tanıdığı Adobe firmasının
geliştirdigi ".pdf" formatı.
Yerli e-yayıncılık örneklerinden olan Altkitap.com'un fikir babaları, yayın kurulu üyeleri ve aynı
zamanda Açık Radyo 94.9'da Kum Kitabı adlı programın yapımcıları olan Yekta Kopan, Murat Gülsoy ve
Adnan Kurt ile, kendi projeleri bağlamında Türkiye'deki e-kitap yayıncılığı hakkında söyleştik.

OK: Kum Kitabı'ndan bahseder misiniz?

YK: Açık Radyo 94.9'da yayınlanmaya başlayalı üç yayın dönemi oldu. Ortaya çıkışı altkitap.com,
Hayalet Gemi ve altzine.net projeleri ile birlikte. Diğerlerinde olduğu gibi bunda da Adnan Kurt ve Murat
Gülsoy ile fikir alışverişi yaptık ve Adnan Kurt'la birlikte hazırlayıp sunmaya başladık. Yaklaşık 70 küsur
program boyunca 40'ı aşkın konuk programa katıldı. İlk yayın döneminde sayısal yayıncılık üzerinde
durduk. Sayısal yayıncılık uygulamaları ne durumdadır, bunlara ne gibi kurumlar ve kişiler ne gibi
bütçelerle destek vermektedir gibi konuları işledik. İkinci dönemde değişik sektörlerden insanların sayısal
teknolojileri ve bilgi ağlarını nasıl kullandıkları üzerine sohbet ettik.
OK: Altkitap.com Kum Kitabı'nın başlangıç noktası değil mi?
MG: Aslında ondan da öncesi var. Özellikle altıncı yılının içinde olan Altzin.net adlı Internet dergisini
çıkarmaktaydık. Adnan Kurt ile sayısal yayıncılığa ilgiliydik. O zaman fiziksel olarak Hayalet Gemi
dergisinin Internet'teki sürümünü yapıyorduk. 1995'te biz öncüydük. Ama bu bizim için, dağıtım engelini
aşmak ve yurtdışına ulaşmak için bir yoldu. Gerek bu site, gerekse Yekta Kopan'ın Altzine.net'inin
deneyimleri, bize sayısal yayıncılık konusunda çok şey öğretti. Bunların başında, çok sayıda farklı
coğrafyaya, yaş ve sosyo-ekonomideki insana ulaşmak geliyor. Kültür edebiyat dergileri fiziksel ortamda
yayınlandığı zaman belli bir okur kitlesine ulaşıyor. Internet ortamı öyle değil. Kitap yayınlamayı da
düşünüyorduk. Fiziksel yayıncılığın zorlukları yüzünden Internet cazip geldi. Altkitap.com'da bu
birikimleri kullandık.
YK:Adnan Kurt'un matbaacılık geçmişi bizim için bir artıydı. Fiziksel kitap yayıncılığını bilmesek
Altkitap.com sağlıklı olmazdı. Diğer avantajımız bir tasarım şirketinde çalışıyor olmamızdı. Bu tasarım
konusunda güçlü olmamızı sağladı.
MG: Bu kararı aldıktan sonra, saygın, iyi içerikli kitaplar yayınlamamız gerekiyordu. Bu, sayfaya bir .pdf
dosyası koymakla olmuyor. İşin editoryal kısmı, yani iyi kitap bulmak, her kitabın uzmanlık alanına göre
editörünü atamak, editör inceledikten sonra kendine özgü tasarımlamak zor. Okura sunulan yüzde, yazarla
yapılmış bir röportaj, kitap hakkında bir editör yazısı gibi, raftan alınan kitaplarda kolay edinilemeyecek
şeylerin olmasını sağladık. Internet ortamında bilginin paylaşımının ücretsiz olması gerektiğini
düşünüyoruz. Bunu bir pazarlama stratejisi olarak belirlemedik. Altkitap.com ücretsiz kalacak bir proje.
OK: E-yayıncılıkta değişik iş modelleri var. Sizinki hangisi? Türkiye'de tercih ne yönde ve e-yayıncılık
handikapları neler?
MG: Tabii iş modeli e-yayıncılığın tüm dünyadaki handikapı. Bizim modelimiz sponsorluk. Felsefi
olarak okurdan bilgi karşılığı para istememe inancımız var. Zaten Türkiye koşullarında 1 dolarlık bir
ödemeyi bile tahsil etmek kolay değil.
YK: Türkiye'de Internet kullanma oranları mâlum. Günlük haberleri takip etmek için kullanım, kültür
sanat için kullanıma göre önde. Gerçekçi davranmalı. Altkitap.com için sponsorluk sistemi, çok uzun
vadede ekonomik geri dönüşün olacağını bildiğimiz, ama çekinmediğimiz bir girişimdi. İkinci senesini
doldurdu projemiz. İki senede bir arpa boyu yol katedebildik. Ama içerik açısından durum değişik.
Aksine, içerikte, başta öngördüğümüzün çok daha ötesindeyiz.
MG: Sistem oturmuşsa içerik sunumu hızlanıyor. Biz okuru tatmin ettiğimize inanıyoruz. Sistemde bir
problem yok, kaliteli kitaplar gelmeye devam ediyor.
OK: Şimdiye kadar 18 kitap yayınlamışsınız. Sitedeki aktif kullanıcı sayıları e-kitaplara rağbet
konusunda bir gösterge olabilir.
YK:14-15 bin civarında üye var. 10-12 bin kişi de aktif olarak kitapları indiriyor. Sevindirici olan, aktif
üyelerin kitapların hepsini değil, belli tercihler doğrultusunda indirmeleri. Sitedeki editör yazılarını,
röportajları, bilgilendirici metinleri okuyarak amaca uygun indirme yapıyorlar. Daha açık olanı okurların
geribildirimleri. Site ilk açıldığında 9-10 dakika sayfada kalım süresi kaydediliyordu. Yurtiçinde

186
neredeyse tüm illerden e-posta aldık. Bunlardan bizi en çok memnun eden, fiziksel kitap dağıtımının zor
olduğu Karadeniz ve Doğu Anadolu gibi bölgelerimizden gelenlerdi. Yurtdışından çok keyifli e-postalar
aldık. Japonya'dan aldığımız bir mesajda, okurumuz Japonların her sabah kitaplarını avuçiçi cihazlarına
indirip okuduklarını söylüyor, Altkitap.com ile bunu kendisi de yapabildiği için bize teşekkür ediyordu.
Görme engellilerden oluşan 80 kişilik bir grup okur siteye koyduğumuz kitapları metin dosyası olarak
alıp, Boğaziçi Üniversitesi'nde GVZ sistemleriyle sesli hale getirdiler ve dinlemeye başladılar.
MG: Sitedeki kitap sayısı arttıkça tasarımı da yeniledik. Okurlar, CeBIT Bilişim eurasia etkinlikleri
sonrasında, Altkitap.com'da yeni bir tasarım görebilecek.
OK: Türkiye'de Altkitap.com dışında da bu şekilde kitaplar yayınlandı. exlibrary.com gibi bir örnek de
var. Bilgi Yayınevi e-kitap yarışması düzenliyor. Pandora Yayınevi de bir kitaptan bazı bölümleri
yayınlamıştı. Sizce gelişmeler nasıl?
YK: Özellikle 2000 yılında e-kitap konusu daha çok konuşulmaya başlandı. Stephen King gibi yazarların
buna ilgi duyması Türkiye'de de etkisini gösterdi. Birçok site, kişi, kurum uygulamalar yaptı. Bunlardan
kimi, yayınlanmış kitapların taranması ve öylece ya da metin olarak web'e aktarılması şeklinde, kimi
başka sitelerdeki yabancı dildeki eserlerin aktarılması şeklinde. Kitabın kimi bölümlerinin ya da bir
yazarın tüm eserlerinin yayınlandığı da görülebiliyor.
MG: İngilizce sitelerin avantajı, teliften düşmüş eserlere ulaşabilmeleri ve okur yaygınlığı. Bizde dil
engeli var. Teliften düşmüş Osmanlıca eserleri yayınlamak uzun vadeli projelerimizden.
MG: Hem edebiyat dünyasını hem de akademik dünyayı tanıyor olmamız bize bir avantaj sağlıyor.
Makalelerden ve akademik eserlerden kitap oluşturabiliyoruz.
YK: Bazı çok değerli akademik eserler basım maliyeti yüzünden yayınevlerince kabul edilmiyorlar.
Bunlar dağıtılınca yayıncı zarar eder. Çünkü okuru belki 50, belki 100 kişi. Çok okunan kitaplarımız
olduğu gibi, sadece belli bir kitlenin amaçlarına yönelik kitaplarımız da var.
Kitapların taranıp, haber sunucularında veya IRC kanallarında paylaşılmasına ne diyorsunuz?
AK: Bilgi alışverişi olumlu. Korsan yayın olarak adlandırılan durum burada da olur mu, bu konu tartışılır.
Korsanlığın engellenme çabaları e-yayıncılıkta daha kolay. Çeşitli kilitleme sistemleri geliştiriliyor.
MG: Bilginin kaynağının ve dolaşan bilginin güvenilirliği ile ilgili bir sorun var. Bu, sadece kitaplarda
değil, bütün sitelerde geçerli. Bilginin saygınlığını sürdürmek bizim kaygımız. 'Rafta kalma ömrü' fiziksel
kitaplarda birkaç ay ile birkaç yıl arasında sınırlı ama sayısal ortamda sürekli durabilir.
OK: E-kitaplar çeşitli okuyucu donanımlar ile bilgisayar dışında ve çeşitli yazılımlarla bilgisayarda
okunabiliyor. Bunun yaygınlaşması ne kadar sürer?
AK: Bu, daha uzun sürede olacaktır. E-yayıncılık için de kitapların okur tarafından bilgisayarda, avuçiçi
cihazda ya da kağıda çıktı alınarak okunması okurun alışkanlıklarının belirlediği bir durum. Uzun
dönemde Xerox, Bell Labs ve e-Ink'in çalışmaları e-kağıdın yaygınlaşmasını sağladığında, e-kitap
demeye daha içimizin elverdiği ürünler görebileceğiz. Dizüstünden dönüştürülmüş cihazlara bakarak
kitap okumak mümkün, MS Reader veya Adobe Reader yazılımları kaliteli görüntü veriyor ama e-
yayıncılıkta hedeflediğimiz kalitede değiller.”

EK 5: WAP Forum Üyeleri

Kaynak:http://www.WAPforum.org/who/members.htm (04.30.2002)

Tam Üyeler:

http://www.4thpass.com - 4thpass Inc.

http://www.724.com - 724 Solutions Inc.
http://www.access.co.jp - Access Co.Ltd
http://www.aethersystems.com - Aether Systems Inc.
http://www.alcatel.com - Alcatel
http://www.aol.com - America Online, Incorporated
http://www.attws.com - AT&T Wireless Services Inc.
http://www.baltimore.com - Baltimore Technologies
http://www.beasys.com - BEA Systems Inc
http://www.bellmobility.ca - Bell Canada
http://www.bosch.com - BOSCH
http://www.bouyguestelecom.fr - Bouygues Telecom

187
http://www.bsi.co.jp - BSI Co., Ltd.
http://www.sfr.fr - Cegetel/SFR
http://www.cetecom.com - CETECOM GmbH
http://www.schwab-worldwide.com - Charles Schwab & Co. Inc. http://www.cingular.com - Cingular
Wireless
http://www.citrix.com - Citrix Systems Inc.
http://www.cmgwds.com - CMG Wireless Data Solutions B.V.
http://www.compaq.com - Compaq Computer Corporation
http://www.comversens.com - Comverse
http://www.credit-suisse.ch - Credit Suisse e-Business
http://www.denso.co.jp/ - DENSO Corporation
http://www.t-mobil.de - Deutsche Telekom Mobilnet GmbH
http://www.dvnet.com - Diversinet Corp.
http://www.eplus.de - E-Plus Mobilfunk GmbH
http://www.entrust.com - Entrust
http://www.ericsson.se - Ericsson Radio Systems AB
http://www.ezos.com - EZOS
http://www.faith.co.jp - Faith Inc.
http://www.fareastone.com.tw - FarEasTone Telecommmunications Co.
http://www.finnet.fi - Finnet-liitto ry
http://www.itineris.tm.fr - France Telecom
http://www.fujitsu.com.jp - Fujitsu Limited
http://www.gemplus.com - Gemplus
http://www.gdm.de - Giesecke & Devrient GmbH
http://www.glenayre.com - Glenayre Electronics
http://www.hp.com - Hewlett Packard
http://www.hitachi.com - Hitachi Ltd.
http://www.hutchnet.com.hk - Hutchinson Telephone Company Limited
http://www.ibm.com - IBM Corporation
http://www.infineon.com - Infineon Technologies
http://www.intel.com/pressroom - Intel Corporation
http://www.ctc-g.co.jp - ITOCHU Techno-Science Corp. (CTC) http://www.jataayusoft.com - Jataayu
Software Ltd
http://www.jinny.ie - Jinny Software Ltd.
http://www.kddi.com/english/index.html - KDDI Corporation http://www.kyocera.co.jp/ - Kyocera
Corporation
http://www.locus.com - Locus Corporation
http://www.logica.com/telecoms/ - Logica
http://www.lucent.com/ - Lucent Technologies
http://www.mastercard.com - MasterCard International Inc.
http://www.materna.de - Materna GmbH Information & Communications
http://www.mci.panasonic.co.jp/english/ - Matsushita Communication Industrial Ltd
http://www.maxon.dk - Maxon Telecom A/S
http://www.microsoft.com - Microsoft Corporation
http://www.mitsubishi-telecom.com - Mitsubishi Electric Telecom Europe http://www.mitsui.co.jp -
Mitsui & Co. Ltd
http://www.o2.com - mmO2 http://www.motorola.com - Motorola Limited http://www.nec-global.com/ -
NEC Corporation
http://www.nextel.com - Nextel Communications Inc
http://www.nokia.com - Nokia
http://www.nordea.com/ - Nordea Bank
http://www.ntru.com - NTRU Cryptosystems, Inc.
http://www.nttdocomo.com - NTT DoCoMo, Inc.
http://www.omnisky.com - Omnisky Corporation
http://www.openwave.com - Openwave
http://www.oracle.com/ - Oracle Corporation

188
http://www.orange.co.uk - Orange Personal Communications http://www.pcc.philips.com/ - Philips
France
http://www.pioneer.co.jp - PIONEER Corporation
http://www.qualcomm.com - QUALCOMM Inc
http://www.radiolinja.fi - Radiolinja Oy
http://www.rim.net - Research In Motion Limited
http://www.rogers.com - Rogers Wireless Inc.
http://www.rsasecurity.com - RSA Security Inc.
http://www.sagem.com - Sagem
http://samsungelectronics.com - Samsung Electronics http://www.slb.com/smartcards/ - Schlumberger
Systems
http://www.sec.co.jp - SEC Co. Ltd.
http://sharp-world.com/ - SHARP Corporation
http://www.siemens.com - Siemens AG
http://www.sierrawireless.com - Sierra Wireless Inc
http://www.optus.com.au/ - Singtel Optus Pty. Ltd.
http://www.sktelecom.com - SK Telecom
http://www.sts.co.jp - Sky Think System Co., Ltd.
http://www.smarttrust.com - Smarttrust
http://www.sonera.com - Sonera Corporation
http://www.sonyericsson.com - Sony Ericsson Mobile Communications, AB http://www.sprintpcs.com -
Sprint Spectrum L.P.
http://www.sun.com - Sun Microsystems
http://www.one2one.co.uk - T-Mobile (UK)
http://www.tecnomen.com - Tecnomen
http://www.tim.it - Telecom Italia Mobile
http://www.telenor.no - Telenor Mobil
http://www.telia.com - Telia Mobile AB
http://www.telstra.com.au - Telstra Corporation, Ltd.
http://www.iobox.com - Terra Mobile
http://www.toshiba.co.jp/index.htm - Toshiba Corporation
http://www.ttpcom.com - TTP Communications Ltd
http://www.tu-ka.co.jp - Tu-Ka Cellular Tokyo Inc.
http://www.turkcell.com.tr - TURKCELL
http://www.ubs.com - UBS AG
http://www.ushacomm.com - Usha Communications
http://www.verisign.com - VeriSign Inc.
http://www.bam.com/ - Verizon Wireless
http://www.visa.com - Visa International
http://www.vizzavi.net - Vizzavi-Europe
http://www.vodafone.co.uk - Vodafone
http://www.voicestream.com - VoiceStream Wireless
http://www.w-phone.com - W-Phone, Inc.
http://www.xfera.es - Xfera Moviles S.A.
http://www.yamaha.co.jp - Yamaha Corporation
http://www.zion-net.co.jp - ZION Limited

Sınırlı Üyeler:

http://www.aderagroup.com - Adera
http://www.akumiitti.fi/ - Akumiitti Ltd
http://www.aego.com - AlterEgo Networks, Inc.
http://www.aplix.co.jp/ - Aplix Corporation
http://www.argogroup.com - ArgoGroup
http://www.aspiro.com/ - Aspiro AB
http://www.ausystem.com - AU-System AB.
http://www.banksys.be - Banksys

189
http://www.cgey.com - Cap Gemini Ernst & Young
http://www.captaris.com/ - Captaris
http://www.cellnext.com - Cellnext Solutions Limited
http://www.certicom.com - Certicom Corporation
http://www.cherrypicks.com - Cherrypicks
http://www.civista.com - Civista Ltd.
http://www.clickmarks.com - Clickmarks, Inc.
http://www.coconet.de/ - CoCoNet AG
http://www.colibria.com/ - Colibria AS
http://www.condat.de - Condat A/S
http://www.consafeinfotech.com/ - Consafe Infotech AB http://www.contentguard.com/ - ContentGuard,
Inc.
http://www.dhl.com - DHL Worldwide Network N.V./S.A.
http://www.discretix.com - Discretix Technologies Ltd.
http://www.documentum.com - Documentum Inc.
http://www.dokoni.com - dokoni
http://www.earthport.com - earthport.com Plc.
http://www.equifax.com - Equifax
http://www.etri.re.kr - ETRI Electronic and Telecommunications Research Institute
http://www.evolving.com - Evolving Systems Inc.
http://www.exomi.com - Exomi Oy
http://www.extendedsystems.com - Extended Systems Inc.
http://www.feelingk.com - FEELINGK Co.,Ltd.
http://www.Fenestrae.com - Fenestrae B.V.
http://www.followap.com/ - FolloWAP, Inc.
http://www.fusionone.com - fusionOne
http://www.hii.com.tw - Hii Co, Ltd
http://www.iriscube.com. - IrisCube SpA
http://www.kenwood.co.jp - Kenwood Corporation
http://www.kpmgconsulting.com - KPMG Consulting Inc.
http://www.kpn.com - KPN
http://www.lightsurf.com - LightSurf Technologies, Inc. http://www.mobileecon.com - Mobile Economy
Ltd
http://www.mobileaware.com - Mobileaware Ltd.
http://www.mobileid.com - MobileID, Inc
http://www.mobilespear.com - MobileSpear, Inc.
http://www.mobileum.com - Mobileum, Inc.
http://www.neomar.com - Neomar
http://www.niragongo.com - Niragongo Inc.
http://www.nissan.co.jp - Nissan Motor Company Ltd
http://www.novell.com - Novell, Inc.
http://www.oberthurcs.com - Oberthur Card Systems
http://www.orga.com - ORGA Kartensysteme GmbH
http://www.pacific21.net - Pacific21 Ltd.
http://www.passcall.com - PassCall Advanced Technologies . http://www.peramon.com - Peramon
Technology Ltd.
http://www.pixo.com - Pixo Inc.
http://www.proximus.be - Proximus
http://www.pumatech.com - PUMATECH Inc
http://www.purematrix.com - Pure Matrix, Inc
http://www.rtsnetworks.com - RTSe
http://wap.sesa.de/ - S.E.S.A. Software und Systeme AG http://www.sandiaresearch.com - Sandia
Research Coporation
SAS Institute Inc.
http://www.sendo.co.uk - Sendo
http://www.setec.fi - Setec Oy
http://www.seven.com - Seven

190
http://www.singlesignon.net - SingleSignOn.Net Inc.
http://www.softsquad.com - SoftQuad Software Ltd.
http://www.speedware.com - Speedware Corporation
http://www.starmedia.com - Star Media Networks, Inc.
http://www.stellent.com - Stellent, Inc.
http://www.sybase.com/ - Sybase Inc.
http://www.symbian.com/ - Symbian
http://www.t-online.de - T-Online International AG
http://www.telecomsys.com - TeleCommunication Systems Inc http://www.telephia.com - Telephia, Inc.
http://www.disneyinternational.com - The Walt Disney Company Limited
http://www.trustlink.com - TrustLink AB
http://www.ubicco.com - Ubicco
http://www.ucpag.com - Universal Communication Platform AG
http://www.varetis.de - Varetis AG
http://www.vetrix.com - Vectrix
http://www.verifone.com - Verifone
http://www.veriprise.com - Veriprise Wireless Corporation http://www.viaginterkom.de - VIAG Interkom
GmbH & Co
http://www.vtt.fi/tte - VTT Information Technology
http://www.Webraska.com/ - Webraska Mobile Technologies http://www.www.wdsglobal.com -
Wireless Data Services, Ltd
http://www.xmarc.com - Xmarc, Inc.
http://www.zoomon.com - ZoomON AB
http://www.zkb.ch - Zurich Cantonalbank

EK 6: Ek$i Sozluk (http://sozluk.sourtimes.org) ‘entry’ Örnekleri

kitap

1. ayni konuyu iceren birden fazla sayfanin bir araya gelmi$ hali.. genelde sayfalar ayriyken cok anlam
ifade etmezler.(ssg, 15.05.1999 ~ 05.01.2002 11:12)

2. en iyi arkadaş(cyrano, 07.11.1999 21:03)

3. dik yurumek falan istediinde, kafasinin ustune koyabiliyo insan...(paranoiac, 19.02.2000 23:40)

4. allahin bizzat veremedigi ancak secilmis insanlar sayesinde yolladigi cv si(newage, 05.07.2000 20:16)

5. necip asim yaziksiz'in 1893'te yazdigi, iletisim yayinlari'nin da onuncu yil armagani olarak
sadelestirerek bastigi eser. icinde "kitap hakkinda bilmek istediginiz hersey ve fazlasi" bulunmakla
birlikte, yazinin tarihi, alfabe nedir ne degildir, kitap adlari bilimi, grafaloji, imza, tercume, kitap falciligi,
"hangi kitaplari okumali?" gibi bolumleri de vardir. (zomzom, 17.05.2001 20:21 ~ 20:21)

6. vazgeçilmez.(terra, 17.05.2001 20:35)

7. bo$ zamanlarda, uyumadan once, tuvalette sicarken, otobuste sikilmayalim diye okudugumuz $ey.
bilmedigimizi bilir, unuttugumuzu asla unutmaz, dogru bildigini sonsuza dek soyler. anlami bo$altilmi$
ciddi bir cumledir aslinda 'kitap en iyi arkada$tir'.. ne biliyoruz? artkada$imiza ihanet etmeyi. (bkz:
smileyi ben koyayim otesini sen anla)(kerrigan, 08.06.2001 06:22)

8. kitap okumak bi sanattir okumayi bilen kisi icin: insani insan yapan olgu, ogrenme deryasi. bilmeyen
kisi icin: hayatindaki karmasalarin sorumlusu, yerine gore delirme nedeni(anatolia, 24.07.2001 03:15)

9. hiç kuşkusuz, kitap bir kitap olabilmek için, başka bir deyişle, kağıttan başka birşey olabilmek için,
insanlar tarafından okunmalı ve anlaşılmalıdır. ama onu okuyan insan bundan böyle herhangi birşey

191
yaratamaz ve bundan böyle kendini değiştiremez: öyleyse o bundan böyle geleceğin ya da tarihin
birincilliği ile zaman değildir; başka bir deyişle, sözcüğün güçlü anlamında insan değildir. bu insan,
kendisi, yarı-doğal ya da döngüsel bir varlıktır: akla uygun bir hayvandır ki sonsuza dek kendine özdeş
kalırken değişir ve kendini üretir. ve ‘‘absoluter geist/saltık tin’’ olan bu ‘‘usauygun hayvan’’dır ki tin ya
da tamamlanmış-ve-eksiksiz [achevé-et-parfait] olur; başka bir deyişle, ölü.ve bunu sağlayan sadece
kitaptır(qweny de narziss, 07.08.2001 20:57)

10. hic bir zaman olmeyecek belki mutasyona ugrayip elektroniklesecek ama yinede yalnizligimizda
oyunculari bizim hayal gucumuz ile dogru orantili olarak tasvir ettigimiz, okuyan kisiye gore farkli
anlamlar ifade edebilen,filme alindiginda tum buyusu kaybolan ve insanoglunun tekerlekten sonra icat
ettigi en guzel bulus.(zody, 08.10.2001 13:14)

11. saplantı yaratabilen bir kavram...(belit, 16.01.2002 03:08)

12. hayatı hayat yapan, her okuduğumuzda 'hımmmmm' dedirten, insanların 'yaw bu kadar yaşadım,
arkamdakilere bi faydam olsun' (yalaan, izim olsun da beni kimse unutmasın, ünlü oliyim, boşuna mı
yaşadım ben bu kadar!) diyerek kendilerini yansıttıkları kağıtlar. okur, boşuna bir fikir uğruna hayatını
harcamadan sonucun ne olacağını görüyor. güzel bi tane okunduğunda insanı tokat yemişe çeviren
kağıtlar topluluğu... onsuz hayat düşünemiyorum(vampire, 20.02.2002 00:00)

13. yerine konacak başka bir şeyin olmadığı nesne.(bizans, 22.02.2002 19:50)
14. duvarlar boyu raflar dolusu olsa yine de yetinemeyip daha fazlasını isteyeceğim tek şey... hele o eski
kitap kokusu yokmu!..(ninni, 12.05.2002 21:41)

15. (bkz: imzalı kitap koleksiyonu)(bkz: eski kitapları satın alan yerler)(huger, 21.06.2002 12:59)

16. (bkz: ex libris)(cenin, 21.06.2002 13:28)

192
EK 7: Anket Katılımcılarının Yorumlarından Örnekler

Toplamda 22 katılımcı tarafından yapılan yorumlardan birkaçı aşağıdadır:

• “Bu şekilde içerik sağlayan siteler yok, veya benim bu konuda bilgim yok.”(33, Danışman,
Erkek)
• “Söyledikleriniz olsun ben de işe gitmek zorunda kalmam evden hallederim herşeyi”(26,
Gazeteci, Erkek)
• “Hali hazırda bu tür bir olanaktan yararlanıyorum. Ancak Türkçe içerikli siteler bu anlamda
geliştirme çalışmalarını hızlı bir şekilde yürütmüyorlar. Temelli mobil hizmetlerini
bekliyoruz.”(34, Elektronik mühendisi, E)
• “Bu tarz imkanların çok pahalı olmasından ötürü pek tercih etmeyeceğimi düşünüyorum. Daha
ucuz olursa düşünebileceğim gibi, bir de gözümde problem var, o kadar küçük ekrandan
birşeyleri takip etmek yerine daha büyük olan bilgisayarımın ekranını tercih ederim.”(25,
Yönetici sekreteri, Kadın)
• “Kadınların çoğu gibi teknoloji özürlüyüm. Onun için bildik iletişim araçlarını bile kullanmam
çok kolay olmuyor.”(42, Endüstri mühendisi, Kadın)
• “Mobil cihazlar üzerinden haberlere erişmeye gerek yok. Ülkemiz henüz o düzeye gelmedi. Bu
şuna benzer; son model bir araba alırsın fakat benzin koyacak paran olmadığı için arabayı
kullanamazsın, ikinci haftada vergilerini ödeyemediğin için arabanı satarsın. Henüz Türkiye bu
çağa gelmedi.”(17, Öğrenci, Erkek)
• “Verdiğim yanıtları açmak istiyorum: Birincisi, maddi boyut: Asıl sorun giderek cihaz fiyatları
olmaktan çıkıyor, veri iletim hizmetinin kendi fiyatı haline geliyor. Örneğin GPRS özelliği olan
Motorola Timeport'un sıfır fiyatı şu anda 120 mio'ya indi, aranırsa 2.el 70-80 mio'ya bulunabilir.
Ama Turkcell'in ve 21 Mayıs itibariyle Aria'nın GPRS tarifeleri, iş adamları dışında kimsenin
mobil veri iletişimi yapmasına pek imkan tanımıyor. Şu anda Telsim'in tarifesi uygun ama çok
yakında o da artar. Zaten yurtdışında da durum farklı değil. WAP erişim fiyatlarının da uygun
olduğunu düşünmüyorum. İkincisi, teknolojik boyut: Kanımca sorun teknik imkansızlık değil,
sözkonusu yatırımı yapabileceklerin, buna öncelik vermemesi. En çok izlenen net haber kanalı
ödülü aldılar ki doğrudur, NTVMSNBC'yi ele alalım; örneğin WAP üzerinden okunabilirlik için
henüz bir yatırım yapmadılar; gerçi onların özel bir durumu var, yurtdışına çok fazla lisans ücreti
ödüyorlar ama genelde bütün haber siteleri için geçerli, reklam/sponsor alma olanakları oldukça
kısıtlı. Bir de habercilik yapmak için, bir dizi eğitimli insan çalıştırmak zorunluluk; örneğin
astrolojiden iyi anlayan bir kişi ile, uygun yazılım araçları yerleştirerek, forum moderasyonları
hariç, harika bir site içeriği yapabilirsiniz ama habercilik yapmak için, muhabirinden, iyi röportaj
yapabilecek elemanına, yorum yazarından, köşe yazarına, editörüne kadar çok sayıda elemana
ihtiyacınız var. Dolayısıyla zaten çok harcamanız var, bir de içeriğinizi mobil cihazlar üzerinden
erişilebilir kılmak için uğraşmak çok cazip olmayabilir (elbette bunları, ekonomik krizin Internet
yayıncılığını ciddi olarak vurmuş olduğu mevcut dönem koşullarında konuşuyoruz). Sonuç
olarak; Çok sayıda kişinin ucuz mobil haber içeriğine erişebilmesi için başka bir çözüm lazım,
belki de yurtdışında bir süredir deneniyor olduğu gibi, güvenilir online içerik 'marka'larıyla,
GSM operatörleri arasında özel işbirliklerine gidilmesi ve GSM operatörlerinin kendi
abonelerine ucuz içerik sunması gibi.”(36, Internet yayıncısı, Erkek)
• “Sunulacak içeriğin bu cihazlar için başarılı bir şekilde optimize edilmemesi, kullanıcılarda
hayal kırıklığı oluşturacaktır.”(28, Gazeteci, Erkek)
• “Teknolojimize de güvenemiyorum. Bu hantal yapı ile geriden gitmeye mahkumuz gibi geliyor.
Sözgelimi bir laptop’la telefon hattına bağlanmadan otobüste giderken internet hizmetlerinden
faydalanabilmeli. Peki bu hangi kalitede ve ne kadar mümkün? Otobüs dağın eteğinde iken
laptop’daki bağlantımız kopmasın diye koridorda gezdirecek miyiz:))!!”(28, Serbest Mali
Müşavir, Erkek)
• “Haber yağmuru altında yaşamak beni mutsuz ediyor. Bu nedenle genellikle günlük haber ve
gündemi takip eden yazarları okumamaya özen gösteriyorum. Eğer haber önemli ise, ister
istemez her yerde karşıma çıkıyor zaten. Bir ülkenin gelişmişliğini ölçmede iletişim araçlarının
ne kadar çok kullanıldığı önemli bir veridir. Buna teknik yetersizlikler nedeni ile imkan olmasa
bile, o ülkenin halkı buna hazır mı? Yani daha fazla bilgiye daha kolay ulaşmak istiyor mu? Bu
önemli bir sorudur.”(25, İnşaat mühendisi, Erkek)

193
• “Haber bir meta'dır, ama en az tüketicisine yarar sağlayan türden bir meta, bu nedenle tüketiciye
neredeyse bedava ulaşır, onu tüketmek, sadece haber merkezlerindeki bir takım sersem haber-
teknisyenlerinin ve onların yöneticisi durumundaki ahlaksız uzmanların ve bunları satın alabilen
iktisadi/siyasal/kültürel patronların sizi rahatça hazmedebilmek için size zerkettirdikleri bir
dönüştürücüdür haber. Yılanın sizi sokarken kötü bir niyeti yoktur; zehiri iki işlev görür:
birincisi sizi hareketsiz hale getirir; ikincisi, kendi hazım sistemi ancak sizi yarı-hazmedilmiş
olarak yuttuğunda operasyoneldir. Haberin içeriği sizi yarı-hazmedilmiş hale getirir; sunuluş
biçimi, bir yandan sizin üstünüze soslar, kremalar, şuruplar dökerek sizi leziz hale getirir, öte
yandan söz konusu patronların ağzını sulandırarak vazgeçebilecekleri fiyat ve bahşişleri artırır.
ne felsefe ama! İmdi, haberin içeriğindeki zehiri ve sunuluşundaki albeniyi denetleyebilmeniz ve
onu olabildiğince ayıklayarak tüketebilmeniz için, gerçekten haber haline getirmeniz gerekir. Bu
ise haberi yarım kulak, yarım göz değil, tam bir dikkatle izleyebileceğiniz bir zaman-mekan
koşulu gerektirir. Ben sadece TRT ve Habertürk haberi izleyen bir kötü tüketiciyim, Reha
Muhtar ve Ali Kırca türü haberden nefret ederim. Onları bile haber zaman-mekanıma sokmayan
ben, günlük hayatımın her anında hayatıma sokulabilecekleri araçları bir pencere olarak
kullanmalarına müsaade eder miyim?! Bütün bu haber iletim araçları bir iğfal tuzağıdır, mersi,
ben bir parça peynire ağzımı şapırdatmaktansa, ağaç kabuğu kemiririm, yok olmadı açlıktan
ölürüm. İkinci soruya hayır yanıtını niye verdiğimi de anlamamış olabilirsiniz; haber bana
zerkedilen bir dönüştürcü ise, onu nasıl hazırlamaları gerektiği konusunda küresel sürek
avcılarına (yoksa ağucularına mı deseydim) akıl mı vereyim bir de! komik olmayın.”(41,
Öğretim görevlisi, Erkek)
• “Mobil iletişim konusuna gerçekten de çok ilgisizim. Bunun birincil sebebi, sürekli ileti alıyor
olmaktan zaten sıkılıyor olmam. Ofiste veya evde Internet'e bağlanarak ihtiyacım olan bilgiye
ulaşabiliyorum. Bunun yanında bir de "her an" elimin altında bir haber kaynağına sahip olmama
gerek yok. Çok önemli bir şeyi kaçırıyorsam eğer, bunu çevremdeki insanlardan veyahut da
akşam eve veya ofise gittiğimde diğer medya araçlarından (geç de olsa) öğrenmeyi tercih
ederim. Teknolojinin hayatımızı kolaylaştırarak bize zaman kazandırmasının bir sınırı olması
gerekir diye düşünüyorum. Yoksa bu işin sonu gelmeyecektir ve teknolojinin bize hizmet etmesi
gerekirken, bizim ona ayak uydurmaya çalıştığımız günler yakındır. Herkesin el bilgisayarı
olduğunu düşünün biran ve sorunuzda geçen sitelere mobil erişimin oldukça yaygın olduğunu.
Öyle bir durumda, söz gelimi patronunuzun sizden beklentileri artacak ve "Nasıl haberin yok!
Eline boşuna mı verdik o aleti, girip baksaydın ya ... sitesinden!" diye çıkıştığına tanık olacağız.
Yani aslında bir artı gibi görünen o "kolaylık", kişiye başka sorumlukları da beraberinde
getirmektedir. Bence varsın hayat biraz daha yavaş aksın. İnsanlar zaman-mekan kavramını
daraltmaya çalıştıkça ve bu aşırı boyutlara vardığında, geri dönüşümünün olumsuz olacağının
farkında değiller. Ayrıca gazetenin keyfi de hiç bir şeyde yok!”(26, Reklamcı, Erkek)
• “Teknolojinin hayatıma bu kadar müdahale etmesine izin veremem.”(22, Öğrenci, Erkek)
• “Gitgide gelişen teknoloji nedeniyle iyiden iyiye içine düştüğümüz yabancılaşma (insanın
kendisine ve topluma) ve bireyselcilik. İşte bunların daha fazla, daha derin bir boyuta varmasını
istemiyorum.”(26, Pazarlama yetkilisi, Erkek)
• “Bu tür şeyler lüks, fantezi. Bir cep telefonu ekranından haber okumanın ne cazibesi olabilir? Ya
da dünya kadar paraya cep telefonundan Internet'e girmenin neresi rasyoneldir? Ama bunun
yanında Turkcell'in Jetbitts hizmeti güzel bir uygulama. Ücretli yapmazlarsa aboneliğimi
sürdüreceğim.”(26, Öğretmen, Erkek)
• “Yeni teknolojiler ne kadar kitlesel olabilir şüpheli. Çünkü yeni teknolojiyi kullanmak yeni bir
literatür yetisi gerektirir.”(22, Öğrenci, Erkek)

194
Mobil İletişim Terimleri Sözlüğü
Kaynaklar: www.symbol.com, www.extendedsystems.com, www.mobilturkiye.cjb.net,
www.microsoft.com/mobile/pocketpc/columns/alphabetsoup.asp

1G: Analog telefon sistemleri.

2G: Dijital kablosuz iletişime imkan veren ikinci nesil 1990 yılında sahneye çıktı ve bugün hâlâ onu
kullanıyoruz. 2G iletişimi, devre-anahtarlamalı ve yavaştır. Devre-anahtarlamalı sistemde her bağlantı
sadece o bağlantıya özel bir kanal gerektirir. 2G, ABD'de PCS (Personal Communications Services)
olarak bilinir. PCS, bünyesinde birbirleriyle rekabet halinde olan üç ayrı teknoloji barındırır: CDMA,
TDMA (Time Division Multiple Access) ve GSM. Bu üç teknolojinin de iletişim trafiğini düzenlemek
için farklı teknikleri vardır. Avrupa’da GSM sistemi kullanılır ancak bu sistem Amerika’daki GSM ile
uyumlu değildir. Japonya’da kullanılan 2g mobil iletişim tekniği ise PDC'dir (Personal Digital
Communications). PDC teknolojisinde paket-anahtarlama teknigi söz konusudur. Bu teknikte veriler çok
sayıda pakete ayrılır ve öyle iletilir. Varış noktasında ise tekrar birleştirilirler.
2.5G: Pek çok operatör 3G terfisi yapmadan önce 2.5G basamağından geçmek isteyecektir. tıpkı 3G gibi
2.5G de iletim hızlarını yükseltmek ve ekonomik kapasite kullanımı amacıyla paket-anahtarlama
tekniğinden faydalanmakta.
3G: 3G sistemlerinin sunduğu 2 Mbps'lik yüksek hızlar üstün kalitede mobil görüntü ve ses akışına
imkan verecektir. ancak 3G altyapısının ve hazırlığının maliyetleri yüz milyar dolarlarla ifade edilmekte.
Avrupa bir 3G teknolojisi olarak UMTS'i (Universal Mobile Telecommunications System) tercih ediyor.
4G: Araştırmacılar dördüncü nesil olarak adlandırabileceğimiz 4G üzerinde de çalışmaya başladılar.
4G'den bazen yazılımla tanımlanan radyo iletişimi olarak da söz ediliyor. 4G teknolojilerinin 2010 yılı
civarında dünyanın her yerinde kullanılabilir olacağı tahmin ediliyor.
802.11: En yaygın kablosuz LAN iletişim sistemi.
Air-time: Kullanıcıların mobil şebekeye bağlı oldukları ve şebeke kaynaklarını kullandıkları; dolayısıyla
ücretlendirildikleri süre.
Annotative reporting: Açıklamacı gazetecilik.
Audience: Alıcı, dinleyici, izleyici; yani hedef kitle.
Bluetooth:Kısa dalga radyolink bağlantısı kullanılarak, özellikle LAN ve WAN tipi ağlar için kablosuz
iletişim sağlayan yeni bir teknoloji. Kapsama alanı 10 metre ile sınırlı.
“Back-door” PDA’lar: Kullanıcıya kurumsal amaçlı olarak verilen, ama özel işleri için de
kullanabileceği avuçiçi bilgisayar, (Kişisel Sayısal Yardımcı-Personal Digital Assistant).
Browser: Internet gezgini, Internet tarayıcısı.
Broadcast: Elektronik ortamlar aracılığıyla yapılan yayıncılık.
CDMA: Code Division Multiple Access. Birden fazla kullanıcının aynı frekans bandını paylaşarak
iletişim kurabildiği teknoloji.
CDMA 2000: Üçüncü nesil cep telefonları için geliştirilen bu standart sayesinde saniyede 2 Mb bilgi
taşınabiliyor.
Content: İçerik.
Content Provider: İçerik sunucu.
Content Aggregator: İçerik dönüştürücü, ilgili taraflar arasında içeriği dağıtan aracı.
Choice: Seçim (Web sitelerinde kullanıcıya sunulan seçenekler)
Connectedness: İlişkililik (Web sitelerindeki bilgiler arası)
Converge: Birleşme. Birden çok medyaya ulaşılabilen cihazlardaki birleşme kastedilirken kullanılır.
Community: Topluluk.
Computerisation: Bilgisayarlaşma.
DCS 1800: Digital Communication System. 1800 Mhz'lik frekans alanında bir standart. Bu sistem aynı
kapsama alanı için daha fazla aktarım kulelerine ihtiyaç duyar. Dual Band Cep Telefonu: dual bantlı cep
telefonu iki ağ üzerinde farklı frekanslarla kullanılabilir.
DTMF: Telefon bankacılığı, telesekretere erişmek (dahili numaralar) vs. için mobil telefonlarda
kullanılan teknoloji.
Doğrulanmış (Authenticated) Erişim: Kullanıcının, belirlenmiş bir parolayı girmesinden ya da bir
güvenlik sürecini aşmasından sonra izin verilen erişim.
Distanced: Uzaklaştırılmış, (topluluklar için) arası soğutulmuş.
DRM-Digital Rights Management: Sayısallaştırılan içeriklerin telif hakları bağlamında kullanılan bir
terim. İçeriklerin şifrelenmesi vb. tekniklerle korunması gibi konularla ilgilenir.

195
Distributed: Dağıtık.
eXtensible Markup Language-XML: Gelişmiş etiketleme özellikleri içeren hipermetin işaretleme dili.
E-Cüzdan: Mobil Cüzdan: Internet üzerindeki ve mağazalardaki alışverişlerinizde mobil araçlar
üzerinden ödeme yapma imkânı.
ETSI: Avrupa Telekomünikasyon Standart Enstitüsü (European Telecomunications Standart Institute)
EDGE: Enhanced Data Rates for GSM Evolution. Üçüncü nesil cep telefonları hizmete girene dek
kullanıcılara yüksek hızlarda bağlantı sağlayacak olan ara sistem.
EMS: Enhanced Messaging Service-Gelişmiş Mesaj Servisi. SMS ile MMS'in arasında bir yerde
bulunuyor.
Erişim Profili: Bir çalışan için, erişime izin verilen kurumsal verileri belirleyen bir dizi parametre.
Etkileşimli Sesli Yanıt Sistemi: Veritabanı erişimi uygulamasına, telefon kullanarak erişmeyi sağlayan
sistem.
ENUM: Kişisel Erişim Numarası. ITU tarafından tasarlanan bir proje.
Empower: Kullanıcıyı etkileşimlilik imkanları ile güçlendirme.
Full Dupleks: Araç seti ile mobil telefon kullanımında iki tarafın aynı anda konuşma yapabilmesini
sağlayan teknoloji.
Frequency hopping(frekans sıçratma): Kablosuz iletişimde frekans kullanım tekniklerinden birisi.
GSM: Global Standard for Mobile Communications. GSM, dünya genelinde pek çok telefon şirketinin
mobil iletişim amaçlı olarak kararlaştırdığı bir standarttır. GSM üç frekans alanında çalışır: 900 Mhz
klasik GSM frekansı ve 1800 Mhz kapasite artırımı (GSM 900 ve GSM 1800 olarak ifade edilir) dünya
genelinde kullanılanlardır. Kuzey Amerika'da 1900 Mhz'lik özel bir frekans da vardır.
GPRS: General Radio Packet Services. Paket bazlı iletişim standardı olan GPRS ile yüksek hızlarda
sürekli Internet bağlantısı mümkün oluyor.
HDML: Handheld Device Markup Language, avuçiçi cihazlar için kullanılan bir uygulama dili.
Hypertextual: Hipermetinsel, HTML dili ile yazılan ve/veya birbiri ile ilişkilendirilen bilgiler kastedilir.
Hypertextuality: Hipermetinsellik.
Hücresel Bilgi: Kullanıcının bulunduğu yer, hava durumu ve flaş haberler gibi önceden belirlenmiş
bilgileri alması sağlanır.
Hacim tabanlı ücretlendirme(volume based billing): Kullanılan veri miktarına bağlı olarak
ücretlendirme modeli. GPRS için kullanılır.
IP: Internet Protocol.
Instant Messaging: Anında mesajlaşma.
Information gathering: Bilgi toplama. Haberciliğin ve habercilerin ana görevi.
Loyalty: Kullanıcının bir siteye olan bağlılığı, vefası.
Lityum Ion Şarjı: Lityum İyon teknolojisi (Li-Io) yeniden doldurulabilir şarjlar için en yeni teknolojidir.
Daha küçük ve hafif şarjların daha büyük performanslar göstermesini sağlar ve Ni-Mh şarjlarındaki gibi
hafıza etkisi göstermezler.
Mobil: Hareketli. Dilimize 1960'lı yıllarda Fransızca’dan ‘mobile’ kelimesinin karşılığı olarak girmiştir.
Microcell: Kablosuz cihazların birbirleriyle iletişim kurabildiği sınırlanmış bir fiziksel alan.
Mikro tarayıcı (micro browser): Cep telefonlarının ya da elde taşınabilen diğer mobil terminallerin
sınırlı işlem kapasitelerinin daha verimli kullanılabilmesini sağlayan, Internet üzerindeki etkileşimli bilgi
ve servislere, uyumlu bir servis sağlayıcısı üzerinden kablosuz erişimi mümkün kılan bir kullanıcı
yazılımıdır.
Mobil IP: Mobil cihazın, Internet veya Intranet’e bağlı olduğu yerden ayrıldıktan sonra da, bağlı olduğu
sistemdeki IP numarasını kullanabilmesi.
MVNO-Mobile Virtual Network Operator: Gölge işletmeci. Mobil ağı kiralayan ve işleten şirket.
Medium: Ortam
Micro Browser:Mobil cihaz üzerinden, tıpkı PC’deki Internet tarayıcısıyla yapıldığı gibi, Internet’te
dolaşmayı sağlayan yazılım.
MMS:(Multimedia Messaging Service-Multimedya Mesajlaşma Servisi), kısa mesaj kavramına renkli
resimler, animasyonlar, ses ve video klipleri ile yeni ve çok daha zengin boyut katıyor.
M-ticaret: Yakın gelecekte mobil ticaret (m-ticaret) e-ticaretin önemli bir kısmını oluşturacak. Her
yerden her zaman ticari işlemler yapılabilecek.
Mobil bankacılık: Her zaman her yerden bankacılık işlemleri (havale, hesap kontrolü, mobil araçlarla
fatura ödeme).
Mobil Oyunlar: Mobil araçlarla online oyun oynama.

196
Nikel Metalhidrit Şarjlar: Ni-Mh teknolojisi günümüzde en çok kullanılan teknolojidir. Bu şarjlar daha
küçük, hafif ve önceki Ni-Cd'lere göre daha yüksek performanslıdırlar, ancak hafıza etkileri (memory
effect) vardır.
Network Provider: Ağ sunucu.
Nod(düğüm): Network'teki cihazlardan her biri.
Pervasive computing: Yaygın bilgi işlem.
Permission based marketing: İzin tabanlı pazarlama.
Penetration: Kullanım oranı.
Portable Document Format: Adobe şirketinin geliştirdiği e-kitap formatı.
Publishing: Basılı ortamlar aracılığıyla yapılan yayıncılık.
Playfullness: Eğlencelilik (Web sitelerinde)
Push/Pull: Haberin kullanıcılara klasik medyadaki gibi itilmesi veya onların talepleri doğrultusunda
gönderilmesi.
POP: Point of presence/Post Office Protocol.
QOS: Quality Of Service
Ritual model of communication: Töresel iletişim modeli.
Reciprocal: İki taraflı (Web sitelerinde kullanıcı ve içerik sunan arasındaki iletişim)
Repurposing: Yeniden anlamlandırma. Aşırmadan farkı, alıntı kaynağının daha az belirgin olmasıdır.
Responsiveness: Kullanıcıya yanıt verebilme (Web sitelerinde)
Roaming: Uluslararası Roaming, cep telefonu ile yurt dışından da telefon etmeyi sağlar. Bunun için ağ
işleticileri farklı ülkelerle Roaming sözleşmeleri yaparlar. Böylece yabancı ağ üzerinde de sanki kendi
ağınızda bulunan başka birini arar gibi telefon etmek mümkün olur.
SMTP: Simple Mail Transfer Protocol. E-posta aktarım protokolü.
Service Provider: Hizmet sunucu.
Shovelware: Aşırma. Web'de yer alan haber materyallerinin yazıyı yazandan izin alınmadan, bir başka
haber sitesi tarafından kendi çalışması gibi gösterilerek kullanımı.
Stickeness: Kullanıcıları bir siteye daha sonra tekrar dönmeleri konusunda cesaretlendiren unsurlar
bütünü.
SMS: Short Message Service-Kısa Mesaj Servisi, GSM abonelerinin birbirlerine en fazla 160 karakterden
oluşan metin tabanlı mesajlar göndermelerine imkân veren basit ama çok kullanılan bir servis.
Sim Kart: Abone Kimlik Modülü Kartı-GSM bazlı telefonun kullanımı için takılması gereken kart.
SFA (Sales Force Automation): Satışla ilgili görevler için tasarlanmış yazılım uygulamaları.
Smart handheld devices: Akıllı avuçiçi cihazlar. Aynı anda farklı fonksiyona sahip olan cihazlar. Cep
telefonu özellikli PDA gibi.
SIG(Special Interest Group): Bluetooth standardını oluşturan firmaların kurduğu grup.
Stimulus: Uyarıcı.
Şebeke: Mobil telefon şebekesi. Hücrelerden (cell) oluşur.
Sophistication: Karmaşıklık, gelişmişlik.
URL: Uniform Resource Locator. Internet adreslerine verilen isim.
UDP: User Datagram Protocol. Network’te TCP’den daha hızlı veri aktarımı yapan bir protokol.
U-Commerce: Her yerde aynı anda varolma anlamına gelen 'ubiquitous' kelimesinden çıkarılan bir mobil
ticaret terimi.
Voice Recognition: Ses Tanıma-İşleme
Veri Paylaşımı: Cihazlar ve şebekeler arasında verilerin aktarımı ve güncellenmesi.
Veri madenciliği (datamining): 1-Kullanıcılar hakkında toplanan veriler doğrultusunda, tercih
edilebilecek hizmetleri sunmak, reklam profili oluşturmak. 2-Veri madenciliği amacıyla kullanılan
programlara verilen genel isim.
Wireless LAN: Bir bina ya da kampüs içindeki cihazlar ya da noktalar arasında kablosuz iletişimin
mümkün olduğu veri iletişim sistemi.
Wireless Portal: Birçok farklı kurumdan içerik toplayan ve bir arada sunan, kablosuz erişilebilen Web
sitesi. Amaçlanan kullanıcıların mobil Internet’te eriştiklerinde öncelikle buraya uğramasını sağlamaktır.
WIM: Wireless Identification Modul
WAP: Wireless Application Protocol. Cep telefonlarından Web sayfalarına erişim sağlayan kablosuz
iletişim protokolü.
WCDMA: Wideband Code Division Multiple Access. 3G teknolojisinin belkemiği. Özellikle
multimedya uygulamaları için geliştirilmiş erişim teknolojisi.

197
W-Lan: Wireless Lan. Kablosuz yerel ağ teknolojileri. Üçüncü nesil hücresel sistemlere geçişte
tamamlayıcı rol üstleniyor.
Wi-Fi: Kablosuz veri agi ve WLAN standardi 802.11b'nin bir diger adi olan Wi-Fi, Wireless Fidelity'nin
kisaltmasidir. Ethernet nasil 802.3 standardi icin kullaniliyorsa, Wi-Fi'da ayni sekilde bu yeni standart
icin isim haline gelmistir.
W3C (World Wide Web Consortium): Web ile ilgili düzenlemeleri yapan uluslararası organizasyon.
WML-Wireless Markup Language: WAP sayfalarının oluşturulmasında kullanılan kodlama dili. HTTP
için HTML neyse, WAP sayfaları için de WML odur.
WASP-Wireless Application Service Provider: Kablosuz uygulama servis sağlayıcısı.
Walled Garden: Duvarla çevrili bahçe. kablosuz iletişim operatörü tarafından sunulan mobil
uygulamalar, içerikler ve hizmetler için oluşturulmuş güvenli alan.
Yarı Dupleks:Simpleks'de konuşma sadece bir tarafa açıktır. Yarı-Duplex tam olmasa da yaklaşık
dupleks özelliğini verir.

198
 KAYNAKÇA
Kitaplar

Barbier, Frederic ve Catherine Bertho Lavenir. Diderot'dan Internet'e Medya Tarihi,

İstanbul, Aralık 2001

Baldwin, Thomas F. ve diğerleri, Convergence: Integrating Media, Information &

Communication, Sage Publications, 1996

Dolanbay, Coşkun. Yeni Ekonomide Başarının Anahtarı: e-Ticaret Strateji ve

Yöntemleri, Ankara, Meteksan Sistem Yayınları, Ağustos 2000

Fidler, R. Mediamorphosis: Understanding new media. California, Pine Forge Press,

1997

Gürcan, Halil İbrahim, Yrd. Doç. Dr. Sanal Gazetecilik, Eskişehir, Anadolu
Üniversitesi Yayınları, 1999

Heeter, C. "Implications of new interactive technologies for conceptualizing

communication," makale, Media Use In The Information Age, New Jersey,
1989

Jones, Steven G. Cybersociety 2.0 Revisiting Computer Mediated Communication

and Community, 1998

McQuail, D. Mass Communication Theory, 3.baskı, California, 1994

Marshall McLuhan, Understanding Media, Paris, 1964

Martin, S. E. ve Hansen, K. A. Newspapers of Record In A Digital Age: From Hot

Type to Hot Link. Connecticut, Praeger, 1998

Negroponte, Nicholas P. Being Digital, Alfred A. Knopf Publishing, New York, 1995

Phillips, David. Managing Your Reputation in Cyberspace, London, 1999

Pearce, C. The Interactive book: A Guide to the interactive revolution, Indianapolis,

1997

Rafaeli, S. "Interactivity: From new media to communication," makale, Advancing

Communication Science: Merging Mass and Interpersonal Processes,
California, 1988

Schlossberg, E. Interactive excellence: Defining and developing new standards for

the twenty-first century, New York, 1998

199
Tapscott, Don. Dijital Ekonomi: Ağ üzerindeki akıl çağında umut ve tehlike,
KoçSistem, İstanbul, 1998

Süreli Yayınlar

Ashe, R. "The Human element: Electronic networks succeed with relationships, not
information", Quill, September 1991, s. 13-14

Carey, J. "A Cultural approach to communication," Communication, volume 2, 1975,

s. 1-22

Ha, L. ve E. L. James, "Interactivity reexamined: A Baseline analysis of early business

Web sites," Journal of Broadcasting & Electronic Media, volume 42,
number 4, 1998, s. 457-474

Henry, Shannon. "Visions Of a Wild and Wireless Future", The Washington Post, 23
May 2002, sayfa E01

"İnternet: Üçüncü Devrim?" Cogito Dergisi, Sayı 30, Kış 2002

Karaca, Dinçer ve Eylem Cülcüloğlu. "En Hızlı GPRS Kimde?", IT Business Weekly,
Mayıs 2002, sayı 19, s. 18-19

Lasica, J. D. "Net gain: Journalism's challenges in an interactive age", American

Journalism Review, volume 20, number 2, 1996, s. 52

McMillan, S. J. "Who pays for content? Funding in interactive media" Journal of

Computer-Mediated Communication, volume 4, number 1, September 1998

McAdams, M. "Inventing an online newspaper," Interpersonal Computing and

Technology: An Electronic Journal for the 21st Century, volume 3, number
3, July 1995, s. 64-90

Newhagen, J. E. "The Role of feedback in the assessment of news", Information

Processing & Management, volume 33, number 5, 1997, s. 583-594

Pavlik, J. V. "The Future of online journalism: Bonanza or black hole?" Columbia

Journalism Review, August 1997, s. 30-36

Paisley, W. "Computerizing information: Lessons from a videotex trial," Journalism of

Communication, volume 33, number 1, 1983, s. 153-161

Steuer, J. "Defining virtual reality: Dimensions determining telepresence", Journal of

Communication, volume 42, number 3, 1992, s. 73-93

"Üçüncü Nesile Yönelik Daha Gerçekçi Öngörüler", Infomag, sayı 18, Nisan 2002,
s.84

200
Diğer

"Mobil Internet ve Merak Ettikleriniz", http://www.crea-world.com/features/102802-

27082001.htm, 27 Ağustos 2001

"SMS Nedir?", http://www.crea-world.com/fundamentals/103801-28082001.htm, 28 Ocak 2002

"MMS: Mobil İletişimin Parlayan Yıldızı", http://www.crea-

world.com/features/105301-19112001.htm, 19 Kasım 2001

"WAP ve Network'ler", http://www.crea-world.com/fundamentals/104305-

30082001.htm, 30 Ağ. 2001

"Bluetooth: Kablosuz İletişim için Global Bir Standart", http://www.crea-

world.com/fundamentals/104201-29082001.htm, 29 Ağustos 2001

"GPRS: 3G Yolunda Önemli Bir Adım", http://www.crea-

world.com/fundamentals/104401-30082001.htm, 30 Ağustos 2001

"3G Patlaması 2004'te", http://www.crea-world.com/news/1145-15042002.htm, 15 Nisan 2002

Çığ, Edip Ersin. "3G'de Başarı İçin Stratejiler",

http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3321, 25 Aralık 2001

"3G'ye Uzanan Yol", http://www.crea-world.com/features/102201-27082001.htm, 27 Ağustos 2001

Tozkoparan, Gülden. "Rakamlarla Mobil Dünya",

http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3824, 17 Ekim 2002

Çığ, Edip Ersin. "Mobil Internet'te Yeni Bir Kavram: U-Commerce",

http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=2746, 17 Ekim 2002

ITU Konferansı sonuçları basın bülteni,

http://turk.Internet.com/haber/yaziyaz.php3?yaziid=4088, 29 Mart 2002

Moral, Ceren. "Mobil iletişimde liderlerin işbirliği",

http://www.telepati.com.tr/mart02/konu34.htm, 17 Ekim 2002

Moral, Ceren. "IBM'den mobil dünyaya davet",

http://www.telepati.com.tr/temmuz01/konu17.htm, 17 Ekim 2001

Tozkoparan, Gülden. "Türkiye'de Wireless Neler Yapılabilir?",

http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3849, 17 Ekim 2002

"Dünden Bugüne WCDMA", http://www.crea-world.com/features/105501-

15012002.htm, 15 Ocak 2001

Türkiye Bilişim Şurası 'İletişim Alt Yapısı Raporu', 2002

GSM Association Plenary 48 toplantıları basın bülteni, İstanbul, Ekim 2002

201
Mobil İletişim semineri, Compex Internet'e Radikal Yaklaşımlar Seminerleri, 5 Ekim 2002

Wireless One Konferansı, İstanbul, Şubat 2002

Lapham, Chris. "The Evolution of the Newspaper of the Future",

http://sunsite.unc.edu/cmc/mag/1995/jul/lapham.html, 17 Ekim 2002

Trench, Brian. "Interactive newspapers: from access to participation",

http://www.dcu.ie/staff/newspaps.html, 17 Ekim 2002

Meyer, E. K. "An Unexpectedly wider web for the world's newspapers," AJR
NewsLink, http://ajr.newslink.org/emcol10.html, 1999

Singer, J. B. "Play theory and the news content of interactive media,", AEJMC,
Communication Theory and Methodology Division, 1994

Wolff, J. "Opening up, online," Columbia Journalism Review,

http://www.cjr.org/year/94/6/online.asp, November/December 1994

Safire, William. "The Urge to Converge",

http://www.nytimes.com/2002/03/07/opinion/07SAFI.html, 7 Mart 2002

Fidler, Roger. "Life After 2001: Redefining Print Media In the Cyber Age"
http://www.futureprint.kent.edu/articles/fidler01.htm, 20 Haziran 2002

Suwyn, Dan. "Make the Web Work for Your Newsroom",

http://www.poynter.org/centerpiece/042602.htm, 17 Ekim 2002

"Backpack Journalism", http://www.epnworld-

reporter.com/news/printpage.php/aid/192/Backpack_Journalism.html, 16 Haziran 2002

Paterno, S. "Is anybody there?" AJR NewsLink, http://ajr.newslink.org/lajrpaterno3.html, 1998

Tucher, A. "Why Web warriors might worry," Columbia Journalism Review,

http://www.cjr.org/year/97/4/warriors.asp, Temmuz-Ağustos 1997

Tankard, J. W. ve H. Ban, "Online newspapers: Living up to their potential?" sunum,

AEJMC, Baltimore, Ağustos 1998

Gorelik, A. ve diğerleri, "Interactive Features of Online Newspapers", Ocak 2000,

http://firstmonday.org/issues/issue5_1/kenney/index.html

Gregory, Anne. IPR/PRCA Internet Commission, Kasım 1999, "How the Internet
radically changes Public Relations Practice", s. 12

Meta Report: The Future of Instant Messaging, http://www.MetaGroup.com, 1 Mayıs 2002

Lessig, Law of Cyberspace, Net'98 etkinlikleri sırasındaki sunum, Tayvan, 1998

202
Houck, J.B. "Speech-In, Text-Out App Prods Wireless Web Innovation",
http://www.wirelessnewsfactor.com/perl/story/8702.html, 17 Ekim 2002

"Dictate Text Messages on Mobile Devices" broşür, http://www.voicesignal.com, Eylül 2001

Miyake, Kuriko. "Talk on Your Cell Phone Without Saying a Word",

http://www.pcworld.com/news/article/0,aid,91223,00.asp, 17 Ekim 2002

Kesim, Mehmet. Teletext ve Viewdata'nın Uzaktan Öğretimde Kullanılması, A. Ü.

Açıköğretim Fakültesi, s.54

Rotterdam School of Management M-Conference, sunum,

http://www.mformobile.com/content/clairemacdonald_speech.ppt, 20 Ocak 2000

Görgün, Serhat (GVZ Genel Müdürü). Sunum, BTvizyon Toplantıları, 26 Nisan 2002

Tolputt, Andrew. "The Mobile Internet: New Medium, New Content",

http://www.internetcontent.net/ReportDisplay.asp?ReportID=145, 17 Ekim 2002

Hernandez, Debra Gersh. "Info to Go: Key Findings and Recommendations on Wireless
Publishing", http://www.naa.org/utilartpage.cfm?TID=NR&AID=4161, 17 Ekim 2002

Seltzer, Richard. "Rethinking 'books' and 'ebooks'",

http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=112, 17 Ekim 2002

Padova, Ted. "Where are we headed with eBooks?",

http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=110, 17 Ekim 2002

Potash, Steve. "eBook Industry Survival Guide", http://www.overdrive.com, 13 Haziran 2002

Thomas, Kas. "Printed books have a few years yet",

http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=113, 17 Ekim 2002

Guignard, Bryan. "Practicality vs. Necessity",

http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=114, 17 Ekim 2002

Gruber, Linda. "The Dream Team for Interactive eBooks",

http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=106, 17 Ekim 2002

Spiselman, David. "The Possible Future of eBooks and Print Publishers",

http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=122, 17 Ekim 2002

Taner Bilgiç ve diğerleri, "Araf iletişim topluluğu deneyimi çerçevesinde Internet ve

İnternet yayıncılığının dünü, bugünü, yarını",
http://araf.net/dergi/sayi11/html/araf0972.shtml, 10 Haziran 2002

"Lessons via Japan", http://www.naa.org/presstime/PTArtPage.cfm?AID=2558, 10 Haziran 2002

203
"The Future of Wireless: Different than you think, bolder than you imagine"
http://www.accenture.com/isc, Accenture Araştırma Raporu, Aralık 2001

Ucla Center For Communication Policy, http://www.ccp.ucla.edu, "Internet Report 2001", s.18

"WAP hakkında yanlışlar" başlıklı tartışmalar, TurkeyHighTech@yahoogroups.com, 22-25 Mart 2002

Mobilaktif.com tanıtım toplantısı, Ericsson Creaworld, İstanbul, 5 Haziran 2002

SSG (Ek$i Sozluk kurucusu), Kişisel görüşme, sourtimes@sourtimes.org, Haziran 2002

Gürer, Vedat (Avukat-İstanbul Barosu). Kişisel görüşme, Nisan 2002

Kopan, Yekta, Murat Gülsoy ve Adnan Kurt (Altkitap.com kurucuları). Kişisel görüşme, Eylül 2002

http://www.journalism.sfsu.edu/www/dept/faculty/ftf/papers/dig-modu.txt, 20 Haziran 1999

http://www.turkcell.com/gprsland, 2002

http://www.nttdocomo.com, kullanıcı verileri, 2001

http://www.avantgo.com/company/background.html, 5 Haziran 2002

http://www.infoworld.com, Mayıs 2002

http://www.idc.com, Mayıs 2002

http://www.avantgo.com, Mayıs 2002

http://www.bayarea.com/mld/mercurynews, Mayıs 2002

http://www.nytimes.com, Mayıs 2002

http://www.wired.com/news, Mayıs 2002

https://ami.avantgo.com/channels, 5 Haziran 2002

https://ami.avantgo.com/channels/category.html?cat_id=220, 5 Haziran 2002

https://ami.avantgo.com/channels, 5 Haziran 2002

https://ami.avantgo.com/channels/detail.html?cha_id=1409&type=category_featured&data=220,Haziran 2002

https://ami.avantgo.com/channels/detail.html?cha_id=2420&type=search_result&data=WSJ, 6 Haziran 2002

http://online.wsj.com/mobile_devices, 6 Haziran 2002

http://www.mobilhurriyetim.com/sss.html, 5 Haziran 2002

http://www.mobilhurriyetim.com/html/fiyatlar.hos, 5 Haziran 2002

204
http://www.mobilhurriyetim.com, 5 Haziran 2002

http://www.hurriyetim.com.tr/mobil/nedir2.htm, 5 Haziran 2002

http://investor.nttdocomo.com/faq.cfm?page=ca, 8 Haziran 2002

http://www.radikal.com.tr/sss.php?kategori=4&arama_sonucu=1&tarih=07/06/2002

http://www.radikal.com.tr/sss.php?kategori=1&arama_sonucu=1&tarih=07/06/2002

http://www.radikal.com.tr/sss.php?kategori=2&arama_sonucu=1&tarih=07/06/2002

http://corp.aol.com/whoweare/who_brandsaol.html, 7 Haziran 2002

http://www.aol.com/anywhere/index.html, 7 Haziran 2002

http://www.aol.com/anywhere/pda, 8 Haziran 2002

http://www.turk.net/HerYerde/Mobil, 8 Haziran 2002

http://www.turk.net/heryerde/Mobil/wap_servisi.asp, 8 Haziran 2002

http://www.turk.net/heryerde/Mobil/pda_servisi.asp, 8 Haziran 2002

http://www.turk.net/heryerde/Telefonla, 8 Haziran 2002

http://www.gvz.com.tr/hakkimizda.htm, 8 Haziran 2002

http://www.superonline.com/mobil, 10 Haziran 2002

http://www.superonline.com/mobil/pda, 10 Haziran 2002

http://www.superonline.com/mobil/pda/content2.htm, 10 Haziran 2002

http://www.superonline.com/mobil/pda/content3.htm, 10 Haziran 2002

http://www.aria.com.tr/ariaservissub.html, 8 Haziran 2002

http://www.aria.com.tr/infomobil.html, 8 Haziran 2002

http://www.aria.com.tr/ariawap.html, 8 Haziran 2002

http://www.aria.com.tr/ariagprs.html, 8 Haziran 2002

http://www.telsim.com.tr/servisler/content-servisler.htm, 8 Haziran 2002

http://www.turkcell.com.tr/tservisler.html, 8 Haziran 2002

http://www.microsoft.com/turkiye/msnmobile, 11 Haziran 2002

205
http://www.gprsland.com.tr/habermobil.html, 10 Haziran 2002

http://www.sourtimes.org/neredeyim.asp, 13 Haziran 2002

http://www.sourtimes.org/soretimes/index.htm, 11 Haziran 2002

http://www.arafiyan.net/arafiyan, 11 Haziran 2002

http://www.altkitap.com/editorial3.asp, 11 Haziran 2002

http://www.altkitap.com/kimiz.asp, 8 Haziran 2002

http://www.altkitap.com/editorial3.asp, 11 Haz. 2002

http://www.altkitap.com/kimiz.asp, 8 Haziran 2002

http://www.acikradyo.com/Seruven/tarihce00.htm, 10 Haziran 2002

http://www.aciksite.com/anasay.asp, 8 Haziran 2002

http://www.aciksite.com/incs/neden.htm, 11 Haziran 2002

http://www.acikradyo.com/Seruven/tarihce00.htm, 10 Haz. 2002

http://www.aciksite.com/incs/forum_anasayfa.asp, 10 Haziran 2002

http://www.aciksite.com/incs/anketler.asp, 10 Haziran 2002

http://www.aciksite.com/Cizerler.asp, 10 Haziran 2002

http://www.aciksite.com/Yazarlar.asp, 10 Haziran 2002

http://www.microsoft.com/reader/support/faq/general.asp, 13 Haziran 2002

http://www.microsoft.com/reader/downloads, 13 Haziran 2002

http://web.mit.edu/acs/faq/pdf.html, 13 Haziran 2002

http://www.elsevier.com/homepage/about/pdf/pdffaq.htm, 13 Haziran 2002

http://www.cyclopsmedia.com/v3/aboutus.html, 17 Haziran 2002

http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=122, 13 Haziran 2002

http://www.mobilseans.com/GPRS.htm, Nisan 2002

http://emrahbayarcelik.sitemynet.com/GPRS.htm, Nisan 2002

http://www.sentex.net/~mmcadams/invent.html, Ocak 2002

206
http://www.ascusc.org/jcmc/vol4/issue1/mcmillan.html, 2002

http://www.telepati.com.tr/ekim02/aria.html, 28 Ekim 2002

http://www.telepati.com.tr/ekim02/aycell.htm, 28 Ekim 2002

http://www.telepati.com.tr/ekim02/telsim.html, 28 Ekim 2002

http://www.telepati.com.tr/ekim02/turkcell.html, 28 Ekim 2002

http://www.ntvmsnbc.com, 7 Ocak 2002

http://www.telegraph.co.uk, Mayıs 2002

http://www.feedmag.com, Mayıs 2002

http://www.well.com, Mayıs 2002

http://www.echonyc.com, Mayıs 2002

http://www.aol.com, Mayıs 2002

http://www.compuserve.com, Mayıs 2002

http://www.startribune.com, Mayıs 2002

http://www.newscientist.com, Mayıs 2002

http://access.adobe.com, 13 Haziran 2002

http://www.arafiyan.net, Mayıs 2002

http://www.altkitap.com, Mayıs 2002

http://www.aciksite.com, Mayıs 2002

http://www.sourtimes.org/sozluk, Mayıs 2002

http://www.promo.net/pg, 27 Haziran 2002

http://www.savannahnow.com, Haziran 2002

http://www.ericsson.com.tr, Ocak 2002

http://www.bluetooth.com, Ağustos 2001

http://www.radikal.com.tr, Mayıs 2002

http://www.wireless-village.org, Mayıs 2002

207