Goed gelezen

E W O U D S A N D E R S EN N O P MAAS

Goed gelezen
1 0 J A A R DE N A T I O N A L E VOORLEESDAG

STICHTING LEZEN

AMSTERDAM 2 0 0 3
© Ewoud Sanders en Nop Maas 2003
© Stichting Lezen 2003
EINDREDACTIE Jaap Engelsman en Desirée van der Zander
VORMGEVING Ramona Dales, Lijn 1, Amsterdam
DRUK Spinhex & Industrie, Amsterdam

ISBN 90-75876-25-6

OPLAGE 6000 exemplaren

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van
druk, fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande
toestemming van Stichting Lezen.
 Inhoud

Woord vooraf
Barry Wiebenga
7

T i e n s c h e t s e n u i t de p r a k t i j k
van het voorlezen
Ewoud Sanders
9

T i e n h o o f d s t u k j e s u i t de
geschiedenis van het voorlezen
Nop Maas
35

T i e n j a a r De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g
Marieke van Dormolen
Desirée van der Zander
67

Gebruikte literatuur

78
 Woord vooraf

Het w o o r d l e z e n h e e f t aan z i c h z e l f g e n o e g . A f l e z e n , b i j l e z e n ,
d o o r l e z e n , i n l e z e n , m e e l e z e n , o v e r l e z e n , t e g e n l e z e n , uitle-
z e n - b e t e r w o r d t 't er n i e t v a n . Dit s o o r t l e z e n v e r w i j s t
v o o r a l n a a r w e r k , h e t is een v e r p l i c h t i n g . En w e r k m o e t af,
liefst e e n b e e t j e v l u g . S n e l l e z e n is j a r e n l a n g e e n p o p u l a i r e
c u r s u s g e w e e s t . Een t a l e n t als dat v a n R e m c o C a m p e r t w a s
n o d i g o m deze verdrietige reeks te d o o r b r e k e n : hij leerde ons
eetlezen.
G e l u k k i g is er de s p r e e k w o o r d e l i j k e u i t z o n d e r i n g o p de
r e g e l : v o o r l e z e n . V o o r l e z e n v e r w i j s t n a a r p l e z i e r , n a a r ge-
d e e l d plezier. De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g is d a a r v a n h e t beste
b e w i j s , al t i e n j a a r l a n g . Een h a l f m i l j o e n k i n d e r e n i n de ba-
s i s s c h o o l l e e f t i j d h e e f t o p De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g h u n pu-
b l i e k v a n k l a s g e n o t e n en o u d e r s v e r m a a k t m e t de t i j d l o z e ste-
kelige h u m o r v a n Roald Dahl, de h e r k e n b a r e eigentijdse
s c h e t s e n van C a r r y Slee en b o e i e n d e f r a g m e n t e n v a n h o n d e r -
den a n d e r e a u t e u r s . Zo h e b b e n zij d o o r De N a t i o n a l e Voor-
leesdag kennisgemaakt m e t het plezier dat voorlezen biedt.
Tien j a a r De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g is h e t succes v a n v e l e n .
Naast i n i t i a t i e f n e m e r S t i c h t i n g L e z e n z i j n dat S t i c h t i n g Col-
l e c t i e v e P r o p a g a n d a v a n h e t N e d e r l a n d s e B o e k (CPNB) en d e
V e r e n i g i n g v a n O p e n b a r e B i b l i o t h e k e n NBLC, die een belang-
r i j k e rol s p e l e n bij de o r g a n i s a t i e v a n het e v e n e m e n t . Onmis-

7
b a a r is de i n z e t v a n d e vele b i b l i o t h e e k m e d e w e r k e r s en leer-
k r a c h t e n die s a m e n m e t de l e e r l i n g e n e e n succes m a k e n
v a n de v o o r l e e s w e d s t r i j d . O o k de vele b e k e n d e en m i n d e r
b e k e n d e N e d e r l a n d e r s die v o o r l e z e n o p s c h o l e n , c r è c h e s e n
a n d e r e p l a a t s e n d r a g e n s a m e n m e t de b e r o e p s k r a c h t e n b i j
a a n h e t succes.
T i e n j a a r De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g is a a n l e i d i n g o m e e n
a a n t a l v a n d e g e n e n die z i c h b i j z o n d e r v e r d i e n s t e l i j k ge-
m a a k t h e b b e n v o o r h e t v o o r l e z e n te o n d e r s c h e i d e n met
Het N a t i o n a l e V o o r l e e s l i n t j e .
Dit b o e k j e is er v o o r i e d e r e e n die z i c h m e t De N a t i o n a l e
V o o r l e e s d a g b e z i g h o u d t , als b l i j k v a n w a a r d e r i n g e n als sti-
m u l a n s o m verder te g a a n . Het gaat, h o e k a n h e t anders, over
(voor)lezen. E w o u d Sanders, j o u r n a l i s t en taalhistoricus, laat
ons m e e b e l e v e n h o e z i j n j o n g s t e z o o n d o o r te l e r e n l e z e n
z i c h letterlijk t o e g a n g v e r w e r f t tot een g r o t e r e w e r e l d . Histo-
r i s c h l e t t e r k u n d i g e N o p Maas l a a t z i e n d a t v o o r l e z e n o o k i n
d e w e r e l d v a n v o l w a s s e n e n al l a n g e tijd tot o n z e c u l t u u r be-
hoort.
Het b o e k j e s l u i t a f m e t e e n b e s c h r i j v i n g v a n 10 j a a r De Na-
tionale Voorleesdag.

Ik w e n s u veel l e e s p l e z i e r !

Barry Wiebenga
Directeur Stichting Lezen

8
SCHETSEN

UIT DE P R A K T I J K

V A N HET V O O R L E Z E N

Ewoud Sanders
 Kan iedereen voorlezen?

Nee, al w a s h e t m a a r o m d a t l a n g n i e t i e d e r e e n k a n l e z e n .
Dat l i j k t een b e e t j e flauw, m a a r l e z e n is v o o r de m e e s t e n v a n
ons z o v a n z e l f s p r e k e n d d a t w e er n a u w e l i j k s bij stilstaan dat
Nederland nog altijd tweehonderdvijftigduizend analfabe-
ten telt. En d a n z i j n n o g eens 1,3 m i l j o e n g e b o r e n en geto-
g e n N e d e r l a n d e r s functioneel ongeletterd - zoals dat in het
v a k j a r g o n h e e t . Zij k u n n e n d o o r g a a n s w e l h u n n a a m schrij-
ven, m a a r h e t i n v u l l e n v a n e e n f o r m u l i e r o f h e t l e z e n v a n
e e n b i j s l u i t e r b i j e e n g e n e e s m i d d e l is al te m o e i l i j k .
De b r o e r v a n m i j n v a d e r is a n a l f a b e e t . Ik v e r m o e d dat h i j
e i g e n l i j k z w a a r d y s l e c t i s c h is, w a n t d a t zit in de f a m i l i e .
Maar i n z i j n j e u g d w a s dyslexie n o g n i e t z o b e k e n d en bo-
v e n d i e n w a s h i j j o n g in de v e r k e e r d e tijd. Toen hij o p de ba-
s i s s c h o o l z a t b r a k de T w e e d e W e r e l d o o r l o g u i t . O m d a t h i j
j o o d s is, m o e s t hij o p e e n g e g e v e n m o m e n t v a n s c h o o l af.
Z i j n o u d e r s w e r d e n w e g g e v o e r d en t o e n hij m e t z i j n o u d e r e
b r o e r ( m i j n vader) zat o n d e r g e d o k e n , h a d d e n l e z e n en schrij-
v e n n i e t de h o o g s t e p r i o r i t e i t . T o c h m o e t hij o o i t een b e e t j e
h e b b e n k u n n e n l e z e n en s c h r i j v e n . Ik b e z i t een p a a r b r i e v e n
v a n m i j n v a d e r a a n z i j n m o e d e r , die t o e n in W e s t e r b o r k zat.
O n d e r a a n e e n v a n die b r i e v e n h e e f t m i j n o o m g e s c h r e v e n :
'Nu lieve m o e d e r doe u de g r o e t e n a a n Jac. Nu v o o r d e z e e e n
stevigen p a k k e r d . '

11
De letters w i e b e l e n alle k a n t e n o p , er z i j n u i t h a l e n n a a r on-
d e r en n a a r b o v e n , h e t z o u k u n n e n z i j n d a t hij e e n z i n h e e f t
n a g e t e k e n d die m i j n v a d e r v o o r h e m h e e f t ' v o o r g e s c h r e v e n ' ,
m a a r k e n n e l i j k h e e f t h i j o o i t k u n n e n l e z e n en s c h r i j v e n .
Later is d a t v e r m o g e n h e l e m a a l v e r l o r e n g e g a a n . M i j n o o m
w e r d h u l p k o k in e e n b e j a a r d e n t e h u i s e n ik w e e t n o g g o e d
d a t h i j er een e n o r m e h e k e l a a n h a d als f a b r i k a n t e n de ver-
p a k k i n g v a n i n g r e d i ë n t e n en e t e n s w a r e n v e r a n d e r d e n . M i j n
o o m keek n a a r logo's en k l e u r e n e n v o r m e n . Zo wist hij m e e l
te o n d e r s c h e i d e n v a n b l o e m , s u i k e r v a n z o u t , m e l k v a n kar-
nemelk enzovoorts.
Z i j n a n a l f a b e t i s m e w e e r h i e l d h e m er n i e t v a n o m te rei-
z e n . T o e n h i j n o g g e e n k i n d e r e n h a d - h i j k r e e g er u i t e i n -
d e l i j k v i e r - t r o k h i j er i n z i j n e e n t j e o p u i t m e t z i j n b r o m -
m e r . Bij v e r k e e r s b o r d e n h i e l d h i j v o o r b i j g a n g e r s s t a a n d e .
'Ach, i k b e n m i j n b r i l v e r g e t e n . K u n t u m i j v e r t e l l e n w a t e r
o p d a t b o r d staat?'
Later w e r d z i j n eerste k i n d z i j n v o o r l e z e r . M i j n n i c h t j e
k o n al h e e l j o n g l e z e n . Van a c h t e r o p de b r o m m e r gidste zij
m i j n o o m n a a r w a a r h i j w e z e n w i l d e . Een g r o t e l i e f d e v o o r
l e z e n h e e f t ze e r b i j m i j n w e t e n n i e t a a n o v e r g e h o u d e n .

12
 Kan iedereen die kan lezen voorlezen?

Nee, z e l f k a n ik b i j v o o r b e e l d h e e l s l e c h t v o o r l e z e n . Wat h e t
is, w e e t ik niet, h e t z a l g e n e t i s c h w e l v e r w a n t z i j n a a n de af-
wijking van mijn oom, maar dan in zwaar verdunde vorm.
Het l u k t m i j e e n v o u d i g w e g n i e t o m een tekst f o u t l o o s
v o o r te l e z e n . Zelfs n i e t e e n v e r h a a l t j e v a n Jip e n J a n n e k e .
Het g a a t s o m s e e n p a a r regels g o e d , m a a r v e r v o l g e n s b e g i n t
h e t g e d o n d e r . T i j d e n s h e t v o o r l e z e n l i j k e n w o o r d e n spon-
t a a n n a a r e e n a n d e r e p l a a t s in de z i n te s p r i n g e n , n a a r vo-
r e n o f n a a r a c h t e r e n . Er k o m e n w o o r d e n b i j die er n i e t
staan, en e r v e r d w i j n e n w o o r d e n die er w é l staan. Ik h e b de
i n d r u k dat er e e n p a t r o o n in zit: te veel k o r t e w o o r d e n bij
elkaar - Jip en Janneke! - l e v e r e n al snel p r o b l e m e n op. Maar
o o k de h e r h a l i n g v a n b e p a a l d e k l a n k e n l e i d t tot g e h a k k e l
en g e s t a m e l .
Als k i n d v o n d ik h e t d a n o o k v e r s c h r i k k e l i j k o m o p s c h o o l
de v o o r l e e s b e u r t te k r i j g e n . Als er tijdens een les v o o r g e l e z e n
m o e s t w o r d e n , p r o b e e r d e ik m e - m e t h e t k l a m m e z w e e t in
m i j n h a n d e n - o n z i c h t b a a r te m a k e n . Maar o n h e r r o e p e l i j k
w a s ik a f e n toe de sigaar.
Na de b a s i s s c h o o l h e b i k h e e l l a n g n i k s m e e r w i l l e n voor-
l e z e n , m a a r h e t b e g o n w e e r t o e n ik k i n d e r e n k r e e g . M i j n
v r o u w k a n j u i s t erg m o o i v o o r l e z e n - s o m s d e n k il< dat ik
h a a r d a a r o p h e b u i t g e z o c h t - en ik w i l d e niet achterblijven.

13
Toen o n t d e k t e i k iets v r e e m d s . Het k o s t m i j z ó v e e l m o e i t e
o m e e n t e k s t f o u t l o o s v o o r te l e z e n , d a t ik al s n e l n i e t m e e r
b e g r i j p w a a r h e t over gaat. G e l o o f me, d a a r ga j e h e e l eento-
nig van voorlezen.
O m d a t te v o o r k o m e n b e d a c h t i k e e n list: eerst las ilc e e n
z i n snel v o o r m i j z e l f , o m h e m d a a r n a z o m o o i m o g e l i j k v o o r
te d r a g e n . Maar d o o r d e z e t a c t i e k o n t s t o n d e n er a l l e r l e i on-
n a t u u r l i j k e p a u z e s , w a a r i n m i j n k i n d e r e n m i j v e r b a a s d aan-
k e k e n . Zo v a n : w a a r o m s t o p j e n u ? Wat is er a a n d e h a n d ?
O m d a t m i j n v o o r l e z e n v o o r alle p a r t i j e n o n b e v r e d i g e n d
was, b e n ik al snel o v e r g e s t a p t o p h e t v e r t e l l e n v a n v e r h a a l -
tjes. Dat v i n d e n m i j n k i n d e r e n o o k l e u k .
Ik w e e t z e k e r dat m i j n v o o r l e e s a f w i j k i n g v a s t l i g t in de ge-
n e n , w a n t m i j n d o c h t e r h e e f t h e t o o k . Ze is w e i e e n s getest
o p dyslexie, m a a r dat is h e t n i e t precies, h o e w e l w e h e t v o o r
het g e m a k wel zo n o e m e n .
Bij m i j h e e f t al die stress r o n d v o o r l e z e n e r t o e g e l e i d d a t
ik e e n h e l e tijd g e e n b o e k e n m e e r w i l d e l e z e n . Tot m i j n vijf-
t i e n d e h e b i k b i j n a a l l e e n strips g e l e z e n . M i j n d o c h t e r - in-
m i d d e l s d e r t i e n - is o o k d o l o p de Donald Duck, m a a r zij zit
tevens u r e n v o o r h a a r l o l te l e z e n in e e n b o e k . Z o l a n g h e t
maar niet hardop hoeft.

M
 Luchtlezen

Het is n i e t a l l e e n m a a r l e u k o m e e n o u d e r e b r o e r en z u s te
h e b b e n . Ze z i j n sterker, k u n n e n h a r d e r h o l l e n , ze m o g e n
l a n g e r o p b l i j v e n en a n d e r e d i n g e n o p televisie z i e n , é n ze
k u n n e n eerder lezen.
Dat laatste k o n B e n j a m i n , o n s j o n g s t e k i n d , o p een gege-
v e n m o m e n t n i e t l a n g e r u i t s t a a n . Dit w e r d d u i d e l i j k t i j d e n s
de v i e r i n g v a n Sinterklaas, o p p a k j e s a v o n d . In o n s g e z i n is
h e t t r a d i t i e o m bij i e d e r c a d e a u t j e - h o e k l e i n o o k - e e n ge-
d i c h t te m a k e n . Dat m a g e e n g e d i c h t j e v a n t w e e regels z i j n ,
als er m a a r iets b i j zit. H o o g s t a a n d e v e r z e n z i j n h e t n i e t e n
s o m m i g e k o m e n i e d e r j a a r t e r u g , z o a l s : 'De Sint w i l n i e t
j o k k e n , / i n dit p a k j e z i t t e n s o k k e n . ' En: 'Hé l e k k e r e spetter,/
dit is een c h o c o l a d e l e t t e r . ' Evenals: 'Wat zit er i n dit cadeau?/
Maak h e t m a a r o p e n , d a n zie j e h e t z o . '
We z i j n o o i t m e t die g e d i c h t e n b e g o n n e n n a e e n sinter-
k l a a s v i e r i n g w a a r o p de k i n d e r e n als b e z e t e n e n h e t e n e n a
h e t a n d e r e p a k j e h a d d e n o p e n g e s c h e u r d , z o n d e r veel aan-
d a c h t v o o r de i n h o u d . Nu is b i j er ieder p a k j e e e n m o m e n t
van rust: het gedicht wordt voorgelezen, het cadeau wordt
u i t g e p a k t en b e w o n d e r d , en s o m s w o r d t er n o g een h e b b e r i g
d a n k l i e d j e g e z o n g e n d a t u i t m i j n s c h o o n f a m i l i e is m e e g e -
k o m e n , n a m e l i j k : 'Sinterklaasje d a n k j e w e l , trek m a a r dikwijls
a a n de bel.'

15
De o u d e r e k i n d e r e n l e z e n de g e d i c h t e n die ze k r i j g e n z e l f
voor, m a a r B e n j a m i n k o n d a t v o r i g j a a r n o g niet. En d u s
o n t s t o n d er r u z i e over w i e z i j n g e d i c h t e n m o c h t v o o r l e z e n ,
w a n t m i j n k i n d e r e n l a t e n e e n k a n s o m e r g e n s r u z i e over te
m a k e n n i e t g r a a g o n b e n u t . 'Nee, ik was!' 'Niet, n u is h e t m i j n
beurt!' 'Benjamin, jij m o e t zeggen wie m a g voorlezen!'
Maar B e n j a m i n - die t o e n v i j f w a s - w i l d e h e l e m a a l n i e t
de h e l e t i j d v o o r g e l e z e n w o r d e n . Hij w i l d e l a t e n z i e n d a t h i j
o p dit p u n t n i e t v o o r z i j n b r o e r o f z u s o n d e r d e e d . En d u s
v o u w d e hij, hoewel hij indertijd n o g geen letter k o n lezen,
m e t e e n p l e c h t i g g e b a a r h e t p a p i e r o p e n w a a r o p in f r a a i e
k r u l l e t t e r s e e n g e d i c h t s t o n d g e s c h r e v e n . 'Lieve B e n j a m i n , '
i m p r o v i s e e r d e hij, t u r e n d o p h e t b l a a d j e , 'de s i n t h e e f t v o o r
j o u e e n c a d e a u m e e g e n o m e n , h e l e m a a l u i t S p a n j e . Je b e n t
e e n h e l e lieve j o n g e n , ik h o o p d a t j e h e t m o o i v i n d t . Maak
h e t m a a r o p e n d a n zie j e h e t z o . '
Hij s p r a k m e t g r o t e z e l f v e r z e k e r d h e i d , z o n d e r o p o f o m
te k i j k e n . Het r i j m d e n i e t , m a a r ik v o n d dit h e t m o o i s t e ge-
d i c h t d a t die a v o n d w e r d v o o r g e d r a g e n .

16
 Lezen is voorlezen

In b o e k e n over de g e s c h i e d e n i s v a n h e t l e z e n staat v a a k d a t
de m e n s e n vroeger, zeker tot in de M i d d e l e e u w e n , altijd hard-
op l a z e n . Pas later z o u h e t s t i l l e z e n z i j n ' o n t d e k t ' .
Of dit w a a r is w e e t i k n i e t - er z i j n ook d e s k u n d i g e n die dit
bestrijden.
Wel w e e t ik d a t l e z e n b i j k i n d e r e n a l t i j d b e g i n t m e t vooi"-
l e z e n . Gek g e n o e g is dat k e n n i s die j e snel vergeet, a l t h a n s
z o g i n g h e t bij m i j . We z i j n z o g e w e n d o n d e r s c h e i d te ma-
k e n t u s s e n s t i l l e z e n en v o o r l e z e n , d a t j e h e t o p n i e u w m o e t
m e e m a k e n o m te z i e n d a t s c h r i j v e n , l e z e n e n v o o r l e z e n bij
j o n g e k i n d e r e n a a n v a n k e l i j k é é n p o t nat is.
Het a f g e l o p e n h a l f j a a r h e e f t B e n j a m i n , ons j o n g s t e k i n d ,
l e r e n l e z e n en s c h r i j v e n . Hij is n u zes, en na e e n s l o m e s t a r t
b e g i n t h i j het a a r d i g o n d e r de k n i e te k r i j g e n . Dat h e e f t h e m
v e e l e n e r g i e g e k o s t . O m d a t w i j v a n s c h o o l te h o r e n k r e g e n
dat hij wel een extra steuntje kon gebruiken, n a m e n wij op
e e n g e g e v e n m o m e n t b i j n a d a g e l i j k s e e n e e n v o u d i g lees-
b o e k j e m e t h e m d o o r . Z o ' n b o e k j e dat w e m e l t v a n de k o r t e
w o o r d e n , z o a l s maan, bal en pan.
Soms, als d a t z o u i t k w a m , o e f e n d e n w e m e t h e m aan tafel,
d i r e c t n a h e t a v o n d e t e n . T u s s e n de p a k k e n v l a en y o g h u r t
v r o e g e n we d a n : 'En w e l k e l e t t e r is dit?' 'Een b u h . ' En dit:
'Een ah.' En w a t is de laatste l e t t e r ? 'Een l u h . '

17
 ' N o u e n w a t staat d a a r d a n ? '
'?'

' K o m op, b u h , ah, l u h . W a t staat d a a r ? Zeg h e t m a a r eens

s n e l a c h t e r e l k a a r . Buh, ah, l u h . Buh-ah-luh.'
Tot o n z e v e r b i j s t e r i n g , e n t o t g r o t e h i l a r i t e i t v a n z i j n ou-
d e r e b r o e r e n zus, z e i B e n j a m i n v e r v o l g e n s d i n g e n als pap.
Of vla - o f iets a n d e r s d a t t o t a a l n i e t o p b u h - a h - l u h leek.
S o m s m o e s t er w e l t i e n k e e r b-a-1 w o r d e n g e l e z e n v o o r d a t
h e t k w a r t j e viel. Dat g i n g d a n a l t i j d g e p a a r d m e t e e n g r o t e
o p l u c h t i n g , g e c o m b i n e e r d m e t v e r b a z i n g . 'Bal! Er staat bal!'
A a n alles z a g j e dat die v e r b a z i n g v o o r a l v o o r t k w a m u i t h e t
feit d a t h i j z o j u i s t e e n w o o r d h a d o n t r a f e l d d a t te m a k e n
h a d m e t e e n v o o r w e r p d a t h i j b u i t e n g e w o o n g o e d k e n d e . Je
z a g als h e t w a r e h e t w o o r d en de z a a k in z i j n v e r b e e l d i n g
langzaam samenvallen.
Die v e r b a z i n g h e b i k l a t e r n o g h e e l v a a k g e z i e n . B i n n e n
e e n p a a r m a a n d e n g i n g h e t l e z e n veel beter. M i j n v r o u w liet
h e m m e e l e z e n i n de b o e k j e s die zij v o o r l a s . Zij las de eerste
z i n e n h i j de t w e e d e ; o f hij v a n i e d e r e z i n h e t laatste w o o r d ,
o f zij de linker- en hij de r e c h t e r p a g i n a . Vooral bij l a n g e woor-
den w o n d e v e r b a z i n g h e t k e e r o p keer. 'Ver... vréselijk... vre-
selijk!'
Later k r e e g h i j er o o k l o l in o m over m i j n s c h o u d e r m e e
te l e z e n i n de k r a n t . Zo r i e p h i j o p e e n d a g , n a d a t h i j l e t t e r
v o o r l e t t e r e e n k o p h a d g e s p e l d , o p e e n s : 'Daar staat Foute
M a n n e n ! ' (Het s t u k g i n g over de v r a a g ' W a a r o m v a l l e n j o n -
ge v r o u w e n z o v a a k o p f o u t e m a n n e n ? ' )
Met h e t l e z e n v l o t t e h e t s c h r i j v e n . En m e t h e t s c h r i j v e n

18
h e t b e s e f d a t w o o r d e n s o m s h e e l a n d e r s k l i n k e n d a n j e ze
spelt. Zo zei hij pas: 'Pappa, j e z e g t kijk-kuh, maar je schrijft
kijk-ken.' En: ' M a m m a , n o u w e e t ik het. Als j e z e g t meer, d a n
is h e t n i e t m e t ir, m a a r m e t mmm eeeeer. Maar j e z e g t mir.'
Ondertussen spelt h i j d e w o o r d e n z o a l s h i j z e h o o r t . En
t o e v a l l i g s c h r i j f t hij e r r u g veel. Dat h e e f t v e r s c h i l l e n d e re-
d e n e n . In de eerste plaats is m i j n v r o u w een c o r r e s p o n d e n t i e
m e t de k i n d e r e n b e g o n n e n o p de pc, o p d i g i t a l e post-it-stic-
lcers o p h e t b u r e a u b l a d . Dat l e v e r t a l l e r l e i v r a g e n en m e d e -
d e l i n g e n o p . Zoals: ' M a m m a g ik r u t g u r o p b e l u n ? m a m k u s
b e n d o e g . ' En: 'Hoe g i n g h e t b i j h e t w i n g k o l s e n t u r u m ? ? ? ?
ik d a g t u t w e l t o g ? m a m w a t a a r d u g d a t j e n o g e e n b e r i g j e
s t u u r t ? j u u l i e n e t s o o lief p a p e n m a m x x x ben.' En o o k : ' M a m
ilc g a a s p e e l u h o e w a s h e t o p j o u w e r u k d a t f r a a g ik m i j a f ? ?
f u r tel h e t o p h e t p u r i g j u [berichtje] g a a g ? '
D a a r n a a s t p l a k t e n l e g t hij overal i n h e t h u i s b r i e f j e s . O p
de d e u r v a n z i j n z u s las il< eens 'doei s t o m e j e t ' , e n o p de
d e u r v a n z i j n b r o e r 'stiin is e e n k u t j o g ' . Maar de g r o o t s t e
hoeveelheid fonetisch gespelde tekst lezen wij op briefjes
w a a r o p B e n j a m i n a f s p r a k e n m e t ons bevestigt. Sinds e e n
p a a r m a a n d e n m a a k t hij er een p u n t v a n o m allerlei afspra-
k e n - over h o e laat h i j m a g o p b l i j v e n , over w a n n e e r hij n i e t
h o e f t over te b l i j v e n , over w a t w e straks g a a n k o p e n o f ha-
l e n - vast te l e g g e n o p e e n b r i e f j e . Dat h e e f t een b u i t e n g e -
w o o n d w a n g m a t i g e k a n t . Als j e in een w i n k e l t e g e n h e m
z e g t 'straks o p de t e r u g w e g k o p e n w e bij een t a n k s t a t i o n v o o r
i e d e r e e n e e n s n o e p j e ' , d a n r u s t hij n i e t v o o r d a t dit is opge-
s c h r e v e n . Let w e l : dit m o e t s t a n t e p e d e g e b e u r e n , m e t e e n

19
d a a r in d e w i n k e l . Hij v r a a g t o m een p e n en e e n p a p i e r t j e ,
o f h i j r e g e l t die zelf, en z i t t e n d o p de g r o n d o f e l d e r s l e g t
h i j c o n t r a c t u e e l vast w a t er z o j u i s t is t o e g e z e g d . 'Vij g a a n
s n o e p k o o p u f o r d e k i n d e r u . ' 'Ben m a g m o g u u n fiedieoo
k o o p e v a n m a m h a a r geit.' 'Donderdag gaat b e n t h u i s e e t u .
M a m h a a l t b e n op!' 'Mam v u z o u d e n tog als v u t r u g z i j n m o g e
ve t o g m u s g i e n als v y g e n r u u s i e m a a k u t o g e e n s n o e p j e in
de w i n g k o l . '
W i j b e z i t t e n i n m i d d e l s t i e n t a l l e n v a n dit s o o r t a f s p r a a k -
b r i e f j e s . S o m s staat er e e n t e k e n i n g e t j e b i j , m a a r m e e s t a l
b e s t a a n ze a l l e e n u i t tekst.
Het z i j n t e k s t e n die w i j a l t i j d h a r d o p m o e t e n v o o r l e z e n ,
e n s o m m i g e w o o r d e n z e l f s een p a a r keer, v o o r d a t w e begrij-
p e n w a t er staat.

20
 Verkeersborden voorlezen

Ik h e b d e i n d r u k d a t h e t c u l t u r e l e b e l a n g v a n v e r k e e r s b o r -
d e n w o r d t o n d e r s c h a t . En d a n in h e t b i j z o n d e r de b e t e k e n i s
v a n v e r k e e r s b o r d e n v o o r k i n d e r e n die l e r e n l e z e n .
Zelf k e n ik é é n k i n d dat z i c h z e l f h e e f t l e r e n l e z e n m e t be-
h u l p v a n v e r k e e r s b o r d e n . Vanaf de a c h t e r b a n k b l e e f hij m a a r
e i n d e l o o s a a n z i j n v a d e r en m o e d e r v r a g e n : 'Welke l e t t e r is
d a t ? ' 'En die?' Tot h i j e r v o l d o e n d e in z i j n h o o f d h a d verza-
m e l d o m e e n v o u d i g e w o o r d e n te k u n n e n l e z e n .
Ik geef toe, het gaat o m een heel s l i m kind, hij zit i n m i d d e l s
op een tweetalig v w o .
M a a r veel m e e r k i n d e r e n l e r e n cijfers en letters v a n ver-
k e e r s b o r d e n . Zo v r e e m d is dat n i e t - N e d e r l a n d s e k i n d e r e n
z i t t e n l a n g e r en v a k e r in de a u t o d a n o o i t t e v o r e n . In de so-
c i o l o g i e is d a a r i n m i d d e l s de t e r m achterbankgeneratie voor
bedacht.
Ook m i j n k i n d e r e n z i j n een tijdje gefascineerd geweest d o o r
v e r k e e r s b o r d e n . Maar de o u d s t e t w e e w a r e n er n o o i t z o be-
z e t e n v a n als B e n j a m i n , o n z e j o n g s t e .
B e n j a m i n h o u d t h e t s o m s w e l een u u r l a n g vol o m i e d e r
v e r k e e r s b o r d dat hij ziet, v o o r te l e z e n . En hij k e n t b i j n a alle
veelvoorkomende borden - een verdienste van m i j n vrouw,
die n u e e n m a a l m e e r m e t de k i n d e r e n r o n d r i j d t d a n ik. 'Hier
m a g j e t a c h t i g ' , z e g t hij d a n . Of: 'Hier m a g j e n i e t i n h a l e n . '

21
Hij zit o p h e t p u n t j e v a n z i j n stoel o m ze a l l e m a a l te k u n n e n
l e z e n . En h i j s t o p t n i e t n a é é n m e l d i n g . Als e r g e n s v i j f k e e r
a c h t e r e l k a a r staat ' d i t is e e n v o o r r a n g s w e g ' - en d a t k o m t
h é é l v a a k v o o r - d a n h o o r j e d a t v i j f keer. Veel v a r i a t i e b r e n g t
hij in zijn mededelingen niet aan. 'Hier mag je tachtig.'
'Hier m a g j e t a c h t i g . ' 'Hier m a g j e n o g steeds t a c h t i g . '
W e l v r a a g t hij a f en toe h o e d e b e p a l i n g o p h e t verkeers-
b o r d z i c h v e r h o u d t tot de w e r k e l i j k h e i d . 'Hier m a g j e tachtig.
Hoe h a r d r i j d e n w e n u ? H o n d e r d ! Oh hoh!' Hij v i n d t h e t m a a r
n i k s d a t w i j de s n e l h e i d s b e p a l i n g e n z o v a a k a a n o n z e laars
l a p p e n . 'Dat is o o k n i e t n e t j e s , ' z e g t m i j n v r o u w d a n , ' m a a r
ik k a n n i e t g o e d t e g e n dat g e t r e u z e l . '
B e n j a m i n leest h e t v a a k s t v e r k e e r s b o r d e n v o o r als h i j al-
l e e n m e t e e n v a n ons in de a u t o zit. Maar hij d o e t h e t o o k
w e i e e n s als w e m e t z ' n a l l e n o p stap z i j n . Dat d u u r t e c h t e r
nooit lang.
'Hier m a g j e v i j f t i g . '
'Hier m a g j e v i j f t i g . '
'Hier m a g j e v i j f t i g . '
'Jaaha! N o u w e t e n w e h e t wel!', r o e p e n z i j n b r o e r o f z u s
dan, s o m s gelijktijdig. Z o n d e r s c h u l d g e v o e l geven w e d a n een
e x t r a d o t gas.

22
 Tempo

Laatst h o o r d e i k o p de r a d i o e e n o u d g e l u i d s f r a g m e n t . Het
g i n g o m e e n d o m i n e e die m e e d e e d a a n een b i j b e l q u i z . De
quizmaster vroeg h e m welke volkeren er indertijd in het
l a n d K a n a a n w o o n d e n . 'De K a n a a n i e t e n e n de A m o r i e t e n ' ,
zei de d o m i n e e , en d a a r n a b l e e f h e t z o ' n tijd stil dat i k d a c h t
d a t er t e c h n i s c h iets w a s m i s g e g a a n i n H i l v e r s u m . Was de
z e n d e r w e g g e v a l l e n ? Of h a d m i j n r a d i o h e t p l o t s e l i n g bege-
v e n ? Nee, w a n t d e d o m i n e e h e r n a m h e t w o o r d . 'En d a n h a d
j e n o g de Ferezieten... e n de Hevieten.'
Weer w e r d h e t stil. O o k de q u i z m a s t e r zei n i k s . 'En daar-
n a a s t l e e f d e n er... de Jebusieten', zei de d o m i n e e . Stilte. 'En
de... G i r g a s i e t e n . '
Het g e l u i d s f r a g m e n t w a s te v o o r s c h i j n g e h a a l d o m te il-
l u s t r e r e n h o e v e e l k e n n i s s o m m i g e d o m i n e e s v r o e g e r v a n de
b i j b e l h a d d e n . Van w a n n e e r h e t f r a g m e n t d a t e e r d e w e r d er
n i e t b i j g e z e g d , ik v e r m o e d uit de j a r e n v i j f t i g o f zestig. 'Het
is t o c h i n d r u k w e k k e n d h o e v e e l m e n t o e n wist', zei de hui-
dige presentator, m a a r i k w a s veel m e e r o n d e r de i n d r u k v a n
h e t o n v o o r s t e l b a a r s t r o p e r i g e s p r e e k t e m p o . Let w e l : d e stil-
tes z u l l e n s l e c h t s s e c o n d e n h e b b e n g e d u u r d , m a a r i n m i j n
b e l e v i n g liet de d o m i n e e e n o r m e g a t e n t u s s e n z i j n w o o r -
den vallen.

Stiltekraters.

23
Sinds k o r t z i j n die k r a t e r s o o k b i j ons t h u i s te h o r e n . Na-
m e l i j k als B e n j a m i n p r o b e e r t o m de o n d e r t i t e l i n g o p de
televisie te l e z e n . Hij k a n n o g m a a r e e n p a a r m a a n d e n l e z e n
- d a t j e o o k stil k u n t l e z e n k o m t n i e t i n h e m o p . Ik v i n d d a t
h i j i n k o r t e tijd v r i j g o e d h e e f t l e r e n l e z e n , m a a r de o n d e r -
t i t e l i n g g a a t n a t u u r l i j k veel te s n e l v o o r h e m . Hij k o m t
d o o r g a a n s n i e t v e r d e r d a n de eerste d r i e o f v i e r w o o r d e n ,
e n d a n a l l e e n als h e t k o r t e w o o r d e n z i j n . Een l a n g w o o r d
a a n h e t b e g i n v a n e e n z i n is v o o r h e m v o o r a l s n o g e e n on-
n e e m b a a r obstakel.
En dus h o r e n w i j , als w e m e t z ' n a l l e n n a a r een g e z i n s f i l m
z i t t e n te k i j k e n , o p d o m i n e e s t e m p o de o p m a a t v a n z i n n e n
die o n d e r a a n h e t b e e l d v o o r b i j flitsen.
'Kom... jij... maar... eens...'
'Ben... je... gek... kom...'
'Weet... je... wat... we...'
Lang h o u d t hij dit n i e t vol, h e t is n o g te v e r m o e i e n d . S o m s
lezen wij, aangemoedigd door zijn initiatief, n o g een paar
z i n n e n a a n h e m voor, en o o k z i j n g r o t e r e b r o e r o f z u s d o e n
dat w e i e e n s . Maar d a a r n a is h e t back to normal: w i j l e z e n in
stilte de o n d e r t i t e l s , hij k i j k t e i n d e l o o s n a a r films w a a r h i j
geen woord van kan volgen.

24
 Stil voorlezen

Ik z i t a a n de e e t t a f e l de k r a n t te l e z e n , m i j n v r o u w z i t i n de
v o o r k a m e r televisie te k i j k e n . 'Ach, m o e t j e n o u t o c h h o r e n ' ,
r o e p ik o p e e n g e g e v e n m o m e n t . 'Ze h e b b e n h e r o ï n e gevon-
d e n i n de m o n d v a n e e n baby.'
'Waar?' r o e p t m i j n v r o u w .
'In A m s t e r d a m ' , r o e p i k t e r u g en ik b e g i n v o o r te l e z e n . Ik
lees n i e t l e t t e r l i j k w a t er staat; n a m e n laat ik g e m a k s h a l v e
w e g en ik lees a l l e e n de z i n n e n u i t h e t n i e u w s b e r i c h t die
mij het meest treffen.
'Bij e e n v e s t i g i n g v a n h e t p a r t i c u l i e r e k i n d e r d a g v e r b l i j f
h u p p e l d e p u p in A m s t e r d a m b l i j k t een w e e k g e l e d e n een bol-
letje h e r o ï n e te z i j n g e v o n d e n i n de m o n d v a n e e n b a b y ' ,
lees ik.
En: 'Een v a n de leidsters v o n d de b r u i n e k l e i a c h t i g e sub-
s t a n t i e i n de m o n d v a n h e t e l f m a a n d e n o u d e k i n d . Aan-
v a n k e l i j k d a c h t ze d a t h e t k a u w g o m was, zegt... e n z o v o o r t s . '
'Jezus', r o e p t m i j n v r o u w , m e t een h a l f o o g o p de film die
ze a a n h e t k i j k e n is. 'Walgelijk.'
Even later lees ik w e e r iets d a t i k n i e t v o o r m e k a n h o u -
d e n . 'Yoko O n o w o r d t v a n d a a g z e v e n t i g ' , g a l m ik.
'Zo o u d al', r o e p t m i j n v r o u w t e r u g .
Z o l e z e n w e e l k a a r bijna dagelijks k o r t e f r a g m e n t e n voor,
's o c h t e n d s aan de o n t b i j t t a f e l o f ' s a v o n d s als de k i n d e r e n

25
i n b e d l i g g e n . Het z i j n a l t i j d flarden, k o r t e z i n n e n die pre-
cies g e n o e g z e g g e n o m de f a n t a s i e te p r i k k e l e n . We d o e n
h e t s o m s o o k m e t de k i n d e r e n , m a a r die h e b b e n a a n e e n
p a a r z i n n e n n o g n i e t g e n o e g . Dat m a a k t h e t m i n d e r l e u k ,
w a n t v o o r j e h e t w e e t z i t j e e e n h e e l a r t i k e l v o o r te l e z e n é n
toe te l i c h t e n . ('Wat is e e n particulier kinderdagverblijf?' 'Wat
is substantie?')
Ik d e n k dat ik m i j n v r o u w w a t vaker v a n dit s o o r t tekstflar-
d e n t o e w e r p d a n zij m i j ; ik b e n v a n n a t u r e w a t o p d r i n g e r i -
ger. M a a r b i j k r a n t e n s t u k j e s die i k v o l g e n s h a a r n i e t m a g
m i s s e n , z e t zij g e r e g e l d e e n k r u i s j e . O f ze o m c i r k e l t ze. O o k
d a t is e e n m a n i e r v a n v o o r l e z e n , m a a r d a n i n stilte.

26
 Wetten

'Pappa, w a t is wetten?'
B e n j a m i n z i t o p h e t toilet, de d e u r h a l f o p e n .
'Wat b e d o e l j e ? ' r o e p ik t e r u g v a n u i t de k e u k e n , w a a r ik
h e t a v o n d e t e n sta k l a a r te m a k e n .
'Wat is wetten?' h e r h a a l t hij, n u m e t n ó g m e e r n a d r u k o p
h e t laatste w o o r d .
' H o e z o wetten? In w a t v o o r s o o r t z i n ? ' r o e p ik t e r u g , w a n t
ik h e b g e e n z i n o m n a a r h e m toe te l o p e n . Maar als hij daar-
n a w e e r iets r o e p t d o e ik d a t t o c h .
'Kijk m a a r ' , z e g t hij, m e t z i j n b r o e k o p z i j n enkels. 'Hier
staat het. "Annette is r i j k z o n d e r h e t te w e t t e n . ' "
Hij w i j s t n a a r e e n k r a n t e n k n i p s e l o p een p r i k b o r d a a n de
m u u r . Dat h a n g t er al m a a n d e n , m a a r h i j h e e f t h e t n o o i t
g e l e z e n , s i m p e l w e g o m d a t h i j tot v o o r k o r t n i e t k ó n l e z e n .
Op s c h o o l h e e f t h i j g e l e e r d v a n de l a n g e en de k o r t e e. De
l a n g e d a t z i j n er t w e e a c h t e r e l k a a r e n d u s z e g t h i j wetten,
t e r w i j l er staat A n n e t t e is r i j k z o n d e r h e t te w e t e n . '
Het is e e n k n i p s e l d a t m i j n v r o u w , die A n n e t t e h e e t , v a n
h a a r zus t o e g e s t u u r d h e e f t g e k r e g e n . Het g a a t over een Noors
a d v o c a t e n k a n t o o r d a t o p z o e k is n a a r e e n A n n e t t e die i n
1959 i n R o t t e r d a m is g e b o r e n - n e t als m i j n v r o u w . D e z e An-
n e t t e is d e d o c h t e r v a n een N o o r s e z e e m a n , die l a n g n i e t
van h a a r b e s t a a n h e e f t g e w e t e n e n die h a a r later, n a e n k e l e

27
ontmoetingen, uit het oog heeft verloren. Desondanks heeft
hij h a a r n u m i l j o e n e n n a g e l a t e n .
'Ach, bedoel j e dat', z e g ik tegen m i j n z o o n t j e , die i n m i d d e l s
w c - p a p i e r aan h e t v o u w e n is. 'Daar staat: "Annette is rijk zon-
d e r h e t te weten", n i e t wetten.' Ik z e g h e t z o n d e r iets toe te
l i c h t e n over u i t z o n d e r i n g e n o p de d u b b e l e e o f over de Noor-
se z e e b o n k die n a A n n e t t e n o o i t m e e r k i n d e r e n h e e f t ge-
kregen.
'Gaat dat over m a m m a ? ' vraagt m i j n z o o n t j e , die h e t kran-
t e n k n i p s e l n o g m a a l s a a n d a c h t i g b e k i j k t . Hij w i l g r a a g r i j k
w o r d e n , hij h e e f t al b i j n a h o n d e r d e u r o en is a a n h e t spa-
ren voor een huis.
'Nee,' h o o r ik m e z e l f v e r z u c h t e n , t e r w i j l ik t e r u g l o o p n a a r
d e k e u k e n , 'was d a t m a a r w a a r . '

28
 De magie van het voorlezen

Over de t h e o r i e e n de t e c h n i e k v a n h e t v o o r l e z e n is veel ge-

s c h r e v e n . Er b e s t a a n b o e k e n die j e v e r t e l l e n w e l k e b o e k e n
h e t m e e s t g e s c h i k t z i j n v o o r w e l k e l e e f t i j d , h o e j e m o e t le-
z e n in g r o e p e n en h o e j e de a a n d a c h t v a n k i n d e r e n h e t best
v a s t h o u d t . D e s k u n d i g e n h o u d e n o n s v o o r d a t j e g e e n voor-
d r a c h t s k u n s t e n a a r h o e f t te z i j n o m te k u n n e n v o o r l e z e n , dat
h e t n i e t n o d i g is o m o v e r d r e v e n te a r r r r t i c u l e r e n , en d a t j e
zuinig moet zijn met het maken van stemmetjes.
Dat laatste k a n ik m e t e e n b e v e s t i g e n . Toen ik m i j n kinde-
r e n n o g v o o r l a s in plaats v a n h u n verhaaltjes te vertellen, h a d
i k de n e i g i n g v a a k e n veel s t e m m e t j e s te g e b r u i k e n . M i j n
k i n d e r e n v o n d e n dat m a a r niks. Die z e i d e n al snel: 'Doe n o u
m a a r gewoon, pap.'
V e r d e r r a d e n de d e s k u n d i g e n ons a a n o m n i e t te b a n g te
z i j n v o o r een korte pauze; o o k stilte k a n bij een verhaal h o r e n .
Overdreven g e b a r e n w o r d e n a f g e r a d e n en het is b e l a n g r i j k
o m o o g c o n t a c t te h o u d e n m e t w i e j e v o o r l e e s t . B o v e n d i e n
strekt e e n r u s t i g e o m g e v i n g tot a a n b e v e l i n g , z o d a t er n i e t
te veel a f l e i d i n g is.
Wat ik e e n b e e t j e m i s in de p a a r t h e o r i e b o e k e n die ik ken,
is w a a r o m v o o r l e z e n v o o r veel m e n s e n e e n b e p a a l d e m a g i e
h e e f t . Een m o o i v o o r g e l e z e n v e r h a a l h e e f t o p i e d e r e e n -
k i n d e r e n én v o l w a s s e n e n - e e n b i j z o n d e r e a a n t r e k k i n g s -

29
k r a c h t . Een d e e l v a n die a a n t r e k k i n g s k r a c h t is te v e r k l a r e n
d o o r h e t v e r h a a l z e l f . Het m o e t g o e d g e s c h r e v e n z i j n , span-
n e n d , h e l d e r , g e e s t i g en o n t r o e r e n d , m e t e e n m o o i e afwis-
s e l i n g t u s s e n d i a l o g e n en b e s c h r i j v i n g e n , e e n g o e d r i t m e i n
de z i n n e n , v o l d o e n d e m u z i k a l i t e i t - e n z o v o o r t s . Die crite-
ria z i j n t r o u w e n s n i e t o p alle b o e k e n v a n t o e p a s s i n g : k l e i n e
kinderen k u n n e n ook buitengewoon gefascineerd zijn door
boeken waar alleen plaatjes in staan.
D a a r n a a s t is v o o r de m a g i e z e k e r h e e l b e l a n g r i j k dat voor-
l e z e n e e n v o r m v a n a a n d a c h t is. Je g a a t z i t t e n m e t j e k i n d
of m e t meerdere kinderen; je doet even niks anders. Door
v o o r te l e z e n creëer j e b o v e n d i e n e e n i n t i e m e e n veilige sfeer.
'Wat er w o r d t v o o r g e l e z e n ' , las il< e r g e n s , 'is e i g e n l i j k n i e t
eens h e t b e l a n g r i j k s t e . '
O o k d a t k a n i k b e a m e n . Ons j o n g s t e k i n d k a n o o k g e b o e i d
z i j n d o o r b o e k e n w a a r allerlei w o o r d e n e n u i t d r u k k i n g e n in
w o r d e n g e b r u i k t die h i j n o g n i e t k e n t . Hij l i j k t te l u i s t e r e n
n a a r de k l a n k v a n de w o o r d e n , h e t r i t m e v a n de z i n n e n , h i j
l i j k t te g e n i e t e n v a n d e r u s t die u i t g a a t v a n h e t m o m e n t .
Dit laatste b r e n g t m i j o p iets w a a r ik i n die t h e o r i e b o e -
k e n n a u w e l i j k s over h e b g e l e z e n , e n d a t is h e t c o n t r a s t tus-
s e n s p r e e k t a a l en g e s c h r e v e n taal. Het is n i e t z o d a t w i j m e t
z ' n a l l e n de h e l e t i j d d o o r e l k a a r k w e t t e r e n . M a a r dit ge-
b e u r t w e l h e e l v a a k . En als j e de z i n n e n die w i j s p r e k e n let-
t e r l i j k z o u u i t s c h r i j v e n , d a n s c h r i k j e j e rot. D a n z o u j e aller-
l e i z i n n e n te z i e n k r i j g e n die... En die v e r v o l g e n s o v e r g a a n
in a n d e r e z i n n e n die... B o v e n d i e n z i j n er d a n n o g t a l l o z e
o n t s p o r e n d e b i j z i n n e n , z i j n d e eh's n i e t te t e l l e n , w o r d e n

30
g e d a c h t e n vaak n i e t a f g e m a a k t , g a a n s p r e k e r s o p z o e k n a a r
e e n w o o r d d a t ze n i e t d i r e c t k u n n e n v i n d e n , o m d a t te ver-
v a n g e n d o o r een a n d e r w o o r d , w a a r d o o r e n z o v o o r t s . Als j e
g e s p r o k e n taal l e t t e r l i j k z o u u i t s c h r i j v e n k r i j g j e een slag-
v e l d v a n w o o r d e n te zien, e e n o p e e n s t a p e l i n g v a n onvoltooi-
de g e d a c h t e n . Het z o u m i j n i e t v e r b a z e n als dat slagveld bij
kindertaal een n o g bloediger aanblik vertoont, w a n t zeker
in grotere g e z i n n e n m o e t e n kinderen vaak k n o k k e n o m de
a a n d a c h t en w o r d t er veel d o o r e l k a a r g e k a k e l d - o f j e dat
als o u d e r s n u l e u k v i n d t o f n i e t .
In die a l l e d a a g s e k a k o f o n i e is v o o r l e z e n een oase v a n rust.
In i d e a l e o m s t a n d i g h e d e n is er bij v o o r l e z e n é é n p e r s o o n
a a n h e t w o o r d , e n als j e een k l e i n k i n d b i j h e t v o o r l e z e n be-
t r e k t ('lees j i j dat maar'), g e b e u r t d a t m e t e e n b e p a a l d e , over-
z i c h t e l i j k e s t r u c t u u r . De ene z i n v o l g t k e u r i g o p de a n d e r e ,
i d e a l i t e r h e e r s t er h a r m o n i e .
O v e r i g e n s is h e t n i e t l e u k o m al te l a n g i n die oase v a n
r u s t te v e r t o e v e n . M i j n d o c h t e r is h e l e m a a l l i j p v a n d e cd's
w a a r o p Jan M e n g de b o e k e n over H a r r y Potter v o o r l e e s t .
M e n g d o e t dat p r a c h t i g en hij h e e f t e e n h e e l r u s t i g e , m o o i e
s t e m . M i j n d o c h t e r k a n er n i e t g e n o e g v a n k r i j g e n . Al j a r e n -
l a n g v a l t ze m e t M e n g i n slaap, s o m s v i e r a v o n d e n in de
week. Mijn dochter slaapt op zolder en op ons verzoek zet
ze die cd's n i e t te h a r d , m a a r zelfs o p z ' n z a c h t s t l i j k e n
M e n g en Potter d o o r h e t h e l e h u i s te d e n d e r e n , z ó k o m t die
k a b b e l e n d e w o o r d e n s t r o o m ons n e u s en o r e n u i t .
Oases k u n n e n p r a c h t i g z i j n , m a a r j e l e e r t ze pas e c h t
w a a r d e r e n v a n a f h e t slagveld.

31
 Ademloos

Is v o o r l e z e n a l l e e n iets v o o r k l e i n e k i n d e r e n ? M o e t j e er b i j
een bepaalde leeftijd mee o p h o u d e n ?
Ik z o u n i e t w e t e n w a a r o m . M i j n v r o u w leest m i j o o k n o g
w e i e e n s voor. In de a u t o - als w e s a m e n l a n g e s t u k k e n r i j d e n
- o f 's a v o n d s in bed, als zij iets leest d a t ze h e e l b i j z o n d e r
v i n d t . O n z e k i n d e r e n leest ze n o g w e k e l i j k s v o o r . M i j n doch-
ter v a n d e r t i e n h e e f t i n m i d d e l s een d u b b e l e agenda: ze vraagt
m i j n v r o u w o m h a a r v o o r te l e z e n u i t b o e k e n die zij v o o r
s c h o o l m o e t l e z e n . Niet a l l e e n o m d a t ze dat p r e t t i g v i n d t ,
o o k o m d a t ze die b o e k e n i n h a a r e e n t j e n i e t u i t k r i j g t .
Dat v o o r l e z e n iets v o o r alle l e e f t i j d e n is, h e b ik n o g n o o i t
z o f r a a i g e ï l l u s t r e e r d g e z i e n als v o r i g j a a r , t o e n w e in de
meivakantie een huisje hadden g e h u u r d op een camping in
F r a n k r i j k . Z o a l s a l t i j d w a r e n er e e n p a a r d a g e n o v e r h e e n ge-
g a a n v o o r d a t o n z e k i n d e r e n v r i e n d e n h a d d e n g e m a a k t . De
m i d d e l s t e d o e t dat snel, de o u d s t e k i j k t d e k a t eerst u i t de
b o o m . Maar u i t e i n d e l i j k w a s er e e n p l o e g v r i e n d e n o n t s t a a n
die g e r e g e l d bij ons h u i s j e k w a m slierten. Ze k w a m e n er o m
p e l p i n d a ' s te eten, te k a a r t e n o f g e w o o n te h a n g e n , m a a r er
werd ook volop voorgelezen.
M i j n d o c h t e r h a d Achtste-groepers huilen niet b i j z i c h , e e n
p r a c h t i g b o e k v a n Jacques Vriens. Het g a a t over e e n m e i s j e ,
A k k i e , d a t l e u k e m i e k r i j g t . A a n h e t e i n d g a a t ze d o o d .

32
M i j n v r o u w w a s b e g o n n e n m e t l e z e n . Na i e d e r h o o f d s t u k
r i e p e n de k i n d e r e n : 'Hè toe, ga d o o r , n o g e e n t j e . ' Maar n a
een p a a r h o o f d s t u k k e n stopte ze e r m e e . Vervolgens las m i j n
z o o n t j e v a n t i e n e e n stuk. D a a r n a n a m e e n m e i s j e v a n vijf-
t i e n , e e n vers v r i e n d i n n e t j e v a n m i j n d o c h t e r , h e t over. Er
w a r e n z o ' n t i e n k i n d e r e n a a n w e z i g ; j o n g e n s en meisjes, de
j o n g s t e n vijf, de o u d s t e n v i j f t i e n o f zestien.
We l a g e n in de t u i n v o o r h e t h u i s j e , er s c h e e n e e n wateri-
ge z o n .
O n d e r t u s s e n g i n g h e t steeds s l e c h t e r m e t A k k i e . Ze w a s
d a p p e r e n o p t i m i s t i s c h , m a a r ze k r e e g t e g e n s l a g o p tegen-
s l a g te v e r w e r k e n . M i j n v r o u w n a m w e e r een h o o f d s t u k v o o r
h a a r r e k e n i n g , er s c h o v e n w o l k e n v o o r de z o n , m a a r nie-
m a n d p i e k e r d e erover o m o p te s t a p p e n . Het v r i e n d i n n e t j e
v a n m i j n d o c h t e r b e g o n a a n de laatste h o o f d s t u k k e n . A k k i e
w e r d b e s t r a a l d , h a a r h a a r v i e l uit, ze k r e e g e e n p r u i k . O p
e e n g e g e v e n m o m e n t w e r d h e t h e l e m a a l stil. I e d e r e e n l a g
a d e m l o o s te l u i s t e r e n , ik o o k . 'Sorry', zei h e t v r i e n d i n n e t j e
d o o r h a a r t r a n e n h e e n . 'Ik v i n d h e t z ó z i e l i g . '
'Zal i k h e t o v e r n e m e n ? ' , v r o e g m i j n v r o u w n a e e n tijdje.
Het v r i e n d i n n e t j e k n i k t e .
M i j n v r o u w n a m h e t b o e k a a n m a a r ze b e g o n n i e t m e t e e n
te l e z e n . Eerst h o o r d e ik h a a r n a d r u k k e l i j k s l i k k e n .

33
HOOFDSTUKJES

UIT DE GESCHIEDENIS

VAN HET V O O R L E Z E N

Nop Maas
 Lezen is voorlezen

'Hier h o u d t d e s p r e k e r stil: h i j s n i k t ; hij k a n n i e t meer.' Toen

H e n d r i k Tollens deze g e v l e u g e l d g e w o r d e n w o o r d e n v o o r h e t
eerst v o o r l a s , z a l hij een k l e i n e p a u z e i n g e l a s t h e b b e n o m
d e ontroering van zijn gehoor te stimuleren. En bij de vele
v o l g e n d e g e l e g e n h e d e n dat hij De overwintering der Hollan-
ders op Nova Zembla v o o r l a s , zal h i j de u i t b u i t i n g v a n dit dra-
m a t i s c h e m o m e n t h e b b e n v e r v o l m a a k t . Het w a s o o k n i e t
n i k s . V o o r a f g a a n d a a n deze w o o r d e n v a n de d i c h t e r w a s e e n
z e e b o n k a a n h e t w o o r d die d e h e r i n n e r i n g o p r i e p a a n h e t
a f s c h e i d v a n z i j n v r o u w en k i n d , t o e n h i j z i c h o p w e g b e g a f
v o o r d e zeereis die z o o n g e l u k k i g z o u v e r l o p e n .
N e d e r l a n d m a a k t e in 1819 n i e t o p p a p i e r k e n n i s m e t h e t
r u i m z e v e n h o n d e r d regels l a n g e g e d i c h t v a n Tollens, m a a r
via v o o r l e z i n g i n l e t t e r k u n d i g e m a a t s c h a p p i j e n . Dat w a s ge-
h e e l in de geest v a n de h e e r s e n d e o p v a t t i n g e n over h e t con-
s u m e r e n v a n p o ë z i e . Tollens, de v o l k s d i c h t e r v a n z i j n tijd,
v o n d dat m e n z i j n g e d i c h t e n pas m o c h t b e o o r d e l e n als m e n
ze o o k h a d gehoord. Z i j n w o o r d e n o n t s t r o o m d e n z i j n h a r t
in c o m b i n a t i e m e t e e n m e l o d i e en z o m o e s t e n ze o o k tot de
l e z e r k o m e n . Lezen v a n p o ë z i e w a s d o o r g a a n s voorlezen, het-
g e e n o o k b l i j k t uit w a t e e n h o g e politicus aan Tollens schreef,
n a d a t in 1821 h e t g e d i c h t in d r u k w a s v e r s c h e n e n : 'Uw Nova
Z e m b l a h e b ik... d r i e m a a l g e l e z e n , de d e r d e reis h a d h i j n o g

37
h e t a a n l o k k e l i j k e v a n h e t n i e u w e , e n il< w e n s c h h e m v o o r
de d e r d e m a a l te h o o r e n . '
Een a n d e r e h o o g g e p l a a t s t e p o l i t i c u s s c h r e e f a a n T o l l e n s :
'Ik w i l u e v e n w e l z e g g e n dat, de Overwintering op Nova Zembla
aan mijne vrouw voorlezende, wij door aandoening en diep
gevoel h e t b o e k h e b b e n m o e t e n nederleggen.'
Niet v o o r niets w o r d e n in v e r b a n d m e t p o ë z i e steeds ter-
m e n g e b r u i k t die m e t h e t g e h o o r te m a k e n h e b b e n . Sinds de
a a n h e f v a n de Odyssee v a n H o m e r u s ('Bezing m i j , o Muze...')
is de d i c h t e r e e n ' z a n g e r ' die ' l i e d e r e n ' a a n h e f t . M e t r u m e n
r i t m e g e v e n s t e m a a n h e t g e v o e l d a t z i c h i n de z i e l v a n de
dichter-zanger verheft.
Het v o o r l e z e n v a n g e d i c h t e n b l i j f t g e d u r e n d e b i j n a de h e l e
n e g e n t i e n d e e e u w een n a t u u r l i j k e en v a n z e l f s p r e k e n d e zaak.
Het k r i j g t z e l f s e e n n i e u w e i m p u l s als o m s t r e e k s 1850 over-
al in h e t l a n d e e n n i e u w s o o r t r e d e r i j k e r s k a m e r s o n t s t a a n .
Duizenden landgenoten hielden zich in honderden clubjes
onledig met het voordragen van gedichten en toneelspelen.
Uiteraard o n t s t o n d er e e n o v e r k o e p e l e n d o r g a a n , er w a s h e t
m a a n d b l a d De Rederijker en d a a r n a zelfs h e t Rederijkers Week-
blad e n n a t u u r l i j k h e t Jaarboekje voor Rederijkers, w a a r i n h e t
kleinste dorp figureerde m e t z i j n e i g e n k a m e r . Er w e r d o o k
w e l d e d r a a k g e s t o k e n m e t al die a m a t e u r s die de meester-
s t u k k e n v a n Tollens en B i l d e r d i j k v e r h a s p e l d e n . O o k h i e r
w a s d e s l o t r e g e l g e l d i g v a n Tollens' g e d i c h t over Nova Zem-
b l a : 'En r e k e n t d ' u i t s l a g niet, m a a r telt h e t d o e l a l l e e n . ' N o g
i n 1876 o p e n d e h e t w e e k b l a d Euphonia z i j n w e r k z a a m h e i d
m e t de p r o g r a m m a t i s c h e o p m e r k i n g :

38
 Niet door de lectuur alleen kan en zal de dichter tot ons
spreken, neen, zijn woord moet worden levend gemaakt,
zijne denkbeelden moeten worden bezield om 't wel-
luidende meer en beter te doen uitkomen. Zullen wij 't
ontkennen, dat in dit opzicht de vele Kamers die in ons
land en België bestaan, allen zonder onderscheid, zij 't
dan ook in meerdere of mindere mate, de verdiensten
hebben, van veel te hebben bijgedragen tot betere waar-
deering der dicht- en proza-werken onzer letterkundi-
gen van nu en vroeger.

Het o p t r e d e n v a n de T a c h t i g e r s m a r k e e r d e e e n n i e u w e peri-
o d e i n de l i t e r a t u u r g e s c h i e d e n i s . De d e n k b e e l d e n v a n Wil-
l e m Kloos en de z i j n e n m o c h t e n d a n m i s s c h i e n n i e t n i e u w
z i j n , de m a n i e r w a a r o p zij die als r e v o l u t i o n a i r p r e s e n t e e r -
den, h a d w e l d e g e l i j k tot g e v o l g dat de N e d e r l a n d s e p o ë z i e
in de volgende decennia aanzienlijk veranderde. Ook voor
h e t l e z e n v a n p o ë z i e h a d dit c o n s e q u e n t i e s . V o o r W i l l e m
K l o o s en A l b e r t V e r w e y w a s p o ë z i e iets tussen h e t ene indi-
v i d u en h e t a n d e r e ; h e t w a s e e n gave v a n w e i n i g e n v o o r wei-
n i g e n en dus n i e t iets v o o r de s t a d s g e h o o r z a a l o f h e t bo-
venzaaltje van een herberg.

39
 Gezelligheid

Geen p o p u l a i r v e r s c h i j n s e l o f h e t v i n d t z i j n kastijder. In 1834

w e r d in D e n H a a g h e t l e t t e r k u n d i g e g e n o o t s c h a p ' O e f e n i n g
K w e e k t K e n n i s ' o p g e r i c h t . Dit g e z e l s c h a p o r g a n i s e e r d e i n
h e t w i n t e r s e i z o e n o m de p a a r w e k e n l e z i n g e n en v o o r d r a c h -
t e n i n h e t g e b o u w D i l i g e n t i a . De a n o n i e m e s c h r i j v e r v a n de
Physiologie van Den Haag b r e e k t er i n 1843 de staf over: 'Het
b l o e i t , m a a r h e t d r a a g t g e e n e v r u c h t e n . ' De m e n s e n k o m e n
er s l e c h t s v o o r de g e z e l l i g h e i d . Dat g e l d t z e k e r v o o r de wer-
k e n d e l e d e n , die n a de l e z i n g i n k l e i n c o m i t é m e t de gast-
s p r e k e r e t e n e n d r i n k e n - h e t z o g e n a a m d e 'Servetje' - en die
t o t d i e p i n de n a c h t m e n i g e toost slaan.
Het is de p h y s i o l o g i s t o o k een d o o r n in h e t o o g dat de stich-
tingsdatum van Oefening ieder jaar gevierd w o r d t m e t een
bal, ' w a a r o p m e n z i c h i n h e t b e l a n g v a n d e l e t t e r e n d a p p e r
i n h e t z w e e t g a l o p p e e r t e n z i c h des n o o d s e e n t e r i n g in de
b o r s t w a l s t ' . En die l e e s b e u r t e n z i j n v o l g e n s h e m iets v a n de
v o r i g e eeuw, iets d a t a l l e e n m a a r t i j d v e r l i e s is. Het d r u k s t is
h e t i n O e f e n i n g k e n n e l i j k als er v e r z e n w o r d e n v o o r g e d r a -
g e n , h o e w e l die v e r z e n v a n z e e r l a a g a l l o o i z i j n . Het s p r e e k t
v a n z e l f d a t W.J.A. J o n c k b l o e t , de a n o n i e m e - m a a r n i e t l a n g
a n o n i e m g e b l e v e n - steller v a n deze b a n v l o e k e n , te v e r s t a a n
k r e e g dat hij v o o r t a a n n i e t m e e r w e l k o m w a s b i j h e t g e n o o t -
schap.

40
 Vroeg negentiende-eeuwse voorlees-sessie
(uit: Peter van Zonneveld, De Romantische Club. Leiden 1993).

Geen p o p u l a i r verschijnsel of het vindt zijn lofredenaar. Op

25 s e p t e m b e r 1842 h i e l d h e t w e r k e n d e lid L.R. B e y n e n v o o r
O e f e n i n g e e n v o o r d r a c h t 'Over h e t g o e d e en s c h o o n e v a n
l e t t e r k u n d i g e v o o r d r a g t ' . Hij w e e t wel vier r e d e n e n te beden-
k e n w a a r o m l e z i n g e n z o a l s ze in z i j n g e n o o t s c h a p g e h o u -
d e n w o r d e n , i n h e t g e h e e l n i e t v e r o u d e r d z i j n . In de eerste
p l a a t s d o e t de t o e h o o r d e r o p o n d e r h o u d e n d e w i j z e e e n
m a c h t a a n k e n n i s e n b e s c h a v i n g o p . In de t w e e d e p l a a t s ge-
v e n de b i j e e n k o m s t e n de m o g e l i j k h e i d tot g e d a c h t e w i s s e l i n g
v o o r een b r e e d publiek, w a a r b i j r a n g e n en standen w e g v a l l e n .
B o v e n d i e n h o u d t m e n z i c h b u i t e n de a c t u e l e t w i s t p u n t e n
v a n p o l i t i e k en godsdienst. Zo k o n de strijdbare A m s t e r d a m s e

41
k a t h o l i e k J.A. A l b e r d i n g k T h i j m k e n n i s m a k e n en v r i e n d s c h a p
s l u i t e n m e t de o v e r w e g e n d l i b e r a a l p r o t e s t a n t s e Haagse let-
terkundigen.
De d e r d e r e d e n die B e y n e n geeft, is dat de l e e s b e u r t e n e e n
g o e d e g e l e g e n h e i d g e v e n o m in h e t o p e n b a a r te s p r e k e n en
te l u i s t e r e n . En d a t g e l d t v o o r a l de p o ë z i e : 'Poëzij stil v o o r
z i c h l e z e n is, v o o r de m e e s t e m e n s c h e n , e e n o n b e t e e k e n e n d
iets, is, als e e n s c h i l d e r s t u k , dat g e b r e k a a n l i c h t h e e f t . '
Ten slotte b e t o o g t B e y n e n dat activiteiten als die v a n Oefe-
n i n g bij u i t s t e k p a s s e n bij de b u r g e r s t a n d en j u i s t die b u r -
g e r s t a n d is k e n m e r k e n d v o o r h e t n a t i o n a l e N e d e r l a n d s e ka-
rakter.
Maar j e k u n t p r a t e n als B r u g m a n , t e g e n h e t n e e r b u i g e n -
de v e r n u f t v a n e e n t e g e n s t a n d e r als C o n r a d B u s k e n H u e t
w a s g e e n k r u i d g e w a s s e n . H u e t v a r i e e r d e i n 1864 d e n a a m
v a n h e t g e n o o t s c h a p t o t ' O e f e n i n g K w e e k t K e n n i s s e n ' . Hij
r e d u c e e r d e de d a a r v e r t o o n d e l e t t e r k u n d i g e w e r k z a a m h e d e n
d a a r m e e tot e e n v o o r w e n d s e l v o o r e e n p e r i o d i e k e h u w e -
l i j k s m a r k t v o o r g e g o e d e Hagenaars. Ieder j a a r w o r d t h e t lees-
seizoen besloten met een aantal wettige huwelijken, merkt
hij j e n n e n d op, e n : 'Zoo o n z e j o n g e l i e d e n v a n b e i d e r l e i ge-
s l a c h t a a n d e n e e n e n k a n t n i e t w e i g e r e n , n u en d a n de voor-
d r a g t v a n e e n i g e v e r z e n te k o m e n a a n h o o r e n , zij z i j n tevens
e n b o v e n a l v o o r s t a n d e r s v a n de p o ë z i e i n h e t leven.'

42
 De gewenste uitspraak bij het voorlezen

We bezitten h e l a a s g e e n g e l u i d s o p n a m e s u i t de n e g e n t i e n -
de eeuw, z o d a t w e n i e t k u n n e n h o r e n h o e m e n i n d e r t i j d
z i j n taal u i t s p r a k . K l o n k er e e n u i t s p r a a k v e r s c h i l t u s s e n 'ij'
en 'ei'? Werd de naamvals-n ('den laatsten keer') n u wel o f n i e t
u i t g e s p r o k e n ? Een b r o n w a a r b i j we te rade k u n n e n g a a n is
de Handleiding ter bevordering van het kunstmatig lezen v a n
C.A.P. W e i s s m a n de Villez u i t 1845. D e z e l e r a a r o p de m u z i e k -
e n z a n g s c h o o l te A m s t e r d a m h i e l d z i j n t i j d g e n o t e n v o o r
d a t g o e d v o o r l e z e n e e n n o o d z a k e l i j k e v o o r b e r e i d i n g is v o o r
a c t e u r s en z a n g e r s i n o p l e i d i n g .
In het a l g e m e e n geldt, aldus Weissman de Villez, dat slechte
v o o r l e z e r s o o k s l e c h t e s p r e k e r s z i j n . Hij r o e p t o p o m aller-
lei d i a l e c t i s c h e u i t s p r a k e n a f te l e g g e n ten g u n s t e v a n de
N e d e r l a n d s e e e n h e i d s t a a l (wat o v e r i g e n s pas in de t w i n t i g -
ste eeuw, o n d e r i n v l o e d v a n r a d i o en televisie, e c h t z i j n be-
slag z o u krijgen). W e i s s m a n de V i l l e z v i n d t dat de v o o r l e z e r
z i j n t o o n m o e t a a n p a s s e n a a n h e t g e n r e dat hij b e o e f e n t ,
en hij m o e t altijd o p p a s s e n v o o r o v e r d r i j v i n g : 'Men k a n de
e i g e n a a r d i g e u i t d r u k k i n g a a n w o o r d e n en z i n n e n geven,
z o n d e r j u i s t m e t d e n l e e u w te b r u l l e n o f m e t h e t v o g e l t j e te
fluiten.'
Wie goed v e r z e n wil k u n n e n voorlezen m o e t daar volgens
de A m s t e r d a m s e m u z i e k l e r a a r o p z o j e u g d i g m o g e l i j k e leef-

43
 SCHOUWBURG TE KOEDRECHT.
V O O R D R A G T VAN DB REDERIJKERS-KAMER
RH1JNV1S FEITH.
Bij de wiege van een kind des Armen, v a n J . VAN B E E R S ,
VOOÏ t e dragen door den Heer VAS DF.R HEEÏ,.
Het Tooneelstuk van het menschelijk leven, van W. BIL-
DËRDIJK, voor te dragen door den Heer SAPPER.

WILLEM TELL,
DRAMATISCHE PROEVE IN DICHTMAAT, VOOR DE JTEDEITLJKERS-KAMER
Rliyuvl» Feitli
VERVAARDIGD DOOR BES Ha. ?***.
{IK FFOSTDMO
Ferdeeling.
GESSLEE, landvoogd de H r . Kriclings.

- • : ;
WILLEM Ï S L L , een landmail . . » » Peener.
MELCHTALL, zijn vriend . . . . » » van der Heel.
Eerste Zwitser n n Sapper.
Tweede Zwitser » Elvoet Bak,
Derde Zwitser n n Jansen.
P l a a t s der h a n d e l i n g : de m a r k t te Altorff.

Pan ze.
Bloode Piet, van W. J. VAN ZEGGELEN, voor te dragen
door den H e e r KRIELINGS.
Hondentrouw, van H: TOLLENS, C z . , v o o r te d r a g e n d o o r
den Heer PEENER.

GIJSBRECHT VAN AEMSTEL.

VIJFDE BEDRIJF.
(Met doelmatige veranderingen en bekortingen)
Verdeeling.
GIJSBRECHT VAN AEMSTEL de H r . PeeDer
ASENT VAN AEMSTEL, z i j n broeder. . . » n van der Heel.
BODE " " Brengeleer.
Heer PETER Sapper.
D e Heer VAN VOOREN n Krielings.
KEY vau E d e l i n g h e n » » Elvoet Bak.
Aanvang ten Zeven Ure.

Gefingeerd programma van een rederijkersvereniging,

zoals opgenomen in de schetsenbundel Waarnemingen
en waarheden (1860) van Henry van Meerbeke.

tijd m e e b e g i n n e n . Ouders m o e t e n e e n k i n d h e l p e n de tekst

g e h e e l te d o o r g r o n d e n ; zij m o e t e n h e t g e d i c h t i n kwestie
h e r h a a l d e l i j k v o o r l e z e n 'in den v e r e i s c h t e n t o o n ' .
C.F. v a n Duijl en H e n r y v a n Meerbeke, schrijvers v a n m i n
of m e e r h u m o r i s t i s c h e schetsen over r e d e r i j k e r s a v o n d e n o p

44
h e t p l a t t e l a n d , m a a k t e n z i c h v r o l i j k over de v o o r l e e s p r e s t a -
ties v a n de d o r p e l i n g e n . Als er i n h e t g e d i c h t een 'vlaag'
w i n d v o o r k w a m , rekte de spreker dat w o o r d z o l a n g m o g e l i j k
en liet hij de 'g' ' a a n v a n k e l i j k z o o b e n a u w d e n v e r v o l g e n s
t e l k e n s m e e r crescendo d o o r z i j n k e e l g a t s l u i p e n , dat de pen-
n i n g m e e s t e r , die een b e e t j e k a a l h o o f d i g was, m e t b e i d e han-
d e n n a a r z i j n b o l g r e e p en m e e n d e , dat hij d e n t o c h t al
voelde...' De een k a n de 'h' n i e t u i t s p r e k e n , de a n d e r v u l t
deze medeklinker aan op plekken waar hij niet thuishoort,
e n w e e r e e n a n d e r s p r e e k t e e n 'w' u i t w a a r e e n 'r' h o o r t te
k l i n k e n . Een v o o r d r a g e r die m e t z i j n p a t h o s v r o u w e n tot
t r a n e n toe w i s t te b e r o e r e n ' b i b b e r d e e n g o r g e l d e de w o o r -
den, als w a r e n z i j n " l i p p e k e n s " e v e n " p e e r s c h en b l a u w " v a n
de k o u d e als die v a n h e t a r m e w i c h t , d a t hij a a n s p r a k ' .
W e i s s m a n d e Villez l e g t g e d u l d i g u i t d a t d e 'aa' n i e t m e t
een naar 'oo' z w e m e n d e klank uitgesproken m o e t worden,
e n z e k e r n i e t m e t de v e r w i j f d en g e m a a k t Frans k l i n k e n d e
'ee'. T u s s e n 'ij' e n 'ei' b e h o o r t i n de b e s c h a a f d e u i t s p r a a k
g e e n v e r s c h i l g e m a a k t te w o r d e n , v i n d t h i j .
En w a t de n a a m v a l s - n a a n g a a t : h e t w e g l a t e n v a n de 'n'
a a n h e t e i n d v a n w o o r d e n is i n H o l l a n d s e s t e d e n g e b r u i k e -
lijk. De m u z i e k l e r a a r v i n d t d a t in s p r e e k t a a l ' m i n d e r aan-
stootelijk', m a a r bij het v o o r l e z e n of opzeggen van verzen
l i g t d a t a n d e r s . D a a r w i l h i j d e 'n' in s l o t p o s i t i e h o r e n , zon-
d e r dat h i j s c h e r p u i t g e s p r o k e n w o r d t o f m e t e e n d r e u n
a a n g e h o u d e n w o r d t . De naamvals-n k l o n k i n de n e g e n t i e n d e
e e u w d u s e n k e l t i j d e n s de m u z e n d i e n s t en in de p r o v i n c i e ,
m a a r niet i n het dagelijkse leven.

45
 Volksontwikkeling

De c r i t i c u s C o n r a d B u s k e n H u e t l e i d d e in 1860, t o e n h i j pre-
d i k a n t w a s i n H a a r l e m , 's a v o n d s e n k e l e m a a n d e n l a n g e e n
a v o n d s c h o o l v o o r d e j o n g e n s en m e i s j e s die w e r k t e n b i j de
t e x t i e l f a b r i e k v a n P r é v i n a i r e . Het w a s e e n e c h t e ' l o m p e n - en
klompenparade, bij gaslicht', schreef hij.
H u e t h a d de o v e r t u i g i n g d a t j e k i n d e r e n en j o n g e volwas-
s e n e n die m e e r d a n a c h t o f tien u u r g e w e r k t h a d d e n n i e t
lastig m o e s t v a l l e n m e t i n g e w i k k e l d e d i n g e n : 'De m e e s t e n
h u n n e r h e b b e n m e e r h o n g e r d a n v e r s t a n d . L i c h a m e l i j k e ver-
m o e i d h e i d s t e m t h e n b o v e n d i e n tot s l a p e r i g h e i d ; en a l l e e n
de o n d e r w i j z e r s c h i j n t h i e r iets te k u n n e n u i t r i g t e n , die h e t
a a n g e n a m e o p d e n v o o r g r o n d p l a a t s t en v a n de les e e n vro-
lijk uurtje maakt'.
D a a r o m k o o s hij e r v o o r in h e t g e ï m p r o v i s e e r d e s c h o o l l o -
k a a l n a a s t de s t o o m k e t e l v a n de f a b r i e k u i t s l u i t e n d v o o r te
lezen:

Wat zou Charles Dickens zeggen indien hij wist dat

sommige hoofdstukken zijner Pickwickisten eene uitge-
vaste [hongerige] schaar hollandsche fabriekskinderen
voor eene wijl hunne elende [sic] doen hebben verge-
ten? Met de dichterlijke vertellingen van den heer Van
Zeggelen heb ik veel eer ingelegd; vooral met die ge-

46
 deelten waar weinig gebroken fransch of engelsch in
voorkomt. Doch het meeste genoegen heb ik aan twee
romans van den heer van Lennep beleefd. Wat hadden
de meisjes een schik in Ferdinand Huick! Hoe hebben de
jongens hun hart opgehaald aan den Pleegzoon! Wan-
neer ik in het duister en onopgemerkt, na afloop van
de les, achter hen aan naar huis wandelde, hoorde il<
hen nabetrachting houden over het gelezene. Aan de
minder bevattelijken werd door de schrandersten uit-
gelegd in welke betrekking de Vliesridder weleer tot
Zwarten Piet gestaan had, en hoe de vikaris Ambrosius
er toe gekomen was op het kasteel van den heer Van
Sonheuvel eene schuilplaats te zoeken.

H u e t n a m b i j z i j n 'lessen' v o o r f a b r i e k s k i n d e r e n e e n voor-
b e e l d a a n d e Franse l e t t e r k u n d i g e n die in 1848 de Parijse
v o l k s k l a s s e h a d d e n p r o b e r e n te b e s c h a v e n d o o r d e r g e l i j k e
v o o r l e z i n g e n . Het idee w a s d a t er g e e n b e h o e f t e w a s a a n ge-
p r a a t over literatuur, m a a r dat een g o e d v o o r g e l e z e n en goed
g e k o z e n m e e s t e r w e r k w e l s p r e k e n d g e n o e g was 0111 de be-
l a n g s t e l l i n g te w e k k e n . Er w a r e n a r b e i d e r s die n a h u n w e r k
k i l o m e t e r s l i e p e n o m de w e k e l i j k s e v o o r l e z i n g te k u n n e n
bijwonen.
In feite w o r d t dat Franse idee o p k i n d e r n i v e a u g e p r o p a -
g e e r d d o o r e e n v e r h a a l i n h e t j e u g d t i j d s c h r i f t Voor 'tjonge
Volkje. Het r i j k e b u u r m e i s j e Clara leest v o o r a a n de a r m e en
w e i n i g o n t w i k k e l d e k i n d e r e n van een b o e r die l e z e n en schrij-
v e n n i e t n o d i g v i n d t v o o r m e n s e n die o p h e t l a n d m o e t wer-

47
 Clara leest voor aan buurjongetje Tom en zijn zusje
(uit: Voor'tjonge Volkje. Geselecteerd door Ilonka & Leonard de
Vries uit de jaargangen 1880-1900 van het gelijknamige
kindertijdschrift. Utrecht-Antwerpen [1980]).

ken. Het j o n g e t j e T o m w o r d t z o g e f a s c i n e e r d d o o r h e t ver-

h a a l d a t Clara v o o r l e e s t , d a t h i j z e l f o o k w i l l e r e n l e z e n . Hij
g a a t i j v e r i g a a n h e t l e r e n , en d i t w o r d t - m e d e d a n k z i j z i j n
uitzonderlijk talent - het begin van een f e n o m e n a l e weten-
schappelijke carrière.

48
 Voorlezen in de huiselijke kring

C o n r a d B u s k e n H u e t las de r o m a n s v a n Jacob v a n L e n n e p
n i e t a l l e e n v o o r a a n f a b r i e k s k i n d e r e n , h i j l e e n d e ze o o k u i t
aan de r u i m vijftigjarige vissersvrouw Antje uit Zandvoort.
Een v a n h a a r z o n e n w a s tot v o o r l e z e r b e n o e m d ; A n t j e en de
andere z o n e n werkten door en luisterden. Daarmee was in
1860 althans in één huiskamer al het ideaal b e r e i k t dat in
1872 in Het Nieuws van den Dag - i n e e n a r t i k e l over ' L e c t u u r
t e n p l a t t e l a n d e ' - n o g als o n b e r e i k b a a r g e s c h e t s t w e r d . In
boeren- e n a r b e i d e r s w o n i n g e n z o u d e n o p l a n g e w i n t e r a v o n -
d e n de g e z i n s l e d e n , de k n e c h t i n c l u i s , z i c h r o n d de petro-
l e u m l a m p m o e t e n v e r z a m e l e n o m eerst de k r a n t te l e z e n
e n d a a r n a e e n t i j d s c h r i f t o f een b o e k v a n h e t l e e s g e z e l s c h a p
o f u i t de N u t s b i b l i o t h e e k . T e r w i j l m o e d e r h a a r n a a i w e r k
doet, leest d e z o o n des h u i z e s v o o r en de a n d e r e n l u i s t e r e n
a a n d a c h t i g . Af en toe p r a t e n ze over h e t g e l e z e n e , w a a r u i t
b l i j k t dat de g e d a c h t e n v a n de s c h r i j v e r o o k w o r d e n ver-
werkt.
In de l o o p v a n de n e g e n t i e n d e e e u w w e r d d e roman
steeds p o p u l a i r d e r . En h o e w e l er u i t e r a a r d o o k stil g e l e z e n
w e r d , w a s h e t n i e t o n g e b r u i k e l i j k d a t de n a a r o n z e s m a a k
v a a k z e e r o m v a n g r i j k e r o m a n s in h u i s e l i j k e k r i n g w e r d e n
v o o r g e l e z e n . A u t e u r s als Jacob v a n L e n n e p e n J.J. C r e m e r
s c h r e v e n b o e k e n die d a a r v o o r g e s c h i k t w a r e n . Ze b e h e l s d e n

49
allerlei spannende avonturen, hadden een plot en waren
m i n of meer humoristisch geschreven.
Van L e n n e p g i n g e r v a n u i t d a t z i j n r o m a n s v o o r g e l e z e n
w e r d e n . In h e t eerste h o o f d s t u k v a n z i j n laatste e n m e e s t
v o l u m i n e u z e r o m a n De lotgevallen van Klaasje Zevenster (bijna
1800 b l a d z i j d e n , v e r s c h e n e n i n 1865-1866) s p r e e k t V a n Len-
n e p de ' v e r s t a n d i g e p a p a a s e n m a m a a s , v o o r z i c h t i g e tantes,
b e s c h r o o m d e oudere zusters en naauwgezette gouvernan-
tes' toe die v e r a n t w o o r d e l i j k z i j n v o o r de l e c t u u r k e u z e . Hij
v e r z e k e r t h u n d a t z i j n n i e u w e r o m a n in de h u i s k a m e r o f in
h e t studeervertrek g e r u s t h a r d o p v o o r g e l e z e n k a n w o r d e n en
d a t de 'dochters, n i c h t j e s , zusjes o f élèves' g e e n gevaar l o p e n
m e t d u b i e u z e z a k e n g e c o n f r o n t e e r d te w o r d e n . De schrij-
ver v e r k l a a r t z i c h tot regel gesteld te h e b b e n 'niets te l a t e n
d r u k k e n wat niet door een iegelijk zou k u n n e n gelezen
w o r d e n - d e z u l k e n a l t i j d u i t g e z o n d e r d , die p r e u t s h e i d v o o r
k i e s h e i d a a n z i e n en er v e r m a a k i n s c h e p p e n , u i t elke b l o e m
v e n i j n i n p l a a t s v a n h o n i g te z u i g e n ' .
W i e o p d e z e v e r z e k e r i n g v a n Van L e n n e p vertrouwde,
k w a m b e d r o g e n u i t . In h e t d e r d e d e e l v a n de r o m a n be-
l a n d t de t i t e l h e l d i n in n i e t m i n d e r d a n e e n Haags b o r d e e l .
En o o k al w o r d t een en a n d e r i n g e t o g e n b e s c h r e v e n , m e n i g
o u d e r p a a r v o n d d a t h e t g e e n pas g a f h u n k r o o s t m e t derge-
l i j k e v e r s c h i j n s e l e n i n c o n t a c t te b r e n g e n . In h e t w e e k b l a d
De Nederlandsche Spectator v e r s c h e e n d a n o o k e e n s p o t p r e n t
waarin een bezorgde m o e d e r haar dochter het boek uit
handen neemt.

V a n L e n n e p b e s e f t e w e l d e g e l i j k d a t d i t d e e l v a n z i j n ro-

50
 Als Klaasje Zevenster in de roman van Jacob van Lennep
in een bordeel belandt, komt er een abrupt einde
aan een huiselijk voorleesuurtje. Spotprent uit
De Nederlandsche Spectator van 10 maart 1866.

m a n n i e t i e d e r e e n z o u b e h a g e n . V a n d a a r dat hij e e n h o o f d -
s t u k inlaste w a a r i n de a u t e u r d i s c u s s i e e r t m e t e e n me-
v r o u w die h e m v e r w i j t de l e z e r s b e d r o g e n te h e b b e n m e t
z i j n v e r z e k e r i n g i n h e t eerste h o o f d s t u k . Van L e n n e p ver-
w e e r t z i c h o n d e r a n d e r e m e t de s t e l l i n g d a t h e t n i e t m o g e -
l i j k is te z w i j g e n over d r i f t e n en h a r t s t o c h t e n die i n de
m a a t s c h a p p i j een h o o f d r o l spelen. Hij acht h e t z i j n taak daar-
t e g e n te w a a r s c h u w e n e n er de n o o d l o t t i g e g e v o l g e n v a n te

5i
s c h i l d e r e n . O v e r t u i g d is z i j n g e s p r e k s g e n o t e n i e t . Zij n e e m t
z i c h v o o r h e t b o e k eerst a l l e e n te l e z e n , v o o r d a t z e h e t h a a r
m e i s j e s i n h a n d e n g e e f t . Het d i s c u s s i e h o o f d s t u k is overigens
e e n m e r k w a a r d i g D r o s t e - e f f e c t i n d e r o m a n , a l l e e n m a a r te
b e g r i j p e n als m e n b e s e f t d a t de r o m a n i n a f l e v e r i n g e n ver-
scheen.
Voorlezen in de huiselijke kring was trouwens niet altijd
een feest. N e e m bijvoorbeeld de g e z e l s c h a p s j u f f r o u w die Frans
N e t s c h e r s c h e t s t e i n z i j n v e r h a a l 'Stille w a t e r s ' . Een levens-
l u s t i g meisje k w i j n t w e g als g e z e l s c h a p s j u f f r o u w bij een wan-
t r o u w i g e o u d e vrouw, 's Avonds m o e t ze v o o r l e z e n u i t de k r a n t
of uit een roman:

En op een dreunigen toon, zonder eenige klankveran-

dering, rammelde de jufvrouw de nieuwtjes van den dag
af [...] Het gedreunig gebrom der voorlezende stem, met
half ingeslikte en afgeknauwde woorden, stierf onder-
tusschen ín eene saaye eentonigheid tegen de muren
en de ouderwetsche meubels weg, nu en dan door een
kort gekuch verfrischt, of een klein oogenblik door het
krakend gefrommel der omslaande koerant verbroken.

52
 Geld verdienen

n
Louis Couperus leest voor. Foto's uit Het Leven (1923).
(Collectie Letterkundig M u s e u m , Den Haag)

Tot i n d e j a r e n z e s t i g v a n d e n e g e n t i e n d e e e u w k r e g e n de
a u t e u r s die o p t r a d e n in ' O e f e n i n g k w e e k t K e n n i s ' g e e n ho-
n o r a r i u m u i t b e t a a l d . In de j a r e n z e s t i g e n z e v e n t i g veran-
d e r d e dat. G e r a r d Keiler s c h r e e f i n 1876 over de t o u r n e e s
die s c h r i j v e r s j a a r l i j k s m a a k t e n :

Deze rondreizen zijn een vinding van den laatsten tijd:

aan de 'lezers' wordt vijftig gulden of meer uitbetaald
door de genootschappen, waarin verhandelingen werden
gehouden. Zij schrijven één stuk, dat zij in tien, twaalf
steden in het Nut of in andere vereenigingen van dien
aard voordragen en ontvangen op die wijze vijf of zes-
honderd gulden voor eene novelle, die gedrukt hun slechts
vijftig of zestig gulden zou opbrengen.

53
Het g r o t e v o o r b e e l d v o o r de N e d e r l a n d s e a u t e u r s was onge-
t w i j f e l d Charles Dickens, die m e t z i j n l e z i n g e n k a p i t a l e n ver-
diende, in e i g e n l a n d , m a a r o o k in A m e r i k a .
Een v a n de a u t e u r s die n a a r h e t v o o r b e e l d v a n D i c k e n s
h u n t e k o r t a a n k a s g e l d w i l d e n o p h e f f e n w a s M u l t a t u l i . Van-
a f 1862 las h i j p e r i o d i e k v o o r over 'vrije a r b e i d ' in Indië e n
'vrije studie', en u i t h e t n o g o n v o l t o o i d e d r a m a Vorstenschool.
In de j a r e n 1878-1881 h i e l d h i j in d e w i n t e r steeds een tour-
nee, g e o r g a n i s e e r d d o o r e e n t o n e e l d i r e c t e u r , m a a r t o e n w a s
er e i g e n l i j k g e e n s p r a k e m e e r v a n l e z i n g e n . M u l t a t u l i ver-
b l u f t e i n die j a r e n z i j n g e h o o r m e t u r e n l a n g e i m p r o v i s a t i e s .
De f l i n k e b e d r a g e n die h i j d a a r m e e v e r d i e n d e , v e r d w e n e n
overigens in een b o d e m l o z e put.
A n d e r e z e e r p o p u l a i r e v o o r l e z e r s w a r e n J.J. C r e m e r en
Justus v a n M a u r i k . B e i d e n w a r e n b e r o e m d o m d e l e v e n d i g e
v o o r d r a c h t , w a a r b i j ze de s p r a a k e i g e n a a r d i g h e d e n v a n h u n
p e r s o n a g e s d u i d e l i j k l i e t e n u i t k o m e n . C r e m e r - o m z i j n so-
ciale r o m a n s w e l 'de N e d e r l a n d s e D i c k e n s ' g e n o e m d - w a s
g e s p e c i a l i s e e r d i n ' O v e r b e t u w s e ' p e r s o n a g e s , t e r w i j l Justus
v a n M a u r i k z i j n i n s p i r a t i e p u t t e u i t h e t A m s t e r d a m s e volks-
leven. Als Van M a u r i k i n D e n H a a g v o o r l a s b i j ' O e f e n i n g
K w e e k t K e n n i s ' , k l a a g d e d e c o n c i ë r g e v a n D i l i g e n t i a dat de
m e n s e n z i c h al 0111 h a l f zes b i n n e n d r o n g e n , t e r w i j l de le-
z i n g pas o m a c h t u u r b e g o n . Zelfs m i n i s t e r s en a n d e r e hoog-
w a a r d i g h e i d s b e k l e d e r s , die er a n d e r s n o o i t k w a m e n , g a v e n
acte d e p r é s e n c e als Van M a u r i k k w a m . De c o n c i ë r g e m o e s t
de s t o e l e n u i t z i j n e i g e n h u i s k a m e r ter b e s c h i k k i n g s t e l l e n .
Over C r e m e r g a a t h e t v e r h a a l d a t de m e n s e n z e l f s l a d d e r s

54
tegen de ramen van d e zaal zetten om hem te kunnen zien.
C r e m e r s t a r i e f v o o r e e n l e z i n g steeg v a n 150 n a a r 250 gul-
d e n . De b e z o e k e r s b e t a a l d e n ƒ 1,- o f ƒ 1,50. Ten slotte orga-
n i s e e r d e C r e m e r z i j n o p t r e d e n s v o o r e i g e n r e k e n i n g , e n ver-
d i e n d e z o drie- tot v i e r h o n d e r d g u l d e n p e r avond. Maar v o o r
d a t g e l d b o o t s t e hij d a n o o k ' d e n slag d e r r o e i s p a n e n in de
rivier n a ; hij deed v u u r p i j l e n o p g a a n , de z w e e p k n a l l e n over
d r a v e n d e p a a r d e n - en dit alles z o n d e r i n s p a n n i n g schijn-
baar, m e t e e n k l e i n e a a n d u i d i n g j u i s t ter s n e d e g e k o z e n ' .
Er w a s e e n h e e l c o n t i n g e n t l e z e r s actief. De zeer p o p u l a i r e
F r a n ç o i s H a v e r S c h m i d t n a a s t de i n m i d d e l s g e h e e l v e r g e t e n
H.Th. C h a p p u i s . S o m s t r a d e n o o k c o r y f e e ë n u i t het b u i t e n -
l a n d op: de o n g e l u k k i g e Hans C h r i s t i a n A n d e r s e n (die steeds
m e t e e n t o u w reisde o m z i c h b i j b r a n d in v e i l i g h e i d te k u n -
n e n b r e n g e n ) , Jules V e r n e (wiens ' e l l e n d i g e v o o r d r a c h t ' vol-
g e n s M a r c e l l u s E m a n t s n e r g e n s a a n s l o e g ) en de b e r o e m d e
Franse d i c h t e r Paul V e r l a i n e (die v o l g e n s s o m m i g e g e t u i g e n
g e h e e l o n v e r s t a a n b a a r was).
V o o r N e d e r l a n d e r s die in h e t b u i t e n l a n d g e v r a a g d wer-
d e n , m o e s t e n w e w a c h t e n tot de e e u w w i s s e l i n g . Louis Cou-
p e r u s - die o m s t r e e k s 1915 t r i o m f e n v i e r d e als v o o r l e z e r v a n
e i g e n w e r k in N e d e r l a n d - trad o p in L o n d e n , en F r e d e r i k
v a n Eeden g i n g , n e t als D i c k e n s , n a a r A m e r i k a , w a a r h i j z i j n
s o c i a l e d e n k b e e l d e n via s p r e e k b e u r t e n a a n de m a n pro-
b e e r d e te b r e n g e n .

55
 Wat een schrijver lijden kan

In d e eerste strofe v a n z i j n g e d i c h t 'De Nuts-lezer' schetste

S i m o n C a r m i g g e l t d e t r e u r i g e s i t u a t i e v a n e e n s c h r i j v e r die
o p w e g is n a a r e e n s p r e e k b e u r t :

Een trein sleept hem naar 's werelds end

Daar gaapt een holle zaal al prematuur.
De zorgelijke heren zijn van het bestuur
en zeggen: 'Hoofdzaak is, dat u er bent.'

Al i n 1917 b r a c h t d e s c h r i j v e r en v o o r d r a c h t s k u n s t e n a a r
Frans H u l l e m a n v e r s l a g u i t v a n e e n d e r g e l i j k e e r v a r i n g . Met
de t r e i n s u k k e l t h i j d o o r N o o r d - H o l l a n d , o p w e g n a a r h e t
i m a g i n a i r e Rijkelande, w a a r hij d o o r v o o r z i t t e r en secretaris
v a n 'Kunst en Kennis' w o r d t o p g e w a c h t . Hij d i n e e r t e n slaapt
bij de secretaris, e e n o n o o g l i j k , m a a r even r i j k als l u i d r u c h -
tig m a n n e t j e , m e t een m o o i e - j o n g e r e - vrouw.
De g a s t h e e r v e r b a s t e r t z i j n n a a m tot ' H u l l e b r o e k ' e n ge-
n i e t z e l f erg v a n d e z e vergissing. Het g e s p r e k t i j d e n s de maal-
tijd s t e m t n i e t v r o l i j k . Over h e t u i t te v o e r e n p r o g r a m m a
w o r d t g e m e l d d a t h e t n i e t a l l e m a a l o m te l a c h e n h o e f t te
z i j n ; h e t m a g n i e t s c h u i n z i j n e n er m a g n i e t g e v l o e k t w o r -
d e n . Franse w o o r d e n z i j n o o k n i e t g e w e n s t . Het p u b l i e k is
z e e r divers v a n s a m e n s t e l l i n g : ' r o o i e n ' n a a s t d o r p e l i n g e n

56
die 'van 't h o u t j e z i j n ' (dus: k a t h o l i e k ) , t e r w i j l de organisa-
toren zich natuurlijk liberaal achten.
Een halve e e u w later s c h r e e f Gerard Reve over dit t h e m a
h e t h i l a r i s c h e v e r h a a l 'Een l e z i n g o p h e t l a n d ' . O p een on-
b e w a a k t m o m e n t b e s l u i t hij toe te z e g g e n een l e z i n g te h o u -
d e n . Het is de eerste k e e r d a t hij z o i e t s b i j de h a n d h e e f t . O p
v r i j d a g a v o n d leest h i j i n een z a a l t j e z i j n n o v e l l e v o o r a a n
een g e h o o r v a n 150 u i t d r u k k i n g s l o z e p r o v i n c i a l e n . De vol-
g e n d e d a g m o e t e n er v r a g e n b e a n t w o o r d w o r d e n . V a n w e g e
h e t t o m e l o z e d r a n k g e b r u i k v a n de s p r e k e r w o r d t d e z e laat-
ste activiteit verplaatst n a a r de h u i s k a m e r v a n de organisator.
Op de v r a a g v a n e e n d a m e over h e t o n t b r e k e n v a n seksua-
l i t e i t i n De Avonden w e e t de s p r e k e r g e e n a n d e r e reactie te
b e d e n k e n d a n d a t d i t e e n i n t e r e s s a n t e v r a a g is. Hij w o r d t
g e r e d d o o r e e n v r i e n d die lalt: 'Die j o n g e n die h e e f t dit
b o e k g e s c h r e v e n . N o u h e e f t die j o n g e n dat b o e k geschre-
v e n . En n o u m o e t e n j u l l i e n i e t l e u t e r e n . Dat b o e k , d a t h e e f t
hij g e s c h r e v e n . Dus h i j h e e f t d a t b o e k g e s c h r e v e n . '
Later z o u Reve een g e r o u t i n e e r d v o o r l e z e r w o r d e n , die alle
u i t h o e k e n v a n h e t l a n d b e d i e n d e . Z i j n t a r i e f steeg, zij h e t
d a t h i j k o r t i n g g a f b i j o p t r e d e n s die g e o r g a n i s e e r d w e r d e n
d o o r 'de h o m o f i e l e n v a k b o n d ' , h e t COC. Z i j n p r o g r a m m a
l a g vast: v o o r de p a u z e d r o e g h i j de j o n g s t e ' r e i s b r i e f ' v o o r ;
n a de p a u z e las hij e n k e l e g e d i c h t e n en w a s er r u i m t e v o o r
w a t h i j i r o n i s c h a a n d u i d d e als de ' v r u c h t b a r e g e d a c h t e w i s -
s e l i n g ' ( m e t de o n v e r m i j d e l i j k e v r a a g : ' W a a r o m s c h r i j f t u?').
Erg e n t h o u s i a s t h e e f t d e z e activiteit h e m n o o i t g e s t e m d , zo-
als hij o p m e r k t e in De vierde man:

57
 Veel lust in lezingen heb ik eigenlijk nooit gehad. Het
is een rare instelling: mensen komen naar een zaal om
een schrijver uit eigen werk te horen voorlezen, terwijl
ze dat werk in elke boekhandel kunnen kopen en zelf
thuis lezen, zodat ze niet de deur uit en door de regen
hoeven. En behoorlijk voorlezen, zodat men er iets van
verstaat en begrijpt, dat kunnen de meeste schrijvers
niet eens. Ja, goed: ik heb altijd mijn best gedaan, maar
meestal piept en mompelt de dichter maar iets van on-
der zijn snor vandaan.

Het is v o o r v e l e n e e n h e l e s t a p v a n d e s c h r i j f t a f e l n a a r h e t
voorleespodium. Iedereen bestrijdt zijn z e n u w e n op zijn of
h a a r e i g e n m a n i e r : d e e e n d e n k t a a n v r o u w en k i n d e r e n , de
a n d e r a a n z i j n r e p u t a t i e , die m o e t l e i d e n t o t d e P.C. H o o f t -
prijs; w e e r a n d e r e n b e d e n k e n r e l a t i v e r e n d d a t h e t aan-
s t a a n d e o p t r e d e n in h e t l i c h t v a n de e e u w i g h e i d v o l s t r e k t
o n b e t e k e n e n d is - d u s w a a r o m z o u j e j e d r u k m a k e n . Het
m o o i s t e is de b e k e n t e n i s v a n e e n o u d e d i c h t e r e s die, t e r w i j l
ze z i c h a c h t e r de m i c r o f o o n opstelt, d e n k t : 'Sterven j u l l i e
allemaal maar.'
W a a r n a ze b r e e d g r i j n z e n d h a a r v o o r d r a c h t b e g i n t .

58
 De criticus spreekt

De r a d i o w e r d al snel o n t d e k t als m o g e l i j k h e i d o m via ge-

s p r o k e n recensies h e t b o e k o n d e r h e t v o l k te brengen. Van-
a f de j a r e n d e r t i g v e r v u l d e de r a d i o v o o r de b o e k p r o m o t i e
d e r o l die l a t e r d o o r d e televisie z o u w o r d e n o v e r g e n o m e n .
W a r e n h e t a a n h e t e i n d v a n de t w i n t i g s t e e e u w figuren als
A d r i a a n v a n Dis, B o u d e w i j n Büch, M a r t i n Ros en M i c h a e l
Z e e m a n die de p u b l i e k e s m a a k e n h a a r k o o p g e d r a g l e i d d e n ,
in de radio days w a r e n dat Piet O o m e s (KRO), G a r m t Stuive-
l i n g (VARA), Dirk Coster (VPRO) en - de p o p u l a i r s t e e n invloed-
r i j k s t e v a n a l l e m a a l - P.H. Ritter Jr. (AVRO), die v a n a f 1928
v o o r de r a d i o o p t r a d .
P.H. Ritter h a d z i j n b o e k e n h a l f u u r o p z o n d a g m i d d a g . Z i j n
o p i n i e (die v o l g e n s s o m m i g e n te k o o p was) k o n e e n b o e k
m a k e n o f b r e k e n . Als de v o e t b a l i n t e r l a n d N e d e r l a n d - B e l g i ë
o f o m g e k e e r d g e s p e e l d w e r d , trad Ritter o p in de p a u z e v a n
h e t r e c h t s t r e e k s e w e d s t r i j d v e r s l a g . Bij e e n p o s i t i e f o o r d e e l
s c h o o t de v e r k o o p v a n h e t b e s p r o k e n b o e k o m h o o g .
Dat de r a d i o een f a c t o r v a n b e l a n g w a s , b l i j k t o o k uit h e t
feit d a t h e t Nieuwsblad voor den Boekhandel v a n a f 1930 in elke
a f l e v e r i n g e e n o p s o m m i n g g a f v a n de ' r a d i o - v o o r d r a c h t e n '
die in de k o m e n d e w e e k z o u d e n p l a a t s v i n d e n . De b o e k h a n -
del k o n z o i n s p e l e n o p de te v e r w a c h t e n v r a a g . O p z o n d a g -
m i d d a g 24 m a a r t 1935 b i j v o o r b e e l d k o n de g e ï n t e r e s s e e r d e

59
 P.H. Ritter Jr. voor de AVRO-microfoon
(uit: Jan J. van Herpen, Al wat in boeken steekt. Dertig jaar radiowerk
van dr. P.H. Ritter jr. bij de AVRO. Zutphen [1982]).

l u i s t e r a a r eerst Ad Sassen h o r e n s p r e k e n over h e t n i e u w s t e

b o e k v a n M a r i e K o e n e n , o m v e r v o l g e n s P.H. Ritter te h o r e n
over Het kind in de poëzie v a n Dirk Coster. Op z i j n b e u r t s p r a k
Dirk Coster o m zes u u r 's avonds over h e t t h e m a 'Wat b o e k e n
lezen betekent'.

60
U i t e r a a r d w e r d e n o p de r a d i o o o k v e r h a l e n v o o r g e l e z e n (al
d a n n i e t i n streektaal). Zo h a d de NCRV n a de o o r l o g h e t pro-
g r a m m a 'Van o u d e e n n i e u w e schrijvers', d a t e e n p a a r k e e r
p e r w e e k w e r d u i t g e z o n d e n . Het w e r d g e v u l d m e t v o o r l e z e n
u i t h e t w e r k v a n p r o t e s t a n t s - c h r i s t e l i j k e schrijvers.
Bij de o p k o m s t v a n i e d e r n i e u w m a s s a m e d i u m (film, tele-
visie, i n t e r n e t ) z i j n er z w a r t k i j k e r s die de t e l o o r g a n g v a n
h e t b o e k v o o r s p e l l e n . In d e c e m b e r 1935 r u i m d e h e t Nieuws-
blad voor den Boekhandel plaats in v o o r een b e s c h o u w i n g waar-
in de n e g a t i e v e i n v l o e d v a n de r a d i o o p h e t l e z e n b e h a n d e l d
w e r d . W i e v r o e g e r las uit verveling, liet z i c h n u b e z i g h o u d e n
d o o r m u z i e k , h o o r s p e l en c a u s e r i e . W i e las o m bij te blij-
ven, h o e f d e n u m a a r 52 k e e r e e n h a l f u u r n a a r de r a d i o te
l u i s t e r e n 0111 over alle b e l a n g r i j k e b o e k e n te k u n n e n mee-
p r a t e n . Uit e e n Franse e n q u ê t e b l e e k dat slechts 32 p r o c e n t
v a n de m e n s e n l a z e n t e r w i j l de r a d i o a a n s t o n d , en d a n n o g
a l l e e n als er ' l i c h t e m u z i e k ' te h o r e n w a s . O u d e r e n w e r d e n
a a n g e s p o o r d o m b i j de j e u g d de b e t e k e n i s v a n h e t b o e k e n
de w a a r d e v a n h e t l e z e n h o o g te h o u d e n .
De schrijver u i t h e t Nieuwsblad voor den Boekhandel v o n d ook
dat m e n slechts literaire topprestaties o p de radio m o e s t pro-
m o t e n . Hier k o m t h e t d i l e m m a a a n de o p p e r v l a k t e w a a r v o o r
de r a d i o r e c e n s e n t z i c h gesteld z a g : m o e s t h i j g e n u a n c e e r d e
kritische b e s c h o u w i n g e n v o o r i n g e w i j d e n geven, o f m o e s t hij
z i c h r i c h t e n o p h e t n o o d z a k e l i j k e r w i j s o p p e r v l a k k i g e r voor-
l i c h t e n v a n de m a s s a ? Ritter h a d daar een duidelijke m e n i n g
over: 'De m i c r o f o o n is, k r a c h t e n s h a a r n a t u u r , e e n p u b l i c i -
t e i t s m i d d e l , dat niet d e n e e n l i n g w i l d i e n e n , m a a r de massa.'

61
 Dickens-leeskring

Charles Dickens. Naar een gravure van Pieter Wetselaar.

Na de d o o d v a n g r o t e en g e l i e f d e s c h r i j v e r s w o r d t v a a k e e n
genootschap opgericht dat zich b e z i g h o u d t m e t het levend
h o u d e n v a n de b e l a n g s t e l l i n g v o o r h u n l e v e n e n w e r k . S o m s
g e b e u r t d a t t r o u w e n s al b i j l e v e n e n w e l z i j n v a n de a u t e u r ,
die z i c h d o o r d e r g e l i j k e a a n d a c h t w a a r s c h i j n l i j k z o w e l ge-
v l e i d als e n i g s z i n s g e g e n e e r d v o e l t .
Na z i j n overlijden in 1870 m o e s t Charles D i c k e n s n o g r u i m
d e r t i g j a a r w a c h t e n v o o r d a t in 1902 'The Dickens F e l l o w s h i p '
w e r d o p g e r i c h t . S i n d s d i e n v e r s c h i j n t d r i e m a a l p e r j a a r The
Dickensian, e e n l i t e r a i r fanzine. A c h t e r i n d i t t i j d s c h r i f t w o r -
d e n z o ' n v i j f t i g n o g actieve ' b r a n c h e s ' v a n h e t g e n o o t s c h a p
v e r m e l d , w a a r v a n h e t m e r e n d e e l in E n g e l a n d en A m e r i k a is
gevestigd. Als n u m m e r 142 w e r d i n 1956 de ' H a a r l e m b r a n c h
o f t h e D i c k e n s F e l l o w s h i p ' d o o r h e t h o o f d k a n t o o r in Enge-
l a n d e r k e n d . Het i n i t i a t i e f v o o r d e z e N e d e r l a n d s e t a k v a n

62
D i c k e n s - b e w o n d e r a a r s g i n g u i t v a n G o d f r i e d B o m a n s . De
o p r i c h t i n g s v e r g a d e r i n g w e r d o p 8 d e c e m b e r 1956 g e h o u -
d e n i n de Overveense u i t s p a n n i n g K r a a n t j e Lek. Het g e n o o t -
s c h a p b l o e i t tot o p de d a g v a n v a n d a a g .
W a a r h o u d t de ' H a a r l e m b r a n c h ' z i c h m e e b e z i g ? Af en
toe e e n u i t s t a p j e , e e n keer o f twee p e r j a a r e e n b i j e e n k o m s t
m e t l e z i n g e n , en é é n k e e r p e r j a a r , in d e c e m b e r , e e n d i n e r
v o o r de leden. Maar h o e k u n j e een schrijver b e t e r v i e r e n d a n
d o o r z i j n w e r k te l e z e n ? Dat is de core business v a n h e t ge-
nootschap. Op enkele plaatsen in het land hebben zich uit
de l e d e n l e e s k r i n g e n g e v o r m d die m a a n d e l i j k s e e n avond-
v e r g a d e r i n g b e l e g g e n o m e l k a a r D i c k e n s v o o r te l e z e n .
Dat g a a t als v o l g t : i n g e z a m e n l i j k o v e r l e g w o r d t b e s l o t e n
w e l k b o e k g e l e z e n w o r d t . Dat is een g e w i c h t i g e beslissing,
w a n t m e t é é n r o m a n z i j n ze e e n j a a r o f d r i e b e z i g . D a a r
staat tegenover dat Dickens b i j n a g e e n slechte b o e k e n geschre-
ven h e e f t . Na de k o f f i e m e t k o e k v e r d e e l t de l e i d e r v a n de
b i j e e n k o m s t de r o l l e n : de v e r t e l l e r en de v e r s c h i l l e n d e per-
s o n a g e s die aan h e t w o o r d k o m e n . De verteller h e e f t n a t u u r -
lijk de m e e s t e tekst. O m e r v o o r te z o r g e n dat i e d e r e e n be-
h o o r l i j k a a n z i j n t r e k k e n k o m t , w i s s e l e n de r o l l e n v a n tijd
tot tijd. Zo k a n h e t g e b e u r e n d a t e e n j o n g e m a n gelezen
w o r d t d o o r e e n o u d e d a m e en dat de v e r t e l l e r n u eens m e t
e e n z u i d e l i j k e m a n n e n s t e m en d a n w e e r m e t een H a a r l e m s e
v r o u w e n s t e m klinkt. Of m e n een geverseerd Engelssprekende
is o f niet, m a a k t niet uit. Er zal dus heel wat a f g e h a k k e l d wor-
d e n als e e n d i a l e c t s p r e k e r v a n D i c k e n s i n h a n d e n valt v a n
een weinig ervaren voorlezer.

63
 Poëzie in Carré

In de laatste d e c e n n i a v a n de t w i n t i g s t e e e u w z i j n w e g e w e n d
geraakt aan grote poëzie- en literatuurfestivals. Jaarlijks w o r d t
'Poetry I n t e r n a t i o n a l ' g e h o u d e n i n R o t t e r d a m e n de ' N a c h t
v a n de P o ë z i e ' i n U t r e c h t . D a a r n a a s t h e b j e n o g h e t m e t m u -
z i e k g e m e n g d e C r o s s i n g B o r d e r Festival, de W i n t e r t u i n i n
A r n h e m en N i j m e g e n e n n o g z o h e t e e n en a n d e r .
A a n de w i e g v a n al d e z e a c t i v i t e i t e n s t o n d de m a n i f e s t a t i e
P o ë z i e in Carré, die z i c h o p 28 f e b r u a r i 1966 v o l t r o k - n a a r
b u i t e n l a n d s v o o r b e e l d overigens. I n i t i a t i e f n e m e r e n presen-
tator S i m o n V i n k e n o o g liet z i c h i n s p i r e r e n d o o r e e n v i e r
u u r d u r e n d e d i c h t e r l i j k e m a r a t h o n die h i j i n j u n i 1965, m e t
achtduizend andere poëzieliefhebbers, had meegemaakt in
d e L o n d e n s e Royal A l b e r t Hall.
A l s o f er n o g n o o i t e e n d i c h t e r z i j n v e r z e n h a d v o o r g e d r a -
g e n , j u i c h t e e e n p e r s b e r i c h t v a n d e o r g a n i s a t i e de o n t d e k -
k i n g de w e r e l d in d a t 'de gestalte, de s t e m e n d e p e r s o o n v a n
de d i c h t e r e e n e x t r a - d i m e n s i e v e r l e n e n a a n z i j n w o o r d ' . De
respons o p V i n k e n o o g s o p r o e p was o v e r w e l d i g e n d , z o w e l v a n
de k a n t v a n de d i c h t e r s als v a n h e t p u b l i e k . V i j f e n t w i n t i g
dichters t r a d e n o p v o o r t w e e d u i z e n d e n t h o u s i a s t e toeschou-
wers, a a n w i e b i j de i n g a n g e e n n a r c i s w e r d u i t g e r e i k t . V ó ó r
de v o o r s t e l l i n g w e r d o p h e t t o n e e l e e n m a a l t i j d g e n o t e n .
Toen h e t d o e k o p g i n g , z a t e n de d i c h t e r s a c h t e r w i t t e t a f e l s

64
g e s i e r d m e t flessen w i j n . Iedere d i c h t e r h a d z e v e n m i n u t e n
de tijd o m z i j n w e r k over h e t v o e t l i c h t te b r e n g e n .
A a n de u i t b u n d i g e r e s p o n s i n de p e r s d a n k e n w e t a l v a n
details over de a a n h o o g t e p u n t e n z e e r rijke a v o n d . K. Schip-
pers k r e e g als eerst o p t r e d e n d e m e t e e n al de l a c h e r s o p z i j n
h a n d d o o r het voordragen van een aantal adressen. Adriaan
R o l a n d Holst n a m v e r v o l g e n s de o v a t i e i n o n t v a n g s t w a a r
hij, g e z i e n z i j n r e p u t a t i e als 'de p r i n s d e r d i c h t e r s ' , r e c h t
o p h a d . P o l i t i e k e n g a g e m e n t k l o n k in g e d i c h t e n v a n Cees
N o o t e b o o m (de o o r l o g in V i e t n a m ) e n Ed H o o r n i k (de jo-
d e n v e r v o l g i n g i n de T w e e d e W e r e l d o o r l o g ) . De h u m o r w a s
in h a n d e n v a n Hans V e r h a g e n , C. B u d d i n g h ' en Jules Deel-
der, w e l k e laatste d o o r de v e r s l a g g e v e r v a n De Tijd e e n p l a t
Haags a c c e n t t o e g e d i c h t k r e e g .
S o m m i g e d i c h t e r s g i n g e n de m i s t in, o m d a t ze n i e t kon-
den voorlezen, of voor voordracht ongeschikt werk maakten.
D a t d r o e v e l o t t r o f G e r r i t K o u w e n a a r e n Bert V o e t e n . Ver-
s t a n d i g e performers b e d e n k e n iets w a a r d o o r ze o p v a l l e n . Z o
b e s l o o t L.Th. L e h m a n n z i j n o p t r e d e n m e t een d e u n t j e o p
de m o n d h a r m o n i c a .
Zeer o p z i e n b a r e n d was het optreden van J o h n n y van D o o r n ,
die t o e n n o g d e l i t e r a t u u r o n v e i l i g m a a k t e o n d e r de n a a m
J o h n n y t h e Selfkicker. Niet v o o r niets w a s z i j n o p t r e d e n v l a k
v o o r de p a u z e g e p l a n d . Voor z i j n d o e n b e g o n hij n o g a l t a m
m e t v e r z e n die i n de pers als o b s c e e n g e k w a l i f i c e e r d w e r d e n .
Allengs b e g o n hij z i c h o p te w e r k e n tot de l u i d r u c h t i g e trance
die v a n h e m v e r w a c h t m o c h t w o r d e n . Z i j n u i t g e s c h r e e u w -
de verzen ('Komtocheensklaarklootzak') provoceerden ook

65
bij h e t p u b l i e k een g r o t e l u i d r u c h t i g h e i d , die h e m t e n slotte
kennelijk het spreken onmogelijk maakte.
Waarna het pauze was.
Hét h o o g t e p u n t v a n de a v o n d w a s h e t o p t r e d e n v a n Gerard
K o r n e l i s v a n h e t Reve. Hij w a s n a de v e r s c h i j n i n g v a n Op weg
naar het einde al b e r o e m d als de k a m p i o e n - h o m o s e k s u e e l v a n
N e d e r l a n d e n k o l o n i ë n . Maar e e n d i c h t e r was hij niet. M e n i g
krantenverslag maakte m e l d i n g van h e t feit dat hij poëzie
o o i t e e n 'voze en o n w a a r a c h t i g e k u n s t ' h a d g e n o e m d . In
Carré d r o e g h i j z e v e n g e d i c h t e n v o o r die e n k e l e w e k e n l a t e r
in d e a f d e l i n g 'Geestelijke l i e d e r e n ' v a n Nader tot u z o u d e n
verschijnen.
V o o r a f h a d Van h e t Reve in o v e r l e g m e t V i n k e n o o g s m e d e -
o r g a n i s a t o r Olivier B o e l e n z i j n o p t r e d e n z o r g v u l d i g gere-
gisseerd. Hij w a s g e s t o k e n i n e e n w i t , h o o g s l u i t e n d pak, en
bij i e d e r g e d i c h t s t o n d h i j i n e e n a n d e r e k l e u r l i c h t . Hij
s p r a k m e t de a a n g e b o r e n p r a c h t i g e v o o r l e e s s t e m v a n de Van
h e t Reves, e n liet de g e l e z e n b l a a d j e s t e l k e n s o m l a a g d w a r -
r e l e n , t e n p r o o i a a n vele g r i j p g r a g e h a n d e n .
O p 28 f e b r u a r i 1966 w e r d de o r a a l - a u d i t i e v e d i m e n s i e v a n
de p o ë z i e in N e d e r l a n d o p n i e u w o n t d e k t .

66
JAAR

DE NATIONALE

VOORLEESDAG

Marieke van Dormoïen

Desirée van der Zander
 Tien jaar De Nationale Voorleesdag

De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g is h é t l a n d e l i j k e leesbevorderings-
e v e n e m e n t . De d a g is in tien j a a r tijd u i t g e g r o e i d tot h e t vlag-
g e n s c h i p v a n i n i t i a t i e f n e m e r S t i c h t i n g Lezen. D o o r de nau-
w e s a m e n w e r k i n g m e t S t i c h t i n g Collectieve P r o p a g a n d a v a n
h e t N e d e r l a n d s e Boek (CPNB) en de V e r e n i g i n g v a n O p e n b a r e
B i b l i o t h e k e n NBLC e r v a r e n j a a r l i j k s t i e n d u i z e n d e n k i n d e r e n
d a t (voor)lezen eerst en v o o r a l p l e z i e r b e t e k e n t . Maar de be-
l a n g r i j k s t e s c h a k e l i n h e t s u c c e s is de i n z e t e n h e t e n t h o u -
s i a s m e v a n de h o n d e r d e n m e d e w e r k e r s van b i b l i o t h e k e n e n
de d u i z e n d e n b a s i s s c h o o l l e e r k r a c h t e n - en de d e e l n e m e n d e
leerlingen zelf natuurlijk.

Een l a n g e a a n l o o p
Al direct n a de o p r i c h t i n g v a n S t i c h t i n g Lezen, in 1988, w o r d t
i n b e l e i d s n o t i t i e s g e s p r o k e n over de w e n s e l i j k h e i d v a n e e n
l a n d e l i j k e vertel- en v o o r l e e s w e d s t r i j d . V o o r b e e l d e n i n Duits-
l a n d en H o n g a r i j e laten z i e n dat l e z e n e n j e u g d l i t e r a t u u r o p
een succesvolle m a n i e r o n d e r de a a n d a c h t g e b r a c h t k u n n e n
w o r d e n v a n j o n g e r e n en h u n o u d e r s . In de d a a r o p v o l g e n d e
j a r e n b l i j f t de v o o r l e e s d a g e e n steeds t e r u g k e r e n d o n d e r -
w e r p , v o o r a l s n o g a l l e e n a a n de v e r g a d e r t a f e l en n i e t in de
p r a k t i j k . Wel k r i j g t h e t e v e n e m e n t i n de o p e e n v o l g e n d e pa-
p i e r e n versies steeds s c h e r p e r c o n t o u r e n . L a n g z a m e r h a n d

69
v e r s c h i j n e n d a n o o k de e l e m e n t e n die l a t e r t e r u g k e r e n : de
k e u z e v o o r e e n specifieke d o e l g r o e p , e e n l a n d e l i j k e c a m p a g -
n e o m a a n d a c h t o p d e d a g te v e s t i g e n , e e n o p z e t m e t l o k a l e
v o o r r o n d e s en e e n l a n d e l i j k e finale e n a p a r t e p r o g r a m m a -
o n d e r d e l e n v o o r t w e e d e l i j n s i n s t e l l i n g e n : o n d e r w i j s , biblio-
t h e k e n , g e z o n d h e i d s z o r g e n o v e r h e d e n . O p m e r k e l i j k is d a t
direct al a a n d a c h t bestaat v o o r de relatie t u s s e n h e t traditio-
n e l e b o e k e n m o d e r n e m e d i a z o a l s cassettes e n 06-lijnen, de
nieuwe media bestonden n o g niet.

De e e r s t e finale
In 1992 w a s de t i j d r i j p : De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g z o u e r ko-
m e n . Er is e e n a a n t a l d u i d e l i j k e r a n d v o o r w a a r d e n g e f o r m u -
leerd. Het p r o j e c t m o e t o p k l e i n e s c h a a l b e g i n n e n o m ver-
v o l g e n s te ( k u n n e n ) g r o e i e n , er m o e t e n v e r s c h i l l e n d e organi-
saties s a m e n w e r k e n en z o h u n k r a c h t e n b u n d e l e n , h e t e f f e c t
m o e t e n i g s z i n s m e e t b a a r z i j n en de o p z e t m o e t s t r u c t u r e e l
v a n k a r a k t e r zijn, ten m i n s t e v o o r e e n p e r i o d e v a n d r i e j a a r .
A a n v a n k e l i j k z o u de eerste finale in h e t n a j a a r v a n 1993 plaats-
v i n d e n ; h e t w o r d t u i t e i n d e l i j k 26 m e i 1994.
A c h t e r a f m a g h e t m i s s c h i e n enige v e r b a z i n g w e k k e n dat er
t u s s e n h e t eerste idee en de eerste De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g
m e e r d a n v i j f j a a r z i j n v e r s t r e k e n . T e g e l i j k e r t i j d l i j k t h e t er-
o p d a t die l a n g e v o o r b e r e i d i n g u i t e i n d e l i j k h e e f t b i j g e d r a -
g e n aan een solide o p z e t die een stevige basis c o m b i n e e r t m e t
de m o g e l i j k h e i d v a n j a a r tot j a a r a n d e r e a c c e n t e n te l e g g e n .

70
De o p z e t v a n d e d a g
De eerste editie v a n De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g , in 1994, h e e f t
als d o e l de a a n d a c h t te v e s t i g e n o p h e t b e l a n g v a n voorle-
z e n e n het p l e z i e r dat e r m e e g e p a a r d gaat. Belangrijkste doel-
g r o e p z i j n k i n d e r e n u i t de laatste twee klassen u i t h e t basis-
o n d e r w i j s . Verder is d e a a n d a c h t g e r i c h t o p l e e r k r a c h t e n i n
h e t o n d e r w i j s en o p kleuterleidsters. Ook de o u d e r s en groot-
o u d e r s v a n k i n d e r e n v o r m e n een b e l a n g r i j k e d o e l g r o e p .

Bij de eerste v o o r l e e s d a g w o r d e n v i j f b e o o g d e r e s u l t a t e n ex-

pliciet b e n o e m d .
• Een t o e n a m e v a n h e t v o o r l e z e n z o w e l o p s c h o o l
als t h u i s .
• Meer b e t r o k k e n h e i d v a n o u d e r s bij h e t l e z e n v a n
h u n kinderen.
• Een v o o r b e e l d f u n c t i e v e r s c h a f f e n .
• Kinderen en volwassenen kennis laten m a k e n met
kinder- e n j e u g d l i t e r a t u u r .
• Meer structurele s a m e n w e r k i n g tussen onderwijs,
bibliotheken en boekhandel.

Het eerste r e s u l t a a t b e t r e f t h e t g e d r a g v a n o p v o e d e r s , t h u i s
en o p s c h o o l . De overige h e b b e n m e e r b e t r e k k i n g o p h e t
k l i m a a t en de r a n d v o o r w a a r d e n w a a r b i n n e n de b e o o g d e
gedragsverandering gemakkelijker kan plaatsvinden.

De N a t i o n a l e V o o r l e e s w e d s t r i j d
Vast o n d e r d e e l v a n De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g is e e n voorlees-

71
w e d s t r i j d v o o r de o u d s t e l e e r l i n g e n u i t h e t b a s i s o n d e r w i j s .
In s e p t e m b e r 1993 k r e g e n 3.300 basisscholen een voorleesdag-
p a k k e t t o e g e s t u u r d . S c h o l e n z i j n v r i j in h e t k i e z e n v a n d e
m a n i e r w a a r o p zij de v o o r l e e s w e d s t r i j d o p h u n s c h o o l v o r m -
geven, s i m p e l w e g in de klas o f m e t alle k i n d e r e n t e g e l i j k in
d e a u l a . In t o t a a l s e l e c t e r e n 479 s c h o l e n e e n v o o r l e e s k a m -
p i o e n die h u n s c h o o l m a g v e r t e g e n w o o r d i g e n in d e volgen-
de l o k a l e e n r e g i o n a l e v o o r r o n d e s . U i t e i n d e l i j k b l i j v e n 1 2
v o o r l e e s k a m p i o e n e n over, u i t i e d e r e p r o v i n c i e een. In Mu-
z i e k c e n t r u m V r e d e n b u r g i n U t r e c h t v i n d t o p 26 m e i de fina-
le plaats. P r e s e n t a t o r Bas W e s t e r w e e l , e e n d e s k u n d i g e j u r y
o n d e r v o o r z i t t e r s c h a p v a n Midas D e k k e r s e n de m u z i k a l e
omlijsting door het W i l l e m Breuker Collectief staan garant
v o o r d e j u i s t e m i x v a n s p a n n i n g en p l e z i e r . L i e d e k e Pol u i t
Friesland m a g z i c h u i t e i n d e l i j k d e eerste De N a t i o n a l e Vöor-
leeskampioen noemen.

Bij d e t w e e d e De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g w o r d t v o l u i t g e p r o -
fiteerd v a n dit s u c c e s en d e o p g e d a n e e r v a r i n g . O m de deel-
n a m e v a n s c h o l e n te s t i m u l e r e n w o r d t d e v i d e o c o m p i l a t i e
Voorlezen is filmen met woorden g e m a a k t , w a a r i n de w i n n a a r
v a n h e t v o r i g e j a a r en e e n m e d e f i n a l i s t e e n i m p r e s s i e g e v e n
v a n h e t w e d s t r i j d t r a j e c t . O o k b e n a d r u k t de v i d e o de r o l v a n
de P r o v i n c i a l e B i b l i o t h e e k C e n t r a l e s en de r o l v a n de (loka-
le) m e d i a . V e r d e r v e r t e l l e n ' d e s k u n d i g e n ' als Ivo de W i j s e n
Jan T e r l o u w over h e t b e l a n g v a n v o o r l e z e n . De t w e e d e edi-
tie v a n De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g t r e k t b i j n a t w e e keer z o
veel d e e l n e m e r s als de eerste. Bij de 120 l o k a l e en p r o v i n c i -

72
ale v o o r r o n d e s is g e m i d d e l d 150 m a n p u b l i e k a a n w e z i g . In
G r o n i n g e n o r g a n i s e e r t de s t i c h t i n g K o s t v e r l o r e n e e n Grun-
n e g e r Voorleeswedstrijd o m de streektaal o n d e r de a a n d a c h t
te b r e n g e n . Al b i j de t w e e d e editie is De N a t i o n a l e Voorlees-
dag een evenement dat anderen inspireert.

Van h e t b e g i n a f h e e f t De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g als b e l a n g -
r i j k d o e l g e h a d o u d e r s , e n p r o f e s s i o n a l s in h e t o n d e r w i j s en
de k i n d e r o p v a n g te b e r e i k e n . O m k e n n i s en e r v a r i n g e n u i t
te w i s s e l e n z i j n g e r e g e l d s y m p o s i a en w o r k s h o p s g e o r g a n i -
seerd. Voorlezen in het basisonderwijs is de titel v a n h e t sympo-
s i u m d a t de eerste De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g b e g e l e i d t . Tij-
dens het symposium, speciaal bedoeld voor leerkrachten,
k o m e n o n d e r w e r p e n als de p r a k t i j k v a n h e t v o o r l e z e n , de
k e u z e v a n v o o r l e e s b o e k e n , h e t v o o r l e z e n v a n p o ë z i e en h e t
v o o r l e z e n u i t p r e n t e n b o e k e n a a n de orde. De V o l k s k r a n t ,
e e n v a n de s p o n s o r s , m a a k t n a a r a a n l e i d i n g v a n h e t s y m p o -
s i u m e e n b u n d e l , die al snel e e n t w e e d e d r u k b e l e e f t . Het
t w e e d e s y m p o s i u m b e l i c h t m e e r specifiek de rol v a n o u d e r s
bij h e t v o o r l e z e n . De 280 d e e l n e m e r s b e z o e k e n w o r k s h o p s
e n l e z i n g e n . De b e l a n g r i j k s t e b e v i n d i n g e n w o r d e n o p n i e u w
i n e e n b u n d e l v a s t g e l e g d . Tot 1998 b l i j v e n w e r k c o n f e r e n t i e s
e n s y m p o s i a De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g b e g e l e i d e n . Met De
magie van het voorlezen k o m t een p r a k t i s c h e gids v o o r o u d e r s
en p r o f e s s i o n e l e b e g e l e i d e r s b e s c h i k b a a r .

Het N a t i o n a l e V o o r l e e s o n t b i j t
In 1997 l a a t S t i c h t i n g L e z e n o n d e r z o e k v e r r i c h t e n n a a r de

73
v o o r l e e s p r a k t i j k in de k i n d e r o p v a n g . H o e w e l b l i j k t dat in de
m e e s t e i n s t e l l i n g e n v o o r l e z e n tot de d a g e l i j k s e p r a k t i j k be-
h o o r t , blijkt tegelijkertijd dat het v o o r l e z e n g e e n vaste plaats
in h e t p r o g r a m m a h e e f t : slechts een k l e i n e m i n d e r h e i d v a n
d e i n s t e l l i n g e n b e s t e e d t in h e t p e d a g o g i s c h b e l e i d s p l a n aan-
d a c h t a a n v o o r l e z e n , t e r w i j l het b u d g e t v o o r d e a a n k o o p v a n
b o e k e n z e e r b e p e r k t is.
N a a r a a n l e i d i n g h i e r v a n is in 1997 v o o r h e t eerst Het Na-
t i o n a l e V o o r l e e s o n t b i j t g e o r g a n i s e e r d . Met succes. De eerste
keer d o e n 480 i n s t e l l i n g e n m e e . Het i n i t i a t i e f m a g o p b r e d e
steun r e k e n e n : l a n d e l i j k e politici, d a a r t o e a a n g e s p o o r d d o o r
t o e n m a l i g s t a a t s s e c r e t a r i s Terpstra, w e r k e n m a s s a a l m e e ,
evenals b u r g e m e e s t e r s , k a m e r l e d e n , a c t e u r s , tv-presentato-
r e n en k i n d e r b o e k e n s c h r i j v e r s .
N a a r a a n l e i d i n g v a n h e t o n d e r z o e k is h e t P l a t f o r m Voorle-
z e n in d e k i n d e r o p v a n g o p g e r i c h t en is v o o r p a b o ' s de les-
m o d u l e Aan de slag met voorlezen g e m a a k t .

In de t w e e d e h e l f t v a n d e t i e n j a a r De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g
is h e t p l e z i e r d a t v o o r l e z e n b i e d t steeds m e e r de c e n t r a l e
d o e l s t e l l i n g g e w o r d e n . K i n d e r e n k r i j g e n de g e l e g e n h e i d ie-
d e r o p h u n e i g e n w i j z e k e n n i s te m a k e n m e t b o e k e n die
h e n a a n s p r e k e n . Het N a t i o n a l e V o o r l e e s o n t b i j t m e t z i j n en-
t h o u s i a s t e b e k e n d e Nederlanders d o e t z i j n intrede. D a a r d o o r
w o r d t d e a a n d a c h t v e r b r e e d en k r i j g e n o o k d e j o n g s t e kin-
d e r e n e e n e i g e n p l a a t s in h e t e v e n e m e n t . Er o n t s t a a t , z o a l s
dat i n h e t j a r g o n h e e t , e e n d o o r l o p e n d e l e e s l i j n : e e n k e t e n
v a n activiteiten die k i n d e r e n a f h a n k e l i j k v a n h u n l e e f t i j d o p

74
v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n laat k e n n i s m a k e n m e t (voor)lezen.
In de w e t e n s c h a p dat a a n d a c h t v o o r (voor)lezen e e n k w e s t i e
v a n l a n g e a d e m is, is d i t e e n e v e n n a t u u r l i j k e als l o g i s c h e
ontwikkeling.

B e l a n g r i j k e v r a a g b l i j f t in h o e v e r r e h e t is g e l u k t h e t voorle-
z e n o p s c h o l e n te laten t o e n e m e n . W i e n a a r de d e e l n a m e c i j -
fers k i j k t k a n n i e t a n d e r s d a n o p t i m i s t i s c h z i j n . In t i e n j a a r
tijd h e b b e n h o n d e r d d u i z e n d e n k i n d e r e n d e e l g e n o m e n a a n
De N a t i o n a l e V o o r l e e s w e d s t r i j d , v i j f t i e n d u i z e n d m o g e n z i c h
s c h o o l k a m p i o e n n o e m e n . O o k de r e s p o n s in de m e d i a is
e n o r m . Lokale en l a n d e l i j k e m e d i a b e s t e d e n u i t g e b r e i d aan-
d a c h t a a n de v o o r l e e s w e d s t r i j d en h e t v o o r l e e s o n t b i j t , de
schrijvende pers, lokale o m r o e p e n en de landelijke tv-zenders
b e r i c h t e n p r o m i n e n t over h e t e v e n e m e n t . B e k e n d e Neder-
l a n d e r s g e v e n er g r a a g h u n m e d e w e r k i n g a a n . Ook i n h e t
o n d e r w i j s e n bij b i b l i o t h e k e n b l i j f t h e t e n t h o u s i a s m e over-
e i n d . K e n n e l i j k is v o o r l e z e n en de v o r m w a a r i n d a a r v o o r
a a n d a c h t w o r d t g e v r a a g d t i j d e n s De N a t i o n a l e V o o r l e e s d a g
iets w a t g e m a k k e l i j k p o s i t i e v e a a n d a c h t k r i j g t .
Uit de m e d e w e r k i n g en h e t e n t h o u s i a s m e w a a r m e e d a t
g e b e u r t k a n w o r d e n a f g e l e i d d a t v o o r l e z e n w e r k e l i j k ple-
z i e r i g is. Maar die c o n c l u s i e is s l e c h t s é é n k a n t v a n de me-
d a i l l e . Alle b e t r o k k e n e n w e r k e n o o k m e e o m d a t ze w e l aan-
v o e l e n d a t n i e t alle k i n d e r e n v o l d o e n d e k e n n i s m a k e n m e t
l e z e n . Dat b l i j k t o o k u i t h e t p e r i o d i e k e o n d e r z o e k d a t h e t
NIPO v o o r S t i c h t i n g L e z e n u i t v o e r t r o n d De N a t i o n a l e Voor-
l e e s d a g . L a n g n i e t alle k i n d e r e n w o r d e n v a n h u i s u i t gesti-

75
m u l e e r d o m te l e z e n , t e r w i j l o p s c h o o l o o k n i e t a l t i j d vol-
d o e n d e tijd o v e r b l i j f t o m te l e z e n . D a a r o m is en b l i j f t De Na-
t i o n a l e Voorleesdag een b e l a n g r i j k e v e n e m e n t . Eén d a g waar-
op massaal aandacht wordt besteed aan voorlezen. Genoeg
is h e t niet. S t i c h t i n g L e z e n b l i j f t d a n o o k h e l p e n n i e u w e ini-
tiatieven te o n t w i k k e l e n . Die z i j n steeds m e e r t o e g e s n e d e n
op specifieke leeftijdsgroepen en opleidingsniveaus en vaak
i n c o m b i n a t i e m e t a n d e r e m e d i a . Een a a n b o d k o r t o m d a t
a a n s l u i t b i j d e o n t w i k k e l i n g die j o n g e r e n v a n k i n d e r o p v a n g
tot v o o r g e z e t o n d e r w i j s d o o r m a k e n e n d a t h e n p r i k k e l t h e t
p l e z i e r v a n l e z e n te l e r e n o n t d e k k e n en te k o e s t e r e n .

WINNAARS

1994 Liedeke Pol uit Friesland

1995 Judith Brons uit Flevoland
1996 Gwenn Roll uit Gelderland
1997 Nina Willems uit Limburg
1998 Sandra Egelmeer uit Noord-Brabant
1999 Maarten de Graaff uit Zuid-Holland
2000 Janine Kastelijn uit Utrecht
2001 Floortje Prein uit Noord-Holland
2002 Wout Schipper uit Noord-Holland

76
Aan de eerste De Nationale Voorleesdag in 1994 doen
zo'n 13.000 scholieren mee; 479 schoolkampioenen ma-
ken vervolgens uit wie de twaalf provincies mogen ver-
tegenwoordigen in de landelijke finale. In 1996 doen al
ruim 1000 scholen mee, in 1998 1500. In 2003 is het aan-
tal deelnemende scholen verder toegenomen tot bijna
3000. Het aantal deelnemende leerlingen heeft gelijke
tred gehouden met deze groei; het laatste jaar laat een
recordaantal deelnemers van 75.000 zien. Tien jaar De
Nationale Voorleesdag heeft 495.000 deelnemers opge-
leverd en 15.000 schoolkampioenen.

Spannend, griezelig, meeslepend, romantisch, herken-

baar: een boek moet boeien, daarom kiezen leerlingen
met zorg een fragment als zij meedoen aan De Natio-
nale Voorleesdag. In de afgelopen tien jaar zijn hon-
derden titels over het voetlicht gebracht. Toch blijken
sommige auteurs duidelijk favoriet. Over tien jaar ge-
rekend is Roald Dahl de meest gekozen auteur. De afge-
lopen vijf jaar is Carry Slee veruit het populairst.
Opmerkelijk is dat kinderen meestal kiezen voor Neder-
landse auteurs. Naast Carry Slee zijn Jacques Vriens, Guus
Kuijer, Paul van Loon en Anke de Vries vaak vertegenwoor-
digd. Ook Chr. van Abkoude (Pietje Bell, Kruimeltje) blijkt on-
verwoestbaar.

77
 Gebruikte literatuur

DE MAGIE VAN HET VOORLEZEN Zie over de theorie en techniek

van het voorlezen onder meer Wilma van der Pennen en Patsy Backx
De magie van het voorlezen (Amsterdam z.j.); Irma van Weizen en
Margriet Chorus Voorlezen gaat zó (Amsterdam 2002); en Julienne
van den Heuvel, Herman Kakebeeke en Tonny Meelis-Voorma Voor-
lezen in de praktijk (Den Haag 1997).

LEZEN IS VOORLEZEN G.DJ. Schotel, Tollens en zijn tijd. Eene proeve

van levensbeschrijving. Tiel 1860; H. Tollens Cz., De overwintering der
Hollanders op Nova Zembla in de jaren 2596 en 1597 [...]. Tekstuitgave
met varianten naar het handschrift en de verschillende drukken,
verzorgd en ingeleid door dr. G.W. Huygens. Tweede, herziene
druk. Culemborg 1977.

GEZELLIGHEID Physiologie van Den Haag door een' Hagenaar,

's Gravenhage 1843; L.R. Beynen, 'Over het goede en schoone van
letterkundige voordragt', in: Mengelingen van het letterkundig Genoot-
schap: Oefening Kweekt Kennis. Proza (1844), p. 1-19; Cd. Busken Huet,
'W.J. van Zeggelen. S.J. van den Bergh', in: Litterarische fantasien en
kritieken. Zevende deel. Haarlem z.j.; Conviva [= Gerard Keiler],
Het Servetje. Herinnering aan 'Oefening Kweekt Kennis'. Leiden 1878;
S.W.F. Margadant, Geschiedenis van het letterkundig genootschap
Oefening Kweekt Kennis 1834-1934. Den Haag 1934.

78
DE GEWENSTE UITSPRAAK BIJ HET VOORLEZEN C.F. van Duijl,
'De Rederijkerskamer: "In Eendracht vergaard'", in: Nederlandsche
typen en schetsen. Kampen 1883. Henry van Meerbeke, 'Een dag te
Koedrecht', in: Waarnemingen en waarheden. Amsterdam 1860;
C.A.P. Weissman de Villez, Handleiding ter bevordering van het kunst-
matig lezen. Tweede druk. Amsterdam 1845.

VOLKSONTWIKKELING Cd. Busken Huet, Litterarische fantasien en

kritieken. Tweede deel. Haarlem 1881, p.28-30; Cd. Busken Huet, Aan
Mevrouw Bosboom-Toussaint. Haarlem 1865; Voor 'tjonge Volkje. Gese-
lecteerd door Ilonka & Leonard de Vries uit de jaargangen 1880-1900
van het gelijknamige kindertijdschrift. Utrecht-Antwerpen [1980].
Met dank aan Olf Praamstra.

VOORLEZEN IN DE HUISELIJKE KRING Cd. Busken Huet,

Litterarische fantasien en kritieken. Tweede deel. Haarlem 1881, p.31;
Het Nieuws van den dag 2 oktober 1872; Nop Maas, De Nederlandsche
Spectator. Schetsen uit het letterkundig leven van de tweede helft van de
negentiende eeuw. Met medewerking van Frank Engering. Utrecht-
Antwerpen 1986; Frans Netscher, Studies naar het naakt model.
's-Gravenhage 1886.

GELD VERDIENEN S.W.F. Margadant, Geschiedenis van het letter-

kundig genootschap Oefening Kweekt Kennis 1834-1934. Den Haag 1934;
Conviva [= Gerard Keiler], Het Servetje. Herinnering aan 'Oefening
Kweekt Kennis'. Leiden 1878; J.H. Róssing, Uit het leven vanjustus van
Maurik. Amsterdam z.j.; Hugo Sanders, Jacob Cremer. Haarlem-
Antwerpen 1952; Hans Reeser, Andersen op reis door Nederland.

79
Zutphen 1976; J.F. Heijbroek en A.A.M. Vis, Verlaine in Nederland.
Het bezoek van 1892 in woord en beeld. Amsterdam 1985; H.T.M. van
Vliet, Met Louis Couperus op tournee. Voordrachten uit eigen werk 1915-
1923 in recensies, brieven en andere documenten. [Den Haag z.j.];
Marianne Mooijweer, De Amerikaanse droom van Frederik van Eeden.
Amsterdam 1996.

WAT EEN SCHRIJVER LIJDEN KAN S. Carmiggelt, De gedichten.

Amsterdam 1974; Frans Hulleman, 'Een buitengewone voordracht-
avond', in: Het Weekblad voor Stad en Land van 22 december 1917 en
1 januari 1918; Gerard Reve, 'Een lezing op het land' in Verzameld
werk. Deel 1, p. 650-661; Gerard Reve, De vierde man in Verzameld werk.
Deel 4, p. 11.

DE CRITICUS SPREEKT Nieuwsblad voor den Boekhandel

van 17 december 1935; P.H. Ritter Jr., 'De radio en het boek', in:
Nederlandsche Bibliographie van juni 1936; Jan J. van Herpen, Aí wat
in boeken steekt. Dertig jaar radiowerk van dr. P.H. Ritter jr. bij de AVRO.
Zutphen [1982].

POËZIE IN CARRÉ Simon Vinkenoog en Olivier Boelen (red.),

Poëzie in Carré op 28 februari 1966 in Theater Carré, Amsterdam.
Amsterdam 1966.

80