ÅÃ×ÅÉÑÉÄÉÏ ÎÅÑÏËÉÈÉÊÙÍ ÊÁÔÁÓÊÅÕÙÍ

ÉÙÁÍÍÉÍÁ 2009 ÔÏÉ×ÏÉ

ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

ΤΟΙΧΟΙ
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Ξερολιθικές κατασκευές
1.1. Εισαγωγή................................................................................................................ 6
1.2. Οι κατασκευές...................................................................................................... 6
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Συνοπτική περιγραφή των διάφορων ξερολιθικών κατασκευών
ως προς τον τρόπο κατασκευής
2.1. Καθ' ύψος κατασκευές...................................................................................... 8
2.1.1. Τοίχοι αντιστήριξης ή αναλημματικοί τοίχοι............................... 8
2.1.2. Τοίχοι διαχωριστικοί (διπλής όψης)............................................... 9
2.1.3. Φέροντες τοίχοι..................................................................................... 9
2.1.4. Ο τοίχος με ανοίγματα...................................................................... 9
2.2. Ξερολιθικές επιστρώσεις.................................................................................. 9
2.2.1. Ο δρόμος - η αυλή................................................................................ 10
2.2.2. Αλώνια........................................................................................................ 11
2.2.3. Αυλάκια για πότισμα............................................................................. 11
2.2.4. Επίστρωση στεγών με πλάκες........................................................... 11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ3
Η κατασκευή ξερολιθικών τοίχων
3.1. Ένα στοιχείο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.................................... 12
3.2. Η ανάγκη για την συντήρηση ή και την ανακατασκευή των τοίχων
από ξερολιθιά....................................................................................................... 12
3.3. Τοίχοι πολύτιμοι για την άγρια ζωή............................................................ 12
3.4. Πως κατασκευάζεται η ξερολιθιά..................................................................
3.4.1. Βασικά υλικά για την ξερολιθιά: πέτρες και υπομονή.............. 13
3.4.2. Κατασκευή ξερολιθικού τοίχου διπλής όψης.............................. 13
3.4.3. Καθαίρεση του παλιού τοίχου............................................................ 15
3.4.4. Θεμελίωση.............................................................................................. 15
3.4.5. Πρώτες στρώσεις πέτρας................................................................... 15
3.4.6. Πέτρες σύνδεσης................................................................................... 16
3.4.7. Ανώτερες στρώσεις του τοίχου....................................................... 16
3.4.8. Πέτρες επικάλυψης................................................................................ 16
3.4.9. Σφήνες....................................................................................................... 16
3.4.10. Φινιρίσματα ......................................................................................... 16
3.4.11. Συντήρηση............................................................................................... 17
3.4.12. Ειδικές περιπτώσεις............................................................................ 17
3.4.13. Τοίχοι που έχουν υποστεί ζημιές.................................................. 18
3.4.14. Τοίχος σε κεκλιμένο επίπεδο......................................................... 18
3.5. Τοίχος αντιστήριξης........................................................................................... 18
3.5.1. Ελεύθερος τοίχος αντιστήριξης....................................................... 19
3.5.2. Κανονικοί τοίχοι αντιστήριξης.......................................................... 19
3.6. Συνοπτική ανακεφαλαίωση για τα προβλήματα των τοίχων αντιστή
ριξης............................................................................................................................... 21
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Η μορφή της τοιχοποιίας ως προς την όψη και την επεξεργασία των
λίθων
4.1. Η λιθοδομή............................................................................................................ 24
4.2. Η αργολιθοδομή.................................................................................................. 25
4.3. Η πλακολιθοδομή..................................................................................................29
4.4. Η ημιλαξευτή λιθοδομή..................................................................................... 29
4.5. Λαξευτές Τοιχοποιίες........................................................................................ 30
4.6. Κροκαλολιθοδομές............................................................................................ 31
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
5.1. Κατάλογος εργαλείων σχετιζόμενα με την πέτρα και τις λιθοδομές32
5.2. Χάραξη στο έδαφος.............................................................................................33
5.3. Γενικές οδηγίες......................................................................................................34
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................35
1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ
1.1.Εισαγωγή
Η τεχνική της ξερολιθιάς (λιθοδομή χωρίς συνδετικό υλικό) χρησιμοποιή-
θηκε από τον άνθρωπο από αρχαιοτάτων χρόνων σ’όλη την υφήλιο. Σ’όλα
τα μήκη και τα πλάτη της γης συναντάμε ένα πλήθος ξερολιθικών κατασκευ-
ών που αν και ταπεινές συνήθως προοριζόμενες γι’αγροτική χρήση, απο-
τελούν ένα πολύ σημαντικό μέρος της λαϊκής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς,
ένα στοιχείο της ταυτότητας των λαών.
Η τεχνολογική εξέλιξη και η εκμηχάνιση των καλλιεργειών, απομάκρυνε
τους ανθρώπους από τη χρήση των προβιομηχανικών αυτών κατασκευών
και φυσικά και από τη χρήση της τεχνικής αυτής. Σήμερα, οι κατασκευές αυ-
τές απειλούνται από την κατάρρευση και η τεχνική λησμονιέται. Μια τεχνι-
κή που μεταδίδονταν με την πράξη από γενιά σε γενιά, ολόκληρες χιλιετί-
ες, αξίζει να διασωθεί ως αξιόλογο στοιχείο του πολιτισμού. Για το λόγο
αυτό εκπονήθηκε τούτο το εγχειρίδιο της ξερολιθιάς, προκειμένου να χρη-
σιμοποιηθεί ως εκπαιδευτικό εργαλείο, στην προσπάθεια κατάρτισης νέων
ανθρώπων, στην παλαιά αυτή τεχνική.
1.2. Οι κατασκευές
Στα περισσότερα παραδοσιακά κτίσματα της χώρας μας, η πέτρα είναι το
βασικό υλικό κατασκευής των φερουσών τοιχοποιιών και εξωτερικών και
εσωτερικών. Είναι ίσως το αρχαιότερο δομικό υλικό που χρησιμοποιήθη-
κε κατά κόρον σε όλους τους ιστορικούς χρόνους από όλους σκαρίφημαε-
δόν τους πολιτισμούς, τουλάχιστον από αυτούς που διέθεταν το υλικό άμε-
σα στο περιβάλλον τους ως πρώτη ύλη. Κατασκευές από πέτρα θα βρούμε
σε όλες τις σελίδες της ιστορίας της Αρχιτεκτονικής. Οι ξερολιθικές κατα-
σκευές αναλύονται σύμφωνα με τις δομικές ανάγκες που χρειάζεται να κα-
λύψουν. Διακρίνουμε διαφορετικές κατηγορίες ανάλογα με:
α) την χρήση των κατασκευών (λειτουργίες που επιτελούν).
β) τον τρόπο κατασκευής τους (δομική πλευρά της κατασκευής).
γ) την όψη της κατασκευής (ποιότητα υλικού - βαθμός επεξεργασίας του).
Οι κατηγορίες κατασκευών προς την λειτουργία είναι η πιο απλή και άμεση
αναγνώριση από τον περιηγητή ή τον μελετητή των ξερολιθικών έργων σε
6 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
μια περιοχή (πίνακας 1). Διακρίνουμε έτσι: οικίες, καλύβια, στάνες, τοίχους
διαχωριστικούς (μάντρες), αναλημματικούς (πεζούλια), φούρνους, κρήνες,
μονοπάτια ή δρόμους (καλντερίμια), αλώνια, μικρά ξωκλήσια, σκάλες, γε-
φύρια, πηγάδια, αυλάκια, κ.λπ.
Ως προς τον τρόπο δόμησης των ξερολιθικών κατασκευών μπορούμε να
δούμε δύο μεγάλες κατηγορίες:
Α. Το κτίσιμο των δομικών στοιχείων καθ ύψος που είναι όλες οι λιθοδο-
μές, είτε ως φέροντες οργανισμοί (τοίχοι οικοδομών με στέγη, τρούλο ή
θόλο) είτε όχι (διαχωριστικοί τοίχοι, ή αναλημματικοί) και,
Β. Επίστρωση των δομικών στοιχείων (λίθοι ή πλάκες) για την κάλυψη επι-
φανειών όπως στέγες, καλντερίμια, αυλές, αλώνια, αύλακες κ.λπ.
Συχνά και σε πιο σύνθετες μορφές κατασκευών έχουμε συνδυασμό τρό-
πων κατασκευής όπως π.χ. σε κατοικίες (φέρουσα τοιχοποιία και επίστρω-
ση στέγης) ή γέφυρες (φέρουσα τοιχοποιία με τοξοειδή ανοίγματα και επι-
στρώσεις πλακών).
Τέλος η τρίτη κατηγορία που αφορά στην όψη της κατασκευής αποτελεί και
τον ιδιαίτερο «χαρακτήρα» κάθε ξερολιθικού έργου γιατί είναι αποτέλεσμα:
α) της επέμβασης του τεχνίτη στον βαθμό επεξεργασίας των λίθων (δο-
μών) που συνθέτουν την κατασκευή πράγμα που με την σειρά του καθορίζει
την ποιότητα και την επιμέλεια του έργου.
β) της ποιότητας αυτού καθαυτού του υλικού που προμηθεύει η κάθε περιο-
χή για το έργο, δηλαδή η υφή, το σκαρίφημαήμα, οι ιδιότητες και το χρώ-
μα της κατά τόπους πέτρας.
Στο εγχειρίδιο αυτό θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια όσο το δυνατόν
πληρέστερη εικόνα των διαφορετικών αυτών ξερολιθικών κατασκευών, ανα-
πτύσσοντας ιδιαίτερη την περιγραφική - κατασκευαστική πλευρά των κεφα-
λαίων 2 και 3 και κυρίως το κεφάλαιο 3 (τοίχοι) που είναι ξερολιθικές μορ-
φές απλές και δεν απαιτεί εξειδικευμένη γνώση η κατασκευή τους.
 ΕΙΔΗ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

τοίχοι περίφραξης (δύο όψεων) τοίχοι αντιστήριξης (αναβαθμίδες)

καλύβια στάνες βρύσες

παρεκκλήσια νερόμυλοι γεφύρια σκάλες

λιθόστρωτα (δρόμοι, αυλές) αλώνια αυλάκια άρδευσης εικονίσματα

Α. ΤΟΙΧΟΙ 7
2ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ
2.1. Καθ' ύψος κατασκευές
Τοίχοι που είναι τα κατακόρυφα επίπεδα στοιχεία που συμμετέχουν στον
φέροντα οργανισμό μιας κατασκευής και αναλαμβάνουν ένα μέρος των
φορτίων της ούτως ώστε να παίξουν τον τριπλό βασικό ρόλο στο σύνολο
αυτής της κατασκευής:
Α. προστασία από τους περιβαλλοντολογικούς παράγοντες (κρύο, ζέστη,
βροχή, κλπ)
Β. διαχωρισμό χώρων και λειτουργιών
Γ. ανάλυση φορτίων και αλληλοστήριξη των στοιχείων μεταξύ τους
Οι κατασκευές συγκρατούνται από φέροντες τοίχους των οποίων ο προο-
ρισμός είναι να αναλαμβάνουν φορτία και να τα μεταφέρουν στο έδαφος
ασφαλώς. Οι τοίχοι αυτοί λειτουργούν κατά δύο διαφορετικούς τρόπους.
2.1.1. Τοίχοι αντιστήριξης ή αναλημματικοί τοίχοι
Τοίχοι αντιστήριξης είναι οι τοίχοι που εκτός από το ίδιο βάρος τους φέ-
ρουν φορτία κυρίως κάθετα στο επίπεδο τους όπως η πίεση του ανέμου, ο
σεισμός, η πίεση γαιών, η πίεση του νερού, οι λοξές δράσεις από την στή-
ριξη επάνω στον τοίχο τόξων ή τοξοτών κατασκευών. Χαρακτηριστική περί-
πτωση ο τοίχος αντιστήριξης για τη συγκράτηση γαιών που συναντάμε συ-
νεχώς στην ύπαιθρο.
Οι διαστάσεις, το σκαρίφημαήμα και η διατομή ενός τέτοιου τοίχου είναι
η συνάρτηση κυρίως του ύψους του τοίχου της γωνίας τριβής, του ειδικού
βάρους του αντιστηριζόμενου υλικού και γενικά των φορτίων που ενεργούν
στην επιφάνεια του αντιστηριζόμενου εδάφους ή του ίδιου του τοίχου αντι-
στήριξης.
Λόγω δε της μείωσης του μεγέθους των ωθήσεων και της μικρότερης κα-
ταπόνησης όσο πιο ψηλά έχει η διατομή του σκαρίφημαήμα τραπεζοειδές
με την βάση μεγαλύτερη.
Από άποψη αντίδρασης αυτών των τοίχων για τις αντιστηρίξεις γαιών κυρί-
ως διακρίνουμε τρεις κατηγορίες:
1. τους αντιδρώντες με το βάρος τους στην περίπτωση ογκωδών τοίχων με
8 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
κλίση (σκαρίφημα 1).
2. τους αντιδρώντες με τη μορφή τους με
κλίση και βαθμιδωτή εσωτερική (σκαρί-
φημα 2) ή με κλίση βαθμιδωτή εξωτερική.
3. τους αντιδρώντες μέσω ειδικού πέλ-
ματος.
Ο πιο συχνά όμως συναντώμενος τοίχος
από ξερολιθιά είναι του σκαριφήματος 3,
όπου το μέσο βάρος της ξερολιθιάς είναι
το 1/2 του βάρους των χρησιμοποιηθέ-
ντων λίθων για την κατασκευή της. Επίσης σκαρίφημα 1
υπάρχουν τοίχοι από πέτρες μέσα σε τυ-
ποποιημένα μεταλλικά «κιβώτια» από κο-
τετσόσυρμα όπου τοποθετούνται μικρές
πέτρες για τη δημιουργία όγκων με μορ-
φή ογκόλιθων διαστάσεων αυτών του με-
ταλλικού κιβωτίου. Αυτοί οι όγκοι πακέτα
χτίζονται βαθμωτά και δημιουργούν τοί-
χο αντιστήριξης. Η τελευταία αυτή κατη-
γορία αφορά σε μεγαλύτερα χωματουρ-
γικά έργα, έργα του δημοσίου, κυρίως
οδοποιίας.
σκαρίφημα 2
Πηγάδια
Μια ειδική μορφή τοίχου αντιστήριξης ή
αναλημματικού τοίχου (μιας όψης) είναι
και τα πηγάδια. Στο παρελθόν η ιδιομορ-
φίες στην κατασκευή του κατεξοχήν ξε-
ρολιθικού αυτού έργου απαιτούσαν ειδικό
τεχνίτη (πηγαδά). Σήμερα ο τρόπος αυτός
έχει σκαρίφημαεδόν εγκαταλειφθεί στη
χώρα μας αφού τα πηγάδια κτίζονται με
επάλληλους τσιμεντένιους δακτυλίους.
Γενικά οι τοίχοι αντιστήριξης ή αναλημμα-
τικοί τοίχοι, που έχουν ηλικία πάνω από
100 χρόνια, αποτελούν κι αυτοί αναπό- σκαρίφημα 3
σπαστο μέρος πολλών τοπίων. Προστατεύουν το έδαφος από τη διάβρω- 2.1.4. Ο τοίχος με ανοίγματα
ση στα επικλινή εδάφη και χαρακτηρίζουν ακόμα και σήμερα πολλές ευ- α. Μεγάλα ανοίγματα:
ρωπαϊκές περιοχές καλλιέργειας της αμπέλου ή ελιάς. Όμως, όλο και πιο Ένα από τα σημαντικότερα προβλήμα-
συχνά αντικαθίστανται οι τοίχοι αυτοί από τοιχεία οπλισμένου σκυροδέμα- τα στη δομική επιστήμη είναι η γεφύρω-
τος (béton), γιατί δεν εμπιστεύονται πια οι άνθρωποι έργα κατασκευασμέ- ση των ανοιγμάτων. Η πιο απλή μέθοδος σκαρίφημα 4
να από πέτρες χωρίς τσιμέντο και γιατί δεν ξέρουν πλέον να κατασκευά- και η πιο παλιά είναι: οριζόντιες δοκοί που
ζουν τέτοια έργα. στηρίζονται σε τοίχους ή κολώνες, φορ- Α
τίζουν με κατακόρυφη πίεση τις κολώνες
Όμως το béton έχει μειονεκτήματα. Πρώτον, είναι ένα στοιχείο εμφανώς (σκαρίφημα 4)
ξένο προς το τοπίο. Έπειτα οι τοίχοι αυτού του τύπου, μονοκόμματοι και β. Μικρά ανοίγματα: Β
εντελώς αδιάβροχοι δεν είναι προσαρμοσμένοι στην διαρκή πίεση του εδά- Παράθυρα, πόρτες ή εξαερισμός υπογεί-
φους και του νερού. Εμφανίζουν βαθιές ρωγμές, ενώ οι ξερολιθικοί τοί- ων χώρων, μηχανοστασίων, οπές κυκλο-
χοι αντιδρούν με σημειακές παραμορφώσεις. Τέτοιου είδους ρωγμές ση- φορίας αερίων (καμινάδες), ή δικτύων
μαίνουν ολική αντικατάσταση του τοίχου σε σκαρίφημαετικά σύντομο χρο- (υδραυλικά κ.λπ.) σκαρίφημα 5
νικό διάστημα. Γενική αρχή: Συμπαγές (ενιαίο) άνω πρέκι
(σκαρίφημα 5, Α-Β)
2.1.2. Τοίχοι διαχωριστικοί (διπλής όψης)
Υπάρχουν πάρα πολλοί εκεί που η βλάστηση είναι λιγοστή και τα εδάφη Η αρχή του ανακουφιστικού τόξου (σκαρί-
βραχώδη. Αφθονούν σε μέρη που ήταν ή είναι βοσκότοποι. Σε μερικά νη- φημα 6). Αφορά στη δυνατότητα ανακού-
σιά των Κυκλάδων αποτελούν αδιάσπαστο χαρακτηριστικό του τοπίου που η φισης του ανωφλιού από ένα μέρος του-
σημασία του υπερβαίνει πια τον αρχικό λόγο κατασκευής τους, που ήταν η λάχιστον του βάρους του (σκαρίφημα 7).
χάραξη των ορίων των ιδιοκτησιών ή των βοσκοτόπων. Είναι κατεξοχήν επιθυμητή ιδίως στην πε-
ρίπτωση λίθινων ανωφλιών όπου μείω-
Αρχικά οι ξερολιθικοί τοίχοι των βοσκοτόπων κατασκευάστηκαν για να ση του φορτίου συνεπάγεται και σημαντι-
ορίζουν τις βοσκές. Σε περίοδο έλλειψης ξυλείας ή σε περιοχές που δεν κή μείωση της λίθινης διατομής του ανω- σκαρίφημα 6
υπάρχει ξυλεία, αντικαθιστούν τις ξύλινες περιφράξεις. Παράλληλα αυτή η φλιού μπορεί να επιτευχθεί με την κατα-
πρακτική έχει κι άλλους λόγους ύπαρξης: από τη μία πλευρά ήταν δύσκο- σκευή «ανακουφιστικού» ανοίγματος πά-
λο να «μπηχτούν» πάσσαλοι σε εδάφη πετρώδη, κι από την άλλη πλευρά οι νω ακριβώς από το ανώφλι.
βοσκότοποι ήταν γεμάτοι πέτρες. Έτσι, η κατασκευή της ξερολιθιάς γινόταν
από τις πέτρες που μαζεύονταν με τον καθαρισμό των χωραφιών. 2.2. Ξερολιθικές επιστρώσεις
Μια άλλη σημαντική κατηγορία ξερολιθι-
2.1.3. Φέροντες τοίχοι κών κατασκευών με μεγάλη σημασία για
Φέροντες τοίχοι είναι οι τοίχοι που φέρουν κυρίως κατακόρυφα φορτία επί το χαρακτήρα των οικισμών και του τοπί-
πλέον του κατακόρυφου ίδιου βάρους τους. Σ’αυτή την περίπτωση ο τοίχος ου είναι οι διάφορες μορφές «εν ξηρώ»
φέρει κυρίως τα βάρη από τα πατώματα, τη στέγη, άλλους τοίχους και από επιστρώσεων συχνότερα από πλάκες (κυ-
ωφέλιμα κινητά φορτία της κατασκευής. ρίως σχιστολιθικές) και ενίοτε από κρο-
κάλες ή βότσαλα (ως ακατέργαστη ψηφί- σκαρίφημα 7
Α. ΤΟΙΧΟΙ 9

σχέδιο 1
Συχνά στα βοτσαλωτά γίνονται με ψηφίδες δύο χρωμάτων (Συχνότερα
μαύρο - άσπρο) και με σχέδια διακοσμητικά από απλά γεωμετρικά, έως
σύνθετα. Τότε ονομάζονται ψηφιδωτά.
δα). Οι κατηγορίες κατα-
σκευών με ξερολιθική επί-
στρωση:
2.2.1 Ο δρόμος - η αυλή
(σχέδιο 1)
α) Με πλάκες (Συναντάται
σε όλη την Ελλάδα)
β) Με κροκάλες και πλά-
κες - (κοβολάδο) (Συνα-
ντάται περισσότερο στα
Ιόνια και τα νησιά του ανα-
τολικού Αιγαίου).
γ) Τα βοτσαλωτά (επί-
στρωση τμημάτων δρό-
μων και κυρίως αυλών με
βότσαλα (ψηφίδα)) (Συνα-
ντάται κυρίως στα Δωδε-
κάνησα).
νειας) τεχνική που τείνει να εκλείψει
αφού τα περισσότερα βοτσαλωτά γί-
νονται πλέον για λόγους ευκολίας κτι-
στά (πάκτωση της πέτρας στην τσιμε-
ντοκονία), τεχνική με αποτέλεσμα αι-
σθητικά πολύ κατώτερη από τις παλιές
κατασκευές.
Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρου-
με τις επιστρώσεις (καλντερίμια) πά-
νω από τα τόξα των γεφυριών που σκαρίφημα 8
αποτελούν συνέχεια των πλακόστρωτων δρόμων ή μονοπατιών αλλά είναι
ταυτόχρονα και μέλη ενός συνόλου (γέφυρα) σύνθετου (τοξοστοιχία) με πο-
λύ μεγαλύτερες τεχνικές απαιτήσεις απ’ ότι άλλα έργα κι αποτελούν ιδιαίτε-
ρο κλάδο κατασκευών με ειδικευμένους τεχνίτες (σχέδιο 2).

Κατασκευαστικά
Γενική αρχή στις επιστρώσεις όλων των τύπων είναι η πάκτωση τους στο
έδαφος (σκαρίφημα 8). Παράλληλα κατασκευάζονται ενισκαρίφημαυμένες
ζώνες από μεγαλύτερες πέτρες σφηνοειδούς μορφής που εργαζόμενοι ως
πάσσαλοι εγκλωβίζουν περιοχές με πέτρες - πλάκες ή βότσαλα μικρότερες
ή λιγότερο μπηγμένες στο έδαφος (σφήνωμα).

Οι ενισκαρίφημαυμένες αυτές ζώνες ακολουθούν το σκαρίφημαήμα του

δρόμου κατά το μήκος του (κράσπεδα) ή τον διακόπτουν εγκάρσια όπου
υπάρχουν υψομετρικά διαφορές (σκαλιά).

Ο εγκλωβισμός σε τέτοιες ζώνες μικρότερων λίθων, βότσαλα της θάλασ-

σας (ψηφίδας) είναι τεχνική πιο σύνθετη (γέμισμα των κενών με χώμα
σχέδιο 2
σταδιακά και βρέξιμο σε κάθε στάδιο ως την πλήρη στερέωση της επιφά-
10 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
2.2.2. Αλώνια Αιγαίου (Ικαρία - Λήμνος).
Επίστρωση όπως στα καλντερίμια, με Αποκλειστικά ξερολιθική κατασκευή όπου το βάρος των επάλληλων σειρών
πλάκες μόνον και κυκλική ενισκαρίφη- εξασφαλίζει τη σταθερότητα της επίστρωσης.
μαυμένη ζώνη. Δίδεται προσοχή στην Διακρίνουμε επιστρώσεις:
κλίση της τελικής κυκλικής επιφάνειας α. σε ξύλινη στέγη
ώστε να μην λιμνάζει μετά την βροχή β. σε επιχωμένη με λίθους και χώμα στέγη (σκαριφήματα 10,11)
σκαρίφημα 9
(σκαρίφημα 9).

2.2.3. Αυλάκια για πότισμα

Μεταφέρουν το νερό του ποτίσματος σε αρκετή απόσταση από την πηγή
(ή την συγκέντρωση των υδάτων, στέρνα) ή περνούσαν από κατοικημένους
χώρους οικισμούς - χωριά κλπ. (σχέδιο 3). Πολλά είχαν κοίτη από συμπα-
γές υλικό (κουρασάνι - πορσελάνη - ή θηραϊκή γη). Στην περίπτωση αυτή
η ξερολιθική κατασκευή έφερε απλώς το συμπαγές κανάλι ιδιαίτερα εκεί
όπου έπρεπε να εξομαλυνθούν οι υψομετρικές διαφορές του εδάφους για
την σταθερή ροή του νερού. Τα επιφανειακά αυλάκια ποτίσματος στην πραγ-
ματικότητα ήταν ένα πολύπλοκο οικοδομικό έργο που εκτελούσαν εξειδικευ-
μένοι τεχνίτες (κτίστες) γιατί επρόκειτο για ένα εκτεταμένο δίκτυο ύδρευσης
ή καλύτερα διαχείρισης υδάτινων πόρων με πολλές παραμέτρους όπως:
α) Συγκέντρωσης των νερών σε στέρνες αν έλειπε η πηγή ή ήταν ανεπαρ-
κής.
β) Διανομής με αύλακες και διασταυρώσεις στις διάφορες ιδιοκτησίες και
όπου το δίκτυο ήταν μεγάλο δευτερεύουσες συγκεντρώσεις υδάτων (παρα-
στέρνες). σκαρίφημα 10
γ) εξασφάλιση ομοιογενούς κλίσης για την σταθερή ροή σε πολύ μεγάλη
έκταση (λιγότερο από 5%).
δ) ιεράρχηση των αρδευόμενων περιοχών με βάση το υψόμετρο (για φυ-
σική ροή).

Τα αυλάκια διακόπτονταν από φρεάτια, όπου κατέληγαν νέοι αύλακες δια-

φορετικών διευθύνσεων. Για την αλλαγή διεύθυνσης του νερού που γίνο-
νταν με νεροφράκτες από πέτρα ή ξύλο καθώς και την διάρκεια ή ποσότη-
τα του προς διανομή ύδατος, υπήρχε υπεύθυνος (νεροκράτης), διορισμέ- σχέδιο 3 σκαρίφημα 11
νος από την κοινότητα.

2.2.4. Επίστρωση στεγών με πλάκες

Συναντάται κυρίως στην Ηπειρωτική Ελλάδα και πολύ λιγότερο σε νησιά του
Α. ΤΟΙΧΟΙ 11
3ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΤΟΙΧΩΝ
3.1.Ένα στοιχείο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς
Ακόμα και σήμερα οι ξερολιθικοί τοίχοι αποτελούν χαρακτηριστικό στοι-
χείο σε πολλά ελληνικά τοπία με έμφαση τις Κυκλάδες. Οι τοίχοι αυτοί, που
προστατεύουν το έδαφος κι αποτελούν συγχρόνως καταφύγιο για μεγάλο
αριθμό φυτών και ζώων, συχνά απειλούνται από εξαφάνιση. Εκατοντάδες
χιλιόμετρα τοίχων ξερολιθιάς βρίσκονται σήμερα σε κακή κατάσταση απ’ά-
κρη σ’άκρη της Ελλάδας. Χωρίς συντήρηση το μέλλον αυτών των τοίχων
οδηγεί σε μια αργή αλλά αναπόφευκτη κατάρρευση.
Μέχρι τα τέλη του 1950 η συντήρηση των ξερολιθικών τοίχων αποτελούσε
εργασία ρουτίνας. Οι αγρότες χρησιμοποιούσαν τους κενούς από αγροτι-
κές εργασίες μήνες για να συντηρήσουν και να επισκευάσουν αυτά τα έρ-
γα που αποτελούσαν τα όρια των αγρών τους και προστάτευαν την καλλιερ-
γήσιμη γη των κεκλιμένων εδαφών, από τη διάβρωση. Έκτοτε η ταχεία αύ-
ξηση της εκμηχάνισης στις καλλιέργειες και η μείωση των εργατικών χε-
ριών προς όφελος του δευτερογενούς και του τριτογενούς τομέα, εξαφά-
νισαν σκαρίφημαεδόν αυτή την ανθρώπινη δραστηριότητα που υπήρχε από
πολλές εκατονταετίες. Οι περισσότεροι αγρότες δεν μπορούν πλέον να συ-
ντηρήσουν μόνοι τους τις ξερολιθιές των αγρών τους λόγω έλλειψης χρό-
νου και προσωπικού, καθώς και λόγω έλλειψης οικονομικών μέσων. Στην
περίπτωση μάλιστα των περιφράξεων, οι σύγχρονοι τρόποι περίφραξης εί-
ναι πιο φθηνοί και γίνονται πολύ πιο γρήγορα από τις ξερολιθιές. Η εγκα-
τάλειψη της δραστηριότητας αυτής των αγροτών, φαινόμενο που συναντά-
με σ’όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες και κυρίως στη Μεσόγειο, οδηγεί όχι μό-
νο στην εξαφάνιση ενός σημαντικού μέρους της πολιτιστικής μας κληρονο-
μιάς και των μυστικών της τέχνης αυτής, αλλά και αλλοίωση του τοπίου και
σε μία σειρά φυσικών απωλειών όπως είναι η διάβρωση του εδάφους και
η εξαφάνιση ενός βιότοπου μεγάλης αξίας.
3.2.Η ανάγκη για την συντήρηση ή και την ανακατασκευή των τοίχων από
ξερολιθιά
Αυτή είναι η σημερινή κατάσταση. Όμως αυτά δεν είναι αρκετά για να εξη-
γήσουν την ανάγκη συντήρησης ή και ανακατασκευής των τοίχων από ξερο-
λιθιά. Υπάρχουν τρεις βασικοί λόγοι:
12
α. Προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς
Οι ξερολιθικοί τοίχοι είναι οι πολύτιμοι μάρτυρες μίας παραδοσιακής τε-
χνικής χτισίματος που χάνεται στα βάθη των αιώνων. Τότε όπως και πρό-
σφατα οι τοίχοι αυτοί είχαν κατασκευασθεί χωρίς τσιμέντο ή κάποιο άλ-
λο συνδετικό υλικό.
Αυτή η ήπια τεχνική χτισίματος προσφέρει πολλά πλεονεκτήματα. Οι ξερο-
λιθικοί τοίχοι είναι ένα θαυμάσιο παράδειγμα ανακύκλωσης άχρηστων υλι-
κών, διότι κατασκευάζονται από τις πέτρες που μαζεύονται όταν γίνεται ο
καθαρισμός των χωραφιών. Δεν παρουσιάζουν την ακαμψία των τοίχων
από béton αλλά έχουν μια προσαρμόσιμη δομή: μπορούν να παραμορφώ-
νονται με την πάροδο των ετών χωρίς να υφίστανται ρωγμές. Έτσι δεν επη-
ρεάζονται σχεδόν καθόλου από την παγωνιά, ακόμα κι όταν οι μεμονωμέ-
νες πέτρες σκάσουν σε μικρά κομμάτια. Η επιβίωση αυτής της αρχαίας με-
θόδου χτισίματος επιβεβαιώνεται από την διατήρηση των τοίχων που είναι
ζωντανοί ακόμη μάρτυρες αυτής της τεχνικής.
β. Προστασία του τοπίου
Οι ξερολιθικοί τοίχοι εμπλουτίζουν τα αγροτικά τοπία. Αυτές οι κατασκευ-
ές, πολύ καλά προσαρμοσμένες στο περιβάλλον, είναι μάρτυρες της συνε-
χούς ανθρώπινης δραστηριότητας. Η προστασία των ξερολιθικών τοίχων
συμβάλλει στη διατήρηση της δομής του τοπίου, μέσα στο οποίο εκτελούν
τρεις αποστολές: οριοθέτηση, εμπόδιο και αντιστήριξη.
3.3. Τοίχοι πολύτιμοι για την άγρια ζωή
Οι κοιλότητες των ξερολιθικών τοίχων προσφέρουν καταφύγιο σε πολυ-
άριθμα είδη ζώων όπως τα λεπιδόπτερα, τα ερπετά και τα πουλιά. Επίσης,
τους τοίχους αυτούς προτιμούν διάφορα είδη φυτών τα οποία βυθίζουν
τις ρίζες τους ή καταλαμβάνουν τους
άμεσα γειτονικούς χώρους (σκαρίφη-
μα 12).
Τοίχοι συνεχόμενοι αποτελούν πραγ-
ματικά βιολογικά δίκτυα, που προσφέ-
ρουν ευνοϊκές συνθήκες ζωής τόσο
στην πανίδα όσο και στη χλωρίδα της
περιοχής. Οι ξερολιθικοί τοίχοι μπο- σκαρίφημα 12
ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
ρούν να συγκριθούν με άλλα ξηρά περιβάλλοντα όπως ασβεστολιθικές
πλάκες, βραχώδεις ορθοπλαγιές, σάρες κλπ. Το μικροκλίμα ενός ξερολι-
θικού τοίχου χαρακτηρίζεται από μικρή διαθεσιμότητα ύδατος και έντονη
και διαρκή ηλιακή ακτινοβολία. Σ’αυτόν τον μικροβιότοπο, η υγρομετρία και
οι σημαντικές διακυμάνσεις της θερμοκρασίας καθορίζουν ακραίες συν-
θήκες ζωής. Η επιλογή λοιπόν των οργανισμών που επιβιώνουν εκεί είναι
πολύ αυστηρή. Στους τοίχους αυτούς συναντάμε διάφορα είδη λειχήνων και
ακόμη είδη που η ανάπτυξη τους επιτρέπει στη συνέχεια την εγκατάσταση
ανωτέρων ειδών. Οι βοτανολόγοι κατατάσσουν αυτά τα φυτά των τοίχων
σε μία ειδική κατηγορία, στην οποία ανήκουν ο αμάραντος και το σαπουνό-
χορτο. Τα φυτά αυτά φυτρώνουν στο πάνω μέρος των τοίχων και στις κοι-
λότητες των τοιχωμάτων όταν υπάρχει η δυνατότητα ριζώματος.
Φυσικά, τα είδη φυτών που εποικούν τους τοίχους της ξερολιθιάς, ποικίλ-
λουν πολύ από τόπο σε τόπο, ανάλογα με τη γεωγραφική θέση (κλίμα, υψό-
μετρο, απόσταση από θάλασσα κλπ). Σ’ότι αφορά τα ζώα η μικρή πανίδα
βρίσκει προσωρινά ή μόνιμα καταφύγια, στις επιφάνειες και στις κοιλότη-
τες των τοίχων της ξερολιθιάς. Συχνά παρατηρούμε διάφορα είδη σαύρας,
και φιδιών. Επίσης ο σκαντζόχοιρος βρίσκει καταφύγιο στις μεγαλύτερες
κοιλότητες καθώς και διάφορα τρωκτικά και μερικά μικρά πουλιά. Όμως
οι ξεριλιθικοί τοίχοι αποτελούν κατά κύριο λόγο κατοικία των ασπόνδυλων
και άλλων ειδών που αντέχουν σε ακραίες συνθήκες (π.χ. θερμοκρασίες
μέχρι και 60ο C).
Μεγάλος επίσης είναι ο αριθμός των εντόμων που συχνάζει στους τοίχους
αυτούς, κυρίως την Άνοιξη και το Φθινόπωρο που βρίσκουν περισσότερη
ζέστη στους τοίχους από τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Στις σκαρί-
φημαισμές περνούν τη χειμερία νάρκη τους διάφορα είδη εντόμων, όπως
οι πασκαρίφημααλίτσες που συσσωρεύονται το χειμώνα κάτω από μια με-
γάλη πέτρα. Τον βιότοπο αυτό διαλέγουν και διάφορες πεταλούδες για να
συντελεστούν εκεί τα διάφορα στάδια της μεταμόρφωσής τους, ενώ διά-
φορες αράχνες βρίσκουν εκεί την τροφή τους. Τέλος στους ασβεστολιθι-
κούς τοίχους συχνάζουν πολλά είδη σαλιγκαριών.
3.4. Πως κατασκευάζεται η ξερολιθιά
3.4.1. Βασικά υλικά για την ξερολιθιά: πέτρες και υπομονή
Για την κατασκευή ενός ξερολιθικού τοίχου χρειάζονται πάνω απ’όλα πέ-
Α. ΤΟΙΧΟΙ
τρες και χρόνος. Πρέπει να υπολογίσουμε περίπου 1 τόνο πέτρες για κάθε
τρέχον μέτρο τοίχου ύψους 1 μέτρου και πάχους στη βάση 70 εκατοστών.
Επισκευάζω ένα τοίχο σημαίνει καθαιρώ εντελώς το τμήμα που έχει υπο-
στεί ζημιές και το ανακατασκευάζω. Τις περισσότερες φορές οι πέτρες του
παλιού τοίχου δεν φτάνουν για την επισκευή του: μερικές δεν μπορούν να
επαναχρησιμοποιηθούν και γι’αυτό χρειάζεται να υπάρχουν κατάλληλες πέ-
τρες διαθέσιμες. Η τεχνική της ξερολιθιάς είναι γνωστή από τις παλαιότε-
ρες γενιές και δεν απαιτεί παρά ελάχιστα εργαλεία και στην ανάγκη αρκούν
τα χέρια. Ένας έμπειρος τεχνίτης μπορεί να κατασκευάσει από 2 έως 4μ2
ημερησίως, εφόσον διαθέτει καλές πέτρες και επαρκείς στον αριθμό. Είναι
σημαντικό, πριν κατεδαφιστεί ένα κομμάτι τοίχου, να υπολογιστεί πόσο μή-
κος μπορεί να ανακατασκευασθεί στον προβλεπόμενο χρόνο.
3.4.2. Κατασκευή ξερολιθικού τοίχου διπλής όψης
Ένας ξερολιθικός τοίχος αποτελείται από 5 είδη πέτρας (σκαρίφημα 13).
1. Πέτρες θεμελίωσης: Είναι πέτρες μεγάλες, σκληρές και επίπεδες. Παί-
ζουν σημαντικό ρόλο γιατί θα δεχτούν όλο το βάρος του τοίχου.
1. Πέτρες θεμελίωσης
2. Πέτρες σύνδεσης
3. Πέτρες επικάλυψης
4. Πέτρες δόμησης
5. Πέτρες πλήρωσης
6. Σφήνες
σκαρίφημα 13
13
 2. Πέτρες δόμησης: Είναι κοινές πέτρες με της οποίες χτίζεται ο τοίχος.
Μια καλή δομική πέτρα πρέπει να έχει τουλάχιστον μία επίπεδη επιφάνεια
και να μην έχει εξογκώματα.
3. Πέτρες πλήρωσης: Χρησιμεύουν για το γέμισμα των κοιλωμάτων ανάμε-
σα και κάτω από τις μεγάλες πέτρες. Πρόκειται για μικρές πέτρες ακατάλ-
ληλες για άλλη χρήση. Σε περίπτωση ανάγκης σπάμε τις άχρηστες μεγά-
λες πέτρες πλήρωσης.
4. Πέτρες σύνδεσης: Αυτές επιτρέπουν τη σύνδεση των δύο επιφανειών
των τοίχων, πράγμα που αυξάνει τη σταθερότητα ανά τρέχον μέτρο τοί-
χου. Αυτές οι πέτρες είναι μακριές και τις ξεχωρίζουμε γι’αυτή αποκλειστι-
κά τη χρήση.
5. Πέτρες επικάλυψης: Είναι πέτρες μικρού πάχους επίπεδες και χρησιμεύ-
ουν για τη στέψη του τοίχου. Τοποθετούνται με διάφορους τρόπους, όρθι-
ες ή στρωμένες.
Διαστάσεις και είδος τοιχοποιίας
Οι διαστάσεις ενός τοίχου εξαρτώνται από τις πέτρες που διαθέτει κανείς,
από τη λειτουργία για την οποία προορίζεται και από το είδος που συνηθί-
ζεται στον εκάστοτε τόπο.
Ως αρχή ισκαρίφημαύει ότι το ύψος είναι ίσο ή διπλάσιο από το πλάτος της
θεμελίωσης. Όμως σε περιπτώσεις πολύ ψηλών τοίχων, το πλάτος μπορεί
να είναι αναλογικά μικρότερο.
Είναι απαραίτητο ο τοίχος να εντάσσεται στο τοπίο και να μη φαίνεται σαν
ξένο σώμα. Γι’αυτό είναι προτιμότερο επισκευής, πριν καθαιρεθεί μετράμε
τις διαστάσεις του σ’ένα τμήμα που βρίσκεται ακόμη σε καλή κατάσταση.
Αν αυτό δεν είναι δυνατόν χρησιμοποιούμε σαν σημεία αναφοράς τους γύ-
ρω τοίχους. Το ίδιο κάνουμε για ότι αφορά το είδος του χτισίματος, κυ-
ρίως για τις πέτρες επικάλυψης που τοποθετούνται είτε οριζόντιες είτε κα-
τακόρυφες.
α) Πρέπει οι πέτρες να τοποθετούνται με τρόπο ώστε να βρίσκονται μετα-
ξύ τους σε επαφή.
β) Οι κατακόρυφοι αρμοί δεν πρέπει να βρίσκονται στην ίδια ευθεία από
σειρά σε σειρά (σκαρίφημα 14).
γ) Πρέπει να γεμίζονται προσεκτικά τα κενά ανάμεσα ή κάτω από τις πέτρες
δόμησης, με σφήνες, για να στερεώνονται οι πέτρες καλύτερα. Όσο πιο
συμπαγής γίνεται ένας τοίχος τόσο πιο ανθεκτικός είναι (σκαρίφημα 15).
δ) Πρέπει να φροντίζουμε ώστε η άνω επιφάνεια της πέτρας να είναι ορι-
ζόντια στην ανάγκη τη στερεώνουμε με σφήνα. Αν η επιφάνεια της πέτρας
έχει κλίση προς το εσωτερικό του τοίχου, οι κατακόρυφη πίεση που δέχεται
θα τη σπρώξει προς τα έξω και μπορεί να την πετάξει από τον τοίχο. Αν η
επιφάνεια έχει κλίση προς τα έξω, τότε η πέτρα που θα τοποθετηθεί από πά-
νω θα στερεώνεται δύσκολα και θα κινδυνεύει να πιεστεί προς τα έξω από
το βάρος των παραπάνω στρωμάτων (σκαρίφημα 16).
ε) Πρέπει να γίνεται συνεχής έλεγχος, ώστε καμία πέτρα να μην αγγίζει το
νήμα - οδηγό, ώστε να μην αποκλίνει αυτό της ευθείας και παρασύρει έτσι
και το χτίσιμο του τοίχου.
σκαρίφημα 14

Τα απαραίτητα βοηθήματα:
Πριν ξεκινήσουμε το χτίσιμο κατασκευάζουμε με σανίδες μια φόρμα σχή-
ματος Α, που αντιστοιχεί στο τραπεζοειδές προφίλ του μελλοντικού τοίχου. σκαρίφημα 15 σκαρίφημα 16
Αυτή η φόρμα βοηθάει στην τοποθέτηση νημάτων - οδηγών.
Οι πέντε χρυσοί κανόνες του χτισίματος: Οι οδηγίες που δίνονται αφορούν έναν μέσο όρο τοίχων περίφραξης
Η σταθερότητα και η διάρκεια του τοίχου εξαρτώνται κατά πολύ από τους ύψους 1,10 μέτρων.
παρακάτω κανόνες:
14 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
3.4.3 Καθαίρεση του παλιού τοίχου
Η συντήρηση ενός τοίχου που έχει υποστεί φθορές ξεκινάει από την καθαί-
ρεσή του. Προηγουμένως πρέπει να έχει μελετηθεί ο τύπος κατασκευής και
η χρήση των διαφόρων ειδών πέτρας.
Πρώτα αφαιρούνται οι πέτρες επικάλυψης και τοποθετούνται σε απόσταση
περίπου 2μ από τον τοίχο στο έδαφος και στη σειρά. Οι πέτρες σύνδεσης
τοποθετούνται από την άλλη πλευρά του τοίχου και σε αντίστοιχη απόστα-
ση. Οι υπόλοιπες πέτρες τοποθετούνται στο ενδιάμεσο διάστημα και από
τις δύο πλευρές, φροντίζοντας να μένουν περίπου σαράντα εκατοστά που
θα επιτρέπουν την κίνηση στον χτίστη (σκαρίφημα 17).
3.4.4. Θεμελίωση
Τα θεμέλια πρέπει να έχουν πάχος περίπου 75 εκατοστά. Η κατασκευή τους
γίνεται σε τμήματα των 10 μέτρων το πολύ. Στην αρχή του τοίχου τοποθετεί-
ται ο ξύλινος οδηγός και στερεώνεται καλά στο έδαφος. Σε απόσταση πε-
ρίπου 5 μέτρων τοποθετούνται δύο μπετοσίδερα με κλίση ίδια με του οδη-
γού. Σε ύψος 15 εκ. τεντώνουμε το νήμα ανάμεσα στον οδηγό και τα σί-
δερα και από τις δύο πλευρές. Αν το έδαφος είναι μαλακό, αφαιρούμε ένα
στρώμα περίπου 5 εκατοστών, ώστε ο τοίχος να έχει σταθερότερο υπόβα-
θρο. Τα θεμέλια είναι κατά 5 εκατοστά πλατύτερα από την κάθε πλευρά του
τοίχου. Αυτό μειώνει το φαινόμενο καθίζησης του τοίχου. Για τα θεμέλια
χρειάζονται πέτρες ισοπαχείς και τοποθετούνται έτσι ώστε η πρώτη στρώση
να γίνει όσο το δυνατόν πιο οριζόντια. Αν περπατήσει κανείς πάνω σε κα-
λά θεμέλια, οι πέτρες δεν κουνιούνται (σκαρίφημα 18).
3.4.5. Πρώτες στρώσεις πέτρας
Όταν ολοκληρωθεί η θεμελίωση, λύνουμε το νήμα - οδηγό και το ξανατο-
ποθετούμε 15 εκ. πιο ψηλά. Το νήμα πρέπει να είναι πάντοτε καλά τεντωμέ-
νο. Πρέπει ν’ακολουθούνται οι παρακάτω κανόνες:
α) Σε κάθε στρώση να εναλλάσσονται οι κατακόρυφοι αρμοί.

1. Θεμέλιο
2. Ξύλινος Οδηγός 1. Πέτρες επικάλυψης
3. Στερέωση του Ξύλινου Οδηγού 2. Πέτρες σύνδεσης
4. Νήμα-οδηγός 3. Πέτρες πλήρωσης
5. Διάδρομος εργασίας χτίστη 4. Πέτρες δόμησης
6. Μπετοσίδερα στερέωσης νήματος 5. Πέτρες θεμελίωσης
7. Πέτρες Θεμελίωσης
8. Νήμα-οδηγός στο τελικό ύψος

σκαρίφημα 17 σκαρίφημα 18
Α. ΤΟΙΧΟΙ 15
 β) Οι πέτρες να τοποθετούνται κάθετα προς τον τοίχο δηλ. η μακριά πλευ- μο» του τοίχου και θα τον προστατέ-
ρά τους προς το εσωτερικό του τοίχου, διαφορετικά θα έχουν τάση να ψουν από τα ζώα ή τους ανθρώπους
βγουν από τον τοίχο (σκαριφήματα 19,20). που προσπαθούν να τον δρασκελί-
γ) Πρέπει ν’ακολουθείται το σκαρίφημαήμα του οδηγού ώστε οι όψεις του σουν (σκαρίφημα 24).
τοίχου να γίνουν με μια κλίση (όση το σκαρίφημαήμα του ξύλινου οδηγού). Για να τοποθετηθούν όρθιες οι πέ-
δ) Ο τοίχος πρέπει να υψώνεται κατά στρώσεις και μόλις φθάσει στο τρες επικάλυψης, βάζουμε μία πέτρα
σκαρίφημα 19
ύψος του νήματος, να υψώνεται το νήμα κατά 15 εκ. μέχρις ότου φθάσου- στην αρχή του τοίχου και μια άλλη σε
με στο ζητούμενο ύψος. απόσταση 5μ. περίπου. Μετά τεντώ-
ε) Κάθε πέτρα πρέπει να τοποθετηθεί με προσοχή και να ακινητοποιείται η νουμε το νήμα μεταξύ τους και από
επόμενη. μία απόσταση ελέγχουμε ώστε να εί-
στ) Οι μεγάλες πέτρες πρέπει να τοποθετούνται στις κατώτερες στρώσεις ναι παράλληλο με την τελευταίο στρώ-
(σκαρίφημα 21). ση από πέτρες. Στη συνέχεια τοποθε-
ζ) Καθώς προχωράει το χτίσιμο γεμίζει το εσωτερικό του τοίχου με πέ- τούμε τις πέτρες με τρόπο ώστε να εί-
τρες πλήρωσης. ναι σκαρίφημαεδόν κατακόρυφες και σκαρίφημα 20
η) Οι δύο όψεις υψώνονται παράλληλα. Αυτό είναι πιο εύκολο όταν δου- ν’αγγίζουν το νήμα.
λεύουν 2 άτομα μαζί, καθένα από μία όψη.
3.4.9. Σφήνες
3.4.6. Πέτρες σύνδεσης Όταν τοποθετηθούν μερικές πέτρες
Είναι σημαντικές για τη σταθερότητα του τοίχου. Συνδέουν τις δύο πλευρές επικάλυψης τις στερεώνουμε με σφη-
και εμποδίζουν το έργο να παραμορφωθεί σε ύψος 40-50 εκατοστά από νοειδείς πέτρες από τις δύο πλευρές
τη βάση του τοίχου, δηλαδή στη μέση του ύψους ενός τοίχου 1.10μ. περί- του τοίχου κι από κάτω και τέλος από
που (σκαρίφημα 22). Αν ο τοίχος είναι πιο ψηλός, παραβλέπεται και νέα πάνω αν καμιά κουνιέται ακόμη (σκα-
σειρά με πέτρες σύνδεσης σε ύψος 50 εκατοστά πάνω από την πρώτη σει- ρίφημα 24, Α-Β). σκαρίφημα 21
ρά και σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους, τουλάχιστον ανά 1μ. (σκα-
ρίφημα 23). Το καλύτερο είναι να εξέχουν 5 εκ. εκατέρωθεν του τοίχου, 3.4.10. Φινιρίσματα
ώστε όταν με τα χρόνια αυτός κατακαθίσει και φαρδύνει λίγο, να συνεχί- Όταν ο τοίχος έχει ολοκληρωθεί γί-
σουν να παίζουν τον ρόλο τους. νεται ένας τελευταίος έλεγχος και
μπαίνουν σφήνες σε τυχόν κοιλώμα-
3.4.7. Ανώτερες στρώσεις του τοίχου τα, κυρίως για αισθητικούς λόγους.
Όσο ανεβαίνουμε τόσο στενεύει ο τοίχος. Σ’αυτές τις στρώσεις χρησιμο-
ποιούνται μικρότερες πέτρες.

3.4.8. Πέτρες επικάλυψης (κεφαλάρια)

Αυτές καθορίζουν το αισθητικό αποτέλεσμα του έργου, ανάλογα με τις
συνθήκες του τοπίου.
Η τελευταία στρώση τοίχου έχει περίπου 35 εκ. πλάτος και είναι προσεκτικά
κατασκευασμένη. Οι πέτρες επικάλυψης θ’αποτελέσουν και το τελικό «δέσι- σκαρίφημα 23 σκαρίφημα 22

16 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

 3.4.11. Συντήρηση
Όπως ένας κήπος έτσι κι ο τοίχος
της ξερολιθιάς χρειάζεται συντήρηση
και περιποίηση. Χρειάζεται κάθε χρό-
νο έλεγχος ώστε αν έχουν φύγει κά-
ποιες πέτρες ή σφήνες, μ’ένα σφυρί
να ξαναμπούν στη θέση τους. Επίσης
πρέπει ν’αφαιρούνται θάμνοι και δεν-
δρύλλια που τυχόν έχουν φυτρώσει
στον τοίχο.
3.4.12. Ειδικές περιπτώσεις
σκαρίφημα 24 Άκρες των τοίχων: έχουν το ίδιο σκα-
ρίφημαήμα με τη διατομή του τοίχου
και κατασκευάζονται με μεγάλες κα-
νονικού σκαρίφημαήματος πέτρες
σωστό που έχουν ειδικά επιλεγεί για τον
σκοπό αυτό. Η πρώτη πέτρα της άκρης
πρέπει αν είναι δυνατόν να είναι τόσο
λάθος πλατειά όσο και ο τοίχος και τοποθε-
τείται παράλληλα με τον άξονα τους,
ενώ οι πέτρες της επόμενης στρώσης
σκαρίφημα 24 Α τοποθετούνται με τον άξονά τους κά-
θετα έτσι ώστε να εισκαρίφημαωρούν
στον τοίχο. Μ’αυτόν τον τρόπο η άκρη
του τοίχου αποκτά σταθερότητα και
συνδέεται με το υπόλοιπο σώμα (σκα-
ρίφημαήμα 24,Γ).
σκαρίφημα 24 Β σκαρίφημα 24 Γ
Α. ΤΟΙΧΟΙ
Γωνίες: Οι γωνίες ενώνουν δύο τμήματα επιμηκών τοίχων που συναντώ-
νται κάθετα μεταξύ τους. Για την κατασκευή τους χρειάζεται προσοχή τόσο
ως προς τη σύνδεση όσο και ως προς το σκαρίφημαήμα και τις διαστάσεις
σε σκαρίφημαέση με τα μεγέθη των τοίχων. Σ’αυτό βοηθάει η συστηματική
χρήση του νήματος - οδηγού και η προσεκτική κατασκευή (σκαρίφημα 25).
Καμπύλες: Είναι ένας τρόπος αλλαγής κατεύθυνσης χωρίς ειδικές πέτρες
(αγκωνάρια). Η τεχνική για το καλύτερο αποτέλεσμα συνίσταται στη χρήση
του νήματος - οδηγού το οποίο στερεώνουμε σε σίδερα τοποθετημένα κο-
ντά το ένα στο άλλο, κατά μήκος της στρώσης χτισίματος.
Σκάλες: Για το εύκολο δρασκέλισμα του τοίχου πρέπει να προβλέπεται σκά-
λες, π.χ. αποτελούμενες από πέτρες που εξέχουν από τον τοίχο. Οι πέτρες
αυτές που αποτελούν τα σκαλοπάτια πρέπει να είναι μακριές και να εξέχουν
περίπου 25 εκ. από τον τοίχο, τοποθετούνται σε ύψη 30 εκ. μεταξύ τους και
πρέπει κατά τα δύο τρίτα του μήκους τους να είναι μπηγμένες στον τοίχο
(σκαρίφημα 26).
Το βάρος που ασκείται σ’αυτές τις πέτρες - σκαλοπάτια λειτουργεί ως μο-
χλός σε σκαρίφημαέση με τον τοίχο ο οποίος μπορεί να χαλάσει αν δεν
είναι σωστά κατασκευασμένος.
Γι’αυτό πρέπει:
α) ο τοίχος γύρο απ’ τα σκαλοπάτια να χτίζεται με μεγάλες και βαριές πέ-
τρες.
β) να προκαθορίζεται η θέση των σκαλοπατιών από την αρχή των έργων.
γ) να εφαρμόζουν τα σκαλοπάτια γερά μέσα στον τοίχο ώστε να είναι όσο
γίνεται πιο σταθερά.
δ) να μην υπάρχει συνεχόμενος κατακόρυφος αρμός.
σκαρίφημα 25 σκαρίφημα 26
17
 3.4.13. Τοίχοι που έχουν υποστεί ζημιές
Τρεις είναι οι λόγοι που προκαλούν ζημιές στους τοίχους: κακή θεμελίωση,
μη επαρκής σταθεροποίηση κατά το χτίσιμο, που οφείλεται κυρίως σε πλημ-
μελή κάλυψη των κενών και τέλος οι θάμνοι και τα δενδρύλλια που φυτρώ-
νουν πάνω στον τοίχο ή πολύ κοντά του.
Η επισκευή των φθαρμένων τοίχων βοηθάει στην απόκτηση εμπειρίας. Τα
άθικτα τμήματα χρησιμεύουν ως υπόδειγμα. Το νήμα οδηγός στερεώνε-
ται στα υπάρχοντα τμήματα της τοιχοποιίας που είναι σε καλή κατάσταση.
Πρώτα απομακρύνονται οι πέτρες που έπεσαν εκεί γύρω. Ύστερα καθαιρεί-
ται τελείως το φθαρμένο τμήμα μέχρι τα θεμέλια και σε τόση έκταση ώστε
να διατηρηθούν μόνο τα τμήματα της τοιχοποιίας που είναι σε άριστη κα-
τάσταση.
3.4.14. Τοίχος σε κεκλιμένο επίπεδο
Δεν παρουσιάζει κανένα ιδιαίτερο πρόβλημα στην κατασκευή εφόσον η κλί-
ση είναι περίπου 15%. Οι στρώσεις της πέτρας θα προσαρμοστούν με αρ-
μονία στο τοπίο. Τα θεμέλια κατασκευάζονται σε σκαρίφημαήμα σκάλας.
Κατά τα άλλα ο τοίχος χτίζεται πάντοτε κατά οριζόντιες στρώσεις. Για τη
στέψη του τοίχου η τοποθέτηση των πετρών γίνεται από πάνω προς τα κά-
τω, ώστε να μην κινδυνεύουν να φύγουν όλες αν φύγουν μερικές στο κά-
τω μέρος της κλίσης (σκαρίφημα 27).
Υπάρχουν τρεις κατηγορίες τοίχων αντιστήριξης:
1. Οι ελεύθεροι τοίχοι. Είναι, για παράδειγμα, τοίχοι που προορίζονται για
δημιουργία αναβαθμίδων μεγάλου πλάτους σε εδάφη με μικρή κλίση. Η
υψομετρική διαφορά από τα ένα επίπεδο στο άλλο, δεν ξεπερνά τα 80 εκα-
τοστά, και ο τοίχος αυτός υφίσταται ελάχιστη πίεση. Σ’ αυτή την περίπτω-
ση κατασκευάζουμε πρώτα τον τοίχο και μετά γεμίζουμε από την μία πλευ-
ρά με χώμα.
2. Οι κανονικοί τοίχοι αντιστήριξης, που στερεώνουν μια πλαγιά μέχρι την
κορυφή της. Το ύψος τους είναι γενικά 1 με 2 μέτρα. Είναι οι τοίχοι οι πιο
διαδεδομένοι σ’ όλο τον κόσμο, και κατασκευάζονται εδώ και χιλιετίες για
να κερδίσουν οι άνθρωποι καλλιεργήσιμες εκτάσεις σε κεκλιμένα εδάφη.
Όταν οι τοίχοι είναι καλά κατασκευασμένοι, αντέχουν μεγάλες πιέσεις και
διαρκούν αιώνες.
3. Τοίχοι αντιστήριξης μεγάλης μάζας, για ύψη έως 15 μέτρα. Αυτοί οι τοί-
χοι είναι ικανοί να αντέξουν μεγάλες πιέσεις. Τέτοιοι τοίχοι κατασκευάζο-
νται και κατά μήκος του οδικού δικτύου και μέσα σε ζώνες κατοικίας.
Θα περιοριστούμε στις δύο πρώτες κατηγορίες, διότι η τρίτη είναι υπόθεση
επαγγελματιών που είναι εξοπλισμένοι με σημαντικό τεχνικό υλικό.

3.5. Τοίχος αντιστήριξης

Η κατασκευή τοίχων αντιστήριξης από ξερολιθιά, που να είναι αποτελεσμα-
τικοί, δεν είναι απλή υπόθεση και προϋποθέτει μερικές γνώσεις. Ένας κα-
κοκατασκευασμένος τοίχος θα υποχωρήσει γρήγορα με την πίεση του νε-
ρού και του κεκλιμένου εδάφους. Θ’ αρχίσει σιγά - σιγά να πέφτει, μέχρι
να καταρρεύσει. Αυτό μπορεί να προ-
ξενήσει ζημιές στις καλλιέργειες και
να βάλει σε κίνδυνο ανθρώπους (σχέ-
διο 4).

Γι’ αυτό θα πρέπει να συνειδητοποιεί

κανείς την ευθύνη που έχει όταν χτίζει
τοίχους αντιστήριξης από ξερολιθιά
σκαρίφημα 27
και να δουλεύει με πολλή προσοχή. σχέδιο 4

18 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

3.5.1. Ελεύθερος τοίχος αντιστήριξης.
Αυτοί οι τοίχοι κατασκευάζονται με τον τρόπο που περιγράψαμε προηγου-
μένως για τους τοίχους διπλής όψεως. Όμως το σκαρίφημαήμα της δια-
τομής τους γίνεται λίγο διαφορετικό: η μπροστινή όψη (εξωτερική) έχει με-
γαλύτερη κλίση ενώ η πίσω πλευρά είναι σκαρίφημαεδόν κατακόρυφη. Αυ-
τό γίνεται γιατί με τον καιρό ο τοίχος θα κατακαθίσει λίγο και η πίεση του
εδάφους θα τον παραμορφώσει ελαφρά, δίνοντάς του σιγά - σιγά συμμε-
τρικό σκαρίφημαήμα διατομής.
Άλλες διαφορές: για τα θεμέλια, οι πιο μεγάλες επίπεδες πέτρες τοποθε-
τούνται στην πίσω πλευρά, όπου η πίεση είναι μεγαλύτερη. Αντίθετα με ότι
γίνεται στους υπόλοιπους τοίχους διπλής όψης, πρέπει να αφήνονται μεγα-
λύτερα κενά ώστε να μπορεί να περάσει το νερό. Αυτό το σημείο είναι πολύ
σημαντικό για να αποφεύγεται το «σκάσιμο» του τοίχου από την πίεση του
νερού, ειδικά σε περίπτωση δυνατών βροχών ή παγωνιάς (σκαρίφημα 28).
3.5.2. Κανονικοί τοίχοι αντιστήριξης. στρώμα πλήρωσης, παίζει ένα σημαντικό ρόλο αποστράγγισης των υδάτων
Θεμελίωση: Για να είναι ισκαρίφημαυρά τα θεμέλια πρέπει να πατάνε σε
επιφάνεια ελαφρά κεκλιμένη προς την πλευρά της πλαγιάς. Οι πλευρές θα
είναι λοιπόν ελαφρά κεκλιμένες, πράγμα που θα αυξήσει ακόμα περισσό-
τερο την αντίσταση στις πιέσεις. Σκάβουμε προς την πλαγιά ένα σκαλοπάτι
σκαρίφημα 28 σκαρίφημα 29
Α. ΤΟΙΧΟΙ
βάθους τουλάχιστον 40 εκατοστών. Τα προϊόντα εκσκαφής τοποθετούνται
στην μπροστινή πλευρά του τοίχου για να χρησιμοποιηθούν ως υλικά πλή-
ρωσης πίσω από τον τοίχο όταν αυτός κατασκευαστεί. Το πλάτος της βά-
σης εξαρτάται από το ύψος του τοίχου. Πρέπει να είναι τουλάχιστον το ένα
τρίτο του ύψους (π.χ. 50 εκατοστά για τοίχο ύψους 1,5 μέτρων), σε σταθε-
ρό έδαφος. Αν το έδαφος είναι λιγότερο ευνοϊκό, το πλάτος των θεμελί-
ων πρέπει να μεγαλώσει (μέχρι 75 εκατοστά για το παράδειγμά μας). Το-
ποθετούμε μια στρώση σκύρων (χαλίκι) πάχους δέκα εκατοστών και τα πι-
έζουμε καλά καλά. Μετά τοποθετούμε τις πέτρες θεμελίωσης, χρησιμοποι-
ώντας τις πιο μεγάλες που διαθέτουμε. Ελέγχουμε την πρόσοψή τους ώστε
ο τοίχος να έχει όμορφη όψη (σκαρίφημα 29).
Πλήρωση: Η εσωτερική πλευρά του τοίχου κατασκευάζεται επίσης με μεγά-
λες πέτρες. Ο χώρος μεταξύ της εσωτερικής πλευράς του τοίχου και του
εδάφους γεμίζεται με πετραδάκια μικρού και μεσαίου μεγέθους. Αυτό το
στη βάση του τοίχου, ώστε ν’ απορροφηθούν από το έδαφος και να μην πι-
έζουν τον τοίχο. Αν το έδαφος είναι ελαφρά διαπερατό, μπορούμε να βά-
λουμε στο κάτω μέρος της πλήρωσης έναν σωλήνα που θα απομακρύνει τα
νερά από τον τοίχο (σκαρίφημα 29).
1. Θεμέλιο
2. Πρανές προς πλήρωση
3. Λιθορριπή
4. Φρεάτιο ή σωλήνας συλλογής υδάτων
4Α. Κανάλι απορροής υδάτων
5. Οπή (στην όψη) για την έξοδο των
υδάτων
6. Ρείθρο (μπακόστρωση) για την
παροχέτευση 4, 4Α, 5, 6
7. Ικριώματα για την κατασκευή στο
πρανές
8. Συγκράτηση λίθων για επεξεργασία
και κτίσιμο τοίχου
19
 Συνέχεια της κατασκευής: Η κατασκευή του τοίχου είναι ανάλογη με την κα- τως, τα μικρά και μεγάλα κενά του τοίχου επιτρέπουν το πέρασμα του νε-
τασκευή ενός κανονικού τοίχου διπλής όψης. Οι πέντε κανόνες που αναφέ- ρού. Η σταθερότητα του τοίχου πρέπει να επιτυγχάνεται χωρίς τη χρήση
ραμε ισκαρίφημαύουν πάντα. Πάντως ο σημαντικότερος κανόνας για τους σφηνών.
τοίχους αντιστήριξης είναι αυτός που λέει ότι οι πέτρες πρέπει να τοποθε-
τούνται κάθετα προς τον τοίχο (η πιο μακρυά πλευρά τους να βρίσκεται μέ-
σα στον τοίχο). Η εξωτερική κλίση πρέπει να είναι 10% έως 16%, δηλαδή
για κάθε μέτρο ύψους κατακόρυφη απόκλιση 10 με 16 εκατοστά. Αυτός ο
αριθμός πρέπει να αυξηθεί αν η πίεση του εδάφους είναι αυξημένη ή αν
το έδαφος είναι υγρό. Κατασκευάζουμε ξύλινους οδηγούς και τοποθετού-
με μεταξύ τους το νήμα - οδηγό. Όπως και στην περίπτωση των ελεύθε-
ρων τοίχων ανεβάζουμε το νήμα όσο προχωράει η κατασκευή. Μόνο μια
όψη του τοίχου αντιστήριξης είναι εμφανής και πρέπει να είναι καλαίσθητη.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η πίσω πλευρά μπορεί να κατασκευαστεί πρόχειρα.
Απλά δεν είναι απαραίτητο να προσέξουμε την καλαισθησία. Παρατηρούμε
ότι οι τοίχοι των αμπελώνων είναι συχνά σκαρίφημαεδόν κατακόρυφοι, για
να εξοικονομείται χώρος σε περιοχές με ελάχιστη δυνατότητα καλλιεργή-
σιμης επιφάνειας. Αυτοί οι «ακραίας τεχνολογίας» τοίχοι έχουν γενικά κα-
τασκευασθεί με πέτρες πελεκημένες και με πολλές πέτρες σύνδεσης, από
τεχνίτες με επαγγελματική εξειδίκευση.

Πέτρες σύνδεσης: Τοποθετούνται μια σειρά ανά πενήντα εκατοστά ύψους,

σε απόσταση το πολύ ένα μέτρο η μία από την άλλη. Το ιδεώδες είναι οι πέ-
τρες σύνδεσης να ξεπερνούν το πάχος του τοίχου. Έτσι συνδέουν τον τοί-
χο με την πλαγιά και αυξάνουν την αντίσταση στις πιέσεις.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε να διαλέγουμε τις πέτρες σύνδεσης στην αρχή, πριν
αρχίσει η κατασκευή του τοίχου, και να τις τοποθετούμε χωριστά.

Πέτρες επικάλυψης: Η επικάλυψη ποικίλλει ανάλογα με την περιοχή και τον

προορισμό του τοίχου. Μπορούμε να τοποθετήσουμε μεγάλες επίπεδες πέ-
τρες στην ίδια επιφάνεια με το έδαφος. Επίσης μπορούμε να τοποθετήσου-
με όρθιες τις πέτρες ακουμπώντας τες στη στενή τους πλευρά. Αυτό που
έχει σημασία είναι να χρησιμοποιούνται μεγάλες πέτρες, καλά στερεωμέ-
νες ώστε να μπορεί κανείς να περπατήσει πάνω στην κορυφή του τοίχου.
Όταν τελειώσει η κατασκευή του τοίχου, γεμίζουμε το πίσω μέρος του τοί-
χου με τα προϊόντα εκσκαφής.

Σφήνες: Γι’ αυτούς τους τοίχους οι σφήνες δεν είναι απαραίτητες. Αντιθέ-
20 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
3.6. Συνοπτική ανακεφαλαίωση για τα προβλήματα των τοίχων αντιστήριξης
ΥΠΟΜΝΗΜΑ
1. Ιδεατή γραμμή της κλίσης στην εξωτερική όψη του τοιχίου. Η όψη να κτί-
ζεται με την μικρότερη δυνατή απόκλιση από την γραμμή. Η γωνία ω δίνει
την κλίση από την κάθετο ανάλογα με το είδος του τοίχου.
2. Επίπεδο τελειώματος του τοίχου (άνω βαθμίδα).
3. «Κεφαλάρι» Πέτρα με μεγάλο όγκο και καλή έδραση για την προστασία
του τελειώματος του τοίχου (να μην κινδυνεύει να πέσει!)
4. Πέτρα για την εξασφάλιση της καλής έδρασης του «Κεφαλαριού».
5. Ανω μέρος του τοίχου: οι μικρότερες σε όγκο πέτρες από αυτές που έχει
στην διάθεσή του ο κτίστης.
6. Συνδετήρια πέτρα (παίζει το ρόλο του σενάζ). Με μεγάλο σκαρίφημαε-
τικά μήκος τοποθετείται κατά διαστήματα και αγκυρώνει τον τοίχο στην πί-
σω επιφάνεια.
7. Πέτρες πλήρωσης στην μη ορατή πλευρά καλά στερεωμένες για την πλή-
Ο ιδανικός τοίχος αντιστηριξης
ρη ακινητοποίηση των στοιχείων της όψης. (τοποθέτηση σφηνών στην μη
ορατή πλευρά όπως γίνεται και στους θόλους).
8. Οι σφήνες στην όψη είναι άχρηστες.
9. Στη βάση του τοίχου οι μεγαλύτερες σε όγκο πέτρες.
10. Πρόβλεψη κύρια στη βάση του τοίχου ανοιγμάτων που επιτρέπουν να πε-
ράσουν τα νερά της βροχής.
11. Η θεμελίωση τουλάχιστον βαθύτερα απ’ότι τα περιοδικά σκαψίματα των
γεωργικών εργασιών. Κλίσεις σε μοίρες και επί τοις εκατό Συνήθεις κλίσεις τοίχων αντιστήριξης
12. Πλήρωση της πίσω όψης με μικρότερες πέτρες, καθώς και σκύρο για
την στερέωση της όψης, αλλά και το σταμάτημα του χώματος που παρασύ-
ρει το νερό.
13. Πλήρωση του κενού με χώματα των εκσκαφών αναμιγμένων με χαλίκι
(σκύρο). Οι εργασίες πλήρωσης γίνονται σταδιακά ακολουθώντας το ύψος
του κτιζόμενου τοίχου. Το στάδιο αυτό είναι σημαντικό (DRAINAGE) για το
φιλτράρισμα των ομβρίων από το χώμα που κλείνει μακροπρόθεσμα τους
πόρους του τοίχου μ’αποτέλεσμα την αύξηση των πιέσεων, την παραμόρφω-
ση ή και υποχώρηση του τοίχου.
14. Φυσικό έδαφος πρανούς.
15. Κάτω στάθμη (χαμηλή βαθμίδα).

Α. ΤΟΙΧΟΙ 21
 Α. Θεωρητική εικόνα μεγέθους των πι- Β2. Φυσικά πρανή από σκληρό υλικό (πέτρωμα). (Βουνά-λόφοι κ.λπ.) (1),
έσεων φερτά στοιχεία από κατακρήμνιση (αργιλλοι, χώματα, προσμίξεις γαιών
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: κ.λπ.) (2)
Τοιχείο αντιστήριξης ύψους 3μ. (σκα- Β3. Οι βασικές ανάγκες που εξυπηρετεί η κατασκευή τοίχου αντιστήριξης.
ρίφημα 30) - Η σταθεροποίηση και υποστήριξη των διαφορετικών υλικών της παρειάς
Πυκνότητα χαλικοστρώματος κορεσμέ- ενός πρανούς.
νου σε νερό: 1,5 - Ως αντίβαρο εξισορροπεί τις πιέσεις των γαιών του πρανούς με την μά-
Πίεση στη βάση του τοιχίου: 0,45 Kg/ ζα του κι εμποδίζει την κατάρρευση των παρειών του φυσικού εδάφους.
cm3 (4.500 Kg/m2) - Προστατεύει την όψη των φυσικών πρανών (παρειές) από φυσική διάβρω-
Τοιχείο (1), μάζα χαλικοστρώματος με ση ή επεμβάσεις εξωτερικές παντός τύπου.
μεγάλη υδατοπερατότητα (εργάζεται εν Τοιχείο αντιστήριξης (1), μη σταθερό και υδροπερατό υλικό χωρίς δυνα-
μέρει ως υγρή μάζα) (2), σταθεροποιη- σκαρίφημα 30 τότητες αγκύρωσης και συνδετικό υλικό, (Στο σκαρίφημα σκαρίφημαηματι-
μένο φυσικό έδαφος (3) κή παράσταση ακραίας περίπτωσης στοιχείων κανονικών σφαιροειδών π.χ.
Β. Ισορροπία στοιχείων (σκαρίφημα 31) κροκάλες ή άμμος, μάζας δηλαδή με δυνατότητα κίνησης εγκλωβοζόμενη
Β1. Μάζα φυσικού εδάφους (τμήμα από τοίχο αντιστήριξης για την χωρική κατάδειξη των ιδιοτήτων του υλικού)
πρανούς) που κινδυνεύει να καταρρεύ- (2,3), τμήμα κινουμένων υλικών σε ισορροπία (Μηδενικές πιέσεις στο τοι-
Β1
σει (1), μάζα αδρανών σε ισορροπία χείο) (2), τμήμα κινουμένων υλικών που εφαρμόζουν πίεση στο τοιχείο και
(εργαζόμενο ως αντίβαρο) (2) κατανομή σε μέγεθος τα των πιέσεων αυτών στο ύψος των τοίχων αντι-
Β2. Τοιχείο αντιστήριξης (1), μάζα στήριξης (3).
αδρανών μη υδατοπερατή στην περί-
πτωση αυτή εμφανίζονται ρηγματώσεις
Β2
(2,3)
Τμήμα μάζας σκαρίφημαετικά σταθε- Β2
ρής (2), τμήμα μάζας ασταθούς με ανά-
γκη υποστήριξης και προστασίας (3),
δημιουργηθέν πρανές στο φυσικό έδα- Α
φος από τις εργασίες κατασκευής τοί-
χου αντιστήριξης (4), γραμμή φυσικής
ισορροπίας γαιών και μη υδατοπερατού σκαρίφημα 31
χαλικοδέματος (5)

ΣΧΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΥΛΙΚΩΝ (σκαρίφημα 32) Β1

Α. Ένα φυσικό πρανές ή αναχώματα από χώμα, άμμο, φυσικό πέτρωμα Β3
χωρίς υγρασία διατηρείται σταθερό αν δεν υπάρχει εξωτερική επέμβαση.
Β1. Μέγιστη κλίση (ανοχή) για την στήριξη στοιχείων κανονικών χωρίς γω-
νιακές απολήξεις τεχνητά ή φυσικά κατεργασμένων (π.χ. κροκάλες) χωρίς
τη χρήση συνδετικού υλικού μεταξύ τους. σκαρίφημα 32
22 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
ΛΑΘΗ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΠΟΦΕΥΓΟΝΤΑΙ (σκαρίφημα 33)
Α. Η μακριά πλευρά της πέτρας 1 τοποθετείται παράλληλα προς το μήκος
του τοίχου και της όψης χωρίς βάθος μέσα στον τοίχο, κάτι που δεν έχει
νόημα ιδιαίτερα για τοίχους αντιστήριξης αντίθετα η πέτρα 2 είναι σωστά
τοποθετημένη.
Ακόμα χειρότερα πέτρες πλακοειδούς μορφής να κτίζονται όρθιες για να
«εκμεταλλευτούμε» την ωραία τους όψη (πέτρα 3).
Στην πέτρα 4 δεν δόθηκε προσοχή στο «πλέξιμο» των στρώσεων και ο κά-
θετος αρμός στην περιοχή για τρεις ολόκληρες στρώσεις πέτρας αδυνατί-
ζει το συμπαγές του τοίχου.
Β. Πέτρα σκαρίφημαεδόν στρογγυλή :
το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να
βοηθήσει τον τοίχο να πέσει.
τότε ο τοίχος θα κάνει κοιλιά (4), εμφάνιση των θεμελίων από υποχώρηση
των γαιών λόγω εργασιών (σκαψίματα) είτε διαβρώσεων (5).
Β. Οπου οι συνεχές πιέσεις και το πολύ χώμα φράσσουν τους αρμούς με
αποτέλεσμα η πίεση να μεγαλώνει.
- Οι κακοτοποθετημένες σφήνες και οι λιγοστές πέτρες στην πίσω όψη χά-
νουν την συνάφειά τους και κινούνται.
- Στην όψη και κάτω από την συνεχή πίεση οι αρμοί ανοίγουν οι σφήνες
«παίζουν» και κάποτε πέφτουν.
- Η πρώτη στρώση των θεμέλιων λίθων χωρίς στήριξη και με το βάρος του
τοίχου αρχίζει να στρέφεται και θα πέσει.

Γ. Οπίσθιο σφήνωμα της πέτρας με

χώμα ή άμμο ή ότι πέρασε εκείνη την
ώρα από τα χέρια μας, χωρίς προ-
Α σοχή (1). Γρήγορα τα υλικά αυτά θα Α Β
φύγουν με τις βροχές τον αέρα ή τα
ζωύφια και ο τοίχος θα βρεθεί χω-
ρίς σφήνες. Περιττή εργασία επίσης η
χρήση σφήνας (2) στην όψη σε τοίχο
αντιστήριξης.

ΠΡΟΣ ΑΠΟΦΥΓΗ (σκαρίφημα 34)

Α. Ωραίος τοίχος κι ετοιμόρροπος!
Β Οψη σε μεγάλη απόκλιση (θετική ή
αρνητική) από την γραμμή κλίσης (1),
Πλήρωση της πίσω όψης χωρίς επι-
μέλεια πολύ χώμα και λίγο χαλίκι (2),
λάθη στην επιλογή και τοποθέτηση
σφηνών στην πίσω όψη, αντίθετα με
την «περιποιημένη» όψη και τις σφή-
Γ νες μπροστά όπου είναι άχρηστες (3),
μικρές κι ελαφρές πέτρες στο τελείω-
μα του τοίχου που κινδυνεύουν να πέ-
σκαρίφημα 33 σουν με την πρώτη ευκαιρία. Μοιραία σκαρίφημα 34
Α. ΤΟΙΧΟΙ 23
4ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ τι μια λιθοδομή χωρικού τύπου που φαίνεται σαν μια τυχαία επίθεση λίθων
Η ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΤΟΙΧΟΠΟΙΙΑΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΟΨΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΕΞΕΡΓΑ- πάνω σε αλλούς ακατέργαστους. Αλλά και στην τελευταία περίπτωση υπάρ-
ΣΙΑ ΤΩΝ ΛΙΘΩΝ χουν κάποιοι κανόνες δίχως τους οποίους η κατασκευή (η όποια κατασκευή)
θα κατέρρεε. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί επιχειρείται να δοθεί ένα σύ-
4.1. Η λιθοδομή νολο τέτοιων κανόνων που αφορούν στο κτίσιμο γενικά μιας ξηρολιθοδο-
Είναι ο τοίχος ο κατασκευασμένος από λίθους. Η ξηρά λιθοδομή (ξερο- μής με τις απαραίτητες πληροφορίες που προορίζονται σ’όλους όσους δεν
λιθιά), ο χωρίς την χρήση δηλαδή κονιάματος, κτισμένος τοίχος, είναι έχουν τις ειδικές γνώσεις και την εμπειρία του ειδικού τεχνίτη, που ούτως
ίσως η παλαιότερη και συνηθέστερη ανθρώπινη κατασκευή. Από τα «κυ- η άλλως έχουν αρχίσει να εκλείπουν. Σήμερα στα ελληνικά οικοδομικά έρ-
κλώπεια» τείχη ως το χαμηλό πεζούλι, ο ξερολιθικός τοίχος δεν είναι πα- γα, η χρήση της πέτρας σαν κύριο δομικό υλικό λιγοστεύει συνεχώς. Χρησι-
ρά πέτρες που δομούνται εδραζόμενες μοποιείτε όμως υποχρεωτικά και συστηματικά για όλες τις περιπτώσεις επι-
η μία πάνω στην άλλη. Από την Ακρό- σκευών και συντήρησης της πληθώρας των λιθίνων κατασκευών, μνημείων
πολη (που είναι και ένα ξερολιθικό μνη- που έχουν περισωθεί από παλιότερες εποχές και των οποίων θέλουμε με
μείο) ως την ταπεινή σημερινή στάνη δεν κάθε θυσία να διατηρήσουμε την μορφή και τον χαρακτήρα.
έχουμε παρά όψεις λιθοδομών που δι-
αφέρουν ως προς την ποιότητα και την
επεξεργασία των λίθων που χρησιμοποι-
ήθηκαν. Μεταξύ της Λαξευτής ισοδόμου
1. Ημιέπλεκτος λιθοδομή (ψευδομωσαϊκό) Λιθοδομής και αυτής του χωρικού τύπου
πολλές ενδιάμεσες μορφές τοιχοποιίας
έχουν διασωθεί και συνεχίζουν να κτί-
ζονται, μορφές που προέκυψαν από το
είδος της πέτρας τις τεχνικές δυνατότη- 4. Πλακοειδής, χωρικού τύπου λιθοδομή 5. Ημιλαξευτή ισόδομος λιθοδομή
τες την γεωγραφική θέση αλλά και τις
κοινωνικές ανάγκες των ανθρώπων που
έκτιζαν και κτίζουν. Αλλά αυτός είναι και
ο πλούτος των ξερολιθικών μνημείων.

2. Λιθοδομή ανώμαλου χωρικού τύπου
3. Έμπλεκτος ψευδοϊσόδομος λιθοδομή
Εννοείται ότι κάθε τύπος λιθοδομής καλ-
λιεργεί διαφορετικές τεχνικές για την
επίλυση των προβλημάτων που το υλικό 6. Λιθοδομή χωρικού τύπου (συνδιασμός 2 και 4) 7. Πολυγωνική λιθοδομή (μωσαϊκό)
καθώς και ο βαθμός επεξεργασίας του,
επιβάλλουν. Είναι φανερό ότι η «απλού-
στερη» στην όψη Λαξευτή ισοδομή Λι-
θοδομή απαιτεί πολύ περισσότερες γνώ-
σεις και τεχνική στην προετοιμασία των
λίθων (ακόμα περισσότερο στις κατα-
σκευές θόλων, τόξων ή κλιμάκων) απ’ό- 8. Λιθοδομή χωρικού τύπου 9. Λαξευτή ισοδομή λιθοδομή

24 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

4.2. Η αργολιθοδομή
Είναι οι ευρύτατα διαδεδομένη στη χώρα μας, λόγω τοπικών συνθηκών και
ιστορικά από τους παλαιότερους τρόπους δόμησης. Οι λίθοι χρησιμοποιού-
νται ακατέργαστοι ή ελαφρά κατεργασμένοι και παρόλο που είναι ακανόνι-
στοι, το αποτέλεσμα διαμορφώνει τοίχο. Γι’αυτό οι δύο παράπλευρες έδρες
των λίθων πρέπει να είναι όσο το δυνατόν ομαλές και επίπεδες και αν εί-
ναι δυνατόν υπό ορθή γωνία μεταξύ τους (σκαρίφημα 35).
Ως επιφάνεια έδρασης του λίθου χρησιμοποιούμε την πιο μεγάλη πλευρά
(έδρα). Η άλλη παράπλευρη χρησιμοποιείται για τον σκαρίφημαηματισμό
των ορόφων της λιθοδομής (όψη ή πρόσωπο). Αν έχουμε επιμήκεις λίθους
με ομαλή την μία των στενών πλευρών και την άλλη μειωμένης διατομής
χαρακτηρίζονται ως λίθοι με κεφαλή και ουρά.
Η μείωση από την κεφαλή προς την ουρά λέγεται «μειουρία» και δεν πρέ-
πει να περιορίζεται παραπάνω από 8 - 10 εκ.
Γενικά για τη διαμόρφωση λιθοδομών οι λίθοι πρέπει να έχουν διαστάσεις:
ύψος: 0,10 - 0,25 εκ.
πλάτος: 0,15 - 0,30 εκ.
μήκος: 0,30 - 0,40 εκ.
που είναι ευνοϊκές:
α. ως προς το μέγεθος για την αντοχή των λιθοδομών
β. την ταχύτητα δόμησης
γ. και καλό βάρος για την μη υπερβολική κόπωση του τεχνίτη.
Για τη δόμηση κατά μήκος του τοίχου οι λίθοι τοποθετούνται ο ένας παρα-
πλεύρως του άλλου κατά το πάχος του τοίχου. Ο ένας τοποθετείται απένα-
ντι του άλλου ούτως ώστε στον πυρήνα να διαμορφωθούν οδοντωτοί κατά
μήκος αρμοί σύνδεσης των λίθων. Δηλαδή στην ίδια στρώση από τη μία
όψη του τοίχου κατ’ εναλλαγή ο ένας
λίθος εισδύει με το μήκος του στο πά-
χος του τοίχου (μπατικός λίθος) και
ο επόμενος τοποθετείται με το μήκος
του παράλληλα προς τον τοίχο (δρο-
μικός λίθος).
σκαρίφημα 35
Α. ΤΟΙΧΟΙ
Έτσι προσαρμόζονται αντίστοιχα και ως προς την άλλη όψη του τοίχου
στην ίδια στρώση, λίθος αλλά με προώθηση (κατά μήκος του τοίχου) κα-
τά ένα λίθο (ώστε ο μπατικός της μιας όψης να συμπίπτει με τον δρομι-
κό της άλλης). Έτσι min πάχος λιθοδομής (του ενός μπατικού λίθου) σύνο-
λο 0,40 εκ.
Οι χρησιμοποιούμενοι ακρογωνιαίοι των αργολιθοδομών είναι 3 τύπων:
1. Κεφαλάρια ή κολόνες: χρησιμοποιούνται για διαμόρφωση των μετώ-
πων λαμπάδων για τους οποίους προβλέπονται κεφαλές και στις δύο μι-
κρές πλευρές.
2. Ακρογωνιαίοι: μεγάλοι με κεφαλή στην μία μικρή πλευρά τοποθετούμε-
νοι στις γωνίες των τοίχων (αγκωνάρια).
3. Παραγωνιαίοι: τοποθετούμενοι κοντά στους προηγούμενους ανήκοντες
στον άλλο τοίχο διασταύρωσης, μικρότεροι από τους ακρογωνιαίους (πα-
ραγκώνια).
α. συμμάσχαλο: ο εισδύων λίθος,
β. εσωτερικό παραγκώνι : στη συνέχεια του προηγούμενου λίθου.
Για την ομαλή μετάβαση από τους ακρογωνιαίους στους υπόλοιπους άμορ-
φους της αργολιθοδομής υπάρχουν οι ενδιάμεσοι λίθοι ευμεγέθεις με
σκαρίφημαετικά κανονική μορφή που προέρχονται από ελαττωματικά αγκω-
νάρια που χαρακτηρίζονται σαν Αντιγωνιαίοι (γλυφάρια). Η έναρξη της δό-
μησης των αργολιθοδομών γίνεται από τα σημεία των γωνιών, των άκρων,
των συναντήσεων, των διασταυρώσεων και των παραστάδων και συμπλη-
ρώνεται σε όλη την έκταση ανά σαβάκι, μέχρι δύο σαβάκια ημερησίως.
Συμπεράσματα:
Α. Πλεονεκτήματα:
1. Ευχερής η εξασφάλιση του βασικού υλικού που αφθονεί κοντά στους οι-
κισμούς και είναι σε κατάλληλη ποιότητα.
2. Απλή η εξόρυξη των λίθων.
3. Οι κατασκευές (αν εκτελεστούν έντεχνα) παρουσιάζουν σημαντική αντο-
χή στις ισκαρίφημαυρές πιέσεις, υπό ειδικές προϋποθέσεις δόμησης και σε
άλλες καταπονήσεις, όπως παρουσιάζουν εξαιρετική αντοχή μέσα στο έδα-
φος και κάτω από το νερό.
4. Οι κατασκευαζόμενοι τοίχοι εξασφαλίζουν σε σημαντικό βαθμό ηχητι-
κή και θερμική μόνωση.
5. Εμφανίζεται απεριόριστη αντοχή στο χρόνο εφ’ όσον οι παράγοντες κα-
25
 θίζηση, κραδασμοί, σεισμοί, ύδατα κ.λπ. δεν επιδρούν δυσμενώς ώστε να
προκληθεί χαλάρωση της συνοχής.
6. Η εκτέλεση της εργασίας είναι απλούστατη, υπάρχει πείρα και παράδοση.
7. Είναι ακόμη σκαρίφημαετικά οικονομική κατασκευή.
Β. Μειονεκτήματα:
1. Παρά την αφθονία πηγών εξόρυξης των λίθων πρέπει να επιλεγούν τα
κατάλληλα λατομεία και να γίνουν σκαρίφημαετικά δαπανηρές προεργασί-
ες μέχρι την εξεύρεση υγιών πετρωμάτων.
2. Έχουν σταματήσει όμως να εγκρίνονται άδειες λειτουργίας λατομείων
και από τα παλιά λατομεία δεν είναι εύκολη πια η εξόρυξη σε μεγάλο βά-
θος (λόγω κόστους λειτουργίας).
3. Αυτή καθ’ αυτή η εξόρυξη είναι απλή αλλά σκαρίφημαετικά δαπανηρή,
όπως και η μεταφορά του υλικού προς τα έργα λόγω δυσκαρίφημαερειών
φορτοεκφόρτωσης λόγω του μεγάλου βάρους, του ακανόνιστου της μορ-
φής του υλικού κ.λπ.
4. Το βασικό υλικό δόμησης (αργόλιθοι) λόγω μορφής ακατάλληλο κατ’ αρ-
χήν για τοιχοποιία και μάλιστα μικρού πάχους όπως των κτιρίων.
5. Η δόμηση αν και απλή, αποτελεί επίπονη εργασία και άρτια εκτέλεση βα-
σίζεται μόνο στην πείρα, τη δεξιοτεχνία και προπάντων στην ευσυνειδησία
των τεχνιτών, προσόντα που εξασφαλίζονται με την ανάλογη επιβάρυνση
της δαπάνης με την επιλογή κατάλληλων τεχνιτών και ικανού χρόνου για
επιμελή εργασία.
6. Η τήρηση των όρων καλής δόμησης ενέχει θεμελιώδη σημασία για το
είδος αυτό της τοιχοποιίας. Σε περίπτωση δε κακοτεχνίας δεν πρόκειται να
προκύψει κατασκευή οπωσδήποτε ανεκτή έστω και με μειωμένες αποδό-
σεις (όπως σε τοιχοποιία με κανονικής μορφής λιθοσώματα), αλλά εντε-
λώς ακατάλληλη και σε ορισμένες περιπτώσεις (κραδασμών, σεισμικών
δονήσεων) κατ’ ευθείαν επικίνδυνη. Γι’ αυτό είναι προϋπόθεση απαράβατη η
σκαρίφημαολαστική τήρηση των όρων καλής δόμησης, οι οποίοι όροι πολ-
λές φορές δεν τηρούνται λόγω κακής εκτίμησης της σημασίας των προϋ-
ποθέσεων ή για λόγους κακώς νοούμενης «οικονομίας» με αποτέλεσμα η
τοιχοποιία να δομείται πρόχειρα και κακότεχνα, με όλα τα δυσάρεστα επα-
κόλουθα χαρακτηριστικότερα των οποίων είναι οι σε μεγάλη έκταση κατα-
στροφές κατά τους σεισμούς.
7. Τα αυξημένα νεκρά φορτία και όγκοι και οι συνέπειές τους στις θεμελιώ-
σεις, στην οικονομία ωφέλιμης επιφάνειας και χώρου στα έργα, στα δε κτι-
26
ριακά την δυσκαμψία κατά την διαμόρφωση ποικιλόμορφων διατομών τοί-
χων, στη διάταξή τους, στη δυσκαρίφημαέρεια πρόβλεψης, πολλών επάλ-
ληλων ορόφων, στα μεγάλα ανοίγματα κ.λπ.
Είναι όμως κατασκευή εξαιρετικά πλεονεκτική για ορισμένες περιστάσεις
τεχνικών έργων:
1. Όταν δεν απαιτούνται μικρού πάχους τοίχοι, με πολλά ανοίγματα, πολύ-
πλοκες μορφές.
2. Περιπτώσεις:
α. Τοίχοι αντιστήριξης ή επενδύσεις γαιών.
β. Τοίχοι θεμελίων και βάσεων.
γ. Τοίχοι ολιγόροφων κτιρίων.
δ. Μάνδρες χωρίς ανοίγματα με απλή μορφή (μικρή η σημασία της αντο-
χής και των τυχόν κακοτεχνιών).
Δύο κλασικά παραδείγματα από την Ελληνική ύπαιθρο με κονίαμα φαίνο-
νται στις φωτογραφίες 1 και 2, όπου οι μικρότερες πέτρες τοποθετούνται
στα κενά που αφήνουν οι μεγαλύτερες πέτρες.
Τα μεγέθη των λίθων πρέπει να είναι όλων των ειδών και να μπαίνει στο
αντίστοιχο κενό κάθε φορά η κατάλληλη σε μέγεθος και σκαρίφημαήμα πέ-
τρα με εντονότερη την απαίτηση στην περίπτωση της ξερολιθιάς όπου με αυ-
τόν τον τρόπο μειώνονται τα κενά. Και όταν χρησιμοποιείται κονίαμα η ανά-
γκη είναι επιτακτική αφού έτσι ενώ μειώνεται η απαιτούμενη ποσότητα κονι-
άματος μεταξύ των λίθων και μικραίνει το πλάτος των αρμών κυριαρχούν
οι λίθοι και αυξάνει η καθολική αντοχή του τοίχου. Η χρησιμοποίηση λίθων
χωρίς ενδιάμεσα μεγέθη δημιουργεί μειονεκτήματα.
φωτογραφία 1 φωτογραφία 2
ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
Η ποιότητα όλων των ειδών τοιχοποιιών ιδιαίτερα όμως της αργολιθοδο- πρέπει να εξασφαλίζεται όσο το δυνατόν με παρεμβολή μικρότερων λίθων
μής εξαρτάται από προϋποθέσεις ήτοι: σφηνοειδών (λατυπών), (σκαρίφημα36).
3. Οι στρώσεις των λίθων έτσι ώστε να δημιουργείται ομαλή οριζόντια
1. Κατά τη δόμηση αποφυγή συνέχειας των κατακόρυφων αρμών και δια- «ροή» των οριζόντιων αρμών, σκαρίφημαεδόν συνεχών αν είναι δυνατόν.
κοπής με λίθους που ο καθένας θα καλύπτει τον από κάτω τον κατακόρυ- Η καθ’ ύψος διαμορφούμενες στρώσεις (δόμοι) πρέπει να είναι κατά το δυ-
φο αρμό. Οι κατακόρυφοι αρμοί πρέπει να διασταυρώνονται από στρώση νατόν ισοϋψείς και σε όλο το μήκος του δομούμενου τοίχου ώστε να επι-
σε στρώση και είναι απαραίτητοι ολόσωμοι λίθοι μπατικοί και σε περιπτώ- τευχθεί επιφάνεια έδρασης της υπερκείμενης ενιαία, εκτεταμένη, επίπεδη
σεις τοίχων 0,60 - 0,70 μέτρα πάχους, διαμπερείς μπατικοί, με κεφαλές και κάθετη στη συνισταμένη των καταπονήσεων και αν δεν επιτευχθεί αυτό
και στις δύο όψεις του τοίχου και στις διάφορες στρώσεις σε εναλλασσό- καταβάλλεται προσπάθεια με την αμέσως επόμενη ή των επόμενων στρώ-
μενες θέσεις. Απαγορεύονται οι όρθιοι λίθοι (πάχος έδραση - μήκος κατα- σεων (κατ’ όψη όχι μεγαλύτερη των 0,70 - 0,80 μέτρα, 2 ή 3 λίθων δη-
κόρυφα), οι λεγόμενοι «παναγίες». Η ζημιά που μπορεί να συμβεί σε έναν λαδή) και εκτεινόμενες σε
κατακόρυφο αρμό είναι η ολίσθηση που μπορεί να λάβει χώρα κατά μήκος όσο το δυνατό μεγαλύτερο
του. Καλό παράδειγμα η ξερολιθιά της φωτογραφίας 3. Έντονα ελαττώμα- μήκος το λεγόμενο (σαβά-
τα παρουσιάζονται στις φωτογραφίες 4 και 5. κι) που είναι επίσης και το
2. Τα μεγέθη των λίθων πρέπει να είναι όλων των ειδών και να μπαίνει στο τμήμα διακοπής της ημερή-
αντίστοιχο κενό κάθε φορά η κατάλληλη σε μέγεθος και σχήμα πέτρα με σιας εργασίας δόμησης.
εντονότερη την απαίτηση στην περίπτωση της ξερολιθιάς όπου με αυτόν τον 4. Οι δύο όψεις της λιθο-
τρόπο μειώνονται τα κενά. Και όταν δομής πρέπει να συνδέο-
χρησιμοποιείται κονίαμα η ανάγκη εί- νται με εγκάρσιες πέτρες
ναι επιτακτική αφού έτσι ενώ μειώνε- (σκαρίφημα 37).
ται η απαιτούμενη ποσότητα κονιάμα- 5. Ιδιαίτερη προσοχή πρέ-
τος μεταξύ των λίθων και μικραίνει πει να δίνεται στα σημεία
το πλάτος των αρμών κυριαρχούν οι σύνδεσης δύο ή περισ-
λίθοι και αυξάνει η καθολική αντοχή σοτέρων τοίχων. Η χρή-
του τοίχου. Η χρησιμοποίηση λίθων ση αγκωναριών επιβεβλη- σκαρίφημα 36
χωρίς ενδιάμεσα μεγέθη δημιουργεί
φωτογραφία 3 μειονεκτήματα. Η έδραση των λίθων

φωτογραφία 4 φωτογραφία 5 σκαρίφημα 37

Α. ΤΟΙΧΟΙ 27
 μένη. Στις γωνίες στις συναντήσεις σε περίπτωση σεισμού (φωτογραφία 6).
και τα τέρματα των κατασκευών, τις 10. Στους τοίχους ιδιαίτερα στην περίπτωση της αργολιθοδομής υπάρχει
προεξοχές (παραστάδες) διαμορφώ- πλήρης «αταξία» από πλευράς ομοιογενοποίησης της εντατικής κατάστασης
νονται συμπλέγματα από ακρογω- στο εσωτερικό του.
νιαίους λίθους (αγκωνάρια) της ιδί-
ας αντοχής και παρόμοιους με τους Παρατηρήσεις:
υπόλοιπους σε χαρακτηριστικά άρα Η ευεργετική λειτουργία των διαζωμάτων στις κατασκευές οφείλεται στο
και συμπεριφορά, αλλά ογκωδέστε- ότι εκτός των άλλων τα οριζόντια σενάζ που πρέπει να διατρέχουν όλο το
ρους με κανονική μορφή διαστάσεων μήκος της περιμέτρου του κτιρίου χωρίζουν τον τοίχο σε τμήματα τοίχων
0,30x0,30x0,60 - 0,70 (σκαριφήματα μικρότερου ύψους για κάθε ένα από τα οποία η διατμητική παραμόρφω-
38, 39, 40). ση και ένταση είναι πολύ μικρότερη από ότι σε όλον τον τοίχο (φωτογρα-
σκαρίφημα 38
6. Εφόσον πάνω στους τοίχους θα φία 7).
στηριχθεί στέγη πρέπει να προβλέπε-
ται πολύ καλή σύνδεσή της με τον τοί-
χο αλλιώς υπάρχει κίνδυνος ζημιάς
ή κατάρρευσης στον τοίχο λόγω ανε-
ξάρτητης λειτουργίας τοίχου και στέ-
γης κατά τη διάρκεια σεισμού.
7. Στα σημεία επιβολής σημειακών
φορτίων όπως π.χ. τα σημεία στή-
σκαρίφημα 39 ριξης των διαδοκίδων πατωμάτων ή
ζευκτών στέγης η τοιχοποιία πρέπει
να είναι ιδιαίτερα επιμελημένη και το
φορτίο να «κάθεται» σε μια μεγάλη φωτογραφία 6: Εκκλησία στην φωτογραφία 8: Σχιστόλιθος,
πέτρα που θα το κατανέμει στην ευρύ- παλιά πόλη της Ξάνθης Πάπιγκο
τερη περιοχή ούτως ώστε η διοχέτευ-
ση αυτή του φορτίου να είναι άμεση
προς αποφυγή ρηγματώσεων.
8. Η καλή ποιότητα της δόμησης εξα-
σφαλίζεται μέσα στο χρόνο και την
σκαρίφημα 40 ηλικία της κατασκευής, από ελαττώμα-
τα που μπορούν να εμφανιστούν χωρίς παρέμβαση ξαφνικών φαινομένων
π.χ. σεισμός. Π.χ. φουσκώματα τοπικά, καμπουριάσματα ή αποκλίσεις των
τοίχων από την κατακόρυφη.
9. Επίσης είναι από πολλές πλευρές σκόπιμο, η θεμελίωση όλων των τοί- φωτογραφία 7: Λεπτομέρεια στη δο-
χων ενός κτίσματος να γίνεται στο ίδιο επίπεδο. Μεγάλες διαφορές στη φωτογραφία 9: Σχιστόλιθος,
μή του τοίχου με την παρεμβολή ξύλι- Πάπιγκο
στάθμη θεμελίωσης δημιουργούν διαφορετική συμπεριφορά των τοίχων νων διαζωμάτων ανά ορισμένο ύψος

28 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

4.3 Η πλακολιθοδομή ρωματικές γωνίες).
Χτίζονται με λίθους άμορφους μεν, οι οποίοι όμως παράγονται από τη φύ- 3. Να κατανέμονται αρμονικά οι δια-
ση με κανονική τις περισσότερες φορές πλακοειδή μορφή, είδους που εμ- φόρων μεγεθών λίθοι.
φανίζεται σε πολλές περιοχές του Ελληνικού χώρου (φωτογραφίες 8, 9).
Είναι λιθοδομές με πλακοειδείς λίθους με μορφή που προκύπτει από τη 4.4. Η ημιλαξευτή λιθοδομή
μορφή των αντίστοιχων πετρωμάτων από όπου προέρχονται οι λίθοι. Στην Αποτελείται από λίθους μορφής που
προκειμένη περίπτωση οι λίθοι λόγω της ορθογωνικής και παραλληλεπίπε- επιτυγχάνεται με σκαρίφημαετική επε- σκαρίφημα 41
δης μορφής τους παρέχουν πολύ ευνοϊκά πλεονεκτήματα για τοιχοποιία. ξεργασία για τις απαιτήσεις της καλής
(σκαρίφημα 41). δόμησης ή μορφολόγησης της τοιχο-
ποιίας (σκαρίφημα 42).
Βασικές προϋποθέσεις για τη χρήση των λίθων σε σκαρίφημαέση με την
αντοχή τους: Οι λίθοι προέρχονται συνήθως από
α. Μήκος ή πλάτος του λίθου το πολύ το 5πλάσιο του πάχους του. ομοιογενή πετρώματα ώστε να λαξεύ-
β. Αποφυγή των κυρτών ή κοίλων. ονται με σκαρίφημαετική ευχέρεια και
Κατά την εκτέλεση της δόμησης δίνεται θέση σ’ αυτούς με έκταση και φορά δίνεται μορφή ορθογωνική παραλ- σκαρίφημα 42
της φυσικής σύστασης στρώσεών τους κάθετη στη συνισταμένη των πιέσε- ληλεπίπεδη για την δόμηση συνήθων
ων. Για το χτίσιμο, βασική προϋπόθεση η διαμόρφωση ίσων δομών (στρώ- τοίχων με καταπονήσεις από κατακό-
σεων) και όταν το πάχος ενός λίθου δεν επαρκεί για να εξισωθεί με τον ρυφες φορτίσεις. Η επεξεργασία επε-
διαμορφούμενο δόμο αυτό επιτυγχάνεται τοπικά με επάλληλη τοποθέτηση κτείνεται επιμελέστερα στις όψεις ή
λίθων μικρότερου πάχους. στις κεφαλές των λίθων και σε βάθος
0,10 μέτρα για τις υπόλοιπες έδρες σκαρίφημα 43
Ως γωνιόλιθοι χρησιμοποιούνται ογκωδέστεροι από το ίδιο πέτρωμα και από τις ακμές των όψεων. Περαιτέ-
σε κανονικές αποστάσεις προβλέπονται οπωσδήποτε μπατικοί λίθοι και μι- ρω γίνεται μόνον υποτυπώδης λάξευ-
κρά σφηνοειδή λιθάρια ώστε μαζί με το κονίαμα να εξασφαλίζεται η καλ- ση (ήτοι αφαίρεση προεξοχών, σκαρί-
λίτερη δυνατή έδραση και έτσι καλλίτερη μεταφορά των καταπονήσεων με φημαετικές εξομαλύνσεις) οπότε επι-
ολόκληρο το σώμα του λίθου για επίτευξη ομοιόμορφων τάσεων και απο- τυγχάνεται κανονική μορφή και ισκα-
φυγή καμπτικών τέτοιων. Η κατασκευή γίνεται με οριζόντια ράμματα ή πή- ρίφημαύουν όλα τα προηγούμενα για
χεις για εξασφάλιση αντίστοιχης κατεύθυνσης των αρμών έδρασης σε όσο λιθοδομές που δομούνται με κανονι- σκαρίφημα 44
το δυνατόν μεγαλύτερο μήκος. Οι λιθοδομές του τύπου αυτού λόγω της αι- κούς από φυσική διαμόρφωση λίθου
σθητικά άρτιας εμφάνισης μπορούν να μην επιχριστούν. (σκαρίφημα 43). Πολυγωνική λιθοδο-
μή (Μωσαϊκή). Ημιλάξευτη τοιχοποιία
Κατασκευαστικοί όροι: δομούμενη με λίθους μορφής πολυ-
1. Στη μορφολόγηση οι στρώσεις να είναι κάθετες προς τις καταπονήσεις εδρικού πρίσματος. Δηλαδή λίθοι δι-
και να έχουμε κανονική σύμπλεξη. αμορφωμένοι με γωνίες μεγαλύτε-
2. Στην περίπτωση αρμών ώσης κεκλιμένων, η κλίση αυτή επιτρέπεται έως ρης της ορθής, οπότε απαιτείται πε-
60ο και όταν συμβαίνει 2 επάλληλοι ή 2 παραπλεύροι αρμοί ώσεις να εί- ρισσότερη εργασία λάξευσης (φωτο-
ναι κεκλιμένοι, οι κλίσεις να μην έχουν ποτέ την ίδια κατεύθυνση (συμπλη- γραφία 10). σκαρίφημα 45

Α. ΤΟΙΧΟΙ 29
 Η διαφορά όμως με τις προηγούμενες λαξευτές λιθοδομές είναι η μείω-
ση των οριζόντιων αρμών και η αύξηση των κεκλυμένων αρμών έδρασης,
οπότε διαμορφώνονται τάσεις ολίσθησης των λίθων και δεν προσφέρεται
για τοίχους κτιριακών έργων, ενώ αντίθετα είναι πλεονεκτική για τοιχοδο-
μές τεχνικών έργων (αντιστηρίξεων, υποστηρίξεων, κατασκευής) βάσεων ή
επενδύσεων πρανών - λιθενδύσεων (σκαριφήματα 44, 45).
Στις λιθοδομές με ημιλάξευτους λίθους, ανήκει και η μικτής μορφής (ορ-
θογωνίων και πρισματικών) η λεγόμενη «κυκλώπεια» (σκαρίφημα 46) λόγω
της ομοιότητας που παρουσιάζει με την αντίστοιχη λιθοδομή των οχυρω-
ματικών ή αναλημματικών τοίχων αρχαίων πόλεων. Διαφέρει όμως με την
αντίστοιχη σημερινή ως προς το μέγεθος των λίθων (αρχαίοι 1/1,5 m3
οπότε και ο χαρακτηρισμός) και υπάρχει κονίαμα στις σημερινές σε αντίθε-
ση με την εν ξηρώ δόμηση των αρχαίων διότι η ισκαρίφημαύς των αρχαί-
ων βασίζονταν κυρίως στο μεγάλο βάρος των λίθων. Σήμερα χρησιμοποι-
ούνται για πρανή μεγάλου ύψους και οι λίθοι υφίστανται μικρή επεξεργα-
σία στις όψεις (σκαρίφημα 47).
4.5. Λαξευτές Τοιχοποιίες
Είναι πολύ παλιός τρόπος λιθοδομής σε εφαρμογή από τους αρχαίους
χρόνους χωρίς κονίαμα, με βάση αντοχής στην ακριβή έδραση και πλέξι-
μο των λίθων. Αποτέλεσε τον κύριο τρόπο κατασκευής τοίχων οχύρωσης
ναών, γεφυρών κ.α. στα αρχαία Αιγυπτιακά, Ρωμαϊκά και ιδίως Ελληνικά
μνημεία με τελειότητα εκτέλεσης ανάλογα με την ανάγκη αισθητικής αρμο-
νίας των ίδιων των έργων. Οι παλιές λιθοδομές κατασκευάσθηκαν με λί-
θους ογκώδεις, πλήρως επεξεργασμένους η δε δόμηση, γίνονταν με από-
λυτη προσαρμογή των λίθων χωρίς παρεμβολή κονιάματος, με διαμόρ-
φωση συμπλεγμάτων και σε ορισμέ-
νες περιπτώσεις με ενίσκαρίφημαυση
για σύνδεση των λίθων με σιδηρούς
συνδετήρες.
Συνεπώς τη βάση της αντοχής των
τοιχοποιιών αποτέλεσαν: α) η μεγάλη
αντοχή των λίθων, λόγω άριστης ποιό-
τητας υλικού (γρανίτη, καθαρό μάρμα-
φωτογραφία 10 ρο, μεγάλης αντοχής ασβεστόλιθοι,
30
μεγάλης αντοχής κροκαλοπαγείς λίθοι, β) το μέγεθος, ο όγκος και το βά-
ρος των λίθων, γ) η τελειότητα της λάξευσης και η πληρότητα έδρασης και
επαφής των λίθων μεταξύ τους, δ) η ορθή τοποθέτηση και η μόρφωση συ-
μπλεγμάτων και η ασφαλής θεμελίωση, ε) η επιμελής προσαρμογή και η δι-
ασφάλιση από τη σκουριά των μεταλλικών συνδετήρων.
Οι λαξευτές λιθοδομές εφαρμόζονται λόγω των ιδιαιτεροτήτων που πα-
ρουσιάζουν σε σπάνιες περιπτώσεις (αναστηλώσεις, αναπαραστάσεις πα-
λιών μνημείων ή ανακατασκευές) περί κτιριακών έργων, στα δε τεχνικά έρ-
γα χρησιμοποιούνται για τη διαμόρφωση εμφανών τμημάτων αυτών ως βά-
θρων γεφυρών, αποβάθρων, κρηπιδωμάτων και δεν εκτείνονται σε όλο το
σώμα του τοίχου αλλά κατά το εμφανές μέρος του οπότε στο σύνολο συνα-
ποτελεί μεικτή τοιχοποιία. Οι τοίχοι χτίζονται με πέτρες που έχουν υποστεί
επεξεργασία και έχουν πάρει κανονικό σκαρίφημαήμα ορθογωνίου παραλ-
ληλεπιπέδου ή άλλο κανονικό σκαρίφημαήμα (σκαριφήματα 48, 49, 50).
Προεργασία της εκτέλεσης:
Απαραίτητη είναι η ακριβής και σε μεγάλη κλίμακα σκαρίφημαεδίαση των
όψεων ακόμη και του κάθε λίθου ή τουλάχιστον ενός από κάθε ομάδα
ομοιόμορφων. Τα διακοσμητικά στοιχεία, σκαρίφημαεδιάζονται σε φυσικό
μέγεθος, οπότε βάσει των σκαρίφημαεδίων γίνεται:
α. η επιμελής διαλογή του υλικού
β. ακόμη και η εξόρυξη του υλικού στα αντίστοιχα μεγέθη κατά τεμάχιο ή
κατά όγκους για να προκύψουν οι απαιτούμενοι σε μέγεθος λίθοι.
Επεξεργασία υποτυπώδη στο λατομείο και οριστική λάξευση στο εργοτά-
σκαρίφημα 46 σκαρίφημα 47
ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
ξιο ακόμη σε πολλές περιπτώσεις στις θέσεις των λίθων μετά το πέρας το εσωτερικό της τοιχοποιίας (σκαρι-
της δόμησης. φήματα 51, 52).

Εκτέλεση εργασίας: 4.6. Κροκαλολιθοδομές

α. Επεξεργασία του υλικού. Είναι τοίχοι με λίθους ομαλών ή λεί-
β. Ανύψωση με μηχανήματα και βοηθητικά εργαλεία. ων επιφανειών και στρογγυλεμένες
γ. Τοποθέτηση των λίθων στις καθοριζόμενες θέσεις με προσοχή για προ- γωνίες. Το υλικό προέρχεται από εδά-
στασία των ακμών, για την πλήρη εφαρμογή των εδρών των λίθων και για φη προσκαρίφημαωσιγενή, από φερ- σκαρίφημα 48
ομοιόμορφη κατανομή των καταπονήσεων σε όλα τα σημεία του λίθου. τές ύλες ξηροστάμων και χειμάρ-
ρων και συλλεκτό από τις γύρω περι-
Οι λίθοι στις λαξευτές τοιχοποιίες πρέπει να είναι ευμεγέθεις τόσο τουλά- οχές. Η χρήση τους λόγω μορφής και
χιστον όσο οι ακρογωνιαίοι της αργολιθοδομής ήτοι ύψους 0,30 μ. και μή- υφής της επιφάνειας, είναι σπάνια αλ-
κος πάνω από 0,60 μ., το δε πλάτος όσο το ύψος. Η οργανική πλοκή των λά χρησιμοποιείται λόγω αδυναμίας
αρμών στις όψεις αποτελεί το βασικό στοιχείο μορφολόγησης, γι’αυτό και εξασφάλισης λατομικών λίθων. Πριν
οι αρμοί τονίζονται ειδικά με γλυφές και διατομές ώστε να εξυπηρετούνται από τη χρήση γίνεται διαλογή των με-
ταυτόχρονα οργανικές και αισθητικές επιδιώξεις του έργου. Η πλοκή των γαλύτερων και πλακοειδών αφού κα-
σκαρίφημα 49
λίθων κατά κανόνα ακολουθεί ισόδομο σύστημα. θαρισθούν. Αδυνατούν να εδρασθούν
κανονικά και να προσαρμοστούν με-
Στις όψεις καταβάλλεται προσπάθεια εναλλαγής κατά σειρά δρομικών και ταξύ τους και χρήση τους εν ξηρώ γί-
μπατικών λίθων οπότε έχουμε ισκαρίφημαυρές συνδέσεις στις όψεις με νεται μόνον όταν εγκιβωτίζονται μέ-
σα στο έδαφος ή μέσα σε ειδικούς
ισκαρίφημαυρούς συρματόπλεκτους
σάκους (SERASANNETI) για τις διευ-
θετήσεις χειμάρρων.
σκαρίφημα 50

ψευδοισόδομο
ισόδομο

Ανισόδομο Ψευδοισόδομο Βυζαντινού τύπου σκαρίφημα 51 σκαρίφημα 52

Α. ΤΟΙΧΟΙ 31
5ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ
5.1 Κατάλογος εργαλείων σχετιζόμενα με την πέτρα και τις λιθοδομές
Για την επεξεργασία των λίθων
1, 2 Μπίκος ή Μπικούνι 16 Κόπανος 27 Κοντύλι 36 Ζεμπίλι
3 Κουσκούδα 17 Ξύλινος ματρακάς ή Ματσόλα 28 Ράμμα 43 Κυλίστρα (Μεταφορά μεγάλων
4, 5, 6 Σφυριά 18,19 Καλέμια 29 Ζύγι λίθων)
41, 42 Σφύρα ή Βαριά και Βαριοπούλα 20, 24 Ντεσλίδικο (α) 30 Λίστρα (καθάρισμα αρμών) 44 Σχεδία ή γαιδούρα(Μεταφορά
7, 10 Τσαπράκι (α) 21 Σφήνα 31 Μυστριά ή Μαλάδες μεγάλων λίθων)
8 Κοπιδάκι 22 Βελόνι 32 Ράσπα Για χωματουργικά, προπαρασκευή εδάφους
9 Σόκκος 23 Χτένι 33 Πριόνι (για ξύλα) 37 Τσουγκράνα
11,15 Θραπίνα ή Κτενιά Για εργασίες τοποθέτησης λίθων 34 Αλφάδι 38 Κασμάς
12 Σκεπάρνι ή Σκεπάνι (εν ξηρώ ή με λάσπη) σχ. 60 35 Κουτί (μεταφορά μικρών λίθων 39 Τσάπα ή Τσαπί
13,14 Μαντρακάς ή Ματρακάς ή Βαρίτσα 25,26 Γωνιές ή λάσπης) 40 Δίκρανο ή Δικέλι.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

29 30 31 32 33 34 35 36 37

38 39 40 41 42 43 44
32 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
5.2. Χάραξη στο έδαφος Χάραξη ορθής γωνίας με απλά μέσα
Ελάχιστα χρειαζούμενα υλικά:
- Σπάγγος ή κορδόνι (νήμα) - 3 τμήματα Ο: σημείο εκκίνησης
- Πάσσαλοι για μεγάλες αποστάσεις, καρφιά ή άλλο για μικρότερες ΟΕ: ευθεία βάσης
- Αντικείμενο που μπορεί να χρησιμεύσει σα μέσο μέτρησης συνήθως ρά- Γ: φυσικό εμπόδιο ή άλλο στο οποίο
βδος από ξύλο, καλάμι ή άλλο. (Βεβαίως η ύπαρξη αριθμομέτρου - ξύλινου θέλουμε να βρούμε καθετότητα
ή ταινίας - θα ευκόλυνε ακόμα περισσότερο την εργασία) Λ: μέτρο μέτρησης (π.χ. ράβδος)
- Η γεωμετρική αρχή α2+β2=γ2 (Πυθαγόρειο Θεώρημα απλά για την απο-
μνημόνευση: τρίγωνο πλευρών 3-4-5) (σκαρίφημα 53).

Διαδικασία:
α) Τεντώνουμε το ένα τμήμα του νήματος ΟΕ στην πλευρά που πρέπει να
παραμείνει σταθερό και που χρησιμεύει σαν βάση (Γ: φυσικό εμπόδιο, δρό-
μος, τοίχος αυλάκι κ.λπ.) που είναι και η διεύθυνση στην οποία αναζητού-
με την κατασκευή καθέτου.
β) Με αρχή το σταθερό σημείο Ο (πάσσαλος τεντώνουμε το 2ο τμήμα του
νήματος προς την διεύθυνση του Κ.
γ) Μετρούμε πάνω στα δύο νήματα με τη βοήθεια του μέσου μέτρησης ή
της μεζούρας στο ένα νήμα π.χ. της βάσης 4 διαστήματα και στο άλλο 3
διαστ.
δ) Τοποθετούμε πάσσαλο στο σημείο Α της σταθερής βάσης (4 διαστήμα-
τα).
ε) Από το σημείο Α τεντώνουμε το 3ο νήμα και μετρούμε 5 διαστήματα ενώ-
νουμε τις άκρες των νημάτων ΟΒ (3 διαστήματα) και ΑΒ (5 διαστήματα) κά-
νοντάς τα να συμπέσουν μετακινώντας αριστερά δεξιά το Κ όσο χρειάζεται.
στ) Ελέγχουμε αν οι πλευρές από νήμα του τριγώνου διατηρούν τη σκαρί-
φημαέση 3-4-5.
ζ) Τώρα γνωρίζουμε ότι έχουμε χαράξει μια κάθετο ευθεία στη βάση ΟΕ
η) Προσοχή όταν το νήμα της βάσης ΟΕ και το σημείο εκκίνησης Ο έχουν
ευρεθεί στο έδαφος δεν πρέπει για κανένα λόγο πλέον να μετακινηθούν).
ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΥΨΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ-ΚΛΙΣΕΩΝ
Εργαλεία:
1. αλφαδολάστιχο (φαρδύ για μεγάλες αποστάσεις - στενό για μικρότερες
ή αποτυπώσεις κτιρίων).
2. 2 σταδιές ή αν δεν υπάρχουν, ράβδοι σταθερού μήκους με χαράξεις
ανα εκατοστό ή παλάμες.
Α. ΤΟΙΧΟΙ
σκαρίφημα 53
3. Ζύγι για την καθετότητα της σταδίας ή της ράβδου.
4. Μετροταινία ή μέτρο.
5. Υλικό σήμανσης των σημείων στάσης της σταδίας.
Στην εργασία αυτή είναι απαραίτητη η συμμετοχή δύο τουλάχιστον ατόμων
(σκαριφήματα Α, Β).
Όπως φαίνεται στο σκαρίφημα 2 έχουμε υψομετρικές μετρήσεις 5 διαφ.
σημείων που εκτελούν τα άτομα Α και Β. Στο σημείο εκκίνησης (1) βρέθη-
κε ο Β. Οι μετρήσεις γίνονται στα σημεία (2) και (3) και οι επόμενες θα εί-
ναι τα (4) και (5).
Διαδικασία:
( Χαράσσουμε την διαδρομή για την οποία θέλουμε να ευρεθούν σημειακά
οι υψομετρικές διαφορές.
( Ο Α τοποθετεί (στο σκαρίφημα 2) στη θέση (2) την σήμανση και την στα-
δία κάθετα με το έδαφος κρατώντας το άκρο του αλφαδολάστιχου παράλ-
ληλα με την σταδία.
( Ο Β μετακινείται (όσο επιτρέπει το μήκος του αλφαδολάστιχου στο επό-
μενο σημείο (3) μέτρησης («στάση») όπου κάνει ακριβώς ότι ο Α. Σκοπός
33
 είναι μετά την ηρεμία του υγρού (νερό) μέσα στο αλφαδολάστιχο να ταυτι-
στεί κάποια ένδειξη στις σταδίες Α και Β με τη στάθμη του υγρού στον σω-
λήνα. Ο Β μετακινεί ελαφρά πάνω κάτω τον σωλήνα παράλληλα προς την
σταδία έως ότου ταυτίσει τη στάθμη με μια ένδειξη. Εφόσον η στάθμη και
στα δύο άκρα του σωλήνα (Α και Β) κάποια στιγμή θα βρεθεί στο ίδιο ορι-
ζόντιο επίπεδο Ε (Συγκοινωνούντα δοχεία) ή διαφορά μετρήσεων στις δύο
σταδιές θα είναι και υψομετρική διαφορά μεταξύ των σημείων (2) και (3).
( Στη συνέχεια, κι ενώ ο Β παραμένει σταθερός ο Α μετακινείται στο σημ.
4 όπου μετά την μέτρηση κι αυτός παραμένει στη θέση του για να περάσει
ο Β στην θέση (5) κ.ο.κ.
σκαρίφημα 54
34
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Για την περίπτωση όπου το ζητούμενο είναι απλές σημειακές υψομε-
τρικές διαφορές σε κάτοψη ή χάρτη οι αποστάσεις μεταξύ των σημείων
1,2,3,... κ.λπ. είναι άνευ σημασίας και μπορεί μεταξύ τους να διαφέρουν.
Εάν όμως εκτός των υψομετρικών διαφορών ζητείται και μια μέση κλίση
της υπό μέτρησιν περιοχής τότε οι «στάσεις» που σηματοδοτούνται πρέπει
να απέχουν ίσα μεταξύ τους (Απόσταση l στο σκαρίφημα 2) ώστε να μην
διαφοροποιείται σημαντικά η επί τοις εκατόν κλίση στο σύνολο των μετρή-
σεων.
2.Για τον επί τοις % υπολογισμό κλίσεων. Είναι η σκαρίφημαέση απόστα-
σης δύο μετρούμενων σημείων «στάσεων» και αριθμητικής διαφοράς στην
σταδία.
Π.χ. Αν η απόσταση μεταξύ δύο «στάσεων» είναι l = 10μέτρα και η διαφο-
ρά μέτρησης των 2 σταδίων 2 εκατοστά έχουμε κλίση 2% ή l = 20 μ και
διαφορ. μέτρησης 4 εκ.
έχουμε πάλι κλίση 2%
5.3. Γενικές οδηγίες
Ασφάλεια.
- Μην ανασηκώνετε μόνος τις μεγάλες πέτρες.
- Μην πλακώνετε τα δάχτυλά σας με τις πέτρες
που τοποθετείτε.
- Όταν διαμορφώνετε μια πέτρα καλό είναι να
φοράτε γυαλιά ασφαλείας. Σ’αυτή την περίπτω-
ση ελέγχετε πάντοτε ώστε να μην βρίσκεται κο-
ντά σας άλλο άτομο.
- Φοράτε παπούτσια ενισχυμένα στο μπροστινό
μέρος ώστε να προστατεύεστε όταν πέσει πά-
νω στο πόδι μια πέτρα.
- Χρησιμοποιείτε καλά γάντια. Γάντια κηπουρού
ή λαστιχένια σε περίπτωση βροχερού καιρού.
ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Murs de Pierres seches:

΄ Manuel pour la construction et la refection, Fondation, Actions en Faveur de l'Environnement, Suisse, 1996

Coste Pierre, Pierre seche

΄ en Provence, Les Alpes de Lumiere, 1989-90

ΤΕΧΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΛΛΑΔΟΣ, Yποδείγματα όψεων λίθων

Συρμακέζης Κωνσταντίνος, Κατασκευές, Γενικές Αρχές που διέπουν τη λειτουργία και τη συμπεριφορά τους, Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας,
Ίδρυμα του Πολιτιστικού Συλλόγου Μεσαράς, Αθήνα, 1987

Σημειώσεις στο μάθημα Ειδική Οικοδομική-Συντήρηση και Επισκευή Παραδοσιακών Κτηρίων, Τμήμα Αρχιτεκτόνων,
Τομέας Συνθέσεων Τεχνολογικής Αιχμής, ΕΜΠ, Αθήνα

Μπίρης Κυπριανός, Οικοδομική, μέρος Α΄, τοιχοποιία και συναφείς κατασκευές, ΕΜΠ

Κριεζής Εμ., Λίθινες κατασκευές

Τufuell Richard, Better Dry Stone Walling, The Dry Stone Walling Association of Great Britain, Kenilworth, 1991

Caisse nationale d'accidents (CNA), Soulevons et portons correctement une charge, Lucerne, 1993
΄
Seymour John, Metiers ΄ Ste Nlle des editions
oublies, ΄ du Chene, Paris, 1994
>

Α. ΤΟΙΧΟΙ 35
 Τον παρόν έντυπο αποτελεί επανέκδοση του εγχειριδίου
που εκδόθηκε το 2001 στο πλαίσιο του προγράμματος ΛΙΘΟΣ του Interreg II

ΣΚΟΠΟΙ

F Η διατήρηση και η συντήρηση της χαρακτηριστικής πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής

κληρονομιάς με παράλληλη ανάδειξη των ξερολιθικών μνημείων.

F Η εκμάθηση των τεχνικών χαρακτηριστικών των έργων και κατά συνέπεια η διατήρηση του ανθρωπογενούς
πολιτιστικού τοπίου στον αγροτικό και αστικό χώρο.

F Η αξιοποίηση, ανάδειξη και διάσωση των παραδοσιακών τεχνικών.

F Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων. Η αύξηση των τουριστικών υποδομών και η προσέλκυση
τουριστών με έμφαση στην ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού.

F Η συγκράτηση του πληθυσμού στις ορεινές, απομακρυσμένες και παραμεθόριες περιοχές της
διασυνοριακής ζώνης Ήπειρος - Νότια Αλβανία.

F Η αναβάθμιση των τεχνιτών του κλάδου της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που παρουσιάζει
η συγκεκριμένη διασυνοριακή ζώνη. Η αντιμετώπιση της αυξημένης ανεργίας των τεχνιτών και
η ενίσχυση του χαμηλού κατά κεφαλήν εισοδήματος στις ορεινές αυτές περιοχές.

F Η καλλιέργεια και η ανάπτυξη δεξιοτήτων από στελέχη του κλάδου με σκοπό την αναβάθμιση του τεχνικού δυναμικού
και την πρόσβασή του στην καινοτόμο τεχνολογία, όπως και στην αγορά εργασίας.

36 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΞΕΡΟΛΙΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

 ΟΜΑΔΑ ΜΕΛΕΤΗΣ

Γιάννης Μιχαήλ: αρχιτέκτων

Ελένη Παγκρατίου: αρχιτέκτων - γεωγράφος
Νατάσσα Πουλογιάννη: αρχιτέκτων

ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΟΥ
Ελένη Παγκρατίου

Α. ΤΟΙΧΟΙ 37