N. V.

Nederlandse Gasunie

© 1980 N. V. Nederlandse Gasunie

Gehele of gedeeltelijke overname is aileen geoorloofd na schriftelijke toestemming van de N. V. Nederlandse Gasunie.

VOORWOORD

Uit de vele reacties op het handboek 'Basisgegevens over Gronings aardgas' is gebleken, dat een dergelijk naslagwerk in een behoefte voorziet. Behalve het Groningse aardgas zullen in de komende jaren toenemende hoeveelheden aardgas op de markt komen met een energie-inhoud en gebruikseigenschappen die afwijken van het Groningse aardgas. Hierdoor is een directe distributie niet zonder meer mogelijk.

Ook voor deze 'afwijkende' aardgassen bestaat een duidelijke behoefte aan gegeYens, zoals die voor het Groningse aardgas voorhanden zijn. De Gasunie heeft daarom besloten een handboek uit te geven dat verder reikt dan de bovenbedoelde uitgave, die zich beperkte tot gegevens over het Groningse aardgas. Ook het formaat en de opzet van deze nieuwe uitgave zijn aangepast, waardoor een handzamer en overzichtelijker naslagwerk is verkregen.

Anders dan voor het Groningse aardgas is het echter niet altijd mogelijk gebleken de gegevens over de diverse grootheden van aile aardgassen in sen enkele grafiek of tabel te 'vangen', daar het aantal variabelen door het verschil in samensteliing sterk toeneemt. In die gevallen is volstaan met de rekenwijze of de geldende formules.

Aile dimensies zijn uitsluitend in SI-eenheden gegeven. De benodigde omrekeningsfactoren zijn in de diverse tabelien terug te vinden.

Zoals uit het grate aantalliteratuurverwijzingen blijkt, zijn vele van de vermelde gegevens het resultaat van een uitgebreide literatuurstudie, waarbij steeds getracht is een verantwoorde keuze te maken uit de grote hoeveelheid aan gegevens over de diverse onderwerpen. Een aantal formules werd uitgebreid en geschikt gemaakt voor niet-ideale gassen.

In hoofdstuk C 15 worden meetgegevens verstrekt over de explosiegrenzen van het Groningse aardgas en Ekofisk-gas. De metingen werden in opdracht van de

N. V. Nederlandse Gasunie uitgevoerd door de afdeling MR (Milieu Research)

van DSM.

Het voordeel van dit naslagwerk is, dat voor de gebruiker reeds een keuze is gemaakt uit een groot aantal basisgegevens en dat de resultaten in sen werk zijn verzameld. Hierdoor is een vergaande uniformiteit verkregen.

Voor aile gegevens die uit een literatuurstudie zijn verkregen, draagt de N. V. Nederlandse Gasunie geen enkele verantwoordelijkheid.

In de literatuurvermeldingen wordt een aantal malen verwezen naar rapporten van de N. V. Nederlandse Gasunie. Deze rapporten zijn op aanvraag gratis te verkrijgen.

pagina rubriek onderwerp 6
HOOFDSTUKA
19 A1 Aigemene gegevens
A 1a Calorie:
thermochemische (Calle)
internationale (cal IT)
A1b Lichtsnelheid in vacuum
A 1c Normaal (molair) volume ideaal gas
A 1d Absolute temperatuur
A te Absolute (molaire) gasconstante
A 1f Versnelling van de zwaartekracht (normversnelling)
A1g Atomaire massa
A 1h Definitie m3
20 A2 Grondeenheden van het SI-stelsel
A2a Meter (m)
A2b Kilogram (kg)
A2c Seconde (s)
A2d Ampere (A)
A2e Kelvin (K)
A2f Mol (n)
A2g Candela (cd)
A2h Radiaal (rad)
A2i Steradiaal (sr)
21 A3 Grondeenheden en de meest gebruikte voorvoegsels
A3a Voorvoegsels bij SI-eenheden
A3b Tijd (t)
A3c Lengte (I, b, h, r, d, S, It)
Oppervlak (A)
Inhoud, volume (V)
A3d Temperatuur m
A3e Massa (m)
A3f Stof (M)
A3g Kracht (F)
A3h Druk, spanning (P)
A3i Energie (£, U, Q, W)
A3j Vermogen (P)
A3k Viscositeit:
dynamische (f.I-)
kinematische (v)
A31 Elektriciteit:
stroomsterkte (I)
spanning (V)
weerstand (R)
A3m Eenheden, die verbonden zijn met het Sl-stelstel: pagina rubriek onderwerp 7
tijd (d, h, min)
oppervlak (a, hal
volume (I, hi, dl, cl, ml)
temperatuur (0C)
massa (t)
druk (bar, mbar)
energie (kWh)
25 A4 Temperatuurherleiding
Graad Celsius (0C)
Kelvin (K)
Graad Fahrenheit (OF)
Graad Rankine (OR)
26 AS Definities
ASa Aardgas
ASb Calorische waarde:
bovenwaarde (Hs)
onderwaarde (HI)
ASc Dichtheid ten opzichte van lucht (d)
ASd Wobbe-index (W)
Erweiterte Wobbe-index (We)
ASe Gasmodulus (m)
ASf SRG-methode
ASg Stoichiometrische luchtbehoefte (I)
ASh Luchtfactor (n)
ASi Verbrandingspotentiaal van Delbourg (C)
ASj Roetindex (I)
ASk Laminaire verbrandingssnelheid (w)
ASI Explosiegrenzen:
onderste (La)
bovenste (Lb)
ASm Deflagratie
ASn Detonatie
ASo Kritische temperatuur (Tk)
ASp Retrograde condensatie
ASq Gashydraten
ASr Schoorsteenverlies
Stralings- en convectieverliezen
Stilstandsverliezen
Nuttige energie
Rendement (17):
algemeen
indirect (17ind)
direct (1/dlr)
gebruiks- (1/gebr) pagina rubriek onderwerp

ASs
ASt
ASu
ASv
30 A6
A6a
A6b
A6c
A6d
A6e
A6f
A6g
A6h
A6i
A6j
A6k
A61 32 36

A6m A7 AS ASa

8

Gasconstante (Ra) Bovenkritische uitstroming Zelfontbrandingstemperatuur Liter

Enkele veel voorkomende begrippen uit de buitenlandse gasindustrie Calorische waarde:

bovenwaarde (verbrandingswaarde) onderwaarde (stookwaarde) Volumieke massa (dichtheid) Dichtheid ten opzichte van lucht Explosiegrenzen Zelfontbrandingstemperatuur Dauwpunt (water)

Soortelijke warmte

Viscositeit

Kookpunt

Luchtbehoefte

Zwavelvrij gas

Zwavelrijk gas

Warmteoverdracht:

geleiding

convectie

straling

Sti Istandsverliezen

Veel gebruikte afkortingen

Eenvoudig overzicht van de indeling van de diverse koolwaterstoffen Paraffinen

Olefinen

Naftenen (cyclo-alkanen) Aromaten

ASb Mercaptanen
ASc Alcoholen
38 A9 Volumeprocenten, molprocenten, massaprocenten
A9a Volumeprocenten ~ molprocenten
A9b Molprocenten -H- massaprocenten
40 Ala Omrekeningstabellen
A lOa Engelse maten en gewichten
A lab Kracht
A lac Druk, spanning
A lad Warmtehoeveelheid
Alae Warmtestroom
A lot Calorische waarden
A lag Warmtegeleiding
A 10h Warmteoverdracht pagina rubriek onderwerp 9
A 10i Viscositeit:
kinematische
dynamische
42 A 11 Tabel A 11 : (52 componenten)
- component
- chemische formule
- molaire massa (M)
- molvolume (V)
- volumieke massa (Q)
- dichtheid ten opzichte van lucht (d)
- kritische grootheden (Tk' Pk)
- kookpunt (Tb)
44 A 12 Tabel A 12: enkele belangrijke kengrootheden
- Archimedes (Ar)
- Damk6hler (Da) 1,11,111, IV
- Fourier (Fa)
- Froude (Fr)
- Grashof (Gr)
- Lewis (Le)
- Mach (M)
- Nusselt (Nu)
- Peclet (Pe)
- Prandtl (Pr)
- Reynolds (Re)
- Schmidt (Sc)
- Sherwood (Sh)
- Stanton (St)
- Thring
- Weber (We)
46 A 13 Enkele gegevens over LNG
HOOFDSTUK B
49 B1 Kritische druk en temperatuur van een gasmengsel
B 1a 'Gewogen gemiddelde' methode (Kay-mengregel)
B1b EMR-methode
56 B2 Compressibiliteit en supercompressibiliteit
B2a Compressibiliteit gasmengsels
B 2a 1 NX-19 (AGA)
B2a2 BWR (8enedict-Webb-Rubin)
B2b Compressibiliteit enkelvoudige gassen
B 2b 1 API (American Petroleum Institute)
B2b2 DIN (Deutsches Institut fUr Normung e.v.)
74 B3 Warmtegeleidingscoefficient pagina rubriek onderwerp 10
77 B4 Volumieke massa
79 BS Viscositeit
BSa Dynamische (absolute) viscositeit
BSb Kinematische viscositeit
83 B6 Soortelijke warmte
B6a Soortelijke warmte bij constante druk
B 6b Soortelijke warmte bij constant volume
91 B7 Constante van Poisson
B7a Ideale gassen
87b Niet-ideale gassen
B 7b1 Volumeverandering met de druk
B7b2 Temperatuurverandering met de druk
B7b3 Geluidssnelheid
98 B8 H-S-diagram
B8a Enthalpie
B8b Entropie
B8c H-S-diagram
B 8d Isentropische expansie ($ = constant)
B 8e Isenthalpische expansie (H = constant; smoring)
B 8f Enthalpie, druk, temperatuur
B 8f1 Isotherme verandering (T = constant)
B 8f2 Isobare verandering (p = constant)
B 8f3 Isentrope compressie ( S = constant)
106 B9 Kengrootheid van Reynolds
108 B 10 Drukverlies in leidingen en bochten
B 10a Drukverlies in leidingen
B 10b Drukverlies in bochten
115 B 11 Watergehalte van aardgassen
HOOFDSTUKC
121 C1 Calorische waarden
125 C2 Verbranding van aardgas
129 C3 Luchtbehoefte
131 C4 Samenstelling verbrandingsgassen
137 CS Onvolledige verbranding
CSa Zuurstofgebrek
CSb Verbrandingstechnische oorzaken
140 C6 Voelbare warmte en gemiddelde soortelijke warmte van
verbrandingsgassen
143 C7 Rendementsbepaling
150 C8 Waterdauwpunt en watergehalte van verbrandingsgassen
154 C9 Volumieke massa van verbrandingsgassen
156 C10 Viscositeit van verbrandingsgassen pagina rubriek onderwerp 11
C10a Dynamische viscositeit
C 10a 1 De methode van Sutherland
C 10a 2 De methode volgens API
C 10a 3 Viscositeit voor gasmengsels
C10b Kinematische viscositeit
164 C 11 'Ware' soortelijke warmte van verbrandingsgassen
166 C12 WarmtegeleidingscoiHficient van verbrandingsgassen
169 C13 Theoretische vlamtemperatuur
171 C14 Warmteoverdrachtscoefficient van verbrandingsgassen
174 C15 Explosiegrenzen en zelfontbranding van gassen
C15a Aigemeen
C 15b Be"lnvloedingsgrootheden:
samenstelling
temperatuur
druk
vochtigheid
ontstekingsenergie
turbulentie
vorm verbrandingsruimte
C 15c Berekenen van de explosiegrenzen
C15d Invloed druk en temperatuur op de explosleqrenzen;
voor Gronings aardgas
voor Ekofisk-gas pagina tabel onderwerp 12
TABELLEN
Hoofdstuk A
39 A9 Gemiddelde samensteliing Gronings aardgas:
volumeprocenten (Xi)
molprocenten (ni)
massaprocenten (gl)
42 A 11 Gegevens over 52 componenten:
- component
- chemische formula
- molaire massa (M)
- molvolume (V)
- volumieke massa (e)
- dichtheld ten opzichte van lucht (d)
- kritische temperatuur (Tk)
- krltische druk (Pk)
- kookpunt (Tb)
44 A12 Kengrootheden
- Archimedes (Ar)
- Damk6hler (Oa) I, II, III, IV
- Fourier (Fo)
- Froude (Fr)
- Grashof (Gr)
- Lewis (Le)
- Mach (M)
- Nusselt (Nu)
- Peclet (Pe)
- Prandtl (Pr)
- Reynolds (Re)
- Schmidt (Sc)
- Sherwood (Sh)
- Stanton (St)
- Thring
- Weber (We)
Hoofdstuk B
49 B1a Pseudo-kritische druk en temperatuur van Gronings aardgas
52 B1b1 EM R-waarden van Gronings aardgas
54 B1b2 Kritische druk, kritische temperatuur en EMR-waarden
64 B2a2 Coefflclenten voor de BWR-vergelijking
72 B2b Kritische druk, kritische temperatuur, acentric factor, compressibiliteitsfactor
en factor voor compressibiliteitsberekening pagina label onderwerp 13
74 B3 Warmtegeleidingscoefficient van Gronings aardgas
84 B6a cp bij 101,325 kPa en 200 .;:;; T.;:;; 450 K
90 B6b cp van Gronings aardgas
110 B 10a De 'absolute' ruwheidsfactor K
Hoofdstuk C
122 C 1a Calorische bovenwaarde en onderwaarde
124 C1b Calorische bovenwaarde en onderwaarde van Gronings aardgas
126 C2a Stoichiometrische verbranding van een gas
128 C2b Stolchiometrische verbranding van Gronings aardgas
129 C3a Samensteliing van 'droge' lucht
130 C3b Samenstelling van 'natte' lucht
132 C4a Samenstelling verbrandlngsgassen bij stoichiometrische verbranding van
een gas met 'droge' lucht
134 C4b Samensteliing verbrandingsgassen bij stoichiometrische verbranding van
een gas met 'natte' lucht
136 C4c Stoichiometrische verbranding van Gronings aardgas met 'naUe' lucht
136 C4d Stoichiometrische verbranding van Gronings aardgas met 'droge' lucht
141 C6 cpm bij 101 ,325 kPa en 0 .;:;; T.;:;; 2400 °C
154 C9 Volumieke massa bij 101,325 kPa en O°C
156 C10a Dynamische viscositeit bij 101 ,325 kPa en 0 ~ T ~ 1600 °C
158 C10b Sutherland-con stante
161 C 10c Constanten voor de berekenlng van de dynamlsche vlscositeit volgens API
162 C10d Kinematische viscositeit bij 101,325 kPa en 0 .;:;; T.;:;; 1600 °C
164 C 11 'Ware' soortelijke warmte bij 101 ,325 kPa en 0 ~ T.;:;; 2400 °C
166 C12 Warmtegeleldingscoefflcient bij 101 ,325 kPa en 0 .;:;; T.;:;; 1200 °C
173 C14 Vormconstante voor enkele 'gaslichamen'
176 C15a Explosiegrenzen in lucht en zuurstof bij 20°C en 101 ,325 kPa en de
zelfontbrandingstemperatuur
179 C15b Berekenlng explosiegrenzen In lucht van Gronings aardgas
181 C15c Berekening explosiegrenzen in lucht van Gronings aardgas
182 C15d Explosiegrenzen in luoht bij 101 ,325 kPa en 20 ~ T.;:;; 402°C pagina figuur onderwerp 14
FIGUREN
Hoofdstuk A
25 A4 Temperatuurherleidingsschalen
36 ABa Structuur paraffinen, olefinen, naftenen en aromaten
37 ABb Structuur mercaptanen
37 ABc Structuur alcoholen
Hoofdstuk B 51 B1b1
53 B1b2
58 B 2a 1
60 B2a2
62 B2a3
68 B2b 1
69 82b2
70 B2b3
75 83a
76 B3b
78 B4
80 8Sa 1
81 BSa2
88 B6a
89 86a 1
92 B7a
93 B7b EMR-waarden als functie van de kritische druk o, en kritische temperatuur Tk

EMR-waarden als functie van de kritische druk Pk en kritische temperatuur t;

De gereduceerde druk tt als functie van de dichtheid ten opzichte van lucht d. het gehalte aan CO2 en N2 en de absolute druk P

De gereduceerde temperatuur T als functie van de dichtheid ten opzichte van lucht d, het gehalte aan CO2 en N2 en de temperatuur T

De compressibiliteitsfactor z als functie van tt en T

De compressibiliteitsfactor z als functie van de gereduceerde druk p.; de gereduceerde temperatuur T, en de acentric factor w voor 0,3:;:; Tr:;:; 0,7 De compressibiliteitsfactor z als functie van de gereduceerde druk p., de gereduceerde temperatuur T, en de acentric factor w voor 0,6:;:; Tr:;:; 1,10 De compressibiliteitsfactor z als functie van de gereduceerde druk p., de gereduceerde temperatuur T, en de acentric factor w voor 1 ,0 :;:; Tr:;:; 1,60 De warrnteqeleldlnqscoefficient At,; als functie van de temperatuur T en de molaire massa M

Het verhoudingsgetal cp (= At,p/At,l) als functie van de gereduceerde druk Pr en de gereduceerde temperatuur T,

De volumieke massa fd als functie van de molaire massa M, de compressibiliteitsfactor z, de absolute druk P en de temperatuur T

De dynamische viscositeit ILt,1 als functie van de temperatuur Ten de molaire massa M met correcties voor N2, CO2 en H2S

Het verhoudingsgetal m (= ILI,pl fl.1,,) als functie van de gereduceerde druk o, en de gereduceerde temperatuur T,

~cp als functie van de gereduceerde druk Pr en de gereduceerde temperatuur T, (0 :;:; p, :;:; 5)

~cp als functie van de gereduceerde druk p, en de gereduceerde temperatuur T, (0:;:; Pr:;:; 1,0)

De grootheid N, als functie van de compressibiliteitsfactor z, de absolute druk P en de afgeleide (az/aph

De grootheid N2 als functie van de compressibiliteitsfactor z, de temperatuur T en de afgeleide (az/aT)p

pagina figuur

onderwerp

15

94 87c De grootheid N3 als functie van de compressibiliteitsfactor z, de soortelijke
warmte bij constante druk cp en de grootheid N2
97 87d Geluidssnelheid w als functie van de molaire massa M, de temperatuur T
en de constante van Poisson k
99 8Ba De grootheid N4 als functie van de temperatuur T, de absolute druk p en de
afgeleide (~~ t
101 8Bb De grootheid N5 als functie van de compressibiliteitsfactor z, de temperatuur
T, de absolute druk p en de afgeleide (~~ t
103 8Bc Hulpgrafiek voor de bepaling van cp (T2 - T1) en cp In i~
107 89 De kengrootheid Re als functie van de gashoeveelheid Qp,lo de leiding-
diameter d en de kinematische viscositeit v
111 810a De wriivlnqscoefflclent A' als functie van de kengrootheid Re en de
ruwheidsfactor e (= ~)
112 810b Het drukverlies per meter leidinglengte /:"p// als functie van de verhouding
A'/d, de gassnelheid v en de volumieke massa Q
113 810c De weerstandscoefflctent A'u als functie van de verhouding rid en de hoek Il
116 811a Het watergehalte van aardgassen als functie van de absolute druk p en de
temperatuur T
117 811b Correctie op watergehalte voor de aanwezigheid van CO2 en H28 138

C5a

139

C5b

140

C6a

142

C6b

144

C7

145

C7a

146

C7b

147

C7c

Hoofdstuk C

Samenstelling verbrandingsgassen van Gronings aardgas bij 1200 °C en luchtfactoren 0,25 ~ n ~ 1,0

Samenstelling verbrandingsgassen van Gronings aardgas bij onvolledige verbranding

De gemiddelde soortelijke warmte cpm als functie van de temperatuur T bij 101,325 kPa

Warmte-inhoud (voelbare warmte) / van verbrandingsgassen als functie van de hoeveelheid verbrandingsgassen qtOh de gemiddelde soortelijke warmte cpm en de temperatuur T

Het indirecte rendement op onderwaarde 171nd,I als functie van de calorische onderwaarde Hi en het warmteverlies / van verbrandingsgassen

De condensatiewarmte r (= verdampingswarmte) van water als functie van de temperatuur T

De verhouding /:,.p (= 1 of,~;t~ Pt) als functie van de verbrandingsgastemperatuur T en de dauwpuntstemperatuur Td

De integraal 1 TTJTr(r) D..p(r)dr als functie van de verbrandingsgastemperatuur T en de dauwpuntstemperatuur Td

pagina figuur onderwerp 16
148 C7d De integraal4,19 IT ilp(r) dr als functie van de verbrandingsgastempera-
To
tuur T en de dauwpuntstemperatuur Td
151 CBa Het watergehaltex' in de verbrandingslucht als functie van de temperatuur T,
de relatieve luchtvochtigheid R; en de totaaldruk Po (barometerdruk)
152 CBb De verzadigingsdruk p van waterdamp als functie van de temperatuur T
155 C9 De volumieke massa QV,t van verbrandingsgassen als functie van de
temperatuur T en de luchtfactor n
157 C10a De dynamische viscositeit 11- als functie van de temperatuur T
bij 1 01 ,325 kPa k ' T
158 C10b De grootheid Qv als functie van de verhouding -
e
159 C10c De grootheid Qv als functie van de verhouding ~
e
160 C10d De grootheid Qv als functie van de verhouding ~
e
163 C10e De kinematische viscositeit v als functie van de temperatuur T
bij 101,325 kPa
165 C 11 De ware soortelijke warmte cp als functie van de temperatuur T
bij 1 01 ,325 kPa
167 C12a De warrnteqeleldinqscoefftclent I als functie van de temperatuur T
bij 101,325 kPa
168 C12b De verfijningsfactor f als functie van xp
170 C13 De vlamtemperatuur T als functie van de calorische onderwaarde HI, de
gemiddelde soortelijke warmte cpm en de totale hoeveelheid verbrandings-
gassen qtot
171 C14a De stralinqscoefflclent van CO2 as(CO,) als functie van de verbrandingsgas-
temperatuur Tg, de wandtemperatuur Tw, de partlels CO2-druk p en de
stralende laagdikte s
172 C14b De stra'lnpscoefticlent van H20 as (H20) als functie van de verbrandingsgas-
temperatuur Tg, de wandtemperatuur Tw, de partlele H20-druk p en de
stralende laagdikte s
175 C 15a Explosiegrenzen, zelfontbrandingstemperatuur en vlamtemperatuur van
CH4 als functie van het gehalte CH4 in lucht bij 101,325 kPa
180 C 15b Explosiegrenzen van een (N2 + CH4) gasmengsel als functie van de
mengseltemperatuur bij 101,325 kPa
180 C 15c Explosiegrenzen van een (C02 + CH4) gasmengsel als functie van de
mengseltemperatuur bij 101,325 kPa
183 C15d Explosiegrenzen in lucht voor Gronings aardgas als functie van de absolute
druk p en de temperatuur T
184 C 15e Explosiegrenzen in lucht voor Ekofisk-gas als functie van de absolute drukp
en de temperatuur T A 1 I A 1h

19

A1 ALGEMENEGEGEVENS

Ontleend aan: API/Selected values of properties of hydrocarbons and related compounds, Research Project 44, October 31,1976.

A 1 a Thermochemische calorie: 1 cal., = 4,1840 joule

Internationale calorie: 1 cah- = 4,1868 joule

1 calte = 0,999331 callT

Opmerking: indien ergens in dit nas/agwerk wordt vermeld 'cal' zal steeds sprake zijn van een callT (IT = international steam tables).

A1b

Lichtsnelheid in vacuum:

c = 299,79250 .106 ± 0,00010 .106 m/s

A 1c

Normaal (molair) volume ideaal gas:

V = 22,4136 . 10-3 ± 0,0012,10-3 m3/mol

A1d

Absolute temperatuur (0 ee):

T = 273,1500 ± 0,0001 K

A1e

p·V Absolute (molaire) gasconstante (Ra = -T-) :

Ra = 8,31434 ± 0,00035 J/mol . K

A1f

Versnelling van de zwaartekracht (normversnelling): 9 = 9,80665 rn/s"

A1g Atomaire massa (gebaseerd op 12C)
argon Ar 39,948
koolstof C 12,011
waterstof H 1,0079
helium He 4,0026
stikstof N 14,0067
zuurstof 0 15,9994
zwavel S 32,06 A 1h

Definitie m", Indien niet anders vermeld, wordt in dit nas/agwerk steeds bedoeld 1 m3 van de desbetreffende stof of materie bij een absolute druk van 101,325 kPa (1,01325 bar), een absolute temperatuur van 273,15 K (0 "C), droog.

A21 A2i

20

A 2 GRONDEENHEDEN VAN HET SI-STELSEL

Ontleend aan: Eenheid in eenheden/Stichting Teleac, 1975.

A 2a Meter (m). De lengte gelijk aan 1 650763,73 golflengten (in vacuum) van de straling, overeenkomend met de overgang tussen de toestanden 2 P10 en 5ds van het atoom krypton 86 (Kr).

A 2b Kilogram (kg). Eenheid van massa, gelijk aan de massa van het prototype van platina-iridium, door de 3e Aigemene Conferentie voor Maten en Gewichten tot eenheid van massa verklaard (wordt bewaard in het Internationaal Bureau voor Maten en Gewichten te Sevres).

A 2c Seconde (5). Tijdsduur van 9192631 770 period en van de straling overeenkomend met de overgang tussen de twee hyperfijne niveaus van de grondtoestand van het atoom cesium 133 (Cs).

A 2d Ampere (A). De constante elektrische stroom die, indien geleid door twee evenwijdige, rechtlijnige en oneindig lange geleiders van te verwaarlozen clrkelvormige doorsnede, geplaatst in het luchtledige op een onderlinge afstand van

1 meter, tussen deze twee geleiders voor elke meter lengte een kracht veroorzaakt gelijk aan 2 .10.7 newton (N).

A 2e Kelvin (K). Eenheid van thermodynamische temperatuur, geJijk aan het 1/273,16 gedeelte van de thermodynamische temperatuur van het tripelpunt van water.

A 2f Mol (n). Hoeveelheid stof van een systeem, dat evenveel elementaire entiteiten bevat als er atomen zijn in 0,012 kg koolstof 12 C2C). De elementaire entiteiten moeten worden gespecificeerd; deze kunnen zijn: atomen, moleculen, ionen, elektronen, andere deeltjes of bepaalde groeperingen van gelijke deeltjes.

A 29 Candela (cd). Lichtsterkte (in loodrechte richting) van een oppervlakte gelijk aan het 1/600000 gedeelte van een vierkant met zijden van 1 meter van een integrale straler bij de stollingstemperatuur van platina onder een druk van 101,325 kPa.

Aanvu/lende eenheden

A 2h Radlaal (rad). De vlakke hoek tussen twee stralen van een cirkel die op de omtrek een boog afsnijden, die in lengte gelijk is aan de straal,

A 2i Steradiaal (sr). De ruimtehoek binnen een kegeloppervlak, dat op een bol, waarvan het middelpunt samenvalt met de top van de kegel, een oppervlakte uitsnijdt gelijk aan die van het vlakke vierkant, dat de straal van de bol als zijde heeft.

A 31 A3c

21

A3 GRONDEENHEDEN EN DE MEEST GEBRUIKTE VOORVOEGSELS
A3a Voorvoegsels bij SI-eenheden
exa E 1018 atto a 10-18
peta P 1015 femto f 10-15
tera T 1012 plco P 10-12
gig a G 109 nano n 10-9
mega M 106 micro f.t 10-6
kilo k 10s milli m 10-s
hekto h 102 centi c 10-2
deca da 10 deci d 10-1
A3b Tijd: symbool t
seconde s= 1 s
kiloseconde ks = 10s s
milliseconde ms = 10-s s
microseconde us = 10-6 s
nanoseconde ns = 10-9 s A 3c Lengte: symbolen I, b, h, r, d, S, A-

meter m = 1 m

kilometer km = 103 m

decimeter dm = 1 0-1 m

centimeter cm =10-2 m

millimeter mm =10-3 m

micrometer urn = 1 0-6 m

nanometer nm = 1 0-9 m

Oppervlak: symbool A vierkante meter vierkante kilometer vierkante decimeter vlerkante centimeter vierkante millimeter

m2 = 1 m2 km2 = 106 m2 dm2 = 10-2 m2 cm2 = 10-4 m2 rnrn" = 10-6 m2

Inhoud, volume: syrnbool V kubieke meter

kubieke decimeter

kubleke centimeter

kubieke millimeter

m3 = 1 m3

drrr' = 10-3 mS (1 liter) *) ern" = 10-6 mS

rnrn" = 10-9 mS

*) zle A 5v

A3d IA3j 22
A3d Temperatuur: symbool T
kelvin K= 1 K
A3e Massa: symbool m
kilogram kg = 1 kg
megagram Mg = 103 kg
gram g = 10-3 kg
milligram mg = 10-6 kg
microgram Ilg = 10-9 kg
A3f Stot: symbool M
mol mol = 1 mol
kilomol kmol =103 mol
millimol mmol =10-3 mol
micromol urnol =10-6 mol
A3g Kracht: symbool F
newton N= 1 N
meganewton MN = 106 N
kilonewton kN = 103 N
A3h Druk, spanning: symbool p
pascal Pa = 1 Pa
megapascal MPa = 106 Pa
kilopascal kPa = 103 Pa
millipascal mPa = 10-3 Pa
micropascai IlPa = 10-6 Pa
A3i Energie: symbolen E, U, Q, W
joule J= 1 J
petajoule PJ = 1015 J
terajoule TJ = 1012 J
gigajoule GJ = 109 J
megajoule MJ = 106 J
kilojoule kJ = 103 J
millijoule mJ = 10-3 J
A3j Vermogen: symbool P
watt W= 1 W
gigawatt GW= 109 W
megawatt MW= 106 W
kilowatt kW= 103 W
milliwatt mW= 10-3W
microwatt IlW = 10-6W A3k I A3m 23
A3k Dynamische viscositeit: symbool fL
pascalseconde Pa· s = 1 Pa·s
millipascalseconde mPa· s =1O-3Pa· s
kinematische viscositeit: symbool v
vierkante meter per seconde m2/s = 1 m2/s
vierkante millimeter per seconde rnrni/s = 10-6 m2/s
A31 Elektriciteit
stroomsterkte: symbooll
ampere A= A
kilo-ampere kA = 103 A
milli-ampere mA= 10-3 A
micro-ampere ~lA = 10-6 A
nano-arnpere nA = 10-9 A
plco-arnpere pA = 10-12 A
spanning: symbool V
volt V= 1 V
megavolt MV= 106 V
kilovolt kV = 103 V
millivolt mV= 10-3 V
microvolt ~V = 10-6 V
weerstand: symbool R
ohm £1= 1 £1
giga-ohm G£1= 109 11
mega-ohm M£1= 106 n
kilo-ohm kD = 103 £1
milli-ohm mD= 10-3 n
micro-ohm ~£1 = 10-6 £1 A 3m Eenheden, die verbonden zijn met het SI-5telsel tijd:

dag d = 24 h = 86 400 s

uur minuut

h = 60 min = 3 600 s min = 60s

oppervlak: are hectare

a = 102 m2 ha=104m2

volume: liter

A3m

24

hectoliter deciliter centiliter milliliter

hi = 10-1 m3
dl = 10-4 rn3
cl = 10-5 rn3
rnl= 10-6 rn3 ternperatuur:

T graden Celsius 1 graad Celsius

T °C = (273,15 + T) K (absolute ternperatuur) 1 °C = 1 K (ternperatuurverschil)

rnassa: ton

t = 1 Mg = 103 kg = 1 06g

druk: bar millibar

bar = 102 kPa = 105 Pa rnbar = 10-1 kPa = 102 Pa

energie: kilowattuur

1 kWh = 3,6 MJ = 3,6 x 103 kJ = 3,6 x 106 J

A4

25

A 4 TEMPERATUURHERLEIDING

°C graad Celsius

K kelvin (thermodynamische temperatuur) of graad Fahrenheit

oR graad Rankine

T °C = (273,15 + T) K = (1 ,8 . T + 32) of = 1 ,8 (273,15 + T) oR TOF = (459,67 + T) oR = (T - 32) 0C = (459,67 + T) K

1,8 1,8

Figuur A 4. Temperatuurherieidingsscha/en

graad Celsius

15,56 o -17,78

-40

-273,15

kelvin graad Fahrenheit

"C

K 'F

373,15 212

100

o

288,71 60

273,15 32

255,37 0

233,15 -40

-459,67

graad Rankine

519,67 491,67 459,67 419,67

639,67

"R

o

absoluut nulpunt

ASI ASd

26

A 5 DEFINITIES

A 5a Aardgas. In de natuur voorkomend complex mengsel van koolwaterstoffen en niet-koolwaterstoffen, dat zich bij kamertemperatuur en onder atmosferische druk geheel in de gasfase bevindt.

A 5b Calorische bovenwaarde Hs. De hoeveelheid warmte, die vrijkomt bij de volledige verbranding van een gegeven hoeveelheid droog gas met zuurstof, als de verbrandingsgassen weer naar de beginvoorwaarden worden afgekoeld. Het bij de verbranding gevormde water bevindt zich na de afkoeling in de vloeistoffase.

Calorische onderwaarde Hi. De hoeveelheid warmte, die vrijkomt bij de volledige verbranding van een gegeven hoeveelheid droog gas met zuurstof, als de verbrandingsgassen weer naar de beginvoorwaarden worden afgekoeld. Het bij de verb randing gevormde water bevindt zich na de afkoeling in de gasfase.

Internationaal worden als beginvoorwaarden toegepast:

een absolute druk van 101, 325 kPa (1 ,01325 bar)

een temperatuur van 298,15 K (25°C).

Het verschil tussen de calorische bovenwaarde en de calorische onderwaarde is de verdampingswarmte van het ehemisch gevormde water.

Bij 298,15 K (25°C) bedraagt deze: 2442,5 kJ/kg (583,38 keal/kg).

Aileen gassen of gasmengsels waarin vrije of gebonden waterstof voorkomt, geven een verschil te zien tussen de ealorische bovenwaarde en de calorische onderwaarde.

Opmerking:

a. De internationaal toegepaste beginvoorwaarden slaan aileen op de methode waarop de calorlsche waarde wordt bepaald, niet op de grootte van het gasvolume, dat voor de bepaling wordt gebruikt.

b. Over de definities van de 'calorisehe bovenwaarde' en de 'calorische onderwaarde' zal te zijner tijd een ISO-norm verschijnen.

A 5c Dichtheid ten opzichte van lucht d. Het quotient van de volumieke massa van een gas {Qg} en de volumieke massa van droge lucht {QI} bij een absolute druk van 101 ,325 kPa (1,01325 bar) en een temperatuur van 273,15 K {O °C}:

d = (2glel

A 5d Wobbe-! ndex W. Het quotient van de calorisehe bovenwaarde Hs en de wortel uit de dichtheid ten opzlchte van lucht d:

W= Hshjd

De Wobbe-index is een maat voor de hoeveelheid energie die via een spuitstuk aan een brander wordt toegevoerd.

De energietoevoer is lineair afhankelijk van W. Twee gassen van versehillende samenstelling maar met gelijke Wobbe-index zullen voor hetzelfde spuitstuk bij dezelfde spuitstukdruk een gelijke hoeveelheid energie leveren.

A 5e I A 51

27

Erweiterte Wobbe-index We. Naast de Wobbe-index Wwordt de Erweiterte Wobbeindex We gehanteerd, waarbij ook de spuitstukdruk tlp in rekening wordt gebracht:

We=W~

5e Gasmodulus m. De gasmodulus m = ~/W is een maat voor de grootte van de primaire luchtaanzuiging van een branderinjecteur; m moet als vergelijkingswaarde worden gehanteerd en wordt als zodanig bij de uitwisseling van gassen gebruikt

5f SRG-methode. Bij toepassing van de SRG-methode (Sommers-Ruhrgas) wordt aile gasverbruiksapparatuur zodanig ingesteld, dat voor een gas met de hoogst voorkomende of maximaal toegestane Wobbe-index de nominale belasting wordt bereikt. Gassen met een lagere Wobbe-index kunnen zonder wijziging aan de gasverbruiksapparatuur worden toegevoerd, hetgeen echter een verlaging van de belasting tot gevolg heeft.

5g Stoichiometrische luchtbehoefte I. De hoeveelheid lucht in m3, die nodig is om 1 m3 gas volledig te verbranden.

5h Luchtfactor n. Het quotient van de werkelijk toegevoerde hoeveelheid verbrandingslucht en de stoichiometrisch benodigde hoeveelheid lucht.

Stoichiometrische luchtbehoefte: n = 1

Luchtoverrnaat": n > 1

Luchtondermaat: n < 1

5i Verbrandingspotentiaal van Delbourg C. Dimensieloze grootheid, te berekenen uit de samenstelling van een gas. De verbrandingspotentiaal C is een maat voor de laminaire verbrandingssnelheid w van een gas.

5j Roetindex I. Dimensieloze grootheid, die de neiging tot roetvorming bij verbranding aangeeft. De roetindex 1 kan worden berekend ult de samenstelling van een gas.

5k Laminaire verbrandingssnelheid w. De maximum snelheid, die voor een gegeven gas-Iuchtmengsel aan de uitblaasopening van een ronde buis zal optreden (Bunsenbrander).

51 Explosiegrenzen L. De concentratie van een gas in lucht of zuurstof, waarboven of waarbeneden het mengsel niet meer zelfstandig brandt, nadat het tot ontsteking is gebracht.

De onderste explosiegrens La geeft de 'rnlnlrnale' concentratie van een gas in lucht of zuurstof, waarbij het mengsel nag net zelfstandig brandt.

De bovenste explosiegrens Lb geeft de 'maximale' concentratie van een gas in lucht of zuurstof, waarbij het mengsel nog net zelfstandig brandt.

*) Voorbeeld: n = 1,2 betekent een luchtovermaat van 0,2 (= 20%)

A 5m I A 5r

28

De explosiegrenzen van een aardgas-lucht- of een aardgas-zuurstofmengsel kunnen met redelijke nauwkeurigheid worden berekend uit de samenstelling met behulp van de wet van Le Chatelier (zie C 15c).

A 5m Deflagratie. Snelle verbranding van een gas-Iuchtmengsel in het gebied tussen de onderste en bovenste explosiegrens. De maximale verbrandingssnelheid beloopt enkere tientallen meters per seconde.

A 5n Detonatie. Verbranding van een gas-Iuchtmengsel in het gebied tussen de onderste en bovenste explosiegrens, waarbij verbrandingssnelheden optreden die boven de geluidssnelheid liggen en waarbij schokgolven optreden, die tot sterke drukverhoging leiden.

A 50 Kritische temperatuur h. Maximale temperatuur, waarbij gas en vloeistof naast elkaar kunnen bestaan. In het gebied boven de kritische temperatuur bestaat geen eenduidig verschil tussen gas en vloeistof.

A 5p Retrograde condensatie. Oit verschijnsel kan optreden binnen het tweefasengebied van een gasmengsel (het zogenaamde 'retrograde gebied'), waarbij drukverlaging of temperatuurverhoging leidt tot een 'abnormale' verschuiving van het gas-vloeistofevenwicht en wei van de gasfase naar de vloeistoffase (vloeistofhoeveelheid neernt tos, gashoeveelheid neemt af) in plaats van een (normale) verschuiving van de vloeistoffase naar de gasfase (vloeistofhoeveelheid neemt at, gashoeveelheid neemt toe).

A 5q Gashydraten. Verbindingen van de lichtere koolwaterstoffen uit een aardgas met water tot een substantie, waarvan de vorm kan varleren van natte sneeuw tot ijs. Hydraatvorming is alhankelijk van de druk, temperatuur en samenstelling van het aardgas.

A 5r Schoorsteenverlies. Hoeveelheid energie, die met de verbrandingsgassen via de schoorsteen van een installatie verloren gaat.

Stralings- en convectieverliezen. Hoeveelheid energie, die door straling en convectieve warmteoverdracht aan de omgeving wordt afgestaan en niet nuttig kan worden besteed.

Stilstandsverliezen. Hoeveelheid energie, die aan een installatie wordt toegevoerd om deze bedrijfsgereed te houden, zonder dat nuttige energie wordt geleverd.

Nuttige energie. Verschil tussen de hoeveelheid toegevoerde energie en de som van aile energieverliezen (schoorsteenverlies, stralings- en convectieverliezen en de stilstandsverliezen). Oit is de uiteindelijke hoeveelheid energie, die aan het medium van een verwarmingsinstallatie wordt afgegeven.

A 5s I A 5v

29

Rendement 1/. Quotient van de nuttig gebruikte energie en de toegevoerde energie. Het rendement kan zowel op de calorische bovenwaarde als op de calorische onderwaarde worden gebaseerd.

Enkele 'algemeen' gebruikte rendementen:

a. indirect rendement l/ind (schoorsteenrendement): quotient van 'de toegevoerde energie verminderd met het schoorsteenverlies' en de toegevoerde energie;

b. direct rendement 1]dir (stookrendement): quotient van 'de toegevoerde energie verminderd met de som van de stralings- en convectieverliezen en het schoorsteenverlies' en de toegevoerde energie;

c. gebruiksrendement l/gebr (jaarrendement): quotient van 'de toegevoerde energie verminderd met de som van de stralings- en convectieverliezen, het schoorsteenverlies en het stilstandsverlies' en de toegevoerde energie, gerekend over een gedefinieerde tijdsperiode.

A 5s Gasconstante. De absolute (molaire) gasconstante B« is een 'proportionele' grootheid, die voor elk gas of gasmengsel dezelfde waarde heeft en onafhankelijk is van druk en temperatuur:

J n, = 8,31434 ± 0,000 35 -I-Kmo .

A 5t Bovenkritische uitstroming. Bovenkritische uitstroming zal plaatsvinden voor een bepaalde verhouding van gasdruk en tegendruk (veelal atmosferisch), waarbij in de nauwste doorsnede van de uitstroomopening de geluidssnelheid optreedt. Verlaging van de tegendruk heeft geen invloed op de uitstromende gashoeveelheid.

A 5u Zelfontbrandingstemperatuur. Die temperatuur, waarbij een gas-Iuchtmengsel spontaan - zonder be'fnvloeding van buitenaf - tot ontbranding komt. De zelfontbrandingstemperatuur is een functie van de druk en de samenstelling van het gasmengsel.

A 5v Liter. De liter is het volume van 1 kg zuiver water bij een temperatuur van grootste dichtheid (4°C) en een druk van 101,325 kPa.

1 1= 1,000028 drn". In 1964 werd de liter echter per definitie door de CGPM (zie A 7) gelijkgesteld aan 1 dm3 (1 I = 1 ern"),

A61A6g 30
A6 ENKELE VEEL VOORKOMENDE BEGRIPPEN UIT DE BUITENLANDSE
GASINDUSTRIE
A6a Calorische bovenwaarde: Gross heating value
(verbrandingswaarde) Gross calorific value
Gross heat of combustion
Oberer Heizwert
Brennwert
Pouvoir calorific superleure
Calorische onderwaarde: Net heating value
(stookwaarde) Net calorific value
Net heat of combustion
Heizwert
Pouvoir calorific inferieure
Chaleur de combustion
A6b Volumieke massa (dichtheid): Density
Dichte
Masse speciflque
Masse volumique
A6c Dichtheid t. o. v. lucht: Specific gravity
Relative Dichte
Densite
A6d Explosiegrenzen: Explosion limits
Flammability limits
ZOndgrenze
Limites d'lntlarnrnablllte
A6e Zelfontbrandingstemperatuur: Auto-ignition temperature
SelbstzOndu ngstem peratur
Temperature d'inflammation spontanee
Temperature d'auto-inflammation
A6f Dauwpunt (water): Dewpoint
Taupunkt
Point de rosee
\69 Soortelijke warmte: Heat capacity
Specific heat
Spezifische Warme
Chaleur specifique A6h I A6m 31
A6h Viscositeit: Viscosity
Zahigkeit
Vlscosite
A6i Kookpunt: Boiling point
Siedepunkt
Point d'ebullition
ASj Luchtbehoefte: Air required for combustion
Luftbedarf
Air comburant
ASk Zwavelvrij gas: Sweet gas
Zwavelrijk gas: Sour gas
ASI Warmteoverdracht
ge/eiding: Heat conduction
Warmeleitung
Conductlblllte thermique
convectie: Heat convection
Warmekonvektion
Convection de chaleur
straling: Heat radiation
Wi:irmestrahlung
Radiation de chaleur
ASm Stilstandsverliezen: Betriebsbereitschaftverluste A7 32
A7 VEEL GEBRUIKTE AFKORTINGEN
ACI Aigemene Vereniging Centrale Verwarmingsindustrie
ACQ Annual Contract Quantity
AEGPL Association Europeenne des Gaz de Petrole Liquefies
AER Aigemene Energie Raad
AG Aktiengesellschaft
AGA American Gas Association
ANG Associate Natural Gas
ANSI American National Standards Institute
API American Petroleum Institute
ASA American Standards Association
ASME American Society of Mechanical Engineers
ASTM American Society for Testing and Materials
BAGS Beleids-Advies Groep Stadsverwarming
BCGW Beleids-Commissie Gas en Water NNI
BEB Gewerkschaften Brigitta und Elwerath BetriebsfUhrungs GmbH
BGC British Gas Corporation
BNOC British National Oil Corporation
BSI British Standards Institute
Btu British thermal unit
BTW Belasting Toegevoegde Waarde
CBS Centraal Bureau voor de Statistiek
CECA Commission Europeenne de Charbon et Acier
CEDIGAZ Centre International d'information sur Ie Gaz Naturel et tous
Hydrocarbures Gazeux
CEE Cornrnunaute Economique Europeenne
CEN Comlte Europeenns de Normalisation
CERN Commission Europeenna des Recherches Nucleaires
CET Central European Time
CFP Compagnie Francaiss des Petroles
CGPM Conference Generale des Poids et Mesures
CNG Compressed Natural Gas
CODATA Committee on Data for Science and Technology
CPB Centraal Planbureau
CTI Centraal Technisch Instituut (TNO)
DCQ Daily Contract Quantity
DETG Deutsche Erdgas Transport GmbH
DFTG Deutsche Flusslqerdqas Terminal Gesellschaft
DIN Deutsches Institut fUr Normung e.V.
DOE Department of Energy
DSM Dutch State Mines (Staatsmijnen DSM)
DTZ Distrigaz
DVGW Deutscher Verein des Gas- und Wasserfaches A7

33

DVM ECE ECN ECSE EEG EFTA EG EGKS ENI ERDA ERR ESC EWE FEA FERC FIGO

FOM FPC FRIF GAVO GDF GERG GIVEG GNL GPL GU ICB ICONA

IFRF IGT IGU INFAC IP

ISO IUPAC KDI KEMA KIVI KOVI

KSLA KVGN

Deutscher Verband tur Materlalprufunq Economic Commission for Europe Energieonderzoekcentrum Nederland European Coal and Steel Community Europese Economische Gemeenschap European Free Trade Association Europese Gemeenschap

Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal Ente Nazionale Idrocarburi

Energy Research and Development Administration Economically Recoverable Reserves

Energie Studie Centrum

Energieversorgung Weser-Ems AG

Federal Energy Administration

Federal Energy Regulatory Commission

Fabrikanten en Importeurs van en Groothandelaars in gas- en oliebranders

Stichting Fundamenteel Onderzoek van de Materie Federal Power Commission

Fondation de Recherches Internationales sur les Flammes Gasinstallatievoorschriften

Gaz de France

Groupe Europeen des Recherches Gazieres

Gasinstituut van de Vereniging van Exploitanten van Gasbedrijven Gaz Naturel Liquefie

Gaz Propane Liquide

N.V. Nederlandse Gasunie Internationaal Octrooi I nstituut

Interdepartementale Coordlnatlecornrnlssie voor Noordzee Aangelegenheden

International Flame Research Institute Institute of Gas Technology International Gas Union Informatiecentrum Airconditioning Institute of Petroleum

International Organization for Standardization International Union of Pure and Applied Chemistry Stichting Kwaliteitsdienst

Keuringsinstituut Elektrische Materialen

Koninklijk Instituut van Ingenieurs

Keuringsinstituut voor Onderdelen voor de Verwarmings- en luchtbehandelings-Industrie

Koninklijke Shell Laboratorium Amsterdam

Koninklijke Vereniging van Gasfabrikanten in Nederland

A7

34

LCF

LGN

LNG

LPG

LSEO

LTD

MAC

MAK MARCOGAZ MCN

METG

MIC

MIK

MWS

NACA

NAM

NBS

NCB

NEL

NEN

NEOM

NETG

NGL

NGPA NGPSA

NIL

NNI

NPT

OAPEC

OE

OESO

OPEC

PTB

RCN

RG

RWE

SA

SEGEO

SEP

SETG

SI

SIPM

SKE

SNAM

Liquid Chemical Fuel Liquide de Gaz Naturel Liquefied Natural Gas Liquefied Petroleum Gas

Landelijke Stuurgroep Energie Onderzoek Limited Liability Company

Maximum Allowable Concentration Maximale Arbeitsplatz-Konzentration

Union des Industries Gazieres des Pays du Marone Commune Methanol Chemie Nederland

Mittel-Rheinische Erdgas Transport Gesellschaft Maximum Immission Concentration

Maximale Immissions-Konzentration Mehrwertsteuer

National Advisory Committee for Aeronautics Nederlandse Aardolla Maatschappij

National Bureau of Standards

National Coal Board

National Engineering Laboratory Nederlandse Norm

Nederlandse Energie Ontwikkelings Maatschappij Nord-Rheinische Erdgas Transport Gesellschaft Natural Gas Liquids

Natural Gas Processors Association

Natural Gas Processors Suppliers Association Nederlands Instituut voor Lastechniek Nederlands Normalisatie Instituut

Normal Pressure and Temperature

Organization of Arabic Petroleum Exporting Countries Olie Equivalent

Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling Organization of Petroleum Exporting Countries

Physikalisch Technische Bundesanstalt

Reactorcentrum Nederland

Ruhrgas AG

Hhelnlsch-Westlallsches Elektrlzltatswerk AG Societe Anonyme

Societe Europsenne de Gaz Est-Ouest Samenwerkende Electriciteits Productiebedrijven SOd-Rheinische Erdgas Transport Gesellschaft Internationaal Stelsel van Eenheden Shelilnternationale Petroleum Maatschappij Steenkool Equivalent

Societa Nazionale Azienda Metanodotti SPA

A7

35

SNEA SNG SRG STUNET TAG TCTO TENP TNO TOV TVA UCN ULCC UT

VAT

VOl VEGIN VEW VISA VLCC

Societe Nationale Elf d'Aquitane Substitute Natural Gas Sommers Ruhrgas Methode

Stuurgroep Studie Noordzee-eiland en Terminal Trans Austrian Gas Pipeline

Technische Commissie voor Toestellen onder Druk Trans Europa Naturgas Pipeline

Stichting Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek Technischer Oberwachungsverein

Tax Valeur Ajoutee

Ultra-Centrifuge Nederland

Ultra-Large Crude Carriers

Universal Time (Greenwich Mean Time) Value-Added Tax

Verein Deutscher Ingenieure

Vereniging van Exploitanten van Gasbedrijven in Nederland Vereinigte Elektrizitatswerke Westfalen AG

Veiligheid lndustrlele Stookinstallaties Aardgas

Very Large Crude Carriers

A 8[ A 8a

36

I), 8 EENVOUDIG OVERZICHT VAN DE INDELING VAN DE DIVERSE KOOLWATERSTOFFEN

l\ 8a

Paraffinen: CnH2n + 2

CH4 - methaan

C2He - ethaan

C3Ha - propaan

i-C4H1O - iso-butaan n-C4H10 - normaal butaan etcetera

CH4 - methaan

H

I

H-C-H

~

H H

I I

H-C-C-H

I I

H H

Butaan is de eerste component die een 'isomeer' kent. Isomeren hebben dezelfde chemische samenstelling en dezelfde molaire massa als het 'normale' molecuul, alleen een aantal eigenschappen verschilt.

n-C4HlO - normaa! butaan

H H H H

H-b-b-b-b-H

I I I I

H H H H

Olefinen: CnH2n C2H4 - etheen C3He - propeen C4Ha - buteen etcetera

Naftenen (cyc!o - alkanen): CnH2n CsHe - cyclopropaan

C4Ha - cyc!obutaan

CSHlO - cyclopentaan

CeH12 - cyc!ohexaan

etcetera

H H H

I I I

H-C-C-C-H

I I I

H H-C-H H

~

CaH6 - propeen H

I

H-C-C=C-H

I I I

H H H

C4HB - cyclobutaan

H H

I I

H-C-C-H

I I

H-C-C-H

I I

H H

A8b

A8c

A 8b I A 8e

37

Aromaten:

CsHs - benzeen C7HS - tolueen

Mercaptanen: RSH

R = (organische) alkylgroep CH3 - methyl

C2HS - ethyl CH3SH - methylmercaptaan

C3H7 - propyl

I

H-C-SH

l

Alcoholen:

CH30H - methylalcohol (methanol)

C2HsOH - ethylalcohol (ethanol) n-CSH70H - n-propylalcohol i-C3H70H - iso-propylalcohol

C2HsSH - ethylmercaptaan

H

I

H-C-SH

I

H-C-H

I

H

CH30H - methanol

I

H-C-OH

1

H

I

H-C-OH

I

H-C-H

l

A91 A 9b

38

A9 VOLUMEPROCENTEN,MOLPROCENTEN,MASSAPROCENTEN

A 9a Volumeprocenten +->- molprocenten (vol % +->- mol %)

ni = x/V; x 100 mol % = X;/Zi X 100 mol %

n n

J; Xi/V; 1: X;lZi

i =1 i= 1

Xi=~X100VOI% = ~x100vol %

n n

.2: ni - Vi 1: n, - z,

i=1 i= 1

waarin:

Xi vol % component i

Vi reele molvolume component i (zie tabel A 11 )

n, mol % component i

Zi compressibiliteitsfactor component i (DOC; 101,325 kPa)

n = aantal componenten in gasmengsel.

Voor aardgasmengsels heeft toepassing van Xi in plaats van ni weinig invloed op het eindresultaat.

A 9b Molprocenten ++ massaprocenten (mol % +->- massa %)

noM

gi = _'_'-x 100 massa % n

1: ni- Mi i=1

ni = ..IJJ!.MJ._ x 1 00 mol %

n

L:9,/M

i=1

waarin:

gi = massa % component i

Mi = molaire massa component i (zie tabel A 11) ni = mol % component i.

De omrekening van volumeprocenten +->- massaprocenten verloopt op dezelfde wijze_

A9b

39

Tabel A 9: voorbeeld - Gronings aardgas (gemidde/de samenstelling)

component chemische Xj nj gj
formule vol % mol % massa %
methaan CH4 81,30 81,29 69,97
ethaan C2H6 2,85 2,87 4,63
propaan C3Ha 0,37 0,38 0,90
butaan C4H10 0,14 0,15 0,47
pentaan CSH12 0,04 0,04 0,16
hexaan C6H14 0,05 0,05 0,23
stikstof N2 14,35 14,32 21,52
zuurstof O2 0,01 0,01 0,02
kooldioxyde CO2 0,89 0,89 2,10
100 100 100 A10lA10d

40

A 10 OMREKENINGSTABELLEN

A10a Engelse maten en gewichten:

1 inch (in) 0,0254 m

1 foot (tt) 0,3048 m

1 yard (yd) 0,9144 m

1 mile 1609,34 m

1 square inch (in2) 1 square foot (ft2)

1 square yard (yd2)

1 cubic inch (in3) 1 cu bic foot (ft3)

1 Engelse gallon (UK gal) 1 Amerik. gallon (US gal)

1 grain (gr)

1 ounce (oz) 1 pound (I b)

1 Engelse ton (UK ton) 1 Amerik. ton (US ton)

A 10b Kracht:

1 kg kracht (kgf)

1 pound force (Ibf)

A10c Druk, spanning: 1 bar

1 atm

1 kgf/cm2 (at) 1 Ibflin2 (psi)

1 mmwk (water) 1 mmHg (kwik)"!

10d Warmtehoeveelheid:

1 cal

1 therm (105Btu)

1 thermie (1 McaI15**) 1 kWh*'*)

1 Btu

6,451 6-10-4 m2 0,092903 m2 0,836127 m2

16,387 064-10-6 m3 28,316847-10-3 m3

4,546-10-3 m3

3,785-10-3 m3

64,8,10-6 kg 28,35-10-3 kg 0,453592 kg

1 016,05 kg (long ton)

907,185 kg (short ton)

9,80665 N 4,44822 N

105 Pa (N/m2)

101325 Pa

98066,5 Pa

6894,75 Pa

9,80665Pa

133,322 Pa

4,1868 J

105,506-106 J 4,1858-106 J

3,6-106 J

1055,06 J

*) Q '= 13,595 1 kg/dm3 (zie lit (1))

**) 1 Mcal., (cp water bij 15°C) = 0,999 76 Meal (zie lit (2)) ***)1 W = 1 J/s

A 10e I A 10i

41

A 10e Warmtestroom:

1W

1 cal/h

1 pk (paardekracht) 1 hp (horse power) 1 Btu/h

1 J/s 1,163.10-3 J/s

735,499 J/s

745,700 J/s

0,293 071 J/s

A 10f Calorische waarden:

1 cal/rn" 4,1 868 J/m3

1 Btulft3 (ISC) dry 39361,916 J/m3

1 Btu/tr (Int) dry 39277,838 J/m3

1 Btu/ft" (ISC) sat 40 059,783 J/m3

1 Btu/ft3 (Int) sat 39972,701 J/m3

ft3 (ISC = imperial standard conditions); 60 OF, 30 inches Hg = 101 374 Pa (g op 53 ON) tr (Int = international cubic foot); 60 OF, 30 inches Hg = 101 591 Pa (g = 9,80665 rn/s")

Opmerking: bij de omrekening van 60 OF naar 0 °C wordt geen rekening gehouden met de compressibiliteit.

A 10g Warmtegeleiding:

1 kcal/m . h . K

1 Btu/ft· h . OF

1,163W/m·K 1 ,732W/m· K

A 10h Warmteoverdracht:

1 kcal/rn" . h . K

1 Btulft2. h . OF

1,163 W/m2. K 5,679 W/m2. K

A 10i Viscositeit:

Kinematische viscositeit v 1 St (Stokes)

1 ft2/s

10-4 m2/s

0,0929 m2/s

Dynamische viscositeit 11 1 P (Poise)

1 Ib (mass)/ft . s

0,1 N·s/m2=0,1 Pa·s 1 ,488 N . s/rn" = 1,488 Pa . s

Lit (1) Perry's Chemical Engineers Handbook, Fourth Edition

Lit (2) Handbook of Chemistry and Physics, 56th Edition, 1975-1976

A 11

A 11

42

<OC\lCO <oLOO

~~~

~CO(') ~~C\I

C\lLO <t1O "":(\j <01"C\lC\I

~~ ~iR~~g~f!2 i!5§fi

coco LOC\lO'l<OC':lOl(O ~r--.

.,f.,f to cD cD 1'-" cO cO ai .,f ~

a co (0 ,.... 0 r-,

CD 10 co

C':l ~ T-

ro- '<1'" roC!:> co CD

2? ro

°Cii '"

(5 [g

E E

co 0 RI ct r:e re ~ ~ N J: J: :r: J: :r:

J:Io .... C\J("I)v

O'oc5c5c5c5c5

I I I I I I I c:cccccc

o S! ~J:

J: ~ ~o O. .J.. c:

"=tII

:r: '" '"

000

,_ ,_

c

Q) c

s E 8

A 11

43

~(O

mo moo .... 0 C')C')

CXJN 0 occi'tOcQ CXJoC')s:-! N C') C') ,~

OlNN Ol'-N N~ 0" tOOlS:< 1Ol!l~

l!l. lo_ 00 NN

0 .... lOCXJ NCO 1O0

ggf

o '" '" -

III

0'0'0'

"'" to co c;: to lO

IIII II

s s s s e-s

II

Oq,

"'I I '" 00

OlOO OJ OJ ",00<:&

.;cIOOI ZOZZI

c: c:

Ol Ol Ol .ill Cl..::l

e -?

Cl..,...

Ol '0 Ol S<'

~g

o 0 '5 E 00 o 0 .-'<:.-'<:

c: E o ::l m= ,_ Ol

(1:J .c:

A 12

44

A 12 Tabel A 12' enkele belangrijke kengrootheden

kengrootheid van afkorting formule toepassing
Archimedes Ar g·(·D.12 thermische opstijging
w2. Q
Damk6hler Dal V·J warmte- en stoftransport
--
w·c
Dall V. (2 bij chemische reacties
D·c
Dalll H· V·I
cp' w· T'12
DalV H· V·J2
A·T
Fourier Fo A' t warmtetransport
12 . cp • J2
Froude Fr w2 stijgkracht, pneumatisch transport
g.7
Grashof Gr ,s·g·D.T vrije convectie
v2• T
Lewis Le = SclPr A koppeling warmte- en stoftransport
12 . cp • D
Mach M w samendrukbare stroming
-
Vk
Nusselt Nu h ·1 gedwongen convectie
T
Peclet Pe = Re· Pr w ·1· f} . cp gedwongen convectie,
A vlamstabilisatie
Prandtl Pr ce' (} . v vrije en gedwongen convectie
A
Reynolds Re w·d wrijvi ngsweerstan d
--
v
Schmidt Sc v stoftransport
0
Sherwood Sh k ·1 stoftransport
0
Stanton St = __!!!!_ h gedwongen convectie
Re ·Pr cp . (} . w
Thring 12 • cp . w warmtetransport door straling
e : a' T3
Weber We W2·12·1 vloeistofverstuiving
g.y A 12 45
Gebruikte symbol en tabel A 12
Vk geluidssnelheid rn/s
cp soortelijke warmte bij constante druk J/kg· K
g zwaarteveldsterkte rn/s"
I lengte m
tijd s
(J = constante van Stefan - Boltzmann W/m2. K4
w stromingssnelheid m/s
y oppervlaktespanning N/m
c molaire concentratie rnol/rn"
0 molaire dlffusiecoefflcient m2/s
H enthalpie J/mol
T temperatuur K
Q volumieke massa kg/m3
U molaire reactiesnelheid mol/m3. s
h warrnteoverdrachtscoefficlent W/m2. K
k stofoverdrachtscoefflcient m/s
e stralingsgetal
A warmteqeletdtnqscoefflclent W/m·K
l' = kinematische viscositeit m2/s
AT= temperatuurverschil K
d = diameter m
LitiArbeitsblatt Nr. 151 (Juli 1966)/Gaswarme -Institut A 13

46

Indien Gronings aardgas (zie tabel A 9) vloeibaar wordt gemaakt, kan voor het gevormde LNG globaal met de volgende gegevens worden gerekend:

- volumieke massa gas Qg bij 273,15 K (0 CC) en 101 ,325 kPa:

- volumieke massa vloeibaar gas Qvl bij 112K(-161°C)en101,325kPa:

- kookpunt vloeistof Tb bij 1 01 ,325 kPa

- volume verhouding 'vloeistof:gas'

- samenstelling vloeistof mol %

A 13 ENKELE GEGEVENS OVER LNG

0,781 kg 1m3

453 kg/m3

112 K (-1 61°C) 1 :580*)

CH4 C2HS C3Ha C4H1Q N2

91,6

6,7 1,0 0,3 0,4

De vloeibare stikstof (N2) uit het Gronings aardgas wordt apart opgeslagen: - voJumieke massa N2 bij 273,15 K (0 "C) en 101 ,325 kPa (zie tabel A 11 ) - volumieke massa vloeibare N2 bij 77,3 K (-195,9 °C) en 101,325 kPa - kookpunt vloeistof Tb bij 101 ,325 kPa

- volume verhouding 'vloeistof: gas'

1 ,2504 kg/m3

795 kg/m3

77,3 K (-195,9 0C) 1 :636*)

*) - 1 m3 LNG geeft bij verdamping 580 m3 (0 °G; 101,325 kPa) aardgas (zie samenstelling) - 1 m3 vloeibare N2 geeft bij verdamping 636 m3 (0 °C; 101,325 kPa) N2

B 11 B 1a

49

B 1 KRITISCHE DRUK EN TEMPERATUURVAN EEN GASMENGSEL

Een aantal grootheden voor een gasmengsel kan slechts dan worden berekend als de kritische druk en temperatuur van dat gasmengsel bekend zijn. Hoewel de kritische druk en temperatuur nauwkeurig bekend zijn voor de componenten waaruit het gasmengsel is opgebouwd, is het niet mogelijk hieruit ook voor het gasmengsel de 'werkelijke' kritische druk en temperatuur te berekenen. De veelvuldig toegepaste rekenmethoden leveren in dit geval slechts benaderingswaarden op. De op deze wijze berekende kritische grootheden worden dan ook 'pseudo-kritisch' genoemd.

B 1 a 'Gewogen gemiddelde' methode (Kay-mengregel) De pseudo-kritische druk Pk:

n

2n 'Pk'

j = 1 I ,I

100

De pseudo-kritische temperatuur Tk:

n

z;.«.

1 .1

; = 1

100

waarin:

Pk pseudo-kritische druk van het gasmengsel

n aantal componenten

n; mol % component i

Pk.; kritische druk component i (zie tabel A 11)

h pseudo-kritische temperatuur van het gasmengsel

Tk,; kritische temperatuur component i (zie tabel A 11).

Tabel B 1 a: pseudo-kritische druk en temperatuur van Gronings aardgas

component chemische nt) Pk,1 Tk,;
formule mol% kPa K
methaan CH4 81,29 4604 190,55
ethaan C2Ha 2,87 4880 305,43
propaan C3HS 0,38 4250 369,82
butaan C4HlO 0,15 3797 425,16
pentaan CSH12 0,04 3369 469,7
hexaan CaH14 0,05 3012 507,3
stikstof N2 14,32 3399 126,26
zuurstof O2 0,01 5082 154,76
kooldioxyde CO2 0,89 7398 304,26
Gronings aardgas: 100 4460 186,95 *J zle tabel A 9

81b

50

Gronings aardgas:

pseudo-kritische druk = 4460 kPa (44,60 bar) pseudo-krltlsche temperatuur = 186,95 K (-86,20 °C)

Om tot getalwaarden te komen, die de werkelijkheid - gemeten waarden - dicht benaderen, wordt onder andere door de N.V. Nederlandse Gasunie gebruik gemaakt van computerprogramma's, die met behulp van zogenaamde 'convergentietechnieken' het fasediagram van een gasmengsel- waarin de kritlsche druk en temperatuur - berekenen. De op deze wijze berekende krltlsche druk en temperatuur worden veelal als de 'werkelijke' kritische druk en temperatuur beschouwd.

Ook met de formule uit lit (1), bepaald met gegevens uit metingen aan een 25-tal aardgassen met een molaire massa M < 30, kan snel de kritische temperatuur worden berekend met een nauwkeurigheid gelijk aan die van de eerder genoemde computerprogramma's:

Tk = TW + 0,03 (M-16)]

waarin:

T« 'werkelijk' kritische temperatuur

T~ pseudo-kritische temperatuur volgens de 'gewogen gemiddelde' methode

M molaire massa van het gasmengsel.

Voor Gronings aardgas (M = 18,637 kg/kmol): t; = 201,74 K (-71,41 °C)

Voor de kritische druk Pk kan uit de meetgegevens geen voldoende nauwkeurige correlatie worden bepaald.

B 1 b EMR-methode

Ook met de EMR-methode (Eykman Molecular Refraction) worden in wezen 'pseudo-kritische' waarden berekend, die echter de 'werkelijke' - zoals in B 1 a omschreven -waarden dicht benaderen.

Rekenwijze (zle voorbeeld tabel B 1 b 1 ):

- Verdeel het gasmengsel in twee groepen: graep 1 - CH4, CO2• H2S, N2, H2 en O2 groep 2 - C2HS en overige koolwaterstoffen

- breng de 'samenstelling' van beide groepen op 100 % (ni)

- bereken voor beide groepen de EMR-waarde uit de 'samenstelling' en de

'EMR-waarden van de componenten' (zie tabel B 1 b 2)

n

EMR lf2 = 2: rf; . EMRi/100 i=l

- bepaal uit figuur B 1 b 1 de waarde van G:)l en G:)2

B1b

© Gasunie

51

~ 0,03

~

~

'" 0,02 a

~ EMR

,. 0,04

8:

-'"

,. 0,08

~

~

~

~

'" 0,06

10

grosp 1

0,05


.: /
/ 10

20

groep2

0,14

/
II
L
/
II
/
/
v
/
/ 0,13

0,12

0,11

0,10

0,09

0,07

20

40

60

50

30

~ EMR

Figuur B 1 b 1. EM R-waarden a/s functie van de kritische druk Pk en kritische temperatuur Tk

en bereken de gemiddelde waarde hiervan voor het gasmengsel:

B1b

52

n

nl = .2:n/1 00 groep 1 (n componenten) j = 1

n

n2 = .2: n;l1 00 groep 2 (n componenten) j = 1

- bereken de EMR-waarde voor het gasmengsel EMRm = n1 . EMR1 + n2 . EMR2

en bepaal uit figuur Bib 2 de waarde van (, ~) VPk, m

- uit (!i) en (, ~) kunnen de kritische druk en temperatuur voor het

Pk m VPk m

gasmengsel worden bepaald.

Tabel B 1 b 1,' EMR-waarden van Gronings aardgas

groep 1 groep 2
cornpo- nj*J rf; EMR cornpo- nj*J it; EMR
nent mol% nent mol%
CH4 81,29 84,23 14,115 C2H6 2,87 82,23 24,365
N2 14,32 14,84 9,407 CsHa 0,38 10,89 34,628
O2 0,01 0,01 8,495 C4H1O 0,15 4,30 44,243
CO2 0,89 0,92 15,750 CSH12 0,04 1,15 55,267
CSH14 0,05 1,43 65,575
n1 =96,51 2:'=100 n2=3,49 1:=100 groep 1 - EM R1 = 13,431 graep 2 - EMR2 = 27,282

Uit figuur Bib 1 voigt:

voor EMR1 = 13,431 _(]i) = 0,0410 Pk 1

voor EMR2 = 27,282 _ (Tk) = 0,0695

Pk 2

(Tk) en (Tk) kunnen ook worden berekend uit:

Pk 1 Pk 2

(Tk) = 0,01204 + 3,5983 . 10-3 X EMR1 -1 ,0762 '10-4 x EMR1 Pk 1

(h) = 0,01406 + 1,7781 .10-3 X EMR2 + 9,9172 . 10-6 X EMR~ + Pk 2 -2,0102' 10-8 X EMR~

ni = mol % van de op 100 % gebrachte deelmengsels *) zie tabel A 9

81b

© Gasunie

10

/
/
/
v
/
V
/
/
/
/
V
/
/ 9

8

7

6

5

4

3

10

20

30

40

50

60

70

"EMRm

Figuur B 1 b 2. EMR-waarden als functie van de kritische druk Pk en kritische temperatuur Tk

Voor het gasmengsel geldt dus:

EMRm = 13,914

(h) = 0,0420

Pk m

Uit figuur B 1 b 2 voigt voor EMRm = 13,914 -? (}.t = 2,846

(~t kan oak worden berekend uit:

(~t = 0,89246 + 1,43757 . 10-1 x EMRm - 2,4271 . 10-4 X EM R~

53

B1b

54

Uit (Tk) = 0,0420 en (,~) = 2,846 voigt:

Pk m VPk m

Tk = 192,85 K (- 80,30 "C)

Pk = 4592 kPa (45,92 bar)

waarin:

EMR ni

nj m

Eykman Molecular Refraction

mol % component i uit op 100 % gebrachte deelmengsels mol % component i

mengsel.

De EMR-waarden voor de eomponenten van een gasmengsel kunnen worden berekend volgens:

EMR = [(n2 -1 )/(n + 0,4)] "!. (zie lit (1) en (2)) Q

Tabel B 1 b 2: kritische druk, kritische temperatuur en EMR-waarden

component chemise he Pk/) Tk/) EMR**l
formule kPa K
methaan CH4 4604 190,55 14,115
ethaan C2Ha 4880 305,43 24,365
propaan C3HS 4250 369,82 34,628
2-methylpropaan i-C4H10 3648 408,13 44,741
n-butaan n-C4H10 3797 425,16 44,243
2-methylbutaan i-CsH12 3381 460,39 55,302
n-pentaan n-CSH12 3369 469,70 55,267
n-hexaan n-CaH14 3012 507,30 65,575
n-heptaan n-C7H16 2736 540,10 75,875
n-octaan n-CSH1S 2487 568,76 86,200
n-nonaan n-CSH20 2288 594,56 96,529
n-decaan n-C10H22 2104 617,50 106,859
n-undeeaan n-C11 H24 1966 638,73 117,173
n-dodeeaan n-C12H26 1824 658,20 127,499
stikstof N2 3399 126,26 9,407
kooldioxyde CO2 7398 304,26 15,750
zwavelwaterstof H28 9008 373,60 19,828
zuurstof O2 5082 154,76 8,495
waterstof H2 1298 33,26 4,450 *) zie label A 11 **) zie lit (1) en (2)

Bib

55

waarin:

n brekingsindex van gas of vloeistof (zie lit (3), (4) en (5))

M molaire massa (zie tabel A 11 )

Q volumieke massa (zie tabel A 11).

Voor de paraffinen (CnH2n+2) geldt:

EMR = 2,2842 + 0,7307 x M + 0,2829 . 10-4 X M2

Lit (1) J. M. Campbell / Gas conditioning and processing, vol 1 , 1976

Lit (2) W. R. McLeod and J. M. Campbell / Simple method permits prediction of natural gas critical properties, Dallas - U.S.A., 1969

Lit (3) National Bureau of Standards / Selected values of properties of hydrocarbons, Circular C 461 (API Research project 44), 1947

Lit (4) ASTM / Physical constants of hydrocarbons C1 to C1Q, publication DS 4A Lit (5) Handbook of Chemistry and Physics, 56th edition, 1975 -1976

B 21 B 2a 1

56

B 2 COMPRESSIBILITEIT EN SUPERCOMPRESSIBILITEIT

Ideale gassen voldoen aan de wet van Boyle - Gay Lussac: p. V = n· Ra· T

waarin:

p = absolute druk V = volume

Ra = absolute (molaire) gasconstante (zie A 1 e)

T absolute gastemperatuur

n = aantal mol.

N/m2 = Pa m3

J/mol· K

K

Voor niet-ideale gassen - waaronder aile aardgassen - wordt aan de wet van Boyle - Gay Lussac een dimensieloze factor z toegevoegd:

p . V = z . n . Ra . T

z is de 'compressibiliteitsfactor'.

De naam 'compressibiliteitsfactor' die aan z werd toegekend, werkt verwarrend, daar z weinig te maken heeft met de samendrukbaarheid van een gas. Door middel van z wordt de afwijking ten opzichte van de ideale gaswet in rekening gebracht. De Duitse naam voor z 'Realgasfaktor' is in dat opzicht veel duidelijker. De 'supercompressibiliteit' wardt gedefinieerd als:

1 Fpv= Vz

Zie opmerking onder B 2a 1

B 2a Compressibiliteit gasmengsels

In de literatuur worden diverse methoden gegeven voor het berekenen van de compressibiliteitsfactor voor een gasmengsel. Voor zover nu bekend is, kan er niet een specifieke methode worden aangegeven, die voor aile aardgassamenstellingen een even grote nauwkeurigheid bezit (zie lit (3)).

Onderstaand volgen twee berekeningsmethoden die veel worden toegepast, waarvan AGA NX-19 wei de bekendste en meestgebruikte is.

B 2a 1 NX-19

AGA PAR Researchproject NX-19, 1962

Methode voor het berekenen van zen/of Fpv voar aardgassen. Deze methode is weinig geschikt voor gebruikers die niet over computerfaciliteiten beschikken of die slechts voor een klein aantal 'druk- en temperatuurvoorwaarden' de compressibiliteit moeten bepalen. Ter ondervanging van dit probleem worden de NX-19 formules grafisch weergegeven in de figuren B 2a 1 tot en met B 2a 3. De afleesnauwkeurigheid wijkt weinig af van de 'berekende' resultaten.

B 2a 1

57

Geldigheidsgebied: druk

temperatuur dichtheid t.o.v, lucht CO2-gehalte N2-gehalte

- 100 tot 35000 kPa (1 tot 350 bar)

- 233 tot 388 K (- 40 tot 115°C)

- 0,554 tot 1 ,000

- 0 tot 15 mol %

- 0 tot 15 mol %

Voor puur methaan (CH4) en aardgassen met een hoog N2-gehalte (tot 18 mol %) is proefondervindelijk gebleken, dat deze methode 'zeer goed' voldoet; voor aardgassen met een hoog CO2-gehalte (tot 28 mol %) 'redelijk goed' en voor aardgassen met een hoog C2Hs-gehalte (tot 1 0 mol %) en een hoog C3Hs-gehalte (tot 5 mol %) 'zeer rnatlq'.

Berekeningsmethode:

F 156,47 ( ie f 82 1)

p = 160,8 - 7,22' d + CO2 - 0,392 ,N2 zre Iguur a

F 226,29 (zi f B 2 2)

t=99,15+211,9'd-C02-1,681'N2 zre Iguur a

(Fp = Ft = 1 voor CO2 = N2 == 0 en d == 0,6)

. _ 14,50376' p' Fp

Pad) _ 100

tadi == 1 ,8 ' T ' Ft - 460 _Padi + 14,7

tr _ 1000

(p = absolute druk kPa) (T = temperatuur K)

(zie figuur B 2a 1 en 8 2a 3)

r = tadj ~660 (zie figuur B 2a 2 en B 2a 3)

m = 0,0330378 ' ,-2 _ 0,0221323 ' t: -3 + 0,0161353 ' .. -5

0,265827 ' r-2 + 0,0457697 ' r-4 _ 0,133185 ' ,-1

n = --'--------''----------'-----

m

3- rn n2 8=9'm'rr2

9 ' n _ 2 ' m . n3 E*)

b == 54 ' m ' 173 72-, -m-'-~-;;

0= (b + Yb2 + B3) 1/3 "'\ /.§ -0 +_n_

VD 3'17

Fpv= 000132

1 + '325

"

Z = F\ (zie figuur 8 2a 3)

pv

*) E is een functie van n: en T

8 za 1

58

o CD

o

llJ llJ o

P 140nl UBII 8140!zdo USI P!S4140!P "ill

B 2a 1

59

waarin:

d dichtheid ten opzichte van lucht

CO2 mol % CO2 in aardgas

N2 mol % N2 in aardgas

p absolute druk kPa (zle opmerking hieronder)

T temperatuur K.

Voorbeeld: Gronings aardgas T=15°C

p = 5000 kPa

(zie figuur B 2a 1 , B 2a 2 en B 2a 3) z = 0,9117 (berekend: 0,9116)

Opmerking: volgens AGA dient hier 'overdruk' te worden ingevuld. De definitie van de supercompressibiliteit blijkt dan anders te zijn dan onder B 2 wordt gegeven

(zie lit (4)). In dit geval - Fpv = Jz - is een modificatie toegepast volgens Heming en Wolowsky (zie lit (5)), die in veel aardgascontracten voorkomt.

E voor de diverse geldigheidsgebieden: 1,09 < t < 1,4

0<1T<2

E1 = 1 - 0,00075 1T 2.3 e -20 «-1,09) - 0,0011 (r-1 ,09)°·5 x 1T2 [2,17 + 1,4 (r-1 ,09) 0.5_1T]2

0,84 < t: < 1 ,09 0< 1T < 1 ,3

E2 = 1 - 0,00075 1T 2.3 [2 _ e -20 (1,09-<)] +

-1,313 (1,09 - r) 4 1T (1 ,69 -~)

0,88 < r < 1 ,09 1,3 < 1T < 2,0

E3 = 1 - 0,00075 1T 2,3 [2 _ e -20 (1.09-<)] +

+ 0,455 [200 (1,09 - r)6 - 0,03249 (1 ,09 - r) + 2,0167 (1 ,09 - r)2 + -18,028 (1 ,09 - r)3 + 42,844 (1 ,09 - r)"] (1T -1,3) (1,69 . 21,25 -~)

<I Figuur B 2a 1. De gereduceerde druk 1T a/s functie van de dichtheid ten opzichte van lucht d, het gehalte aan CO2 en N2 en de absolute druk p

Voorbeeld: Gronings aardgas (zie label A 9)

d = 0,645 I

N2 = 14,32 mol % 11: = 0 763 (berekend: 0 764)

CO2= 0,89 mol% ' . ,

p = 5000 kPa

"".
co.
III
'<to
"l.
"!
--:
q
Cl
ci
CX)
ci
...
"" ...
ci 82a2

61

0,84 < T < 0,88 1,3 < tt < 2,0

idem als E3, behalve de laatste term:

(1 ,69 . 21.25 - 7T2) wordt (1 ,69 . 211 ,2S + 80 (0,88- r)21_ ~)

0,84 < T < 0,88 2,0 < 7T < 5,0 Esa=E4-Y

0,88 < T < 1,09 2,0 < n < 5,0 ESb = E3- Y

1,09 < T < 1 ,32 2,0 < tt < 5

Esc = E1 - Y

1 ,32 < T < 1 ,40 2,0 < tr < 5,0 E6 = E5c- U

Voor Esa tot en met Esc:

A = 1,71720 - 2,33123 r -1,56796 f + 3,47644 r3 -1,28603 r4

A1 = 0,016299 - 0,028094 r + 0,48782 f - 0,728221 r3 + 0,27839 r4 A2 = - 0,35978 + 0,51419 T + 0,16453 f - 0,52216 r3 + 0,19687 r4 A3 = 0,075255 - 0,10573 r - 0,058598 r2 + 0,14416 r3 - 0,054533 r4 Y = A (rr - 2) + A1 (rr - 2)2 + A2(rr - 2)3 + A3(rr - 2)4

Voor E6:

U = (r-1 ,32j2 (rr- 2) [3 - 1,483 (7T- 2) - 0,1 ° (rr- 2)2 + 0,0833 (7T- 2)3]

82a2 BWR

Met de Benedict-Webb-Rubin-toestandsvergelijking kan z worden berekend ult de samenstelling van een aardgas. Deze methode is aileen geschikt voor gebruikers die over computerfaciliteiten beschikken.

<l Figuur B 2a 2. De gereduceerde temperatuur t a/s functie van de dichtheid ten opzichte van lucht d, bet gehalte aan CO2 en N2 en de temperatuur T

Voorbeeld: Gronings aardgas (zie tabel A 9)

d = 0,645 \

N2 = 14,32 mol% T = 1,113 (berekend: 1,113)

CO2 = 0,89 mol % J

T = 15°C (288,15 K)

B 2a 2 62

© Gasunie 1,00 1,75
1,70
1,65
1,60
1,55
1,50
1,45
0,95 1,40
1,35
1,30
1,25
0,90
1,20
1,15
0,85 1,10 1,05

1,00

...
0,75 .&.
0,750,80 0,85 0,90 0,95
!I> , I
I
° 0,5 1,0
!l>n Figuur B 2a 3, De compressibiliteitsfactor z als functie van IT en t

Voorbeeld: n= 0,763 (zie figuur B 2a 1) r== 1,113 (zie figuur B 2a 2)

z = 0,9117 (berekend: 0,9116)

8282

63

Berekeningsmethode:

p = R . T· Q + (Bo . R· T - Ao - Co I T2) 1/ + (b R· T - a) Q3 + + a- a . Q6 + £.:l.C (1 + Y . (2) e -'n,2

T2

waarin:

p absolute druk

T absolute temperatuur

R

molaire gascanstante (= 0,08206) = volumieke massa (= ~ T)

z· .

atm

K

atm I mol'K mol -I'

Mengrege)s: zie tabel B 2a 2 voor de coefflclenten.

n n n

B 1 ~ B 3 ~ 1/3 "" B 2/3

o = - ~ n-' 0' + - ~ nl ' Bo' x ~ n' 0'

,m 4 I = 1 1 ,I 4 I = 1 ,I I = 1 1 ,I

Ao,m = [! nl' AO,jl/2]2

1=1

Co,m = [! n-' Co ,1/2]2

i=1 I ,I

n 3
am = [~ni' al1/3]
1=1
n 3
bm = [I ni' bi1/3]
1=1
em = [t nl' C11/3]3
1=1
n 3
am = [~nl' a11/3]
1=1
n 2
Ym = [27 nl' Yl1/2]
1=1 waarin:

ni molfractie component i

n aantal camponenten

m mengsel.

Tabel B 2a 2: de grootte van de coefflclsnten voor de verschillende componenten (zie lit (1) en (2)).

De hier gebruikte 'coefflclsnten-set' is slechts een van de 'sets' die in omloop is,

8 za 2

64

Tabel B 2a 2' coetficii!mten voor de BWR-vergelijking

nr. component chemische Ao x 10-1*1 Bo xi 0
formule
1 methaan CH4 0,18712416 0,43203053
2 ethaan C2H6 0,33694517 0,47836255
3 propaan C3Ha 0,59995798 0,73771408
4 2-methylpropaan (isobutaan) i-C4HlO 0,99391990 1,3149901
5 n-butaan n-C4H'0 1,0196945 1,2786628
6 2,2-dimethylpropaan CSH'2
7 2-methylbutaan (isopentaan) i-CsH'2 1,3850687 1,7226312
8 n-pentaan n-CSH'2 1,1961292 1,2292766
9 2,2-dimethylbutaan CaH'4 1,1842 1,9214
10 2,3-dimethylbutaan CaH'4 1,3828 0,9209
11 3-methylpentaan CaH14 1,7973 1,7900
12 2-methylpentaan (isohexaan) i-CaH'4
13 n-hexaan n-CaH'4 1,7242174 2,1381624
14 2-methylhexaan (isoheptaan) i-C7H,a
15 n-hsptaan n-C7H'6 1,7400941 2,1174513
16 n-octaan n-CaH'B 2,5770533 3,9840039
17 n-nonaan n-C9H20 3,4572536 5,5673163
18 n-decaan n-ClOH22 3,9375142 6,1734390
19 n-undecaan n-C,1H24
20 n-dodecaan n-C,2H2a
21 n-tridecaan n-C,3H28
22 n-tetradecaan n-C,4Hso
23 cyclohexaan CaH'2
24 methylcyclohexaan C7H'4
25 benzeen CaHa 0,651013 0,503020
26 tolueen C7Ha
27 xyleen (0) CaH'0
28 methylmercaptaan CHsSH
29 ethylmercaptaan C2HsSH
30 propylmercaptaan C3H7SH
31 carbonylsulfide COS
32 zwavelwaterstof H2S 0,37652960 0,52078546
33 zwaveldioxyde S02 0,212054 0,261827 *) Opmerking: de notalie Ao x 10-1 betekent, dat de getalwaarde voor Ao met 10-1 is vermenigvuldigd. Dewerkelijkewaardevoor Aois dus 10 x 20 groot. Voorbeeld: voor Ol-l, - AD = 1 ,8712416

64

82a2

65

:J Co x 10-5 a x 10 b x 102 ex 1 0--4 ax 104 y X 102 toepassingsgebied
max. tempera-
druk tuur
bar K
)3053 0,23500139 0,69197996 0,39787382 0,30179295 0,96835765 0,57118125 689 165-623
36255 2,1242566 4,3040066 1,2548604 3,6099896 2,1688803 1,0970452 709 264-548
71408 5,0824370 9,3265688 2,4228587 11,187364 4,8673088 1,8911758 689 273-510
~901 9,0456865 23,336257 4,8755556 33,096106 9,9851955 3,4889348 345 244-573
5628 9,9892910 19,385909 4,0737290 32,335018 10,442644 3,3385434 689 310-573
5312 16,060581 31,995467 5,9691011 63,969012 19,622886 5,0483466 213 294-573
?766 17,211571 47,865495 9,2539518 69,983519 13,043829 4,3925926 689 294-573
[ 33,595 101,08 14,000 174,83 21,890 5,6500 - -
I 18,670 55,238 10,994 85,505 22,759 6,5044 - -
) 18,861 43,546 8,637 89,829 30,450 7,2131 - -
624 32,118381 72,566978 11,287862 160,71350 26,553281 6,6797489 674 310-573
[513 51,337115 122,92505 17,644551 277,93572 33,896262 7,9043803 689 311-623
}039 75,734303 148,23592 16,594366 450,73712 61,241114 10,301145 304 294-569
1163 107,48997 192,71408 21,684926 657,78328 75,142491 10,770395 689 293-511
1390 133,85286 244,35467 26,569730 883,88508 101,13456 13,081063 689 311 - 511
120 34,3016 557,7047 7,66343 117,652 7,00159 2,93016 - -
8546 2,0278814 2,5665687 0,63514110 2,9086082 0,52722820 0,45739050 689 277-411
27 7,93879 84,4395 1,46542 11,3362 0,719604 0,592390 - - g[ 16

8 2b I B 2b 1

66

nr. component chemische Alx 10-'*) Box10
formule
34 etheen C2H4 0,333958 0,556833
35 propeen C3H6 0,611220 0,850647
36 1-buteen C4Ha 0,895325 1,16025
37 1-penteen C5H,o
38 1,2-butadiene C4Hs
39 1-butyne C4HS
40 methanol CH30H
41 ethanol C2H5OH
42 argon Ar
43 helium He
44 kooldioxyde CO2 0,18367101 0,32014927
45 koolmonoxyde CO 0,12211169 0,45809483
46 waterstof H2
47 stikstof N2 0,12654834 0,47170114
48 zuurstof O2
49 stikstofmonoxyde NO
50 stikstofdioxyde N02
51 waterdamp H2O
52 lucht (droog) - *1 Opmerking: de notalie Ao x 1 0-' betekent, dat de getalwaarde voor Ao met 1 0-1 is vermenigvuldigd. De werkelijkewaardevoor Ao isdus 1 Ox zo groat. Vocroeeld.vocr Cl-l, - Ao = 1 ,8712416

B 2b Compressibiliteit enkelvoudige gassen

B 2b 1 API

Voor koolwaterstoffen en 'niet-polaire' gassen kan de compressibiliteitsfactor z worden berekend volgens:

z = 1 + p, . T,-1 [(0,1445 + 0,073 . w) - (0,330 - 0,46' w)T,-1 + - (0,1385 + 0,50· w)T/-(O,0121 + 0,097' w)T,-3 +

- 0,0073 . w . T,-8] (zie lit (6) en (7))

waarin: p,

p

gereduceerde druk (= P/Pk) absolute druk

B2b2 ~

Co X 10-5 ax10 b X 102 ex 10--4 a x 104 y X 102 toepassingsgebied
max. tempera-
druk tuur
bar K
1,31140 2,59000 0,8600 2,1120 1,78000 0,923000 - -
4,39182 7,74056 1,87059 10,2611 4,55696 1,82900 - -
9,27280 16,9270 3,48156 27,4920 9,10889 2,95945 - -
1,7602805 2,4204855 0,62536078 1,9008120 0,48784066 0,42808218 608 273-523
0,076831753 0,23439776 0,21683496 0,073332301 2,0968189 0,67019093 785 273-473
0,048361433 0,23094543 0,25483185 0,057755739 0,98032114 0,52104571 689 77-423 Pk kritische druk (zle tabel A 11)

T, gereduceerde temperatuur (= T1Tk)

T absolute temperatuur

Tk kritische temperatuur (zie tabel A 11)

w acentric factor (zie lit (2) en (6)).

Deze formule is beperkt geldig: 0 < p, < 0,2.

In figuur B 2b 1 tot en met B 2b 3 wordt deze formule grafisch weergegeven. In tabel B 2b wordt z gegeven voor een aantal enkelvoudige gassen.

B2b2 DIN

Lit (8) geeft de berekeningsmethode volgens DIN van de compressibiliteitsfactor z bij 0 °C en 101,325 kPa voor enkelvoudige gassen:

B2b2

68

Figuur B 2b 1. De compressibiliteitsfactor z als functie van de gereduceerde druk Pr, de gereduceerde temperatuur T, en de acentric factor w voor 0,3 ~ t; ~ 0,7

r- ~---------------r--------------.---------------.---------~~--R

0"

~------------_+~~----------~~------~~--~~--~-*~~.+~IH-~~~~---j-@ 0"

g ------- ... ------

0"

r-,
0-
ce
0"
l!l 0
'<t
0" 0"
'<t
0 0"
0>
0 M
0"
<l
~
.9 '"
o 0
.l!!
o ll) ~
'!:: M
E 0" ~
::>
Q) ~
g
• C1I
0" a.
E
.9l
Ql
0 "E
II Ql
<l Ql
o
:::J
"0
l!!
C1I
0 Ol
C!. 0 ....
M
0 B 2b 2

69

Figuur B 2b 2. De compressibiliteitsfactor z als functie van de gereduceerde druk o; de gereduceerde temperatuur T, en de acentric factor w voor 0,6:;;; T, :;;; 1,10 0

r-----------,-----------.-----------.------------.--------.--,~

12

o r--------------+---------------r--------------+---------------t---------~----r~

N

~

i

:0

.~

0.

,,§ 0 r_-------------+---------------r--------------+---------------~----~~------~m T 0

g~--------------r_----------~~~~----------_r--------------1_--~WH+_------~ o

" '1:

~

@

o m o

0
r-,
0
0
0
co
0
0
0
Il)
0
0
0
'"
0
0
0
0: C')
0
-'" 0
:::l
-6
(])
1:
(])
(])
o 0
:::l C\J
"0 0
~ 0
(])
C> io
... a
0 0
I';,
0
t-:"
3
::J
N
<1>
a.
E
~
<1>
"E
Q)
Q)
o
:::l
"0
~
<1>
0>
0 ...
co
0 B 2b 2

70

Figuur B 2b 3. De compressibiliteitsfactor z a/s functie van de gereduceerde druk p, de gereduceerde temperatuur T, en de acentric factor w voor 1,0 :;;; T, ~ 1,60

.. (lJJOlOelOPluaOE oci-ci-~~~~ci

m r- .- -, -, .- __ T7,-~~~~~

"c

~

e @

~--------+_--------4_---------+----------~~~~hhL-+

I'- 0
OJ ~
0
N
0
U
:§
~
ii
"iii
If) 0
~ ~
0.
E
0
o
... ~------------~~----~~~~--~--~~~~~y#tl-------~~-------------+~

~

OJ
OJ
0
0
~
f.:"
5
~
QI
0.
E
~
QI
"E
:R
0
'"
"IJ
~
QI
0 OJ
0 ...
0_ 0.
~ B 2b 2 71

z = 1 + P . Bn (zie tabel B 2b)

waarin:

p = 1 ,01325 bar

Bn = vlrlaalcoefflclent (zle lit (9)).

De vlrlaalcoeftlclent is slechts voor een gering aantal qasssn bekend (zie tabel B 2b).

Lit (1) P. R. Bishnoi, RD. Miranda, D.B. Robinson/BWR applied to NG/SNG needs, HP, November 1974

Lit (2) R.C. Reid, TK Sherwood! Properties of gases and liquids, second edition, 1968 Lit (3) R. Snijder / Onderzoek toepassing NX-19, N.V. Nederlandse Gasunie, 1978

Lit (4) J.A. Bonner, R. Snijder I Compressibility factors for gas measurement fn Europe, AGA Operating Section Proceedings 1978, T 41 0 - T 413

Lit (5) F. Heming, E. Wolowski 1 Kompressibilitaeten und Realgasfaktoren von Erdgasen nach neuen Amerikanischen Berechnungsunterlagen, Gas Ber. Ruhrgas AG, 1966

Lit (6) API 1 Technical Data Book, 1966

Lit (7) I. M. Lorenz 1 Numerical values of properties of combustible gases and related materials, IGU/E 17-73

Lit (8) DIN 1871, Dec. 1976 (ontwerpnorm)

Lit (9) Taschenbuch fOr Physiker und Chemiker, Bd 1/1976,3. Aufl.

B 2b 2

72

,---,---,-----------,------------------------------------------------------------------

b Co

I'- V co co

00

x

1------------+---------------------------------------------------------------·----

vLO

'" 0> C\i ~ ~

I I I I I

<00>",," NC\I 1'-0> co va 0> co I'- <0 co 0> 0> OJ 0> OJ

00000

ell Il.. ..>::

LO

~ 1------+---------------------------- ,,---

S

~

~:gf?l ~o :£~f?l ~1i;!::::£a5 §;~ ~~;ggfrib"l~

a ~ ~ ~ C\I ~ C\I C\I C\I N C\I N N ,-, co v v v LO LO LO CD

0000000000000000000000

LO(,)C\I LOvCO 0.00>

0>0 co ~(')(')

Q ~ ~I

I " "0 0,

• .!.. c

co 0 ~ ~ ~ g;: g ~ "'IIIII I:Co ... C\lC'l~

ooc5c5c5c5c.5

I I I I I I I C C C C C C C

'" ~ '" ~ I - I '" I "'0 ",0 ,

O .1. c

'" '"

"I I I",,,,

000

c

Q) c o a.

E 8

'c

~

Q)

~ $,

,

c

B 2b 2

73

LOOO> 0>0>00 0>0>0> 0>0>0>

oc::ic::i

0> co

0> '<t r-: co co

,...C\I ,...CI')

1 1 1 1 1

1 1

1 1 1

~;~~8~~~~8~~~~~~g~~~ ~O~ '<tOO~o~~cog~

~~~NOO,...,...,...,...~NO~~C\I,...C\I~~O ~ ~ ,'I

oc::ic::ic::ioc::ic::ic::ic::ic::ioc::ic::ic::ic::ic::iooc::iooc::ic::ioc::ic::ic::ic::ic::i 1

II

Oq,

"'I I '" QQ

OlOO", '" ",009. ~IQQIZOZZI

c: c:

Ol Ol Ol$ 0.::1

e-?

o.~

c: E

g:E1

.... Ol ro.c

Ol Ol-g, -g,~

x c: o 0 :a E 00 o 0 .,.;.,.;

0> L1)

c::i

1

· · · co

C') o

c::i

9

c:

Ol

83

74

83 WARMTEGELEIDINGSCOEFFICIENT

De warmteqeleldlnqscoefftclent J van een gasmengsel is een functie van druk en temperatuur. Het verloop met de temperatuur is praktisch lineair. De meest eenvoudige bepalingsmethode wordt in lit (1) gegeven. Hierin is A opgebouwd uit 2 delen:

At.l = warmtepeleidlnqscoefflclant in W/m . K bij een temperatuur van Toe en een druk van 101 ,325 kPa (zie figuur B 3a)

At.P = warmtepeleldlnqscoefflclant in W/m . K bij een temperatuur van T °C en een druk van p kPa

cp = At,pIA1•1; verhoudingsgetal waarin de gasdruk tot uiting komt (zie figuur B 3b). Uit At.1 (zie figuur B 3a) en cp (zie figuur B 3b) wordt At.P berekend.

Deze methode is geldig voor gasmengsels tot 35 mol% N2 en/of CO2•

Voorbee/d: Gronings aardgas (zie tabel A 9)

Tk = 186,95 K (zie tabel B 1 a)

Pk 4460 kPa (zie tabel B 1 a)

T, 288,15/186,95 = 1,54

M 18,637 kg/kmol

,,1.1.1 0,0299 W/m . K (zie figuur B 3a)

At,p (zie tabel B 3)

Tabe/ B 3: warmtegeleidingscoefficient van Gronings aardgas

absolute druk pr = p/Pk cp*) At,p
kPa W/m·K
100 0,022 1,002 0,0300
1000 0,224 1,027 0,0307
2000 0,448 1,061 0,0317
3000 0,673 1,093 0,0327
4000 0,897 1,122 0,0335
5000 1,121 1,14 0,0341
6000 1,345 1,20 0,0359
7000 1,570 1,24 0,0371
8000 1,794 1,28 0,0383
9000 2,018 1,37 0,0410
10000 2,242 1,44 0,0431 Lit (t) Katz e. a. / Handbook of natural gas engineering, 1959

Lit (2) R. C. Reid, T. K. Sherwood / Properties of gases and liquids, second edition, 1968

I> Figuur B 3a. De warmtege/eidingscoeff;cient A/,i els functie van de temperatuur Ten de mo/aire massa M

*) zie figuur B 3b

83 75
0,07
© Gasunie
16 V
0
E
~
Ol
-'"
0,06 ~
20 rn
!J)
III
E
~
'03
0
E
25
0,05

30 40

60 70 80 90 O,03+---~+---~~~----+-~4------r~1---~~--~--~--~--~~~~100

o

~ temperatuur T °C

50

100

150

200

83

@Gasunie

°

0,5

..,
~
~
:::J
:::J
~
0-
E
s
Q)
"0
(jj
Q)
0
:::J
1,0 "0
e
Q)
OJ .. gereduceerde druk p,

10
1,00 ..,
~
9 ~
/' :::J
/' 1,03 ~
/' Q)
/' 0-
S »: E
1,05 .$
Q)
"E
Q)
Q)
7 0
1,10 :::J
"0
~
Q)
OJ
9- 6 1,15
c
OJ
"E
,OJ
~ 5 1,20
,OJ
0
0
II)
OJ
c 4 1,30
:§
Q)
Qi 1,40
OJ
.$
~ 3
~ 1,60
OJ
c
'6 2 1,80
:::J
0 2,00
-E 2,50
Q)
> 3,00
A
0 2 3 4 5 6 7
.. gereduceerde druk p, Figuur B 3b. Het verhoudingsgetal cp (= At,pIAt,;) a/s tunctie van de gereduceerde druk p, en de gereduceerde temperatuur T,

76

84

77

B 4 VOLUMIEKE MASSA

De volumieke massa Q van een nlet-ideaal gas of gasmengsel- waaronder aile aardgassen - kan worden bepaald uit:

p·M

Q = z· Ra' T

waarin:

Q P z

Ra T M

volumieke massa absolute druk compressibiliteitsfactor

absolute (molaire) gasconstante absolute temperatuur

molaire massa

kg/m3

N/m2 (= Pal (zie B2)

J/mol· K (zie A 1 e) K

kg/mol.

Figuur B 4 geeft de mogelijkheid om Q grafisch te bepalen. De nauwkeurigheid is redelijk goed (zie voorbeeld).

De omrekening van bedrijfsomstandigheden (P1, T1) naar normale omstandigheden (101,325 kPa en 273,15 K) verloopt volgens:

Po T1 Z1 k / 3 Qo=Q1- - - 9 m P1 To Zo

waarin:

index 0 - normale omstandigheden (101,325 kPa en 273,15 K)

index 1 bedrijfsomstandigheden (P1 en T1)

Q = volumieke massa kq/rn"

P = absolute gasdruk kPa

T = absolute gastemperatuur K

Z = compressibiliteitsfactor (zie B 2).

I> Figuur B 4. De volumieke massa Q als functie van de molaire massa M, de compressibiliteitsfactor z, de absolute druk p en de temperatuur T

Voorbeeld: Gronings aardgas (zie label A 9) P = 5000 kPa (= 10 x 500 kPa) T = 15'C(288,15K)

z = 0,9117 (zie figuren B 2a 1 , B 2a 2, B 2a 3) M = 18,637 kg/kmol

Q = 10 x 4,26 = 42,6 kg 1m3 (berekend: 42,64 kg 1m3)

Figuur B 4. De volumieke massa Q als tunctie van de molaire massa M, de compressibiliteitsfactor Z, de absolute druk p en de temperatuur T

0
..,
N
a
t5
~ ..
1
~ tJ) OJ
:0 "'"
'iii c.
-"'- <1!
~ U)
0. <II
E <1!
0 E
o Ql
"'"
Ql
'E
::J
is
:>
0 ... IOW~/5~ W essew 8JleiOW <4

B 51 B Sa

79

B 5 VISCOSITEIT

B 5a Dynamische (absolute) viscositeit

Uit een aantal methoden voor het berekenen van de dynamische viscositeit van een gasmengsel komt de methode van Herning en Zipperer (zie lit (1) en (2» als de meest geschikte naar voren. De afwijking ten opzichte van meetresultaten Iigt veelal beneden 3 %.

Voor gasmengsels waarin 'veel' waterstof voorkomt, geldt: nH, < 10 mol % - valt binnen meetnauwkeurigheid

nH, > 25 mol % - niet meer toepasbaar.

waarin:

f.Lt,1 dynamische viscositeit gasmengsel bij Toe en 101,325 kPa

f.Li dynamische viscositeit component i bij Toe en 101,325 kPa

ni mol % component i

Mi molaire massa component i.

Figuur B 5a 1 geeft /-Lt,1 bij roc en 101,325 kPa als functie van de molaire massa M van een gasmengsel. Oorspronkelijk is deze figuur aileen geschikt voor mengsels van koolwaterstoffen. Door het aanbrengen van correcties voor de aanwezigheid van N2, CO2 en H2S - zie ingevoegde grafiek in figuur B 5a 1 - kan deze figuur voor aile aardgassen worden gebruikt. De berekeningsmethode van Herning en Zipperer komt goed overeen met figuur B 5a 1 (zie lit (1)). Figuur B 5a 2 geeft de invloed van de druk weer op de viscositeit van een gasmengsel (zie lit (1)), waarbij geldt:

/-L1,p = m· /-L1,1

waarin: f.Lt,p

m

/-L1,1

dynamische viscositeit bij Toe en p kPa verhouding tussen f.Lt,p en /-L1,1 (drukinvloed) dynamische viscositeit bij roc en 101 ,325 kPa

Pa·s

Pa· s.

Voorbeeld: Gronings aardgas (zie tabel A 9)

M 18,637 kg/kmol

d 0,645

CO2 0,89 mol %

N2 14,32 mol %

Tk 186,95 K (zie tabel B 1 a)

Pk 4460 kPa (zie tabel B 1 a)

BSa

80

I

I 15 mol% H2S

I

I

0~=T~CTO~2-~COrr~re~crtie~

© Gasunie

'"
"'
0..
'b
.;::
Q)
U
16 ~
0
0
A
14

en
'" 12
0..
'b
x
~ 10
2
'iii
0 8
0
en
.s:
'"
s:
0
(f) 6
'E
01
C
:>.
"C
A 4
0 1,0

15mol% CO2

16 "
20 "0
E
~
30 Ol
-'"
::!!
40 '"
'"
50 '"
'"
E
60 ~
:iii
80 0
E
100 0,5

1,0

~ dichtheid t.ov.lucht d

50

100

150

200

~ temperatuur Toe

Figuur B 5a 1, De dynamische viscositeit iJ.t,1 als functie van de temperatuur T en de molaire massa M met correcties voor N2• CO2 en H2S

Voorbeeld: Gronings aardgas (zie tabel A 9) T = 15°C (288,15 K)

M = 18,637 kg/kmol

d = 0,645

N2 =14,32mol% CO2 = 0,89 mol % fl'.1: 10,25.10-6 Pa-s

1,13 . 10-6 Pa-s (N2-correctie) 0,04' 10 .. 6 Pa·s (C02-correctie)

11,42.10-6 Pa·s

Gevraagd: bepaal dynamische viscositeit bij 15°C en 5000 kPa Oplossing: zie figuur B 5a 1

J.Lt,1

N2-correctie CO2-correctie =

10,25 . 10-6 Pa ' s 1,13' 10-6 Pa . s 0,04' 10-6 Pa· s

11,42 . 10-6 Pa . s

J.Lt,1

8 Sa 81

© Gasunie
1,5 ..,
~
~
::l
~
OJ
a.
E
.m
OJ
'E
1,0 OJ
OJ
o
0 0,5 1,0 ::l
"0
~
OJ
.. gereduceerde druk p, Ol
1,00 1,05 1,10
6 ..,
...:-
1,15 :;
5 ~
1,20 OJ
0..
E
.m
E 4 OJ
c: 1,30 'E
~ ell
ell
:m 0
:J
'" 3 1 ,40 u
0 ~
o
.!!l ell
;> 1,50 Cl
Ol
c: 1,60
'6
::l 2 1,75
0
t 2,00
OJ
;> 2,50
.... 1 3,00
0 2 3 4 5 6 7
.. gereduceerde druk p, .'

~

Figuur B 5a 2. Het verhoudingsgetal m (= !-It,pl!-lt,1) als functie van de gereduceerde druk p, en de gereduceerde temperatuur T,

Voorbeeld: Gronings aardgas (zie tabel A 9) T = 15'C(288,15 K)

Tk = 186,95 K (zte tabel B 1 a) p = 5000 kPa

Pk = 4460 kPa (zie tabel B 1 a)

T, = 1,54) I

p,=1,12 m=/lt.p!".' =1,10

Uit figuur B 5a 2 voigt: m=~=110

ILt,1 '

De dynamische viscositeit ILt,p wordt dus:

ILt,p = rn ILt,1 = 1,10 x11,42 .10-6 = 12,56 .10-6 Pa· s

B5b

82

B 5b Kinematische viscositeit

De kinematische viscositeit v is de verhouding van de dynamische viscositeit f.L en de volumieke massa Q van een gasmengsel:

v = f.L/Q

waarin:

v = kinematische viscositeit

f.L dynamische viscositeit (zie B Sa)

Q volumieke massa (zle B 4)

Uiteraard geldt, dat druk en temperatuur voor elk der genoemde grootheden dezelfde zijn.

Lit (1) Katz e.a. / Handbook of natural gas engineering, 1959

Lit (2) R.C. Reid, T. K. Sherwood / Properties of gases and liquids, second edition, 1968

B 61 B 6b

83

B 6 SOORTELlJKE WARMTE

B 6a Soortelijke warmte bij con stante druk

De soortelijke warmte bij constante druk cp van een gasmengsel bij p kPa en Toe is opgebouwd uit een 'ideaal deel' cp - aileen een functie van de temperatuur- en een 'reeel deel' Llcp - een functle van druk en temperatuur:

cp = cp + Llcp

waarin: cp

cp

!lCp

soortelijke warmte bij constante druk bij p kPa en Toe 'ideale deel' bij Toe en 101,325 kPa (zie tabel B 6a) 'reele deel' bij p kPa en Toe (zle figuur B 6a en B 6a 1)

kJ/kmol· K kJ/kmol· K kJ/kmol· K.

Het 'ideale deel' van de soortelijke warmte bij con stante druk wordt bepaald uit de samenstelling van het gasmengsel, door de gewogen gemiddelde waarde te nemen van de soortelijke warmte (ideale deel) van de componenten:

n

cpo = .L: n, . cpo 1 / 100

1=1 0

waarin:

cp soortelijke warmte bij constante druk bij Toe en 101 ,325 kPa kJ/kmol 0 K

nj mol % component i

Cpoj soortelijke warmte bij constante druk component i bij Toe en

101,325 kPa (zie tabel B 6a) kJ/kmol . K

n aantal componenten in gasmengsel.

Het 'rssle deel' LlCp wordt bepaald uit figuur B 6a (zie lit (3)), waarin LlCp wordt gegeven als functie van de gereduceerde druk p, ( = p__) en de gereduceerde temperatuur

T, (= £). Pk

B 6b Soortelijke warmte bij constant volume

Over de soortelijke warmte bij constant volume Cv wordt in de literatuur beduidend minder informatie gegeven dan over de soortelijke warmte bij con stante druk cp (zie B 6a). c; kan echter eenvoudig worden berekend uit de algemeen geldende formule (zie lit (6), (7), (8)):

(aV)2

aT p cp - c, = -T (av)

ap T

voo: 'niet-ideale' gassen kan hieruit worden afgeleid:

B 6b

84

Tabel B 6a: c~ bij 101,325 kPa en 200 ,,;; T,,;; 450 K

or. component chemische molaire c~ kJ/kmol . K bij
formule massa temperatuur K
M
kg/kmol 200
1 methaan CH4 16,0426 33,536
2 ethaan C2HS 30,0694 42,287
3 propaan C3Ha 44,0962 56,103
4 2-methylpropaan (isobutaan) i-C4Hl0 58,1230 71,887
5 n-butaan n-C4Hl0 58,1230 76,493
6 2,2-dimethylpropaan CSH12 72,1498 80,596
7 2-methylbutaan (isopentaan) i-CsH12 72,1498 84,992
8 n-pentaan n-CSH12 72,1498 93,616
9 2,2-dimethylbutaan CSH14 86,1766 101,530
10 2,3 dimethylbutaan CSH14 86,1766 93,198
11 3-methylpentaan CSH14 86,1766 98,976
12 2-methylpentaan (isohexaan) i-CsH14 86,1766 101,404
13 n-hexaan n-CSH14 86,1766 103,121
14 2-methylhexaan (isoheptaan) i-C7H16 100,2034 127,028
15 n-heptaan n-C7H16 100,2034 127,739
16 n-octaan n-CaHla 114,2302 144,863
17 n-nonaan n-C9H20 128,2570 162,029
18 n-decaan n-ClOH22 142,2838 179,195
19 n-undecaan n-CllH24 156,3106 196,361
20 n-dodecaan n-C12H26 170,3374 213,527
21 n-tridecaan n-C13H2S 184,3642 230,693
22 n-tetradecaan n-C14H30 198,3910 247,859
23 cyclohexaan CSH12 84,1608 50,660
24 methylcyclohexaan C7H14 98,1876 72,850
25 benzeen CsHs 78,1134 44,805
26 tolueen C7Hs 92,1402 61,338
27 xyleen (0) CSH10 106,1670 89,789
28 methyl mercaptaan CH3SH 48,1026
29 ethylmercaptaan C2Hs8H 62,1294
30 propylmercaptaan C3H78H 76,1562
31 carbonylsulfide COS 60,0704
32 zwavelwaterstof H283) 34,0758 33,369
33 zwaveldioxyde 8023) 64,0588 36,048
34 etheen C2H4 28,0536 32,652 *) ge"interpoleerd 2). 3),4), S) zie lit lijst

S) uit lit (5) bij 288,7 K (60 OF)

B 6b

85

101,325 kPa (zie lit (1 ))

250*) 273,15 300 350*) 400 450*)
34,311 34,876 35,797 38,058 40,654 43,564
47,018 49,572 52,754 59,118 65,523 71,762
64,686 68,789 73,981 84,364 94,077 103,498
84,029 89,974 97,218 111,453 124,515 136,971
87,127 92,361 99,018 112,332 124,850 136,866
102,325 111,704 121,627 139,588 156,084 171,784
102,325 110,448 119,575 136,992 152,986 168,435
106,219 112,625 120,705 136,992 152,651 167,849
121,961 131,424*) 142,351 162,950 183,256 202,725
117,105 127,865*) 140,300 162,113 181,833 200,422
120,203 129,791*) 140,970 161,527 181,288 200,255
122,296 131,800*) 143,105 163,871 183,633 202,474
125,269 133,057*) 143,356 163,201 181,665 199,794
145,366 154,493*) 165,462 189,243 212,103 231,614
144,193 153,237*) 166,090 189,955 210,805 233,414
165,546 175,846*) 188,825 215,285 239,904 263,559
185,266 196,905*) 211,559 241,453 269,002 295,672
204,735 217,923*) 234,335 267,327 298,184 327,826
224,831 239,066 257,111 293,495 327,366 360,065
244,090 260,000*) 279,888 319,872 356,548 392,303
263,768 280,725*) 302,664 346,039 385,730 424,123
283,446 301,868*) 325,440 372,207 414,912 455,943
81,852 94,203*) 107,098 128,953 149,971 170,403
106,973 120,999*) 136,113 161,610 185,685 208,712
64,686 73,060*) 82,271 97,762 111,955 124,767
84,155 93,784*) 104,461 122,464 139,211 154,912
113,253 123,301*) 134,061 153,446 171,784 188,825
49,5235) 50,4514)
71,3005) 73,0184)
92,8175) 95,2504)
33,829 34,055 34,336 35,006 35,718 36,517
37,949 38,895 39,917 41,788 43,543 45,217
38,393 40,947*) 43,752 49,069 54,010 58,741 86b

86

nr. component chemische molaire cg kJ/kmol . K bij
formule massa temperatuur K
M
kg/kmol 200
35 propeen CaHs 42,0804 46,864
36 t-buteen C4H8 56,1072 59,902
37 1-penteen C5HlO 70,1340 77,814
38 1,2-butadiene C4Hs 54,0914 61,147
39 1-butyne C4Hs 54,0914 62,732
40 methanol CHaOH 32,0420
41 ethanol C2HsOH 46,0688
42 argon Ar2) 39,9480 20,914
43 helium He 4,0026
44 kooldioxyde CO2 44,0098 32,377
45 koolmonoxyde CO 28,0104 29,128
46 waterslof H2 2,0158 27,470
47 stikstof N2 28,0134 29,128
48 zuurstof O2 31,9988 29,149
49 slikstofmonoxyde NO 30,0061 30,446
50 slikstofdioxyde N02 46,0055 34,734
51 waterdamp H2O 18,0152 33,365
52 lucht (droog) _ 2) 28,966 29,152 *) ge'interpoleerd 2).3),4), 5) zie lit lijst

5) uit lit (5) bij 288,7 K (60 OF)

waarin:

Cv cp Z Ra p T

(~~)T = (~~)p =

soortelijke warmte bij constant volume soortelijke warmte bij con stante druk (zie B 6a) compressibiliteitsfactor bij Ten p (zie B 2a 1) gasconstante (zie A 1 e)

absolute druk

absolute temperatuur

verandering compressibiliteit met de druk bij temperatuur T

kJ/kmol . K kJ/kmol . K

kJ/kmol . K kPa

K.

kPa-1

verandering compressibiliteit met de temperatuur bij druk p

B 6b

87

101 ,325 kPa (zle lit (1))

250*) 273,15 300 350*) 400 450*)
55,978 59,955*) 64,226 72,348 79,968 87,379
76,283 82,815*) 89,807 101,865 112,792 123,008
98,432 1 06,470*) 115,388 129,791 143,189 156,168
73,150 75,414*) 80,397 89,682 98,288 106,667
72,557 76,953*) 81,810 90,728 99,939 107,894
43,3455) 43,9614)
64,0945) 65,7334)
20,859 20,845 20,833 20,819 20,810 20,804
20,7974)
34,850 35,981 37,237 39,450 41,349 43,050
29,135 29,149 29,165 29,240 29,362 29,540
28,760 28,948 28,868 29,020 29,203 29,265
29,133 29,136 29,144 29,180 29,270 29,400
29,230 29,291 29,404 29,725 30,128 30,595
30,030 29,944 29,873 29,865 29,998 30,235
36,120 36,827 37,706 39,430 41,127 42,775
33,430 33,499 33,607 33,900 34,273 34,735
29,123 29,128 29,149 29,233 29,377 29,580 1 - e. (az) (zie figuur B 7a) z ap T

1 + I. (az) (zie figuur B 7b) z aT p

Substitutie van N1 en N2 geeft:

N~

c; = cp - z . R« N:;-

Voorbeeld: Gronings aardgas (zie tabel A 9)

T 15°C (288,15 K)

p 5000 kPa (50 bar)

M 18,637 kg/kmol

z 0,9122 (zie lit (8))

Ii> gereduceerde temperatuur T, § Gasunie
15 - 0,8 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7
1,765
14
1,8
13

12

1,9
11
10

2,0
9

8 2,1

7
2,2
6
2,3
5 2,4

41 2,5

3 2,75

3,0
2
~ 3,25
0 3,5
E ziefig uur B 6a 1
cc
<,
...., 4,0
-'"
-s
<l
... 0
0 2 3 4 5
.. gereduceerde druk p, B 6b

(az)· 0,001215 K-' (zie lit (8))

aT p

(az) _ -0,001615 bar" (zle lit (8))

ap T -

N, 1,0885 (berekend)

N2 1 ,3838 (berekend)

<l Figuur B 6a. /lcp als functie van de gereduceerde druk p; en de gereduceerde temperatuur T, (0 ~ p, :s:; 5)

'V Figuur B 6a 1. sc; als functie van de gereduceerde druk p, en de gereduceerde temperatuur T, (0 ~ p, :s:; 1,0)

© Gasunie

~ gereduceerde temperatuur T,

0,8 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4

1,5

1,6

1,8

2,0

0,5 ++-fIH++-f--/----r---r------""""'-----:;?-"""--------::"'"'" 3,0 ~ o E

"'"

]

o~

<I ...

o

3,25 3,5

:±===-_-----i4'0

o

110- gereduceerde druk p,

0,5

89

2,2

2,75

1,0

B 6b

90

Tabel B 6b: cp van Gronings aardgas

component chemische nj *) co. **)
p,1
formule mol% k.l/krnol K
methaan CH4 81,29 35,370
ethaan C2HS 2,87 51,325
propaan C3Ha 0,38 71,650
butaan C4H1O 0,15 95,970
pentaan CSH12 0,04 116,925
hexaan CSH14 0,05 138,750
stikstof N2 14,32 29,139
zuurstof O2 0,01 29,348
kooldioxyde CO2 0,89 36,680
100 35,260 Cp 35,260 kJ/kmol . K (zie tabel B 6b)

T, 1 ,54 (zie tabel B 1 a)

p, 1,12 (zie tabel B 1 a)

~cp = 5,885 kJ/kmol . K (zie figuur B 6a)

Hieruit voigt:

cp = cp + ~cp = 41,145 kJ/kmol . K = 2,208 kJ/kg , K

Voor c; kan dan worden berekend:

c; = 41 ,145 -13,342 = 27,803 kJ/kmol . K = 1 ,492 kJ/kg . K

Lit (1) National Bureau of Standards / Selected values of properties of hydrocarbons and related compounds, Circular C 461 (API Research Project 44), October 31,1976

Lit (2) Tables of thermodynamic and transport properties, 1960

Lit (3) W.C. Edmister / Applied hydrocarbon thermodynamics, vol 1 , 1961 Lit (4) Handbook of Chemistry and Physics, 56th edition, 1975-1976

Lit (5) API/Technical Data Book- Petroleum refining, 1966

Lit (6) R. Kronig/Leerboek der Natuurkunde, 1966

Lit (7) W. C. Edmister/Applied hydrocarbon thermodynamics, vol 1 ,1961

Lit (8) T, M. Geerssen/Oe soortelijke warmte en de constante van Poisson van Gronings aardgas, N,V. Nederlandse Gasunie

*) zie tabel A 9

**) zie tabel B 6a (door interpolatie verkregen)

B 71 B 7b 1

91

B 7 CONST ANTE VAN POISSON

B 7a Ideale gassen

De constante van Poisson x voor ideale gassen is de verhouding van de soortelijke warmte bij constante druk cp en de soortelijke warmte bij constant volume Cv:

x = cp

Cv

x is dimensieloos.

B 7b Niet-ideale gassen

Voor niet-ideale gassen moet rekening worden gehouden met het doel waarvoor de formule van Poisson wordt gebruikt.

B 7b 1 Volumeverandering met de druk

Volgens Poisson geldt voor een adiabatische toestandsverandering: p . Vk = constant

Hieruit kan worden afgeleid (zie onder andere lit (1) en (2)):

k = -V (2!p)

P 2!V s

of (zie lit (3)):

k= Z

[z - P (2!Z) ] _ Ra [z + T (az) ]2

2!p T cp aT p

Na herleiding:

1 1

k= =--

[1 _ e (2!Z) ] _ Ra . Z [1 + I (az) ]2 N1 - N3

Z 2!p T Cp Z aT p

(zie figuur B 7a, B 7b en B 7c) waarin:

Z P T

Ra cp

compressibiliteitsfactor bij P en T absolute druk

absolute temperatuur gasconstante (zie A 1e)

soortelijke warmte bij constante druk

kPa K

kJ/kmol· K kJ/kmol· K

(2!Z) verandering compressibiliteit met de druk bij temperatuur T kPa-1

2!p T

(~~)p verandering compressibiliteit met de temperatuur bij druk p K-1.

B 7b 1 92
C!. 0
V V
...
r';jl.% III
Q_
"'" 0
QJN '6 r-, T
I 0"
x N
~
... s
(~I(~ 0
z '"
l'i
2
:B
'iii
II!
~
0.
E
0
0
~ 0
a
0
0"
I 0
co
0" "!.
0
C\J
0
o_
0 0
I 0:>
0" "l.
~ C!>
'c
::J 0
'"
III C')
(!) 0 0
e 0
0" C!.
I 0 0 a a a a 0 0 0
0 0 a 0 a a 0 0 ~
0 0 a 0 0 0 0 0
co l"- to It) "<t C') C\J ~ edl1 d l1nJP smjosqa ....

Figuur B 7a. De grootheid N, als functie van de compressibiliteitsfactor z, de absolute druk p en de afgeleide (oz/'aph

B 7b 1 93
o. 0
V '"
e,
Nf \<:
~ " 0
1-1" "I ..... d'"
+ ~
N
II ~
Z :§
~
:0
'(j)
Ul
~
E
0
'"
0
a
0
III c5
0
co
c5 o N

LO

N

o C\J

8 c5

o M

8 c5

o

L- ~ ~~ __ i__L~L_~~ __ i_~ __ ~~q

o ~ N

I

001 JnnlBJsdw91 ..

o co

o

Figuur B 7b, De grootheid N2 els functie van de compressibi/iteitsfactor Z, de temperatuur T en de afge/eide (8z/8T)p

B 7b 1

94

}! . IOW~Jr~ dO 8jWJeM 8:>i!1I8jJOOS ...

~I 0-

0::0

II

'" '"

'"

a

q

d(.jg) t + ~ = "N :;

ze 1

Figuur B 7e. De grootheid N3 a/s functie van de compressibiliteitsfactor z, de soortelijke warmte bij constante druk cp en de grootheid N2

B 7b2

95

B 7b 2 Temperatuurverandering met de druk

Volgens Poisson geldt voor een adiabatische toestandsverandering:

1-k'

IT

T . P = constant

Hieruit kan worden afgeleid (zie onder andere lit (1) en (2)):

k';1 =~(~;t

of

k' = 1 = N2

1_Ra[Z+T(az)l 1_Ra·Z[1+I.(oz)l N2-N3

Cp aT p Cp z aT p

(zie figuur B 7b en B 7c)

Voorbeeld: Gronings aardgas (zie tabel A 9) absolute druk p = 5000 kPa

temperatuur T = 15°C

z = 0,9117 (zie B 2a 1)

(~~)T = -0,00164' 10-2 kPa-1 (zie onder andere B 2a 1) (~~ t = 0,00120 K-1 (zie onder andere B 2a 1)

cp = 41 ,145 kJ/kmol· K (zie B 6)

Oplossing:

N1 = 1,0897 (zie figuur B 7a) [ N1 = 1 -~ (~~)J

N2 = 1,378 (zie figuur B7b) [N2 =1 + f (~~)J

N3 = 0,350 (zie figuur B 7c) [ N3 = Ra . z N~]

cp

k = (N1 ~ N3) = 1,352 (berekend 1,360 - zie lit (3))

De afwijking bedraagt 1 ,36~ ,~5i352 x 100 % = 0,59 %

De grafische methode zal in de meeste gevallen voldoende nauwkeurig zijn.

Voor k' kan worden berekend (zie B 7b 2): k'=~=1340

N2- N3 '

B 7b3

96

Voor x kan worden berekend (zie B 7a): x = ~ = 41 ,145 = 1 480

c; 27,803 '

B 7b 3 Geluidssnelheid

Onder de geluidssnelheid (kritische snelheid) w wordt die snelheid verstaan, waarmee een drukverandering zich voortplant in een medium (zie lit (4)).

In een samendrukbaar medium wordt de geluidssnelheid voorgesteld door:

w=~s

Voor een niet-ideaal gas kan hieruit worden afgeleid (zie lit (5)):

W=Yk'Z'Ra ~ =y;f

waarin: w

k

geluidssnelheid bij p en T

constante van Poisson (zie B 7b 1 ) compressibiliteitsfactor bij p en T absolute (molaire)gasconstante (zie Ai e) absolute temperatuur

molaire massa

absolute druk

volumieke massa bij p en T

m/s

z Ra T M P (l

J/(mol' K) K

kg/mol

Pa

kg/m3.

R. L. Andsager en R. M. Knapp (lit (6)) hebben de resultaten van bovenstaande formule vergeleken met 42 series aan meetgegevens. Hieruit is gebleken dat de berekende geluidssnelheid steeds Vi maal de gemeten geluidssnelheid bedroeg. Door z uit bovenstaande formule te schrappen, komen gemeten en berekende waarde goed overeen. De formule luidt dan (zie figuur B 7d):

w="~'\~ V~=V~

Lit (1) W. C. Edmister / Applied hydrocarbon thermodynamics, vol 1, 1961 Lit (2) R. Kronig I Leerboek der natuurkunde, 1966

Lit (3) T.M. Geerssen / De soortelijke warmte en de constante van Poisson van Gronings aardgas, N.V. Nederlandse Gasunie

Lit (4) A. Antonelli / Geluidssnelheid in gassen, PT 1972

Lit (5) L. K. Thomas, R. W. Hankinson, K. A. Phillips I Determination of acoustic velocities for natural gas, Journal of Petroleum Technology, July 1970

Lit (6) R. L. Andsager, R. M. Knapp / Acoustic measurement of distance in natural gas systems, Society bf Petroleum Engineers of AIME, paper SPE 1640, 1966

B 7b3

97

:§, Gasunie

~ geluidssnelheid w rn/s

100

150

400 500 600

200 250 300

~~ , ,
~
[\~ ,\ II
1\:\ \1\ II I
\\[\
i\ \1\[\ II
I\J\J\ 1\ III I)
1\1\1\ I1I1I1
1\1\ IAII
I111
1\ I- f-- '-If 1111
II
I I I I
I 1\ II II 1//
I
I f\ 11 II
I ]\]\ R~
I ]\1\ 11
I f\
I J\
~ ~ -
I V ~
I V ~ ~
I IIV ~ ~
I \ [\
I 1111 \ 1\ \ 1\
I 1\ 1\ J\ '\
1\1\
I 1\ 1\1\
I [\1\
I
I 1\
II I 10

20

40 50 60

80 100

30

~ molaire massa M kg/kmol

11 1 3

..,
-'"
1,5 c
0
Ul
1,7 .~
0
0..
C
'"
>
~
'"
Cii
c
0
o ~

I-

:s 60 ~

40 '"

20 ~

o ~ -20 ..

Figuur B 7d. Geluidssnelheid wals functie van de molaire massa M, de temperatuur T en de con stante van Poisson k

Voorbeeld: Gronings aardgas (zie label A 9) T = O"C (273,15 K)

M = 18,637 kg/kmol

k = 1,315 (0 'C; 101,325 kPa) w = 400 m/s

B 81 B 8b

98

B 8 H-S-OIAGRAM

B 8a Enthalpie

Het enthalpieversehil (H2- H,) van een gasmengsel wordt berekend met de algemeen geldende formule (zie onder andere lit (1) en (2)):

dH = cp dT + [V - T(~~)pl dp

Na integratie voigt hieruit voor het enthalpieverschil:

2 (az) (P2)

!::.H = H2-H1 = cp (T2- T1) +R«: TaT. In -p

p .,

waarin: p, P2 T" T2 H1

H2

Ra

absolute druk absolute temperatuur enthalpie bij T, en P1 enthalpie bij T2 en P2

absolute gaseonstante (zie A 1e)

gemiddelde absolute temperatuur ( = T, ~ T2 )

gemiddelde soortelijke warmte bij Ten P ( = P2 ; P1 )

gemiddelde verandering eompressibiliteit met de temperatuur bij de gemiddelde druk P ( = P2 ; P1 )

Grafisehe oplossing:

!::.H = cp (T2- T1) -n; T2 (~~)p In (~~)

T

of:

!::.H = cp (T2- T1) - N4

kPa

K

kJ/kmol kJ/kmol kJ/kmol· K

K

kJ/kmol· K

Voar cp (T2 - T1) zie figuur B Be

Voor N4 = Ra . T2 (~~)p In (~~) zie figuur B 8a

B 8b Entropie

Het entropieversehil (S2 - S1) van een gasmengsel wordt berekend met de algemeen geldende formule (zie onder andere lit (1) en (3)):

dS = cp ~ - (~~)p dp

I> Figuur B 8a. De grootheid N4 als functie van de temperatuur T, de absolute druk p en de afgeleide (~~ t

B 8b

99

90

80

70

60

N, X 10-2 kJ/kmol [ = B«: r2 (~n In~)] ....

50 40 30 20 10 0

© Gasunle

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

o -10

-20

o

0,5

1,0

1,5

2,0 .

~ In (§;-)

B 8e I B 8d

100

Na integratie voigt hieruit voor het entropieverschil:

~S = S2 - Sl = cp In (i~ ) - Ra [z + T (~~)p] In (~~ )

waarin:

Sl = entropie bij T, en p, S2 = entropie bij T2 en P2

z = gemiddelde compressibiliteit. (Zie verder B 8a)

kJ/kmol· K kJ/kmol· K

Grafische oplossing:

~S = cp In (i~ ) - Ra [z + T (~~t] In (~~ )

of:

~S = cp In (i~ ) - Ns

Voor cp In (;~ ) zie figuur B Bc

Voor Ns = n, [z + T(~~t] In (~~) zie figuur B 8b

B Be H-S-diagram

Het H-S-diagram wordt samengesteld door Lt1H uit te zetten tegen LAS. Het nulpunt van zowel enthalpie als entropie wordt vastgelegd bij 0 °C en 101,325 kPa. Het diagram wordt dus stap voor stap opgebouwd.

De waarden voor (P2 - Pl) en (T2 - Tl) mogen niet te groot worden genomen; voor cpo zen (fiz/oT)p moet het gemiddelde worden genomen van de betreffende waarden behorende bij (Tl• Pl) en (h P2).

B Bd Isentropisehe expansie (S = constant)

Isentropische expansie wordt voorgesteld door (zie lit (1) en (3)):

(aT) T (av)

ap s = cpaT p

Na herleiding:

(aT) = Ra . T [z + T (az) ]

ap s p . cp aT. p

of: (zie B 7b 2)

(aT) = k-1 I.

ap s k! p

waarin:

(;;)s = temperatuurverandering met de druk bij constante entropie K/kPa

Bad

101

40

30

Ns = R. [z + T(~~).] In (~} kJ/kmol, K ~

20 10 0

(.1;) Gasunie

1,5

1,0

I I I

0,5

I

T(3Z)

N2 = 1 + Z ar 0 <I

a

2,0
1,0

2,5 0,9
0,8
0,7
N
.8
tJ
'"
I
:B
'iii
III
!!!
0.
E
0
o
.& o

0,5

.&
I
I
I
I
I
1,0 1,5 2,0 ~In(~)

Figuur B st». Oe grootheid Ne als functie van de compressibiliteitsfactor z, de temperatuur T, de absolute druk p en de afgeleide (~~) p

k' constante van Poisson (zle B 7b 2)

T P

absolute temperatuur absolute druk

K kPa.

Deze bewerking kan eenvoudig in een H-S-diagram worden uitgevoerd.

Grafische oplossing:

(~;t=Z~~~~T [1 +~(~~)J

of:

(aT) T N3

ap s = p N2

Voor N2 = 1 + I. (az) zie figuur B 7b z aT p

B«: z· N~. .

Voor N3 == zre flguur B 7c

cp

B8e Isenthalpische expansie (H = constant; smoring) Isenthalpische expansie - Joule-Kelvin-effect - wordt voorgesteld door (zie lit (1) en {2}}:

(aT) T (av) v

ap H = cp aT p - cp

Na herleiding:

(aT) Ra' T2 (az)

ap H = p' cp aT p

of (zie B 8d):

(aT) _ T k' - 1 z . R« . T

ap H - P -k-' - - --p:c;

waarin:

(aT) = temperatuurverandering met de druk bij constante enthalpie K/kPa

ap H

I.k' - 1 = (aT) (zie B 8d)

P k' ap s

z· Ra . T = 1. (zie figuur B 4; Q = volumieke massa)

P Q

cp == soortelijke warmte bij constante druk (zie B 6a).

200 10
B
~ 7
i2 6
I
100 ~ 5
0 :E
E o 4
'" e
"- III
:;E 2: 3
~
~ ~
I III 2
t::: 0.
E
cf !!l
... 0 ... 0
20 30 40 50 B Be 103
© Gasunie
600
~
.s
,.
500 0,025 0,5,.
0,030 ~
0
0,035 E
~
...,
0,040 .>::
~
.£
400 1,0 <:Ja. 300

1,5

2,0

2,5

3,0

60

~ soortelijke warmte blj constante druk cp kJ/kmol . K

Figuur B Bc. Hulpgrafiek voor de bepaling van cp (T2 - T1) en cp In ~~