KATILARIN ESNEKLİK ÖZELLİKLERİ

Mekanik konusunu işlerken, şu ana kadar, cisimlerin üzerine dış kuvvetler etki
ettiğinde, onların bozulmadığını kabul ettik. Gerçekte, bütün cisimler bozulabilirler. Yani, dış
kuvvetlerin uygulanması halinde, bir cismin şeklinin veya büyüklüğünün (veya bunların her
ikisinin) değişmesi mümkündür. Gerçi bu değişimler büyük ölçekli bozulmalar olarak göz-
lendiği halde, bozulmaya karşı koymaya çalışan iç kuvvetler, atomlar arasındaki kısa mesafeli
kuvvetlerden kaynaklanırlar.

Katıların esneklik özelliklerini zor ve zorlanma kavramlarından yararlanarak

açıklayacağız. Zor, bozulmaya sebep olan kuvvetle orantılı bir niceliktir. Daha açık olarak,
zor, cismin üzerine birim kesit başına etki eden dış kuvvettir. Zorlanma ise bozulmanın
derecesinin bir ölçüsüdür. Yeteri kadar küçük zorlar için; zorun, zorlanmayla doğru orantılı
olduğu ve orantı sabitinin bozulan maddenin cinsine ve bozulmanın yapısına bağlı olduğu
görülür. Bu orantı sabitini esnektik sabiti (veya esneklik modülü) olarak .adlandıracağız.
Böylece, esneklik sabiti, zorun zorlanmaya oranı olarak,
Zor
Esneklik sabiti =
Zorlanma

şeklinde ifade edilir.

Bozulmanın üç değişik şeklini göz önüne alacağız ve bunların her biri için bir esneklik
sabiti tanımlayacağız:

1. Katının, onun uzunluğundaki bir değişime karşı gösterdiği direncin bir ölçüsü olana
“Young sabiti” (Young modülü).
2. Katının, onun atomik düzlemlerinin birbiri üzerinde kayması şeklinde ortaya çıkan
harekete karşı gösterdiği direncin Bîr ölçüsü olan "kesme sabiti" (makaslama
modülü).
3. Katıların veya sıvıların, onların bacımlarında meydan gelecek değişime karşı
gösterdikleri direncin bîr ölçüsü olan “hacım sabiti”.

Young Sabiti (Young Modülü): Uzunlukta Esneklik

Kesitinin alanı A olan L0 uzunluğundaki bir çubuğun, Şekil 12-14 de gösterildiği gibi,
bir ucundan mengeneyle tutturulduğunu düşünün. Çubuk boyunca, kesitine dik olacak şekilde,
bir F dış kuvveti uygulandığında, çubuğun içindeki iç kuvvetler uzunluk değişimine karşı
koymaya çalışır. Sonuçta, çubuk bir dengeye ulaşır. Denge durumunda, çubuğun uzunluğu
biraz büyümüş ve dış kuvvet, iç kuvvetler tarafından tam olarak dengelenmiştir. Böyle bir
durum için, çubuğun zor etkisinde olduğu söylenir. Dış kuvvetin F büyüklüğünün çubuğun A
kesit alanına oranı olarak, gerilme zorunu tanımlarız. Bu durumda gerilme zorlaması çubuğun
uzunluğundaki ∆ L değişiminin, çubuğun ilk uzunluğu olan L0 a oranı olarak tanımlanır ve
böylece boyutsuz _bir nicelik elde edilmiş olur. Şimdi artık Young sabitini tanımlamak için
(12.6) eşitliğini kullanabiliriz:

gerilme zoru
F/A
Y = kesme zorlanması =
∆x / h

Bu nicelik, genellikle, gerilme veya sıkıştırılma sonucu zor etkisi altında bırakılan bir
çubuk veya teli karakterize etmek için kullandır. Zorlanma boyutsuz bir nicelik olduğundan,
y, birim alan başına kuvvet birimine sahiptir. Bazı maddelerin Young sabitleri, Tablo 12.1 de
verilmiştir. Deneyler, (a) uygulanan sabit bir kuvvetin etkisi altında uzunlukla meydana gelen
değişmenin, başlangıç uzunluğuyla orantılı olduğunu, (b) verilen bir zorlanmayı meydana
getirmek için gerekli kuvvetin, kesit alanıyla orantılı olduğunu göstermektedir. Bu
gözlemlerin her ikisi, (12.7) eşitliğiyle uyuşmaktadır.

Yeteri kadar büyük bir zor uygulayarak, bir cismin esneklik sınırını aşmak
mümkündür (Şekil 12.15). Zor esneklik sınırını geçtiğinde, cisim giderek aşın derecede
bozulur ve artık zor ortadan kalktıktan sonra bile başlangıçtaki şekline geri dönemez. Esneklik
sınırının ötesinde, zor-zorlanma eğrisi doğru çizgiden uzaklaşır. Bunun sonucu olarak ta,
eğrinin şekli giderek değişir. Zor daha fazla artırıldığında, cisim eninde sonunda kopar.

Kesme Sabiti (Kesme Modülü): Şeklin Esnekliği

Cismin bir yüzü ƒs sürtünme kuvveti tarafından sabit bir konumda tutulurken, öteki
yüzüne, yüzeye teğet bir F kuvveti uygulandığında, bozulmanın bir başka şekli ortaca çıkar
(Şekil 12.16a). Cisim başlangıçta dikdörtgenler prizması şeklînde bir bloksa, kesme zoru,
onun şeklini ara kesiti paralelkenar olan bir yapıya dönüştürür. Bu durumun doğmasına sebep
olan zora kesme (makaslama) zoru denir. Bir kitabın Şekil 12.16b de gösterildiği gibi bir
yüzüne bastırılarak itilmesi, kesme zoru altındaki cisimlere iyi bir örnektir. Bu bozulma
sonucunda cismin hacmi değişmez. Kesme zorunun uygulandığı yüzeyin alanı A ise, kesme
zoru, teğet F kuvvetinin yüzeyin alanına oranı olarak F/A şeklinde tanımlanır. Kesme
zorlanması ise ∆ x/h oranı olarak tanımlanır. Burada ∆ x, kesilen yüzün uygulanan kuvvet
doğrultusundaki yerdeğîştirmesi, h ise cismin yüksekliğidir. Bu büyüklükler cinsinden, S
kesme sabiti,

kesme zoru
S≡
F/ A
gerilme zorlanması = ∆L / L 0

olur. Bazı maddelerin kesme sabitleri Tablo 12.1 de verilmektedir. Kesme sabitinin birimi,
birim alan basma kuvvettir,

Hacim Sabiti (Bulk Modülü): Hacim Esnekliği

Son olarak, düzenli bir şekilde sıkıştırılan bir cismin buna karşı koyma özelliğini ifade
etmek için hacim sabitini tanımlayalım. Bir cisme etki eden dış kuvvetlerin, cismin bütün
yüzlerine dik açılarda etki ettiğini ve bütün yüzlere düzgün olarak dağıldığım kabul edelim
(Şekil 12.17). Bu yapıdaki bîr bozulmaya uğrayan cismin hacmi değişir fakat şekli aynı kalır.
∆ P hacim zoru, yüzeye dik olan F kuvvetinin büyüklüğünün, yüzeyin A alanına oranı olarak
tanımlanır. ∆ P = F/A. niceliğine basınç denir. Hacim zorlanması, hacimdeki ∆ V
değişiminin başlangıçtaki V hacmine bölümüne eşittir. Böylece, (12.6) eşitliğinden,
hacimdeki küçülmeyi B hacim sabiti cinsinden,

hacim zoru
B ≡hacim zorlanması
F/ A ∆P
= =−
∆V / V ∆V / V

olarak ifade edebiliriz. Bu tanım ifadesindeki eksi işareti B nin artı işaretli bir sayı olmasını
sağlamak için konulmuştur. Çünkü, basınçtaki bir artma (artı ∆ P), hacmin küçülmesine (eksi
∆ V ye) sebep olur. Basınç küçülürse (eksi ∆ P), hacim büyür (artı ∆ V),

Tablo 12.1 de bazı maddelerin hacim sabitleri verilmektedir. Bu tablodaki değerlere

başka bir kaynaktan bakarsanız, zaman zaman hacim sabitlerinin tersinin listelendiğini
göreceksiniz. Hacim sabitinin tersi, maddenin sıkışabilme Özelliği olarak adlandırılır. Tablo
12.1 den, katılana ve sıvıların her ikisinin hacim sabitlerine sahip oldukları görülür. Bunun
yanında, sıvılar için kesme sabiti ve Young sabiti yoktur. Çünkü bir sıvıya kesme zoru veya
germe zoru uygulanamaz (o gerçek bir akışkandır).