An Pakikisumaro bilang Dalan nin Pakikipagkapwa-tawo

Adrian V. Remodo

I. Introduksyon

Poon pa kan suanoy na panahon, sinabi na ni Aristoteles na an tawo sarong

politikal na hayop, boot sabihon, na dai niya maisusuhay an saiyang sadiri sa saiyang

komunidad (sa Griyego, polis). Dai makakagibo nin marahay o dawa nin maraot an

sarong tawo kun mayo an saiyang kapwa nganing iyo an magako kan saiyang gigibohon.

Halimbawa, pano an sarong tawo magibo nin paghiras kun mayo man siyang tatawan? O

pano man makakagibo nin paghabon kun mayo man nin hahabunan? Kaya sa kahuri,

sinabi ni Aristoteles na sa luwas kan sarong komunidad, an posible sanang mabuhay iyo

an Diyos o an hayop.

An hapot kan pakikipagkapwa, kung siring bakong bago. Alagad, siring sa ibang

pilosopikal na mga kahaputan, an hapot kun pano an makahulugan na pakikipagkapwa

magigibo nagkakaigwa nin iba-ibang kolor susog sa saiyang panahon. Sa pag-abot kan

eksistenyalismo pakatapos kan ikaduwang gyerang pang-kinaban, naging problema kun

ano baga an “iba” (other). May nagsasabing an “iba” sarong makatakot na yaon, kaya an

“iba” iyo itong pirming minapasakit sa sadiri. Si Sartre nagsabi, “an ‘iba’ iyo an

impyerno!” Alagad may saro man na kampo na nagsasabing an sadiri mamimidbid sana

nanggad sa paagi kan “iba.” Si Marcel, halimbawa, nagtutubod na an kahulugan kan

pagkabuhay yaon sa relasyon kan sadiri sa iba na dai pwedeng masuhay. Sa saiya, an

relasyon na ini sarong ontolohikan na relasyon (esse est co esse). Sa tahaw kan
magkaiba-ibang simbag na ini iyo an sarong malinaw na problemang eksitensyal: an dai

maninigaran na kayaonan kan “iba”.

Sa agyat kan bagong paghiro ngunyan kan pamimilosopiya na ini giraray darahon

sa konteksto asin historikal na kayaonan kan sarong paraisip o sa kayaonan kan sarong

partikular na komunidad, kaipuhan ta man na repasuhon an satong simbag bilang mga

Bikolano sa daan na hapot kan pakikipagkapwa. Ano ta kaipuhan pang hilingon an satong

simbag sa hapot na ini kun ini ngani haloy nang pinagdidiskusyunan asin padagos na

pinag-uurolayan hanggan ngunyan? Bako daw na padagdag sana man kita sa ribok asin

karibungan? Alagad saro asin mahalagang marhay an simbag digdi: an satong paghiling

sa satuyang sadiri asin sa iba (an kinaban sa kabilugan) dai maisusuhay sa satuyang

kamugtakan. Kun siring, an kahulugan na satuyang aakuon mapuon sa kun pano nyato

aru-aldaw na hinihiling an satuyang kinamumugtakan. An problema kan pakikipagkapwa

mapuon sa kun pano niyato naiintidihan an kapwa bilang mga Bikolano.

II. An Tawo bilang yaon na may boot

Sa metapisika kan yaon na pinag-isipan ni Fr. Wilmer Tria, sinabi niya na “sa

gabos na pagkayaon, an tawo iyo an igwa kan pinakalaen na pagkayaon, naiiba sa gabos

na pagkayaon. Sya sana an igwa kan kamawotan asin kapangyarihan na magkaigwa nin

makahulugan na presensya.”1 An makahulugan na presensyang ini nahihiling sa tolong

paagi. An enot iyo na kumpara sa ibang mga bagay, an tawo “sarong nagdadanay na

Wilmer Joseph S. Tria, Ako asin an Kapwa Tawo. ( Naga City: Ateneo de Naga University), 15.
An ginagamit kan presenteng parasurat iyo an nagkaerenot na mga tinipon na mga kaisipan na sinurat ni
Fr. Wilmer Tria. Mas marhay para sa mga masuronod sa parabasa na hilingun an bagong luwas na libro
kaini, Ako asin an Kapwa Tawo (Naga City: Ateneo de Naga University Press, 2006). Para sa diskusyon
kan konsepto kan yaon, pwedeng basahon: W. Tria Yaon: Sarong Pamimilosopiyang Bikolnon sa An
Satuyang Tataramon, Jason William Lobel, Fr, Wilmer Joseph S. Tria (Naga City: Lobel and Tria
Partnership, Co., 2000), 183.
presensya.”2 Poon na siya mawoton na muknaon kan saiyang magurang, dangan ipangaki

asin magtalubo, an saiyang presensya saro nang presensya na nakagamot sa pagmangno

kan kapwa. Enot an maguran paluwas sa mas dakulang kinaban kan saiyang eskwelahan,

kawatan, o trabaho. Hanggan sa pagkagadan, an saiyang presenya napapadanay huli sa

mga pagrumdom kan saiyang mga pamilya asin katood – mga yaon sa saiyang

pagkikipagkapwa. An ikaduwa, “an presensya kan tawo bako sanang pisikal asin limitado

sa digdi-ngunyan.”3 An pagkayaon kan tawo minahulagpos sa limitasyon kan kinaban

asin kan oras kaya dawa harayo sa saiyang harong, pwede niyang sabihon na “yaon sana

ako dyan.” Namamati sa tahaw kan kaharayuan an sarong presenyang garo sana yaon sa

kataid. Asin an ikatolo, “an tawo igwa igwang makahulugan na presensya…na yaon sa

buhay kan tawo, yaon sa saiyang paninimbagan sa saiyang mga katungdan sa saiyang

kapwa.”4 Naaraman kan sarong tawo na an saiyang presensya dai natatapos sa saiyang

sadiri. Kaipuhan na magluwas siya sa saiyang sadiri nganing mamatian an saiyang

presensya kan kapwa, kaya siya minalaog sa pag-ako nin mga katungdan, nin mga

paninimbagan.

Alagad an pagluwas na ini kan sarong tawo nganing mamatean kan iba an saiyang

makahulugan na presensya bakong pasil na gibohon huli ta sa pagluwas na ini, binubukas

kan sarong tawo an saiyang sadiri sa kadakulaan kan kinaban kun sain pwede siyang

makulugan o makua niya an kaogmahan. Huli ta bako ining basang-basang, kaipuhan na

igwa nin gamot sa saiya mismong pagkayaon kun na iyo an danay na mapahiro sa saiya

sa pagheras kan presensya na ini. Digdi kukuahon ta giraray an konsepto kan boot sosog
2

Ibid.
3

Ibid., 16.
4

Ibid.
giraray ki Tria. Sabi nya, “an boot iyo an nagpapakatawo sa tawo. Sya an panlaog na

prinsipyo nin tawo na iyo an dahilan kan saiyang kabilogan bilang sarong tawo. Dawa

sya may hugis asin itsurang tawo, dai nanggad sya pwedeng apodon na tawo kun mayo

sya kan panlaog na prinsipyong ini.”5 Para sain an panlaog na prinsipyong ini? Sa

padagos na pagsurat ni Tria, sabi nya:

Sa boot na ini tawo minagikan an pagkasabot, an pagboot, an pagkaboot, asin an pagkamoot.

An pagkasabot iyo an liwanag nin isip tanganing maaraman kun ano an saiyang gigibohon.
An pagboot iyo an desisyon sa paggibo kan sarong bagay pagkatapos na matawan sya nin
kaliwanagan nin isip. An pagkaboot iyo an boot na nagsusupay sa sadiri asin naihihiras sa
saiyang kairiba. Asin an pagkamoot iyo an desisyon na ihiras an boot nin dusay sa kapwa. 6

Siring sa presensya, an boot siring sa nabanggit sa itaas may sarong karakter nin

padagos na pagluwas. An boot dawa ngani sarong panlaog na prinsipyo dai natatapos sa

saiyang sadiri kundi ini minaluwas, minasupay asin minahiras kan saiyang boot sa iba.

Kun siring, minabalik man giraray kita sa pangkomunidad na aspeto kan satuyang

pagkayaon bilang mga presensya na igwa nin boot.

III. An Pakikisumaro bilang Pakikipagkapwa

Dagdag pa ni Tria sa paghurop-hurop na ini kan pagsupay kan boot, “an sadiri

naghahanap kan saiyang sadiri sa iba….Dai nagatalubo an sadiri kun sya sana.

Nakakamati sya nin kadaihan na dai masayod. Siring sa barko na mayong duungan, sya

tawong mayong padudumanan.”7 Kun susudon ta an pagiisip na ini, mahihiling ta na an

dalan kan pagmidbid sa sadiri iyo an dalan nin pagkikipagkapwa. Sa pagluwas kan boot

Ibid., 19.
6

Ibid., 20.
7

Ibid., 57.
pasiring sa iba, minabalik sya na mas bistado an sadiri, mas minasupay, mas minabulos

sa mas hararom asin mas dakulang paghiras.

Kun nasasambitan an tataramon na pakikipagkapwa, an tulos na minalaog sa

satuyang isip iyo itong satuyang relasyon sa iba. An relasyon garo baga sarong pisi na

minatakod sa satuya asin sa iba. Asin huli ta ini garo pisi, an klase nin pisi na mabugkos

sa satuya asin sa iba makakapagsabi kan klase kan bugkos. An matapo dai minatagal, an

malugyat dai nakakapugol, an matibay na pisi minadanay sa ano man na panahon.

An hapot, kun siring, kan tamang pakikipagkapwa sarong pagbalik sa relasyon

kan saro sa iba. Asin digdi sa pagbalik o pagsalingoy kung anong pisi an minatakod sa

kapwa, pwede kitang makahiling nin tulong grado o talangga nin pakikipagkapwa.

An enot iyo an pakikibagay. An bagay sa tataramon na Latin iyo an “res” asin sa

Ingles, “thing”. An “thing” o bagay iyo itong enot tang nahihiling huli ta ini dai mga

nakatago. Halimbawa, sa enot pa sanang hiling, maaraman mo na an nasa atubangan mo

sarong kahoy huli ta hayag an pagkabagay kan kahoy. Sa enot na kapot, maaraman mo na

an nasa kamot mo bola huli sa mga panluwas na mga aspeto kan saiyang pagkabagay.

Kun siring, an pakikibagay saro sanang paghiling kan mga hayag na o mga nasa luwas na

aspeto. Kaya ngani, sa hiru-hiro pa sana kan mag-ilusyon, pwede na kitang makasabi kun

bagay sinda o dai. An sarong maestro halimbawa na sa hiling ta garo anghel an lalawgon,

mahamis an ngirit, sasabihon ta na dai bagay maanggot. An arog kaining relasyon

nakagamot sana sa kun ano an nasa luwas, kun siring, dai minasarumsom sa pinakaboot

kan sadiri. An pagsabi halimbawa na “makibagay ka sana” gustong sabihon, pabayae na

nguna an saimong nasa boot na gibohon, magsagin-sagin ka na sana na boot mo man an

ginigibo mo. Sa mga magkabarkada, halimbawa pa, tangani na makalaog ka sa hilig kan
grupo, kun ano an ginigibo kan gabos, dawa mayo sa boot mo, gibohon mo n asana.

Dawa ngani dai ka man tuod na magamit nin pink na t-shirt, alagad huli ta ini an uso asin

habo mong mawalat, “makikibagay ka na sana.”

An pakikiiba iyo an ikaduwa. An “iba” iyo itong lain sa sadiri. May pagkakaiba sa

itsura, pagtubod, gawe, ginikanan asin iba pa. An relasyon na nakagamot sa pakikiiba

pwede tang sabihon tam as hararom na kun ikukumpara sa pakikibagay. Sa pakikiiba, an

enot na tinatawan galang iyo an mismong pagkaiba kan iba. Dai hinahalon kan presensya

kan sadiri an saiyang nahihiling na iba. An iba naaraman niya sa saiyang kaibahan, asin

huli kaini, tinatawan niyang lugar an pagpapabisto kan iba.

Sa pagpapabisto minapahayag an iba kan saiyang pagkaiba. Halimbawa an pagtao

kan ngaran. Kun iisipon, ordinaryo na ining satuyang ginigibo alagad sa pagtao nin

ngaran iyo an an pagrokyaw kan saimong pagkaiba sako. An pagpahayag ko kan

sakuyang pagtubod giraray na pagpahiling kan satuyang pagkaiba. Alagad dawa ngani an

iba minapabisto kan saiyang pagkaiba, dai minatalikod an boot ngani na sanang

atubangon an saiyan sadiri o kun bako man, aatubangon an iba nganing ilaag siya sa

saiyang sadiri nganing sinda maging pareho na sana.

Labi sa arog kaini an ginigibo kan pakikiiba. Sa arog kaining relasyon, minahanap

an boot nin mga patugmadan ngani na sa tahaw kan pagkakaiba, magkaigwa nin pwedeng

poonan na pagkasinabotan. Mahalaga an an konsepto kan pagkasinabotan na ini huli ta

ini minagikan man sa boot, ini an boot na nakakakamati kan kapwa boot. Sa pagmati na

ini kan kapwa boot, an relasyon minapoon na magkaigwa nin bagong pangaran, ini an

inaapod nyato na pakikipagkapwa. An pakikipagkapwa sarong pagsaboot kan kapwa

boot. Sa tahaw nin pagkakaiba, an sadiri nakakakua nin pagkaayon huli sa pagiging kapw
boot. Digdi ta na nasasabotan an kahulugan kan tataramon na kairiba o kaibahan. An

pagiriba sarong pakikipagkapwa kun sain an boot iyo an minapamati sa kapwa boot. Sa

arog kaining kahulugan, an pakikiiba sarong klase nin pagako kan katungdan sa kapwa na

dai nanggad sya masolo sa saiyang pagiging iba. An kaibahan dai minabaya sa saiyang

kairiba. An paggamit kan ekspresyon an agom bilang kairiba sa buhay tunay na magiging

makahulugan kun hihilingun sa arog kaining pagkasabot.

Alagad dai digdi natatapos an pakikipagkapwa nyato na mga Bikolano. Para sako,

an pinakahararom na pakikipagkapwa iyo an pakikisumaro. An pakikisumaro hali sa ugat

na saro. Pwede nyatong isipon na apwera sa “bagay” o “iba” na parehong nagpapahayag

kan kayaonan, an saro man sarong metapisikal na konsepto. Sa matematika, an kayaonan

nin mga numero minapoon sa saro. An “bagay” man arog kaini huli ta maaraman ta an

bagay kun ano sya kun namatean nyato an dawa saro sa mga ini. Dai maaraman na an

kahoy kahoy mananggad kun dawa saro kaini mayo ka pang nahihiling. Asin iyo man sa

“iba.” An “iba” mahihiling na iba kun an sadiri nahiling na nguna an saiyang sadiri bilang

sarong sadiri kaya pwede nya nang sabihon na an nasa hampangan nya ibang sadiri. Kun

siring, an kayaonan namamatian sa paglaog kan saro.

Nasasabotan kan sarong sadiri sa paagi kan saiyang pagluwas sa saiyang sadiring

kinaban na sya saro sana sa kadakulan nin mga yaon. Nahihiling nya na sya yaon sa

tahaw kan kadakul na mga yaon na lambang saro iba sa saiyang pagiging sarong sadiri.

Huli sa pagkasabot na ini na sya saro-saro sana, nakakamati sya nin pagkapurisaw huli ta

mayo syang laban sa kadakulaan kan saiyang kinamumugtakan.

Alagad dawa ngani nasasabotan na sya saro sa tahaw kan kadaklan, an pagsabi sa

sadiri na “ako sarong sadiri” bako sanang pagpahayag nin matematikal na numero alagad
pagpahayag man kan sarong paghiling na kabilugan. An “ako an sakong sadiri” minasabi

kan sarong pagpahiling sa sadiri na dai purughay kundi sararo, bakong watak kundi bilog.

Kun siring, sa pagiging saro – ngunyan, bilang sarong bilog na sadiri – minapoon an

maogmang pagsupay kan boot tanganing makipagkapwa sa saro pang sadiri asin ini an

inaapod na pakikisumaro.

Sa pakikisumaro nalalampasan an pagkakaiba dawa ngani iginagalang pa man

giraray an kaibahan. Sa pakikipagkapwa na nakagamot sa pakikisumaro, dai na hinihiling

kan duwang magkaibahan an saindang pagkakaiba kundi mas nahihiling na an pagiging

saro. Kaya minasabi kita, “nasasabotan taka huli ta bako na ikang iba sako.” Ini hararom

na pahayag na an boot sabihon nahihiling na kan sarong tawo an pinaka-boot kan kapwa

tawo, asin huli kaini, hararom na saiyang pagkamidbid sa kapwa na dawa dai na ngani

magtaram, masasabotan nya na namamatean huli ta an saiyang pagmate asin an pagmate

kan saiyang kapwa, saro na sana. An pagiinaguman sarong halimbawa kaini. Kaya ngani

sa rito kan kasal, sinda hinuhulitan: “poon ngunyan, kamong duwa saro na sana.” Sa hulit

na ini yaon an paghiling enot, sa pagiging magkaiba ( “kamong duwa”) asin pangaduwa,

na ining pagkaiba kaipuhan na malampasan asin hilingon sinda saro na sana.

Siring man, digdi nyato mahihiling kun tano mayong pagkakasararo an satuyang

nasyon. Ini huli ta dai pa kita minaabot sa konsepto kan “sarong nasyon” huli ta yaon kita

hanggan ngunyan sa konsepto kan magkairiba-ibang rehiyon. Dawa pa magiribahan kita

sarong pyesta, dai pa kita minahiling na lagpas sa pagiribahan, dai pa kita minahiling

bilang saro – asin kun siring, bilog – na nasyon.

An pakikipagkapwa dai man limitado sa ngunyan-digdi na presensya. An

pagpamibi halimbawa sarong espiritwal na gawe na an gamot iyo an pagkasararo. Sa

Katolikong pagtubod halimbawa minatubod sa kapangyarihan kan pagpamibi huli sa

pagkakasaro kan gabos na kabtang kan Simbahan. Bako sanang magkairibahan an mga

santos sa langit, an mga kalag sa purgatoryo asin an mga tawong dagos na nakikilaban,

sinda, sa Katolikong pagtubod, sarong pagkasararo.

Sa pakikisumaro man mahihiling an relasyon nyato sa Dyos. “An Dyos nanitawo,

asin nakisumaro sa satuya.” An Dyos bako sanang kaiba nyato alagad kasaro nyato

mismo. Yaon an Dyos nageerok mismo sa satuyang boot, nakikisumaro sa satuyang

pagkatawo. Kaya siring man kun igwang nagadan, kita dai sana minasabi na siya kaiba na

nin Dyos, kita minapamibi na sya makisumaro na sa Dyos. Arog kaining pagpamibi,

nahihiling ta an daing sagkod na pakikipagrelasyon sa satuya kan Dyos.

Kaya siguro, dapat ta nang sanglian an sarong tataramon sa pamibion na Pag-

omawon an Dyos na arog kaini: "Hesukristo kaiba nin Espiritu Santo sa kamurayawan

nin Dyos Ama.” Ini huli ta an relasyon kan Santisima Trinidad bako sanang pag

iiribahan, sinda tunay na modelo nin pagkasararo. Sinda nakikisumaro sa lambang

persona. Digdi an kahulugan kan sinabi ni Hesus, "an siisay man na nakahiling sako,

nakahiling na sa Ama. Ako asin an Ama, saro sana."

Sa pagtapos, masasabi nyato na an pakikisumaro sarong oragon na birtud kan mga

Bikolano. Ini minagikan sa sarong boot na mayong pag sagin-sagin huli ta kun igwa nin

maskara, mayo an tunay na pakikisumaro. An pakikisumaro sarong pag orolay kan mga

boot na dawa pa magkairiba, mas namamati an pagiging saro. Sa huri, an pakikisumaro

minatao kan sarong relasyon na dai limitado kan ngunyan asin digdi na presensya. An

padagos na pag mati kan presensya kan kapwa - harani man o harayo, buhay man o gadan

- sarong pakikisumaro. Kita gabos inaapudan na tunay na makisuamaro sa satuyang

kapwa. Digdi sana masasabotan kun ano an boot sabihon kan satuyang haloy ng

minamawot na pagkasararo.