N Communications

PO„^茄Ѩ^Õâò
™ê=∂lHõ,
Pi÷Hõ 㨈~fi
2009-10
ã¨OHõÅ#O
_ç.q.~°Ñ¶¨Ú~åO
ZO.U, Ñ≤l_çÃÇÏKüP~üZO, _ç\˜DZO
9290010274, 9030893956
 PO„^茄Ѩ^Õâò Pi÷Hõ =º=ã¨÷ XHõ ã¨g∞HõΔ
PO„^茄Ѩ^Õâò ã¨Ç¨Ï[ =#~°∞Å`À áê@∞, =∂#=
=#~°∞ÅÖ’#∂ ã¨∞ã¨OѨ#fl"≥∞ÿOk. J<ÕHõ ~°HÍÖˇ·# ™ê=∂lHõ,
Pi÷HõѨ~°"≥∞ÿ# ™ê#∞‰õÄÅ`«Å∞ ~å¢ëêìxH˜ L<åfl~Ú. 275.04
ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡ Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚O`À ^Õâ◊OÖ’ 8.37 âß`«O
Éèí∂ÉèÏQÍxfl P„Hõq∞ã¨∂Î "≥·âßźO s`åº ^Õâ◊OÖ’ <åÅ∞QÀ
JuÃÑ^ŒÌ ~åROQÍ LOk. 2010 =∂iÛ 1 <å\˜H˜ 8.40
HÀ@¡ [<åÉèÏ`À ^ÕâO◊ Ö’ [<åÉèÏ s`åº S^Œ= JuÃÑ^ŒÌ ~åROQÍ
PO„^茄Ѩ^Õâò `«# Ѷ¨∞#`«#∞ Kå@∞‰õΩO\’Ok. "≥Ú`«ÎO xHõ~°
™êQÆ∞Ü≥∂Qƺ"≥∞ÿ# Éèí∂q∞ 102.39 ÅHõΔÅ∞ ÃÇÏHÍì~°∞¡ L#fl@∞¡
JOK«<å. Wk "≥Ú`«ÎO Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚OÖ’ 37.2 âß`«O.
J^Õ q^èŒOQÍ ~åROÖ’ 63.8 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡ "Õ∞~° J_»=ÙÅ∞
qã¨ÎiOz L<åfl~Ú. ~åROÖ’x "≥Ú`«ÎO Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚OÖ’
23.2 âß`«O "Õ∞~° J_»=ÙÅ∞ qã¨ÎiOz L<åfl~Ú. ~åRO
^Õâ◊OÖ’<Õ Ô~O_»= Juá⁄_»"≥·# (974 H˜.g∞.) ã¨=Ú„^Œ
f~°ˆ~Y#∞ Hõey LOk. ~åROÖ’x "≥Ú`«ÎO #n =º=ã¨÷ Ü≥ÚHõ¯
LѨi`«Å h\˜ Ѩi=∂}O 2,764 â◊`«HÀ\˜ Ѷ¨∞#ѨÙ@_»∞QÆ∞Å∞.
WO^Œ ∞ Ö’ 75 âß`« O h~° ∞ #n [ÖÏÅ ^•fi~å<Õ
ÅÉèíº=∞=Ù`ÀOk. ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ #n [ÖÏÅKÕ ã¨∞ã¨OѨ#flO
KÕÜ«∞|_ç# ~å¢ëêìÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò XHõ\ ˜.
Pi÷Hõ =º=ã¨÷ :
P~°∞ ^ŒâßÉÏÌÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò Pi÷Hõ =º=ã¨÷ J<ÕHõ
P@∞áÈ@¡ # ∞ Z^Œ ∞ ~˘¯O@∂ Ѩ _ » ∞ `« ∂ ÖË ã ¨ ∂ Î <Õ _ ô ã≤ ÷ u H˜
KÕ~°∞‰õΩOk. ™êfi`«O„`åº#O`«~°O ÉèÏ~°`«^Õâ◊ Pi÷Hõ =º=ã¨÷ÖÏQÍ<Õ
PO„^茄Ѩ^Õâò Pi÷Hõ =º=ã¨÷ ‰õÄ_® 1980 #∞O_ç "ÕQÆ=O`«OQÍ
ѨÙ~Àaè=$kú ™êkè™ÈÎO^Œx xѨÙ}∞Å∞ Ãã·`«O JOwHõi™êÎ~°∞.
1980ÅÖ’ ^Õâ◊ ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (l_çÑ≤)Ö’ =$kú
5.68 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ∞ HÍQÍ, ~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ
(lZãπ_çÑ≤) 3 âß`«O =$kú ™êkèOzOk. J~Ú`Õ 1990=
^Œ â ◊ H õ O =∞^è Œ º Ö’ =$kú ˆ ~ @∞ Ѩ _ ç á È<å~° O aè O zOk.
1995–2002 =∞^茺 ^Õâ◊ l_çÑ≤ ã¨QÆ@∞# 6.13 âß`«O =$kú
™êkèOK«QÍ, ~åR lZãπ_çÑ≤ =$kúˆ~@∞ ã¨QÆ@∞ 5.67 âß`åxH˜
Ѩ_çáÈ~ÚOk. U^Õ"≥∞ÿ#ѨÊ\˜H© J<ÕHõ „Ѩ^è•# ~°OQÍÅÖ’ 10=
ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõ =∞^茺 HÍÅOÖ’ KÕѨ\ ˜ì# H˘xfl ã¨O㨯~°}Å
=Å¡ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú =$kú ˆ~@∞#∞ KÕ~°∞‰õΩ<Õ kâ◊QÍ =ÚO^Œ∞‰õΩ
™êQÆ∞`ÀOk. D „Ѩ}ÏoHõ HÍÅOÖ’ ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (l_çÑ≤)
7.65 âß`«O HÍQÍ, ~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (lZãπ_çÑ≤)
2
7.42 âß`«O =$kú ™êkèOzOk. ^ÕjÜ«∞ ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ
HõO>Ë ~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ =$kú ˆ~@∞ H˘OK≥O `«‰õΩ¯=QÍ
LOk. PO„^茄Ѩ^Õâò Pq~°ƒùqOz#ѨÊ\˜ #∞O_ç ѨOK«=~°¬
„Ѩ}ÏoHõÖ’¡ ™êkèOz# J`«ºkèHõ =$kúˆ~@∞ W^Õ#x K≥ѨÊ=K«∞Û.
9= „Ѩ}ÏoHõ (1997–98 #∞O_ç 2001–02) HÍÅOÖ’ „QÍãπ
¿ãì\ò _˘"≥∞ã≤ìH± „á⁄_»H±ì (lZãπ_çÑ≤) 5.59 âß`åxH˜ [iyOk.
Ѩ^Œ= „Ѩ}ÏoHõ (2002–03 #∞O_ç 2006–07)Ö’ 8.33
âß`åxH˜ =$kú K≥OkOk.
ã¨∂÷ÖÏi÷Hõ ã¨QÆ@∞Å∞ :
2004–05 #∞O_ç 2008–09 HÍÅOÖ’ ~åR Pi÷Hõ
=º=ã¨÷ |ÅѨ_çOk. W^ÕHÍÅOÖ’ ^Õâ◊ Pi÷Hõ =º=ã¨÷ 8.47
âß`åxH˜ ÃÑ~°QÆQÍ ~åR Pi÷Hõ =º=ã¨÷ 9.07 âß`«O =$kú
K≥ O kOk. 2008–09 㨠` « fi ~° JOK« < åÅ „Ѩ H Í~° O
1999–2000 ã≤÷~°^èŒõ~°ÅÖ’ lZãπ_çÑ≤ ~°∂.2,51,431 HÀ@∞¡QÍ
JOK«<å "ÕÜ«∞QÍ Wk 2007–08 (`å`å¯eHõ JOK«<åÅ)Ö’
~° ∂ .2,39,372 HÀ@∞¡ Q Í #"≥ ∂ ^≥ · O k. =$kú ˆ ~ @∞ 5.04
âß`«OQÍ #"≥∂^≥·Ok. WO^Œ∞Ö’ „áê^äŒq∞Hõ ~°OQÆO 1.20 âß`«O
=$kú ™êkèOK«QÍ, kfifÜ«∞ ~°OQÆO 0.22 âß`«O, Q“}~°OQÆO
9.58 âß`«O =$kúx ™êkèOKå~Ú. „Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å =^ŒÌ ~åR
`«Åã¨i P^•Ü«∞O 2008–09 ã¨`«fi~° JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O
~°∂.40,902 ʼnõΩ KÕ~°∞‰õΩO^Œx JOK«<å "Õâß~°∞. `å`å¯eHõ°
JOK« < åÅ „Ѩ H Í~° O 2007–08Ö’ ™êkè O z# `« Š㨠i
P^•Ü«∞O ~°∂.35,600 HõO>Ë Wk 14.89 âß`«O JkèHõO
HÍ=_»O qâı+¨O. 1999–2000 ã≤÷~°^èŒ~°Å =^ŒÌ ~åR `«Åã¨i
P^•Ü«∞O 2007–08Ö’ ~°∂.26,229 #∞O_ç 2008–09
<å\˜H˜ 4.32 âß`«O =$kúK≥Ok ~°∂.27,362H˜ KÕiOk.
Ѩa¡H± ÃѶ·<å<£û :
~åRO Ü≥ÚHõ¯ ™⁄O`« Ѩ#∞flÅ ^•fi~å =zÛ# Ô~"≥#∂º
=㨠∂ à◊ √ ¡ 2007-08 㨠O II`À áÈe¿ãÎ 2008-09
㨠O =`« û ~åxH˜ 16âß`« O ÃÑiy ~° ∂ .33,358 HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞ʼnõΩ KÕiOk. ~å¢ëêìxH˜ „Ѩ^è•# P^•Ü«∞ =#~°∞
J=∞‡HõѨ٠Ѩ#∞fl. ~å„+¨ì ™⁄O`« Ѩ<Õfl`«~° Ô~"≥#∂º 2007-
08`À áÈe¿ãÎ 2008-09㨠O II~åxH˜ 37âß`« O ÃÑiy
~°∂.9,683 HÀ@¡‰õΩ KÕiOk. nx ^•fi~å 2008–09 Pi÷Hõ
ã¨O=`«û~°OÖ’ ~°∂.21,852 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å P^•Ü«∞O
á⁄O^ŒQÍ, 2007–08Ö’ ~°∂.19,026 HÀ@∞¡ =ã¨∂Å~ÚOk.
D U_®k HÍÅOÖ’ ~åRO J=∞‡HõѨ٠Ѩ#∞fl =ã¨∂à◊¡Ö’ 14.85
âß`«O =$kú ™êkèOzOk. 2008–09 ã¨O=`«û~°OÖ’ "≥Ú`«ÎO
=ºÜ«∞O ~°∂.75,264 HÀ@∞¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞ HÍQÍ, JO^Œ∞Ö’
=¸Å^èŒ# =ºÜ«∞O 13.77 âß`«O LOk.
„Ѩ*ÏѨOÑ≤}© =º=ã¨÷ :
2009 =∂iÛ 31 <å\˜H˜ ~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 43,060
KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}ÏÅ∞ LO_»QÍ, WO^Œ∞Ö’ 6,947 Ѩ@ì}
„áêO`åÖ’¡, 36,113 „QÍg∞} „áêO`åÖ’¡ L<åfl~Ú.
"å`å=~°} Ѩiã≤÷`«∞Å∞ :
~åRO á⁄O^Õ "åi¬Hõ =~°¬áê`«OÖ’ 70 âß`«O <≥·~°∞u
~°∞`«∞Ѩ=<åÅ ^•fi~å<Õ á⁄O^Œ∞`ÀOk. 2009-10 <≥·~°∞u
~°∞`«∞Ѩ=# HÍÅOÖ’ ~åROÖ’ 454 q∞.g∞. ™ê^è•~°}
=~°¬áê`«O #"≥∂^Œ~ÚOk. Wk ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O 624
q∞.g∞. HõO>Ë 27 âß`«O `«‰õΩ¯=. Dâß#º ~°∞`«∞Ѩ=<åÅ
HÍÅOÖ’ ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O 224 q∞.g∞. =~°¬áê`«O HÍQÍ,
2009-10Ö’ 185 q∞.g∞. =~° ¬ áê`« O =∂„`« " Õ ∞
#"≥∂^Œ~ÚOk. Wk ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O HõO>Ë 17âß`«O
`«‰õΩ¯=.
=º=™êÜ«∞O 2009–10 =ÚO^Œã¨∞Î JOK«<åÅ∞ :
2009–10 JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O PǨ~° ^è•<åºÅ ™êQÆ∞
qã‘Î~°‚O 2008–09 HõO>Ë 42.73 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡ `«‰õΩ¯=.
PǨ~° ^è•<åºÅ L`«ÊuÎ 2008-09 ã¨O=`«û~°O HõO>Ë
105.82 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ `«‰õΩ¯=. aÜ«∞ºO L`«ÊuÎ 2008-
09 HõO>Ë 83.80 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ `«‰õΩ¯=x JOK«<å "Õâß~°∞.
2009-10 YsѶπ „ѨHÍ~°O 2008-09 HõO>Ë aÜ«∞ºO ™êQÆ∞
qã‘Î~°‚O 28.03 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡ `«‰õΩ¯=x JOK«<å.
ѨO@Å cè=∂ :
*ÏfÜ«∞ =º=™êÜ«∞ c=∂ Ѩ^äŒHõO (Z<£ZSZãπ) H˜O^Œ
2009–10 ~°c ã‘[<£Ö’ 11 ѨO@ʼnõÄ c=∂ HõeÊOK«QÍ,
2009 YsѶ π ã‘ [ <£ Ö ’ 20 Ѩ O @ʼnõ Ω c=∂ ™œHõ ~ ° º O
HõeÊOKå~°∞. „ѨÉèí∞`«fiO „QÍ=∞O Ü«¸x\òQÍ 2008 ã‘[<£
#∞O_ç 22 lÖÏ¡Ö’¡ XHõ „Ѩ^è•# ѨO@‰õΩ cè=∂#∞ J=∞Å∞
KÕã¨∞Î<åfl~°∞. Z<£USZãπ H͉õΩO_® "å`å=~°} P^è•i`« ѨO@
cè=∂ Ѩ^äŒHÍxfl QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’ q∞iÛ Ñ¨O@‰õΩ ÃÑ·Öˇ\ò
„áê*ˇ‰õΩìQÍ 2009 YsѶπ ã‘[<£Ö’ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
ã¨Ç¨ÏHÍ~°O :
~åROÖ’ 2,940 „áê^äŒq∞Hõ =º=™êÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨u
3
ã¨OѶ¨∂Å∞ (Ñ≤Zã≤Zãπ) Ѩx KÕã¨∞Î<åfl~Ú. Ñ≤Uã≤ZãπÖ’x Ô~·`«∞
ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ 35.25 ÅHõΔÅ H˜™ê<£ „ÔH_ç\ò HÍ~°∞¤Å#∞ *Ïs KÕ™ê~°∞.
g\˜ ^•fi~å PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨Ç¨ÏHÍ~° ÉϺOH± 2009–10
Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°OÖ’ ™⁄Ãã·\ ©Å ^•fi~å Ô~·`«∞ʼnõΩ 2788.54
HÀ@¡~°∂áêÜ«∞ŠѨO@ ~°∞}ÏÅ#∞ JO^Œ*Ëã≤Ok.
ѨO_»¡ `À@Å∞:
~åROÖ’ qaè#fl =º=™êÜ«∞ j`À+¨‚ã≤÷u =∞O_»ÖÏÅ∞
L<åfl~Ú. nxHõ#∞QÆ∞}OQÍ<Õ ~åRO qaè#fl ~°HÍŠѨO_»¡
`À@ʼnõΩ PÅ"åÅOQÍ xezOk. ѨO_»∞¡, ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞,
ã¨∞QÆO^èŒ „^Œ"åºÅ∞, ^Œ∞OѨ‰õÄ~°Å∞, `À@ ѨO@Å∞, ѨÓÅ
`À@ʼnõΩ „Ѩã≤kú QÍOzOk. 2008-09Ö’ 19.89 ÅHõΔÅ
ÃÇÏHÍì~°¡Ö’ ѨO_»¡`À@Å#∞ ™êQÆ∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞. ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞
qã‘Î~°‚OÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#OÖ’,
L`«ÊuÎÖ’ Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ LOk. ã¨∞QÆO^èŒ „^Œ"åºÅ L`«ÊuÎÖ’
„Ѩ^äŒ=∞ ™ê÷#OÖ’, ™êQÆ∞ qã‘Î~°‚OÖ’ =¸_»= ™ê÷#OÖ’ LOk.
=∂q∞_ç, |`åÎ~Ú, x=∞‡, ÉÁáêÊ~Ú, P~ÚÖòá¶ê"£∞, @=∂@
L`«ÊuÎÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#OÖ’ ã¨áÈ\Ï, Le¡, „^•HõΔ, ^•x=∞‡
L`« Ê uÎ Ö ’ <åÅ∞QÀ™ê÷ # OÖ’ LOk. 2008–09Ö’
~°∂.2,111.30 HÀ@¡ qÅ∞= KÕ¿ã 1.70 ÅHõΔÅ @#∞flÅ
ѨO_»¡`À@Å L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ ~åRO #∞O_ç ZQÆ∞=∞u KÕâß~°∞.
Ѩâ◊√ã¨OѨ^Œ :
~åROÖ’x Ѩâ◊√=ÙÅ P~ÀQƺ J=ã¨~åÅ#∞ fˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ
22 "≥@~°fls áêeH˜¡xH±û, 3 ã¨∂Ѩ~ü ÃãÊëêe\© "≥@~°fls
Ǩ  ã≤ Ê @Öò û , "≥ @ ~° fl s P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ Å∞, 1,826 "≥ @ ~° fl s
_çÃãÊ#¬sÅ∞, 42 "≥Úɡ·Öò "≥@~°fls H˜¡xH±Å∞, 3,110 „QÍg∞}
Ѩâ◊√"≥·^ŒºâßÅÅ∞ L<åfl~Ú. ã¨=∞„QÆ #=¸<å 㨈~fi „ѨHÍ~°O
2009–10 ã¨O=`«û~°OÖ’ ~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 47.59 ÅHõΔÅ
"≥∞„\˜H± @#∞flÅ áêÅ L`«ÊuÎ. 8934 q∞eÜ«∞<£ QÆ∞_»∞¡, 3.14
ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÅ =∂Oã¨O L`«ÊuÎ [iyOk.
=∞`«ûºã¨OѨ^Œ :
LѨCh\˜ ~˘Ü«∞º, =∞Ozh\˜ ÃÑ^ŒÌ ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎÖ’
‰õÄ_® ~åRO =ÚO^ŒO[Ö’ LOk. =∞Ozh\˜ KÕѨŠL`«ÊuÎ
Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ xez# ~åRO "≥Ú`«ÎO ã¨=Ú„^Œ KÕѨÅ
L`«ÊuÎÖ’ 5= ™ê÷#OÖ’ LOk. 2009–10Ö’ ~åROÖ’ 6.88
ÅHõ Δ Å @#∞flÅ KÕ Ñ ¨ , ~˘Ü« ∞ ºÅ L`« Ê uÎ [iyOk. Wk
ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠"≥Ú`«ÎO ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù ZQÆ∞=∞`«∞Å ^•fi~å Pi˚Oz#
^•xÖ’ 40 âß`«O =~°‰õΩ LO@∞Ok.
J@g ã¨OѨ^Œ :
~åROÖ’ 63,814 K«.H˜.g∞.Å "Õ∞~° J_»=ÙÅ∞ qã¨ÎiOz
L<åfl~Ú. Wq ~åRO "≥Ú`«ÎO Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚OÖ’ 23.2 âß`«O
LO\Ï~Ú. 2008–09 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°OÖ’ ~å¢ëêìxH˜ J@g
L`«Ê`«∞ÎÅ ^•fi~å 87.19 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞, 2009-10Ö’
42.92HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å P^•Ü«∞O ã¨=∞‰õÄiOk. „Ѩã¨∞Î`«O
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ 8,499 =# ã¨O~°HõΔ} ã¨q∞`«∞Å∞ L<åfl~Ú.
g\˜ ^•fi~å 23.94 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡ J@g Éèí∂=ÚÅ#∞
Ѩi~°H˜Δã¨∞Î<åfl~°∞. =∞~À 6.66 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡ ^èŒfiOã¨"≥∞ÿ#
J_»=ÙÅ#∞ ѨÙ#~°∞^Œúiã¨∞Î<åfl~°∞.
Ѩ@∞ì ™êQÆ∞ :
Ѩ@∞ì Ѩ~°∞QÆ∞Å ÃÑOѨHõO ~åROÖ’ ÅHõΔÖÏk =∞OkH˜,
„Ѩ`ÕºH˜Oz =∞Ç≤ÏàÏ „âßq∞‰õΩÖ’¡ 60âß`«O Láêkè HõeÊ™ÈÎOk.
Ѩ@∞ì L`«ÊuÎÖ’ ~åRO ^Õâ◊OÖ’ Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ LOk.
2009–10Ö’ ~åRO 6,698.59 "≥∞„\˜H± @#∞flŠѨ@∞ì
QÆ∂à◊¡#∞, 5,526 "≥∞„\˜H± @#∞flÅ =Ú_ç Ѩ@∞ì#∞ L`«ÊuÎ KÕã≤Ok.
Ѩ@∞ì ™êQÆ∞ ^•fi~å ~åROÖ’ 4.19 ÅHõΔÅ =∞Ok Láêkè
á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
=∂Ô~¯\˜OQ∑ :
~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 317 =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Å∞, 891
<À\˜ÃѶ·_£ =∂Ô~¯@∞¡ L<åfl~Ú. g\˜ ^•fi~å 2008–09Ö’ ~åR
„ѨÉèí∞`åfixH˜ 184 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å P^•Ü«∞O ã¨=∞‰õÄiOk.
Ѩi„â◊=∞Å∞ =∞iÜ«Ú HÍi‡‰õΩÅ∞ :
1991 PQÆãπìÖ’ WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò áêÅã‘ J=∞Ö’¡H˜ =zÛ#
`«~åfi`« 2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 =~°‰õΩ 6, 689 „Ѩuáê^Œ#Å`À
‰õÄ_ç# ~°∂.4,37,925 HÀ@¡ qÅ∞= QÆÅ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞
=KåÛ~Ú. g\˜ ^•fi~å 11,13,817 =∞OkH˜ Láêkè
Åaè O zOk. D „Ѩ u áê^Œ # ÅÖ’ 2,931 „Ѩ u áê^Œ # Å∞
~°∂.54,786 HÀ@¡`À 4,37,344 =∞OkH˜ Láêkè HõeÊã¨∂Î
L`«ÊuÎ „áê~°OaèOKå~Ú.
ã≤OyÖò qO_À K«@ìO „áê~°OaèOz#ѨÊ\˜ #∞O_ç
70,302 H˜¡Ü«∞Ô~#∞ûÅÖ’ 40,129 Ü«¸x@∞¡ ("≥∞ÿ„HÀ, ™ê‡Öò,
g∞_çÜ«∞O JO_£ ÖÏ~ü˚ Ü«¸x@∞¡) ~°∂.2,32,958 HÀ@¡
ÃÑ@∞ì|_»∞Å „Ѩuáê^Œ#Å`À 2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜
9,40,869 =∞OkH˜ Láêkè HõeÊOKå~Ú. 2009 ÃãÃÑìO|~ü
30 <å\˜H˜ 2009–10 ã¨O=`«û~°OÖ’ 3,164 "≥∞ÿ„HÀ, ™ê‡Öò
JO_£ g∞_çÜ«∞O ZO@~ü¢ÃÑ·*ˇãπ ™ê÷Ñ≤OK«|_ç ~°∂.1,776 HÀ@¡
ÃÑ@∞ì|_ç`À 66,270 =∞OkH˜ Láêkè HõeÊOKå~Ú. 103
4
ÃãÊ+¨Öò ZHõ<åq∞H± *’<£ (ZãπD[_£)ʼnõΩ J#∞=∞u ÅaèOK«QÍ,
"å\˜Ö’ 73 ZãπD[_£Å#∞ <À\˜ÃѶ· KÕ™ê~°∞. <À\˜ÃѶ· KÕã≤#
"å\˜Ö’ 40 ZãπD[_£Å∞ WѨÊ\˜ˆH Ѩ#∞Å∞ „áê~°OaèOz
36,269 =∞OkH˜ „Ѩ`«ºHõΔOQÍ, 19,507 =∞OkH˜ Ѩ~ÀHõΔOQÍ,
"≥Ú`«ÎO 54,776 =∞OkH˜ Láêkè HõeÊOK«_»O [iyOk.
2006–07Ö’ 29 ¿ãì\òÖˇ=Öò Ѩa¡H± ZO@~ü¢ÃÑ·*ˇãπ
"≥Ú`«ÎO @~Àfl=~ü ~°∂.25,320.64 HÀ@∞¡, HÍQÍ, g\˜Ö’
18 ¿ãì\ò Öˇ=Öò Ѩa¡H± ZO@~ü¢ÃÑ·*ˇãπÅ∞ ~°∂.756.71 HÀ@∞¡
P^•Ü«∞O ã¨OáêkOKå~Ú.
=∞øeHõ =ã¨`«∞Å HõÅÊ#, PHõ~°¬}©Ü«∞"≥∞ÿ# q^Œ∞º`ü
\ÏiѶπÅ`À ~åR „ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ\ ˜ì# ã¨~°mHõ~°} q^è•<åÅ
^•fi~å ~åROÖ’H˜ q^Õj „Ѩ`«ºHõΔ ÃÑ@∞ì|_»∞Å ~åHõ „Hõ"Õ∞}Ï
ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. 2005 [#=i #∞O_ç 2009 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜
~°∂.16,178.95 HÀ@¡ qÅ∞"≥·# q^Õj „Ѩ`«ºHõΔ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞
=KåÛ~Ú.
áêi„âßq∞HÀ`« Ê uΠ㨠∂ z 㨠O Yº (SZ<£ S Ñ≤ )
2009(U„Ñ≤Öò–JHÀì|~ü) =∞^茺 HÍÅOÖ’ JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞
U_®k W^Õ HÍÅO`À áÈÅ∞Û‰õ Ω O>Ë 3.9 âß`« O =$kú
™êkèOzOk.
Yx*쁰 :
~åRO „Ѩ^è•# Yx*ÏÅ L`«ÊuÎ, L`«ÊuÎ KÕã≤# "å\˜
qÅ∞=Ö’ ^Õâ◊OÖ’<Õ Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ LOk. "≥∞ÿ#~ü Yx*ÏÅ
L`«ÊuÎÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò^Õ J„QÆ™ê÷#O. "≥∞ÿxOQ∑ ^•fi~å ~åRO
1754.51 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å P^•Ü«∞O Pi˚™ÈÎOk.
2008–09 HÍÅOÖ’ ~åRO 100 #∞O_ç 110
q∞eÜ«∞<£ @#∞flÅ áêi„âßq∞Hõ Yx*ÏÅ∞, 200 q∞eÜ«∞<£
‰õĺaH± g∞@~°¡ ~åà◊√§, ae¤OQ∑ "≥∞\©iÜ«∞Öò#∞ L`«ÊuÎ KÕã≤Ok.
~åRO ɡ·Ô~·\òû, Öˇ·"£∞™Èì<£ L`«ÊuÎÖ’ ^Õâ◊OÖ’ „Ѩ^èŒ=∞ ™ê÷#OÖ’
LOk. ^Õâ◊ Yx[ L`«ÊuÎÖ’ ~åRO 9 #∞O_ç 10 âß`«O
JOk™ÈÎOk. 2008–09Ö’ ^Õâ◊ Yx[ qÅ∞= L`«ÊuÎÖ’
~°∂.15,966 HÀ@¡ qÅ∞=QÆÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~å#flOkOzOk.
"å}˜[ºO-ZQÆ∞=∞`«∞Å∞:
~åRO #∞O_ç 2007–08Ö’ 57,343 HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞Å qÅ∞"≥·# ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ [~°QÆQÍ, 2008–09
<å\˜H˜ 16.31 âß`åxH˜ ÃÑiy 66,698 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞ʼnõΩ
ÃÑiQÍ~Ú. B+¨^è•Å∞, á¶ê~å‡ã¨∂º\˜HõÖòû, `ÀÅ∞, ã¨=Ú„^Œ
L`« Ê `« ∞ Î Å ∞, =º=™êÜ« ∞ =∞iÜ« Ú =º=™êÜ« ∞ P^è • i`«
L`«Ê`«∞ÎÅ∞ JkèHõOQÍ ZQÆ∞=∞`«∞=Ù`«∞<åfl~Ú. 2008-09Ö’
"≥Ú`«ÎO ZQÆ∞=∞`«∞ÅÖ’ HõOѨӺ@~ü ™êѶπì"Õ~ü ZQÆ∞=∞`«∞Å∞
50âß`åxH˜ ÃÑ·QÍ P„Hõq∞OKå~Ú.
™êQÆ∞h~°∞ :
"≥#∞Hõ|_ç#, Hõ~°∞=Ù „áêO`åÅÖ’ ™êQÆ∞h\˜ =ã¨`«∞Å
HõÅÊ#‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO JkèHõ „áê^è•#º`«x™ÈÎOk. 86
™êQÆ∞h\˜ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ ѨÓiÎ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO
[ÅÜ«∞*Ï˝xfl „áê~°OaèOzOk. WO^Œ∞Ö’ 44 "Õ∞[~ü, 30
g∞\˜Ü«∞O, 4Ѷ¨¡_£ ÉϺOH±û, 8 P^èŒ∞hHõ~°} „áê[‰õΩìÅ∞<åfl~Ú.
"≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ =∞iÜ«Ú UÑ≤ZãπS_çã≤`À ‰õÄ_ç#
[ÅÜ«∞[˝O „áê*ˇ‰õΩìÅ =Å¡ 2004–05 #∞O_ç 2008–09
=~°‰õΩ 19.96 ÅHõΔÅ ZHõ~åʼnõΩ h\˜ =ã¨u =∞iÜ«Ú 3.08
ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ ã≤÷sHõ~°} ("≥Ú`«ÎO 23.04 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ∞)
HõeÊOKå~°∞.
2006–07 iѶ¨Ô~<£û ã¨O=`«û~°OQÍ x~°fiÇ≤ÏOz# 4=
"≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ Ãã#ûãπ „ѨHÍ~°O ~åROÖ’ 20.06 ÅHõΔÅ
"≥∞ÿ#~ü ™êQÆ∞h\˜ =#~°∞Å∞ L<åfl~Ú.
q^Œ∞º`ü :
1959 #∞O_ç 2009 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜ ~å„+¨ìOÖ’
q^Œ∞º`ü =º=™ê÷ѨHõ ™ê=∞~°÷ºO 213 #∞O_ç 13986.89
"≥∞QÍ"å@¡‰õΩ ÃÑiyOk. q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨OYº 27
ÅHõΔÅ #∞O_ç 212.27 ÅHõΔʼnõΩ ÃÑiyOk. 2009 ÃãÃÑìO|~ü
z=i <å\˜H˜ 3,880 ã¨Éò¿ãì+¨#∞¡ 6,93,584 _ç¢ã≤ì|∂º+¨<£
„\Ï<£ûá¶ê~°‡~°∞¡ L<åfl~Ú. ~år"£QÍOnè „QÍg∞} q^Œ∞ºnHõ~°}ü
Ü≥∂[# Ѩ^èŒHõO „H˜O^Œ 2005–06 #∞O_ç 2009–10 <å\˜H˜
13,066 „áêO`åÅ#∞, 25,32,351 „QÍg∞} QÆ$ǨʼnõΩ
q^Œ∞º`ü ™œHõ~°ºO HõeÊOKå~°∞.
~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞ :
~åRO QÆ∞O_® 15 *ÏfÜ«∞ ~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞ 4,648
H˜Ö’g∞@~°¡ "Õ∞~° qã¨ÎiOz L<åfl~Ú. ~À_»∞¡ =∞iÜ«Ú Éèí=<åÅ
âßY P^èŒfi~°ºOÖ’ ~åR "åºÑ¨ÎOQÍ 69,051 H˜Ö’g∞@~°¡
~° Ç ¨ Ï ^•~° ∞ Å∞ q㨠Πi Oz L<åfl~Ú. WO^Œ ∞ Ö’ 10,519
H˜Ö’g∞@~°∞¡ ~åR ~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞, 32,170 H˜Ö’g∞@~°∞¡ lÖÏ¡
„Ѩ ^ è • # ~° Ç ¨ Ï ^•~° ∞ Å∞, 21,714 H˜ Ö ’g∞@~° ∞ ¡ „QÍg∞}
~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞ L<åfl~Ú. g\˜H˜ `À_»∞ 1,29,317 H˜.g∞.Å
"Õ∞~° ѨOKåÜ«∞f~å*ò ~À_»∞¡ qã¨ÎiOz L<åfl~Ú. P~ü JO_£
a iѶ¨Ô~<£û „ѨHÍ~°O ~å„+¨ìOÖ’ ~À_£ <≥\ò=~ü¯ XHõ K«^Œ~°Ñ¨Ù
H˜Ö’g∞@~ü‰õΩ 0.23 H˜.g∞. =∞iÜ«Ú 1000 =∞Ok [<åÉèωõΩ
0.86 H˜.g∞.Å∞ LOk.
~°"å}Ï :
~åR Pi÷ H Íaè = $kú Ö ’ ~À_» ∞ ¤ ~° " å}Ï H© Å Hõ á ê„`«
5
áÈ+≤™ÈÎOk. P~ü\ ˜ã≤ |ã¨∞ûÅ ã¨OYº 2009 ÃãÃÑìO|~ü z=i
<å\˜H˜ 21,390 L<åfl~Ú. |ã¨∞û, ã≤|ƒOk x+¨ÊuÎ 6.04,
L^ÀºQÆ∞Å L`åÊ^ŒHõ`« 2008–09, 2009–10 ã¨O=`«û~åÅ
=∞^è Œ º 58 H˜ . g∞.Å #∞O_ç 60 H˜ . g∞.ʼnõ Ω ÃÑiyOk.
ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤ 7 *’#∞¡, 23 slÜ«∞#∞¡, 202 _çáÈÅ#∞,
1.15 ÅHõΔÅ L^ÀºQÆ∞Å#∞ Hõey LOk.
q=∂<å„â◊Ü«∂Å∞ :
ÃÇ· Ï ^Œ ~ åÉÏ^£ Z~Ú~ü á È~ü ì 2001–02 #∞O_ç
2008–09 <å\˜H˜ ã≤UlP~ü 18.9 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ∞
KÕ ã ¨ ∞ ‰õ Ω Ok. WO^Œ ∞ Ö’ JO`« ~ å˚ f Ü« ∞ OQÍ 25.4 âß`« O ,
^ÕjÜ«∞OQÍ 10.9 âß`«O #"≥∂^Œ~ÚOk. 2009–10 "≥Ú^Œ\ ˜
J~°÷ÉèÏQÆOÖ’ ^ÕjÜ«∞ ã¨~°‰õΩ ã≤UlPHõ: 15.5 âß`«O =$kú
™êkèOK«QÍ, JO`«~å˚fÜ«∞ ã¨~°‰õΩ ã≤UlP~ü 2.6 âß`«O `«yæOk.
<ÒHÍ„â◊Ü«∂Å∞ :
Éè Ï ~° ` « „Ѩ É è í ∞ `« fi P^è Œ fi ~° º OÖ’ „Ѩ ^ è • # áÈ~ü ¤
qâßYѨ@ì}OÖ’ LO_»QÍ, ~åR „ѨÉèí∞`«fi P^èŒfi~°ºOÖ’ 13
áÈ~°∞ìÅ∞<åfl~Ú.
Hõ=¸ºxˆH+¨<£û :
2010 [#=i <å\ ˜ H ˜ ~åROÖ’ 16,146
áÈ™êì Ñ ¶ ‘ ã ¨ ∞ Å∞, 104 ÃÇÏ_£ áÈ™êì Ñ ¶ ‘ ã ¨ ∞ Å∞, 2,335 ã¨ É ò
áÈ™êì Ñ ¶ ‘ ã π Å ∞, 13,676 „ÉÏOKü PѶ ‘ ã π Å ∞, 31 ZH± û „\Ï
_çáê~üì"≥∞O@Öò ã¨Éò PѶ‘ã¨∞Å∞ L<åfl~Ú. 4,180 >ˇeá¶È<£
ZˆHÛO*òÅ∞ 149 >ˇe„QÍѶπ PѶ‘ã¨∞Å∞ L<åfl~Ú. „\ÏÜü∞ x"ÕkHõ
„ѨHÍ~°O >ˇeá¶È<£ Hõ<≥HõΔ#¡ ã¨OYº 438.94 ÅHõΔÅ∞<åfl~Ú.g\˜Ö’
24.55 ÅHõΔÅ∞ ÖϺO_£Öˇ·<£ HÍQÍ, 413.39 ÅHõΔÅ∞ "≥·~üÖˇãπ
Hõ<≥HõΔ#∞¡<åfl~Ú.
ÉϺOH˜OQ∑ :
2009 ÃãÃÑìO|~ü PY~°∞ <å\˜H˜ ~åROÖ’ 6,641
ÉϺOH± HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ LO_»QÍ, ~åR „Ѩ[Å∞ 2,21,651
HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ _çáêl\ò KÕÜ«∞QÍ, ÉϺO‰õΩÅ∞ 2,24,549
HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞ ~°∞}ÏÅ∞QÍ WKåÛ~Ú. ~å„+¨ìOÖ’ „ÔH_ç\ò-
_çáêl\ò ˆ~+≤Ü≥∂ 101.31âß`«OQÍ LOk. P~üaS „ѨHÍ~°O
Wk 60âß`«O LO_®e.
Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆO :
PO„^茄Ѩ^Õâò Ѩ~åº@Hõ Jaè=$kú ã¨Oã¨÷ (ZÑ≤\ ˜_çã≤)
~åROÖ’ Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆ ã¨=∞„QÍaè=$kúH˜ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å#∞
Jaè=$kú Ѩ~°∞™ÈÎOk. WO^Œ∞Ö’ ÉèÏQÆOQÍ Ç¨ÏŸ@à◊√¡, i™ê~°∞ìÅ∞,
@∂iãπì á꺈H*òÅ∞, Ѩ_»=Å∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜x Jaè=$kú
KÕ™ÈÎOk. 2008-09Ö’ ZHÀ @∂i[OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ 6#∂`«#
ZHÀ@∂i[O _≥ã≤ì<Õ+¨<£û#∞ „Ѩ"≥∂\ò KÕ™ê~°∞.
W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr :
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO ~å¢ëêìxfl q*Ï˝# ã¨Ç¨Ï[OQÍ
fiÛk^ÕÌO^Œ∞‰õΩ ã¨~°fiq^è•ÖÏ Hõ$+≤ KÕã≤Ok. WO^Œ∞HÀã¨O
W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr ^•fi~å JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =zÛ# Jxfl
„ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ „Ѩu áœ~°∞xH˜, „Ѩ`ÕºH˜Oz „QÍg∞} „áêO`åÅ
„Ѩ[ʼnõΩ JOkOKåÅ<Õ ÅHõΔ ºO`À K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩO\’Ok.
2008–09 ã¨O=`«û~°OÖ’ ~°∂.32,509 HÀ@¡ qÅ∞"≥·#
™êѶπì"Õ~ü ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å ~åRO ^Õâ◊OÖ’ 4=
™ê÷#OÖ’ xezOk. ™êѶπì"Õ~ü ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ 2008–09Ö’
ZQÆ∞=∞`«∞Å =$kú ˆ~@∞ 24.5âß`«O. Wk *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’
20.65 âß`« O =∂„`« " Õ ∞ . 2008-09Ö’ D ~° O QÆ O Ö’
2,51,786 =∞OkH˜ Láêkè Åaèã¨∞Î#flk. *ÏfÜ«∞ S\˜
ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ ~å„+¨ìO 15âß`«O "å\Ï P„Hõq∞OzOk. ~å„+¨ì
"≥Ú`«ÎO ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ 52.09âß`«O S\˜ ~°OQÆO P„Hõq∞OzOk.
[<åÉèÏ:
^Õâ◊ [<åÉèÏÖ’ ~å„+¨ìO 7.2âß`«O "å\Ï Hõey LOk.
W^Õ 1961Ö’ 8.3âß`«OQÍ #"≥∂^≥·Ok. ~å„+¨ì [<åÉèÏ
1901Ö’ 19.1 q∞eÜ« ∞ #∞¡ O _» Q Í, 2001Ö’ 76.2
q∞eÜ« ∞ #∞¡ Q Í #"≥ ∂ ^≥ · O k. WO^Œ ∞ Ö’ Ѩ Ù ~° ∞ +¨ μ Å∞ 38.5
q∞eÜ«∞#∞¡, =∞Ç≤Ïà◊Å∞ 37.7 q∞eÜ«∞#∞¡. 1991–2001
=∞^茺 ^ŒâßÉÌHÍÅOÖ’ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ [<åÉèÏ =$kúˆ~@∞
21.53 âß`« O LO_» Q Í, ~åROÖ’ 14.6 âß`« O
#"≥∂^Œ~ÚOk. ^Õâ◊OÖ’ ~åR [<åÉèÏ "å\Ï 7.2 âß`«OQÍ
#"≥∂^≥·Ok. ~åR ã¨QÆ@∞ [#™êO„^Œ`« K«.H˜.g∞.‰õΩ 277QÍ
#"≥∂^Œ~ÚOk. ^Õâ◊ ã¨QÆ@∞ Öˇ·OyHõ x+¨ÊuÎ 933 HÍQÍ, ~åROÖ’
978 HÍ=_»O QÆ=∞<å~°›O. ~åROÖ’ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ
16.19 âß`«O HÍQÍ, Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÆÅ [<åÉèÏ 6.59 âß`«O.
q^μ :
1991Ö’ ~åROÖ’ JHõΔ~å㨺`« 44.08 âß`«O LO_»QÍ
2001 <å\˜H˜ 60.47 âß`«O LOk. JdÅÉèÏ~°`« ™ê÷~ÚÖ’
Wk 64.84 âß`«OQÍ LOk. ~åR „Ѩ[Ö’¡ ѨÙ~°∞+¨μÖ’¡ 70.32
âß`«O, =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ 50.43 âß`«O JHõΔ~åã¨∞Å∞QÍ QÆ∞iÎOѨÙ
á⁄O^•~°∞.
2008 ÃãÃÑìO|~°∞ 30 <å\˜H˜ ~åROÖ’ Jxfl ~°HÍÅ
ã¨∂¯à◊¡Ö’¡ 136.59 ÅHõΔÅ =∞Ok #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
JO^Œ∞Ö’ 56.86 ÅHõΔÅ =∞Ok „áê^äŒq∞Hõ áê~î°âßÅÖ’¡#∂,
24.92 ÅHõΔÅ =∞Ok JѨÊ~ü ¢ÃÑ·=∞s ã¨∂¯à◊¡Ö’#∂, 53.70
6
ÅHõ Δ Å =∞Ok ÃÇ· Ï ã¨ ∂ ¯à◊ ¡ Ö ’#∂ K« ^ Œ ∞ =Ù HÀ㨠O #"≥ ∂ ^Œ ∞
KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
WO@s‡_çÜ«∞\ò q^Œº :
~åROÖ’ qq^è Œ Ü« ∂ [=∂<åºÅ „H˜ O ^Œ 4,611
ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ L<åfl~Ú. 479 „ÃÑ·"Õ\ò ExÜ«∞~ü
HõàÏâßÅÅ∞, 12 QÆ=~°fl"≥∞O\ò ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’ XˆH+¨#Öò
HÀ~°∞ûÅ#∞ É’kèã¨∞Î<åfl~°∞. WO@s‡_çÜ«∞\ò ™ê÷~ÚÖ’ Ô~QÆ∞ºÅ~ü
q^•º~°∞÷Å∞ 2008 =∂iÛ Ñ¨sHõΔÖ’¡ 60.15 âß`«O LfÎ~°‚`«
™êkèOKå~°∞.
L#fl`« q^Œº:
~åRO "≥Ú`«ÎO g∞^Œ 249 „ѨÉèí∞`«fi _ç„w HõàÏâßÅÅ∞,
179 Z~Ú_≥_£ _ç„w HõàÏâßÅÅ∞ L<åfl~Ú. g\˜Ö’¡ ÜÕ∞\Ï
3,64,726 =∞OkH˜ ÃÑ·QÍ q^Œº#Éèíºã≤ã¨∞Î<åfl~°∞. g\˜H˜ `À_»∞
656 WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÅ∞, 703 ZOã≤Z HõàÏâßÅÅ∞,
881 ZOaZ HõàÏâßÅÅ∞, 278 a-á¶ê~°‡ã‘ HõàÏâßÅÅ∞, 213
áêe>ˇH˜flH± HõàÏâßÅÅ∞ L<åfl~Ú.
‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞O:
~åROÖ’ 2008 <å\˜H˜ [##, =∞~°}, tâ◊√=∞~°}ÏÅ
ˆ~@∞ 18.4, 7.5, 52 âß`«O #"≥∂^ŒÜ«∂º~Ú. *ÏfÜ«∞
™ê÷~ÚÖ’ 22.8, 7.4, 53 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ∞ JÜ«∂º~Ú.
*ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ ѨÙ~°∞+¨μÅ ã¨QÆ@∞ PÜ«Úó„Ѩ=∂}O 65.8
ã¨O=`«û~åÅ∞, =∞Ç≤ÏàÏ ã¨QÆ@∞ PÜ«Úó„Ѩ=∂}O 68.1
ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ JOK«<å "Õâß~°∞. W^Õ ~åROÖ’ 65.4, 69.4
ã¨O=`«û~åÅ∞. PO„^茄ѨÉèí∞`«fiO ~åROÖ’x „Ѩ[ÅO^ŒiH©
ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ#, <å}º"≥∞ÿ# P~ÀQƺ, "≥·^Œº ¿ã=ʼnõΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜
`≥KÕÛO^Œ∞‰õΩ Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk. 1,570 „áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞,
12,522 LѨ ˆHO„^•Å∞, 131 Ѩ@ì} ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞
ˆHO„^•Å∞, 82 áÈãπì=∂~°ì"£∞ Ü«¸x@∞¡, 267 J~°ƒ<£ ÃÇÏÖòÎ
ÃãO@~°¡ ^•fi~å ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∂xH˜ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO Hõ$+≤
KÕ ™ ÈÎ O k. "≥ # ∞Hõ | _ç # „áêO`åÖ’¡ ™ê^è • ~° } HÍ#∞ÊÅ∞
[iˆQO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ 800 „áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Ö’¡ 24
QÆO@Å `«e¡, a_»¤Å P~ÀQƺ ˆHO„^•Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò "≥·^Œº q^è•# Ѩi+¨`ü (ZÑ≤qqÑ≤) :
ZÑ≤ q qÑ≤ P^è Œ fi ~° º OÖ’ ~åR "åºÑ¨ Î O QÍ 233
Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ L<åfl~Ú. g\˜Ö’ 17 lÖÏ¡ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞, 58
UiÜ«∂ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞, 122 Hõ=¸ºx\© P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞
Ѩx KÕã¨∞Î<åfl~Ú. 10 „Ѩ`ÕºHõ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞, 26 _çÃãÊ#ûsÅ∞
L<åfl~Ú. PO„^茄Ѩ^Õâò "≥·^Œºq^è•# Ѩi+¨`ü Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞
B\ò¿Ñ+¨O\ò, W<£¿Ñ+¨O\ò ¿ã=Å`À áê@∞, _»Ü«∂QÀflã≤ìH± ¿ã=Å∞,
ÖË|ˆ~@s ¿ã=Å∞ JOkã¨∞Î<åfl~Ú. „áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å`À
Wq "ÕkHõQÍ U~°Ê_ç =∞ÖËiÜ«∂, HõΔÜ«∞, ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞O,
Z~Ú_£û "≥Ú^ŒÅQÆ∞ *ÏfÜ«∞ P~ÀQƺ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ J=∞Å∞
KÕã¨∞Î<åfl~Ú.
~åR "åºÑ¨ÎOQÍ 1,569 =∞Ok _®Hõì~°∞¡ Ô~QÆ∞ºÅ~ü
„áêuѨkHõ#, 427 =∞Ok HÍO„\ÏH±ì „áêuѨkHõ#, 3,347
#iûOQ∑ ™êìѶπ Ô~QÆ∞ºÅ~ü „áêuѨkHõ#, 343 #iûOQ∑ ™êìѶπ
HÍO„\ÏH±ì û „áêuѨkHõ#, 2,161 =∞Ok Ô~QÆ∞ºÅ~ü áê~å"≥∞_çHõÖò
™êìѶπ =∞iÜ«Ú 119 =∞Ok HÍO„\ÏH±ì „áêuѨkHõ# D
Pã¨∞Ѩ„uÅÖ’ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~°∞.
~år"£ P~ÀQƺN :
~år"£ P~ÀQƺN ÃÇÏÖòΈH~ü „@ãπì Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ
W#∂ûÔ~<£û 㑯"£∞#∞ P~ÀQƺN / P~ÀQƺN–1 ¿Ñi@ J=∞Å∞
ѨiKå~°∞. nxx 2007 U„Ñ≤ÖòÖ’ f„="≥∞ÿ# "åº^èŒ∞ÅÉÏi#
Ѩ_ç# x~°∞¿Ñ^Œ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ ã¨Ç¨Ü«∞O JOkOK«_®xH˜
U~°ÊiKå~°∞. P~ÀQƺN–2#∞ 2008 U„Ñ≤ÖòÖ’ 942 "åº^èŒ∞ʼnõΩ
zH˜`«û JOkOK«_®xH˜ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. D Ѩ^èŒHõO „H˜O^Œ
„Ѩu‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂.2ÅHõΔÅ ~°HõΔ} HõeÊ™êÎ~°∞.
Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ W#∂ûÔ~<£û Ѩ^äŒHõO ¿Ñ^ŒÅ∞ `«=∞
[|∞ƒÅ‰õΩ <≥\ò=~ü¯ Pã¨∞Ѩ„`«∞Ö’¡ J^èŒ∞<å`«# â◊G zH˜`«ûÅ∞,
"≥·^ŒºO, PǨ~°O, ~°"å}Ï =O\˜q ~ÀQÆ∞ʼnõΩ Lz`«OQÍ
Åaèã¨∞Î<åfl~Ú. QÆ∞O_≥ [|∞ƒÅ∞, Hͺ#û~ü zH˜`«û, â◊G zH˜`«û,
H˜"≥∂ ^ä≥~°Ñ‘, ˆ~_çÜ≥∂ ^ä≥~°Ñ‘, #∂º~À ã¨~°˚s, =¸„`« Ñ≤O_®Å
[|∞ƒÅ∞, HÍe# QÍÜ«∂Å∞ áÈb„\Ï=∂ =O\˜ QÆ∞iÎOz#
[|∞ƒÅ‰õΩ "≥·^ŒºO, â◊G zH˜`«ûʼnõΩ „ѨÉèí∞`«fiO c=∂ ^•fi~å
Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞O JOk™ÈÎOk. „ѨÉèí∞`«fiO J~°∞›Öˇ·# "å~°O^ŒiH©
P~ÀQƺ HÍ~°∞Ť ∞ (~år"£ c=∂ HÍ~°∞)¤ *Ïs KÕãO≤ k. D Ѩ^HŒä Íxfl
J=∞Å∞ KÕã≤#ѨÊ\˜ #∞Op (2007 U„Ñ≤Öò 1# P~ÀQƺ N–1,
2008 EÖˇ· 17# P~ÀQƺ N – 2) 86 „ѨÉèí∞`«fi 266
¢ÃÑ·"Õ\ò, "≥Ú`«ÎO 352 Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ D =º=ã¨÷Ö’H˜ =KåÛ~Ú.
7,153 "≥·^Œº ta~åÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOz 13,73,177 =∞OkH˜
ѨsHõΔÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. "åiÖ’ 2,23,429 =∞OkH˜ B\ò
¿Ñ+¨O@∞¡ QÍ#∂, 2,08,110 =∞OkH˜ W<£¿Ñ+¨O@∞¡QÍ#∞ "≥·^ŒºO
JOkOK« Q Í, 1,78,309 =∞OkH˜ â◊ G zH˜ ` « û Å∞
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
7
P~ÀQƺO:
JÜ≥∂_ç<£ ֒ѨO =Å¡ `«Öˇ`ÕÎ "åº^èŒ∞ÅÃÑ· J=QÍǨÏ#
HõeÊOK«_»O`À áê@∞ "å\˜ x"å~°}‰õΩ ~åROÖ’ #∂~°∞ âß`«O
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi „ѨÜ≥∂l`« <Õ+¨#Öò JÜ≥∂_ç<£ _≥Ѷ≤+≤Ü≥∞hû
_ç™ê~°¤~üû HõO„\’Öò „áÈ„QÍ"£∞ „H˜O^Œ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO Ñ≤ÃÇÏKüã≤,
lÖÏ¡ ™ ê÷ ~ ÚÖ’¡ J=QÍǨ Ï # HÍ~° º „Hõ = ∂Å∞ x~° fi Ç≤ Ï ™ÈÎ O k.
2009–10 ã¨O=`«û~°OÖ’ 64.77 ÅHõΔÅ =∞Ok áê~î°âßÅ
q^•º~°∞÷ʼnõΩ Ñ¨sHõΔÅ∞ KÕÜ«∞_»O [iyOk.
=∞Ç≤ÏàÏ Jaè=$kú =∞iÜ«Ú tâ◊√ ã¨OˆHΔ=∞O:
WO\˜„ˆQ>ˇ_£ K≥·Öò¤ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò ã¨sfiÃããπ (SÑ≤_çZãπ)
HÍ~° º „Hõ = ∞O ^•fi~å ~åROÖ’ J#∞|O^è Œ áœ+≤ ì H ÍǨ  ~° O ,
W=¸º<≥·*Ë+¨<£, „Ñ‘ ã¨∂¯Öò Z_»∞ºˆH+¨<£, ÃÇÏÖòÎ K≥HõÑπÅ∞
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. Wk ѨÓiÎQÍ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi „áêÜ≥∂l`«
HÍ~°º„Hõ=∞O. ~åROÖ’ 73,944 JOQÆ<£"å_ç ÃãO@~°¡`À 385
"≥ ã ≤ _ ç Z ãπ „áê*ˇ ‰ õ Ω ì Å ∞ =∞OE~° Ü « ∂ º~Ú. g\˜ Ö ’ 300
„QÍ=∂Ö’¡, 29 yi[# „áêO`åÅÖ’, 56 Ѩ@ì} „áêO`åÅÖ’
L<åfl~Ú.
qHõÖÏOQÆ∞Å ã¨OˆHΔ=∞O :
„Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ qHõÖÏOQÆ∞Å HÀã¨O 40 =ã¨u
QÆ$ǨÅ∞, 3 Ǩϟ"£∞Å∞ L<åfl~Ú. g\˜^•fi~å 4,215 =∞OkH˜
=ã¨u ™œHõ~°ºO HõeÊã¨∞Î<åfl~°∞. qHõÖÏOQÆ q^•º~°∞÷Å HÀã¨O
11 P„â◊=∞ áê~î°âßÅÅ#∞x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. 1850 g\˜ ^•fi~å
1730=∞Ok qHõÖÏOQÆ q^•º~°∞÷ʼnõΩ q^Œº#Okã¨∞Î<åfl~°∞.
Ô~O_»∞ QÆ∞~°∞‰õΩÅ ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ ^•fi~å 120 =∞Ok
q^•º~°∞÷ʼnõΩ WO@s‡_çÜ«∞\ò™ê÷~Ú =~°‰õΩ q^•º=HÍâßÅ∞
HõeÊã¨∞Î<åfl~°∞.
qHõÖÏOQÆ∞Å r=<Àáêkè HÀã¨O 20 âß`«O =∂i˚<£
=∞hQÍ, 80 âß`« O *ÏfÜ« ∞ ÉϺO‰õ Ω Å ^•fi~å Pi÷ H õ
ѨÙ#~å"åã¨, Jaè=$kúѨ^ŒHõO H˜O^Œ ~°∞} ™œHõ~°ºO HõeÊ™ÈÎOk.
Jxfl „Ѩ Ü ≥ ∂ [<åÅ∞ 㨠„ Hõ = ∞OQÍ JO^Õ O ^Œ ∞ ‰õ Ω gÅ∞QÍ
qHõ Ö ÏOQÆ ∞ ʼnõ Ω |Ǩ ï à◊ „Ѩ Ü ≥ ∂ [# QÆ ∞ iÎ O Ѩ Ù HÍ~° ∞ ¤ Å #∞
„ѨÉèí∞`«fiO JO^Œ*Ë™ÈÎOk.
"≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å ã¨OˆHΔ=∞O :
"≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å q^•º~°∞÷Å HÀã¨O ~åR „ѨÉèí∞`«fiO
1,422 =ã¨u QÆ$ǨÅ#∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. _ô<À\˜ÃѶ·_£ ã¨OKå~°
`≥QÆÅ HÀã¨O 14 =ã¨u QÆ$ǨÅ∞ #_»∞ѨÙ`ÀOk. 2009–10
ã¨O=`«û~°OÖ’ "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å =ã¨u QÆ$ǨÖ’¡ 1.79
ÅHõΔÅ =∞Ok „Ѩ"Õâ◊á⁄O^•~°∞. "≥Ú`«ÎO 1422 =ã¨u QÆ$ǨÅÖ’
802 „ѨÉèí∞`«fi ae¤OQÆ∞ÅÖ’ L<åfl~Ú. 44 aã≤ Ô~ã≤_≥x¬Ü«∞Öò
ã¨∂¯à◊§Ö’ (28 ÉÏÅ∞~°∞, 16 ÉÏeHõÅ∞) 14,792 =∞Ok
q^•º~° ∞ ú Å ∞<åfl~° ∞ . 2009Ö’ Ô ~ ã≤ _ ≥ x ¬Ü« ∞ Öò 㨠∂ ¯à◊ § Ö’
Ѩ^Œ=`«~°QÆu LfÎ~°‚`å âß`«O 99.60. ~åROÖ’ 44 a.ã≤.
QÆ∞~°∞‰õΩÅ áê~î°âßÅÅ∞ L<åfl~Ú. PO„^茄Ѩ^Õâò "≥#∞Hõ|_ç#
`«~°QÆ`«∞Å ã¨Ç¨ÏHÍ~° Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷ ~åROÖ’ =∂i˚<£ =∞h
HÍ~°º„Hõ=∞O, ~år"£ JÉèí∞º^ŒÜ«∞ Ü≥∂[# HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk.
™êOѶ≤∞Hõ ã¨OˆHΔ=∞O :
Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ q^•º~°∞÷Å HÀã¨O ~åROÖ’ 2,358
=㨠u QÆ $ Ǩ  Å∞ LO_» Q Í, "å\˜ Ö ’ 2.48 ÅHõ Δ Å =∞Ok
q^•º~°∞÷Å∞ =ã¨u á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞. g\˜H˜ `À_»∞ 79 P#O^Œ
xÅÜ« ∂ Å∞ ‰õ Ä _® Zãπ ã ≤ q^•º~° ∞ ÷ Å ∞ HÀ㨠O „Ѩ É è í ∞ `« fi O
x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. 152 Zãπã≤ HõàÏâߊǨã¨ìà◊√¡ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú.
Z.Ñ≤. ã¨ì_ô ã¨i¯Öò ã≤qÖò ã¨sfiÃããπ ѨsHõΔʼnõΩ Ç¨[~°ÜÕ∞º
q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ tHõ}
Δ W™ÈÎOk. 2001 [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å „áêuѨkHõ#
2006–07 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°O #∞O_ç Jxfl „ѨÉèí∞`«fi qÉèÏQÍÅ
„Ѩ}ÏoHõ x^èŒ∞Å#∞O_ç ÃãÊ+¨Öò HÍOáÈ<≥O\ò „Ѩ}ÏoHõ‰õΩ
ˆH\Ï~ÚOKÕ x^èŒ∞Å#∞ 15 âß`«O #∞O_ç 16.2 âß`åxH˜
ÃÑOzOk. Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÆÅ q^•º~°∞÷Å HÀã¨O ~åR „ѨÉèí∞`«fiO
~åROÖ’ 599 P„â◊=∞ áê~î°âßÅÅ∞, 442 =ã¨u QÆ$ǨÅ∞,
4, 317 „ѨÉèí∞`«fi „áê^äŒq∞Hõ áê~î°âßÅÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. g\˜H˜
`À_»∞ yi[# ã¨OˆHΔ=∞ âßY 56 QÆ∞~°∞‰õΩÅ áê~î°âßÅÅ∞, 49
QÆ∞~°∞‰õΩÅ ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞, „Ñ≤q∞\˜"£ „>ˇÿ|Öò „QÆ∂Ñπû
H˘~°‰õΩ 12 Ô~ã≤_≥x¬Ü«∞Öò ã¨∂¯à◊√§, 4 WOw¡+π g∞_çÜ«∞O ã¨∂¯à◊√§,
2 JÑπ„ˆQ_≥_£ Ô~ã≤_≥x¬Ü«∞Öò ExÜ«∞~ü HÍÖËrÅ∞, 3 ã¨∂¯Öòû
PѶπ Ô~ã≤_≥x¬Ü«∞Öò, 90 Hõã¨∂Î~åƒ QÍOnè ÉÏeHÍ q^•ºÅÜ«∂Å∞,
3 ExÜ«∞~ü HÍÖË*ˇãπ PѶπ ZHõûÖˇ<£û 41 q∞x QÆ∞~°∞‰õΩÖÏÅ#∞
x~°fiÇ≤Ïã¨∞ÎOk. PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR "≥∞ÿ<åi\©Å Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷
"≥∞ÿ<åi\©Å |ÅÇ‘Ï# =~åæʼnõΩ =∂i˚<£ =∞h ~°∞}ÏÅ#∞,
~°∞}ÏÅ#∞ JO^Œ*Ë™ÈÎOk.
Ü«Ú=[# ¿ã=Å∞ :
~åROÖ’x Jxfl [<å"å™êÅ#∞ Hõ=~üKÕã¨∂Î ~åR
„ѨÉèí∞`«fiO ~år"£ Ü«Ú=â◊H˜Î¿Ñ~°∞`À XHõ „áê^è•#º`å ã¨fiÜ«∞O
Láêkè HÍ~°º„Hõ=∂xfl J=∞Å∞ KÕ™ÈÎOk. 2008–09 Pi÷Hõ
㨠O =`« û ~° O Ö’ 21,724 Ü« ¸ x@¡ ‰ õ Ω 159.42 HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞Å∞ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞.
QÆ$ǨÏHõÅÊ#:
|ÅÇ‘Ï#=~åæÅ QÆ$ǨÏHõÅÊ# HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ 2009
ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ 91,73,067 ÅHõΔÅ Wà◊§#∞ xi‡OKå~°∞.
8
WO^Œ∞Ö’ 84,36,505 ÅHõΔÅ QÆ$ǨÅ∞ „QÍg∞} „áêO`åÖ’¡,
7,36,562 ÅHõΔÅ QÆ$ǨÅ#∞ Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡ xi‡OKå~°∞.
B@~üiOQ∑ ~À_»∞¤ „áê*ˇH±ì (FP~üP~ü):
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, ã≤H˜O^Œ~åÉÏ^£ [O@ #QÆ~åÅ`À áê@∞,
g\˜K«∞@∂ì L#fl =Úxûáêe\©Å Éèíq+¨º`ü J=ã¨~åÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’
ÃÑ@∞ìH˘x ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 158 H˜Ö’g∞@~°¡ B@~üiOQ∑ ~À_£
x~å‡} „áê*ˇ‰õΩì#∞ KÕѨ\ ˜ìOk. Wk 8 Öˇ·#¡`À QÆO@‰õΩ 120
H˜.g∞. "ÕQÆO`À „Ѩܫ∂}˜OKÕÖÏ ~°∂á⁄OkOKå~°∞.
„QÍg∞}Ïaè=$kú:
„QÍg∞}Ïaè = $kú H ˜ ~åROÖ’ J=∞Å=Ù`« ∞ #fl
HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ "å@~üÃ+_£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò „áÈ„QÍO, Hõ~°∞=Ù
„áêO`åÅ Jaè=$kèú HÍ~°º„Hõ=∞O, Z_®i Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∞O,
ã¨=∞„QÆ |O[~°∞ Éèí∂q∞ Jaè=$kèú HÍ~°º„Hõ=∞O, WOk~° „ѨÉèí
=ÚYº"≥∞ÿ#q.
ˆHO„^Œ„áêÜ≥∂l`« Ѩ^äŒHõ"≥∞ÿ# PO„^茄Ѩ^Õâò „QÍg∞}
Láêkè Ǩg∞ Ѩ^äŒHÍxfl (ZÑ≤P~ülWZãπ) #∞ ~åROÖ’x 19
lÖÏ¡Ö’¡ J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. ÉèÏs Ü«∞O„`åÅ#∞ `˘ÅyOK«_»O,
=∞^茺^ŒàÏi =º=ã¨÷Å#∞ `«yæOK«_»O, =∞Ç≤ÏàÏ „âßq∞‰õΩʼnõΩ
ѨÙ~°∞+¨μÅ`À ã¨=∂# "Õ`«#O, ™ê=∂lHõ Ѩ~°º"ÕHõΔ} J<Õq D
Kåi„`å`« ‡ Hõ Ѩ ^ ä Œ H õ O Ö’x H˘xfl =ÚYº"≥ ∞ ÿ # JOâßÅ∞QÍ
K≥ѨÊ=K«∞Û. D Ѩ^äŒHõO ^•fi~å „Ñ¨u ‰õΩ@∞O|OÖ’x Ѩx
KÕÜ«∞QÆey# "å~°O^ŒiH© Hõhã¨O 100 ~ÀAÅ áê@∞ "Õ`«#
Láêkè HõeÊ™êÎ~°∞. ™ê=∂lHõ P_ç\ò x~°fiǨÏ} ÉÏ^茺`«#∞
„QÍg∞}Ïaè=$kú âßY KÕѨ_»∞`«∞Ok.
9.33ÅHõΔÅ ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å∞, 36,391
qÖË*ò ã¨=∂YºÅ∞, 1099 =∞O_»Å ã¨=∂YºÅ∞ „QÍg∞}
„áêO`åÖ’¡ L<åfl~Ú. ^Õâ◊O "≥Ú`«ÎOÖ’ ~å„+¨ìO 27.74 âß`«O
ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å#∞ Hõey LOk.
„QÍg∞}, Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡x 18 ã¨O=`«û~åÅ ÃÑ·
=Ü«∞ã¨∞û Hõey# ã¨fiÜ«∞O ã¨=∂Ü«∞Hõ |$O^•ÅÖ’x =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ
`«=∞ =$^•úѨºOÖ’ ™ê=∂lHõ Éèí„^Œ`« H˘~°‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO _®Hõì~ü
"≥·.Zãπ.P~ü JÉèíÜ«∞ǨÏã¨ÎO ÃÑ#¬<£ Ѩ^èŒHÍxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. D
Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ 2009 #=O|~ü <å\˜H˜ 41 ÅHõΔÅ =∞Ok
ã¨Éèí∞ºÅ∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞HÀQÍ ~°∂.15 HÀ@¡#∞ ѨOÑ≤}© KÕ™ê~°∞.
ã¨OѨÓ~°‚ „QÍg∞} ~À*òQÍ~ü Ü≥∂[# (ZãπlP~ü"≥·)
HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ ˆHO„^Œ, ~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ "å\Ï 75:25. D
HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ PǨ~°^è•<åºÅ#∞ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO Lz`«OQÍ
JO^Œ*ËÜ«∞=Åã≤ LO@∞Ok. D HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ Hõ=¸ºx\©,
™ê=∂lHõ, Pi÷HõѨ~°"≥∞ÿ# Pã¨∞ÎÅ, =∞øeHõ =ã¨`«∞Å HõÅÊ#`À
áê@∞ „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ D Ѩ^äŒHõO J^Œ#Ѩ٠"Õ`«#
Láêkèx, PǨ~° Éèí„^Œ`«#∞ ‰õÄ_® HõeÊ™ÈÎOk. D Ѩ^äŒHõO
„H˜ O ^Œ =¸_» ∞ H˜ Ö ’Å PǨ  ~° ^è • <åºÅ#∞ "Õ ` « # O H˜ O ^Œ
JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. ѨxH˜ PǨ~° Ѩ^äŒHõO ѨikèÖ’H˜ ~åx =¸_»∞
lÖÏ¡Ö’¡ ã¨OѨÓ~°‚ „QÍg∞} ~À*òQÍ~ü Ü≥∂[##∞ J=∞Å∞
KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
~år"£ Ñ¨Öˇ¡ÉÏ@:
<åÜ«∞‰õΩʼnõΩ, „Ѩ[ʼnõΩ =∞^茺 <Õ~°∞QÍ K«~°ÛʼnõΩ
J=HÍâ◊O HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ „áê~°OaèOz# HÍ~°º„Hõ=∞"Õ∞ ~år"£
Ñ¨Öˇ¡ÉÏ@. D „Ѩ„H˜Ü«∞ „H˜O^Œ „Ѩ[Å∞ `«=∞ ã¨=∞㨺Å<Õ <Õ~°∞QÍ
`«=∞ <åÜ«∞‰õΩʼnõΩ `≥eÜ«∞*Ë¿ãO^Œ∞‰õΩ J=HÍâ◊O HõeyOk.
~år"£ Ñ¨Öˇ¡ÉÏ@ HÍ~°º„Hõ=∞O ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ 54,540 Ñ≤\ ©+¨#∞¡
„Ѩ[Å #∞O_ç JO^•~Ú. D ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ „Ѩ[ʼnõΩ 1,195
Ǩg∞Å∞ W=fi_»O ‰õÄ_® [iyOk. g\˜Ö’ 96.66 âß`«O
Ñ≤\ ˜+¨#¡#∞, 90.30 âß`«O Ǩg∞Å#∞ <≥~°"Õ~°Û_»O [iyOk.
~år"£ #QÆ~°ÉÏ@ :
~åROÖ’x Ѩ @ ì } „áêO`åÅÖ’ 㨠∞ Ѩ i áêÅ##∞
=∞iO`«QÍ Jaè=$kú KÕÜ«∞_»O, Jxfl Ѩ@ì} ™ê÷xHõ ã¨Oã¨÷ÅÖ’
=∞øeHõ ¿ã=Å#∞ qã¨Î $`« Ѩ~°K«_»O, Ѩ@ì} „áêO`« „Ѩ[Å
rq`åÅ#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_»_»=∞<Õ ÅHΔͺÅ`À PO„^茄Ѩ^Õâò
„ѨÉèí∞`«fiO 2005 [#=i 9# ~år"£ #QÆ~°ÉÏ@ HÍ~°º„Hõ=∂xfl
„áê~°OaèOzOk. WzÛ# 748 Ǩg∞ÅÖ’ 618 Ǩg∞Å#∞
<≥~°"Õ~åÛ~°∞.
‘‘‘‘‘
9
¿Ñ^ŒiHõO :
„Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O q_»∞^ŒÅ KÕã≤# JkèHÍiHõ JOK«<åÅ
„ѨHÍ~°O ~åROÖ’ 2004–05Ö’ „QÍg∞}, Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡
11.2 âß`« O , 28.0 âß`« O QÍ #"≥ ∂ ^Œ ~ ÚOk. "≥ Ú `« Î O
~åROÖ’ ¿Ñ^ŒiHõO 15.8 âß`«O LOk. W^Õ HÍÅOÖ’ ^Õâ◊OÖ’
„QÍg∞}, Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡ 28.3 âß`«O, 25.7 âß`«OQÍ
#"≥∂^Œ~ÚOk. "≥Ú`«ÎO ^Õâ◊OÖ’ ¿Ñ^ŒiHõO 27.5 âß`«O LOk.
Láêkè =∞iÜ«Ú x~°∞^ÀºQÆO :
~åROÖ’ 1993–94 #∞O_ç 1999–2000
HÍÅOÖ’ Láêkè =$kú *ÏfÜ«∞™ê÷~ÚÖ’ áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë `«‰õΩ¯=QÍ
LOk. Wk 1999–2000 #∞O_ç 2004–05 HÍÅOÖ’
Ô ~ \ ˜ ì O Ѩ ~ ÚOk. „âßq∞Hõ â ◊ H ˜ Î Ö ’x "≥ ~ Úº =∞OkÖ’
x~°∞^ÀºQÆ∞Å∞QÍ L#fl =º‰õΩÎÅ ã¨OYº#∞ x~°∞^ÀºQƈ~@∞QÍ
x~°fizOKå~°∞. PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ Ѩ@ì} „áêO`åÅÖ’ HõO>Ë
„QÍg∞} „áêO`åÅÖ’<Õ x~°∞^ÀºQƈ~@∞ JkèHõOQÍ LOk.
11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõ:
11= Ѩ O K« = ~° ¬ „Ѩ } ÏoHõ "≥ Ú ^Œ \ ˜ / Ô ~ O_» ∞
ã¨O=`«û~åÅÖ’ 7.89 âß`«O ã¨QÆ@∞ =$kú ™êkèOzOk. Wk
*ÏfÜ«∞™ê÷~Ú =$kú 7.86 âß`«O HõO>Ë JkèHõO. "≥Ú^Œ\ ˜
=¸_»∞ ã¨O=`«û~åÅÖ’ „Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O ~°∂.1,07,997
HÀ@¡ "≥Ú`åÎxH˜ P"≥∂^ŒO `≥eÑ≤Ok. WO^Œ∞Ö’ WѨÊ\˜ =~°‰õΩ
~°∂.75,725 HÀ@∞¡ Y~°∞Û KÕ™ê~°∞.
 ã¨∂÷ÖÏi÷Hõ ã¨QÆ@∞Å∞
ã¨∂÷Å ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (lZãπ_çÑ≤):
~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (Zãπ_çÑ≤)<Õ ~åR P^•Ü«∞O Jx
‰õÄ_® JO\Ï~°∞. nxH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨QÆ@∞Å∞ „Ѩ}ÏoHõ,
q^è•<åÅ ~°∂ѨHõÅÊ#‰õΩ ZO`«QÍ<À ^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»`å~Ú. J<ÕHõ
ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ „áê^äŒq∞Hõ _Õ\Ï ÅÉèíº`«Ö’ =ã¨∞Î#fl "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ
=Å¡ , ~åR P^•Ü« ∞ 㨠= ∞„QÆ ã¨ g ∞HΔ Í q^è • <åxfl
~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩx, „áê^äqŒ ∞Hõ _Õ\Ï#∞ Jaè=$kúÑ~¨ ∞° K«∞HÀ=_»O`À
áê@∞, P^è•~° ã¨O=`«û~åxfl (ÉËãπWÜ«∞~ü)#∞ ZѨÊ\˜HõѨC_»∞
=∂~°∞ÛHÀ=_»O [~°∞QÆ∞`ÀOk. Ѷ¨e`«OQÍ ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ
P^è • ~° 㨠O =`« û ~åxfl ZѨ Ê \˜ H õ Ñ ¨ C _» ∞ =∂~° ∞ ÛHÀ=_®xH˜
gÅ=Ù`ÀOk. ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎx JOK«<å "ÕÜ«∞_®xH˜ Ô~O_»∞
Ѩ^Œú`«∞Å#∞ J#∞ã¨iã¨∞Î<åfl~°∞. XHõ\ ˜ P^•Ü«∞ L`«ÊuÎ (W<£Hõ"£∞
Pil<Õ+¨<£) Ѩ^Œúu HÍQÍ, Ô~O_»= P^•Ü«∞ ã¨OÉèí= Ѩ^Œúu
(W<£Hõ"£∞ J„‰õÄ~ÚOQ∑) Ѩ^Œúu.
W<£Hõ"£∞ Pil<Õ+¨<£ Ѩ^ŒúuÖ’ Éè∫uHõOQÍ ~åR Éè∫QÀoHõ
ã¨iǨÏ^Œ∞ÌŠѨikèÖ’ L#fl@∞=O\˜ L`«ÊuÎ HÍ~°HÍÅ ^•fi~å
L`«ÊuÎ J~Ú# P^•Ü«∂xfl ~åR P^•Ü«∞O ÖË^• ~åR
^ÕjÜ≥∂`«ÊuΠѨiQÆ}˜™êÎ~°∞. Wk ~åROÖ’x ã¨~°∞‰õΩÅ =∞iÜ«Ú
¿ã=Å "≥Ú`«ÎO qÅ∞=#∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. xiú+¨ì HÍŠѨiq∞uH˜
ã¨O|OkèOz# D JOK«<åÅ∞ Pi÷HÍaè=$kú ™ê÷~ÚÖ’¡ =ã¨∞Î#fl
=∂~° ∞ ÊŠѨ i kè x , kâ◊ # ∞ `≥ e Ü« ∞ *Ë ™ êÎ ~ Ú. ~åR
^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎÖ’x ~°OQÍÅ "åi ‰õÄ~°∞Ê XHõ xiú+¨ì HÍÅ
Ѩiq∞uÖ’ Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’x qaè#fl ~°OQÍÅ ™ê¿ÑHõΔ ™ê÷~Ú
QÆ∞iOz# J=QÍǨÏ# HõÅ∞QÆ*Ëã¨∞ÎOk. Wk ˆH=ÅO Pi÷Hõ
=º=ã¨÷Ö’ KÀ@∞KÕã¨∞‰õΩO@∞#fl "åã¨Î= x~å‡}Ï`«‡Hõ =∂~°∞ÊÅ#∞
ã¨∂zOK«_»"Õ∞ QÍHõ, "≥Ú`«ÎO Pi÷HÍaè=$kúH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ#
„Ѩ}ÏoHõÅ ~°∂ѨHõÅÊ#‰õΩ =∂~°æO ã¨∞QÆ=∞O KÕã¨∞ÎOk. D
JOK«<åÅ#∞ ~åR "≥Ú`«ÎO [<åÉèÏ`À HõeÑ≤ J^茺ܫ∞#O
KÕã≤#ѨC_»∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L#fl `«Åã¨i xHõ~° ã¨~°∞‰õΩÅ, ¿ã=Å
L`«ÊuÎx `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. ÖË^• ~åROÖ’x „Ѩ[Å r=#
„Ѩ=∂}ÏÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk.
ã¨∂÷Å ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (lZãπ_çÑ≤)x 1999–2000
ã≤÷~° ^èŒ~°Å =^ŒÌ 2008–09 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~åxH˜ =ÚO^Œã¨∞Î
JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O ~°∂.2,51,431 HÀ@∞¡QÍ JOK«<å "Õâß~°∞.
Wk 2007–08 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù ã¨`«fi~° JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O
lZãπ_çÑ≤ ~°∂.2,39,372 HÀ@∞¡. J#QÍ 2008–09Ö’
lZãπ_çÑ≤ 5.04 âß`«O =$kúˆ~@∞ ™êkèOzOk. „áê^äŒq∞Hõ
~° O QÆ O 1.20 âß`« O =$kú ˆ ~ @∞#∞ #"≥ ∂ ^Œ ∞ KÕ ã ¨ ∞ HÀQÍ,
kfifÜ«∞~°OQÆO 0.22 âß`«O, Q“}~°OQÆO 9.58 âß`«O
=$kúˆ~@¡#∞ ™êkèOKå~Ú.
~°OQÍÅ "åi =$kúˆ~@∞¡ :
2000–2001 #∞O_ç 2008–09Å =∞^è Œ º

>Ë|∞Öò : 2:1
1999–2000 ã≤÷~° ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò lZãπ_çÑ≤, ÉèÏ~°`«^Õâ◊O l_çÑ≤
ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
lZãπ_Ñç ≤ =$kú̂~@∞ l_çÑ≤ =$kú~ˆ @∞
(~°∂.HÀ@¡Ö’) (âß`«O) (~°∂.HÀ@¡Ö’) (âß`«O)
2000–01 1,39,312 8.16 18,64,300 4.35
2001–02 1,45,185 4.22 19,72,605 5.81
2002–03 1,49,142 2.73 20,48,287 3.84
2003–04 1,63,085 9.35 22,22,759 8.52
2004–05 1,76,379 8.15 23,88,768 7.47
2005–06 1,94,437 10.24 26,16,101 9.52
2006–07' 2,16,140 11.16 28,71,120 9.75
2007–08” 2,39,372 10.75 31,29,717 9.01
2008-09% 2,51,431 5.04 33,39,375 6.70
'ã¨=iOz# JOK«<åÅ∞, `å`å¯eHõ JOK«<åÅ∞, % ã¨`«fi~° JOK«<åÅ∞ ” =ÚO^Œã¨∞Î JOK«<åÅ∞
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û, PO„^茄Ѩ^Õâò, ã≤ZãπF, #∂º_èçb¡

10
 >Ë|∞Öò 2.2
„Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò, ÉèÏ~°`«^Õâ◊ `«Åã¨i P^•Ü«∂Å∞
ã¨O=`«û~°O PO„^茄Ѩ^Õâò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
`«Åã¨i P^•Ü«∞O =$kúˆ~@∞ `«Åã¨i P^•Ü«∞O =$kúˆ~@∞
(~°∂. ÅÖ’) (âß`«O) (~°∂. ÅÖ’) (âß`«O)
1999–00 15,507 –– 15,881 ––
2000–01 17,195 11.46 16,688 5.08
2001–02 18,573 8.02 17,782 6.56
2002–03 19,434 4.64 18,885 6.20
2003–04 21,931 12.85 20,871 10.52
2004–05 23,925 9.09 23,198 11.15
2005–06 26,662 11.44 26,003 13.54
2006–07(R) 30,439 14.17 29,524 12.73
2007–08(P) 35,600 16.96 33,283 12.64
2008–09(Q) 40,902 14.89 37,490
(P: Provisional , Q: Quick, A: Advance)
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û, PO„^茄Ѩ^Õâò, ã≤ZãπF #∂º_èçb¡
lZãπ_çÑ≤Ö’ ~°OQÍÅ "åi =$kúˆ~@¡Ö’ K≥ѨCHÀ^ŒQÆæ =∂~°∞ÊÅ∞ Ѩâ◊√ã¨OѨ^Œ ~°OQÆO 6.87 âß`«O =$kúˆ~@∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞HÀQÍ,
=KåÛ~Ú. lZãπ_çÑ≤Ö’ 2000-2001 HÍÅOÖ’ „áê^äŒq∞Hõ =∞`«ûºã¨OѨ^Œ ~°OQÆO 5.90 âß`«O =$kúˆ~@∞#∞, J@g~°OQÆO
~°OQÆO "å\Ï 24.1 âß`«O LO_»QÍ, 2008–09Ö’ 30.2
1.30 âß`«O, =$kúˆ~@∞#∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~Ú.
âß`åxH˜ ÃÑiyOk. kfifÜ«∞ ~°OQÆO "å\Ï 22.6 âß`«O
#∞O_ç 24.9 âß`åxH˜ ÃÑiyOk. Q“}~°OQÆO "å\Ï =∂„`«O PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ
47.2 âß`«O #∞O_ç 51 âß`åxH˜ ÃÑiyOk. (lZãπ_çÑ≤), ÉèÏ~°`«^Õâ◊ ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ
„áê^äŒq∞Hõ ~°OQÆOÖ’ =º=™êÜ«∞O XHõ¯>Ë 1.80 âß`«O (l_çÑ≤) :
=$kúˆ~@∞#∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩOk. PǨ~°^è•<åºÅ L`«ÊuÎ
2008–09Ö’ 204.21 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ HÍQÍ, 2007–08Ö’ 1999–2000 ã≤÷~° ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò lZãπ_çÑ≤,
198.17 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ LOk. =$kúˆ~@∞ 3.05QÍ LOk. ÉèÏ~°`«^Õâ◊ l_çÑ≤x WzÛ# >Ë|∞Öò 2.1Ö’ ѨijeOK«=K«∞Û.
>Ë|∞Öò 2.3
„Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò, ÉèÏ~°`«^Õâ◊ ã¨∂÷Å ã≤÷~° =¸Å^èŒ#HõÅÊ#
PO„^茄Ѩ^Õâò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
ã¨O=`«û~°O lZѶãπ Z≤ Ñπ =$kú~ˆ @∞ lZÑπãZ≤ Ѷπ =$kú~ˆ @∞
(~°∂. HÀ@¡Ö’) (âß`«O) (~°∂.HÀ@¡Ö’) (âß`«O)

2000–01 31,365 7.14 4,77,818 4.69

2001–02 34,677 10.56 5,38,179 12.63
2002–03 34,784 0.31 5,85,010 8.70
2003–04 40,671 16.92 6,87,890 17.59
2004–05 48,535 19.34 8,95,980 30.25
2005–06 64,987 33.90 11,12,602 24.18
2006-07 80,383 23.69 13,43,843 20.78
2007-08(P) 97,488 21.28 16,05,440 19.47
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£™êì\ ˜ã≤ìH±û, PO„^茄Ѩ^Õâò, ã≤ZãπF #∂º_èçb¡

11
`«Åã¨i P^•Ü«∞O: q=~åÅ∞, ~åRO "≥Å∞ѨŠ#∞O_ç =KÕÛ xHõ~° =#~°∞Å
`«Åã¨i P^•Ü«∞O „Ѩ[Å r=# „Ѩ=∂}ÏÅ ™ê÷~Úx „Ѩ"åǨxH˜ ã¨O|OkèOz# _Õ\Ï LO_»^Œ∞ HÍ|\˜ì =ºÜ«∞ Ѩ^Œúux
`≥eÜ«∞*Ëã¨∞Î#flk. „Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò `«Åã¨i J#∞㨠i ™êÎ ~ ° ∞ . `å*Ï _Õ \ Ï JO^Œ ∞ ÉÏ@∞Ö’ L#flO^Œ ∞ #
P^•Ü« ∂ xfl 2008–09 (㨠` « fi ~° JOK« < åÅ∞) Pi÷ H õ áêi„âßq∞Hõ „QÆ∂ѨÙÅ∞ lZѶπã≤ZѶπ#∞ 2005–06, 2007–08
ã¨O=`«û~åxH˜ 40,902QÍ JOK«<å "Õâß~°∞. 2007–08 ã¨O=`«û~åʼnõΩ ã¨g∞H˜ΔOK«∞‰õΩ<åfl~Ú. ÉèÏ~°fÜ«∞ i[~°∞fi
(=ÚO^Œã¨∞Î JOK«<åÅ∞)Ö’ ~°∂. 35,600 #"≥∂^Œ~ÚOk ÉϺO‰õΩ `å*Ï J^茺ܫ∞<åÅ∞ "åi¬Hõ ZH“O@¡ P^è•~°OQÍ
`« Š㨠i P^•Ü« ∞ O =$kú ˆ ~ @∞ 14.89QÍ #"≥ ∂ ^Œ ~ ÚOk. „Ѩ~Ú"Õ@∞ HÍ~˘Êˆ~@∞ ~°OQÆ lZѶπã≤ZѶπ#∞ JOK«<å"Õâß~°∞.
1999–2000 ã≤ ÷ ~ ° ^è Œ ~ ° Å =^Œ Ì `« Š㨠i P^•Ü« ∞ O „Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò ã¨∂÷Å ã≤÷~° =¸Å^èŒ#
2008–09Ö’ ~°∂. 27,362 HÍQÍ, 4.32 âß`«O =$kú ~° ∂ Ѩ H õ Å Ê# qÅ∞=#∞ 2007–08 㨠O =`« û ~åxH˜ ~° ∂ .
™êkèOzOk. „Ѩã¨∞Î`«O ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò, ÉèÏ~°`«^Õâ◊ 97,488 HÀ@∞¡ Q Í JOK« < å "Õ â ß~° ∞ . Wk 2006–07
`«Åã¨i P^•Ü«∂Å#∞ >Ë|∞Öò 2.2Ö’ K«∂_»=K«∞Û. ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù lZѶπã≤ZѶπ ~°∂.80,383 HÀ@¡ HõO>Ë 21.28
ã¨∂÷Å lÖÏ¡ ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ : âß`«O JkèHõO. 2007–08 HÍÅOÖ’ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’
lZѶπã≤ZѶπ ~°∂. 16,05,440 HÀ@∞¡. Wk 2006–07
lÖÏ¡ P^•Ü«∂xfl P lÖÏ¡ Éè∫QÀoHõ ã¨iǨÏ^Œ∞ÌŠ֒ѨÅ
lZѶπã≤ZѶπ (~°∂.13,43,843 HÀ@∞¡) HõO>Ë 19.47 âß`«O
L`«ÊuÎ J~Ú# ã¨~°∞‰õΩÅ, ¿ã=Å Pi÷Hõ qÅ∞=Å "≥Ú`«ÎOQÍ
Jkè H õ O . PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò , Éè Ï ~° ` « ^ Õ â ߊ㨠O =`« û ~åÅ "åi
x~°fiz™êÎ~°∞.
lZѶπã≤ZѶπ#∞ >Ë|∞Öò 2.3Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
ã¨∂÷Å ã≤÷~° =¸Å^èŒ# ~°∂ѨHõÅÊ# (lZѶπã≤ZѶπ): ã¨∂÷Å ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (lZãπ_çÑ≤)Ö’ ã¨∂÷Å ã≤÷~°
XHõ ~åR Pi÷Hõ =º=ã¨÷ L`åÊ^ŒHõ ™ê=∞~°÷º =$kú P =¸Å^èŒ# HõÅÊ# (lZѶπã≤ZѶπ) x+¨ÊuÎ ~åR ™ê÷~ÚÖ’ XHõ
~åR =¸Å^èŒ# J~°˚#ˆ~@∞ P^è•~°Ñ¨_ç LO@∞Ok. nx<Õ P
㨠O =`« û ~° HÍÅOÖ’ ÃÑ\˜ ì # ÃÑ@∞ì | _» ∞ Å L`åÊ^Œ H õ ` «
~åR =¸Å^èŒ# HõÅÊ##∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_»O ^•fi~å =∞kOѨÙ
ã¨OÉèÏ=º`«Å#∞ H˘eKÕO^Œ∞‰õΩ XHõ ã¨∂zHõ LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok.
KÕ™êÎ~°∞.=¸Å^èŒ# J~°˚# ˆ~@∞ ZO`« JkèHõOQÍ LO>Ë, P
Pi÷Hõ =º=ã¨÷ L`åÊ^ŒHõ ™ê=∞~°÷º =$kú JO`« `«‰õΩ¯=QÍ 2000-01 #∞O_ç 2007–08Å =∞^è Œ º ÃÑ@∞ì | _» ∞ Å
LO@∞Ok. =¸Å^èŒ# J~°˚#ˆ~@∞ JÅÊOQÍ LO>Ë `«‰õΩ¯= ^èÀ~°}∞Å#∞ >Ë|∞Öò 2.4Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
™ê÷~Ú L`«ÊuÎH˜ ‰õÄ_® Z‰õΩ¯= =ºÜ«∞O J=Ù`«∞Ok. HÍ|\˜ì >Ë|∞Öò 2.4
~åR ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`åfiÅ q^è•<åÅ ~°∂ѨHõÅÊ#Ö’ =¸Å^èŒ# lZãπ_çÑ≤Ö’ lZѶπã≤ZѶπL`«ÊuÎ
HõÅÊ# J`«ºO`« „áê^è•#º`«#∞ ã¨O`«iOK«∞‰õΩOk. Wk „ѨÉèí∞`«fi
ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
~°OQÆO J^Õq^èŒOQÍ „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÍÅÖ’ ÃÑ@∞ì|_»∞Å
2000–01 20.50 22.73
ã¨OÉèÏ=º`«Å#∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. JO`ÕH͉õΩO_® D ã¨OO`«û~°
HÍÅOÖ’ ã¨$+≤ìOz# Pã¨∞ÎÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. ã¨∂÷Å =¸Å^èŒ# 2001–02 20.54 23.62
JOK«<å (lã≤ZѶπ)ÅÖ’ ã¨∂÷Å ã≤÷~° =¸Å^èŒ# ~°∂ѨHõÅÊ# 2002–03 19.18 23.83
(lZѶπã≤ZѶπ), ™êìH± =∂~°∞ÊÅ∞ LO\Ï~Ú. J~Ú`Õ ™êìH± 2003–04 19.94 24.97
=∂~° ∞ ÊÅ∞ J<Õ H õ X_ç ^ Œ ∞ _» ∞ ‰õ Ω Å‰õ Ω QÆ ∞ ~° = Ù`« ∞ O\Ï~Ú. 2004–05 21.15 28.45
JO`ÕH͉õΩO_® „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆOÖ’x J<ÕHõ áêi„âßq∞Hõ 2005–06 25.12 31.02
„QÆ∂ѨÙÅ =^ŒÌ ™êìH±‰õΩã¨O|OkèOz# ã¨Ô~·# ã¨=∂Kå~°O 2006-07 26.78 32.55
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»^Œ∞. HÍ|\˜ì lã≤ZѶπ HõO>Ë lZѶπã≤ZѶπ#∞ 2007-08 27.69 33.99
L`«Î=∞ ã¨∂zHõQÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞. ~åR ™ê÷~ÚÖ’ lZѶπã≤ZѶπ#∞ =¸ÅO : _≥~Ô· Hõ~ˆì \ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\㘠Hì≤ û± PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò,
H˘eKÕO^Œ∞‰õΩ =ºÜ«∞ q^è•<åxfl J#∞ã¨i™êÎ~°∞. ~åR ã¨iǨÏ^Œ∞ÌÅ ã≤ZãπF, #∂º_èçb¡
"≥O|_ç =¸Å^èŒ# =ã¨∞Î=ÙÅ ZQÆ∞=∞`«∞Å∞, kQÆ∞=∞`«∞Å

12
 >Ë|∞Öò 2.5
~°OQÍÅ"åsQÍ lZѶπã≤ZѶπ (~°∂.HÀ@¡Ö’)
PO„^茄Ѩ^Õâò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
ã¨O=`«û~°O „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆO „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆO „ѨÉèí∞`«fiO~°OQÆO „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆO
2000–01 10,772(34.34) 20,593(65.66) 1,35,699(28.40) 3,42,119(71.60)
2001–02 13,102(37.78) 21,575(62.22) 1,47,709(27.45) 3,90,470(72.55)
2002–03 10,485(30.14) 24,299(69.86) 1,54,213(26.40) 4,30,029(73.60)
2003–04 11,789(28.99) 28,882(71.01) 1,77,736(25.84) 5,10,154(74.16)
2004–05 13,670(28.23) 34,835(71.77) 2,01,912(22.54) 6,94,068(77.46)
2005–06 19,386(29.83) 45,601(70.17) 2,50,577(22.52) 8,62,025(77.48)
2006-07 23,774(29.58) 56,608(70.42) 3,13,859(23.36) 10,29,984(76.64)
2007-08 28,914(29.66) 68,574(70.34) 3,93,336(24.50) 12,12,104(75.50)
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û, PO„^茄Ѩ^Õâò, ã≤ZãπF,#∂º_èçb¡

~°OQÍÅ "åsQÍ lZÑπã≤ZѶπ J#QÍ 2000-01 #∞O_ç
2007–08 =~°‰õΩ Pã¨∞ÎÅ ã¨$+≤ìÖ’ „Ѩ~Ú"Õ@∞, „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÍÅ
ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl >Ë|∞Öò 2.5Ö’ K«∂_»=K«∞Û. D >Ë|∞ÖòÖ’
K«∂Ñ≤# q^èŒOQÍ 2000-01, 2007–08 ã¨O=`«û~åÅ =∞^茺
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’<Õ H͉õΩO_®, ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ ‰õÄ_® Pã¨∞ÎÅ ã¨$+≤ì
„ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆOÖ’ HõO>Ë „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆOÖ’<Õ JkèHõOQÍ
[iyOk.

‘‘‘‘‘

13
 Ѩa¡H± ÃѶ·<å<£û
QÆ_çz# =¸_»∞ã¨O=`«û~åÅÖ’ Ô~"≥#∂º, „^Œ=ºÖ’@¡Ö’
QÆ∞iÎOK«^ŒQÆæ ã≤÷~°`åfixfl `Õ=_»O ^•fi~å „^Œ=º ã¨O㨯~°}Å∞
z=~° ‰ õ Ω Ñ¶ ¨ e `åÅ#∞ JOkOKå~Ú. Ô ~ "≥ # ∂º =ºÜ« ∞ O
`« y æ O K« _ » " Õ ∞ ~åR „^Œ = º x~° fi Ǩ Ï } =¸Å㨠ΠO Éè í O QÍ
q∞yeáÈ~ÚOk. ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi ~° ∞ }ÏÅÃÑ· =_ô ¤ ˆ ~ @¡ # ∞
`«yæOK«_»O, QÆ`« =¸_»∞ ã¨O=`«û~åÅÖ’ J=∞Ö’¡ L#fl `«‰õΩ¯=
=_ô¤ˆ~@∞¡ ‰õÄ_® „^Œ=º x~°fiǨÏ}ÃÑ· L#fl =uÎ_çx `«yæOK«_®xH˜
^ÀǨÏ^ŒÑ¨_®¤~Ú. P~ÀQƺO, q^Œº =O\˜ Jaè=$kú ~°OQÍÅÖ’
„ѨÉèí∞`«fi Láêkèx ÃÑOK«_®xH˜ q[˝`«`À ‰õÄ_ç# q^è•<åxfl
„ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ\ ˜ìOk.
P^•Ü«∞ ã¨g∞Hõ~°} :
QÆ_çz# =¸_»∞ ã¨O=`«û~åÅÖ’ Ѩ#∞fl P^•Ü«∞ ã¨QÆ@∞
=$kúˆ~@∞ 19.36 âß`«OQÍ LOk. qÅ∞= P^è•i`« Ѩ#∞fl
("åº\ò)#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ì# "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O`«û~°O 2005–06Ö’ Ѩ#∞fl
=ã¨∂à◊¡Ö’ H˘xfl X_ç^Œ∞_»∞‰õΩÅ∞ Z^Œ∞Ô~·#ѨÊ\˜H©, 2006–07
#∞O_ç 2008–09 㨠O =`« û ~åÅÖ’ "åº\ò , ZÑ≤ l Zãπ \ ˜
=ã¨∂à◊¡Ö’ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ HõxÑ≤OzOk. Ѩ<Õfl`«~°
P^•Ü«∞OÖ’ #∞O_ç =KÕÛ~åÜ«∞bì 37 âß`«O ÃÑ~°QÆ_»O`À
=<Õfl`«~° P^•Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® =∞Oz =$kú HõxÑ≤OzOk.
ѨÙ#~°fiº=ã‘H÷ ~õ }
° =ºÜ«∂Å∞ – =¸Å ^è#Œ
=ºÜ«∞OÃÑ· Ñ
„ `¨ ºÕ Hõ ^Œ$+≤ì :
~åRO Ü≥ÚHõ¯ ™⁄O`« Ѩ#∞flÅ ^•fi~å =zÛ# Ô~"≥#∂º
=㨠∂ à◊ √ ¡ 2007-08 㨠O II`À áÈe¿ãÎ 2008-09
㨠O =`« û ~åxH˜ 16âß`« O ÃÑiy ~° ∂ .33,358 HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞ʼnõΩ KÕiOk. ~å¢ëêìxH˜ „Ѩ^è•# P^•Ü«∞ =#~°∞
J=∞‡HõѨ٠Ѩ#∞fl. ~å„+¨ì ™⁄O`« Ѩ<Õfl`«~° Ô~"≥#∂º 2007-
08`À áÈe¿ãÎ 2008-09㨠O II~åxH˜ 37âß`« O ÃÑiy
~°∂.9,683 HÀ@¡‰õΩ KÕiOk. nx ^•fi~å 2008–09 Pi÷Hõ
ã¨O=`«û~°OÖ’ ~°∂.21,852 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å P^•Ü«∞O
á⁄O^ŒQÍ, 2007–08Ö’ ~°∂.19,026 HÀ@∞¡ =ã¨∂Å~ÚOk.
D U_®k HÍÅOÖ’ ~åRO J=∞‡HõѨ٠Ѩ#∞fl =ã¨∂à◊¡Ö’ 14.85
âß`«O =$kú ™êkèOzOk. 2008–09 ã¨O=`«û~°OÖ’ "≥Ú`«ÎO
=ºÜ«∞O ~°∂.75,264 HÀ@∞¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞ HÍQÍ, JO^Œ∞Ö’
=¸Å^èŒ# =ºÜ«∞O 13.77 âß`«O LOk.
14
2008–09 HÍÅOÖ’ "≥Ú`«ÎO =ºÜ«∞OÖ’ =¸Å^èŒ#
=ºÜ«∞O 13.77 âß`«O LOk. 2009-10 i"≥·*ò¤ JOK«<åÅ
„ѨHÍ~°O =¸Å^èŒ# =ºÜ«∞O "≥Ú`«ÎO |_≥˚\òÖ’ 17.27 âß`«OQÍ
JOK«<å "Õâß~°∞. ~åR „ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ\ ˜ì# „Ѩ^è•# ™êQÆ∞h\˜
„áê*ˇ‰õΩìÅ∞ `«fi~°QÍ Ñ¨ÓiÎHÍ=_®xH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ ™êQÆ∞h\˜
~°OQÍxH˜ ˆH\Ï~ÚOѨÙÅ∞ ÃÑOK«_»O ‰õÄ_® =¸Å^èŒ# =ºÜ«∞O
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ‰õΩ „Ѩ^è•# HÍ~°}"≥∞ÿOk. J~Ú#ѨÊ\˜H© ã¨aû_ôʼnõΩ
ÃÑ>Ëì Ô~"≥#∂º =ºÜ«∞O „Ѩ^è•#OQÍ aÜ«∞ºO, ÃÑ#¬#∞¡, ™ê=∂lHõ
ã¨OˆHΔ=∞ ™ê¯Å~ü+≤ѨCÅ∞, q^Œ∞º`ü ~°OQÍxH˜ WzÛ# ã¨aû_ôÅ
HÍ~°}OQÍ QÆ}hÜ«∞OQÍ ÃÑiyOk.
™⁄O`« =ã¨∂à◊√¡ :
JO`« ‰ õ Ω =ÚO^Œ ∞ 㨠O O=`« û ~° O Ö’ áÈÅ∞Û‰õ Ω O>Ë
2008–09Ö’ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO ™⁄O`« Ѩ#∞fl =ã¨∂à◊√¡ 16
âß`«O ÃÑiy, ~°∂.33,358 HÀ@¡‰õΩ KÕ~°∞‰õΩ<åfl~Ú. Ѩ#∞fl
=ã¨∂à◊¡Ö’ J=∞‡HõѨ٠Ѩ#∞fl, ZÔH· û*ò, "≥∂\Ï~°∞ "åǨÏ<åÅ
Ѩ#∞flÅ∞,™êìOѨÙÅ∞, il„¿ã¬#∞¡ „Ѩ^è•# Éèí∂q∞Hõ áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~Ú.
~åR „ѨÉèí∞`«fi ™⁄O`« Ѩ<Õfl`«~° P^•Ü«∞O 2008–09Ö’ 37
âß`«O ÃÑiy ~°∂.9,683 HÀ@¡‰õΩ ÃÑiyOk.
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi |kbÅ∞ :
ˆHO„^Œ Ѩ#∞flÅ =ã¨∂à◊¡Ö’ ~åR „ѨÉèí∞`åfixH˜ K≥e¡OKÕ
"å\Ï 2008–09Ö’ 11,802 HÀ@¡‰õΩ KÕiOk.
JѨCÅ∞, =_ô¤Å K≥e¡OѨÙÅ∞ :
„ѨÉèí∞`«fi JѨCÅÃÑ· =_ô¤K≥e¡OѨÙÅ∞ 2007–08Ö’ ~°∂.
7589 HÀ@∞¡ HÍQÍ, 2008–09 㨠O =`« û ~åxH˜ ~° ∂ .
8,057HÀ@¡‰õΩ ÃÑiQÍ~Ú. =_ô¤ K≥e¡OѨÙÅ∞ 2008-09Ö’
=ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°O HõO>Ë 6.17âß`«O ÃÑiQÍ~Ú.
„^Œ=ºÖ’@∞ :
„^Œ=ºÖ’@∞ lZãπ_çÑ≤Ö’ 2007-08 =∞iÜ«Ú
2008-09 ã¨O=`«û~åʼnõΩ 2.68 âß`«O, =∞iÜ«Ú 3.34
âß`«OQÍ #"≥∂^≥·Ok.
 ^èŒ~°Å∞, "Õ`«<åÅ∞, „Ѩ*ÏѨOÑ≤}©
^èŒ~°Å∞ : LѨÜ≥∂y™êÎ~°∞. ™ê^è•~°}OQÍ áêi„âßq∞Hõ HÍi‡‰õΩÅ∞ Ѩ@ì}
^èŒ~°Å∞ L`«ÊuΠѨi=∂}Ïxfl qxÜ≥∂QÆѨ٠f~°∞#∞ „áêO`« <å<£ =∂#∞º=Öò L^ÀºQÆ∞Å∞, =º=™êÜ«∞ HÍi‡‰õΩÅ∞
„ѨÉèÏq`«O KÕ™êÎ~Ú. JO^Œ∞=Å¡ ã¨=∂[OÖ’x "≥∞*Ïi\© ÃãHõΔ<£ D ã¨∂pÖ’ ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~°∞. ~åROÖ’x áêi„âßq∞Hõ
x`«ºO qxÜ≥∂yOKÕ P~°∞ ã¨~°∞‰õΩÅ∞ aÜ«∞ºO, HõOkѨѨC, HÍi‡‰õΩÅ qxÜ≥∂QÆ^•s ^èŒ~°Å ã¨∂z (ã≤Ñ≤S–S_»|∞¡ º) #∞
"Õ~°∞â◊#QÆ#∂<≥ yO[Å∞ ÖËx zO`«Ñ¨O_»∞,ZO_»∞q∞iÛ, Le¡QÆ_»¤Å ~åROÖ’x 12 ˆHO„^•Å∞ (ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, QÆ∞O@∂~°∞, QÆ∂_»∂~°∞,
^èŒ~°Å#∞ „Ѩu~ÀE Ѩ~°º"ÕH˜ΔOKÕO^Œ∞‰õΩ ~åR„ѨÉèí∞`«fiO XHõ qâßYѶ ¨ @ flO, =~° O QÆ Ö ò , H˘`« Î Q Æ ∂ _≥ O , q[Ü« ∞ #QÆ ~ ° O ,
Hõq∞\©x U~åÊ@∞ KÕã≤Ok. D ã¨~°∞‰õΩÅ ^èŒ~°Å#∞ _≥·Ô~Hõìˆ~\ò ~å[=∞O„_ç, q[Ü«∞"å_», P^Àx, Z<£.Zãπ.a. HÍOÃÑ¡H±û,
PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û #∞O_ç, ~åROÖ’x 102 ZO.l.Ñ≤ . HÍOÃÑ¡ H ± û ) #∞O_ç ¿ãHõ i Oz# 㨠= ∂Kå~åxfl
ˆHO„^•Å #∞O_ç „Ñ¨u~ÀE `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. ã¨O„QÆÇ≤ÏOz, 1982´100 P^è•~° ã¨O=`«û~°OQÍ ÖˇH˜¯™êÎ~°∞.
^èŒ~°Åã¨∂z : áê`« P^è•~°OQÍ ã¨O=`«û~°O 1982´100 ™ê÷#OÖ’
Wk HÍÅO, Éè∫QÀoHõ„áêO`«O, W`«~° JOâßÅ#∞ |\˜ì 2006 [#=i #∞O_ç #∂`« # P^è • ~° 㨠O =`« û ~° O
^èŒ~°Å ™ê÷~ÚÖ’ =KÕÛ =∂~°∞Ê#∞ H˘eKÕ XHõ ™êOYºHõ ѨiHõ~°O. 2001´100#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. #∂`«# P^è•~° ã¨O=`«û~°O
nxx Pi÷Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ H˘Å=∂#OQÍ ‰õÄ_® ѨiQÆ}˜™êÎ~°∞. 2001´100`À áêi„âßq∞Hõ HÍi‡‰õΩÅ ã≤Ñ≤S#∞ xi‡Oz,
qxÜ≥∂QÆ^•s =ã¨∞Î=ÙÅ ^èŒ~°Å∞ „Ѩ[Ö’¡x XHõ ÃÑ^ŒÌ ã¨O„QÆÇ¨Ï Ñ¨iKÕO^Œ∞‰õΩ ˆHO„^Œ ã≤sãπ, ~åR ã≤sãπÅ HÀã¨O
=~åæxfl „ѨÉèÏq`«O KÕ™êÎ~Ú. Wq „Ѩ[Å#∞ U q^èŒOQÍ ~åROÖ’x 12 #∂`«# ˆHO„^•Å#∞ ZOÑ≤Hõ KÕâß~°∞. Jq
„ѨÉèÏq`«O KÕã¨∞Î<åflÜ≥∂ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O ~°Ñ¨Éèí∞`«fi ÉÏ^茺`«. 1.ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, 2. qâßYѨ@flO, 3. =~°OQÆÖò, 4. QÆ∞O@∂~°∞,
JO^Œ∞ˆH „ѨÉèí∞`«fiO qxÜ≥∂QÆ^•s ^èŒ~°Å ã¨∂z (Hõ#∂˚ º=∞~ü 5. q[Ü« ∞ "å_» , 6. QÀ^•=iYx, 7. q[Ü« ∞ #QÆ ~ ° O –
„ÃÑ· ã π WO_≥ H ± û – ã≤ Ñ ≤ S ) XHõ Q˘Ñ¨ Ê Ñ¨ i Hõ ~ ° O QÍ z\˜ì=Åã¨, 8. HÍH˜<å_» – ~å[=∞O„_ç, 9. [QÆæÜ«∞º¿Ñ@ –
LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok. =ã¨∞Î=ÙÅ,¿ã=Å zÅ¡~° ^èŒ~°Å ™ê÷~ÚÖ’ q∞~åºÅQÆ∂_» , 10 u~°∞Ѩu – ˆ~}˜QÆ∞O@, 11. H˘`«ÎQÆ∂_≥O
=KÕ Û =∂~° ∞ ÊÅ#∞ H˘Å=_®xH˜ nxH˜ XHõ ™ê^è Œ # OQÍ – áêÅfiOK«, 12. x*Ï=∂ÉÏ^£ –É’^èŒ<£.
>Ë|∞Öò 4.1 ã≤=∂¡Ö’x ÖË|~ü|∂º~À "≥Ú^Œ\ ˜ P~°∞ ˆHO„^•Å ã¨∂zx
ÃãO„@Öò ã≤sãπ H˜O^Œ ã¨O„QÆÇ≤Ïã¨∞ÎOk. q∞ye# P~°∞ ˆHO„^•Å
áêi„âßq∞Hõ HÍi‡‰õΩÅ qxÜ≥∂QÆ^•s ã¨∂zx ~åR ã≤sãπ H˜O^Œ _≥·~°Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£
^èŒ~°Åã¨∂z
P^è•~°ã¨O=`«û~°O 1982 ´ 100 >Ë|∞Öò 4.2
ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O Ѩ@ì} „áêO`« <å<£ =∂#∞º=Öò L^ÀºQÆ∞Å
2003–04 491 500
2004–05 504 502 qxÜ≥∂QÆ^•s ^èŒ~°Åã¨∂z
2005 – 06 P^è•~° ã¨O=`«û~°O 1984–95 ´ 100
(U„Ñ≤Öò – _çÃãO|~ü) 523 536 ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
2006 2005–06 487 456
([#=i – =∂iÛ) { 119 119 2006–07 521 486
2006–07{ 125 125 2006
2007 (U„Ñ≤Öò– #=O|~ü) 514 480
(U„Ñ≤Öò –#=O|~ü) { 131 132 2007
{ #∂`«# P^è•~° ã¨O=`«û~°O 2001 ´ 100 (U„Ñ≤Öò –#=O|~ü) 549 512
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û ÖË|~ü =∂~°∞Ê âß`«O 6.8 6.7
|∂º~À =¸ÅO : ÃãO„@Öò ™êì\ ˜ã≤ìHõÖòP~°æ<≥·*Ë+¨<£, #∂º_èçb¡

15
 >Ë|∞Öò 4.3 ˆ>Ë|∞Öò 4.4
=º=™êÜ«∞ HÍi‡‰õΩÅ qxÜ≥∂QÆ^•s ~åROÖ’x KÕu=$uÎ^•~°∞Å, =º=™êÜ«∞
^èŒ~°Åã¨∂z HÍi‡‰õΩÅ ã¨QÆ@∞ k#ã¨i "Õ`«<åÅ∞ (~°∂.ÅÖ’)
P^è•~° ã¨O=`«û~°O 1986–87 ´ 100 Hˆ @yi 2008 2009
ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O (U„Ñ≤Öò – ÃãÃÑìO|~ü) (U„Ñ≤Öò – ÃãÃÑìO|~ü)
2008 (U„Ñ≤Öò – ÃãÃÑìO|~ü) 456.67 440.17 =„_»Oy 116.55 132.69
2009 (U„Ñ≤Öò – ÃãÃÑìO|~ü) 513.50 491.50 Hõ=∞‡i 99.28 109.59
=∂~°∞Ê âß`«O 12.44 11.66 K«~‡° HÍ~°∞Å∞ 76.01 84.76
=¸ÅO : ÃãO„@Öò ™êì\ ˜ã≤ìHõÖò P~°æ<≥·*Ë+¨<£, #∂º_èçb¡ =º=™êÜ«∞ HÍi‡‰õΩÅ∞
ѨÙ~°∞+¨μÅ∞ 92.99 112.17
™êì\ ˜ã≤ìH±û ã¨O„QÆÇ¨Ï Ñ¨~°∞ã¨∞ÎOk. 2009U„Ñ≤Öò – ÃãÃÑìO|~ü =∞Ç≤Ïà◊Å∞ 69.24 83.95
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û   ™êì\ ˜ã≤ìH±û
HÍÅOÖ’ ã≤Ñ≤S – S_»|∞¡ º ~åROÖ’ 14.08 âß`«O. ^Õâ◊OÖ’
10.56âß`«O ÃÑiyOk. L<åfl~Ú. ã¨QÆ@∞# „Ѩu KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}O ѨikèÖ’ 535
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x =º=™êÜ«∞ ã¨~°∞‰õΩÅ ~åR ˆ~+¨<£ HÍ~°∞¤Å∞/ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ L<åfl~Ú. „Ѩu 2,000 =∞Ok
ã¨QÆ@∞ \’‰õΩ ^èŒ~°Å ã¨∂p ã¨OYºÅ∞ : =º‰õΩÎʼnõΩ XHõ KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}O LO_®Å#flk ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi
ã≤ = ∂¡ Ö ’x ÖË | ~ü |∂º~À 1986–87 P^è • ~° „Ѩ=∂}O HÍQÍ, ~åROÖ’ „Ѩu 1,965 =∞OkH˜ XHõKÒHõ
ã¨O=`«û~°OQÍ =º=™êÜ«∞ HÍi‡‰õΩÅ HÀã¨O Hõ#∂˚ º=∞~ü¢ÃÑ·ãπ ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}O LOk.
WO_≥ H ± û #O|~ü û (ã≤ Ñ ≤ S ) 㨠O „QÆ Ç ¨ Ï Ñ¨ ~ ° z Ok. 2009 ã¨aû_ô aÜ«∞ºO Ѩ^äŒHõO :
U„Ñ≤Öò–ÃãÃÑìO|~ü HÍÅOÖ’ ã≤Ñ≤S–UZÖò ~åROÖ’ 12.44
^•i„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# ‰õΩ@∞OÉÏÅ "åiH˜ ÅH˜Δ º`«
âß`«O, ^Õâ◊OÖ’ 11.66 âß`«O ÃÑiyOk.
„Ѩ*ÏѨOÑ≤}© =º=ã¨÷ (\˜Ñ_≤ Zç ãπ) ^•fi~å aÜ«∂ºxfl H˜Ö’‰õΩ ~°∂.2
"Õ`«<åÅ∞ : ^èŒ~° =^ŒÌ ã¨aû_ô ˆ~@ì`À ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∞_®xH˜ J`«ºO`«
™ê=∂lHõOQÍ<Õ H͉õΩO_® Pi÷HõѨ~°OQÍ ‰õÄ_® „QÍg∞} „áê^è•#º`«x™ÈÎOk. ^•x„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl "åiH˜ PǨ~°
„áêO`åÅÖ’x =º=™êÜ«∞ HÍi‡‰õΩÅ∞, KÕu=$uÎ^•~°∞Å∞ „âßq∞Hõ Éèí„^Œ`« HõeÊOK«_»O, `«^•fi~å ¿Ñ^ŒiHÍxfl x~°∂‡eOK«_®xH˜
â◊ H ˜ Î Ö ’x |ÅÇ‘ Ï # =~åæ Å ∞QÍ K≥ Ñ ¨ Ê =K« ∞ Û. 㨠= ∂[OÖ’x Wk ZO`«QÍ<À ^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»∞`«∞Ok.
W`«~°ã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆ =~åæÅ∞ ÖÏQÍ g~°∞ `«=∞ "å}˜x H˜~Àã≤<£ :
ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ qxÑ≤OK«ÖË~°∞. JO^Œ∞ˆH Jã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆOÖ’
55,368 b@~°¡ H˜~Àã≤<£#∞ ZÖòÑ≤lÖËx aÑ≤ZÖò
L#fl giÃÑ· „ѨÉèí∞`«fiO „Ѩ`ÕºHõ „â◊^Œú fã¨∞‰õΩO\’Ok. gi
HÍ~°∞¤^•~°∞ʼnõΩ Ñ¨OÑ≤}© KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
"Õ`«<åÅ#∞ ‰õÄ_® "Õ`«# q^è•<åŠѨikèÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ~å=Åã≤#
J=ã¨~°O LO^Œx „QÆÇ≤ÏOzOk. ~å„+¨ì #Å∞=¸ÅÖÏ L#fl 66 Siãπ P^è•i`« ˆ~+¨<£HÍ~°∞¤Å∞:
ÃãO@~°¡ #∞O_ç gi "Õ`«# q^è•<åÅ H˘~°‰õΩ QÆ}ÏOHõ ¿ãHõ~°} JO^ŒiH©ˆ~+¨<£HÍ~°∞¤Å∞ JOkOK«_»O, É’QÆãπ,#H˜b,
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. ~åROÖ’x KÕu =$uÎ ^•~°∞Å, =º=™êÜ«∞ _»∂Ñ≤¡ˆH\ò HÍ~°∞¤Å#∞ x~ÀkèOK«_»O ÅHõΔ ºOQÍ 2005 E<£
HÍi‡‰õΩÅ ã¨Q@ Æ ∞ k#ã¨i "Õ`<« åÅ#∞ >Ë|∞Öò 4.4Ö’ K«∂_»=K«∞Û. 26#∞O_ç ~åROÖ’x Jxfl =ÚxûѨÖò Ѩ@ì}ÏÅÖ’ Siãπ
P^è•i`« ˆ~+¨<£ HÍ~°∞¤ *Ïs „Ѩ„H˜Ü«∞ „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£
„Ѩ*Ï Ñ¨OÑ≤}©:
lÖÏ¡ Ö ’ D „Ѩ „ H˜ Ü « ∞ 2006 [#=i 2# „áê~° O Éè í O
KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}ÏÅ∞ : HÍQÍ,„QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ 2006 [#=i 24# "≥Ú^ŒÖˇ·Ok.
2009 =∂iÛ 31 <å\˜ H ˜ ~åROÖ’ 43,060 _çlQˆ fl>ˇ_£ á¶È\’„QÍѶ~¨ ü ÖÁˆH+¨<û£ (_çÑZ≤ Öò) ^•fi~å Siãπ P^è•i`«
KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}ÏÅ∞ x~°fiǨÏ}Ö’ L<åfl~Ú. g\˜Ö’ 6,947 ˆ~+¨<£ HÍ~°∞¤Å#∞ *ÏsKÕã¨∞Î<åfl~°∞. WO^Œ∞HÀã¨O 100 âßâ◊fi`«
Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡ LO_»QÍ, 36,113 „QÍg∞} „áêO`åÖ’¡ _çÑ≤ZÖòÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕ™ê~°∞.

16
 PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò Ö ’ 187.61 ÅHõ Δ Å `≥ Å ¡ H Í~° ∞ ¤ Å ∞, 2008–09, 2009–10 Pi÷ H õ 㨠O =`« û ~åÅÖ’
15.58ÅHõΔÅ JO`Àº^ŒÜ«∞ J#flÜ≥∂[# (ZZ"≥·) HÍ~°∞¤Å∞, aÜ«∞ºO ¿ãHõ~}
° ѨOÑ≤}© q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 4.6Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
93,200 J#flѨÓ~°‚HÍ~°∞¤Å∞, 29.50 ÅHõΔÅ Ñ≤OH±HÍ~°∞¤Å`À >Ë|∞Öò 4.6
HõeÑ≤ "≥Ú`«ÎO 2009 _çÃãO|~ü 31 <å\˜H˜ 233.62 ÅHõΔÅ aÜ«∞ºO ¿ãHõ~°}, ѨOÑ≤}© q=~åÅ∞
Siãπ P^è•i`« HÍ~°∞¤Å∞ L<åfl~Ú.
(ÅHõÅΔ "≥∞„\˜H@± #∞flÅÖ’)
Hõh㨠=∞^ŒÌ`«∞ ^èŒ~°‰õΩ =i, "≥ÚHõ¯*Á#fl, W`«~° ã¨O=`«û~°O ѨO@ ã¨OIIÖ’ Pi÷Hõ ã¨OIIÖ’
`«$}^è•<åºÅ∞, ѨѨC^è•<åºÅ ¿ãHõ~°}: ¿ãHõiOz# aÜ«∞ºO ѨOÑ≤}K© ãÕ ≤# aÜ«∞ºO
=iH˜ y@∞ìÉÏ@∞ ^èŒ~° JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO Hõh㨠2008–09 90.28 34.33
=∞^Œú`«∞ ^èŒ~° (ZOZãπÑ≤)#∞ Hõ@∞ìk@ìOQÍ J=∞Å∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ 2009–10 15.51 24.17
K«~°ºÅ∞ KÕѨ\ ˜ìOk. „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ÖËx =i (2009 _çÃãO|~ü 31 <å\˜H˜)
=¸ÅO : áœ~°ã¨~°Ñ¶¨~åÅ âßY
^è•<åºxfl H˘#∞QÀÅ∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO „Ѩ=∂}ÏÅ#∞,
^èŒ~°Ö’ HÀ`«Å#∞, Hõh㨠=∞^Œú`«∞ ^èŒ~°Å#∞ ã¨=iOzOk.
=∂Ô~¯\ò WO@Ô~fi#¬<£ 㑯"£∞ :
<å}º`« „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ L#fl ÃѶ~Ú~ü
Le¡QÆ_»¤Å∞, zO`«Ñ¨O_»∞, HõOkѨѨC, q∞#ѨѨC,
Ü«∂=ˆ~*ò HÍfie\© (ZѶπZ‰õĺ)#∞ Hõ@∞ìk@ìOQÍ J=∞Å∞
ÃÑã¨~°Ñ¨Ñ¨C "≥Ú^ŒÅQÆ∞ x`åº=ã¨~° =ã¨∞Î=ÙÅ ^èŒ~°Å#∞ |Ç≤Ï~°OQÆ
KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ K«~°ºÅ∞ KÕѨ\ ˜ìOk. „Ѩ=∂}ÏʼnõΩJ#∞QÆ∞}OQÍ ÖËx =∂Ô~¯\òÖ’ xÜ«∞O„uOz, qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞
=i ^è•<åºxfl H˘#∞QÀÅ∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO „Ѩ=∂}ÏÅ#∞, ^è Œ ~ ° Å Ö’ JO^Œ * Ë Ü « ∞ _» O `À áê@∞, "å\˜ x KÒHõ ^ è Œ ~ ° Å
^èŒ~°Ö’ HÀ`«Å#∞,Hõh㨠=∞^Œú`«∞ ^èŒ~°Å#∞ ã¨=iOzOk. ^Œ∞HÍ}ÏÅ∞, Ô~·`«∞|*Ï~°¡Ö’ ã¨aû_ô ^èŒ~°Å‰õΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’
<å}º`« „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ L#fl ÃѶ~Ú~ü LOKÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω ~åR „Ѩ É è í ∞ `« fi O =∂Ô ~ ¯\ò WO@Ô ~ fi#¬<£
Ü«∂=ˆ~*ò HÍfie\© (ZѶπZ‰õĺ) =i ^è•<åºxfl Hõh㨠=∞^Œú`«∞^èŒ~° HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ KÕѨ\ ˜ìOk. 2008–09 HÍÅOÖ’ =∂Ô~¯\ò
J~Ú# ~°∂.980 („ˆQ_£-U), ~°∂.950 (™ê^è•~°}) {É’#ãπ WO@Ô~fi#¬<£ PѨˆ~+¨<£û „H˜O^Œ HõOkѨѨC, áê=∂~ÚÖò#∞
KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}ÏÅ∞, Ô~·`«∞ |*Ï~°¡ ^•fi~å ã¨~°Ñ¶¨~å KÕã≤Ok.
~°∂.50 (H˜fiO\ÏÖò‰õΩ) `«QÆæ‰õΩO_® „ѨÉèí∞`«fi ã¨Oã¨÷Å∞ ^è•<åºxfl
ã¨~°Ñ¶¨~å KÕã≤# =ã¨∞Î=ÙŠѨi=∂}ÏÅ∞, ^èŒ~°Å∞, JOkOz#
H˘#∞QÀÅ∞ KÕÜ«∞_»"Õ∞ H͉õΩO_®,Ô~·ãπ q∞Å¡~°∞¡H˘#∞QÀÅ∞KÕ¿ã ã¨aû_ôÅ#∞ >Ë|∞Öò 4.7Ö’ K«∂_»O_ç.
q^èŒOQÍ ‰õÄ_® „ѨÉèí∞`«fiO K«~°ºÅ∞ KÕѨ\ ˜ìOk. 2008–09,
2009–10 Pi÷ H õ 㨠O =`« û ~åÅÖ’ Hõ h 㨠=∞^Œ ú ` « ∞ ^è Œ ~ ° >Ë|∞Öò 4.7
(ZOZãπÑ≤) „ѨÉèí∞`«fi ã¨Oã¨÷Å∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕã≤# =i, "≥ÚHõ¯*Á#fl ã¨aû_ô ^èŒ~°Å‰õΩ JO^Œ*Ëã≤# =ã¨∞Î=ÙÅ
^è•<åºÅ q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 4.5Ö’ K«∂_»=K«∞Û. q=~åÅ∞
=ã¨∞=Î Ù qxÜ≥∂QÆ Ñ¨OÑ≤}©
>Ë|∞Öò 4.5 ^•~°∞xH˜ KÕã#≤ q
Hõh㨠=∞^Œú`«∞ ^èŒ~°‰õΩ ¿ãHõiOz# =i, JOkOz#^è~Œ ° (H˜fiO\ÏÖòû)
"≥ÚHõ¯*Á#fl HõOkѨÑC¨ 30.00 1,012 ZO.\˜.
(ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÅÖ’) (H˜Ö’/~°∂)
^è•#ºO 2008–09 2009–10 áê=∂~ÚÖò 35 98,489 ZO.\˜.
(17.01.2010=~°‰õΩ)
=i 11.61 0.63 (b/~°∂)
"≥ÚHõ¯*Á#fl 1.76 -- =¸ÅO : áœ~°ã¨~°Ñ¶¨~åÅ âßY
=¸ÅO : áœ~°ã¨~°Ñ¶¨~åÅ âßY

17
 =º=™êÜ«∞O, ^•xJ#∞|O^èŒ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞
=º=™êÜ«∞O :
W\©=Å HÍÅO x¿ãÎ[Hõ~° Ѩiã≤÷`«∞Å∞ Z^Œ∞Ô~·#ѨÊ\˜H©,
Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’ ^•x ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO „Hõ=∞OQÍ `«QÆ∞æ`«∞#flѨÊ\˜H©
~åROÖ’x/ ^Õ â ◊ O Ö’ 60âß`« O =∞Ok „Ѩ [ ʼnõ Ω <Õ \ ˜ H ©
=º=™êÜ«∞"Õ∞ „Ѩ^è•# r=<å^è•~°O. „âßq∞Hõ â◊H˜ÎH˜ PǨ~°Éèí„^Œ`«,
Láêkè HõeÊ™ÈÎOk. 11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’
=º=™êÜ«∞ ~°OQÆO <åÅ∞QÆ∞ âß`«O =$kú ™êkèOKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ
x~°‚~ÚOKå~°∞. nxx KÕ~°∞HÀ"åÅO>Ë =º=™êÜ«∞ P^•Ü«∂Å∞
„Hõ=∞OQÍ ÃÑ~°QÍe. D ~°OQÆOÖ’ J^Œ#OQÍ L#fl „âßq∞Hõ
â◊ H ˜ Î „Ѩ ` åº=∂flÜ« ∞ „QÍg∞} =º=™êÜÕ ∞ `« ~ ° ~° O QÆ O Ö’
ÖÏÉèí^•Ü«∞Hõ"≥∞ÿ# Láêkè J=HÍâßÅ#∞ JOkѨÙK«∞ÛHÀ"åe.
nxH˜ |Å"≥∞ÿ# =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞ÔHàı¡ J#∞ã¨O^è•#OHÍ"åe.
W\©=Å HÍÅOÖ’ KÕѨ\ ˜ì# =º=™êÜ«∞, ™êQÆ∞h\˜ q^è•<åÅ∞
PǨ  ~° Ѩ O @Å L`åÊ^Œ H õ ` « # ∞ ÃÑOK« _ » O `À áê@∞, D
J#∞ã¨O^è•<åÅ#∞™ê÷Ñ≤OK«_»O, "å\˜x |Ö’¿Ñ`«O KÕÜ«∞_»OÃÑ·
‰õÄ_® „Ѩ`ÕºHõ ^Œ$+≤ì™êiOKå~Ú. "Õ~°∞â◊#QÆ, q∞iÛ, ѨuÎ, K≥~°‰õΩ
=O\˜ "å}˜[º ѨO@Å∞, Jxfl ~°HÍŠѨO_»¡`À@ʼnõΩ ~åR
„ѨÉèí∞`«fiOÃÑ^ŒÌÑ‘@ "Õã¨∞Î#fl <ÕѨ^䌺OÖ’ W@∞=O\˜ =º=™êÜ«∞
~° O QÆ kfifÜ« ∞ J#∞㨠O ^è • <åÅ∞ „áê^è • #º`«
ã¨O`«iOK«∞‰õΩ<åfl~Ú.
Éèí∂qxÜ≥∂QÆO:
~åRO "≥Ú`«ÎO Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚O 275.04 ÅHõΔÅ
ÃÇÏHÍì~°∞¡, Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚O "≥Ú`«ÎOÖ’ 39.8 âß`«O xHõ~°
™êQÆ∞ qã‘Î~°‚O H˜O^Œ LO_»QÍ, 22.6 âß`«O J_»=ÙÅ H˜O^Œ,
9.6 âß`«O c_»∞ Éèí∂=ÚÅ H˜O^Œ, 9.6 âß`«O =º=™êÜÕ∞`«~°
J=ã¨~åÅ H˜O^Œ, 7.5 âß`«O K«q\˜ <ÕÅÅ∞H˜O^Œ L<åfl~Ú.
q∞ye# 10.9 âß`«O Éèí∂=ÚÅ∞ (W`«~° c_»∞ Éèí∂=ÚÅ∞,
|O[~°∞ Éèí∂=ÚÅ∞, ѨzÛHõ "≥∞ÿ^•<åÅ∞, `À@ ѨO@Å∞,
`ÀѨÙÅ∞) H˜O^Œ L<åfl~Ú.
=~°¬áê`«O:
~åRO á⁄O^Õ "åi¬Hõ =~°¬áê`«OÖ’ 70 âß`«O <≥·~°∞u
~°∞`«∞Ѩ=<åÅ ^•fi~å<Õ á⁄O^Œ∞`ÀOk. 2009-10 <≥·~°∞u
~°∞`«∞Ѩ=# HÍÅOÖ’ ~åROÖ’ 454 q∞.g∞. ™ê^è•~°}
=~°¬áê`«O #"≥∂^Œ~ÚOk. Wk ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O 624
q∞.g∞. HõO>Ë 27 âß`«O `«‰õΩ¯=. Dâß#º ~°∞`«∞Ѩ=<åÅ
18
HÍÅOÖ’ ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O 224 q∞.g∞. =~°¬áê`«O HÍQÍ,
2009-10Ö’ 185 q∞.g∞. =~° ¬ áê`« O =∂„`« " Õ ∞
#"≥∂^Œ~ÚOk. Wk ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O HõO>Ë 17âß`«O
`«‰õΩ¯=.
qã‘Î~°‚O, L`«ÊuÎ:
2009–10 JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O PǨ~° ^è•<åºÅ ™êQÆ∞
qã‘Î~°‚O 2008–09 HõO>Ë 42.73 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡ `«‰õΩ¯=.
PǨ~° ^è•<åºÅ L`«ÊuÎ 2008-09 ã¨O=`«û~°O HõO>Ë
105.82 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ `«‰õΩ¯=. aÜ«∞ºO L`«ÊuÎ 2008-
09 HõO>Ë 83.80 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ `«‰õΩ¯=x JOK«<å "Õâß~°∞.
2009-10 YsѶπ „ѨHÍ~°O 2008-09 HõO>Ë aÜ«∞ºO ™êQÆ∞
qã‘Î~°‚O 28.03 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡ `«‰õΩ¯=x JOK«<å.
2009–10 YsѶπÖ’ PǨ~° ^è•<åºÅ ™êQÆ∞qã‘Î~°‚O
42.75 ÅHõ Δ Å ÃÇÏHÍì ~ ° ¡ Hõ O >Ë `« ‰ õ Ω ¯= JOK« < å. HÍQÍ,
2008–09Ö’ 67.00 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ Ñ¨_çáÈ~ÚOk.
"Õ~°∞â‹#QÆ ™êQÆ∞qã‘Î~°‚O 13.34 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡ #∞O_ç 17.34
ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ ÃÑiyOk. 2009–10Ö’ 105.62 ÅHõΔÅ
@#∞flÅ PǨ~°^è•<åºÅ∞ L`«ÊuÎ JOK«<åÅ∞ "Õâß~°∞.
ѨO@ WO>ˇxû\© :
ã¨∂÷ŠѨO@ qã‘Î~å‚xH˜, xHõ~° ѨO@ qã‘Î~å‚xH˜ QÆÅ
=∞^茺 x+¨ÊuÎx „HÍÑπ WO>ˇxû\© JO\Ï~°∞. 2008–09
ã¨O=`«û~åxH˜ „HÍÑπ WO>ˇxû\© 1.27QÍ ÖˇH˜¯OKå~°∞.
~åROÖ’ ã¨∂÷Å ™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO Hõey# qã‘Î~°‚O
2007-08Ö’ 62.85 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡ HÍQÍ, 2008–09
<å\˜H˜ Wk 7.3 âß`«O ÃÑiy 67.41ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ
KÕ~°∞‰õΩOk.
xHõ~° ™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO QÆÅ Éèí∂=ÚÅ∞ qã‘Î~°‚O
2007–08Ö’ 46.44 ÅHõ Δ Å ÃÇÏHÍì ~ ° ∞ ¡ LO_» Q Í,
2008–09Ö’ 3.8 âß`«O ÃÑiy 48.81 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ
ÃÑiyOk.
Éèí∂ Hõ=∞`åÅ∞ :
Éèí∂ Hõ=∞`åʼnõΩ ã¨O|OkèOz# _Õ\Ï#∞ 1970–71
#∞O_ç <åÅ∞QÆ∞ ã¨O=`«û~åʼnõΩ XHõ™êi Éèí∂ Hõ=∞`åÅ Ãã#ûãπ
~°∂ѨOÖ’ ¿ãHõiã¨∞Î<åfl~°∞.z=i ™êiQÍ 2005–06Ö’ D
_Õ \ Ï#∞ ¿ãHõ i OKå~° ∞ . 2000–01Ö’ ~åROÖ’ 㨠Q Æ @ ∞
Éèí∂Hõ=∞`« qã‘Î~°‚O 1.25 ÃÇÏHÍì~°∞¡ HÍQÍ, 2005–06<å\˜H˜
1.20 ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ Ñ¨_çáÈ~ÚOk.
 =º=™êÜ«∞ P^•Ü«∂Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°KÕO^Œ∞‰õΩ ã¨∂÷Å
~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎÖ’ =º=™êÜ«∞ ~°OQÆ "å\Ï#∞ ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ
~åR =º=™êÜ«∞ âßY ZO`«QÍ<À Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk.
q∞+¨<£ =∞iÜ«Ú =ӺǨÅ∞ :
`«‰Ωõ ¯= ™êQÆ∞ Y~°∞Û^•fi~å xÅHõ_#·≥ =º=™êÜ«∞ L`«ÊuÎx
™êkèOK«_»O, `«^•fi~å Ô~·`«∞ ~å|_ç ÃÑOKåÅ<Õ ÅHõΔ ºO`À
=º=™êÜ«∞ âßY kQÆ∞= =ӺǨÅ#∞ J#∞ã¨i™ÈÎOk.
) qã¨Î~°} q^è•<åxfl ѨÙ#~°fi ºã‘÷HõiOK«_»O
) J^è Œ ∞ <å`« # =º=™êÜ« ∞ „Ѩ Ü ≥ ∂ QÍÅÖ’ Ô ~ · ` « ∞ Å#∞
ã¨OѨ#∞flÅ#∞ KÕÜ«∞_»O
) LѨÜ≥∂QÆHõ~°"≥∞ÿ# J^èŒ∞<å`«# ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝<åxfl
JO^Õ * Ë Ü « ∞ _» O ^•fi~å =º=™êÜ« ∞ âßY ã≤ | ƒOk
™ê=∞~å÷ºxfl ÃÑOá⁄OkOK«_»O.
) ã¨HÍÅOÖ’ W<£Ñ¨Ù\ò ã¨~°Ñ¶¨~å‰õΩ Ç¨g∞ W=fi_»O
) W<£Ñ¨Ù\òû#∞ „Hõ=∞|núHõiOK«_»O, <å}º`åxÜ«∞O„`«}
) Éèí∂™ê~° ѨsHõΔÅ P^è•~°OQÍ Z~°∞=ÙÅ qxÜ≥∂QÍxH˜
ã≤á¶ê~°ã¨∞Å∞
) q`« Î # L`« Ê uÎ Ö ’ 㨠fi Ü« ∞ O 㨠= ∞$kú ™êkè O KÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω
Ô~·`«∞Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O.
) ã¨g∞Hõ$`« áœ+≤ªHÍÅ x~°fiǨÏ} (SZ<£ZO), ã¨g∞Hõ$`«
ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å x~°fiǨÏ} (SÑ≤ZO), ã¨=∞~°÷=O`«"≥∞ÿ#
h\˜ Ü«∂[=∂#ºO "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜ ^•fi~å ã¨g∞Hõ$`«
ѨO@Å Ü«∂[=∂<åºxfl ÃÑOá⁄OkOK«_»O.
) „ѨѨOK« =∂Ô~¯\ò _ç=∂O_£‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ L`«ÊuÎx
ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ ã¨Ç¨Ï[ ™êQÆ∞ Ѩ^Œú`«∞Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O.
) lO‰õΩ Ö’áêxfl ã¨i KÕÜ«∞_»O
) L`åÊ^ŒHõ`«#∞ ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_®xH˜ ã¨=∞™êº`«‡Hõ <ÕÅÅ#∞
uiy™êQÆ∞Ö’H˜ `Õ=_»O.
) =º=™êÜ«∞ Éèí∂=ÚÅ Jaè=$kúH˜, Ѩ~åº=~°} ã≤÷~°`åfixH˜
"å@~üÃ+_£ q^è•<åxfl J#∞ã¨iOK«_»O ^•fi~å ã¨Ç¨Ï[
=#~°∞Å Ü«∂[=∂<åºxfl J#∞ã¨iOK«_»O
) Hõ~°∞=Ù, =~°^ŒÅ∞,=_»QÆO_»¡ "å#Å ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ qѨ`«∞Î
x~°fiǨÏ}
) `«‰õΩ¯= JáêÜ«∞O, `«‰õΩ¯= Y~°∞ÛQÆŠѨO@Å™êQÆ∞#∞
„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O
) =ºÜ« ∞ xÜ« ∞ O„`« } =º=™êÜ« ∞ Ѩ ^ Œ ú ` « ∞ Å HÀ㨠O
Ü«∂O„fHõ~°}
) =º=™êÜ«∞O, ^•xJ#∞|O^èŒ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ ™êOˆHuHõ,
Ѩ ~ ° º "Õ H õ Δ } Ï „Ѩ Ü ≥ ∂ [<åÅ#∞ á⁄O^Õ O ^Œ ∞ ‰õ Ω
Ô~·`«∞q∞„`«„QÆ∂ѨÙÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O
) Ô~·`«∞ÅO^ŒiH© =º=™êÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨u ÅaèOKÕÖÏ KÕÜ«∞_»O
) =∞Ç≤ÏàÏ ™êkèHÍ~°`«, Öˇ·OyHõ `«∞ź`«
19
) WO@Ô~fl\ò ¿ã=Å ^•fi~å Ô~·`«∞ʼnõΩ Ñ¨O@ L`«ÊuÎ, W<£Ñ¨Ù\ò
ã¨~°Ñ¶¨~å, =∂Ô~¯\˜OQ∑ =O\˜ "å\˜ÃÑ· U ~ÀAHÍ~ÀA
ã¨=∂Kå~åxfl JOkOK«_»O
L`åÊ^ŒHõ ™ê÷~ÚÅ#∞ ÃÑOá⁄OkOK«_»O :
) =º=™êÜ«∞ Ѩiã≤÷`«∞Å P^è•i`«∞`«ÊuÎ „Ѩ}ÏoHõÅ#∞
Jaè = $kú KÕ Ü « ∞ _» O ^•fi~å Ѩ O @ L`« Ê ^Œ H õ ` « # ∞
ÃÑOá⁄OkOK«_»O.
) 㨠= ∞~° ÷ = O`« " ≥ ∞ ÿ # q㨠Π~ ° } HÍ~° º „Hõ = ∂Å ^•fi~å
"≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ i z# ™êOˆ H uHõ Ѩ i *Ï˝ < åÅ#∞
qã¨ÎiOѨ*ËÜ«∞_»O
) SZ<£ZO, SÑ≤ZO, h\˜ Ü«∂[=∂#ºO, áÈãπì ǨÔ~fiãπì
>ˇ H ÍflÅrãπ =O\˜ "≥ ∞ ~° ∞ Ô Q · # Ѩ O @ Ü« ∂ [=∂#º
Ѩ^Œú`«∞ÅÖ’ Ô~·`«∞ʼnõΩ J=QÍǨÏ# HõeÊOK«_»O ^•fi~å
L`«ÊuÎ =ºÜ«∂xfl `«yæOK«_»O.
) ™êQÆ∞ =ºÜ«∂xfl `«yæOK«_®xH˜ "≥∞~°∞ÔQ·# =º=™êÜ«∞
Ѩ^Œú`«∞Å#∞, Ü«∞O„`åÅ#∞ JO^Œ*ËÜ«∞_»O
) aè#fl ѨO@Å HÍ~°º„Hõ=∂xfl J=∞Å∞KÕÜ«∞_»O
) Hõ~°∞=ÙÅ∞, =~°^ŒÅ∞, `«∞á¶ê#¡ =O\˜ „ѨHõ$u "≥·Ñ¨s`åºÅ
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ѨÙ#~å"åã¨O HõeÊOK«_»O, „Ѩ`åº=∂flÜ«∞
ѨO@Å W<£Ñ¨Ù\òû JO^Œ*ËÜ«∞_»O ^•fi~å Ô~·`«∞ʼnõΩ
ã¨Ç¨ÏHõiOK«_»O.
) =~°¬^è•~° „áêO`åʼnõΩ *ÏfÜ«∞ "å@~üÃ+_£ Jaè=$kú
„áê*ˇ H ± ì (Z<£ _ » | ∞¡ º_ç Ñ ≤ P ~ü Z )#∞ "≥ ∞ @ì Éè í ∂ =ÚÅ
=º=™êÜ«∂aè=$kúH˜ J=∞Å∞ KÕÜ«∞_»O
) Éèí∂™ê~° ѨsHõΔÅ P^è•i`« Z~°∞=ÙÅ qxÜ≥∂QÍxfl
„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O, ѨzÛ~˘>ˇì, =s‡ HõOáÈãπì "å_»HÍxfl
ÃÑOK« _ » O , 㨠= ∞™êº`« ‡ Hõ <Õ Å Ö’¡ ™êQÆ ∞ #∞
ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_»O, ã¨∂HõΔ ‡ áÈ+¨Hõ Ö’áêÅ#∞ ã¨ik^ŒÌ_»O
=O\˜ K«~°ºÅ ^•fi~å Éèí∂™ê~åxfl "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°K«_»O.
) J`« º kè H õ =∞Ok Ô ~ · ` « ∞ ʼnõ Ω , H“Å∞^•~° ∞ ʼnõ Ω
Ѩ~°Ñ¨u™œHõ~°ºO JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_ÕÖÏ K«∂_»@O.
=ÚYº"≥∞ÿ# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ :
P^Œ~°≈Ô~·`«∞ :
=º=™êÜ«∞ qã¨Î~°} ¿ã=Å#∞ |Ö’¿Ñ`«O KÕ¿ã ^Œ$+≤ì`À
„ѨÉèí∞`«fiO P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å#∞ xÜ«∞q∞OKåÅx x~°‚~ÚOzOk. g~°∞
„QÍ=∞ ™ê÷~ÚÖ’ ÃѶã≤e>Ë@~°∞¡QÍ =º=ǨÏi™êÎ~°∞. ~å„+¨ìOÖ’
50,000 =∞Ok P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å#∞ xÜ«∞q∞OKåÅx „Ѩ}ÏoHõ
~°∂á⁄OkOK«QÍ 49,161 =∞Okx xÜ«∞q∞OKå~°∞. „Ѩu
200, 250 Éèí∂Hõ=∞`åʼnõΩ XHõ P^Œ~°≈Ô~·`«∞#∞ U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~°∞.
10= `«~°QÆu LfÎ~°∞‚_≥· LO_ç, =∞Oz Hõ=¸ºxˆH+¨<£ <≥·Ñ¨Ù}ºO
Hõ e y# 40 㨠O =`« û ~åŠ֒Ѩ Ù =Ü« ∞ 㨠∞ ûQÆ Å "åix
P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å∞QÍxÜ«∞q∞™êÎ~°∞. P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å∞ =º=™êÜ«∞ âßY
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl á⁄ÅO|_ç, q`«Î#„QÍ=∞ HÍ~°º„Hõ=∞O, N™êQÆ∞,
=s‡ HõOáÈãπì, ™êO„^Œ =º=™êÜ«∞O =O\˜ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’
K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæO@∞<åfl~°∞. Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ âßY, L^•º#=<åÅ
âßY, Ѩ@∞ì™êQÆ∞, K«ÔH¯~°, „\Ï<£ûHÀ,™êQÆ∞h\˜, =∂Ô~¯\˜OQ∑,
ÉϺO‰õΩÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ J#∞ã¨O^è•# Hõ~°ÎÅ∞QÍ
=º=ǨÏiã¨∞Î<åfl~°∞. <ÕÅÅ ~°HÍÅ∞, ѨO@ŠѨikè,Q˘„Ô~Å∞
P=ÙÅ∞,KÕѨÅK≥~°∞=ÙÅ∞, Ѩ~°Ñ¨u ÅÉèíºO =O\˜ q=~åÅ`À
‰õÄ_ç# il+¨ì~°¡#∞ ‰õÄ_® P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
*’#Öò Ѩiâ’^èŒ# =∞iÜ«Ú qã¨Î~°} ã¨ÅǨ
=∞O_»e ã¨=∂"Õâ◊O ([_£P~üWZã≤) :
ѨO@Å Ü«∂[=∂<åºxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# =ӺǨÅ#∞
K« i ÛOKÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω =º=™êÜ« ∞ qâ◊ fi q^•ºÅÜ« ∞ O`˘q∞‡k
=º=™êÜ«∞ j`À+¨‚ã≤÷u *’#¡Ö’ ѨO@ xѶ¨Ù}∞Å#∞, =º=™êÜ«∞
âßY qã¨Î~°} ã≤|ƒOkx, ZOÑ≤Hõ KÕã≤#Ô~·`«∞Å#∞ PǨfixOz
[_£P~üWZã≤ ã¨=∂"ÕâßÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOzOk.
P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å <≥Å"ås ã¨=∂"ÕâßÅ∞ :
~å#∞#fl <≥ Å ‰õ Ω J=㨠~ ° " ≥ ∞ ÿ # „Ѩ } ÏoHõ # ∞
~°∂á⁄OkOKÕO^Œ∞‰õΩ =∞O_»ÅOÖ’x P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å#∞ PǨfixOz
<≥ÅÖ’x „Ѩu=¸_»= ™È=∞"å~°O <å_»∞ =º=™êÜ«∞âßY, ^•x
J#∞|O^èŒ âßYÅ ã≤|ƒOk =∞O_»Å ˆHO„^ŒOÖ’ ã¨=∂"ÕâßÅ∞
x~° fi Ç≤ Ï ã¨ ∞ Î < åfl~° ∞ . WO^Œ ∞ Ö’ P^Œ ~ ° ≈ Ô ~ · ` « ∞ Å J#∞Éè í " åÅ#∞
`≥ Å ∞㨠∞ ‰õ Ω x, Éè í q +¨ º `ü „Ѩ } ÏoHõ # ∞ ~° ∂ á⁄Ok㨠∞ Î < åfl~° ∞ .
P^Œ~°≈Ô~·`«∞ʼnõΩ áê_çѨO@Å∞ =∂ºQÆ*ˇ·#¡#∞ „ѨÉèí∞`«fiO ѨOÑ≤}©
KÕã¨∞ÎOk. D =∂ºQÆ*ˇ·#¡##∞ ™ê^è•~°} Ô~·`«∞Å∞ 10 ~°∂áêÜ«∞Å
<å=∞=∂„`«Ñ¨Ù ~°∞ã¨∞O K≥e¡OK« á⁄O^Œ=K«∞Û.
qã¨Î~°} ã≤|ƒOk, âßG"Õ`«ÎÅ <≥Å"åi ˆHΔ„`«
ã¨O^Œ~°≈# :
„Ѩu "≥Ú^Œ\ ˜ â◊x"å~°O =º=™êÜ«∞ âßY ã≤|ƒOk,
_ç Z \ ˜ \ ˜ ÃãO@~ü âßG"Õ ` « Î Å ∞ 㨠O |Okè ` « „QÍ=∂Å
P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å`À HõÅã≤ Ô~O_»∞, =¸_»∞„QÍ=∂ÅÖ’ ѨO@
á⁄ÖÏÅ#∞ ã¨O^Œi≈ã¨∞Î<åfl~°∞. JHõ¯_ç Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ |\˜ì Ô~·`«∞ʼnõΩ
™êOˆHuHõ ¿ã=Å∞ JOkã¨∞Î<åfl~°∞.
áê_çѨO@Å∞ :
=º=™êÜ«∞ =∂ã¨Ñ¨„uHõ 'áê_çѨO@Å∞—Ö’ =∂~°∞ÊÅ∞,
KÕ~°∞ÊÅ∞ KÕã≤ JO^Œ∞Ö’ Ô~·`«∞ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# Jxfl âßYÅ
#∞O_ç PiìHõÖòû, ã¨O^ÕâßÅ#∞ „ѨK«∞iã¨∞Î<åfl~°∞. nx`À áê@∞
20
Ѩ O _» ¡ ` À@Å∞, Ѩ @ ∞ì Ѩ i „â◊ = ∞, Ѩ â ◊ √ áÈ+¨ } , KÕ Ñ ¨ Å
K≥~°∞=ÙÅ∞,™êQÆ∞h~°∞ ÉϺOH˜OQ∑‰õΩ ã¨O|OkèOz PiìHõÖòû ‰õÄ_®
„ѨK«∞iã¨∞Î<åfl~°∞.
Éèí∂™ê~° ѨsHõΔ :
Éè í ∂ q∞Ö’ L#fl áÈ+¨ H ÍÅ#∞ JOK« < å
"Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ,Z~°∞=ÙÅ "å_»HÍxfl ã≤á¶ê~°ã¨∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ Éèí∂™ê~°
ã¨sHõΔÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞. =∞# ~åROÖ’ 22 lÖÏ¡ Éèí∂™ê~° ѨsHΔÍ
ˆHO„^•Å∞, 2 „áêOfÜ«∞ Éèí∂™ê~° ѨsHΔ͈HO„^•Å∞, 4 ã¨OKå~°
Éèí∂™ê~° ѨsHΔÍ ˆHO„^•Å∞, 57 =º=™êÜ«∞ =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©
Ѩ s HΔ Í ˆ H O„^•Å∞ L<åfl~Ú. Éè í ∂ ™ê~° Ѩ s Hõ Δ Ö ’ q^Œ ∞ º`ü
HõO_»Hõìq\©, Ñ≤ÃÇÏKü (P=∞¡/HΔÍ~°QÆ∞} ã¨∂z), ã¨∂÷Å áÈ+¨HÍÖˇ·#
#„`«[x, ÉèÏã¨fi~°O, á⁄\Ï+≤Ü«∞O ™ê÷~ÚÅ#∞ JOK«<å "Õ™êÎ~°∞.
lÖÏ¡ ™ê÷~Ú Ñ¨sHΔ͈HO„^•Å∞ g\˜H˜ `À_»∞ ã¨∂HõΔ ‡ áÈ+¨HÍÖˇ·#
lO‰õΩ, W#∞=Ú,~åy, =∂OQÆhã¨∞ ™ê÷~ÚÅ#∞, h\˜x ‰õÄ_®
qâı¡+≤™êÎ~°∞.
ã≤OyÖò qO_À _»Ü«∂QÀflã≤ìH± 㑯"£∞ „H˜O^Œ lÖÏ¡
Éèí∂™ê~° ѨsHõΔ ÖË|ˆ~@sÅ (Zãπ.\˜ZÖò) U~åÊ@∞:
JnèHõ$`« „ѨÜ≥∂QÆâßÅÅ∞ ÖËxKÀ@ 19 q`«Î# ѨsHõΔ
ˆHO„^•Å∞, 17 Z~°∞=ÙŠѨsHΔÍ ˆHO„^•Å∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
D ѨsHΔ͈HO„^•ÅÖ’ q`«Î# âßOÑ≤à◊¡#∞, Z~°∞=ÙÅ âßOÑ≤à◊¡#∞
qâı¡+≤™êÎ~°∞. Ô~·`«∞Å∞, _ôÅ~°∞¡, L`«ÊuÎ^•~°∞Å∞ ÖË^• =∞Ô~=Ô~·<å
㨈~ q`«Î<åÅ∞, Z~°∞=ÙÅ âßOÑ≤à◊¡#∞ ѨsHõΔKÕ~ÚOK«∞HÀ=K«∞Û.
q`«Î<åŠѨOÑ≤}© :
2009 YsѶπ ã‘[#∞Ö’ 17 ÅHõΔÅ H˜fiO\Ïà◊¡ q`«Î<åÅ∞
ã¨aû_ô H˜O^Œ ѨOÑ≤}© KÕÜ«∂Åx JOK«<å "ÕÜ«∞QÍ, 13.14
ÅHõΔÅ H˜fiO\Ïà◊¡ q`«Î<åÅ#∞ ѨOÑ≤}© KÕâß~°∞. nx ã¨aû_ô qÅ∞=
~°∂.153.23 HÀ@∞¡. ~°cã‘[<£Ö’ 16.66 ÅHõΔÅ H˜fiO\Ïà◊§
q`«Î<åÅ∞ ѨOÑ≤}© KÕÜ«∂Åx JOK«<å "ÕÜ«∞QÍ 11.08 ÅHõΔÅ
H˜fiO\Ïà◊√§ ѨOÑ≤}© KÕ™ê~°∞.
Z~°∞=ÙÅ q^è•#O :
2008–09 ã¨O=`«û~°OÖ’ "≥Ú`«ÎO 30.70 ÅHõΔÅ
"≥∞„\˜H± @#∞flÅ áÈ+¨Hõ Z~°∞=ÙÅ∞ J=ã¨~=° ∞x `ÕeOk. WO^Œ∞Ö’
YsѶπ ã‘[<£‰õΩ 16.05 ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÅ∞, ~°c ã‘[<£‰õΩ
14.65 ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÅ∞ J=ã¨~°O. áÈ+¨HÍÅ "åsQÍ
#„`«[x 17.20 ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÅ∞, ÉèÏã¨fi~°O 8.52
ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÅ∞, á⁄\Ï+≤Ü«∞O 4.98 ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H±
@#∞flÅ∞ J=ã¨~°O.
 >Ë|∞Öò 5.1 _ç=∂O_£ ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. P^èŒ∞xHõ Ѩ^Œú`«∞Å∞, Ü«∞O„`åÅ =Å¡
™êQÆ ∞ ™ê=∞~° ÷ º O ÃÑ~° Q Æ _ » O `Àáê@∞,™êQÆ ∞ =ºÜ« ∞ O‰õ Ä _®
2009Ö’ Z~°∞=ÙÅ qxÜ≥∂QÆO `«QÆæ`ÀOk. =∂Ô~¯\ò J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ L`«Ê`«∞ÎÅ
(ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÖ’¡) <å}º`« ‰õÄ_® ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. ™êQÆ∞ KÕ¿ã ѨO@ ~°HÍÅ∞, <ÕÅ
L`«ÊuÎ 2009 YsѶπ ~°c "≥Ú`«ÎO ã≤÷uQÆ`«∞Å∞ ™ê÷xHõ Ѩiã≤÷`«∞Å∞, J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ
qxÜ≥∂QÆO qxÜ≥∂QÆO qxÜ≥∂QÆO =º=™êÜ«∞ âßY PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ~åR P„QÀ WO_»„ã‘ãì π _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò
Ü«¸iÜ«∂ 13.50 14.00 24.22
_çZÑ≤ 5.00 3.80 9.57 HÍ~˘Êˆ ~ +¨ < £ ^•fi~å =º=™êÜ« ∞ Ü« ∞ O„`åÅ#∞ Ô ~ · ` « ∞ ʼnõ Ω
ZOFÑ≤ 3.25 3.30 5.55 JOkã¨∞Î<åfl~°∞. ~°∂. 45,000Å QÆi+¨ì Ѩiq∞u`À 50 âß`«O
ZãπZãπÑ≤ 1.50 0.95 2.02 =~°‰õΩ ~å~Úf ^èŒ~°ÅÃÑ· g\˜x JO^Œ*Ëã¨∞Î<åfl~°∞. D Ѩ^äŒHõO
HÍOÃÑH¡ û± 11.50 8.43 16.81 „H˜O^Œ ™êkèOz# „ѨQÆux >Ë|∞Öò 5.3Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
Z~°∞=ÙÅ∞
W`«~° Z~°∞=ÙÅ∞ 1.00 0.75 1.52 >Ë|∞Öò 5.3
"≥Ú`«ÎO 35.75 29.53 59.69 =º=™êÜ«∞ Ü«∞O„`åÅ ã¨~°Ñ¶¨~å
=¸ÅO : =º=™êÜ«∞ âßY
ã¨O=`«û~°O ÅaÌ^•~°∞Å ã¨OYº ã¨aû_ô =ºÜ«∞O
ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å∞ : (~°∂.ÅHõΔÖ’¡)
2009-10 HÍÅOÖ’ 2009 U„Ñ≤Öò #∞O_ç _çÃãO|~ü 2000–01 6,590 253.38
=~°‰õΩ "≥ÚHõ¯Å ã¨O~°HõΔ}‰õΩ 226 "≥∞„\˜H± @#∞flŠѨÙ~°∞QÆ∞ 2001–02 9,342 333.41
2002–03 47,390 596.35
=∞O^Œ∞Å#∞ qxÜ≥∂yOKå~°∞. Wk iHÍ~°∞¤ ™ê÷~Ú J`«ºÅÊ 2003–04 50,000 1664.50
qxÜ≥∂QÆO HÍ=_»O QÆ=∞<å~°›O. ~åROÖ’ ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å∞ 2004–05 47,568 2290.94
qxÜ≥∂QÆ ^èÀ~°}˜x >Ë|∞Öò 5.2Ö’ K«∂_»=K«∞Û. 2005–06 73,140 3625.34
2006–07 92,929 5230.66
>Ë|∞Öò 5.2 2007-08 70,306 4,349.15
~åROÖ’ ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å qxÜ≥∂QÆO 2008-09 1,79,312 10,720.26
2009-10 84,466 3905.00
("≥∞„\˜H± @#∞flÖ’¡) (2009 _çÃãO|~ü =~°‰õΩ )
ã¨O=`«û~°O qxÜ≥∂QÆO =¸ÅO : =º=™êÜ«∞ âßY
2001–02 3,850
2002–03 3,401 ѨO@Å cè=∂ :
2003–04 2,333
2004–05 2,781 *ÏfÜ«∞ =º=™êÜ«∞ cè=∂ Ѩ^äŒHÍxfl ~åROÖ’ 2000
2005–06 1,918 YsѶπ #∞O_ç J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D Ѩ^äŒHõO J=∞Å∞Ö’
2006–07 1,394 =º=™êÜ«∞ âßY, =º=™êÜ«∞ cè=∂ HõOÃÑh (J=∞Å∞ ã¨Oã¨÷),
2007-08 1,541 _≥ · Ô ~ Hõ ì ˆ ~ \ò PѶ π ZHõ < åq∞H± û JO_£ ™êì \ ˜ ã ≤ ì H ± û Éè Ï QÆ O
2008-09 1,381
2009-10 (2009 ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ) 226 ѨOK«∞‰õΩO@∞<åfl~Ú.
=¸ÅO : =º=™êÜ«∞âßY ÅHΔͺÅ∞ :
) Hõ~°∞=Ù, `«∞á¶ê#∞ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞, `≥QÆ∞à◊§ HÍ~°}OQÍ Ñ¨O@Å∞
=º=™êÜ«∞ Ü«∞O„fHõ~°} Ѩ^äŒHõO : ^≥|ƒu#fl Ô~·`«∞ʼnõΩ Pi÷HõѨ~°"≥∞ÿ# =∞^ŒÌ`«∞ JO^Œ*ËÜ«∞_»O
qaè # fl =º=™êÜ« ∞ HÍ~° º Hõ Ö ÏáêÅ#∞ 㨠fi ÅÊ ) ѨO@ ^≥|ƒu#fl `«~°∞"å`« `«^Œ∞Ѩi ѨO@ ã‘[<£‰õΩ Ô~·`«∞
=º=kèÖ’,ã¨fiÅÊ „Ѩܫ∂ã¨`À x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ѩ~°Ñ¨u J~°›`«#∞ ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_»O
=º=™êÜ«∞ Ü«∞O„`åʼnõΩ QÆ`« ^Œâß|ÌHÍÅOQÍ „áê=ÚYº`« ) yO[ ^è•<åºÅ∞, ѨѨC^è•<åºÅ∞,#∂<≥ yO[ŠѨO@ʼnõΩ
ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. J^èŒ∞<å`«# Ѩx=Ú@¡‰õΩ Ô~·`«∞Å #∞O_ç ‰õÄ_® =∞^Œú`«∞ W=fi_»O, „áÈ`åûǨÏO JOkOK«_»O

21
cè=∂ ѨikèÖ’H˜ =KÕÛ Ñ¨O@Å∞ :
2009 YsѶπ ã‘[<£Ö’ 20 ѨO@Å#∞ cè=∂ ѨikèÖ’H˜
`≥KåÛ~°∞. Jq. 1. =i, 2.*Á#fl, 3.ã¨[˚. 4. "≥ÚHõ¯*Á#fl, 5.
q∞#∞=Ú, 6.ÃÑã¨~°, 7. HõOkѨѨC, 8. ™ÈÜ«∂c<£, 9.
"Õ~°∞â◊#QÆ(S) 10. "Õ~°∞â◊#QÆ (Ü«ÚS) 11. á⁄^Œ∞Ìu~°∞QÆ∞_»∞,
12. P=Ú^ŒO 13. K≥~°‰õΩ(Ñ≤), 14. K≥~°‰õΩ(P~ü), 15. ѨuÎ(S),
16 ѨuÎ (Ü«ÚS), 17. q∞~°Ñ¨(S)18. q∞~°Ñ¨ (Ü«ÚS) 19.
J~°\ ˜, 20.Ѩã¨∞ѨÙ
2009–10 ~°c ã‘[<£Ö’ 11 ѨO@ʼnõΩ cè=∂#∞
=iÎOѨ*Ëâß~°∞. Jq 1. =i 2. *Á#fl (Ü«ÚS), 3. "≥ÚHõ¯*Á#fl.
4. ÃÑã¨~°, 5. q∞#∞=Ú, 6. "Õ~°∞â◊#QÆ, 7.á⁄^Œ∞Ìu~°∞QÆ∞_»∞,
8. q∞~°Ñ¨, 9. Le¡QÆ_»¤. 10. =∂q∞_ç. 11. HõOk.
J=∞Å∞f~°∞ :
~°∞}O á⁄Ok# Ô~·`«∞ÅO^Œ~°∂ `«Ñ¨Êxã¨iQÍ Ñ¨O@
cè = ∂ Ѩ i kè Ö ’H˜ =™êÎ ~ ° ∞ . ~° ∞ }ÏÅ∞ á⁄O^Œ x Ô ~ · ` « ∞ Å∞
ã¨fiK«ÛùO^ŒOQÍ cè=∂KÕ~ÚOK«∞HÀ=K«∞Û. „Ñ‘q∞Ü«∞O K≥e¡OѨÙÖ’
z#fl ã¨#flHÍ~°∞ Ô~·`«∞ʼnõΩ 10 âß`«O ~å~Úf ™œHõ~°ºO
HõeÊOKå~°∞.
„QÍ=∞O Ü«¸x\òQÍ Ñ¨O@Å cè=∂ :
Ô~·`«∞ʼnõΩ „Ѩ`ÕºH˜Oz z#fl, ã¨#flHÍ~°∞ Ô~·`«∞ʼnõΩ =∞iO`«
„ѨÜ≥∂[#O KÕ‰õĈ~Û q^èŒOQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO 2005,
2006 ã¨O=`«û~åÅ YsѶπ ã‘[<£Ö’ ÃÑ·Å\ò „áêuѨkHõ# S^Œ∞
lÖÏ¡Ö’¡ „QÍ=∂xfl XHõ cè=∂ Ü«¸x\òQÍ fã¨∞‰õΩOk. 2007Ö’
ÃÑ·Å\ò „áê*ˇ‰õΩì#∞ lÖÏ¡‰õΩ XHõ ѨO@ K˘Ñ¨C# 10 lÖÏ¡Ö’¡
J=∞Å∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ <À\˜Ñ¶≤ˆH+¨<£ *ÏsKÕã≤Ok. 2008 YsѶπ
ã‘[<£Ö’ „QÍ=∂xfl W#∂ûÔ~<£û Ü«¸x\òQÍ Z<£USZãπ 22
lÖÏ¡Ö’¡ XHõ „Ѩ^è•# ѨO@‰õΩ cè=∂™œHõ~°ºO HõeÊOzOk.
=º=™êÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨u :
2009–10 Ѩ~°Ñ¨u „Ѩ}ÏoHõÖ’ ~°∂. 32,500 HÀ@∞¡
=º=™êÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨uQÍ JO^Œ*ËÜ«∂Åx ÅHõΔ ºOQÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
Ô~·`«∞q∞„`« |$O^•Å‰õΩ Ñ¨~°Ñ¨u :
~åROÖ’x z#fl, 㨠# flHÍ~° ∞ , H“Å∞ Ô ~ · ` « ∞ Å`À
‰õÄ_ç#Ô~O_»∞ ÅHõΔÅ Ô~·`«∞ q∞„`« |$O^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Åx
„ѨÉèí∞`«fiO 2003 E<£Ö’ P^ÕâßÅ∞ *ÏsKÕã≤Ok. J#O`«~°O
2.03 ÅHõΔÅ Ô~·`«∞ q∞„`« |$O^•Å∞ U~åÊ_®¤~Ú. J^Œ#OQÍ
=∞~˘Hõ ÅHõΔ Ô~·`«∞ q∞„`« |$O^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Åx
„ѨÉèí∞`«fiO =∞~°ÖÏ 2005 _çÃãO|~üÖ’ P^ÕâßÅ∞*Ïs KÕã≤Ok
g\˜Ö’ „Ѩ`ÕºH˜Ozz#fl ã¨#flHÍ~°∞ Ô~·`«∞Å∞, H“Å∞^•~°∞Å∞
=∂„`«"Õ∞ LO_®Åx x|O^èŒ# qkèOzOk. D P^ÕâßʼnõΩ
22
J#∞QÆ∞}OQÍ 34, 245 J^Œ#Ѩ٠#∂`«#Ô~·`«∞ q∞„`« |$O^•Å∞
U~°Ê_®¤~Ú. 23,451 ÉϺO‰õΩ MÏ`åÅ#∞ `≥iKå~°∞. D
"≥Ú`«ÎO Ô~·`«∞ q∞„`« |$O^•Ö’¡ 10,605 Ô~·`«∞ q∞„`« |$O^•Å∞
„Ѩ`ÕºHõOQÍ H“Å∞ Ô~·`«∞Å`À U~°Ê_®¤~Ú. g\˜Ö’ 1,24,773
=∞Ok H“Å∞Ô~·`«∞Å∞ ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ L<åfl~°∞.
Ѩ~°Ñ¨u J#∞ã¨O^è•#O :
Ô~·`«∞q∞„`« |$O^•Å‰õΩ ~°∞}ÏÅ∞ JO^Œ*Ë¿ãO^Œ∞‰õΩ
204–05Ö’ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 13 lÖÏ¡Ö’¡ ÃÑ·Å\ò „áê*ˇ‰õΩì#∞
„áê~°OaèOzOk. D „áê*ˇ‰õΩì „H˜O^Œ 4,527 Ô~·`«∞ q∞„`«
|$O^•Å‰õ Ω ~° ∂ .29.14 HÀ@∞¡ ~° ∞ }ÏÅ∞ JO^Œ * Ë â ß~° ∞ .
2005–06 ã¨O=`«û~°OÖ’ D ÃÑ·Å\ò „áê*ˇ‰õΩì#∞ ~åROÖ’x
22 lÖϡʼnõΩ qã¨ÎiOKå~°∞. "≥Ú`«ÎO 14,361 Ô~·`«∞q∞„`«
|$O^•Å‰õΩ 157.66 HÀ@¡~°∂áêÅÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨ux JO^Œ*Ëâß~°∞.
nx ^•fi~å 49,587 =∞Ok H“Å∞ Ô~·`«∞Å∞ Åaú á⁄O^•~°∞.
2006–07Ö’ J^Œ # OQÍ =∞~À 12,559 Ô ~ · ` « ∞ q∞„`«
|$O^•Å‰õΩ 162.00 HÀ@¡~°∂áêÜ«∞Å∞ ~°∞}O JO^Œ*Ëâß~°∞.
2007–08 Pi÷ H õ 㨠O =`« û ~° O Ö’ 27,23 =∞Ok H“Å∞
Ô~·`«∞ʼnõΩ ~°∂.20.49 HÀ@¡~°∞}ÏÅ∞ JO^Œ*Ëâß~°∞. P~üZOl
>ˇH˜flHõÖò PÑπ„ˆQ_Õ+¨<£ 㑯"£∞`À áê@∞ 34,078 Ô~·`«∞q∞„`«
|$O^•Å Ô~·`«∞ʼnõΩ 255.00 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞ Ѩ~°Ñ¨u
JO^Œ*ËÜ«∂Åx „ѨuáêkOKå~°∞.
Ô~·`«∞q∞„`« |$O^•Å ^•fi~å W<£Ñ¨Ù\ò ѨOÑ≤}© :
=º=™êÜ« ∞ âßY ^•fi~å 㨠~ ° Ñ ¶ ¨ ~ å KÕ Ü « ∞ |_ç #
~å~ÚfÅ`À ‰õÄ_ç# lѨû"£∞, lOH± ã¨ÖËÊù\ò, =º=™êÜ«∞
Ü«∞O„`åÅ#∞ Ô~·`«∞q∞„`« |$O^•Å ^•fi~å ѨOÑ≤}© KÕâß~°∞.
Ô~·`«∞q∞„`« |$O^•Å‰õΩ „Ѩ`ÕºH˜Oz ã¨Ç¨ÏHÍ~°, „Ѩ~Ú"Õ@∞
^Œ∞HÍ}ÏÅ#∞ ÖËx =∂~°∞=¸Å „áêO`åÖ’¡ q`«Î<åÅ∞, Z~°∞=ÙÅ∞,
ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å ã¨~°Ñ¶¨~å KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ Ô~·`«∞ q∞„`« |$O^•Å‰õΩ
J#∞=∞uKåÛ~°∞.
á⁄ÅO |_ç HÍ~°º„Hõ=∞O:
Ѩ Ù ~° ∞ QÆ ∞ Å HÍ~° } OQÍ Éè Ï ~° ` « ^ Õ â ◊ O Ö’ ÜÕ ∞ \Ï
~°∂.90,000 HÀ@¡~°∂áêÜ«∞ŠѨO@ #+¨ìáÈ`«∞Ok. ѨÙ~°∞QÆ∞
=∞O^Œ ∞ Å J=âı ë êÅ∞ Jkè H õ O QÍ L<åflÜ« ∞ <Õ HÍ~° } OQÍ
q^ÕâßÅ∞ ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠ZQÆ∞=∞`«∞Å#∞ u~°ã¨¯iã¨∞Î#fl HÍ~°}OQÍ
U\Ï ã¨OÉèíqã¨∞Î#fl #ëêìÅ qÅ∞= ~°∂. 4,000 HÀ@∞¡. ѨÙ~°∞QÆ∞
=∞O^Œ∞Å "å_»HõO =Å¡ WOHÍ J<ÕHõ ã¨=∞㨺Å∞ `«Öˇ`«∞Î`«∞<åfl~Ú.
P~ÀQƺ ã¨=∞㨺Å∞ `«Öˇ`«∞Î`«∞<åfl~Ú. q+¨Ñ¨Ói`« ѨÙ~°∞QÆ∞=∞O^Œ∞Å
=Å¡ = ∞~° } ÏÅ∞ 㨠O Éè í q 㨠∞ Î < åfl~Ú. #Ü« ∞ O HÍ#@∞=O\˜
Hͺ#û~ü,#~åÅ "åº^èŒ∞Å∞ ã¨OÉèíqã¨∞Î<åfl~Ú. `«e¡áêÅÖ’¡ _ç_ç\ ˜
J=âıëêÅ∞ LO_»@O, #H˜b ѨÙ~°∞QÆ∞=∞O^Œ∞Å HÍ~°}OQÍ
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl Ô~·`«∞Å P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ã¨=∞㨺Å∞
`«Öˇ`«∞Î`«∞<åfl~Ú. Wxfl ã¨=∞㨺Å∞ `«Öˇ`«∞Î`«∞#flѨÊ\˜H© ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞
=∂„`«O #tOK«Hõ áÈQÍ,H˘`«Î H©@HÍÅ∞ ѨÙ@∞ìH˘ã¨∞Î<åfl~Ú. g\˜
xÜ« ∞ O„`« } J™ê^è Œ º =∞=Ù`ÀOk. DѨ i ã≤ ÷ u Ö’ =∂~° ∞ Ê
`≥ K Õ Û O^Œ ∞ ‰õ Ω ~åR „Ѩ É è í ∞ `« fi O 'á⁄ÅO|_ç — HÍ~° º „Hõ = ∂xfl
„áê~°OaèOzOk. ѨO@Å#∞ PtOKÕ H©@HÍÅ#∞ <åâ◊#O
KÕ ¿ ãO^Œ ∞ ‰õ Ω Ñ¨ ~ åº=~° } ÏxH˜ J #∞‰õ Ä Å"≥ ∞ ÿ # „Ѩ = ∂}ÏÅ#∞
áê\˜OK«_»O, `«^•fi~å™êQÆ∞ =ºÜ«∂xfl `«yæOK«_»O, L`«ÊuÎ
<å}º`«#∞ ÃÑOK«_»O D HÍ~°º„Hõ=∞O „Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞.
g@xflO\˜ ^•fi~å =∂Ô~¯\’¡ JkèHõ ^èŒ~°Å∞ á⁄O^Œ_»O, =∞Oz
Ѷ ¨ e `åÅ∞ ~å|@ì _ » O ‰õ Ä _® D HÍ~° º „Hõ = ∞O ÅHΔ Í ºÅÖ’
„Ѩ^è•#"≥∞ÿ#q.
D HÍ~° º „Hõ = ∞O 㨠g ∞Hõ $ `« Ѩ O @ Ü« ∂ [=∂#ºO
Ѩ^Œú`«∞Å∞ J#∞ã¨iOK«_»O ^•fi~å Pi÷Hõ x~°‚Ü«∂Å∞ fã¨∞‰õΩ<Õ
q^èŒOQÍ Ô~·`«∞ʼnõΩ ™êkèHÍ~°`« HõeÊOzOk. 2009-10Ö’
Ô ~ O_» ∞ /=¸_» ∞ ™ê~° ∞ ¡ ZOUF, UDF P =∞O_» Å OÖ’
á⁄ÅO|_ç HÍ~°º„Hõ=∂xfl x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞. PÜ«∞# =^ŒÌ tHõΔ}
á⁄Ok# P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å∞ `«=∞ „QÍ=∂Ö’¡ á⁄ÅO|_ç HÍ~°º„Hõ=∂xfl
x~°fiÇ≤ÏOz, q∞QÆ`å Ô~·`«∞Å∞‰õΩ tHõΔ} W™êÎ~°∞. á⁄ÅO|_çÖ’
áêÖÁæ#fl ~Ô `· ∞« ʼnõΩ =i, "≥ÚHõ¯*Á#fl, HõOk, "Õ~∞° â◊#QÆ, P=Ú^ŒO,
á⁄^Œ∞Ìu~°∞QÆ∞_»∞, ѨuΠѨO@Å ™êQÆ∞ÃÑ· ѨÙã¨ÎHÍÅ#∞ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
„ѨѨOK«"å}˜[º ã¨Oã¨÷ (_»|∞¡º\˜F) ÃãÖò :
Ô ~ · ` « ∞ Ö’¡ „Ѩ Ñ ¨ O K« " å}˜ [ º 㨠O 㨠÷ ^Œ $ Hõ Ê ^ä • ŠѨ @ ¡
J=QÍǨÏ# HõeÊOK«_O» , _»|∞¡ º\˜F ã¨"åà◊#¡ ∞ ã‘fiHõiOKÕÖÏ "åix
ã¨#fl^ŒúO KÕÜ«∞_»O HÀã¨O ~åROÖ’ 2005 #=O|~ü =∂ã¨OÖ’
_»|∞¡ º\˜F ÃãÖò#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
lSÃÑ· Z<£ZZP~üZO J^茺ܫ∞#O :
2007 U„Ñ≤Öò,"Õ∞ <≥ÅÖ’¡ POHÍì_£ „áêÜ≥∂[Hõ`«fiOÖ’
PO„^茄Ѩ^Õâò‰õΩ ã¨O|OkèOz# P~°∞ L`«Ê`«∞ÎÅÃÑ· Z<£ZZP~üZO
'=º=™êÜ«∞, =º=™êÜÕ∞`«~° L`«Ê`«∞ÎÅ lS il„¿ãì+¨<£ÃÑ·
™ê=∂lHõ , Pi÷ H õ „Ѩ É è Ï "åÅÃÑ· J^è Œ º Ü« ∞ #O—
x~° fi Ç≤ Ï OzOk.WO^Œ ∞ Ö’ _» | ∞¡ \ ˜ F ÃãÖò ‰õ Ä _®
áêÅ∞ѨOK«∞‰õΩOk. '_»|∞¡ º\˜F ZãπÑ≤Zãπ   \˜a\˜ XѨÊO^•Å
=Å¡ =º=™êÜ«∞OÃÑ· „ѨÉèÏ=O— J<Õ JOâ◊OÃÑ· 2007 EÖˇ·Ö’
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£Ö’ *ÏfÜ«∞ =~ü¯ëêѨ٠x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
23
J„yHõÅÛ~ü >ˇHÍflÅr "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò U*ˇhû (P`«‡) :
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi „áêÜ≥∂l`« HÍ~°º„Hõ=∞"≥∞ÿ# 'ã¨áÈ~üì @∞
¿ãì\òZH±û>ˇ#û<£ „áÈ„QÍ"£∞û Ѷ¨~ü ZH±û>ˇ#¬<£ iá¶ê~ü‡û—#∞ J=∞Å∞
KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO 10= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ
HÍÅOÖ’ J#∞=∞uOzOk. D HÍ~°º„Hõ=∂xfl ~åR „ѨÉèí∞`«fiO
U~åÊ@∞ KÕã≤# J„yHõÅÛ~ü >ˇHÍflÅr "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò U*ˇhû (P`«‡)
J<Õ ã¨fiÜ«∞O „ѨuѨuÎ QÆÅ lÖÏ¡ ™ê÷~Ú ã¨Oã¨÷ ^•fi~å J=∞Å∞
KÕ™êÎ~°∞. ^Õâ◊ "åºÑ¨ÎOQÍ 2005 E<£ 01# D 㑯"£∞#∞
Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∞#fl lÖÏ¡Ö’¡ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ìOk. ~å„+¨ìOÖ’
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ `«Ñ¨Ê q∞ye# Jxfl lÖÏ¡Ö’¡ 90ó10 ˆHO„^Œ,
~å„+¨ì "å\ÏÅ`À J=∞Å∞ Ѩ~°K«|_»∞`ÀOk.D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ
H˘xfl H©ÅHõ ã¨O㨯~°} HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ „ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ\ ˜ìOk.
Jq....
) #∂`«# ã¨O™ê÷QÆ`« U~åÊ@∞¡
) =º=™êÜ«∞O`À ã¨O|O^èŒO L#fl âßYÅxflO\˜x XHõKÀ\˜H˜
KÕ~Û° _»O
) |Ǩïà◊ ã¨Oã¨÷ qã¨Î~°} =ӺǨÅ∞
) qâßÅ „áêuѨkHõ# qã¨Î~°} ¿ã=Å∞ JOkOK«_»O
) qã¨Î~°}Ö’ ™ê=¸Ç≤ÏHõ ^Œ$HõÊ^äŒO
) Öˇ·OyHõ Jã¨=∂#`«Å#∞ `˘ÅyOK«_»O
) qã¨Î~°} ¿ã=Å xÅHõ_»`«fiO
*ˇO_»~ü ÃãÖò :
=º=™êÜ« ∂ aè = $kú Ö ’ =∞Ç≤ Ï à◊ Å Éè Ï QÆ ™ êfi=∂ºxfl
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕ ÅHõΔ ºO`À =º=™êÜ«∞ âßY q∞+¨#ˆ~\òÖ’ *ˇO_»~ü
ÃãÖò#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
~å¢+‘ìÜ«∞ Hõ$+≤ qHÍãπ Ü≥∂[#:
L`åÊ^ŒHõ`«, L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ ÃÑOK«_»O ^•fi~å ã¨∂÷Å
^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (l_çÑ≤) =º=™êÜ«∞O, =º=™êÜ«∞ J#∞|O^èŒ
~°OQÍÅ "å\Ï#∞ ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ ~å¢+‘ìÜ«∞ Hõ$+≤ qHÍãπ Ü≥∂[#
„H˜O^Œ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO XHõ HÍ~°º„Hõ=∂xfl „áê~°OaèOzOk.
WO^Œ∞Ö’ ÉèÏQÆOQÍ =º=™êÜ«∞ âßY, L^•º#=<åÅ âßY,
Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõâßY, =∞`«ûºâßY, Ѩ@∞ì™êQÆ∞ âßY, =∂Ô~¯\˜OQ∑
âßY, ™⁄Ãã· \ © Ѷ ¨ ~ ü Zeq∞<Õ + ¨ < £ PѶ π ~° ∂ ~° Ö ò áê=sì
(ZãπWP~üÑ≤)Å#∞ ã¨=∞#fiÜ«∞ Ѩ~°z PO„^茄Ѩ^Õâò‰õΩ XHõ ã¨=∞„QÆ
=º=™êÜ«∞ „Ѩ}ÏoHõ#∞ ã≤^ŒúOKÕâß~°∞. ~°OQÍÅ "ås L`«ÊuÎ
=º`庙êÅ#∞ QÆ∞iÎOz, =ӺǨÅ#∞ ã¨=∞„QÆOQÍ qâı¡+≤Oz
„Ѩ}ÏoHõÅ#∞ ã≤^ŒúO KÕâß~°∞. J^Õq^èŒOQÍ lÖÏ¡Å "åsQÍ ‰õÄ_®
ã¨=∞„QƄѨ}ÏoHõÅ#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. 2009-10Ö’ ~°∂.410
HÀ@¡ x^èŒ∞Å`À J=∞Å∞Ѩ~°Kå~°∞.
*ÏfÜ«∞ PǨ~° Éèí„^Œ`« q∞+¨<£ : ¿ã=ÅOkã¨∞Î<åfl~Ú. Ñ≤Zã≤ZãπÅÖ’ ã¨Éèí∞ºÖˇ·# 35.25 ÅHõΔÅ
aÜ«∞ºO, QÀ^èŒ∞=∞, ѨѨC^è•<åºÅ L`«ÊuÎx ÃÑOKÕ =∞Ok Ô~·`«∞ʼnõΩ H˜™ê<£ HÍ~°∞¤Å#∞ *Ïs JO^Œ*Ëâß~°∞. ã¨Ç¨ÏHÍ~°
ÅHõΔ ºO`À ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO *ÏfÜ«∞ PǨ~° Éèí„^Œ`å q∞+¨<£#∞ ã¨OѶ¨∂ŠѨÙ#~°fi º=ã‘÷Hõ~°}ÃÑ· U~åÊ@∞ KÕã≤# „á⁄ÃѶã¨~ü
„áê~°OaèOzOk. *ÏfÜ«∂aè=$kú =∞O_»e 53= ã¨=∂"Õâ◊O "≥ · ^ Œ º <å^ä Œ < £ Hõ q ∞\© KÕ ã ≤ # ã≤ á ¶ ê ~° ã ¨ ∞ ʼnõ Ω J#∞QÆ ∞ }OQÍ
(2007 "Õ∞ 29#)Ö’ nxx U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Åx x~°‚~ÚOKå~°∞. n~°…HÍÅOQÍ ÃÑO_çOQ∑Ö’L#fl Ñ≤Zã≤ZãπŠѨÙ#~°fi ºã‘÷Hõ~°}
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ aÜ«∞ºO, ѨѨC^è•<åºÅ∞ =∂„`«"Õ∞ D „Ѩ„H˜Ü«∞#∞ ѨÓiÎKÕâß~°∞. QÆ`«OÖ’ ~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 4,465
q∞+¨<£ ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú. D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2007–08 „áê^äŒq∞Hõ =º=™êÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨u ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ (Ñ≤Zã≤Zãπ)
~°c ã‘[<£ #∞O_ç ZOÑ≤Hõ KÕã≤# lÖÏ¡Ö’¡ J=∞Å∞ KÕ™ê~°∞. LO_»QÍ, ѨÙ#~°fi º=ã‘÷Hõ~°} `«~°∞"å`« "å\˜ ã¨OYº 2,940‰õΩ
aÜ«∞ºO ѨÑC¨ ^è•<åºÅ∞ `«yæOk.
1. JkÖÏÉÏ^£ 1. JkÖÏÉÏ^£ ã¨g∞Hõ$`« ã¨Ç¨ÏHÍ~° Jaè=$kú „áê*ˇ‰õΩì (Sã≤_çÑ≤):
2. QÆ∞O@∂~°∞ 2.J#O`«Ñ¨Ù~°O
3. Y=∞‡O 3. Hõ_»Ñ¨ Sã≤_çÑ≤ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ 1989 #∞O_ç J=∞Ö’¡LOk.
4. Hõ$+¨‚ 4. `«∂~°∞ÊQÀ^•=i D „áê*ˇ‰õΩì#∞ WѨÊ\˜ˆH `«∂~°∞Ê QÀ^•=i, x*Ï=∂ÉÏ^£¿Ñ¶*ò
5. =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü 5. QÆ∞O@∂~°∞ – 1, ¿Ñ¶*ò – 2 Hõ$ëê‚, Hõ~°∂flÅ∞, #ÖÁæO_», z`«∂Î~°∞, QÆ∞O@∂~°∞
6. "≥∞^ŒH± 6. Y=∞‡O lÖÏ¡ Ö ’¡ WѨ Ê \ ˜ ˆ H J=∞Å∞ KÕ Ü « ∞ QÍ,qâßYѨ @ flO,
7. #ÖÁæO_» 7. Hõ$ëê‚ "≥ ∞ ^Œ H ± , =~° O QÆ Ö ò , <≥ Å ∂¡ ~ ° ∞ , NH͉õ Ω à◊ O , q[Ü« ∞ #QÆ ~ ° O ,
8. <≥Å∂¡~°∞ 8. Hõ~°∂flÅ∞
9. NH͉õΩà◊O 9. =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü ѨtÛ=∞QÀ^•=i, Hõ_»Ñ¨, =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü, J#O`«Ñ¨Ù~°O,
10. qâßYѨ@flO 10. #ÖÁæO_» PkÖÏÉÏ^£, HõsO#QÆ~ü, ~°OQÍÔ~_ç¤lÖÏ¡Ö’¡ J=∞Ö’¡ LOk.
11. q[Ü«∞#QÆ~°O 11. x*Ï=∂ÉÏ^£ Y=∞‡O, „ѨHÍâ◊O lÖϡʼnõΩ Sã≤_çÑ≤ =∞OE~°∞‰õΩ *ÏfÜ«∞
12. „ѨHÍâ◊O ã¨Ç¨ÏHÍ~° Jaè=$kú ã¨Oã¨÷ ( Z<£ã≤_çã≤)H˜ „áê*ˇ‰õΩì x"Õ^ŒHõÅ#∞
13. NH͉õΩà◊O ~åR „ѨÉèí∞`«fiO ã¨=∞iÊOzOk. Sã≤_çÑ≤ ^•fi~å =º=™êÜ«∞O,
14. =~°OQÆÖò
^•x J#∞|O^èŒ~°OQÍÅ Jaè=$kú HÀã¨O ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å#∞
ã¨Ç¨ÏHÍ~°O : Z<£ã≤_çã≤ QÀ_Ò#∞¡ ™Èìˆ~r ™œHõ~°ºO =O\˜ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å#∞
ã¨Ç¨ÏHÍ~° âßY ã¨Ç¨ÏHÍ~° K«\ÏìÅ#∞ J=∞Å∞KÕã¨∂Î HõeÊã¨∞ÎOk.
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å#∞ Ѩ~°º"ÕH˜Δã¨∞ÎOk. Ô~·`«∞ʼnõΩ, ã¨=∂[OÖ’x =∂Ô~¯\˜OQ∑ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ :
|ÅÇ‘Ï# =~åæʼnõΩ Ñ¶¨Å=O`«OQÍ ¿ã=ÅOkã¨∞Î#fl ã¨Ç¨ÏHÍ~°
L^Œº=∞O 100 =ã¨O`åÅ#∞ ѨÓiÎ KÕã¨∞‰õΩOk. ã¨Ç¨ÏHÍ~° ~åROÖ’ 22 lÖÏ¡ Å =∂Ô ~ ¯\ ˜ O Q∑ 㨠O Ѷ ¨ ∂ Å∞
L^Œº=∞O qq^èŒ ~°OQÍÖ’¡ ™êkèOz# "å\˜x `≥eÜ«∞*Ëã¨∂Î, (_ç ã ≤ Z OZãπ ) L<åfl~Ú. Ô ~ · ` « ∞ Å∞ Ѩ O _ç O z# Ѩ O @ʼnõ Ω
ã¨ Ç ¨ Ï HÍ~° L^Œ º =∞ 㨠∂ „`åÅ∞, `« ` « fi OÃÑ· J=QÍǨ Ï # y@∞ìÉÏ@∞ ^èŒ~°Å∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ D ã¨OѶ¨∂Å∞ =º=™êÜ«∞
HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ѩu ã¨O=`«û~°O #=O|~ü 14 #∞O_ç ã¨Ç¨ÏHÍ~° L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ Ô~·`«∞Å =^ŒÌ #∞O_ç H˘#∞QÀÅ∞ KÕ™êÎ~Ú. Wq
"å~åxfl áê\˜™êÎ~°∞. D "å~°OÖ’ ™⁄Ãã·\ © ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ, "Õ∞<ÕlOQ∑ ™ê÷xHõOQÍ Z~°∞=ÙÅ∞, q`«Î<åÅ∞, qxÜ≥∂QÆ^•s =ã¨∞Î=ÙÅ∞.
Hõq∞\© ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ Ããq∞<å~°∞¡, tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å =O\˜ J<ÕHõ ¿ãì+¨#s =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ q„Hõ~Ú™êÎ~Ú. nx`À áê@∞ PO„^茄Ѩ^Õâò
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞. q`«Î<åaè=$kú ã¨Oã¨÷ `«~°Ñ¨Ù#q`«Î<åÅ#∞ ‰õÄ_® ¿ãHõi™êÎ~Ú.
„QÍg∞} Ѩ~°Ñ¨u ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞: =∂~ü¯ÃѶ_£ `«~°Ñ¨Ù# =º=™êÜ«∞ L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ H˘#QÀÅ∞ KÕ™êÎ~Ú.
„Ѩã¨∞Î`«O =∞#~åROÖ’ =¸_»OK≥Å „QÍg∞} Ѩ~°Ñ¨u Z.Ñ≤. =∂~ü¯ÃѶ_£:
ã¨Ç¨ÏHÍ~° =º=ã¨÷ J=∞Ö’¡ LOk. WO^Œ∞Ö’ ~åR ™ê÷~ÚÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò =∂~ü¯ÃѶ_£#∞ 1957Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨Ç¨ÏHÍ~° ÉϺO‰õΩ J`«∞º#fl`« ™ê÷~ÚÖ’ Wk ã¨Ç¨ÏHÍ~° =∂Ô~¯\˜OQ∑ ã¨OѶ¨∂Å J`«∞º#fl`« ã¨OѶ¨∂Å
LO@∞Ok. lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’ lÖÏ¡ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ˆHO„^Œ ÉϺO‰õΩÅ∞ J`«∞º#fl`« ã¨Oã¨÷QÍ =º=ǨÏiã¨∞ÎOk. Wk Z~°∞=ÙÅ∞, lѨû"£∞
(_çã≤ã≤aÅ∞), „QÍg∞} ™ê÷~ÚÖ’ „áê^äŒq∞Hõ =º=™êÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨u "≥Ú^ŒÅQÆ∞ =O\˜ =º=™êÜ«∞ W<£Ñ¨Ù\òÅ#∞ ã¨~°Ñ¶¨~åKÕÜ«∞_»"Õ∞
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ (Ñ≤Zã≤Zãπ)Å∞ „QÍg∞} „áêO`« „Ѩ[ʼnõΩ H͉õΩO_®, Hõh㨠=∞^Œú`«∞ ^èŒ~° H˜O^Œ, =∂Ô~¯\ò WO@Ô~fi#¬<£

24
㑯"£∞ H˜O^Œ =º=™êÜ«∞ L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ Ô~·`«∞Å #∞O_ç H˘#∞QÀÅ∞
KÕ ã ¨ ∞ Î O k. ~å„+¨ ì O Ö’ 1987Ö’ ã≤ O yÖò q O_À =º=㨠÷ # ∞
U~°ÊiKå~°∞.
2009–10Ö’ ~° ∂ .757.61 HÀ@¡ @~Àfl=~ü
™êkè O zOk. 2009–11Ö’ ~° ∂ .1264 HÀ@¡ @~Àfl=~ü
™êkèOKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨Ç¨ÏHÍ~° Ü«¸xÜ«∞<£,
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£:
Wk ã¨Ç¨ÏHÍ~° q^Œº tHõΔ} JOkOKÕ J`«∞º#fl`« ã¨Oã¨÷.
ZÑ≤Zãπã≤Ü«Ú H˜O^Œ =∞~À P~°∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~° tHõΔ}Ï ˆHO„^•Å∞
Ѩx KÕã¨∞ÎO_»QÍ, "å\˜Ö’ =¸_çO\˜x Ü«¸xÜ«∞<£Ö’ qb#O
KÕâß~°∞. ZÑ≤Zãπã≤Ü«Ú ZOÑ≤Hõ KÕã≤# Ñ≤Zã≤Zãπ, _çã≤ã≤aÅ
ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O`À áê@∞
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨=∂Kå~°O J<Õ =∂ºQÆ*ˇ·<£#∞ „ѨK«∞iã¨∞ÎOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨Ç¨ÏHÍ~°
„QÍg∞}™êQÆ∞h\˜ã¨Oã¨÷ eq∞>ˇ_£, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£.
nxx 1981Ö’ il+¨ì~ü KÕâß~°∞.Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ∞,
Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÆÅ∞, W`«~° |ÅÇ‘Ï# =~åæʼnõΩ K≥Ok# ã¨#fl
z#flHÍ~°∞ Ô~·`«∞Å á⁄ÖÏʼnõΩ ™êQÆ∞hi=fi_®xH˜ É’~°∞ÉÏ=ÙÅ∞
fÜ«∞_»O,™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºOHõeÊOK«_»O nx„Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO.
2009-10 (#=O|~ü 2009 =~°‰õΩ) 8 HÀ@¡ Ѩ#∞Å∞
Ѩ~°º"ÕH˜ΔOzOk.
„QÍg∞} q^Œ∞º`ü ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞
(P~üWã≤ZãπF):
~åROÖ’ „Ѩã¨∞Î`«O <åÅ∞QÆ∞ „QÍg∞} q^Œ∞º`ü ã¨Ç¨ÏHÍ~°
ã¨OѶ¨∂Å∞ x~°fiÇ≤ÏOK«|_»∞`«∞<åfl~Ú. 663 „QÍ=∂ŠѨikèÖ’
Wq ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. D ã¨OѶ¨∂Å∞ _ç㨯"£∞Å #∞O_çÃÑ^ŒÌZ`«∞Î#
q^Œ∞º`ü#∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕã≤ `«=∞ ѨikèÖ’x =º=™êÜ«∂xH˜,
QÆ$Ç¨Ï qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ Ñ¨OÑ≤}©KÕ™êÎ~Ú. D ã¨OѶ¨∂Å
ѨikèÖ’ "≥Ú`«ÎO 4,50,000 q^Œ∞º`ü Hõ<≥HõΔ#∞¡ L<åfl~Ú. gÅ∞
=¸Å^èŒ#O ~°∂.9.63 HÀ@∞¡.
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ :
~åROÖ’x „QÍg∞} Ѩ@ì} „áêO`åÅÖ’ ^èŒ~°Å#∞
J^Œ∞ѨÙÖ’ LOz <å}º"≥∞ÿ# ã¨~°∞‰õΩÅ#∞ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ
KÒHõ^èŒ~°Å‰õΩ JOkOK«_»OÖ’ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨Ç¨ÏHÍ~°
ã¨OѶ¨∂Å∞ H©ÅHõ áê„`« áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~Ú. ~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 919
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. 2009
=∂iÛ <å\˜H˜ g\˜ @~Àfl=~ü ~°∂.151.30 HÀ@∞¡. „ѨÉèí∞`«fi
25
=ã¨u QÆ$ǨÅ∞, `«k`«~åʼnõΩ H˘xflKÀ@¡ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂ÖË >ˇH±ì ûѨÙã¨ÎHÍÅ∞,<À@∞ѨÙã¨ÎHÍÅ∞, =¢™êÎÅ∞,
@áêHÍÜ«∞Å∞, ¿ãì+¨#s =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ ѨOÑ≤}© KÕã¨∞Î<åfl~Ú.
|ÅÇ‘Ï# =~åæÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ :
|ÅÇ‘Ï# =~åæÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂ÅÖ’ ÖË|~ü HÍO„\ÏH±ì
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞, ã¨Ç¨ÏHÍ~° L=∞‡_ç =º=™êÜ«∞ ã¨OѶ¨∂Å∞
W`«~åÅ∞ L<åfl~Ú.
Z.ÖË|~üHÍO„\ÏH±ì ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞:
Wq ~åROÖ’ =¸_»OK≥ÅÖ’ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. ~åR
"åºÑ¨ÎOQÍL#fl 6,714 „áê^äŒq∞Hõ ™ê÷~Ú ÖË|~ü HÍO„\ÏH±ì
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂ÅÖ’ 3,99,321 =∞Ok ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ L<åfl~°∞.
g\˜H˜ ã¨O|OkèOz 23lÖÏ¡ ã¨=∂YºÅ∞ LO_»QÍ, ~åR
™ê÷~ÚÖ’ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ ˆHO„^ŒOQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨Ç¨ÏHÍ~°
ÖË|~ü HÍO„\ÏH±ì ã¨ÇϨ HÍ~° ã¨OѶ∂¨ Å ã¨=∂Yº eq∞>ˇ_£ J`«∞º#fl`«
™ê÷~Ú ã¨Oã¨÷QÍ =º=ǨÏi™ÈÎOk.
a. ã¨Ç¨ÏHÍ~° L=∞‡_ç =º=™êÜ«∞ ã¨OѶ¨∂Å∞ :
Wq ‰õÄ_® =¸_»OK≥Å∞QÍ Ñ¨xKÕã¨∞Î<åfl~Ú. „áê^äŒq∞Hõ
™ê÷~ÚÖ’ ~åR "åºÑ¨ÎOQÍ 2,295 ã≤*ˇZѶπZãπÅ∞ LO_»QÍ,
"å\˜ Ö ’ 1,92,716 =∞Ok ã¨ É è í ∞ ºÅ∞QÍ L<åfl~° ∞ . ~åR
"åºÑ¨ÎOQÍ 23lÖÏ¡ ã¨=∂YºÅ∞ ѨxKÕã¨∞ÎO_»QÍ,~åR ™ê÷~ÚÖ’
ZÑ≤ ã ≤ * ˇ Z Ѷ π Z ãπ ÃѶ _ » ˆ ~ +¨ < £ J`« ∞ º#fl`« ™ ê÷ ~ Ú ã¨ O 㨠÷ Q Í
=º=ǨÏiã¨∞ÎOk.
2,295 ã≤*ˇZѶπZãπŠѨikèÖ’ 2,62,776 ZHõ~åÅ
Éè í ∂ q∞ LO_» Q Í, JO^Œ ∞ Ö’ 89,567 ZHõ ~ åÅ Éè í ∂ q∞x
Jaè=$kúKÕâß~°∞. 1,73,209 ZHõ~åÅ Éèí∂q∞x Jaè=$kú
KÕÜ«∂eû LOk.
ã≤. Z<£ã≤_çã≤ Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O:
~åROÖ’x ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å ^•fi~å ™êQÆ∞h\˜
™œHõ~°ºO, [Å ã¨O~°HõΔ}, =∞øeHõ =ã¨`«∞Å HõÅÊ#‰õΩ *ÏfÜ«∞
ã¨Ç¨ÏHÍ~° Jaè=$kú ã¨Oã¨÷ (Z<£ã≤_çã≤) Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O
JOk™ÈÎOk. L`«Î=∞ ™ê÷~ÚÖ’ ¿ã=ÅOkã¨∂Î Pi÷Hõ J=ã¨~åÅ∞
Hõey# „âßq∞Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ _≥·Ô~H±ì Ѷ¨O_çOQ∑ 㑯"£∞—
„H˜O^Œ Z<£ã≤_çã≤ #∞O_ç <Õ~°∞QÍ Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O á⁄O^Œ=K«∞Û.
ã¨Ç¨ÏHÍ~° „\˜|∞º#à◊√¡ :
~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO <åÅ∞QÆ∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~° „\˜|∞º#à◊√¡
L<åfl~Ú. g\˜Ö’ Ô~O_çO\˜x ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, q[Ü«∞"å_»ÅÖ’
1993Ö’ U~åÊ@∞KÕâß~°∞. q∞QÆ`å Ô~O_çO\˜x =~°OQÆÖò,
qâßYѨ@flOÖÖ’ 2003Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.PO„^茄Ѩ^Õâò
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å K«@ìO 1964 H˜O^Œ *ÏsKÕã≤# P^ÕâßÅhfl
ã¨Ç¨ÏHÍ~° „\˜|∞º#à◊¡ <åºÜ«∂kèHÍ~° ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú. =∂~°∞Ê =zÛOk. ѨO_»¡`À@Å∞ ÃÑOKÕ "åiH˜, „áêÃãã¨~°¡‰õΩ,
ZÑ≤ZOZã≤ZãπK«@ìO 1995 H˜O^Œ =KÕÛ q"å^•Å∞ ‰õÄ_® ZQÆ∞=∞u^•~°∞ʼnõΩ ˆHO„^Œ,~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`«ÎOÖ’
g\˜ ѨikèÖ’ˆH =™êÎ~Ú. 2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ 1,542 ~å~ÚfÅ∞, ã¨Ç¨ÏHÍ~°O, „áÈ`åûǨÏHÍÅ∞ JOkã¨∞Î<åfl~Ú.
ˆHã¨∞Å∞ ÃÑO_çOQ∑Ö’ L<åfl~Ú. ~åROÖ’ qq^èŒ ~°HÍŠѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞ qã‘Î~°‚O,L`«ÊuÎ
ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞ : q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 5.5Ö’ K«∂_»=K«∞Û. ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞
™êfi`«O„`«º#O`«~°O "≥Ú^Œ\ ˜ H˘xfl ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõÅ qã‘Î~°‚O 1982Ö’ 3.70 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡ LO_»QÍ, 2008–09
=~°‰õΩ PǨ~°^è•<åºÅ L`«ÊuÎÖ’ ã¨fiÜ«∞O ã¨=∞$kú ™êkèOK«_»"Õ∞ <å\˜H˜ 19.89 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ ÃÑiyOk.
„Ѩ ^ è • # ÅHõ Δ ºOQÍ LO_Õ k . J~Ú`Õ HÍÅO QÆ _ ç K Õ H ˘kÌ „ѨÉèí∞`«fi HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ :
Ѩ O _» ¡ ` À@Å∞, L^•º#=<åÅ ™êQÆ ∞ ‰õ Ä _® „Hõ = ∞OQÍ Ñ¨O_»¡`À@ŠѨO@Öˇ·# ѨO_»∞¡, ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞,ѨÓÅ∞,
=º=™êÜ«∞OÖ’ „áê^è•#º`« ã¨O`«iOK«∞‰õΩO\’Ok. ѨO_»¡`À@Å =∞™êÅ k#∞ã¨∞ ѨO@Å Jaè=$kúH˜, "å\˜H˜ ã¨O|OkèOz#
™êQÆ∞ ÃÑ^ŒÌã¨OYºÖ’ =º=™êÜ«∞^è•~° Ѩi„â◊=∞Å∞ U~°Ê_»\ÏxH˜ qaè#fl ~°HÍÅ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ Jaè=$kúH˜ „ѨÉèí∞`«fiO J<ÕHõ
J=HÍâ◊O HõeÊOK«_»O`À áê@∞ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# Láêkè J=HÍâßÅ∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, Ѩ^äŒHÍÅ∞ J=∞Å∞ KÕ™ÈÎOk.
‰õÄ_® HõeÊ™ÈÎOk. =º=™êÜ«∞ ~°OQÆO`Àáê@∞ ~åRã¨∂÷Å PO„^茄Ѩ^Õâò "≥∞ÿ„HÀ WiˆQ+¨<£ „áê*ˇH±ì :
^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎÖ’ ‰õÄ_® ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞ "å\Ï „Hõ=∞OQÍ
ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. ã¨∂÷Å ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎÖ’ =º=™êÜ«∞O ~°OQÆ J=¸Åº"≥∞ÿ# Éèí∂QÆ~°ƒù [Å =#~°∞Å#∞ ã¨O~°HõΔ},
"å\Ï 15 âß`«O HÍQÍ,ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞ "å\Ï 4 âß`«O q^Œ∞º`ü#∞ P^• ÅHΔͺÅ∞QÍ ã¨∂HõΔ ‡ ™êQÆ∞h\˜ Ѩ^Œú`«∞Å#∞
=~°‰õΩ LOk. =º=™êÜ«∞Ѩ٠lZãπ_çÑ≤Ö’ ^•^•Ñ¨Ù 20 âß`«O „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 2003 #O|O~üÖ’ ~åR
=~°‰õΩ Ñ¨O_»¡`À@Å ™êQÆ∞ "å\Ï LO\’Ok. Wk ~åR Pi÷Hõ „ѨÉèí∞`«fiO "≥∞ÿ„HÀ WiˆQ+¨<£ „áê*ˇ‰õΩì#∞ „áê~°OaèOzOk.
=º=㨠÷ Ö ’ Ǩ  iì H õ Å Û~ü ‰ õ Ω ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `« ∞ #fl „áê^è • #º`« # ∞ ã¨=∞~°÷=O`«"≥∞ÿ# h\˜ Ü«∂[=∂#º"Õ∞ D „áê*ˇ‰õΩì „Ñ¨^è•#
`≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. qq^èŒ ~°HÍŠѨO_»∞¡, ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞,=∞™êÅ ÅHõΔ ºO. 2009–10 ã¨O=`«û~° HÍÅOÖ’ 0.54 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡
k#∞ã¨∞Å∞, B+¨^èŒ =∞iÜ«Ú ã¨∞QÆO^èŒ „^Œ"åºÅ "≥ÚHõ¯Å∞, Éèí∂q∞x ã¨∂HõΔ ‡ ™êQÆ∞h\˜ ѨikèÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ~å=_»O [iyOk.
ѨO_»¡`À@Å∞,ѨÙ@ìQ˘_»∞QÆ∞Å∞,"≥ÚHõ¯Ñ¨O@Å∞, J~ÚÖò áê"£∞ ~åR ǨiìHõÅÛ~ü q∞+¨<£ :
"≥Ú^ŒÅ∞QÆ∞#=hfl ǨiìHõÅÛ~üѨikèÖ’H˜=™êÎ~Ú. D ~°OQÆO... #∂`« # `À@Å U~åÊ@∞, áê`« `À@Å#∞
) L`åÊ^ŒH` õ ,« L`«Ê`«∞ÅÎ #∞ "≥∞~°∞QÆ∞ѨiKÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ <ÕÅ#∞ P^èŒ∞hHõiOK«_»O, SÑ≤ZO/SZ<£ZO, ÃÇÏKüP~ü_ç, ™êO„^Œ
|Ǩïà◊ѨO@Å ™êQÆ∞‰õΩ LѨÜ≥∂yOK«∞HÀ=_®xH˜ =º=™êÜ«∞O, =º=™êÜ«∞ Ü«∞O„fHõõ~°}, áÈãπì ǨÔ~fiã≤ìOQ∑
gÅ∞HõeÊã¨∞ÎOk.
) áœ+≤ªHÍÅ Éèí„^Œ`« HõeÊã¨∞ÎOk.
>Ë|∞Öò 5.5
) Láêkè J=HÍâßÅ#∞ ÃÑOK«∞`«∞Ok.
) ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl P„QÀ „á⁄Ããã≤OQ∑ Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ =Ú_çã¨~°∞‰õΩ#∞
~åROÖ’x ѨO_»¡`À@Å q=~åÅ∞
JOkã¨∞ÎOk. (2008–09)
) qÅ∞"≥·# q^Õj =∂~°Hõ^Œ„"åºxfl Ji˚ã¨∞ÎOk. ѨO@ qã‘~Î O‚° L`«ÊuÎ
ѨO_»¡ `À@Å™êQÆ∞ ˆH=ÅO „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’<Õ (ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡) (ÅHõÅΔ
"≥∞„\˜H@± #∞flÅÖ’)
H͉õΩO_®, Ѩ@ì} t"å~°∞ „áêO`åʼnõΩ ‰õÄ_® qã¨ÎiOK«_»O, ѨO_»∞¡ 9.36 131.65
™êO„Ѩ^•Ü«∞ =º=™êÜ«∞ Ѩi„â◊=∞#∞O_ç HÍ~˘Êˆ~\ò ~°OQÆO `À@ѨO@Å∞ 3.86 6.76
™ê÷~ÚH˜ Z^ŒQÆ_®xfl =∞#O QÆ=∞xOK«=K«∞Û. D ^èÀ~°}˜ ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞ 3.24 52.67
Ѩ O _» ¡ ` À@ ™êQÆ ∞ Ö’ P^è Œ ∞ xHõ ™êOˆ H uHõ Ѩ ^ Œ ú ` « ∞ Å#∞ =∞™êÅ k#∞ã¨∞Å∞ 3.03 11.551
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_®xH˜, L`«ÊuÎ Ü«∂[=∂#ºO, =∂Ô~¯\˜OQ∑Ö’ Ѩ=¡ ~üû 0.19 1.25
B+¨^èŒ   ã¨∞QÆO^èŒ 0.20 0.77
J^èŒ∞<å`«# Ѩ^Œú`«∞Å#∞ J=ÅOaèOK«_®xH˜ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ™ÈÎOk. „^Œ=º "≥ÚHõ¯Å∞
Ѷ¨e`«OQÍ Ñ¨O_»¡`À@Å Jaè=$kú ^Œ$HõÊ^äŒOÖ’ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# =¸ÅO : L^•º#=<åÅ âßY

26
"Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò =O\˜ qaè#fl HÍ~°ºHõÖÏáêʼnõΩ 2009–10Ö’
~°∂. 66.18 HÀ@∞¡ =ºÜ«∞O KÕâß~°∞.
ѨO_»¡`À@Å Jaè=$kú:
~åROÖ’ =∂q∞_ç, ã≤„@ãπ, J~°\ ˜, *Ï=∞ =O\˜
ѨÅ∞~°HÍÅ ã¨=∞j`À+¨‚ LѨ ã¨=∞j`À+¨‚ ѨO_»¡ `À@Å#∞
ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# ÃÑOK«∞`«∞<åfl~°∞. ѨO_»¡ L`«ÊuÎ L`åÊ^ŒHõ`«Å#∞
ÃÑOK«_O» , "≥ÚHõ¯Å∞ <å@_®xH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ѩ^•~å÷Å∞,W<£ÑÙ¨ \òû
JO^Œ*ËÜ«∞_»O, \˜+¨Øº HõÅÛ~ü#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O ^•fi~å J~°\ ˜
L`åÊ^ŒHõ`« <å}º`«#∞ÃÑOK«_»O, áê`«, =Ü«∞ã¨∞ =∞o¡# `À@Å
ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_»O, ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞Ö’ =zÛ# #∂`«#
™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#OÃÑ· Ô~·`«∞ʼnõΩ J=QÍǨÏ# HõeÊOK«_»O
"≥Ú^ŒÅQÆ∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ¿ãì\ò ǨiìHõÅÛ~ü q∞+¨<£ , ~å„+‘ìÜ«∞
Hõ$+≤ qHÍãπÜ≥∂[# „ѨuáêkOKå~Ú.
r_ç=∂q∞_ç:
"≥∞~°∞ÔQ·# L`åÊ^ŒHõ`«‰õΩ JkèHõ kQÆ∞|_çxKÕÛ JO@¡#∞,
=OQÆ_®Å#∞ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∞_»O ^•fi~å r_ç =∂q∞_ç™êQÆ∞#∞
~åR „ѨÉèí∞`«fiO ÃÑ^ŒÌ Z`«∞Î# „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk. <å}º"≥∞ÿ# JO@∞¡,
W<£Ñ¨Ù@¡#∞ JOkOK«_»O ^•fi~å r_ç =∂q∞_ç™êQÆ∞ qã‘Î~å‚xfl
1,870 ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ ÃÑOKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
H˘HÀ"å:
KåH˘ÖË\ò `«Ü«∂s Ѩi„â◊=∞‰õΩ H˘HÀ"å ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`«ÎOÖ’
J=ã¨~°=∞=Ù`«∞Ok. `«∞á¶ê#∞Å∞, ÖHõ¯`≥QÆÅ∞ `«k`«~° HÍ~°}ÏÅ
=Å¡ H˘|ƒi HÍÜ«∞Å∞ ^èŒ~°Ö’¡ X_ç^Œ∞_»∞‰õΩÅ∞ U~°Ê_»∞`«∞<åfl~Ú.
y@∞ìÉÏ@∞ ^èŒ~° ÅaèOK«_»O ÖË^Œ∞. JO^Œ∞=Å¡ H˘|ƒi `À@Ö’¡
JO`«~üѨO@QÍ H˘HÀ"å ™êQÆ∞#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O ^•fi~å
#ëêì Å #∞ Jkè Q Æ q ∞OKÕ Ö Ï KÕ Ü « ∞ =K« ∞ Û. ™êO„Ѩ ^ •ÜÕ ∞ `« ~ °
„áêO`åÅÖ’¡ H˘HÀ"å ™êQÆ∞#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKåÅ<Õk „ѨÉèí∞`«fi
=ӺǨÏO. 2007–08 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°OÖ’ H˘H˘"å ™êQÆ∞#∞
1,595 ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ qã¨ÎiOKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ ÃÑ@∞ìHÀQÍ 2007
JHÀì|~ü<å\˜H˜ 1,023 ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ ™êQÆ∞ qã¨ÎiOzOk.
H˘|ƒi :
|Ǩïà◊ „ѨÜ≥∂[#HÍi J~Ú# H˘|ƒiK≥@∞ì „Ñ¨[Å
™ê=∂lHõ , Pi÷ H õ , ™êO㨠¯ $uHõ K« i „`« Ö ’ Éè Ï QÆ " ≥ ∞ ÿ O k.
=∞#~åROÖ’x „Ѩ^è•# ѨO@ÅÖ’ H˘|ƒi ѨO@ XHõ\ ˜.H˘|ƒi
`À@Å#∞ HÍáê_» ∞ HÀ=_®xH˜ Ѩ O @ =∂iÊ_ç , JO`« ~ ü
ѨO@Å™êQÆ∞,=s‡ HõOáÈãπì "å_»HõO `«k`«~åÅÃÑ· L^•º#=#
âßY J=QÍǨÏ<å HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. 2009–10Ö’
75 _ç áê¡\òû U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
27
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å ™êQÆ∞:
=∂#=Ùx PǨ  ~åxH˜ `« y #O`« Ѩ i =∂}OÖ’
áÈ+¨ H ÍÅ#∞ JOkOK« _ » O Ö’ ‰õ Ä ~° Q ÍÜ« ∞ Å∞ =ÚYºáê„`«
áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~Ú. XHÀ¯=ºH˜ÎH˜ „Ѩu ~ÀE 200 „QÍ=ÚÅ
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞ J=ã¨~°OHÍQÍ, `«Åã¨i ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å ÅÉèíº`«
KåÖÏ `«‰õΩ¯=QÍ LOk.
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å ÅÉèíº`«#∞ÃÑOK«_®xH˜ L^•º#=# âßY
Ô~·`«∞ʼnõΩ tHõΔ}HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, _ç áê¡\òû x~°fiÇ≤ÏOK«_»O`À áê@∞
ÃÇÏ· „c_£ ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å q`«<Î åÅ#∞ ã¨aû_ô ^è~Œ Å° ‰õΩ JO^Œ*™Ë ÈÎOk.
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å L`«ÊuÎ, L`åÊ^ŒHõ`«#∞ ÃÑOK«_®xH˜ ÃÇ·Ï„c_£
q`«<Î åÅ "å_»HOõ Ѩ@¡ ~Ô `· ∞« Ö’¡ ÃÑ^ŒZÌ `«∞#Î „ѨKå~°O KÕÑ@
¨ =ì Åã≤#
J=ã¨~°O LOk. 2009-10Ö’ 59,710 ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ ÃÇ·Ï„c_£
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å#∞ q`«Î<åÅ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕâß~°∞.
=∞™êŠѨO@Å∞ :
q∞~° Ñ ¨ H ÍÜ« ∞ Å∞, Ѩ ã ¨ ∞ Ѩ Ù ™êQÆ ∞ qã‘ Î ~ ° ‚ O L`« Ê uÎ ,
L`åÊ^ŒHõÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò ^Õâ◊OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#OÖ’ LOk.
~åROÖ’ =∞™êŠѨ O @Å L`åÊ^Œ H õ ` « # ∞ ÃÑOK« = K« Û x
Ѩiâ’^èŒ#Ö’¡ "≥Å¡_»~ÚOk. J~Ú`Õ D ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝<åxfl
ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ ~Ô `· ∞« Ö’¡H˜ fã¨∞HÔ àÏ¡eû LOk.kQÆ∞|_ç J#O`«~O°
ã¨OÉèíqOKÕ #ëêìÅ#∞ `«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ <å}º"≥∞ÿ# "≥ÚHõ¯Å∞,
xÅfiѨ i *Ï˝ < åxfl Ô ~ · ` « ∞ ʼnõ Ω JO^Œ * Ë Ü « ∂ Åx „Ѩ É è í ∞ `« fi O
„ѨuáêkOzOk. 2009-10Ö’ 527 ÃÇÏHÍì~°¡#∞ qã¨ÎiOKå~°∞.
ѨÓÅ `À@Å™êQÆ∞:
Ѩ O _» ¡ ` À@Å ™êQÆ ∞ Ö’ Ѩ Ó Å`À@ʼnõ Ω J`« º O`«
„áê^è•#º`« LOk. ѨÓʼnõΩ ^ÕjÜ«∞ =∂Ô~¯\òÖ’ _ç=∂O_£
ÃÑ~°QÆ_»O`Àáê@∞, ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ ‰õÄ_® ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O_»@O`À
ѨÓÅ "≥ÚHõ¯Å∞ ™êQÆ∞ KÕ¿ã Ô~·`«∞ʼnõΩ J`«ºkèHõ P^•Ü«∞O
Åaè ™ ÈÎ O k. JO`Õ H ͉õ Ω O_® Láêkè J=HÍâßÅ∞ ‰õ Ä _®
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. 2009–10Ö’ 2,444,000 K«.g∞.Ö’
™êQÆ∞ KÕâß~°∞.
ÖϺO_£¿ã¯Ñπ JO_£ P~°fl"≥∞O@Öò QÍÔ~¤xOQ∑ :
Ѩ @ ì } „áêO`« "å`å=~° } Ïxfl HÍÅ∞+¨ º
~°Ç≤Ï`«OQÍ=∂~°Û_®xH˜ K«∞@∞ì„ѨHõ¯Å „áêO`åÅ#∞ PǨ¡^ŒHõ~°OQÍ
=∂~° Û _®xH˜ L^•º#=# âßY „Ѩ É è í ∞ `« fi áê~° ∞ ¯Å#∞
P^èŒ∞hHõiOKåÅx x~°‚~ÚOzOk.
ѨÙ@ìQ˘_»∞QÆ∞Å Jaè=$kú:
„áÈ\©#∞¡, q@q∞#∞¡, Yx[Å=}ÏÅ∞ ѨÙ@ìQ˘_»∞QÆ∞ÅÖ’
ѨÙ+¨¯ÅOQÍ Åaè™êÎ~Ú. Jã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆOÖ’<Õ J`«ºkèHõOQÍ
ѨÙ@∞ìQ˘_»∞QÆ∞Å∞ ÃÑOK«∞`«∞<åfl~°∞. ~å„+¨ìOÖ’ 6 ѨÙ@ì Q˘_»∞QÆ∞Å
ÖϺÉòÅ#∞ U~°ÊiKå~°∞. 2009-10Ö’ 2,010 ˆHrÅ#∞ L`«ÊuÎ
KÕ™ê~°∞.
áÈãπì ǨÔ~fiãπì"Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò (Ñ≤ÃÇÏKü ZO):
Ѩ O _» ∞ ¡ , ‰õ Ä ~° Q ÍÜ« ∞ Å∞,Ѩ Ó Å∞ `« fi ~° Q Í K≥ _ ç á ÈÜÕ ∞
J=HÍâ◊OLOk. HÍ|\˜ì ѨO@™êQÆ∞ #∞O_ç á꺈Hr KÕÜ«∞_»O,
xÅfiKÕÜ«∞_»O =~°‰õΩ Jxfl™ê÷~ÚÖ’¡ *Ï„QÆ`«ÎÅ∞ fã¨∞‰õΩO>Ë<Õ
=∞Oz ^è Œ ~ ° Å ∞ Ѩ Å ∞‰õ Ω `å~Ú. ˆ H Δ „ `« ™ê÷ ~ ÚÖ’ 10
âß`«O.~°"å}ÏÖ’ 5 âß`«O, áêºH˜OQ∑Ö’ 2 âß`«O, xÅfiÖ’ 9
âß`«O, „áêÃãã≤OQ∑Ö’ 4 âß`«O =~°‰õΩ, J#QÍ "≥Ú`«ÎO 30
âß`«O =~°‰õΩ #+¨ìO "å\˜Å∞¡`ÀO^Œx xѨÙ}∞Å∞ K≥|∞`«∞<åfl~°∞.
D "åã¨Î"åÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ìH˘x L^•º#= âßY
áêºH± ǨÏ∫ãπÅ∞, j`«Å y_»¤OQÆ∞Å∞ =O\˜ áÈãπìǨÔ~fiãπì =∞øeHõ
=ã¨`«∞Å Jaè=$kúÃÑ· ^Œ$+≤ì ˆHO„nHõi™ÈÎOk. áÈãπì ǨÔ~fiãπì
"Õ ∞ <Õ * ò " ≥ ∞ O\ò à ѷ tHõ Δ } Ï `« ~ ° Q Æ ` « ∞ Å∞ x~° fi Ç≤ Ï ™ÈÎ O k.
2009–10Ö’ P~° ∞ @~° ‡ iH± „_≥ · ~ ÚOQ∑ áê¡ \ ò á ¶ ê "£ ∞ ʼnõ Ω
ѨiHõ~åÅOkOKå~°∞.
P~ÚÖò áê"£∞:
P~ÚÖò áê"£∞ ™êQÆ∞ qã‘Î~°‚O, L`«ÊuÎ,L`åÊ^ŒHõ`«Ö`À
PO„^茄Ѩ^Õâò ^Õâ◊OÖ’ „Ѩ^äŒ=∞™ê÷#OÖ’ LOk. <åÅ∞QÆ∞ÅHõΔÅ
ÃÇÏHÍì~°¡ qã‘Î~å‚xfl ~åROÖ’ J~ÚÖò áê"£∞™êQÆ∞‰õΩ J#∞"≥·#kQÍ
L^•º#=# âßY QÆ ∞ iÎ O zOk. 2008–09Ö’ ~åROÖ’
17,409 ÃÇÏHÍì~°¡ Éèí∂q∞Ö’ P~ÚÖò áê"£∞ ™êQÆ∞ KÕ™ê~°∞.
P~ÚÖòáê"£∞ Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
x~°fiÇ≤ÏOK«_»O`À áê@∞ "≥ÚHõ¯Å ѨOÑ≤}©, ™êQÆ∞ HÍ=Åã≤#
W<£Ñ¨Ù\òû, "≥∞ÿ„HÀ WiˆQ+¨<£ ™œHõ~°ºO, JO`«~ü ѨO@Å∞ =O\˜
"å\˜ q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkã¨∞Î<åfl~°∞. ~åROÖ’
Ô~O_»∞ P~ÚÖò áê"£∞ q`«Î# `À@Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
WO^Œ∞Ö’ XHõ\ ˜ „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆOÖ’ Ô~O_»=k „Ѩ~Ú"Õ@∞
~°OQÆOÖ’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. ѨtÛ=∞ QÀ^•=ilÖÏ¡ ÃÑ^Œ"ÕyÖ’
L#fl *ÏfÜ«∞ J~ÚÖòáê"£∞ Ѩiâ’^èŒ<å ˆHO„^Œ (Z<£P~üã≤)
™êOˆHuHõ =∂~°æ^Œ~°≈Hõ`«fiOÖ’ D Ô~O_»∞ `À@Ö’¡ q`«Î<åÅ∞
L`«ÊuÎ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ ~åROÖ’ „ѨÉèí∞`«fiO`À
HõÅã≤ 12 HõOÃÑhÅ∞ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. g\˜Ö’ QÆO@‰õΩ 98
"≥∞„\˜H± @#∞flÅ q`«Î<åÅ#∞ „áêÃããπ KÕ¿ã ™ê=∞~°÷ºO LOk.
D HõOÃÑhÅ∞ „ѨÉèí∞`«fiO x~°‚~ÚOz# ^èŒ~°‰õΩ Ô~·`«∞Å =^ŒÌ#∞O_ç
28
P~ÚÖò áê"£∞ QÆ∞`«∞ÎÅ#∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕã≤ áêÃããπ KÕ™êÎ~Ú.
2009–10Ö’ 2,551 ÃÇÏHÍì~°¡#∞ J^Œ#OQÍ P~ÚÖò áê"£∞
™êQÆ∞ H˜O^Œ‰õΩ fã¨∞‰õΩ=KåÛ~°∞.
W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr JO_£ _Õ\Ï "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò:
L^•fi㨠# âßY ZÑ≤ ™ êfi<£ ã¨ Ç ¨ Ï HÍ~° O `À
lÖÏ¡ H Í~åºÅÜ« ∂ Å #∞O_ç P<£ Ö ˇ · < £ ^ •fi~å 㨠= ∂Kå~åxfl
¿ãHõiOz, ã¨O„QÆǨÏѨ~°∞ã¨∞ÎOk.
Ǩ˙º=∞<£ i™È~üû _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò :
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =ã¨∞Î#fl #∂`«# ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O
QÆ∞iOz Ô~·`«∞ʼnõΩ `≥eÜ«∞*ËÜ«∞_»O, Ô~·`«∞Å ™ê=∞~å÷ºxfl
ÃÑOK«_®xH˜ PO„^茄Ѩ^Õâò ǨiìHõÅÛ~ü ¢>ˇÿxOQ∑ Wxã≤ì@∂º\ò#∞
U~åÊ@∞ KÕ â ß~° ∞ .D 㨠O 㨠÷ ^•fi~å 2009–10Ö’
16,310=∞Ok Ô~·`«∞ʼnõΩ, JkèHÍ~°∞ʼnõΩ tHõΔ} WKåÛ~°∞.
L^•º#=# âßY QÍÔ~#¤ ~üû ã¨iÑì Hˆ≤¶ \ò HÀ~°∞û ‰õÄ_® x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk.
Ѩâ◊√ áÈ+¨} :
Ѩâ◊√ áÈ+¨}#∞ =º=™êÜ«∂xH˜ J#∞|O^èŒ âßYQÍ
ѨiQÆ}˜ã¨∞Î<åfl~°∞. Ѩâ◊√ áÈ+¨} ÃÑ^ŒÌã¨OYºÖ’ z#fl, ã¨#flHÍ~°∞
Ô~·`«∞ʼnõΩ Láêkè HõeÊOK«_»O ^•fi~å „QÍg∞}Ïi÷Hõ=º=ã¨÷Ö’ H©ÅHõ
áê„`« áÈ+≤™ÈÎOk. Hõ~°∞=Ù HÍÅOÖ’ ‰õÄ_® Ѩâ◊√áÈ+¨} ÅHõΔÖÏk
=∞Okx P^Œ∞‰õΩOk.^Œ∞~°ƒù~° "å`å=~°} Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ ‰õÄ_®
Ѩâ◊√áÈ+¨} 60 ÅHõΔÅ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ xÅHõ_≥·# P^•Ü«∂xfl
JOkOzOk. Ѩâ◊√áÈ+¨}‰õΩ |_≥˚\òÖ’ ˆH\Ï~ÚOz# x^èŒ∞Å
^•fi~å ~å|_ç ‰õ Ä _® ÃÑ^Œ Ì "≥ Ú `« Î O Ö’ LO@∞Ok.
Kåi„`å`«‡HõOQÍ ‰õÄ_® nxx =º=™êÜ«∞ J#∞|O^èŒO ~°OQÆOQÍ
ѨiQÆ}˜ã¨∂Î =ã¨∞Î<åfl~°∞. 11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõ =Úy¿ã
<å\˜H˜ Ѩâ◊√áÈ+¨} l_çÑ≤Ö’ ѨO@Å`À áê@∞ ã¨=∂#"≥∞ÿ#
"å\Ï#∞ á⁄O^Œ ∞ `« ∞ O^Œ x JOK« < å "Õ ã ¨ ∞ Î < åfl~° ∞ . Wk
=º=™êÜ«∞~°OQÆOÖ’ PkèѨ`«º ™ê÷~Ú QÆÅ LѨ~°OQÆOQÍ
Jaè=$kú K≥O^Œ#∞Ok.
=ÚMϺOâßÅ∞ :
1. he <åeHõ "åºkè =Å¡ Q˘„Ô~Å ÃÑOѨHõO^•~°∞ʼnõΩ
HõÅ∞QÆ∞`«∞#fl #ëêìÅ#∞ JiHõ@ì_®xH˜ 2006–07Ö’
Q˘„Ô ~ Å cè = ∂ HÍ~° º „Hõ = ∂xfl KÕ Ñ ¨ \ Ïì ~ ° ∞ . nxx
2009–10Ö’ ‰õÄ_® H˘#™êyã¨∞Î<åfl~°∞.
2. ÉèÏ~°`« „ѨÉ∞íè `«fiO Ѩâ√◊ cè=∂ Ѩ^HŒä Oõ ‰õΩ J#∞=∞uxzÛOk.
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 100 âß`«O ~å~Úf „áêuѨkHõ#
áê_ç Ѩâ◊√=ÙʼnõΩ cè=∂ HõeÊ™êÎ~°∞. 2007–08Ö’ ‰õÄ_®
H˘#™êyOKå~°∞.
 3. z`«∂Î~°∞,J#O`«Ñ¨Ù~°O, ~°OQÍÔ~_ç¤, "≥∞^ŒH± lÖÏ¡Ö’¡ ÉèÏ~°`« >Ë|∞Öò 5.6
„ѨÉèí∞`«fi ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À ÃÑ^ŒÌ Z`«∞Î# Ѩâ◊√=ÙʼnõΩ QÍe „ѨÉèí∞`«fi Ѩâ◊√=ÙÅ á¶ê~ü‡Å q=~åÅ∞
‰õΩO@∞ "åºkè \©HÍÅ HÍ~°º„Hõ=∂xfl KÕѨ\Ïì~°∞. ~°HOõ 2008–09 2009–10
4. Ô~·`«∞Å P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ∞ JkèHõOQÍ L#fl 16 lÖÏ¡Ö’¡ Ô~·`«∞Å 2009 ÃãÃÑìO|~°∞
ѨÙ#~å"å™êxH˜ Ѩâ◊√ áÈ+¨} ~°OQÆO „H˜O^Œ „Ѩ`ÕºHõ 30 =~°‰õΩ
Öˇ·"£™êìH± JO_£ Ѷ≤+¨sãπ á꺈Hrx J=∞Å∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞. q^Õj *Ï`«∞Å∞:
[sû 17 10
5. 2007–08Ö’ „c_ç O Q∑ PѨ ˆ ~ +¨ # ¡ # ∞ ÃÑOK« _ ®xH˜ ã¨OHõ~*° Ïu 58 163
~åROÖ’x 8 lÖÏ¡Ö’¡ 500 WO\˜„ˆQ>ˇ_£ Öˇ·"£™êìH± ѨxKÕ¿ã Ѩâ◊√=ÙÅ∞ -- 14
_≥=ÅÑπ"≥∞O\ò ÃãO@~°¡#∞ U~åÊ@∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. g\˜x "≥Ú`«ÎO 75 187
*ˇ.ÔH. „@ãπì „QÍ"£∞ qHÍãπ Ü≥∂[# ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À U~åÊ@∞ ^Õâ◊"åm *Ï`«∞Å∞:
XOQÀÅ∞ 514 453
KÕ™ê~°∞. g\˜x 2009-10Ö’ ‰õÄ_® H˘#™êyOKå~°∞. ™êÇ≤Ï"åÖò 233 155
Ѩâ◊√ P~ÀQƺ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ : kÜ≥∂x 24 23
"≥Ú`«ÎO 771 631
Öˇ·"£™êìH± WO_»„ã‘ì =$kúÖ’ Ѩâ◊√=ÙÅ P~ÀQƺHÍ~°ºÖÏáêÅ∞ =Ú„~å 84 185
H©ÅHõ áê„`« áÈ+≤™êÎ~Ú. JO^Œ∞=Å¡ Ѩâ◊√=ÙÅ P~ÀQƺѨi~°HõΔ}‰õΩ "≥Ú`«ÎO 930 1003
~åROÖ’ <åÅ∞QÆ∞~°HÍÅ ã¨Oã¨÷Å#∞ „ѨÉèí∞`«fiO x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. =¸ÅO : Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ âßY
~åROÖ’ 22 "≥@~°fls áêbH˜¡xH±û,3 ã¨∂Ѩ~ü ÃãÊëêe\©
"≥ @ i#s P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ Å∞, 278 "≥ @ ~° fl s P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ Å∞, PO„^茄Ѩ^Õâò Öˇ·"£™êìH± _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò Z*ˇhû:
1826"≥@~°fls _çÃãÊ#¬sÅ∞, 42 "≥Úɡ·Öò "≥@~°fls H˜¡xH±û, <Õ+¨#Öò „áê*ˇH±ì Ѷ¨~ü Hͺ\˜Öò JO_£ |ÃѶ֒ „c_çOQ∑
3110 ~°∂~°Öò Öˇ·"£™êìH± Ü«¸x\òû L<åfl~Ú. 2009–10 (Z<£Ñã≤ a≤ a) Ѩ^HŒä Oõ „H˜O^Œ ~åR „ѨÉ∞íè `«fiO „c_çOQ∑ PѨ~ˆ +¨#¡
ã¨O=`«û~°OÖ’ 252.16 ÅHõΔÅ ˆHã¨∞ʼnõΩ zH˜`«û#OkOKå~°∞. ѨÓ~°fi º=ã‘H÷ ~õ }° #∞ „áê~°OaèOzOk. nxH˜ Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fiO PiúHõ
ã¨ÇϨ HÍ~°O JOk™ÈÎOk. D HÍ~°º„Hõ=∂xfl J=∞Å∞KÕÜ∞« _®xH˜
366.83 ÅHõΔÅ \©HÍÅ∞ WKåÛ~°∞. "åº^èŒ∞Å#∞ YzÛ`«OQÍ
PO„^茄Ѩ^Õâò Öˇ·"£™êìH± _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò U*ˇhû (ZÑ≤ZÖò_çZ)x
qâı¡+≤OKÕO^Œ∞‰õΩ ~åROÖ’ 22 Ü«∂x=∞Öò _çã‘*ò _»Ü«∂QÀflã≤ìH±
™ê÷ Ñ ≤ O Kå~° ∞ . Wk 2000 U„Ñ≤ Ö ò #∞O_ç Ѩ x KÕ Ü « ∞ _» O
ÖËÉ’ˆ~@sÅ∞ (Z_ç_çZÖò) ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. „áê~°OaèOzOk.
"≥@~°fls |Ü≥∂ÖÏlHõÖò sÃã~üÛ Wxã≤ì@∂º\ò, â◊√Hõ¡O xÅfi ˆHO„^•Å∞ :
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ J`«∞º`«Î=∞ [#∞º qÅ∞= Hõey# Z^Œ∞ÌÅ ^•fi~å<Õ
D Wxã≤ì@∂º\òÖ’ |Ü≥∂ÖÏlHõÖò „á⁄_»H±ì û _çq[<£, L`«Î=∞"≥∞ÿ# Ѩâ◊√=ÙÅ L`«ÊuÎ ™ê^茺=∞=Ù`«∞Ok. |Å"≥∞ÿ#
_çã‘*ò W<≥fiã≤ìˆQ+¨<£ _çq[<£ J<Õ Ô~O_»∞ _çq[#∞¡ L<åfl~Ú. Z^Œ∞ÌÅ#∞ `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞HÀ"åÅO>Ë ^Õâ◊"åm *Ï`«∞Å#∞ Jaè=$kú
„Ѩu _çq[<£ XHõ „Ѩ`ÕºHõ *Ï~ÚO\ò _≥·Ô~Hõì~ü xÜ«∞O„`«}Ö’ KÕ ã ¨ ∞ HÀ=Åã≤ # J=㨠~ ° O ZO`≥ · < å LOk. áêÅ L`« Ê uÎ
ѨxKÕ™êÎ~Ú. ÃÑOѨÙ^ŒÅ‰õΩ ‰õÄ_® ^Õâ◊"åm P=ÙÅ∞, ˆQ^≥ *Ï`«∞Å#∞ Jaè=$kú
„ѨÉèí∞`«fi Öˇ·"£™êìH± á¶ê~ü‡ û: KÕã¨^Œ∞HÀ"åe. D ÅHΔͺÅ#∞ ˆH=ÅO Hõ$„u=∞ QÆ~°ƒù^è•~°}
^•fi~å =∂„`«"Õ∞ ™êkèOK«QÆÅO. 18= Öˇ·"£™êìH± Ãã#ûãπ (Ѩâ◊√
~åROÖ’ Ѩ â ◊ √ =ÙÅ Jaè = $kú HÍ~° º Hõ Ö Ïáêʼnõ Ω
QÆ}#) „ѨHÍ~°O PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ 35.51 ÅHõΔÅ∞ L`«Î=∞ *Ïu
=∞^ŒÌ`«∞xKÕÛO^Œ∞‰õΩ, q`«Î# Z^Œ∞ÌÅ L`«ÊuÎH˜ Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ âßY
P=ÙÅ∞, 70.32 ÅHõΔÅ L`«Î=∞ *Ïu ˆQ^≥Å∞ L<åfl~Ú. ~åROÖ’
~åROÖ’x ѨÅ∞ „áêO`åÖ’¡ HÍ\˜Öò „c_çOQ∑ á¶ê~ü‡û ™ê÷Ñ≤OzOk. ã¨OKå~° Hõ$„u=∞ QÆ~°ƒù^•~°} ™œHõ~åºxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_»O, Hõ$„u=∞
„Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ `˘q∞‡k HÍ\˜Öò „c_çOQ∑á¶ê~ü‡û XHõ ^•}Ï QÆ~°ƒù^è•~°} HÍ~°º„Hõ=∂xfl qã¨ÎiOK«_»O`À ~åROÖ’ L`«ÊuÎH˜
q`«Î<åaè=$kú ã¨Oã¨÷ L<åfl~Ú. „ѨÉèí∞`«fi Öˇ·"£™êìH± á¶ê~ü‡ûÖ’ L#fl J#∞"≥·# Ѩâ◊√=ÙÅ [<åÉèÏ Hõ=ˆ~*ò 1999Ö’ 20 âß`«O #∞O_ç
Ѩâ◊√=ÙÅ q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 5.6Ö’ K«∂_»=K«∞Û. 2008–09Ö’ 45.17 âß`åxH˜ ÃÑiyOk. Hõ $ „u=∞

29
QÆ~°ƒù^è•~°} <å}º`« ‰õÄ_® "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_çOk. 1999–2000Ö’ 1 #∞O_ç „Ñ¨ u QÀáêÅq∞„`« ‰ õ Ω „Ѩ u <≥ Ö Ï ~° ∂ .1200Å
38 âß`«OQÍ L#fl QÆ~°ƒù^è•~°} ˆ~@∞ 2008–09 <å\˜H˜ 47 Q“~°="Õ`«#O K≥e¡ã¨∞Î<åfl~°∞.
âß`åxH˜ ÃÑiyOk. Ѩâ◊√„QÍã¨O, ^•}Ï Jaè=$kú:
㨠O `å<À`« Ê uÎ "≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ ^Œ Å ‰õ Ω â◊ √ HÍ¡ x fl xÅfiKÕ ¿ ã
™êOˆ H uHõ Ѩ i *Ï˝ < åxfl ~åR=∞O`« \ Ï q㨠Πi OKå~° ∞ . âߢã‘ÎÜ«∞ Ѩ^Œú`«∞ÅÖ’, `«‰õΩ¯= =ºÜ«∞O`À Ѩâ◊√áÈ+¨}#∞
Ѷ¨∞hÉèíqOz# â◊√HÍ¡xfl L`«ÊuÎ KÕÜ«∞_»OÖ’, HÀ_≥^Œ∂_»Å KÕÑ\¨ ÏìÅO>Ë JkèHõ kQÆ∞|_ç QÆÅ, áÈ+¨Hqõ Å∞=Å QÆŠѨâ√◊ „QÍã¨O
tHõΔ}ˆHO„^•Å∞ ™ê÷Ñ≤OK«_»OÖ’, „^Œ= <≥·„\’[<£#∞ ~°"å}Ï ZO`≥·<å J=ã¨~°O. Z‰õΩ¯= kQÆ∞|_çxKÕÛ Ñ¨â◊√„QÍ㨠ѨO@Å#∞
KÕÜ«∞_»OÖ’ lÖÏ¡ â◊√Hõ¡ xÅfi ˆHO„^•Å x~°fiǨÏ}Ö’ "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ Ô~·`«∞Ö’¡H˜ fã¨∞‰õΩ"≥à◊¡=Åã≤# ÉÏ^茺`« Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ âßYÃÑ·
™êkè O K« _ ®xH˜ ‰õ Ä _® â◊ √ Hõ ¡ xÅfi ™êOˆ H uHõ Ѩ i *Ï˝ # O LOk. Ô~·`«∞ʼnõΩ "≥∞~°∞ÔQ·# Ѩâ◊√„QÍ㨠=OQÆ_®Å∞, QÆ_ç¤ q^ŒÌ<åÅ
^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»∞`ÀOk. â◊√HÍ¡xfl xÅfi KÕÜ«∞_»OÖ’ ˆHΔ„`« ™ê÷~Ú ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∂e. Ѩâ◊√„QÍ㨠Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂xfl Jaè=$kú
ã≤|ƒOkH˜ tHõΔ} WKÕÛO^Œ∞‰õΩ „áêOfÜ«∞ Hõ$„u=∞ QÆ~°ƒù^è•~°} ѨiKÕO^Œ∞‰õΩ ~Ô _çѤ e¨ ¡ „QÍ=∞OÖ’ á¶ê_»~ü ã‘_£ =∞eìÑHˆ¡≤ +¨<£ á¶ê~ü‡#∞
tHõΔ}ˆHO„^•Å#∞ H˘#™êyã¨∞Î<åfl~°∞. x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. 2009–10Ö’ 4.34 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅÖ’
~åR "åºÑ¨ÎOQÍ J=ã¨~°"≥∞ÿ# â◊√HÍ¡xfl L`«ÊuÎ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ Ñ¨â◊√„QÍã¨O ѨO_çOKå~°∞.
qâßYѨ@flO, #O^•ºÅ, |#"åã≤, HõsO#QÆ~üÅÖ’ <åÅ∞QÆ∞ Q˘„Ô~Å Jaè=$kú :
â◊√Hõ¡ xÅfiˆHO„^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.D ˆHO„^•ÅÖ’ â◊√Hõ¡ "≥∞@ìÉèí∂=ÚÅ∞ „áêO`åÅ Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’ Q˘„Ô~Å
L`«ÊuÎH˜ 258 L`«Î=∞ *Ïu Z^Œ∞ÌÅ#∞ áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~°∞. ÃÑOѨHõO =ÚYºáê„`« áÈ+≤™ÈÎOk. Wk ã¨=∞$kúHõ~°"≥∞ÿ#
Láêkè`Àáê@∞, |ÅÇ‘Ï#=~åæÅ "åiH˜, „Ѩ`ÕºH˜Oz „QÍg∞}
lÖÏ¡ â◊√Hõ¡ xÅfi _çáÈÅ∞: ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ P^•Ü«∂xfl ÃÑOѨHõO ^•~°∞ʼnõΩ âߢã‘ÎÜ«∞ Ѩ^ŒúuÖ’
~åROÖ’ 21 lÖÏ¡ â◊√Hõ¡xÅfi _çáÈÅ∞ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. „c_çOQ∑, P~ÀQƺO `«k`«~° JOâßÅÃÑ· tHõΔ} Wã¨∞Î<åfl~°∞.
Wq ~åROÖ’ L## 7,789 Hõ$„u=∞ QÆ~°ƒù^è•~°} ˆHO„^•Å‰õΩ Q˘„Ô~Å c=∂:
J=㨠~ ° " ≥ ∞ ÿ # Ѷ ¨ ∞ hÉè í q Oz# â◊ √ HÍ¡ x fl, „^Œ = #„`« [ xx
JO^Œ*Ëã¨∞Î<åfl~Ú. 7,789 Hõ$„u=∞ QÆ~°ƒù^è•~°} ˆHO„^•Å ^•fi~å Q˘„Ô~Å#∞ Z‰õΩ¯= âß`«O "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞ʼnõΩ
24.00 ÅHõΔŠѨâ◊√=ÙʼnõΩ Hõ$„u=∞ QÆ~°ƒù^è•~°} KÕÜ«∞QÍ, K≥Ok# ¿Ñ^Œ =~åæÅ "å~°∞ ÃÑOK«∞`«∞<åfl~°∞. ѨÅ∞ ~°HÍÅ `≥QÆ∞à◊√¡,
2009-10Ö’ 19.22 ÅHõΔÅ ^Œ∂_»Å∞ ѨÙ\Ïì~Ú. "åº^è Œ ∞ Å =Å¡ „ Ѩ u ÜÕ ∞ \Ï ÃÑ^Œ Ì ã¨ O YºÖ’ Q˘„Ô ~ Å∞
K«xáÈ`«∞<åfl~Ú. nx=Å¡ „QÍg∞} ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ Pi÷HõѨ~°OQÍ
„^Œ= #„`«[x áê¡O@∞¡: ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# #ëêìÅ∞ ã¨OÉèíqã¨∞Î<åfl~Ú. D <ÕѨ^䌺OÖ’ Q˘„Ô~Å
~åR "åºÑ¨ÎOQÍ 12 „^Œ= #„`«[x áê¡O@∞¡ L<åfl~Ú. ÃÑOѨHõO^•~°∞ʼnõΩ Pi÷Hõ Ѩ~°"≥∞ÿ# ~°HõΔ}YeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ
D áê¡O@¡Ö’ „^Œ= #„`«[x L`«ÊuÎ KÕÜ«∞_®xH˜ Z‰õΩ¯= =ºÜ«∞O „Ѩ É è í ∞ `« fi O 2006–07 #∞O_ç Q˘„Ô ~ Å c=∂ Ѩ ^ ä Œ H Íxfl
J=Ù`«∞O_»@O`À "≥Å∞Ѩe #∞O_ç H˘#∞QÀÅ∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. „áê~°OaèOzOk. 2009 ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ Q˘„Ô~Å cè=∂ Ѩ^äŒHõO
2009–10Ö’ 8.38 ÅHõΔÅ b@~°¡ „^Œ= #„`«[xx H˘#∞QÀÅ∞ J=∞Å∞ f~°∞#∞ >Ë|∞Öò 5.7Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
KÕâß~°∞.
Ѩâ◊√=ÙÅ c=∂ HÍ~°º„Hõ=∞ J=∞Å∞: >Ë|∞Öò 5.7
ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x <≥Å∂¡~°∞, Hõ~°∂flÖò, Q˘„Ô~Å cè=∂ Ѩ^äŒHõO q=~åÅ∞
Hõ_»Ñ¨, J#O`«Ñ¨Ó~ü, =~°OQÆÖò, Y=∞‡O, =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü, ã¨O=`«û~°O c=∂KÕÜ∞« |_ç# „Ñ‘q≤ ∞Ü«∞O H˜O^Œ
PkÖÏÉÏ^£ lÖÏ¡ÅÖ’ Ѩâ◊√=ÙÅ cè=∂ HÍ~°º„Hõ=∞ J=∞Å∞‰õΩ Q˘„Ô~Å∞ (ÅHõΔÖ’¡) „ѨÉèí∞`«fiO K≥e¡Oz#
J#∞=∞uOzOk. ZÑ≤ZÖò_çZ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2006–07Ö’ "≥Ú`«ÎO (~°∂. ÅHõΔÖ’¡)
J=∞Å∞ KÕ Ü « ∞ _» O „áê~° O aè O zOk. 2009–10Ö’ 2006–07 32.50 522.25
39,141P=ÙÅ∞,ˆQ^≥ʼnõΩ cè=∂ =iÎOѨ*Ë™ê~°∞. 2007-08 6.39 98.52
QÀáêÅq∞„`« r=<Àáêkè Ѩ^äŒHõO : 2008–09 2.16 124.54
QÀáêÅq∞„`« ŠѨ x f~° ∞ #∞ "≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ ~ ° K « _ ®xH˜ , 2009-10 1.78 106.48
„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_®xH˜ QÀáêÅq∞„`«Å r=<Àáêkè Ѩ^HŒä Oõ J=∞Å∞‰õΩ (ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ)
„ѨÉèí∞`«fiO J#∞=∞uOzOk. D Ѩ^äŒHõO„H˜O^Œ 2007 EÖˇ· =¸ÅO : Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ âßY

30
ѨO^Œ∞Å ÃÑOѨHOõ :
„QÍg∞} „áêO`åÅ`Àáê@∞ Ѩ @ ì } „áêO`åÅÖ’
ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `« ∞ #fl _ç = ∂O_£ ‰ õ Ω J#∞QÆ ∞ }OQÍ =∂O™êxfl
L`«ÊuÎKÕÜ«∞_»OÖ’ ѨO^Œ∞Å ÃÑOѨHõO =ÚYºáê„`« áÈ+≤™ÈÎOk.
ѨO^Œ∞Å ÃÑOѨHõO ã¨=∂[OÖ’ J`«ºO`« "≥#∞Hõ|_ç# =~åæÅ
„Ѩ[Å Pi÷Hõ Ѩiã≤÷ux "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_»OÖ’ H©ÅHõ áê„`«
=Ç≤Ï™ÈÎOk.
ѨOk =∂O™êxfl ã¨~°ã¨"≥∞ÿ# ^èŒ~°ÅÖ’ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’
LOK«_®xH˜ S\˜_çZ, SP~ü_çÑ≤, Zãπã≤ Ü«∂HõΔ<£ áê¡<£ =O\˜
HÍ~°º„Hõ=∂Å „H˜O^Œ ѨO^Œ∞Å ÃÑOѨHõO Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂xfl
KÕѨ@ì_»O [~°∞QÆ∞`ÀOk. qq^èŒ Ñ¨^äŒHÍÅ „H˜O^Œ Åaú^•~°∞ʼnõΩ
L`«Î=∞*Ïu P_»,=∞QÆ Ñ¨O^Œ∞Å#∞ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ~åROÖ’
<åÅ∞QÆ∞ Ñ≤Q∑ „c_çOQ∑ ˆHO„^•Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
Ñ≤QÆæs _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò „áê*ˇH±ì, qâßYѨ@flO :
D „áê*ˇ‰õΩì ~åROÖ’x <åÅ∞QÆ∞ Ñ≤Q∑ „c_çOQ∑ˆHO„^•ÅÃÑ·
™êOˆHuHõ xÜ«∞O„`«} Hõey LO_»@O, ѨOk =∂Oã¨O
J=∞‡HÍÅ#∞ „áÈ`« û Ç≤ Ï OK« _ » O `À áê@∞ qâßYѨ @ flO,
q[Ü«∞#QÆ~°O, NH͉õΩà◊O lÖÏ¡Ö’¡ á¶ê>ˇxOQ∑ Ü«¸x@¡
x~°fiǨÏ}, ^Õâ◊"åm ѨO^Œ∞Å ã¨~°Ñ¶¨~å, ѨOk=∂Oã¨O, =∂Oã¨O
L`«Ê`«∞ÎÅ =∂Ô~¯\˜OQ∑Ö’ Åaú^•~°∞ʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™êOˆHuHõ
ã¨ Ç ¨ Ï HÍ~åxfl JOk™ÈÎ O k. 34 á¶ È ~ü ¯ |∂`ü Å ∞ ‰õ Ä _®
#_»∞ã¨∞Î<åfl~Ú.
Ñ≤Q∑ á¶êº>ˇxOQ∑ 㑯"£∞ :
D Ѩ ^ ä Œ H õ O „H˜ O ^Œ Ã+_» ∂ ºÅ∞¤ ‰õ Ω ÖÏÅ „Ѩ [ ʼnõ Ω
ѨÙ#~å"åã¨O, Láêkè HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ qâßYѨ@flO lÖÏ¡
Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ ™⁄Ãã·\ © Hõ$+¨‚ѨÙ~°OÖ’ XHõ ѨO^Œ∞Å ÃÑOѨHõO
HÍOÃÑ¡H±û#∞ xi‡OzOk. WHõ¯_» 25 ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Láêkè
á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~Ú. g~°∞ ÃÑOz# ѨO^Œ∞Å∞ 70 #∞O_ç 80
ˆHrÅ |~°∞=Ù `Õe# `«~°∞"å`« =\˜x "≥#‰õΩ¯ fã¨∞‰õΩx,
"åiH˜=¸_»∞ #∞O_ç <åÅ∞QÆ∞ "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å =~°‰õΩ Q“~°=
"Õ`«#O JOkã¨∞Î<åfl~°∞.
HÀà◊¡ Ѩi„â◊=∂aè=$kú:
PO„^茄Ѩ^Õâò J`«ºO`« "ÕQÆOQÍ Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∞#fl
=º=™êÜ«∞~°OQÆ LѨ~°OQÆO HÀà◊¡Ñ¨i„â◊=∞. ÜÕ∞\Ï 1925 HÀ@¡
QÆ∞_»¡ L`«ÊuÎÖ’ ~åRO HÀ_çQÆ∞_»∞¡, „ÉÏ~ÚÅ~ü HÀà◊¡ L`«ÊuÎÖ’
^Õâ◊OÖ’<Õ „Ѩ^äŒ=∞ ™ê÷#OÖ’ LOk.
Ô~O_»∞ =#~å[/ „QÍ=∞„Ñ≤Ü«∞ =∞eìÑ≤¡ˆH+¨<£ ÃãO@~üÅ#∞
Hõ_»Ñ¨ lÖÏ¡ zO`«H˘=∞‡y<≥fl =∞O_»ÅO L@∞‰õÄ~°∞,<≥Å∂¡~°∞
lÖÏ¡Ö’x JÅ∂¡~°∞ =∞O_»Å ˆHO„^ŒOÖ’ U~åÊ@∞ KÕ™ê~°∞.
31
=∂#= =#~°∞Å Jaè=$kú :
Ѩâ◊√áÈ+¨} ~°OQÆOÖ’ Z^Œ∞Ô~·# ã¨"åà◊√¡, J=HÍâßÅ#∞
ã‘fiHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ Ñ¨â◊√ã¨O=~°úHõ âßY ã≤|ƒOk ã¨=∞~°÷=O`«"≥∞ÿ#
¿ã=ÅOkOKÕO^Œ∞‰õΩ x|^Œú`«, áÈ\©`«`«fi, ã¨∂ÊùiÎ Hõey LO_®e.
Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ âßY =∂#==~°∞Å Jaè=$kú âßY ã≤|ƒOkH˜
J=ã¨~åÅ „áêuѨkHõ# x~°fiÇ≤ÏOKÕ tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
J=∞Å∞KÕ¿ã ÉÏ^茺`«Å#∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. Ѩâ◊√=ÙÅ∞ "å\˜
Ü«∞[=∂#∞Å xiú+¨ì J=ã¨~åÅ#∞ fˆ~Ûq^èŒOQÍ ã≤|ƒOk lÖÏ¡,
„áêOfÜ«∞, ~åR ™ê÷~ÚÅÖ’ ã≤|ƒOkH˜ =¸_»OK≥ÅÖ’ tHõΔ}
JOkã¨∞Î<åfl~°∞.~åROÖ’ `˘q∞‡k „áêOfÜ«∞, 22 lÖÏ¡ ™ê÷~Ú
tHõΔ} ˆHO„^•Å∞ L<åfl~Ú. 2005–06Ö’ 10,983 =∞OkH˜
tHõΔ} W=fiQÍ, 2009–10Ö’ 948 "≥@ihiÜ«∞#∞¡, 1420
áê~å "≥@ihiÜ«∞#∞¡, 84 QÀáêÅq∞„`«Å‰õΩ tHõΔ} WKåÛ~°∞.
„Ѩ`ÕºHõ Ѩ^äŒHÍÅ∞ :
1. „Ѩ^è•#=∞O„u á꺈Hr :
16 Hõ~∞° =Ù „ѨÉÏè q`« lÖÏ¡ÅÖ’x ~Ô `· ∞« ʼnõΩ Ñ¨Ù#~å"åã¨O
HõeÊOK«_®xH˜ Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ ~°OQÆO „H˜O^Œ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO
ÃãÊ+¨Öò Öˇ·"£™êìH±   Ѷ≤+¨sãπ á꺈Hr („Ѩ^è•#=∞O„u á꺈Hr)x
„ѨHõ\ ˜OzOk. Ô~·`«∞ʼnõΩ J^Œ#Ѩ٠P^•Ü«∞O HõeÊOKÕ L^ÕÌâ◊O`À
Dá꺈Hrx PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü, ~°OQÍÔ~_ç¤,
"≥∞^ŒH±, x*Ï=∂ÉÏ^£, PkÖÏÉÏ^£, HõsO#QÆ~ü, =~°OQÆÖò,
Y=∞‡O, #ÖÁæO_», z`«∂Î~°∞, Hõ_»Ñ¨, Hõ~°∂flÅ∞, J#O`«Ñ¨Ù~°O,
QÆ∞O@∂~°∞, „ѨHÍâ◊O, <≥Å∂¡~°∞ lÖÏ¡ÖÖ’ J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
2. =ÚYº=∞O„u „Ѩ`ÕºHõ á꺈Hr :
aÑ≤ZÖò ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ KÕÜ«¸`« x=fi_®xH˜ 2009-
10Ö’ =ÚYº=∞O„u r= „HÍOu Ѩ^äŒHõO, ~å„+‘ìÜ«∞ Hõ$+≤ qHÍãπ
Ü≥∂[#Å#∞ „áê~°OaèOKå~°∞.
=∞`«ûº Ѩi„â◊=∞ :
J<ÕHõ ™êQÆ∞h\˜ „áê*ˇ‰Ωõ Åì x~å‡}O [~°∞QÆ∞`«∞O_»@O`À
~åROÖ’ =∞`«ûºHÍ~° ~°OQÆO QÆ}hÜ«∞OQÍ Jaè=$kú ™êkèOKÕ
J=HÍâßÅ∞ L<åfl~Ú. J~Ú`Õ D ~°OQÆO Jaè=$kúH˜ #∂`«#
^Œ$HõÊ^äŒO`À ‰õÄ_ç# Ѩ^äŒHÍÅ#∞ J=∞Å∞ KÕÜ«∞=Åã≤# J=ã¨~°O
LOk. D ~° O QÆ O Jaè = $kè ú H ˜ ˆ H O„^Œ , ~åR ™ê÷ ~ ÚÖ’¡
q[Ü«∞=O`«"∞≥ #ÿ ™êO㨯 $uHõ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ J=∞Å∞ KÕÜ∞« _»O
^•fi~å J=∞Ö’¡ L#fl =∞øeHõ =ã¨`«∞Å#∞ |Ö’¿Ñ`«O KÕ¿ã Hõ$+≤
=ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞`ÀOk. =∞`«ûºHÍ~°∞ʼnõΩ Láêkè HõeÊã¨∞Î#fl
D ~°OQÆO `«~°K«∞QÍ „ѨHõ$u qѨ`«∞ÎʼnõΩ QÆ∞~°=Ù`«∞Ok.
=∞`« û ºÑ¨ i „â◊ = ∂aè = $kú H ˜ =∞`« û º âßY H˘xfl ÅHΔ Í ºÅ#∞
xˆ~útOK«∞‰õΩOk.
 >Ë|∞Öò 5.8
KÕѨÅ∞ ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎ (ÅHõΔÅ @#∞flÖ’¡)
ã¨O=`«û~°O ã¨=Ú„^Œ JO`«~ü[ÖÏÅ∞ LѨCh\˜
KÕÑŨ ∞ /~˘Ü«∞ºÅ∞ KÕÑŨ ∞/~˘Ü«∞ºÅ∞ ~˘Ü«∞ºÅ∞ "≥Ú`«ÎO

2005–06 2.18 6.31 0.42 8.91

2006–07 2.41 6.62 0.38 9.41
2007–08 2.54 7.55 0.47 10.56
2008-09 2.91 9.35 0.26 12.52
2009-10 1.48 5.15 0.24 6.88
2009 #=O|~ü =~°‰õΩ
=¸ÅO : =∞`«ûºâßY

) xÅHõ_≥·# Jaè=$kúH˜ Ǩg∞ W=fi_»O J@g ã¨OѨ^Œ :

) =∞`«ûºHÍ~°∞Å ã¨OˆHΔ=∂xfl „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O
) =∞øeHõ =ã¨`«∞Å HõÅÊ#‰õΩ ÃÑ@∞ì|_çx„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O
) ZQÆ∞=∞`«∞Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O
) <≥·Ñ¨Ù}ϺÅ#∞ ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩã¨Oã¨÷Å#∞U~åÊ@∞ KÕÜ«∞_»O
=∞`«ûºÑ¨i„â◊=∞ „ѨQÆu :
LѨCh\˜ ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎÖ’ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ ^Õâ◊OÖ’
"≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#OÖ’ LOk. =∞Ozh\˜ ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎÖ’ ‰õÄ_®
„Ѩ^äŒ=∞ ™ê÷#OÖ’ LOk. =∞Ozh\˜ KÕѨŠL`«ÊuÎÖ’ Ô~O_»=
™ê÷#OÖ’#∂, "≥Ú`«ÎOKÕѨÅ∞/~˘Ü«∞ºÅ LuÊuÎqÅ∞=Ö’ Ô~O_»=
™ê÷#OÖ’#∂, ã¨=Ú„^ŒKÕѨŠL`«ÊuÎÖ’ S^Œ= ™ê÷#OÖ’#∂
LOk.
KÕѨÅ/~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎ :
LѨCh\˜ ~˘Ü«∞º, =∞Ozh\˜ ÃÑ^ŒÌ ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎÖ’
‰õÄ_® ~åRO =ÚO^ŒO[Ö’ LOk. =∞Ozh\˜ KÕѨŠL`«ÊuÎ
Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ xez# ~åRO "≥Ú`«ÎO ã¨=Ú„^Œ KÕѨÅ
L`«ÊuÎÖ’ 5= ™ê÷#OÖ’ LOk. Wk ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠"≥Ú`«ÎO
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù ZQÆ∞=∞`«∞Å ^•fi~å Pi˚Oz# ^•xÖ’ 40 âß`«O
=~°‰õΩ LO@∞Ok.
2007–08Ö’ 10.56 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞QÍ L#fl KÕѨÅ/
~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎ 2008-09Ö’ 12.52 ÅHõΔÅ @#∞flʼnõΩ
ÃÑiyOk. 2009–10Ö’ ~åROÖ’ 6.88 ÅHõΔÅ @#∞flÅ KÕѨ,
~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎ [iyOk. 2009–10Ö’14 ÅHõΔÅ @#∞flÅ
L`«ÊuÎ ™êkèOKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ ÃÑ@∞ìH˘<åfl~°∞.
<ÕÅ á⁄~°Å#∞ HÍáê_»@OÖ’,Éèí∂™ê~åxfl ÃÑOK«_»OÖ’,
㨠∞ ~° H ˜ Δ ` « " ≥ ∞ ÿ # QÍex JOkOK« _ » O Ö’, Éè í ∂ Hõ Δ Ü « ∂ xfl
PiHõ @ ì _ » O Ö’, #^Œ ∞ Å∞, HÍÅ∞=Å „Ѩ " åǨ  xfl
„Hõ=∞|nÌHõiOK«_»OÖ’ J_»=ÙÅ∞ H©ÅHõ áê„`« áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~Ú.
W"ÕH͉õΩO_® J_»=ÙÅ #∞O_ç =O@K≥~°∞‰õΩ, HõÅѨ, W`«~° J\g
L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ á⁄O^Œ∞`«∞<åflO.
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ 63,814 K«^Œ~°Ñ¨Ù H˜Ö’g∞@~°¡ "Õ∞~°
J_»=ÙÅ∞ qã¨ÎiOz L<åfl~Ú. Wk "≥Ú`«ÎO ~åR Éè∫QÀoHõ
qã‘Î~°‚OÖ’ 23.2 âß`«O LO@∞Ok. WO^Œ∞Ö’ 50,478
K«^Œ~°Ñ¨Ù H˜Ö’g∞@~°∞¡ i[~°∞fi_»∞ á¶êÔ~ãπìÅ∞ HÍQÍ,12,365
K«^Œ~°Ñ¨Ù H˜Ö’g∞@~°∞¡ ~°H˜Δ`« J\g „áêO`«O, 971 K«^Œ~°Ñ¨Ù
H˜Ö’g∞@~°∞¡ J=sæHõ$`« J_»=ÙÅ∞ L<åfl~Ú. "≥Ú`«ÎO J\g
qã‘Î~°‚OÖ’ 29,242 K«.H˜.g∞Å∞ `≥ÅOQÍ}ÏÖ’, 19,563
K«.H˜g∞Å∞ HÀ™êÎÖ’, 15,009 K«.H˜.g∞Å∞ ~åÜ«∞Åã‘=∞Ö’
qã¨ÎiOz L<åfl~Ú.
"åã¨Î"åxH˜ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# J@g Jaè=$kú
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ „áê~°OaèOzOk =¸_»= ѨOK«=~°¬„Ѩ}ÏoHÍ
HÍÅO#∞O_Õ, `«‰õΩ¯= <å}º`«Hõey# P‰õΩ~åÅ∞Û J_»=ÙÅÖ’
ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# >ˉõΩ,Ü«¸HõeѨìãπ, "≥^Œ∞~°∞ "≥ÚHõ¯Å#∞, W\©=Å
HÍÅOÖ’ JkèHõ kQÆ∞|_çxKÕÛ r_ç=∂q∞_ç "≥ÚHõ¯Å#∞ <å\Ï~°∞.
2007–08#∞O_ç 2009–10 =~° ‰ õ Ω J_» = ÙÖ’¡ <å\˜ #
=ÚYº"≥∞ÿ# "≥ÚHõ¯Å ~°HÍÅ q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 5.10Ö’
K«∂_»=K«∞Û. yi[#∞Å Pi÷Hõ Ѩiã≤÷ux "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°∞K«_®xH˜,
"åix áÈ_»∞=º=™êÜ«∞O #∞O_ç =∞o¡OK«_®xH˜ qâßYѨ@flO,
`«∂~°∞ÊQÀ^•=ilÖÏ¡Å U*ˇhû J_»=ÙÖ’¡x 4,010 ÃÇÏHÍì~°¡
qã‘Î~°‚OÖ’ J@g âßY "å}˜[º `«~°Ç¨Ö’ HÍѶ‘ "≥ÚHõ¯Å∞ <å>Ë
HÍ~°º„Hõ=∂xfl KÕѨ\ ˜ìOk.

32
 >Ë|∞Öò 5.9 >Ë|∞Öò 5.10
J_»=ÙÖ’¡<å\˜#qq^èŒ =ÚYº"≥∞ÿ# "≥ÚHõ¯Å ZÑ≤ZѶπ_çã≤ "≥ÚHõ¯Å <å\˜# qã‘Î~°‚O (ÃÇÏHÍì~°¡Ö’)
q=~åÅ∞ (ÃÇÏHÍì~°¡Ö’) "≥ÚHõ¯Å ~°HÍÅ∞ qã‘~Î O‚°
~°HOõ 2007–08 2008–09 2009–10 Ü«¸HõeѨìãπ q`«Î# "≥ÚHõ¯Å∞ 23363.13
(2009 ÃãÃÑOì |~ü) Ü«¸HõeÑì̈ãπ JO@∞¡ 32833.62
>ˉΩõ 1,12,825 1,13,015 1,13,050 r_ç=∂q∞_ç 11223.88
Ü«¸HõeѨãì π 79,560 80,787 80,976
#=Hõ 29,847 30,975 31,225 "≥^∞Œ ~°∞ 12168.17
r_ç=∂q∞_ç 21,371 21,386 21,501 HÍѶ‘ 4,010.18
Z„~° K«O^Œ#O 2,748 2,748 2,748 >ˉΩõ 857.37
HõÅѨ K«O^Œ#O 2,800 2,800 2,800 B+¨^èŒ "≥ÚHõ¯Å∞ 524.80
"≥^∞Œ ~°∞ 53,843 54,560 55,283 W`«~"° Ú≥ Hõ¯Å∞ 501.09
HÍѶ‘ 136 136 136
"≥Ú`«ÎO 85,483.05
W`«~åÅ∞ 3,39,508 3,44,742 3,44,847
Z"≥#∂º 12,882 13,222 13,252 =¸ÅO : J@g âßY
áê¡O>Ë+<¨ £
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£‰õΩ ã¨g∞ѨOÖ’ 1,459 ÃÇÏHÍì~°¡ qã‘Î~°‚OÖ’
=¸ÅO : J@gâßY
Hõ$+¨‚ lOHõÅ ã¨O~°HõΔ}ˆHO„^ŒO '=∞Ǩg~° ǨÏi} =#ã¨÷e—x
i=~ü "åºb „áê*ˇ‰õΩìÖ’ Éèí∂ ã¨O~°HõΔ} Ѩ^äŒHÍxfl U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
qâßYѨ @ flO lÖÏ¡ Ö ’x =∂Kü Y O_£ / ã‘ Ö Ë ~ ° ∞ Ѩ i "åǨ Ï Hõ ~åROÖ’ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, qâßYѨ@flO, u~°∞ѨuÅÖ’
„áêO`«OÖ’ KÕѨ\Ïì~°∞. 1975 =~°‰õΩ HÀ`«‰õΩ QÆ∞Ô~·# 7,850 Ѩ Ó iÎ ™ê÷ ~ ÚÖ’ Jaè = $kú KÕ ã ≤ # EÖÏlH± áê~° ∞ ¯Å∞,
S^Œ∞*ÏfÜ«∞ áê~°∞¯Å∞ (Ô~O_»∞ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£Ö’, ~°OQÍÔ~_ç¤,
ÃÇÏHÍì~°¡ Éèí∂q∞Ö’ =∞m¡ J_»=ÙÅ#∞ ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«QÍ, 43,120
Hõ_»Ñ¨, z`«∂Î~°∞lÖÏ¡Ö’¡ XHõ\ ˜ K˘Ñ¨C#), 14lOHõÅ áê~°∞¯Å∞
ÃÇÏHÍì~°¡ =º=™êÜ«∞ Éèí∂q∞Ö’ HÍO@∂~°∞ Hõ@ìÅ∞, P#Hõ@ìÅ∞, 22 J_»q [O`«∞=ÙÅ ã¨O~°HõΔ} ˆHO„^•Å∞ L<åfl~Ú. ~åROÖ’x
#n f~åÅ ã≤÷sHõ~°} =O\˜ Éèí∂ ã¨O~°HõΔ} K«~°ºÅ∞ KÕѨ\Ïì~°∞. J_»=ÙÅ #∞O_ç HõÅѨ, =O@ K≥~°‰õΩ, Kå~À¯Öò, "≥^Œ∞~°∞, c_ç
2009Ö’ 50,156 ÃÇÏHÍì~°¡Ö’ J_»=ÙÅ#∞ ѨÙ#~°∞^ŒúiOz P‰õΩÅ∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ L`«Ê`«∞ÎÅ∞ =ã¨∞Î<åfl~Ú.
93,007 ÃÇÏHÍì~°¡ Éèí∂q∞Ö’ <ÕÅ ã¨O~°HõΔ} K«~°ºÅ∞ KÕѨ\Ïì~°∞. J@g ~°OQÆO #∞O_ç 2008–09Ö’ 87.19 HÀ@∞¡,
1971 ã‘[<£ #∞O_ç PO„^茄Ѩ^Õâò `«∞xH͉õΩ "åºáê~åxfl 2009–10 (2009 ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ) 42.92 HÀ@¡ P^•Ü«∞O
*ÏfÜ« ∞ O KÕ â ß~° ∞ .HÍO„\ÏHõ ì ~ ü U*ˇ h û q^è • <åxfl ÅaèOzOk.
™ê=∂lHõ J@g HÍ~° º „Hõ = ∞O „H˜ O ^Œ 2009
~°^Œ∞ÌKÕâß~°∞.`«∞xH͉õΩ ¿ãHõ~°}ÃÑ· =zÛ# xHõ~° P^•Ü«∂xfl
=~å¬HÍÅOÖ’ 16.23 HÀ@¡ "≥ Ú Hõ ¯ Å#∞ JO^Œ ∞ ÉÏ@∞Ö’
2006 #∞O_ç `«∞xH͉õΩ ¿ãHõiOz# HÍi‡‰õΩʼnõΩ Ñ¨OÑ≤}© LOKå~°∞. i[~°∞fi J_»=ÙʼnõΩ "≥Å∞ѨÅ, ~À_»¡ "≥O|_ç 32
KÕÜ«∂Åx PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO x~°‚~ÚOzOk. 2009 H˜.g∞Å. á⁄_»=ÙÖ’ "≥ÚHõ¯Å#∞ <å\Ï~°∞.
#=O|~ü <å\˜H˜ 4,35,969 ZãπaÅ `«∞xH͉õΩ#∞ ¿ãHõiOz. Hõ=¸ºx\© á¶êÔ~ãπì "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò :
~°∂.2,974 ÅHõΔÅ ã¨∂÷Å P^•Ü«∞O ÅaèOzOk. „Ѩ [ Å Éè Ï QÆ ™ êfi=∞ºO J<Õ Éè Ï =# ^•fi~å™ê÷ x Hõ
HõÅѨ‰õΩ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl _ç=∂O_£‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ Hõ=¸ºx\©Å =∞^Œú`«∞, ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À J_»=ÙŠѨi~°HõΔ}‰õΩ,
J_»=ÙÖ’¡ ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# áêi„âßq∞Hõ J=ã¨~åʼnõΩ LѨÜ≥∂QÆѨ_Õ x~°fiǨÏ}‰õΩ ZO`«QÍ<À ^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»∞`ÀOk.*ÏfÜ«∞ J@g
"≥^Œ∞~°∞, Ü«¸HõeѨìãπ, =O\˜ "≥ÚHõ¯Å#∞ <å\˜ ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ q^è•#O, 1988 J_»=ÙÅ Jaè=$kú, Ѩi~°HõΔ}Ö’ „Ѩ[Å
ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# „áÈ`«ûÇ≤ÏOzOk.D q^è•<åxH˜
1975Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò á¶êÔ~ãπì _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£
J#∞QÆ∞}OQÍ 1999 E<£ 1# ã¨~°∞¯ ºÅ~ü *ÏsKÕÜ«∞_»O ^•fi~å
(ZÑ≤ZѶπ_çã≤)x ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. 2007 =~°‰õΩ ZÑ≤ZÑπ_çã≤ KÕѨ\ ˜ì# ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO J@g Ü«∂[=∂#ºOÖ’ „Ѩ[Å∞ áêÖÁæ#_®xH˜
"≥ÚHõ¯Å ÃÑOѨHõO q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 5.10Ö’ K«∂_»=K«∞Û. „¿Ñ~° } JOkOzOk. Hõ = ¸ºx\© ᶠê Ô ~ ãπ ì "Õ ∞ <Õ * ò " ≥ ∞ O\ò

33
HÍ~°º„Hõ=∞O 1992Ö’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ#ѨÊ\˜H© 1994 #∞O_ç
=∂„`«"Õ∞ TѨO^Œ∞‰õΩOk.
1994–95Ö’ 133QÍ L#fl =# ã¨O~°HõΔ} ã¨q∞`«∞Å
ã¨OYº „Ѩã¨∞Î`«O 8,499‰õΩ ÃÑiyOk. g\˜ ^•fi~å ~åROÖ’x
23.94 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡Ö’ J_»=ÙÅ#∞ ã¨O~°H˜Δã¨∞Î<åfl~°∞. =#
ã¨O~°HõΔ} ã¨q∞`«∞Ö’¡ ã¨∞=∂~°∞ 15.38 ÖHõΔÅ =∞Ok „Ѩ[Å∞
ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ LO_»QÍ, "åiÖ’ 7.54 ÅHõΔÅ =∞Ok =∞Ç≤Ïà◊Å∞.
=#ã¨~°OHõΔ} ã¨q∞`«∞Å ^•fi~å ã¨∞=∂~°∞ 7.84 ÅHõΔÅ =∞Ok
Zãπã,≤ Zãπ\ ˜ Åaú^•~°∞Å∞ 6.66 ÅHõÅΔ ÃÇÏHÍì~¡° J@g „áêO`åxfl
ã¨O~°H˜Δã¨∂Î, Åaú á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
„ѨѨOK« ÉϺO‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞O`À #_»∞ã¨∞Î#fl PO„^茄Ѩ^Õâò
á¶êÔ~„ã‘ì „áê*ˇ‰õΩì, Láêkè =∂g∞ Ѩ^äŒHõO, ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi
„áêÜ≥∂l`« W`«~° HÍ~°º„Hõ=∂Å ^•fi~å =KÕÛ x^èŒ∞Å#∞ D
HÍ~°º„Hõ=∞O J=∞Å∞‰õΩ LѨÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞.
Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞ :
Ѩ@∞ì Ѩ~°∞QÆ∞Å ÃÑOѨHõO ~åROÖ’ ÅHõΔÖÏk =∞OkH˜,
„Ѩ`ÕºH˜Oz =∞Ç≤ÏàÏ „âßq∞‰õΩÖ’¡ 60âß`«O Láêkè HõeÊ™ÈÎOk.
Ѩ@∞ì L`«ÊuÎÖ’ ~åRO ^Õâ◊OÖ’ Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ LOk.
2009–10Ö’ ~åRO 6,698.59 "≥∞„\˜H± @#∞flŠѨ@∞ì
QÆ∂à◊¡#∞, 5,526 "≥∞„\˜H± @#∞flÅ =Ú_ç Ѩ@∞ì#∞ L`«ÊuÎ KÕã≤Ok.
Ѩ@∞ì ™êQÆ∞ ^•fi~å ~åROÖ’ 4.19 ÅHõΔÅ =∞Ok Láêkè
á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
1975Ö’ ˆH=ÅO 300 @#∞flÅ∞ Ѩ@∞ìQÆ∂à◊√¡ =∂„`«"Õ∞
L`«ÊuÎ KÕã≤# PO„^茄Ѩ^Õâò ~åRO <Õ_»∞ Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞Ö’ `«#
„Ѩ`ÕºHõ`«#∞ Kå@∞‰õΩO\’Ok. 1981 #∞O_ç PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’
Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞ =$kúÖ’H˜ ~å<å~°OaèOzOk. „Ѩã¨∞Î`«O U_»∞"ÕÅ
@#∞flŠѨ@∞ìQÆ∂à◊√¡ L`«ÊuÎKÕ¿ã ™ê=∞~°÷ºO ~å¢ëêìxH˜ LOk.
Ѩi„â◊=∞ k#k<åaè=$kú K≥O^Œ@O`À Ѩ@∞ì™êQÆ∞#∞ ǨºO_»∂¡"£∞
  >ˇH±û>ˇÿÖòû âßY#∞O_ç "Õ~°∞ KÕã≤, 1981Ö’ „Ѩ`ÕºHõOQÍ
ÃãiHõÅÛ~ü _çáê~üì"≥∞O@∞#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. Ѩ@∞ì™êQÆ∞#∞
¿Ñ^ŒiHõ x~°∂‡Å# HÍ~°º„Hõ=∞OQÍ Jaè=$kú Ѩ~°KåÅ#fl^Õ âßY
ÅHõΔ ºO. Ѩ@∞ì Ѩi„â◊=∞ âßY q_çQÍU~°Ê_ç#`«~°∞"å`« ~åROÖ’
D Ѩi„â◊=∞ xÅ^˘‰õΩ¯HÀ=_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# =∞øeHõ =ã¨`«∞Å
U~åÊ@∞‰õ Ω „_®\ò „ áÈ<£ UiÜ« ∂ ãπ „áÈ„QÍ"£ ∞ , 㨠g ∞Hõ $ `«
„QÍg∞}Ïaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å ^•fi~å „QÍg∞}Ïaè=$kú =∞O„u`«fi
âßY ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOzOk. D ~°OQÍxH˜ Ѩ~°Ñ¨u „Ѩ"åǨxfl
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ ‰õÄ_® „QÍg∞}Ïaè=$kú =∞O„u`«fi âßY
`À_»Ê_çOk. Zãπã≤, Zãπ\ ˜Å Pi÷Hõ „ѨQÆuH˜ Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞
`À_»Ê_»∞`«∞O^Œx ÉèÏqOz# ™êOѶ≤∞Hõ ã¨OˆHΔ=∞, yi[# ã¨OˆHΔ=∞
34
âßYÅ∞ 1983–84 #∞O_ç D Ѩ i „â◊ = ∞ Jaè = $kú H ˜
`À_®Ê@∞#OkOK«™êQÍ~Ú. J#O`«~°O ѨOKåÜ«∞f ~å*ò,
Ô~"≥#∂º, =º=™êÜ«∞, J@g =∞O„u`«fi âßYÅ∞ ‰õÄ_® D
Ѩ i „â◊ = ∞‰õ Ω =∞^Œ ú ` « ∞ x=fi<å~° O aè O Kå~Ú. g\˜ H ˜ `À_» ∞
„ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À #_»∞ã¨∞Î#fl <Õ+¨#Öò ÃãiHõÅÛ~ü
„áê*ˇH±ì ã≤fiãπ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò q∞+¨<£Å∞ ~åROÖ’ Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞
Jaè=$kú K≥O^Œ_®xH˜ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOKå~Ú. D Ѩi„â◊=∞ÃÑ·
P^è•~°Ñ¨_ç L#fl"åiÖ’ J`«ºkèHõ âß`«O =∞Ok z#fl, ã¨#flHÍ~°∞
Ô~·`«∞Å∞, ã¨=∂[OÖ’ Pi÷HõOQÍ |ÅÇ‘Ï#=~åæʼnõΩ K≥Ok# "åˆ~
L<åfl~°∞.
Z.Ñ≤. ã≤Öò¯"å~ü‡ ã‘_£   Hõ‰õÄ<£ (HõO„\’Öò) Ü«∂H±ì,
1983 „H˜O^Œ Zxq∞k „ѨÉèí∞`«fi Hõ‰õÄ<£ =∂Ô~¯@¡#∞ U~åÊ@∞
KÕ â ß~° ∞ .H˘xfl seOQ∑ Ü« ¸ x@¡ # ∞ „Hõ = ∞|nú H õ i OK« | _ç #
=∂Ô~¯@∞¡QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO Zy˚"£∞ q^è•<åxfl
fã¨∞‰õΩ~å=_»O, kQÆ∞=∞u q^è•<åÅ#∞ ã¨~°mHõiOK«_»O`À
1993–94, 1994–95ÅÖ’ Ѩ@∞ì kQÆ∞=∞`«∞Å∞ Ô~\˜ìOÃÑ·
5,400 @#∞flʼnõ Ω KÕ ~ ° ∞ ‰õ Ω <åfl~Ú. nO`À Éè Ï ~° ` « ^ Õ â ◊
Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞ f„= X_ç^Œ∞_»∞‰õΩÅ∞ QÆ∞~°~ÚOk. Ô~·`«∞Å∞ =∞Ńs
`À@Å#∞ Ñ‘H"˜ Ü Õ ∞« _»O „áê~°OaèOKå~°∞. ~åR „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞ K˘~°=
fã¨∞‰õΩx ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiOÃÑ· =uÎ_ç `Õ=_»O`ÀkQÆ∞=∞`«∞Å#∞
„Hõ=∞|núHõiOKå~°∞. nO`ÀѨ@∞ìѨi„â◊=∞ ѨÓiÎQÍ <åâ◊#O
H͉õΩO_® ~°H˜ΔOK«|_çOk. „Ѩã¨∞Î`«O 2–Z, JO`«‰õΩ ÃÑ· „ˆQ_£
Ѩ@∞ì kQÆ∞=∞`«∞Å#∞ =∂„`«"Õ∞ J#∞=∞uã¨∞Î<åfl~°∞.
=∂Ô ~ ¯\ò J=㨠~ åÅ#∞ fˆ ~ Û q^è Œ O QÍ Ñ¨ @ ∞ì # ∞
L`«ÊuÎKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ Ñ¨@∞ìѨi„â◊=∞ `«QÆ∞K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩO\’Ok.
Åaú^•~°∞ʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™êOˆHuHõ, Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~åxfl
JOk™ÈÎOk.
„áê^è•#º`« :
Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞Å ÃÑOѨHõO PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ „QÍg∞}
¿Ñ^ŒÅ‰õΩ, x~°∞^ÀºQÆÜ«Ú=`«‰õΩ J#∞"≥·# =º=™êÜ«∂^è•i`«
xÅHõ _ ≥ · # Pi÷ H õ Ñ ¨ i „â◊ = ∞. XHõ ZHõ ~ ° O =∞Ńs ™êQÆ ∞
^•fi~åã¨O=`«û~°O "≥Ú`«ÎO g∞^Œ #Å∞QÆ∞Ô~·^Œ∞QÆ∞~°∞ Láêkè
x~°O`«~°O Láêkè á⁄O^Œ=K«∞Û. D Ѩi„â◊=∞Ö’ 60 âß`«O
=∞Ok =∞Ç≤Ïà◊ÖË Ñ¨x KÕÜ«∞_»O =∞~˘Hõ qâı+¨O.
Ѩ @ ∞ì L `« Ê uÎ Ö ’ PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò Ô ~ O_» = ™ê÷ < åxfl
P„Hõ q ∞㨠∞ Î O k. =∞Ńs ™êQÆ ∞ „Ѩ ^ è • #OQÍ Hõ ~ ° ∞ =Ù Ñ‘ _ ç ` «
„áêO`« " ≥ ∞ ÿ # ~åÜ« ∞ Åã‘ = ∞, JO^Œ ∞ Ö’#∂ „Ѩ ` Õ º H˜ O z
J#O`« Ñ ¨ Ù ~° O , z`« ∂ Î ~ ° ∞ lÖÏ¡ Ö ’¡ ˆ H O„nHõ $ `« " ≥ ∞ ÿ LOk.
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ =∞Ńs`Àáê@∞ `«™ê~ü, Wi J<Õ W`«~° ~°HÍÅ
Ѩ@∞ì L`«ÊuÎH˜ ‰õÄ_® J=HÍâßÅ∞ L<åfl~Ú. ~åROÖ’x yi[#
„áêO`åÖ’¡ J@g P^è • i`« `« ™ ê~ü PǨ  ~° "≥ Ú Hõ ¯ Å#∞
ÃÑOK«∞`«∞<åfl~°∞. `«™ê~ü Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞Å ÃÑOѨHõO ^•fi~å
yi[#∞ʼnõΩ Láêkè ^˘~°∞‰õΩ`ÀOk.
#∂`«# HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ :
) ~Ô `· ∞« Å∞ Ѩ@∞ìQ∂Æ à◊#¡ ∞ áÈ\© ^è~Œ Å° ‰õΩ J=Ú‡‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ
„Ѩ~Ú"Õ@∞~°OQÆOÖ’ seOQ∑ Ü«¸x@¡#∞ѨÙ#~°∞^ŒúiOKå~°∞.
nxH˜ `À_» ∞ „âßq∞‰õ Ω Å ¿ã=Å#∞ 㨠= ∞~° ÷ = O`« O QÍ
qxÜ≥∂yOK«∞ ‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ ~åROÖ’x 15 „ѨÉèí∞`«fi
ã≤Öò¯ seOQ∑ Ü«¸x@¡#∞ ѨÙ#~°∞^ŒúiOKå~°∞.
) Ѩ @ ∞ì Q Æ ∂ à◊ ¡ L`« Ê uÎ J#O`« ~ ° HÍ~° º Hõ Ö ÏáêÅ#∞
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ,=∞Ńs ™êQÆ∞, Ѩ@∞ì L`«ÊuÎ =∞^茺 L#fl
=º`庙êxfl ѨÓ_ÕÛO^Œ∞‰õΩ 2007–08 HÍÅOÖ’ „Ѩ~Ú"Õ@∞
~°OQÆOÖ’ K≥h· ãπ P\’=∂\˜Hs± eOQ∑ Ü«¸x\ò#∞ ™ê÷ÑO≤ KåÅx
„ѨuáêkOKå~°∞.
) Wk ~Ô `· ∞« ʼnõΩ =∂Ô~¯\˜OQ∑ ™œHõ~º° O HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ѩ~Ú"Õ@∞
~°OQÆOÖ’ XHõ Wi „áêÃãã≤OQ∑Hõ"£∞ ã≤ÊxflOQ∑ Ü«¸x\ò
™ê÷Ñ≤OKåÅx „ѨuáêkOKå~°∞.
) `«™ê~ü, Wi™êQÆ∞#∞ W`«~° lÖϡʼnõΩ‰õÄ_® qã¨Îiã¨∞Î<åfl~°∞.
) HÀ™êÎ „áêO`åÅÖ’ ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# =∞Ńs áê¡O>Ë+¨#∞¡, H˜™ê<£
#sûsÅ∞, ã≤P~üã≤Å∞, seOQ∑ Ü«¸x@∞¡ U~åÊ@∞
) ~ÀA"ås Ѩ@∞ìQÆ∂à◊¡ ^èŒ~°Å#∞ Ô~·`«∞ʼnõΩ `≥eÜ«∞*Ë¿ãO^Œ∞‰õΩ
ZãπZOZãπ ¿ã=Å#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_»O.
) Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞ÃÑ· JO^ŒiH© J=QÍǨÏ# HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ
_çáê~üì"≥∞O@Öò "≥ÉòÃã·\ò „áê~°OÉèíO
L`åÊ^Œ H õ ` « # ∞ ÃÑOK« _ ®xH˜ Ѩ @ ∞ì Ñ ¨ i „â◊ = ∞ ™êQÆ ∞
kQÆ∞=¿Ñ~˘¯#fl #∂`«# >ˇHÍflÅrÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_®xH˜
Jxfl ~°HÍÖˇ·# K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩO\’Ok.
) „Ѩã¨∞Î`«O L#fl =∞Ńs `À@Å™ê÷#OÖ’ JkèHõ kQÆ∞|_çxKÕÛ
`À@Å#∞ ÃÑOK«_»O
) Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞Å q`«Î<åÅ ã¨~°Ñ¶¨~å‰õΩ „Ѩ`ÕºHõ KåH©QÍÔ~¤#¡
x~°fiǨÏ}
) '„_çÑ—π =O\˜ xÜ«∞O„u`« ™êQÆ∞h\˜ =º=ã¨#÷ ∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_O»
) Ѩ@∞ìQÆ∂à◊§ L`«ÊuÎH˜ Ê`ÕºHõ ѨHͯ ˆ~iOQ∑ QÆ$ǨÅ∞
) =∂#= =#~°∞Å Jaè=$kú
) ~åR J=ã¨~åʼnõΩJ#∞"≥#· Ѩ@∞ìÑÙ¨ ~°∞QÆ∞Å L`«ÊuÎH˜ Ѩiâ’^è#Œ
) =∞eìZO_£ã≤Öò¯ seOQ∑, \˜fiã≤ìOQ∑, „áêÃÑã≤OQ∑ Ü«¸x@∞¡,
=∞QÍæÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O.
35
=∞Ńs ™êQÆ∞Ö’ „_çÑπ WiˆQ+¨<£ :
h~°∞ ÅaèOK«_»O ã¨=∞㨺QÍ =∂~°∞`ÀOk. f„="≥∞ÿ#
Hõ~°∞=ÙѨiã≤÷`«∞Å HÍ~°}OQÍ J`«ºkèHõ âß`«O =∞Ńs `À@Å∞
ZO_çáÈ`«∞<åfl~Ú.HÍ|\˜ì JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L#fl h\˜ =#~°∞Å#∞
ã¨O~°H˜ΔOK«∞HÀ=Åã≤# ÉÏ^茺`« JO^ŒiÃÑ· LOk. ã¨=∞㨺#∞
QÆ∞iÎOz Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞ âßY Hͺ@e\˜H± _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò „áÈ„QÍ"£∞
„H˜O^Œ ZHõ~å‰õΩ ~°∂.19,200 Ü«¸x\ò =ºÜ«∞O`À „_çÑπ
WiˆQ+¨<£ Ѩ^äŒHÍxfl J=∞Å∞ KÕ™ÈÎOk. "≥Ú`«ÎO Ü«¸x\ò
=ºÜ«∞OÖ’ „_çÑπ WiˆQ+¨<£ Ѩ^äŒHÍxfl J=∞Å∞KÕ™ÈÎOk. "≥Ú`«ÎO
Ü«¸x\ò =ºÜ«∞OÖ’ Zãπã≤, Zãπ\ ˜ =∞Ç≤ÏàÏ Åaú^•~°∞ʼnõΩ
90 âß`«O ã¨aû_ô, W`«~°∞ʼnõΩ 70 âß`«O ã¨aû_ô Wã¨∞Î<åfl~°∞.
QÆ i +¨ ì O QÍ 1.4 ZHõ ~ åʼnõ Ω ~° ∂ . 24,000 㨠a û_ô
JO^Œ*Ëã¨∞Î<åfl~°∞. ˆH@e\˜H± _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò „áÈ„QÍ"£∞ (ã≤_çÑ≤)
„H˜O^Œ 2007 PQÆ+¨μì <å\˜H˜ 7,928 ZHõ~åÅ =∞Ńs`À@ʼnõΩ
„_çÑπWiˆQ+¨<£ ™œHõ~°ºO HõÅQÆ*Ëâß~°∞.
`«™ê~ü ™êQÆ∞ :
JkÖÏÉÏ^£, HõsO#QÆ~ü, =~°OQÆÖò, Y=∞‡O lÖÏ¡Ö’¡x
=¸_»∞ "ÕÅ yi[# ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ J_»=ÙÖ’¡ ÅÉèíº=∞=Ù`«∞#fl
PǨ~° "≥ÚHõ¯ÅÃÑ· `«™ê~üѨ@∞ì ѨÙ~°∞QÆ∞Å#∞ ÃÑOK«∞`«∞<åfl~°∞.
2009 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜ 10.61 ÅHõΔŠѨ@∞ìQÆ∂à◊¡#∞ ÃÑOKå~°∞.
2010-11Ö’ 200 ÅHõΔÅ `«™ê~ü Ѩ@∞ìQÆ∂à◊¡#∞ L`«ÊuÎ
KÕÜ«∂Åx ÅHõΔ ºOQÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
ZiHõÅÛ~ü :
=∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü, #ÖÁæO_», ~°OQÍÔ~_ç¤, `«∂~°∞Ê QÀ^•=i
lÖÏ¡ Ö ’¡ P=Ú^Œ O , `åÑ≤ Ü ≥ ∂ HÍ ÃÑ^Œ Ì Z `« ∞ Î # ™êQÆ ∞
KÕ™êÎ~°∞.Ô~·`«∞Å∞ 30 âß`«O P=Ú^ŒO P‰õΩÅ#∞ Zi Ѩ@∞ì
ѨÙ~°∞QÆ∞Å ÃÑOѨHÍxH˜ LѨÜ≥∂y™êÎ~°∞. `«^•fi~å ZHõ~åxH˜
~°∂.2,000 #∞O_ç ~°∂.4,000 =~°‰õΩ J^Œ#Ѩ٠P^•Ü«∞O
á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞. ÃãO„@Öò ã≤Öò¯É’~ü¤ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À PO„^茄Ѩ^Õâò
„ѨÉèí∞`«fiO ZiHõÅÛ~ü ÃÑ·Å\ò „áê*ˇ‰õΩì#∞ „áê~°OaèOzOk.
2009–10 ã¨O=`«û~°OÖ’ 1.41 "≥∞„\˜H± @#∞flŠѨ@∞ìQÆ∂à◊¡#∞
L`«ÊuÎ KÕâß~°∞.
#∂`«# Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞ *Ï`«∞Å#∞ Jaè=$kú Ѩ~°K«_»O,
JO`«~å˚fÜ«∞ ™ê÷~Ú <å}º`«`À ‰õÄ_ç# Ѩ@∞ìQÆ∂à◊¡#∞, Ѩ@∞ì#∞
L`«ÊuÎ KÕ¿ã ™ê=∞~å÷ºxfl ÃÑOá⁄OkOKÕ ÅHΔͺÅ`À 1995Ö’
Ç≤ÏO^Œ∂ѨÙ~°O ˆHO„^ŒOQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò ¿ãì\ò ÃãiHõÅÛ~ü sÃã~üÛ
JO_£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò Wxã≤ì@∂º\ò#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. D ã¨Oã¨÷
ã¨fi~å‚O„^èŒ, ¿ÇÏ=∞=u, HõÅÊ`«~°∞=Ù J<Õ =¸_»∞ ~°HÍÅ #∂`«#
Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞ *Ï`«∞Å#∞ L`«ÊuÎKÕã≤Ok. Jq ™êO„Ѩ^•Ü«∞
*Ï`«∞Å HõO>Ë J`«∞º`«Î=∞ Ѷ¨e`åÅ#∞ JOkã¨∞Î<åfl~Ú. g\˜H˜
`À_»∞ Ããi QÀÖò¤, Ããi â◊√„Éèí, Ããi â◊√kú, ÃãiiKü "≥Ú^ŒÅQÆ∞
#∂`«# *Ï`«∞Å#∞ L`«ÊuÎ KÕâß~°∞.
=∂Ô~¯\˜OQ∑:
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ J„yHõÅÛ~°Öò „á⁄_»∂ºãπ =∞iÜ«Ú Öˇ·"£™êìH±
=∂Ô~¯\òû Ü«∂H±ì 1930, =∞„^•ãπ Hõ=∞i¬Ü«∞Öò „HÍÑπû Ü«∂H±ì
1933#∞ ã¨g∞Hõ$`« KÕã≤ 1966Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò (J„yHõÅÛ~°Öò
„á⁄_»∂ºãπ JO_£ Öˇ·"£™êìH±) =∂Ô~¯\òû Ü«∂H±ì 1966 ¿Ñi@
ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ# =∂Ô~¯\ò K«\Ïìxfl fã¨∞H˘KåÛ~°∞. D K«@ìOÖ’x
=ÚMϺOâßÅ∞.
) =º=™êÜ« ∞ L`« Ê `« ∞ Î Å J=∞‡HÍÅ∞, H˘#∞QÀà◊ ¡ # ∞
„Hõ=∞|núHiõ OK«_O»
) „Hõ=∞|núHõ~°} HÀã¨O JnèHõ$`« „áêO`åÅ#∞, JnèHõ$`«
=∂Ô~¯@¡#∞ „ѨHõ\ ˜OK«_»O
) „Hõ=∞|núHõ~°} HÀã¨O „Ѩk JnèHõ$`« „áêO`åxH˜ =∂Ô~¯\ò
Hõq∞\©Å#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞_»O.
) Jnè H õ $ `« =º=™êÜ« ∞ =∂Ô ~ ¯\ò „áêO`åÅÖ’ "å}˜ [ ºO
x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ Pã¨H˜Î K«∂ѨÙ`«∞#fl =º‰õΩÎʼnõΩ J#∞=∞u
=∞OE~°∞ KÕÜ«∞_»O
) =∂Ô~¯\ò Ѷ‘AÅ#∞ qkèOK«_»O, =ã¨∂Å∞ KÕÜ«∞_»O
) „Hõ=∞|núH~ õ }° HÀã¨O =∂Ô~¯\ò Ü«∂~°∞Ť #∞ xi‡Oz, Jaè=$kú
KÕÜ«∞_»O.
) =º=™êÜ«∞ L`«Ê`«∞ÎÅ J=∞‡HÍÅ∞, H˘#∞QÀà◊¡Ö’ J#kèHÍ~°
=ã¨∂à◊¡#∞ JiHõ@ì_»O
) =∂Ô ~ ¯\ò Ö ’ |Ç≤ Ï ~° O QÆ "Õ Å O ÖË ^ • >ˇ O _» ~ ü Ѩ ^ Œ ú u Ö’
J=∞‡HÍÅ∞,H˘#∞QÀà◊√¡ [iÑ≤OK«_»O.
) =∂Ô~¯\ò ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOz Ô~·`«∞ʼnõΩ, "åºáê~°∞ʼnõΩ
`≥eÜ«∞*ËÜ«∞_»O.
~åROÖ’ 317 =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Å∞ LO_»QÍ, g\˜H˜O^Œ
891 JnèHõ$`« =∂Ô~¯@∞¡ L<åfl~Ú. „Ѩu =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Ö’
11 =∞Ok Ô~·`«∞Å∞, =ÚQÆ∞æ~°∞ "åºáê~°∞Å∞, #Å∞QÆ∞~°∞ ™ê÷xHõ
ã¨Oã¨÷Å „Ѩux^èŒ∞Å∞ HõeÑ≤"≥Ú`«ÎO 18 =∞Ok ã¨Éèí∞ºÅ∞ LO\Ï~°∞.
Hõq∞\©H˜ XHõ K≥·~°‡<£ LO\Ï~°∞. ã¨Éèí∞ºÅO^Œih „ѨÉèí∞`«fiO
<åq∞<Õ\ò Uã¨∞ÎOk. „Ѩu =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©H˜ HÍ~°ºxifiǨÏHõ
JkèHÍ~åÅ∞ Hõey# HÍ~°º^Œi≈ XHõ~°∞ LO\Ï~°∞. =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©
ã≤|ƒOkx PO„^茄Ѩ^Õ"£ (ZÑ≤   ZÖòZãπ) =∂Ô~¯\òû ~°∂Öòû
1969 „ѨHÍ~°O =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©/_≥~Ô· Hõ~ì ü PѶπ =∂Ô~¯ =∂Ô~¯\˜OQ∑/
„ѨÉèí∞`«fiO xÜ«∞q∞OK«=K«∞Û. =∂Ô~¯@¡ K«\Ïìxfl ZÑ≤ (J„yHõÅÛ~°Öò
36
„á⁄_»∂ºãπ   Öˇ·"£™êìH±) =∂Ô~¯\ò~°∂Öòû 1969 ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ
J=∞Å∞ KÕÜ«∞=Åã≤# ÉÏ^茺`« =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©ÅÃÑ· LO@∞Ok.
~åR ™ê÷~ÚÖ’ J„yHõÅÛ~°Öò =∂Ô~¯\˜OQ∑ Hõq∞+¨#~ü  
_≥·Ô~Hõì~ü =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Å Ѩxf~°∞#∞ Ѩ~°º"ÕH˜Δ™êÎ~°∞.=º=™êÜ«∞
L`« Ê `« ∞ Î Å J=∞‡HÍÅ∞, H˘#∞QÀÅ¡ à ѷ =∂Ô ~ ¯\ò Hõ q ∞\© Å ∞
H˘#∞QÀÅ∞^•~°¡ #∞O_ç Ѷ‘A =ã¨∂Å∞ KÕ™êÎ~Ú. W^Õ =∂Ô~¯\ò
Hõq∞\©Å P^•Ü«∞ =#~°∞. D Ѷ‘[#∞ =∂Ô~¯@¡ Jaè=$kúH˜,
™œHõ~åºÅ HõÅÊ#‰õΩ LѨÜ≥∂y™êÎ~°∞. =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Å∞ `«=∞
"åi¬Hõ P^•Ü«∞OÖ’ 10 âß`«O P^•Ü«∂xfl ÃãO„@Öò=∂Ô~¯\ò
Ѷ¨O_£ (ã≤ZOZѶπ) J<Õ XHõ „Ѩ`ÕºHõ xkèÖ’ [=∞KÕÜ«∞=K«∞Û.
ã≤ZOZѶπ J„yHõÅÛ~°Öò =∂Ô~¯\˜OQ∑ Hõq∞+¨#~ü   _≥·Ô~Hõì~ü
xÜ«∞O„`«}Ö’ LO@∞Ok. D xkè ^•fi~å |ÅÇ‘Ï#OQÍ L#fl
=∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Å‰õΩ„QÍO\ò W<£ Z~Ú_£ W=fi_»"Õ∞ H͉õΩO_®
~°∞}ÏÅ∞ ‰õÄ_® JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk. =∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY ÅHΔͺÅ#∞
^Œ$+≤ìÖ’ LOK«∞‰õΩx „Ѩ`ÕºHõOQÍ Ô~·`«∞ Kå~°¤~ü#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞.
=∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY ^èŒ~°ÅÃÑ· x~°O`«~° ã¨=∂Kå~åxfl
JO^Œ*ËÜ«∞_®xH˜ 319 =∂Ô~¯\ò Ü«∂~°∞¤ÅÖ’ HõOѨӺ@~°∞¡
U~åÊ@∞ KÕã≤Ok. 50 =∂Ô~¯\ò Ü«∂~°∞¤ÅÖ’ P_çÜ≥∂ g_çÜ≥∂
_çãπ¿Ñ¡ ã≤ã¨ì"£∞û (Zq_çZãπ) ‰õÄ_® U~åÊ@∞KÕã≤Ok. g\˜ ^•fi~å
Ô~·`«∞Å „ѨÜ≥∂[<å~°÷O Jxfl „Ѩ^è•# ã¨~°‰õΩÅ ˆ~@¡#∞ _çãπ¿Ñ¡
KÕ™êÎ~°∞. =∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY WO@~åH˜ì"£"å~Úãπ Ô~™êÊ<£û ã≤ã¨ì"£∞
(SqP~üZãπ)#∞ ‰õÄ_® U~åÊ@∞ KÕã≤Ok. nx^•fi~å ~åROÖ’x
U „áêO`«O #∞O_≥·<å ˆH\Ï~ÚOz# #O|~ü‰õΩ á¶È<£ KÕã≤ Jxfl
„Ѩ^è•# =∂Ô~¯\ò Ü«∂~°∞¤ÅÖ’x =º=™êÜ«∞ L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ ^èŒ~°Å#∞
`≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. ^èŒ~°Å#∞ U ~ÀAHÍ~ÀA ã¨g∞H˜Δ™êÎ~°∞.
SqP~üZãπ á¶È<£#O|~°∞ : 23260100
Ô~·`«∞|O^èŒ∞ Ѩ^äŒHõO :
Ô~·`«∞|O^èŒ∞ Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ 2009–10Ö’ ~°∂. 20HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞Å∞ Y~°∞ÛKÕâß~°∞. D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ ѨO@ʼnõΩ
y@∞ìÉÏ@∞^èŒ~°Å∞ JO^Œx ѨHõΔOÖ’ Ô~·`«∞ʼnõΩ Ñ¨O@ÃÑ· H˘O`«
~°∞}O JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. 2009–10Ö’ DѨ^äŒHõO H˜O^Œ 4758
=∞Ok Ô ~ · ` « ∞ Å∞ Åaú á ⁄O^•~° ∞ . "≥ Ú ^Œ \ ˜ =¸_» ∞ <≥ Å Å∞
Z@∞=O\˜ =_ô¤Å∞ =ã¨∂Å∞ KÕÜ«∞~°∞. D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ ~°∞}ÏÅ∞
=∞OE~°∞ KÕÜ«∞_®xH˜ Z@∞=O\˜ |_≥˚\ò xÜ«∞O„`«}Å∞ ÖË=Ù.
Ô~·`«∞ |*Ï~°∞¡ :
~åROÖ’ =∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY H˜O^Œ 105 Ô~·`«∞|*Ï~°∞¡
ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. Ô~·`«∞ |*Ï~°¡ ^•fi~å ã¨∞=∂~°∞ 45,000 =∞Ok
Ô ~ · ` « ∞ Å∞ 㨠Q Æ @ ∞# „Ѩ u "å~° O 1.75 ÅHõ Δ Å H˜ fi O\Ïà◊ ¡
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞ <Õ~°∞QÍ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ q„Hõ~Úã¨∞Î<åfl~°∞.
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, q[Ü«∞"å_» #QÆ~åÅÖ’ ã¨OKå~° Ô~·`«∞|*Ï~°¡#∞
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
Ô~·`«∞ J=QÍǨÏ<å HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, ÃÇÏÖòÎ
HͺOѨÙÅ∞ :
=∂Ô ~ ¯\ò Hõ q ∞\ © Å P^•Ü« ∞ OÖ’ 5= âß`« O
P^•Ü«∂xflÔ~·`«∞ J=QÍǨÏ<å HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ =∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY
ѨHõ¯# ɡ_»∞`ÀOk. =º=™êÜ«∞ =∂Ô~¯\˜OQ∑ Hõq∞\©Å x^èŒ∞Å`À
„Ѩu „`≥·=∂™êxH˜ XHõ™êi =∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY Ô~·`«∞ʼnõΩ,
"åiѨâ◊√=ÙʼnõΩ Lz`« "≥·^Œº ta~åÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. WO^Œ∞
HÀã¨O „Ѩu „`≥·=∂ã≤HÍxH˜ XH˘¯Hõ¯ =∂Ô~¯\òÜ«∂~°∞¤ ѨikèÖ’
~°∂.20"ÕÅ =~°‰õΩ Y~°∞Û KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
) ã¨∂~庿Ñ@, q∞~åºÅQÆ∂_», ^Õ=~°H˘O_», QÆ^•fiÖò, Ѩiy,
=ÚÅ∞QÆ ∞ =O\˜ 6 =∂Ô ~ ¯@¡ # ∞ P^è Œ ∞ hHõ i OKåÅx
x~°~‚ ÚOKå~°∞.
‘‘‘‘‘
37
) >ˇHÍflÅr q∞+¨<£ P<£ HÍ@<£ (\˜ZOã≤)„H˜O^Œ ~°∂.90 HÀ@¡
=ºÜ«∞O`À 45 „H˘`«Î „ѨuÎ =∂Ô~¯\ò Ü«∂~ü¤Å#∞ Jaè=$kú
KÕã¨∞Î<åfl~°∞. WO^Œ∞Ö’ 60 âß`«O ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi „QÍO@∞¡
HÍQÍ, 40 âß`«O =º=™êÜ«∞ =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Å "å\Ï
LO@∞Ok.
) Eº\ò >ˇHÍflÅr q∞+¨<£ (*ˇ\ ˜ZO) „H˜O^Œ ~åROÖ’ E\ò
=∂Ô~¯\òÅ#∞ ~°∂. 1.00 HÀ@¡ =ºÜ«∞O`À Jaè=$kú KÕÜ∂« Åx
„ѨuáêkOKå~°∞.
) u~° ∞ Ѩ u , ÃÇ· Ï ^Œ ~ åÉÏ^£ , qâßYѨ \ ÏflÅÖ’ Ѩ O _» ∞ ¡ ,
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞, ѨÓÅ∞, B+¨^è•Å∞, =∂Oã¨O, HÀ_ç =∂Oã¨O
HÀã¨O „ѨÉèí∞`«fi „Ѩ~Ú"Õ@∞ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO (Ñ≤Ñ≤Ñ≤) „H˜O^Œ
>ˇi‡#Öò =∂Ô~¯\òû U~åÊ@∞ KÕÜ«∞#∞<åfl~°∞.
 Ѩi„â◊=∞Å∞
‰õΩ\©~,° z#fl`«~Ç° ¨ Ѩi„â◊=∞Å#∞, áêi„âßq∞Hõ ã¨ÇϨ HÍ~° „áê^äŒq∞Hõ ÅHõΔ ºO. Ѩi„â◊=∞Å Jaè=$kúH˜ Wq lÖÏ¡ÅÖ’ <À_»Öò
ã¨OѶ¨∂Å#∞, áêi„âßq∞Hõ Z¿ãì@¡#∞, ÉÏ¡H± ™ê÷~Ú tHõΔ} =∞iÜ«Ú U*ˇhûÅ∞QÍ Ñ¨x KÕ™êÎ~Ú. J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ѩ~°Ñ¨u ™œHõ~åºÅ∞
L`«ÊuΈHO„^•Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_®xH˜, KÕu=$uÎ^•~°∞ʼnõΩ HõeÊOK«_®xH˜ qaè#fl Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷Å`À K«Hõ¯\˜ ã¨O|O^è•Å∞
Ѩ ~ ° Ñ ¨ u JO^Œ * Ë Ü « ∞ _®xH˜ Ѩ i „â◊ = ∞Å âßY#∞ 1960Ö’ HõeyLO_»@O`Àáê@∞ XHõѨi„â◊=∞ ™ê÷Ñ≤OK«_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ#
U~åÊ@∞KÕ â ß~° ∞ . 1978Ö’ lÖÏ¡ á êi„âßq∞Hõ ˆ H O„^•Å J#∞=∞`«∞Å∞,H˜¡Ü«∞Ô~<£ûÅ#∞ HõeÊOKÕ ÉÏ^茺`«Å#∞ ‰õÄ_® Wq
U~åÊ@∞`À D âßM ™êOˆHuHõ, „Ѩ"≥∂+¨#Öò HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’H˜ KÕÑ_¨ `» å~Ú. lÖÏ¡áêi„âßq∞Hõ Hˆ O„^•Å∞ „Ѩ^•è #=∞O„u ~À*òQÍ~ü
‰õÄ_® „Ѩ"ÕtOzOk. áêi„âßq∞Hõ ˆHO„^•Å ^•fi~å Ѩi„â◊=∞Å Ü≥∂[# J=∞Å∞ U*ˇhûÅ∞QÍ ‰õÄ_® =º=ǨÏiã¨∞Î<åfl~Ú.
™ê÷ Ñ ¨ # ‰õ Ω J=㨠~ ° " ≥ ∞ ÿ # ã¨ Ç ¨ Ï HÍ~åxfl, ¿ã=Å#∞ ã≤OyÖò qO_À H˜¡Ü«∞Ô~<£ûãπ Ü«∂H±ì :
JOk™êÎ~∞° ._çP~ü_Zç , Ü«Ú=[# ¿ã=Å∞, ÃãÑì π ™⁄Ãã\· Å© ∞, Zãπã,≤
Zãπ\ ˜, aã≤, "≥∞ÿ<åi\©, =∞Ç≤Ïà◊Å Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨Oã¨÷Å∞ XHõáêi„âßq∞Hõ ã¨Oã¨÷ ™ê÷Ñ#¨ ‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ѨÅ∞ ~°HÍÅ
"≥ Ú ^Œ Å QÆ ∞ „Ѩ É è í ∞ `« fi U*ˇ h ûÅ ã¨ Ç ¨ Ï HÍ~° O `À Ѩ i „â◊ = ∞Å∞ J#∞=∞`«∞Å∞, H˜¡Ü«∞Ô~<£ûÅ∞, J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ѩi‡+¨#¡#∞ `«fii`«QÆu#
q^•º=O`« ∞ Öˇ · # x~° ∞ ^ÀºQÆ ∞ Å HÀ㨠O J<Õ H õ 㨠fi Ü« ∞ O ѨÓiÎKÕÜ«∞_»O,~åROÖ’ ÃÑ@∞ì|_»∞ʼnõΩ J#∞"≥·# "å`å=~°}O
LáêkèѨ^äŒHÍÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk. ã¨$+≤ìOK«_»O ÅHõΔ ºOQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO 2002Ö’
=∞# ~å„ëêì x H˜ QÆ i +¨ ì ™ê÷ ~ ÚÖ’ ÃÑ@∞ì | _» ∞ Å#∞ WO_» „ ã≤ ì Ü « ∞ Öò ã≤ O yÖò qO_À H˜ ¡ Ü « ∞ Ô ~ <£ û Ü« ∂ H± ì — #∞
PHõi¬OK«_»OÃÑ· Ѩi„â◊=∞Å âßY ^Œ$+≤ì ˆHO„nHõi™ÈÎOk. D fã¨∞‰õΩ=zÛOk.
âßY „Ѩã∞¨ `Î O« á¶êi‡ã¨∂\˜HÖõ òû, |Ü≥∂>ˇHÍflÅr, Ѷ٨ _£ „áêÃãã≤OQ∑, D K«@ìO „H˜O^Œ qq^èŒ „ѨÉèí∞`«fiâßYʼnõΩ K«@ì|^Œú"≥∞ÿ#
ÔHq∞HõÖòû ã¨=Ú„^Œ L`«Ê`«∞ÎÅ∞,`ÀÅ∞ L`«Ê`«∞ÎÅ∞, >ˇH±û>ˇÿÖòû HÍÅѨiq∞u qkèOK«_»O`À áê@∞_ô"£∞¤ J„ѨÓ=Öòû J<Õ ÉèÏ=##∞
W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr   Hõ=¸ºxˆH+¨<£û, =∂º#∞á¶êHõÛiOQ∑ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. K«@ìO fã¨∞‰õΩ =zÛ#ѨÊ\˜ #∞O_ç 2009
=O\˜ H©ÅHõ~°OQÍÅ Jaè=$kúÃÑ· ^Œ$+≤ì™êiOzOk. ÃãÃÑìO|~ü 30 =~°‰õΩ ã≤OyÖò qO_À„H˜O^Œ ~°∂.2,32,958
lÖÏ¡áêi„âßq∞Hõ ˆHO„^•Å∞ : HÀ@¡ ÃÑ@∞ì|_»∞Å`À ™ê÷Ñ≤OK«#∞#fl 40,129 áêi„âßq∞Hõ
^•~°≈xHõ`« Hõey# áêi„âßq∞Hõ "Õ`«ÎʼnõΩ Jxfl ¿ã=Å#∞ Ü«¸x@¡‰õΩ ã¨O|OkèOz# 70,302 H˜¡Ü«∞Ô~<£ûÅ#∞ W=fi_»O
XˆHQ˘_»∞QÆ∞ „H˜O^Œ JOkOK«_»O lÖÏ¡áêi„âßq∞Hõ ˆHO„^•Å [iyOk. D Ѩi„â◊=∞Å∞ 9,40,869 =∞OkH˜ Láêkè HõeÊOKÕ
™ê=∞~°÷ºO Hõey L<åfl~Ú.
>Ë|∞Öò 6.1 ÉèÏs, =∞^茺 `«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å∞ :
2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 =~°‰õΩ „Ѩuáê^Œ#Ö’H˜ 1991 PQÆ ã ¨ ∞ ì Ö ’ áêi„âßq∞Hõ q^è • <åxfl
=zÛ# ÉèÏs Ѩi„â◊=∞Å∞ ã¨~°mHõiOz#ѨÊ\˜ #∞O_ç 2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 =~°‰õΩ
Ǩϟ^• „Ѩuáê^Œ#Å ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ L^ÀºQÍÅ PO„^茄Ѩ^Õâò‰õΩ ~°∂.4,37,925 HÀ@¡ ÃÑ@∞ì|_»∞Å`À ‰õÄ_ç#
ã¨OYº (~°∂.HÀ@¡Ö’) ã¨OYº 6,689 Ѩi„â◊=∞Å ™ê÷Ѩ#‰õΩ „Ѩuáê^Œ#Å∞ =KåÛ~Ú. g\˜
L`«ÊuÎ 2,931 54,786 4,37,344 ^•fi~å 11,13,817 =∞Ok Láêkè á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞. 2009
„áê~°OaèOz#q ÃãÃÑì O |~ü 30 <å\˜ H ˜ ~åROÖ’ qq^è Œ ™ê÷ ~ ÚÖ’¡ L#fl
J=∞Ö’¡ L#flq 530 85,703 1,28,560 áêi„âßq∞Hõ „Ѩuáê^Œ#Å#∞ >Ë|∞Öò 6.1Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
„áê^äŒq∞Hõ ^Œâ◊Ö’ 1,486 2,00,648 2,72,705 'ã¨∂HõΔ ‡, z#fl, =∞^茺`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å Jaè=$kú
L#flq (ZOZãπZOW_ç) K«@ìO— 2006 ÃãÃÑìO|~ü #∞O_ç J=∞Ö’¡H˜
~°^~ÌŒ Ú#q 1,742 96,788 2,75,208 =zÛOk. ZOZãπZOW_ç K«@ìOÖ’ xˆ~ÌtOz# ÃÑ@∞ì|_ç
"≥Ú`«ÎO 6,689 4,37,925 11,13,817 Ѩiq∞`«∞Å „áêuѨkHõ# LxH˜Ö’ L#fl J<ÕHõ =∞^茺, ÉèÏs
=¸ÅO : Ѩi„â◊=∞Å âßY `«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å∞ z#fl, =∞^茺 `«~°Ç¨Ѩi„â◊=∞Å∞QÍ =∂~å~Ú.

38
qaè#fl ^ŒâßÉÏÌÅÖ’ ÉèÏs, =∞^茺 `«~°Ç¨ Ü«¸x@¡, L^ÀºQÍÅ z#fl`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å∞ :
ã¨QÆ@∞"åi¬Hõ =$kúˆ~@∞#∞ >Ë|∞Öò 6.2Ö’ K«∂_»=K«∞Û. z#fl `«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å Jaè=$kúH˜, JÉèí∞º#fluH˜ L`«Î=∞
>Ë|∞Öò 6.2 q^è•<åxfl ~°∂á⁄OkOzOk. 15 âß`«O "åi¬Hõ =$kúˆ~@∞
ÉèÏs, =∞^茺 `«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å ã¨QÆ@∞"åi¬Hõ ™êkèOK«_»O, Láêkè HõÅÊ##∞ ÃÑOá⁄OkOK«_»O, Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ
J#∞"≥·# "å`å=~°}Ïxfl ã¨$+≤ìOK«_»O, z#fl`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å∞
=$kúˆ~@¡ âß`«O #∂`«# ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝<åxfl JOkѨÙK«∞ÛHÀ=_®xH˜, ZQÆ∞=∞u
HÍÅO „Ѩuáê^Œ#Å∞/ L^ÀºQÍÅ∞ <≥·Ñ¨Ù}ϺÅ#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«∞HÀ=_®xH˜ ã¨Ç¨Ü«∞OKÕÜ«∞_»O, ÉèÏs
Ü«¸x@∞¡
1961–62 #∞O_ç 1970–71 =~°‰õΩ 18.37 39.72 `« ~ ° Ç ¨  , z#fl `« ~ ° Ç ¨  Ѩ i „â◊ = ∞Å =∞^è Œ º J#∞㨠O ^è • #O
1971–72#∞O_ç1980–81 =~°‰õΩ 19.49 60.96 ™êkèOK«_»O, MÏ~ÚÖÏ Ñ¨i„â◊=∞ŠѨÙ#~°∞^Œú~°}‰õΩ ã¨Ô~·#
1981–82 #∞O_ç 1990–91 =~°‰õΩ 13.58 110.43 ã¨O™ê÷QÆ`« Ü«∞O„`åOQÍxfl U~åÊ@∞ KÕÜ«∞_»O D q^è•#OÖ’x
1991 – 92 #∞O_ç 2000–01 =~°‰õΩ 14.94 0.33 „Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞.
2001–02 #∞O_ç 2006–07 =~°‰õΩ 33.35 52.10 2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ ~åROÖ’ ~°∂. 1776.00
1957–58 #∞O_ç 2006–07 =~°‰õΩ 18.79 53.05
HÀ@¡ ÃÑ@∞ì|_»∞Å`À 3,164 ã¨∂HõΔ ‡, z#fl `«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å∞
"≥∞QÍ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ : ™ê÷ Ñ ≤ O Kå~° ∞ . g\ ˜ ^•fi~å 66,270 =∞Ok Láêkè
á⁄O^Œ ∞ `« ∞ <åfl~° ∞ . „Ѩ ^ è • #=∞O„u ~À*ò Q Í~ü Ü≥ ∂ [#
100 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å HõO>Ë JkèHõ=ºÜ«∞O Hõey#
(Ñ≤ZOP~ü"≥·)#∞ 1993–94 #∞O_ç J=∞Å∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞. ˆHO„^Œ
„áê*ˇ‰õΩìʼnõΩ "≥∞QÍ „áê*ˇ‰õΩìÅO\Ï~°∞. 2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 „Ѩ É è í ∞ `« fi x^è Œ ∞ Å`À x_ç K Õ D Ѩ ^ ä Œ H õ O „H˜ O ^Œ
<å\˜H˜ ~åROÖ’ ~°∂. 44,768 HÀ@¡ qÅ∞"≥·# ÃÑ@∞ì|_»∞Å`À Ѩ i „â◊ = ∞Å∞,¿ã=Å∞,"åºáê~åÅ ^•fi~å q^•º=O`« ∞ Öˇ · #
‰õÄ_ç# 104 "≥∞QÍ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ L`«ÊuÎx „áê~°OaèOKå~Ú. x~° ∞ ^ÀºQÆ Ü« Ú =‰õ Ω Å∞ 㨠fi Ü« ∞ O Láêkè á⁄O^Õ O ^Œ ∞ ‰õ Ω
~° ∂ .76,106 HÀ@¡ qÅ∞"≥ · # ÃÑ@∞ì | _» ∞ Å∞ Hõ e y# 81 Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOk™êÎ~°∞.
"≥∞QÍ„áê*ˇ‰õΩìÅ∞ `«fi~°Ö’ L`«ÊuÎx „áê~°OaèOK«#∞<åfl~Ú. ~°∂. 18#∞O_ç 35 ã¨O=`«û~åÅ =∞^茺 =Ü«∞ã¨∞ LO_ç,
1,83,611 HÀ@¡qÅ∞"≥·# ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ Hõey# 177 "≥∞QÍ 8= `«~°QÆu ÖË^• S\˜S ÖË^• „ѨÉèí∞`«fiO x~°fiÇ≤ÏOz#
„áê*ˇ‰õΩìÅ∞ „áê^äŒq∞Hõ ^Œâ◊Ö’ L<åfl~Ú. HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ Hõhã¨O 6<≥ÅÅ∞ tHõΔ} á⁄Ok, ‰õΩ@∞O| "åi¬Hõ
P^•Ü«∞O ~°∂. ÅHõΔ֒Ѩ٠Hõey#"å~°∞ D Ѩ^äŒHõOH˜O^Œ
q^Õj „Ѩ`«ºHõΔ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞: Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O á⁄O^Œ_®xH˜ J~°∞›Å=Ù`å~°∞. "åºáê~°,¿ã=
[#=i 2005 #∞O_ç 2009 ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ ~°∂. ~°OQÍÅÖ’ ã¨fiÜ«∞O Láêkè á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ ~°∂. 2.00 ÅHõΔÅ∞,
16,178.95 HÀ@¡ qÅ∞"≥·# q^Õj „Ѩ`«ºHõΔÃÑ@∞ì|_»∞Å`À ‰õÄ_ç# Ѩi„â◊=∞Å∞ ™ê÷Ñ≤OK«^ŒÅK«∞‰õΩ#fl "åiH˜ ~°∂. 5.00 ÅHõΔÅ∞
„Ѩuáê^Œ#Å∞ ~åROÖ’H˜ =KåÛ~Ú. Pi÷Hõã¨Ç¨Ü«∞O JOk™êÎ~°∞. WO^Œ∞Ö’ 5 #∞O_ç 16.25 âß`«O
=~°‰õΩ Åaú^•~°∞Å "å\ÏHÍQÍ, q∞QÆ`åk Ã+_»∂ºÅ∞¤ "å}˜[º
q^Õj „Ѩ`«ºHõΔ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÉϺO‰õΩÅ ^•fi~å ~°∞}~°∂¿Ñ}Ï JOk™êÎ~°∞. nxH˜ <å=∞=∂„`«Ñ¨Ù
ã¨O=`«û~°O "≥Ú`«ÎO =_ô¤ =ã¨∂Å∞ KÕ™êÎ~°∞. fã¨∞‰õΩ#fl ~°∞}ÏÅ#∞ =¸_»∞ #∞O_ç
([#=i–_çÃãO|~ü) (~°∂.HÀ@¡Ö’) U_»∞ ã¨O=`«û~åŠ֒Ѩ٠uiy K≥e¡OKåe.
2005 723.28 D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ Åaú^•~°∞Å#∞ QÆi+¨ìOQÍ ~°∂.
2006 2,517.47 12,500Å =~°‰õΩ 15 âß`«O ã¨aû_ô W™êÎ~°∞.J~Ú`Õ nxx
2007 3,184.66 Åaú^•~°∞x ÉϺO‰õΩ MÏ`åÖ’ Ѷ≤H±û_£ _çáêl\òQÍ LOz,~°∞}O
2008 6,202.98 z=i W<£™êìÖò"≥∞O\ò K≥e¡OѨىõΩ ã¨~°∞Ì`å~°∞. ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ
|$O^•Å‰õ Ω QÆ i +¨ ì O QÍ ~° ∂ .12.5 ÅHõ Δ Å =~° ‰ õ Ω ~° ∞ }
2009 3,550.56
ã¨^Œ∞áêÜ«∞O JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. WO^Œ∞Ö’ ~°∂. 15,000 =~°‰õΩ
(ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜)
ã¨aû_ô W™êÎ~°∞. XHõ áêi„âßq∞Hõ „áê*ˇ‰õΩì U~åÊ@∞‰õΩ W^ŒÌ~°∞ÖË^•
"≥Ú`«ÎO 16,178.95

39
JO^Œ i Hõ O >Ë Z‰õ Ω ¯= =∞Ok =º‰õ Ω Î Å ∞Hõ e ã≤ =ÚO^Œ ∞ ‰õ Ω
=zÛ#"åiH˜ ~°∂. 10.00 ÅHõΔÅ =~°‰õΩ ~°∞}O JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
5 #∞O_ç 10 =∞Ok ã¨Éèí∞ºÅ∞ QÆÅ ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å∞
ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞QÍ U~°Ê_ç áêi„âßq∞Hõ „áê*ˇH±ì HÀã¨O =ÚO^Œ∞‰õΩ
=zÛ#ѨHõΔOÖ’ XH˘¯Hõ¯ Åaú^•~°∞xH˜ ~°∂. 5.00 ÅHõΔÅ =~°‰õΩ
~°∞}O ã¨^Œ∞áêÜ«∞O HõeÊ™êÎ~°∞. Zãπã≤, Zã≤\ ˜Å∞, =∞Ç≤Ïà◊Å∞,
=∂r Ãã·xHÀ^ÀºQÆ∞Å∞, qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ =Ü≥∂Ѩiq∞uÖ’ 10
ã¨O=`«û~åÅ ã¨_»eOѨ٠W™êÎ~°∞.
D Ѩ^èŒHõO ^•fi~å Zãπã≤ʼnõΩ 15 âß`«O, Zãπ\ ˜Å‰õΩ
7.5 âß`«O, Faã≤ʼnõΩ 27 âß`«O, "≥∞ÿ<åi\©Å‰õΩ 5 âß`«O,
=∂r Ãã·xHÀ^ÀºQÆ∞ʼnõΩ 1 âß`«O, qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ 3 âß`«O,
=∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ "≥Ú`«ÎO g∞^Œ 30 âß`«O J=HÍâ◊O HõeÊã¨∞Î<åfl~°∞.
MÏ~ÚÖÏ Ñ¨_¤» z#fl`~« Ç
° ¨ Ѩiâ„ =◊ ∞Å
ѨÙ#~å"åã¨O :
MÏ~ÚÖÏ Ñ¨_Ѥ» i¨ „â◊=∞ŠѨÙ#~°∞^Œiú OK«_®xH˜, HÀÅ∞‰õΩ<Õ
J=HÍâßÅ∞#fl Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ Ñ¨Ù#~å"åã¨O HõeÊOK«_®xH˜,
MÏ~ÚÖωõΩ ^ŒQÆæ~°QÍ L#fl Ѩi„â◊=∞Å#∞ Ѩi~°H˜ΔOK«_®xH˜ ~åR
„ѨÉèí∞`«fiO 'PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê‡Öò ¿ã¯Öò ã≤H± WO_»¢ã‘ìãπ i"≥·=Öò   2005–2010 „Ѩ " ≥ ∂ +¨ < £ áêÅã‘ 2005–2010x
iǨae>Ë+¨<£ 㑯"£∞ 2006 (ZÑ≤ZãπZãπZãπSP~üP~üZãπ)— J<Õ
#∂`«# ã¨g∞HõΔ Ñ¨^äŒHÍxfl „Ѩ"Õâ◊ ÃÑ\˜ìOk. Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷Å∞,
ÉϺO‰õ Ω Å∞ "≥ Ú ^Œ Å QÆ ∞ "å\˜ Ö ’¿Ñ~° ∞ ‰õ Ω áÈ~Ú# áê~° ∞
|HÍ~ÚÅ#∞ áêH˜ΔHõOQÍ<≥·<å K≥e¡OKÕO^Œ∞‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO
'PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê‡Öò ¿ã¯Öò ã≤H± WO_»¢ã‘ìãπ i"≥·=Öò JO_£
iǨae>Ë+¨<£ Ѷ¨O_£—#∞ U~åÊ@∞KÕã≤Ok. D xkè „H˜O^Œ
MÏ~ÚÖÏ Ñ¨_»¤ z#fl `«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞ŠѨÙ#~°∞^Œú~°} HÀã¨O
‰õÄ_® |_≥˚\òÖ’ H˘O`« ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞. D xkè „H˜O^Œ ¿Ñ~˘¯#fl
~å~ÚfÅ∞, ã¨_»eOѨÙÅ∞ WKåÛ~°∞.
1. Ü«ÚZÖòã≤ K«@ìO #∞O_ç ã¨_»eOѨ٠:
WO_» ¢ ã≤ ì Ü « ∞ Öò W<≥ fi ãπ ì " ≥ ∞ O\ò „Ѩ " ≥ ∂ +¨ < £ áêÅã‘
2005–2010Ö’ „Ѩ u áêkOz# q^è Œ O QÍ ÉϺO‰õ Ω Å‰õ Ω ,
Pi÷ H õ ã ¨ O 㨠÷ Å ‰õ Ω J#∞‰õ Ä ÅOQÍ q∞QÆ ∞ Å∞ Éè í ∂ q∞x
`åHõ@∞ìÃÑ>ËìO^Œ∞‰õΩ J#∞=∞u™êÎ~°∞. WO^Œ∞HÀã¨O P~°ƒ<£ÖϺO_£
ã‘ e OQ∑ (Ü« Ú ZÖò ã ≤ ) K« @ ì O Ö’x 20= ÃãHõ Δ < £ #∞O_ç
q∞#Ǩ~ÚOѨ٠x™êÎ~°∞.
2.P~ÀQƺ=O`«"≥∞ÿ# áêi„âßq∞Hõ ã¨O|O^è•Å∞:
Ü«∂[=∂<åºxH˜ HÍi‡Hõ „Ѩux^èŒ∞Å =∞^茺 q"å^•Å‰õΩ
™ê#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ# Ѩiëê¯~åÅ∞ ‰õΩkˆ~O^Œ∞‰õΩ HÍi‡Hõ âßY K«~°ºÅ∞
fã¨∞‰õΩO@∞Ok.
40
3. ÉϺO‰õΩÅ∞, Pi÷Hã
õ O¨ ã¨Å÷ ‰õΩ =_ô~ˆ¤ @¡ ~å~Úf :
MÏ~ÚÖÏ Ñ¨_»¤ Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ Ñ¨Ù#~å"åã¨O HõeÊOz,
Jq„Ѩ ^ è • # „㨠= OuÖ’ Hõ Å =_®xH˜ `À_» Ê _Õ q^è Œ O QÍ
ÉϺO‰õΩÅ#∞,Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»"Õ∞ ã¨=iOz#
#∂`« # q^è • <åxH˜ "≥ # ∞fl=ÚHõ =O\ ˜ k . QÆ i +¨ ì O QÍ
ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂.2.00 ÅHõΔÅ =~°‰õΩ ÅaÌá⁄O^Õ q^èŒOQÍ
QÆ∞iÎOK«|_»¤, J~°›`«Hõey# Jxfl MÏ~ÚÖÏ Ñ¨_»¤ Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ
=¸_»∞ã¨O=`«û~åÅ =~°‰õΩ 6 âß`«O =_ô¤ ~å~ÚfW™êÎ~°∞.
4. "å}˜[º Ѩ#∞flÅ |HÍ~ÚÅ∞"å~Ú^• :
ѨÙ#~°∞^Œ~ú }
° á꺈Hr =∞OE~°∞ KÕã#≤ `«~∞° "å`« =¸_»∞
ã¨O=`«û~åÅ =~°‰õΩ "å}˜[º Ѩ#∞flÅ |HÍ~ÚÅ K≥e¡OѨÙÅ#∞
"å~Ú^• "Õ ™ êÎ ~ ° ∞ . "å~Ú^• "Õ ã ≤ # |HÍ~Úx =¸_» ∞
ã¨O=`«û~åÅ \ÏH±û Ǩe_Õ `«~°∞"å`« P~°∞ ã¨=∂# J~°„^äŒ
ã¨O=`«û~° "å~Ú^•ÅÖ’ =ã¨∂Å∞ KÕ™êÎ~°∞.
5. q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂QÆ Kèås˚ÅÖ’ ã¨_»eOѨÙ:
WO_» ¢ ã≤ ì Ü « ∞ Öò W<≥ fi ãπ ì " ≥ ∞ O\ò „Ѩ " ≥ ∂ +¨ < £ áêÅã‘
„Ѩ H õ \ ˜ O zOk.ÃÇ· Ï ^Œ ~ åÉÏ^£ , q[Ü« ∞ "å_» , qâßYѨ @ flO,
=ÚxûѨÖò HÍ~˘Êˆ~+¨#∞¡ q∞#Ǩ W`«~° „áêO`åÖ’¡ <≥ÅH˘#fl
z#fl`« ~ ° Ç ¨  Ѩ i „â◊ = ∞Å qq^è Œ ~° H ÍÅ „áÈ`åûǨ Ï HÍÅ#∞
JOkOK«_®xH˜ D q^è•<åxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ
„Ѩ Ñ ¨ O K« ™ê÷ ~ Ú „Ѩ = ∂}ÏÅ#∞ KÕ ~ ° ∞ ‰õ Ω <Õ q ^è Œ O QÍ
KÕÜ«∞_»O,„ѨѨOK«OÖ’ =ÚO^Œ∞‰õΩ =ã¨∞Î#fl J^èŒ∞<å`«# ™êOˆHuHõ
Ѩi*Ï˝<åÅ#∞, J^èŒ∞<å`«# Ѩ^Œú`«∞Å#∞ ã¨=Úáêi˚OKÕ q^èŒOQÍ
=∞^ŒÌ`«∞ JO^Œ*ËÜ«∞_»O D q^è•#O Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO.
q㨠Πi 㨠∞ Î # fl Ѩ i „â◊ = ∞Å∞, #∂`« # q^è • <åxH˜
J#∞QÆ∞}OQÍ „Ѩã¨∞Î`« Ѩi„â◊=∞Å ™ê÷#OÖ’ #∂`«#OQÍ U~åÊ@∞
KÕã¨∞Î#fl Ѩi„â◊=∞Å∞ ‰õÄ_® D q^è•#O „H˜O^Œ Åaúá⁄O^Œ∞`å~Ú.
D q^è•#O „H˜O^Œ „ѨHõ\˜Oz# „áÈ`åûǨÏHÍÅ∞
1. z#fl`«~°Ç¨/\˜h Ѩi„â◊=∞Å∞:
1.1. ~°∂. 15.00 ÅHõΔÅ QÆi+¨ì Ѩiq∞u =~°‰õΩ ã≤÷~°=¸Å^èŒ#
ÃÑ@∞ì|_çÖ’ 15 âß`«O ÃÑ@∞ì|_ç ~å~Úf.
1.2. áêi„âßq∞Hõ qxÜ≥∂QÆOHÀã¨O Ѩi„â◊=∞H˘#∞QÀÅ∞ KÕã≤#
Éèí∂q∞H˜ K≥e¡Oz# ™êìOÑπ _»∂º\©, „\Ï#ûѶ¨~ü _»∂º\©Å#∞
#∂~°∞ âß`«O i~ÚO|~üû"≥∞O\ò KÕ™êÎ~°∞.
1.3. Éèí∂q∞/Ã+_»∞¡/Éèí=<åÅ bAÃÑ· K≥e¡Oz# ™êìOÑπ_»∂º\©x
#∂~°∞ âß`«O s~ÚO|~üû KÕ™êÎ~°∞.
1.4. ÃѶ·<åxûÜ«∞Öò _ô_£û, `«#MÏÅÃÑ· Ѩi„â◊=∞ K≥e¡Oz# ™êìOÑπ
 _»∂º\©,„\Ï<£ûѶ¨~ü _»∂º\©Å#∞ #∂~°∞ âß`«O s~Ú~|~üû
KÕ™êÎ~°∞.
1.5. ZÑ≤SSã≤ Jaè=$kú Ѩiz# áêi„âßq∞Hõ Z¿ãì@∞¡,
áêi„âßq∞Hõ Jaè = $kú „áêO`åÅÖ’ S^Œ ∞ ÅHõ Δ Å
~°∂áêÜ«∞Š֒ѨÙqÅ∞= QÆÅ Éèí∂=ÚÅÃÑ· 25 âß`«O
iÉË@∞.
1.6. D q^è•#O J=∞Ö’¡H˜ =zÛ# "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~°OÖ’
Ü«¸x\ò‰õΩ 75ÃÑ·ã¨Å K˘Ñ¨C# q^Œ∞º`ü Kèås˚Å#∞
iÜ«∞O|~üû KÕ™êÎ~°∞. P `«~°∞"å`« q∞ye# <åÅ∞QÆ∞
ã¨O=`«û~åÅÖ’ "åi¬Hõ „áêuѨkHõ# iÜ«∞O|~üû"≥∞O\ò
ˆ~@∞#∞ „Hõ=∞|núHõi™êÎ~°∞.L`«ÊuÎ „áê~°OaèOz# `˘e
S^Œ ∞ 㨠O =`« û ~åÅ =~° ‰ õ Ω #∂`« # Ѩ i „â◊ = ∞Å∞ D
„ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ á⁄O^Œ=K«∞Û.
1.7. XHõ ã¨O=`«û~°OÖ’ K≥e¡Oz# "å}˜[º Ѩ#∞flÖ’ 25
âß`åxfl „ѨÉèí∞`«fi „QÍO@∞QÍ uiy Ѩi„â◊=∞‰õΩ K≥e¡™êÎ~°∞.
Wk ‰õÄ_® L`«ÊuÎ „áê~°OaèOz# S^Œ∞ ã¨O=`«û~åÅ
=~°‰õΩ J=∞Ö’¡ LO@∞Ok.
1.8. \˜h, z#fl`«~Ç° ¨ Ѩi„â◊=∞Å∞ fã¨∞‰õΩ#fl @~ü‡ Ö’#¡ „ÃÑ=· ∞s
ÖˇO_çOQ∑ ˆ~@¡ (Ñ≤ ZÖòP~ü)ÃÑ· 3 âß`«O =_ô¤ ~å~Úf
S^Œ∞ ã¨O=`«û~åÅ =~°‰õΩ W™êÎ~°∞.
1.9. >ˇHÍflÅr PÑπ„ˆQ_Õ+¨<£‰õΩ =¸Å^èŒ# ѨiHõ~åÅÃÑ· 8 âß`«O
ã¨aû_ô W™êÎ~°∞.
1.10. ¿Ñ>ˇO\ò il¢¿ãì+¨<£‰õΩ J~Ú# =ºÜ«∞OÖ’ 50 âß`«O
ã¨aû_ô W™êÎ~°∞.
W^Õ q^èŒOQÍ, Zãπã≤, Zãπ\ ˜, =∞Ç≤ÏàÏ áêi„âßq∞Hõ
"Õ`«ÎʼnõΩ ‰õÄ_® D q^è•#OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ J<ÕHõ ~å~ÚfÅ∞
WzÛ „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk.
2. =∞Ç≤ÏàÏ áêi„âßq∞Hõ "Õ`«ÎÅ∞:
2.1. z#fl`«~°Ç¨, \˜x Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ ~°∂.5 ÅHõΔŠѨiq∞u
=~°‰õΩ ã≤÷~° =¸Å^èŒ# ÃÑ@∞ì|_çÃÑ· J^Œ#OQÍ S^Œ∞ âß`«O
ÃÑ@∞ì|_ç ~å~Úf W™êÎ~°∞.
2.2. 5 âß`«O „áê*ˇ‰õΩì =ºÜ«∂xfl ã‘_£ HͺÑ≤@Öò Jã≤Ããì<£ûQÍ
~°∂. 5 ÅHõΔÅ QÆi+¨ì Ѩiq∞u =~°‰õΩ *ÏfÜ«∞ DH˜fi\©
xkè Ѩ^äŒHõO„H˜O^Œ JOk™êÎ~°∞.
áê=ÖÏ=_ô¤ Ѩ^äŒHõO :
„ѨÉèí∞`«fiO Ѷ¨Ù_£„áêÃãã≤OQ∑ WO_»¢ã‘ìãπ`À ‰õÄ_ç# "≥∞ÿ„HÀ,
™ê‡Öò ZO@~ü¢ÃÑ·*òÅ Pi÷Hõ ÉèÏ~åxfl `«yæOK«_®xH˜ #∂`«# =_ô¤
~å~Úf Ѩ^èŒHõO 'áê=ÖÏ=_ô¤—x „áê~°OaèOzOk. 2008 U„Ñ≤Öò
01 `«~åfi`« J~°›`«QÆÅ #∂`«# "≥∞ÿ„HÀ, ™ê‡Öò ZO@~ü¢ÃÑ·*ˇãπʼnõΩ
41
@~ü‡Ö’<£ H˜O^Œ ã≤÷~° =¸Å^èŒ# ÃÑ@∞ì|_»∞Å#∞ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
P~üaS, ZÑ≤ZãπZѶπã≤, ã≤_ô‡ÅÖ’ ilã¨ì~°~Ú# Hõ=∞i¬Ü«∞Öò
ÉϺO‰õΩÅ ^•fi~å ~°∞}O JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
Ѷ¨Ù_£ „áêÃãã≤OQ∑ áêÅã‘ :
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ qÅ∞=#∞ KÕˆ~Û P„QÀѨi„â◊=∞Å#∞
Jaè=$kú KÕÜ«∞_»"Õ∞ D q^è•#O Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº ÅHõΔ ºO.
JO`ÕH͉õΩO_® P„QÀ Ѩi„â◊=∞Å ^•fi~å „QÍg∞}„áêO`åÅÖ’
ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# Láêkè J=HÍâßÅ∞ HõeÊOK«_»O, Ô~·`«∞ʼnõΩ JkèHõ
P^•Ü« ∂ Å∞ Hõ e ÊOK« _ » O , =º=™êÜ« ∞ O, =º=™êÜ« ∂ xH˜
ã¨O|OkèOz# ~°OQÍÅÖ’ L#fl J=HÍâßÅ#∞, ™ê=∞~å÷ºÅ#∞
QÆi+¨ìOQÍ qxÜ≥∂yOK«∞ HÀ=_»O ‰õÄ_® D q^è•#O „Ѩ^è•#
ÅHΔͺÅÖ’ H˘xfl. Ѷ¨Ù_£ „áêÃãã≤OQ∑ Ü«¸x@¡‰õΩ Ü«¸x\ò‰õΩ
~°∂áê~Ú K˘Ñ¨C# q^Œ∞º`ü Kås˚Å∞ iÜ«∞O|~üû KÕÜ«∞#∞#fl@∞¡
„ѨÉèí∞`«fiO „ѨHõ\ ˜OzOk.
|Ü≥∂>ˇHÍflÅr áê~ü¯ :
~åR "åºÑ¨ÎOQÍ |Ü≥∂>ˇH± áê~°∞¯Å∞ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞_»O
^•fi~å |Ü≥∂>ˇH± =∂º#∞á¶êºHõÛiOQ∑ Ü«¸x@¡‰õΩ ã¨g∞Hõ$`«
¿ã=Å`À ¿ÇÏ`«|^Œú"≥∞ÿ# =ºÜ«∞O =^ŒÌ J`«∞º#fl`« <å}º`«
Hõey# =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞ HõeÊOKåÅx PO„^茄Ѩ^Õâò„ѨÉèí∞`«fiO
ÉèÏq™ÈÎOk. J@∞=O\˜ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ áê~°∞¯#∞ „Ѩ~Ú"Õ@∞
„Ѩ " ≥ ∂ @~ü ` À ~° O QÍÔ ~ _ç ¤ lÖÏ¡ âßg∞~ü ¿ Ñ@ =∞O_» Å O
`« ∞ ~° ¯ Ѩ e ¡ „ QÍ=∞OÖ’ 300 ZHõ ~ åÅ qã‘ Î ~ ° ‚ O Ö’ U~åÊ@∞
KÕÜ«∞#∞<åfl~°∞.„Ѩ~Ú"Õ@∞ „Ѩ"≥∂@~ü „áê*ˇ‰õΩì x~å‡}ÏxH˜ JÜÕ∞º
DH˜fi\©x ÉèíiOK«_»O`À áê@∞ _ç*ˇ·xOQ∑, x~å‡}O, ÃѶ·<åxûOQ∑,
=∂Ô~¯\˜OQ∑, áê~°∞¯ x~°fiǨÏ}‰õΩ ÉÏ^茺`« =Ç≤Ï™êÎ_»∞.
|Ü≥ ∂ >ˇ H ÍflÅr áê~° ∞ ¯HÀ㨠O „Ѩ É è í ∞ `« fi O XHõ
ã¨ÅǨHõq∞\©x U~åÊ@∞ KÕã∞¨ OÎ k.D Hõq∞\© J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ =∞øeHõ
=ã¨`«∞Å∞, Z@∞=O\˜ Ü«¸x@¡‰õΩ ã¨÷ÅO ˆH\Ï~ÚOKåe
"≥Ú^ŒÅQÆ∞ q+¨Ü«∂ÃÑ· „ѨÉèí∞`åfixH˜ ã¨∂zã¨∞ÎOk. |Ü≥∂>ˇHÍflÅr
áê~°∞¯Ö’ U~åÊ@∞ KÕã≤# Ü«¸x@¡#∞O_ç L`«ÊuÎ J~Ú#
J`«ºkèHõ <å}º`« QÆÅ L`«Ê`«∞ÎÅÃÑ· „ѨÉèí∞`«fiO XHõ âß`«O Ѩ#∞fl
iÉË\ò#∞ „ѨHõ\ ˜OzOk. S^Œ∞ ã¨O=`«û~åÅ =~°‰õΩ ™êìOѨÙ
_»∂º\©x, il¢¿ãì+¨<£ Ѷ‘A#∞ ѨÓiÎQÍ ZuÎ"Õã≤Ok.
WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò W<£„á¶ê¢ã¨ìHõÛ~ü _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò Ѷ¨O_£
(SS_çZѶπ):
„Ѩuáêk`« áêi„âßq∞Hõ Z¿ãì@∞¡ ÖË^• Ü«¸x@¡ =^ŒÌ
=∞øeHõ =ã¨`«∞Å HõÅÊ#‰õΩ Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ
„ѨÉèí∞`«fiO 'WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò W<£„á¶ê¢ã¨ìHõÛ~ü _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò Ѷ¨O_£
(SS_çZѶπ)— J<Õ#∂`«# Ѩ^äŒHÍxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ìOk.
 1. `åQÆ∞h~°∞, áêi„âßq∞Hõ [ÅO
2. q^Œ∞º`ü
3. >ˇeHõ=¸ºxˆH+¨#∞¡
4. Ѩi„â◊=∞ ÖË^•áêi„âßq∞Hõ Z¿ãì\ò#∞O_ç „_≥·<Õr áê~ÚO\ò
=~°‰õΩ ¢_≥·<Õ*ò HÍÅ∞= U~åÊ@∞.
5. ~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞
6. „ѨÉèí∞`«fiO P"≥∂kOz#@∞=O\˜ W`«~° =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞
7.HÍ=∞<£ ZѨӡܫ∞O\ò „\©\ò"≥∞O\ò áê¡O@∞¡
8. _ç=∂O_£ P^è•i`« ™ê=∂lHõ =∞øeHõ=ã¨`«∞Å =ºÜ«∞ã¨$+≤ì.
"≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜H˜ D xkè #∞O_ç Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O
JOk™êÎ~°∞.
áêi„âßq∞Hõ áêÅã‘ q^è • #OÖ’ J#~° › " ≥ ∞ ÿ # qQÍ
„ѨHõ\ ˜Oz# Ѩi„â◊=∞Å∞ D xkè #∞O_ç Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O
á⁄O^Œ_®xH˜ J#~°›"≥∞ÿ#qQÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞. áêi„âßq∞ˆH`«~°
„áêO`åÅÖ’ „ѨuáêkOz# Ѩi„â◊=∞Å „áêO`åÅÖ’ =∞øeHõ
=ã¨`«∞Å =ºÜ«∞OÖ’ 50 âß`«O ÖË^• ~°∂. 100.00 ÅHõΔÅ∞
Uk `«‰õΩ¯=`≥· ^•xx D xkè #∞O_ç Pi÷Hõ ã¨Ç¨Hõ~°OQÍ
JOk™êÎ~°∞. =∞øeHõ =ã¨`«∞Å HõÅÊ#‰õΩ JÜÕ∞º =ºÜ«∞O "≥Ú`«ÎO
„áê*ˇ‰õΩì =ºÜ«∞OÖ’ 15 âß`åxH˜ q∞OK«~å^Œ∞.
=$kú ˆHO„^•Å∞:
"≥#∞Hõ|_ç# lÖÏ¡Ö’¡ Ѩi„â◊=∞Å#∞ PHõi¬OKÕ ^Œ$+≤ì`À
Éè Ï ~° ` « „ Ѩ É è í ∞ `« fi O q^Œ ∞ º`ü , h~° ∞ , >ˇ e Hõ = ¸ºxˆ H +¨ < £
=O\˜ J O^Œ ∞ ÉÏ@∞Ö’ L#fl =∞øeHõ =㨠` « ∞ Å∞ Hõ Å Ê#‰õ Ω
=$kúˆHO„^•Å („QÀ`ü ÃãO@~üû)#∞ J#∞=∞uOzOk. XH˘¯Hõ¯
=$kú ˆHO„^•xH˜ ~°∂. 30HÀ@¡ =ºÜ«∞=∞=Ù`«∞Ok. nxx ˆHO„^Œ
~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ 2:1 x+¨ÊuÎÖ’ Éèíi™êÎ~Ú. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO
=∞# ~å„ëêìxH˜ <åÅ∞QÆ∞ =$kú ˆHO„^•Å#∞ =∞OE~°∞ KÕã≤Ok.
=$kú Hˆ O„^•Å ™ê÷Ñ#¨ ‰õΩ ZÑ≤SSã≤ eq∞>ˇ_£ WOÑ≤"¡ ∞≥ O\ò U*ˇhûQÍ
=º=ǨÏiã¨∞ÎOk.
H„ \
˜ H˜ Öõ ò W<£á„ ê¶ ã
¢ Hì¨ Ûõ ~ü ÉÏºÖˇxûOQ∑ 㑯"£∞
(ã≤SaZãπ):
ZãπZãπS Hõ¡ã¨ì~ü Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å „H˜O^Œ QÆ∞iÎOz#
áêi„âßq∞Hõ Z¿ãì@∞¡, ZãπZãπS Hõ¡ãì̈~°∞¡Ö’ áêi„âßq∞Hõ Jaè=$kúH˜
`«Ñ¨Êxã¨iQÍ J=ã¨~åÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜OKÕ h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å, q^Œ∞º`ü,
~À_»∞¡, ZѨӡܫ∞O\ò „\©\ò"≥∞O\ò áê¡O@∞¡ =O\˜H©ÅHõ"≥∞ÿ# =∞øeHõ
=㨠` « ∞ Å Jaè = $kú H ˜ áêi„âßq∞Hõ J™Èã≤ Ü Õ ∞ +¨ # ∞¡ , ¿ã"å
ã¨OѶ¨∂Å∞, ã¨fiK«ÛùO^Œ ã¨Oã¨÷ʼnõΩ x^èŒ∞Å#∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’
LOKÕO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO „H˜\ ˜HõÖò W<£„á¶ê¢ãì̈HõÛ~ü ÉÏºÖˇxûOQ∑ 㑯"£∞
42
J<Õ #∂`«# Ѩ^äŒHÍxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ìOk. x^èŒ∞Å#∞ „ѨÉèí∞`«fiO,
áêi„âßq∞Hõ J™Èã≤ÜÕ∞+¨#∞¡,¿ã"å ã¨OѶ¨∂Å∞, ã¨fiK«ÛùO^Œ ã¨Oã¨÷Å∞
=∞^茺 1:1 x+¨ÊuÎÖ’ JO^Œ*Ë™êÎ~Ú. MÏ~ÚÖÏ Ñ¨_»¤Ñ¨i„â◊=∞Å∞,
=¸`«Ñ¨_ç# Ü«¸x@∞¡, MÏmáê¡@∞¡ 50 âß`åx HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ
L#fl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ZÑ≤SSã≤ JOK«<å =ºÜ«∞OÖ’ 20 âß`«O
"å\Ï#∞, ¿ã"å ã¨OѶ¨∂Å∞ 30 âß`«O "å\Ï#∞ Éèíi™êÎ~Ú.
ã¨g∞Hõ$`« =∞øeHõ=ã¨`«∞Å Jaè=$kú ˆHO„^•Å∞:
(WO\˜„ˆQ>ˇ_£ W<£„á¶ê¢ã¨ìHõÛ~°Öò _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò
ÃãO@~üû (SS_çã≤) :
Wq „QÍg∞},"≥#∞Hõ|_ç# „áêO`åÅÖ’ Ѩi„â◊=∞Å
U~åÊ@∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# =ã¨`«∞Å#∞ HõeÊOK«_»O`Àáê@∞
=º=™êÜ« ∂ xH˜ Ѩ i „â◊ = ∞‰õ Ω =∞^è Œ º |Å"≥ ∞ ÿ # eO‰õ Ω #∞
U~°Ê~°∞ã¨∞ÎOk. SS_çã≤ ˆHO„^•xH˜ JÜÕ∞º =ºÜ«∞OÖ’H˘O`«
"≥Ú`åÎxfl „ѨÉèí∞`«fiO „QÍO@∞~°∂ѨOÖ’ JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk. q∞ye#
^•xx ZãπS_çaS ~°∞}OQÍ Wã¨∞ÎOk.
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO ~å¢ëêìxH˜ 6 SS_çã≤ ˆHO„^•Å#∞
=∞OE~°∞ KÕã≤Ok. g\˜x ZÑ≤SSã≤ eq∞>ˇ_£ Jaè=$kú
Ѩ~°∞ã¨∞ÎOk.
1. SS_çã≤, L_»∞=ÚÅѨÓ~°∞, #O^•ºÅ ^ŒQÆæ~°, Hõ~°∂flÅ∞ lÖÏ¡
2. SS_çã≤,`«_», <≥Å∂¡~°∞ lÖÏ¡
3.SS_çã≤,H©ÅѨ@∞ì („QÍ=∞O) #QÆi, z`«∂Î~°∞lÖÏ¡
4.SS_çã≤, =∞_çH˘O_», =~°OQÆÖò lÖÏ¡
5. SS_çã≤, QÍAÅ~å=∂~°O,~°OQÍÔ~_ç¤ lÖÏ¡
6. SS_çã≤, ã¨∂~°OѨe¡, q[Ü«∞"å_», Hõ$ëê‚lÖÏ¡
SS_çã≤, L_»∞=ÚÅѨÓ~°∞ :
D SS_çã≤ P"≥∂k`« =ºÜ«∞O ~°∂. 235.99 ÅHõΔÅ∞.
WO^Œ∞Ö’ Ô~O_»∞HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO „QÍO@∞QÍ
JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk. q∞ye# ^•xx ZãπS_çaS(ã≤_çƒ) #∞O_ç
~°∞}OQÍ á⁄O^Œ∞`å~°∞.D ˆHO„^Œ Jaè=$kúH˜ ZÑ≤SSã≤ eq∞>ˇ_£
Hõ~°∂flÅ∞ lÖÏ¡ #O^•ºÅ =∞O_»ÅOÖ’ 68.55 ZHõ~åÅ Éèí∂q∞
¿ãHõiOzOk. WO^Œ∞Ö’ 92 áê¡@¡#∞ Jaè=$kú KÕã¨∞ÎO_»QÍ,
14áê¡@¡ ˆH\Ï~ÚOѨÙÅ∞ ѨÓ~°ÎÜ«∂º~Ú. S^Œ∞ Ü«¸x@¡#∞
WѨÊ\˜ˆH U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
SS_çã≤, `«_» :
nx P"≥∂k`« =ºÜ«∞O ~°∂. 404.69 ÅHõΔÅ∞. ˆHO„^Œ
„ѨÉèí∞`«fiO „QÍO\ò W<£ Z~Ú_£QÍ ~°∂.94 ÅHõΔÅ∞ q_»∞^ŒÅ
KÕ Ü « ∞ QÍ,ZÑ≤ S Sã≤ eq∞>ˇ _ £ 110.86 ZHõ ~ åÅÖ’
Jaè=$kúKÕ™ÈÎOk. WHõ¯_» 181 áê¡@¡#∞ Jaè=$kú KÕã¨∞ÎO_»QÍ,
180 áê¡@¡ ˆH\Ï~ÚOѨÙŠѨÓ~°ÎÜ«∂º~Ú. 65 áê¡@¡Ö’ "≥Ú`«ÎO
5 áêi„âßq∞Hõ Ü«¸x@¡#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
SS_çã≤, H©ÅѨ@∞ì :
z`«∂Î~°∞ lÖÏ¡Ö’x H©ÅѨ@∞ìÖ’ KÕѨ@ì#∞#fl D SS_çã≤
P"≥∂k`« =ºÜ«∞O ~°∂. 499.10 ÅHõΔÅ∞ nx Jaè=$kú
HÍ~°º„Hõ=∂xfl ZÑ≤SS_çã≤ eq∞>ˇ_£ WOHÍ KÕѨ@ì=Åã≤ LOk.
SS_çã≤, =∞_çH˘O_» :
=~°OQÆÖò lÖÏ¡Ö’x D SS_çã≤ P"≥∂k`« =ºÜ«∞O
~°∂. 452.23 ÅHõΔÅ∞ nx Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂xfl ZÑ≤SS_çã≤
eq∞>ˇ_£ WOHÍKÕѨ@ì=Åã≤ LOk.
SS_çã≤, ã¨∂~°OѨe¡ („QÍ=∞O), q[Ü«∞"å_» :
nx JOK«<å =ºÜ«∞O ~°∂. 370.00 ÅHõΔÅ∞ HÍQÍ,
nxx J™Èã≤ÜÕ∞+¨<£ PѶπ ÖË_ô ZO„\©„Ñ‘#~üû PѶπ PO„^茄Ѩ^Õâò
(ZZÖòWZÑ≤) J=∞Å∞ KÕã¨∞ÎOk. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO ZZÖòWZÑ≤H˜
„QÍO@∞QÍ ~°∂. 52.33 ÅHõΔÅ∞ „QÍO@∞QÍ q_»∞^ŒÅKÕã≤Ok.
DSS_çã≤x 29 ZHõ~åÅÖ’ Jaè=$kú Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl~°∞.
SS_çã≤, QÍAÅ~å=∂~°O :
nx JOK«<å =ºÜ«∞O ~°∂. 347.00ÅHõΔÅ∞ HÍQÍ,
~°∂. 1.40 HÀ@¡#∞ „QÍO@∞QÍ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO q_»∞^ŒÅ
K«ÖËã≤Ok. ZZÖòWZÑ≤ D SS_çã≤x 30 ZHõ~åÅÖ’ Jaè=$kú
Ѩ~°∞™ÈÎOk.
áêi„âßq∞Hõ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞ :
„Ѩ`ÕºHõ Pi÷Hõ =∞O_»à◊√¡ (ZãπW[_£):
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO ~åROÖ’ 103 „Ѩ`ÕºHõ Pi÷Hõ =∞O_»à◊¡
(<À\˜ÃѶ·_£ KÕã≤#q – 73, U~åÊ@∞‰õΩ J#∞=∞`«∞ezÛOk.
D <À\˜ÃѶ· KÕã≤# 73Ö’ 40 Ѩx „áê~°OaèOz 35,269
=∞OkH˜ „Ѩ`«ºHõΔOQÍ, 19,507 =∞OkH˜ Ѩ~ÀHõΔOQÍ, "≥Ú`«ÎO
54,776 =∞Ok Láêkè HõeÊOKå~Ú. qâßYѨ@flO lÖÏ¡Ö’x
JK«∞º`«Ñ¨Ù~°O, ~åOae¡ =∞O_»ÖÏÖ’¡ 5448 ZHõ~åÅ "Õ∞~°‰õΩ
qã¨ÎiOz L#fl „Ѩ`ÕºHõ Pi÷Hõ =∞O_»ÖÏ (ÃãÊ+¨Öò ZHõ<åq∞H±
*’<£)xfl ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO <À\˜ÃѶ· KÕã≤Ok. ~À_»∞¡ (<åÅ∞QÆ∞
Öˇ · # ∞¡ ) ,h\˜ 㨠~ ° Ñ ¶ ¨ ~ å, q^Œ ∞ º`ü 㨠~ ° Ñ ¶ ¨ ~ å =O\˜ ÉÏǨ Ï º
=∞øeHõ=ã¨`«∞Å#∞ WѨÊ\˜ˆH ѨÓiÎKÕâß~°∞. ZãπW[_£#∞, nxH˜
JOH˜`O« KÕã#≤ QÆOQÆ=~°O áÈ~°∞#ì ∞ J#∞ã¨O^è•#O KÕ¿ã ÖÏlã≤Hì ±
HÍi_®~ü ~°∂ѨHõÅÊ#Ö’ LOk. JO`«~°æ`« ~À_»∞¡, „_≥·<Õr,h\˜
Hõ<≥Hõ¬#∞¡ =O\˜ ™œHõ~åºÅ∞ U~åÊ@∞^Œâ◊Ö’ L<åfl~Ú.
43
„Ѩ É è í ∞ `« fi , „Ѩ ~ Ú"Õ @ ∞ Éè Ï QÆ ™ êfi=∞ºO ^•fi~å
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO `«~°Ñ¶¨Ù# ZãπW[_£Å Jaè=$kúH˜
PO„^茄Ѩ^Õâò WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò W<£„á¶ê¢ãì̈HõÛ~ü HÍ~˘Êˆ~+¨<£ (ZÑ≤SSã≤)
<À_»Öò U*ˇhûQÍ LO@∞Ok. „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆOÖ’x W`«~°
ZãπW[_£Å#∞ ã¨O|Okè`« „Ѩ~Ú"Õ@∞ ã¨Oã¨÷Å∞ ÖË^• =º‰õΩÎÖË
Jaè=$kúKÕ™êÎ~°∞.
Ǩ~ü¤"Õ~ü áê~ü¯ :
) ZÑ≤SSã≤ eq∞>ˇ_£ ~°OQÍÔ~_ç¤lÖÏ¡ =∞¿ÇÏâ◊fi~°O =∞O_»ÅO
~åq~åºÖò „QÍ=∞OÖ’ 1109 ZHõ ~ åÅ Éè í ∂ q∞x
¿ãHõiOz, Ǩ~ü¤"Õ~ü áê~°∞¯#∞ ™ê÷Ñ≤OzOk. nx ^•fi~å
20,263 =∞Ok Láêkè á⁄O^•~°∞.
áêi„âßq∞HÀ`«ÊuÎ ã¨∂z (SSÑ≤) :
~åROÖ’x áêi„âßq∞Hõ =$kúH˜ áêi„âßq∞Hõ L`«ÊuÎ
ã¨∂z ã¨Ô~·# H˘Å|^ŒÌ. XHõ xiú+¨ì HÍÅOÖ’ QÆ`« U_®k J^Õ
HÍÅO`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë áêi„âßq∞Hõ ~°OQÆOÖ’ Éè∫uHõ L`«ÊuÎÖ’
=zÛ# ™ê¿ÑHõΔ =∂~°∞Ê#∞ Wk ã¨∂zã¨∞ÎOk. ZOÑ≤HõKÕã≤#
=∂º#∞ᶠê Hõ Û iOQ∑ , "≥ ∞ ÿ x OQ∑   HÍfis~ÚOQ∑ , q^Œ ∞ º`ü
Ü« ¸ x@¡ # ∞O_ç ¿ãHõ i Oz# _Õ \ Ï P^è • ~° O QÍ <≥ Å "ås
„áêuѨkHõ# áêi„âßq∞HÀ`«ÊuÎ ã¨∂px JOK«<å "Õ™êÎ~°∞. ã¨∂÷Å
~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎÖ’ áêi„âßq∞Hõ ~°OQÆOÖ’x =¸_»∞ „Ѩ^è•#
~°OQÍÅ ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOK«<å "ÕÜ«∞_»"Õ∞ SSÑ≤ „Ѩ^è•#
L^ÕÌâ◊O.
~åROÖ’ áêi„âßq∞HÀ`«ÊuÎ ã¨∂px 1993–94 P^è•~°
ã¨O=`«û~°OQÍ `«Ü«∂s ~°OQÆO „H˜O^Œ L#fl 17 áêi„âßq∞Hõ
=sæHõ~°}ʼnõΩ Ô~O_»OÔHÅ ™ê÷~Ú =^ŒÌ ã¨O„QÆÇ≤Ï™êÎ~°∞.
áêi„âßq∞HÀ`«ÊuÎ ã¨∂z (SSÑ≤)Ö’ JO`«~°æ`« ÉèÏQÆ"≥∞ÿ#
Ü«¸*ò ɡãπì „QÆ∂ѨÙÅ#∞ „áê^äŒq∞Hõ =ã¨∞Î=ÙÅ∞,=¸Å^èŒ#
=ã¨∞Î=ÙÅ∞, WO@s‡_çÜ«∞\ò =ã¨∞Î=ÙÅ∞, qxÜ≥∂QÆ =ã¨∞Î=ÙÅ∞
J<Õ <åÅ∞QÆ∞ „Ѩ^è•# „QÆ∂ѨÙÅ∞QÍ =sæHõiOKå~°∞. D <åÅ∞QÆ∞
~°OQÍÅ∞ 2009 U„Ñ≤Öò – JHÀì|~ü =∞^茺 HÍÅOÖ’ JO`«‰õΩ
=ÚO^Œ∞ U_®k W^ÕHÍÅO`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë ™ê#∞‰õÄÅ =$kúx
™êkèOKå~Ú.
Ѩi„â◊=∞Å "åi¬Hõ 㨈~fi :
~åROÖ’x Ѩi„â◊=∞Å QÆ}ÏOHÍʼnõΩ Ü«∂#∞º=Öò 㨈~fi
PѶπ WO_»¢ã‘ìãπ (Ѩi„â◊=∞Å "åi¬Hõ㨈~fi) <Õ =ÚYº"≥∞ÿ# P^è•~°O.
D 㨈~fi#∞ ã¨O=`«û~åxH˜ XHõ™êi x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞. 10 =∞Ok
ÖË^• JO`«HõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞OkH˜ Láêkè HõeÊã¨∂Î q^Œ∞º`ü#∞
qxÜ≥∂yã¨∞Î#fl Hõ~å‡QÍ~åÅ∞ ÖË^• 20 =∞Ok ÖË^• JO`«HõO>Ë
Z‰õΩ¯= =∞OkH˜ Láêkè HõeÊã¨∂Î q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂yOK«‰õΩO_®
LO_ç Hõ~å‡QÍ~åÅ K«@ìO 1948Ö’x 2ZO (1) =∞iÜ«Ú
2ZO(2) H˜O^Œ #"≥∂^≥·# ã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆOÖ’x `«Ü«∂s ~°OQÆ
HÍ~å‡QÍ~åÅ∞, c_ôÅ∞, K«∞@ìÅ HÍi‡‰õΩÅ∞ (Láêkè Ѩiã≤÷`«∞Å∞)
K« @ ì O 1966 H˜ O ^Œ #"≥ ∂ ^≥ · # c_ô , K« ∞ @ì Å `« Ü « ∂ s
Ü«¸x@¡#∞O_ç _Õ\Ï#∞ ¿ãHõiOK«_®xH˜ D ã¨~ˆ fi#∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° .
D 㨈~fi „Ѩ^è•# L^ÕÌâßÅ∞ :
1. ~åR P^•Ü«∞OÖ’ `«Ü∂« s ~°OQÆ Ñ¨i„â◊=∞Å "≥Ú`«OÎ "å\Ï,
J^Õq^èŒOQÍ Ñ¨i„â◊=∞Å "ås "å\Ï#∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_»O
2. `« Ü « ∂ s ~° O QÆ Ñ¨ i „â◊ = ∞ "≥ Ú `åÎ x fl, JÖψ Q XH˘¯Hõ ¯
áêi„âßq∞Hõ Ü«¸x\ò#∞ „Hõ=∞|^ŒOú QÍ J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« _»O
3. ~åROÖ’x Ѩi„â◊=∞Å#∞ „ѨÉèÏq`«O KÕã¨∞Î#fl qaè#fl
HÍ~°HÍÅ#∞ qâı¡+≤OK«_»O.
4. q^è•# ~°∂ѨHõÅÊ#‰õΩ ã¨=∞„QÆ, "åã¨ÎqHõ, „Hõ=∞|^Œú"≥∞ÿ#
„áêuѨkHõ#∞ HõeÊOK«_»O.
PO„^茄Ѩ^Õâò al<≥ãπ il+¨ì~ü :
áêi„âßq∞Hõ ~° O QÍxH˜ 㨠O |Okè O z *ÏfÜ« ∞
QÆ}ÏOHÍÅ Hõq∞+¨<£ (Z<£Zãπã≤) KÕã≤# ѨÅ∞ ã≤á¶ê~°ã¨∞Å#∞
áêi„âßq∞Hõ QÆ}ÏOHÍÅ ™êìO_çOQ∑ Hõq∞\© (Zãπã≤SZãπ)
ѨiQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞‰õΩOk. Z<£Zãπã≤ KÕã≤# ã≤á¶ê~°∞ûÅÖ’ ã¨=∞„QÆ
al<≥ãπ iáÈ~°∞ì#∞ Jaè=$kú KÕÜ«∂Å#flk ‰õÄ_® XHõ\ ˜. al<≥ãπ
il+¨ì~üÃÑ· xÜ«∞q∞Oz# ã¨Éò„QÆ∂Ñπ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ XHõ ÃÑ·Å\ò
ã¨ì_ôx KÕѨ\ÏìÅx x~°‚~ÚOzOk. al<≥ãπ il+¨ì~ü `«Ü«∂sH˜
H˘xfl áê~åq∞`«∞Å#∞ ѨiQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. Jq. 1.
Ü«¸x\ò ¿Ñ~°∞, z~°∞<å=∂ =O\˜ "å\˜x QÆ∞iÎOK«_»O, 2.
Ü«¸x\ò HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞, 3. Ü«¸x\ò HÍ~°ºHõÖÏáêÅ HÀ_£,
4. 20 =∞Ok ÖË^• JO`«HõO>Ë ZHõ¯= =∞Ok L^ÀºQÆ∞Å∞
L#fl Ü«¸x\òÅÖ’ L^ÀºQÆ∞Å ã¨OYº, 5.Ü«¸x\ò Ǩϟ^•
"≥Ú^ŒÅQÆ∞#q. Ѩ~°º=™ê#OQÍ ~åROÖ’ 20 =∞Ok ÖË^•
JO`«‰õΩ ÃÑ·QÍ HÍi‡‰õΩÅ∞ L#fl Ѩi„==∞Å∞ `«Ü«∂s ~°OQÆOÖ’
12,606 L#fl@∞¡ _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û
QÆ∞iÎOzOk.
~åR/lÖÏ¡ ã¨∂÷Å^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎx JOK«<å "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ
Hˆ O„^Œ QÆ}ÏOHÍÅ ã¨Oã¨Å÷ =∂~°^æ ~Œ ≈° HÍÅ#∞ J#∞QÆ∞}OQÍ HÍfi~°sì ¡
ZHÍ#g∞ "≥·_£ 㨈~fi (‰õĺ_»|∞¡ ºZãπ)¿Ñi@ P~°∞ áê~åq∞`«∞ÅÃÑ·
„Ѩ ` Õ º Hõ O QÍ _Õ \ Ï ¿ãHõ i OK« _ ®xH˜ Ѩ i „â◊ = ∞Å âßY
„Ѩܫ∞uflOzOk. Jq 1. L^ÀºQÆ∞Å ã¨OYº, 2. "Õ`«<åÅ∞,
É’#ãπ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜„H˜O^Œ JÜÕ∞º =ºÜ«∞O, 3.„Ѩ`«ºHõΔ
Ѩ#∞flʼnõΩ =ÚO^Œ∞ ÖÏÉèíO, 4. ã≤÷~åã¨∞ÎÅ =ºÜ«∞O, 5."≥Ú`«ÎO
44
J=Ù\òѨÙ\ò qÅ∞=, 6. "≥Ú`«ÎO W<£Ñ¨Ù\ò =ºÜ«∞O. ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl
P~°∞ áê~åg∞@~°¡‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ _Õ\Ï#∞ ¿ãHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ
„áêO`åÅ "åi =~ü¯ëêѨÙÅ#∞ ‰õÄ_® x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
„`≥·=∂ã≤Hõ „áêuѨkHõ# 1. L^ÀºQÆ∞Å ã¨OYº. 2.
"Õ`«<åÅ∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜ÃÑ· =ºÜ«∞, 3. J=Ù\òѨÙ\ò "≥Ú`«ÎO
qÅ∞= J<Õ =¸_»∞áê~åg∞@~°¡ g∞^Œ, "≥Ú`«ÎO áê~åg∞@~°¡
g∞^Œ "åi¬Hõ „áêuѨkHõ# _Õ\Ï#∞ ¿ãHõiã¨∞Î<åfl~°∞.
~åR ™ê÷~Ú „ѨÉèí∞`«fi áêi„âßq∞Hõ ã¨Oã¨÷Å∞ :
~åROÖ’x "≥Ú`«ÎO „ѨÉèí∞`«fi Ѩi„â◊=∞Å∞ ã¨OYº 29.
W`«~° P^•Ü«∂Å`À HõÅ∞ѨÙH˘x g\˜ "≥Ú`«ÎO "åi¬Hõ @~Àfl=~ü
~°∂. 28,066.43 HÀ@∞¡.
WO^Œ∞Ö’ \ÏÑπ ÃѶ·"£ ~åR ™ê÷~Ú „ѨÉèí∞`«fi Ѩi„â◊=∞Å∞
™êkèOz# @~Àfl=~ü 90.43 âß`«O HÍQÍ, JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞
ã¨O=`«û~°O 87.75 âß`«O. "≥Ú`«ÎO 29 Ѩi„â◊=∞ÅÖ’ ÃÑ\˜ì#
ÃÑ@∞ì|_ç ~°∂. 25,320.64 HÀ@∞¡ HÍQÍ g\˜Ö’ \ÏÑπ ÃѶ·"£
Ѩi„â◊=∞Å ÃÑ@∞ì|_ç "å\Ï 87.75 âß`«O. JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞
ã¨O=`«û~°O Wk 84.51 âß`«OQÍ ÖˇH˜¯OKå~°∞.
~åROÖ’ ÖÏÉèÏÅ∞ Pi˚ã¨∞Î#fl \ÏÑπ ÃѶ·"£Ñ¨i„â◊=∞Å∞
ã≤OQƈ~}˜, „\Ï<£ûHÀ, ZÑ≤*ˇ<À¯, ZÑ≤SSã≤, U.Ñ≤.q∞#~°Öò
_≥=Öò"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£. g\˜ ^•fi~å "≥Ú`«ÎO 624.16 HÀ@¡
P^•Ü« ∞ O Åaè O zOk. Wk "≥ Ú `« Î O P^•Ü« ∞ OOÖ’
82.48âß`«O. q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 6.3Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
>Ë|∞Öò 6.3
ÖÏÉèÏÅ∞ Pi˚ã¨∞Î#fl \ÏÑπ ÃѶ·"£ HõOÃÑhÅ∞
(2006–07)
Ѩi„â◊=∞ ÖÏÉèíO
(~°∂. HÀ@¡Ö’)
ã≤OQƈ~}˜ 145.51
ZÑ≤ „\Ï<£ûHÀ 57.21
ZÑ≤ *ˇ<À¯ 286.87
ZÑ≤SSã≤ 45.91
UÑ≤ZO_çã≤ZÖò 88.66
=¸ÅO : „ѨÉèí∞`«fi Ѩi„â◊=∞Å âßY
QÆ#∞Å∞   lÜ«∂År :
~åR Pi÷Hõ =$kú, =#~°∞ÅÖ’ Yx*ÏÅ∞ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ#
"å\Ï Hõey L<åfl~Ú. PO„^茄Ѩ^Õâò#∞ ^ŒH˜Δ} ÉèÏ~°`«^Õâ◊ Yx[
xÅÜ« ∞ O (™Èì ~ ü Ç ¨ Ï ∫ãπ ) QÍ Jaè = i‚ O K« _ » O `≥ e ã≤ O ^Õ .
JO`ÕH͉õΩO_® =∞# ~å„ëêìxfl ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ „Ѩ^è•# Yx[
L`«ÊuÎ^•~°∞QÍ ‰õÄ_® QÆ∞iÎOKå~°∞.
qaè#fl"≥∞ÿ# <ÕÅÅ∞ Hõey# =∞# ~åRO J<ÕHõ Yx*ÏÅ
P^è•i`« Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# Yx*ÏʼnõΩ<≥Å=ÙQÍ LOk.
~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 48 ~°HÍÅ Yx*ÏÅ∞ ÅÉèíº=∞=Ù`«∞#fl@∞¡
QÆ∞iÎOK«_»"≥∞ÿ#k. "å\˜Ö’ =ÚYº"≥∞ÿ#q. 1. |OQÍ~°O, 2.
=„[O, 3. ÉÏÔH· û\ò, 4. cKü ™êO_£û, 5. ã¨∞#flѨÙ~å=Ù, 6.
ÉÁQÆ∞æ 7. K«=Ú~°∞   ã¨Ç¨Ï["åÜ«Ú=Ù 8. =∂OQÆhãπ, 9.
_ÀÅ"≥∞ÿ\ò, 10. HÍfi~üì, 11. ÃѶÖò¤ ™êÊ~ü, 12. qÅ∞"≥·# ~°`åflÅ∞,
13. ˆH¡ãπ, 14.ã¨∞#flO, 15. ã‘ìÜ«∂>ˇÿ\ò, 16. =Ú_ç W#∞=Ú,
17. ÉËãπ "≥∞@Öòû 18. ÉÏÔ~·\òû, 19. Ü«Úˆ~xÜ«∞O, 20.
„QÍ<≥·\ò, 21. ã¨∞#flѨÙ~å~Ú ™ê¡|∞Å∞, 22. =∂~°∞ƒÖòû, 23.
_≥·"≥∞#¬#Öò ™Èì<£û, 24. W`«~° ae¤OQ∑ "≥∞\©iÜ«∞Öòû. g\˜Ö’
H˘xfl =ÚYº"≥∞ÿ# Yx*ÏÅ xÅfiÅ JOK«<åÅ#∞ >Ë|∞Öò 6.4Ö’
K«∂_»=K«∞Û.
>Ë|∞Öò 6.4
Yx[ xÅfiÅ JOK«<åÅ∞ (q∞eÜ«∞<£ @#∞flÖ’¡)
ÉÁQÆ∞æ 17,146
ã¨∞#flѨÙ~å=Ù 35,179
ÉÏÔH· û\ò 615
ɡ·ˇÔ~·\òû 70
=„*ÏÅ∞ (ˆHº~°@¡Ö’) 18,22,955
„QÍ<≥·\ò(q∞eÜ«∞<£
‰õĺaH± g∞IIÖ’) 2,406
|OQÍ~°O (F~ü) 12.10
cKü ™êO_£ 241
=¸ÅO : QÆ#∞Å∞ =∞iÜ«Ú lÜ«∂År âßY
QÆ#∞Å q^è•#O :
q™êÎ ~ ° " ≥ ∞ ÿ # Yx[ 㨠O Ѩ ^ Œ Hõ e y# ~åRO "å\˜
"≥eH˜f`«‰õΩ, „Ѩ~Ú"Õ@∞, „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÍÅ x~å‡}Ï`«‡Hõ
ã¨ÇϨ HÍ~°O`À QÆ#∞Å ~°OQÆ Jaè=$kúH˜ ~åR „ѨÉ∞íè `«fiO =ӺǨÅ#∞
~°∂ѨHõÅÊ# KÕã≤Ok. QÆ#∞Å ~°OQÆ Jaè=$kúH˜, ã¨=∞„QÍaè=$kúH˜
<Õ+¨#Öò q∞#~°Öò áêÅã‘H˜ J#∞QÆ∞}OQÍ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO Yx[
=#~°∞Å#∞ Hõ#∞Q˘#_»O, K«@ìOÖ’x H©ÅHõ ã¨=∞㨺Å∞, ÅHΔͺÅ∞,
=ӺǨÅÃÑ· ˆHO„nHõi™ÈÎOk. ~åR Yx[ ã¨OѨ^Œ ™ê=∞~åúºxfl
LѨ Ü ≥ ∂ QÆ O Ö’H˜ f㨠∞ ‰õ Ω ~å=_®xH˜ =∂~° æ ^ Œ ~ ° ≈ Hõ â◊ H ˜ Î Q Í
=º=ǨÏiOK«_»"Õ∞ ~åR "≥∞ÿxOQ∑ áêÅã‘ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO.
lÖÏ¡ ™ê÷~Ú JkèHÍ~°∞Å∞, ¿ãìH±Ç¨ÏŸÅ¤~°¡`À x~°O`«~°O
ã¨O„ѨkOѨÙÅ∞ [~°Ñ¨_»O ^•fi~å „Ñ¨Éèí∞`«fi QÆ#∞Å x~°fiǨÏ}#∞
"≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_®xH˜ ZšѨC_»∂ ã¨Oã≤^ŒúOQÍ LO\’Ok. J^Œ#ѨÙ
„áêO`åÅ#∞ "≥∞ÿxOQ∑ „H˜O^Œ‰õΩ fã¨∞‰õΩ ~å=_®xH˜, =#~°∞Å
ã¨g∞Hõ~°}‰õΩ Yx[, ~å~ÚfÅ ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅ#∞ "≥#∞"≥O@<Õ
P"≥∂kOKåÅx „ѨÉèí∞`«fiO x~°‚~ÚOzOk. ã≤OyÖò qO_À
WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò H˜¡Ü«∞Ô~<£û „H˜O^Œ J`«∞º#fl`« ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O
Hõey#, J^èŒ∞<å`«# qÅ∞=#∞ ã¨=∞‰õĈ~Û q∞#~°Öò „áê*ˇ‰õΩìÅ
U~åÊ@∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk.
Yx*ÏÅ "≥eH˜f`« ǨωõΩ¯Å∞ :
Yx*ÏÅ∞ ã¨Ç¨Ï[ =#~°∞Å∞,ZOZO(_çP~ü)K«@ìO 1957,
q∞#~° Ö ò H õ < ≥ û +¨ < £ ~° ∂ Öò û 1960, ZÑ≤ Z OZOã≤ ~° ∂ Öò û
1966Ö’x x|O^èŒ#ʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ Yx*ÏÅ "≥eH˜f`«
ǨωõΩ¯Å∞, bA#∞ =∞OE~°∞ KÕ™êÎ~°∞.
x~°fiǨÏ} =º=ã¨÷ :
"≥∞ÿ<£û lÜ«∂År âßY#∞ 1887Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åRO U~°Ê_ç# `«~°∞"å`« D âßY „áÈ`åûǨÏHõ,
„Hõ=∞|núHõ~°} q^èŒ∞Å∞ Ô~O_çO\˜x x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. Yx*ÏÅ∞
L#fl „áêO`åÖ’¡ 㨈~fiÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O, bA HÀã¨O ÃÑ@∞ì‰õΩ#fl
~å~Úf JÑ≤¡ˆH+¨#¡#∞ ѨijeOK«_»O D âßY „Ѩ^è•# q^èŒ∞Å∞.
™êOˆHuHõ JOâߊѨijÅ#,„QÍ<≥·\ò =O\˜ "≥∞ÿ#~ü Yx*ÏÅ
bAÅ =∞OE~°∞,áêi„âßq∞Hõ q^è•# f~å‡#O „H˜O^Œ „Ѩ^è•#,
"≥∞ÿ#~ü Yx*ÏÅ `«=fiHÍʼnõΩ bAÃÑ· „ѨÉèí∞`åfixH˜ ã¨ÅǨe=fi_»O
`«k`«~° q^èŒ∞Å#∞ ‰õÄ_® x~°fiÇ≤Ïã¨∞ÎOk."≥Ú`«ÎO q∞#~°Öò
Ô~QÆ∞ºÖË@~ü =~ü¯, "Õ∞[~ü, "≥∞ÿ#~ü Yx*ÏÅ Ô~"≥#∂º =ã¨∂à◊√¡
D âßY ѨikèÖ’ˆH =™êÎ~Ú. D âßY‰õΩ ~åROÖ’ 34 lÖÏ¡
HÍ~åºÅÜ«∂Å∞, 8 „áêOfÜ«∞ HÍ~åºÅÜ«∂Å∞, 4 *’#Öò
HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ L<åfl~Ú.
Yx[ =#~°∞Å∞   `«=fiHÍÅ∞ :
Ju ѨÙ~å`«# ~åu á⁄~°Å #∞O_ç,#∂`«# ~åuá⁄~°Å
=~°‰õΩ Jyfl, ~°∂áêO`«~°, J=t+¨ì tÅÅ`À Éèí∂QÆ~°ƒù ã¨OѨ^ŒÖ’
~åRO `«# „Ѩ`ÕºHõ`«#∞ Kå@∞‰õΩO\’Ok. D á⁄~°Ö’¡ J<ÕHõ
áêi„âßq∞Hõ , áêi„âßq∞ˆ H `« ~ ° Yx[xÅfiÅ∞, tÅÅ∞
ÅÉèíº=∞=Ù`«∞<åfl~Ú.
Hˆ O„^Œ, ~åR lÜ≥∂ÖÏlHõÖò ã¨Oã¨Å÷ ∞ ~åROÖ’x J`«ºkèHõ
„Ѩ^è•# Yx*Ï=âıëêÅ#∞ „`«qfi "≥eH˜ fã¨∞Î<åfl~Ú. ~åROÖ’
ÉÁQÆ∞æ, ã¨∞#flѨÙ~å~Ú, ÉÏÔH· û\ò, ÉËÔ~·\òû, cKüâßO_£, |OQÍ~°O,
=„*ÏÅ∞, "≥ ∞ ÿ H Í, |OHõ = ∞#∞fl `« k `« ~ ° 48 Yx*Ïʼnõ Ω
ã¨O|OkèOz# q™êÎ~° xÅfiÅ∞ L#fl@∞¡ QÆ∞iÎOKå~°∞. "≥∞ÿHÍ,
ã¨∞#flѨÙ~å~Ú, ÉËÔ~·\òû, ÉÏÔH· û\ò , ÉÁQÆ∞æ, ÃÇÏg q∞#~°Öò cKü

45
™êºO_£û, =„*ÏÅ∞, |OQÍ~°O, _ÀÅ"≥∞ÿ\ò, K«q\˜ =∞#∞fl, ã≤eHÍ
Wã¨∞Hõ, HÍfi~ü˚, ÃѶÖò¤™êÊ~ü, qÅ∞"≥·# ~åà◊√¡, ~°`åflÅ∞,„QÍ<≥·\ò
ã¨∞#flѨÙ~å~Ú =O\˜ xÅfiÖ’¡ ^Õâ◊OÖ’ ~å„ëêìxH˜ „Ѩ`ÕºHõ ™ê÷#O
LOk. QÆ∞iÎOz# „`«qfifã¨∞Î#fl Yx[ xÅfiʼnõΩ `À_»∞ `«∂~°∞Ê
Hõ#∞=∞Å∞,#Å¡=∞Å J_»=ÙÖ’¡x =∂~°∞=¸Å yi[# „áêO`åÖ’¡
q™êÎ~°"≥∞ÿ# =Ú_ç Yx[ xÅfiÅ∞ L<åfl~Ú. Éèíq+¨º`ü Jaè=$kú
  =$kú HÀã¨O ~åR „ѨÉèí∞`«fiO JQÍ^è•Ö’¡ L#fl Yx[ xÅfiÅ#∞
‰õÄ_® `«qfifÜ«∂Å<Õ L^ÕÌâ◊O`À LOk. |OQÍ~°O, =„*ÏÅ∞,
"å\˜H˜ ã¨O|OkèOz# W`«~Y° x*ÏÅ "≥eH˜f`«‰Ωõ ~åR „ѨÉ∞íè `«fiO
J<ÕHõ *ÏfÜ«∞, |Ǩïà◊ *Ïu HõOÃÑhʼnõΩ J#∞=∞uezÛOk.
`«=fiHÍÅ HÍ~°º„Hõ=∞O :
=„*ÏÅ∞, |OQÍ~°O, =Ú_çW#∞=Ú, ÉÁQÆ∞æ, _ÀÅ"≥∞ÿ\ò,
cKü™êO_£ Yx*ÏÅ∞, ÖÏ@Ô~·\ò, ÉÏÔH· û\ò, „QÍ<≥·\ò "≥Ú^ŒÅQÆ∞
Yx*ÏÅ „`« = fiHÍÅ HÀ㨠O ˆ H O„^Œ , ~åR lÜ≥ ∂ ÖÏlHõ Ö ò
U*ˇhûÅ`À HõÅã≤ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO J^茺ܫ∞#O x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk.
„ѨÉèí∞`«fi, „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÍÅ H˜O^Œ „Ѩ^è•# Yx*ÏÅ
`«=fiHÍÅ HÀã¨O 2,039, "≥∞ÿ#~ü, "Õ∞[~ü Yx*ÏÅ `«=fiHÍÅ
HÀã¨O 9,052 HÍfis bAÅ∞ =∞OE~°∞ KÕâß~°∞. ÉÁQÆ∞æ,
ÉËÔ~·\òû, K«=Ú~°∞   ã¨Ç¨Ï[ "åÜ«Ú=ÙÅ `«=fiHÍÅ#∞ „Ѩ`ÕºHõOQÍ
„Ѩ É è í ∞ `« fi ~° O QÆ O Ö’<Õ KÕ Ñ ¨ _ » ∞ `« ∞ <åfl~° ∞ . 㨠∞ #flѨ Ù ~å~Ú,
_ÀÅ"≥ ∞ ÿ \ ò Å #∞ „Ѩ É è í ∞ `« fi =∞iÜ« Ú „Ѩ ~ Ú"Õ @ ∞ ~° O QÍÅ∞
Ô~O_çO\˜Ö’#∂ KÕѨ_»∞`«∞<åfl~°∞.
Yx*ÏÅ L`«ÊuÎ :
~åROÖ’ 80 #∞O_ç 90 q∞eÜ«∞<£ @#∞flÅ „Ѩ^è•#
Yx*ÏÅ∞, 235#∞O_ç 250 q∞eÜ«∞<£ ‰õĺaH± g∞@~°¡ "≥∞ÿ#~ü
Yx*ÏÅ∞ L`«ÊuÎ J=Ù`«∞<åfl~Ú. ÉÁQÆ∞æ,ã¨∞#flѨÙ~å~Ú, ÉËÔ~·\òû
K«=Ú~°∞   ã¨Ç¨Ï["åÜ«Ú=ÙÅ "≥eH˜f`« ÉèÏs Ü«∂O„fHõ~°}
~°OQÆO „H˜O^Œ‰õΩ =™êÎ~Ú. „QÍ<≥·\ò, _ÀÅ"≥∞ÿ\ò,ÃѶÖò¤™êÊ~ü, HÍfi~üì,
ˆH¡ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜H˜ "≥eH˜f`«‰õΩ =∞^茺 `«~°Ç¨ Ü«∞O„`åÅ#∞
LѨ Ü ≥ ∂ y™êÎ ~ ° ∞ .HÍ|\˜ ì Wq =∞^è Œ º `« ~ ° Ç ¨  Ü« ∂ O„fHõ ~ ° }
ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú. ã¨∞=∂~°∞ 90 âß`«O QÆ#∞Å∞ z#fl `«~°Ç¨
~°OQÆO ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú. q∞QÆ`å 10 âß`«O QÆ#∞Å∞ =∞^茺
`«~°Ç¨ ÖË^• ÉèÏs `«~°Ç¨ ~°OQÍŠѨikè H˜O^Œ‰õΩ =™êÎ~Ú.
Yx*ÏÅ L`«ÊuÎÖ’ „Ѩ^è•# "å\Ï ÉèÏs `«~°Ç¨ ~°OQÆO #∞O_Õ
=™ÈÎOk. J~Ú`Õ z#fl `«~°Ç¨ QÆ#∞Å ^•fi~å J`«ºkèHõ âß`«O
=∞Ok Láêkè á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
46
Yx*’`«Ê`«∞ÎÅ qÅ∞= :
„Ѩ^è•# Yx*ÏÅ L`«ÊuÎ, qÅ∞=Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò Ô~O_»=
™ê÷#OÖ’ LOk. "≥∞ÿ#~ü Yx*ÏÅ L`«ÊuÎ,L`«ÊuÎ qÅ∞=Ö’
^Õâ◊OÖ’x "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#OÖ’ LOk. ^Õâ◊OÖ’x "≥Ú`«ÎO Yx*ÏÅ
L`«ÊuÎ qÅ∞=Ö’ ~åRO 10 âß`«O "å\Ï#∞ Hõey LOk.
„ѨuÜÕ∞\Ï ã¨∞=∂~°∞ 900HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å q^Õj =∂~°Hõ
„^Œ"åºxfl Pi˚™ÈÎOk. H©ÅHõ Yx*ÏÖˇ·# ÉÁQÆ∞æ, ã¨∞#flѨÙ~å~Ú,
ÉÏÔH· û\ò, cKü ™êºO_£, Ü«Úˆ~xÜ«∞O, ˆH¡ãπ, _ÀÅ"≥∞ÿ\ò,HÍfi~üì,
ÃѶÖò¤™êÊ~ü, ã¨Ç¨Ï["åÜ«Ú=Ù, „QÍ<≥·\ò, |OQÍ~°O, =„*ÏÅ∞
Éè í q +¨ º `ü Ö ’ ~åR Pi÷ H õ =º=㨠÷ ‰ õ Ω „QÀ`ü WO[#∞¡ Q Í
=∂~°#∞<åfl~Ú. 2006–07Ö’ Yx*ÏÅ L`«ÊuÎ ^•fi~å ~°∂.
8,997.76 HÀ@∞¡ Pi˚OKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ x~°‚~ÚOK«QÍ, ~åRO
~°∂. 13,296.89 HÀ@∞¡ Pi˚OzOk. 2007–08 Pi÷Hõ
ã¨O=`«û~°OÖ’ 2007 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜ ~°∂. 3,779.06
HÀ@∞¡ Pi˚ O KåÅ<Õ k ÅHõ Δ ºO HÍQÍ, 6,827.03 HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞Å∞ Pi˚OK«_»O [iyOk.
Ѩi„â◊=∞Å∞ :
~åROÖ’x Yx*ÏÅ∞ =∂º#∞á¶êHõºiOQ∑, ã≤"≥∞O\ò, ã‘ìÖò,
ÃѶ„~À JÖÏ¡~Úãπ, ™œO^Œ~°º ™ê^èŒ<åÅ∞, PÉèí~°}ÏÅ∞, x~å‡},
™êQÆ∞h~°∞, á¶ê~å‡ã¨∂\˜HõÖò, ~°™êÜ«∞<åÅ∞, P\’"≥Úɡ·Öòû,
Pãπɡ™êìãπ, "≥∞ÿHÍ W#∞ûÖË+¨<£, q„QÆǨÅ `«Ü«∂s, ‰õΩO_»Å
`«Ü«∂s, q^Œ∞º`üL`«ÊuÎ, #∂<≥â◊√kú `«k`«~° Ѩi„â◊=∞Å
Jaè=$kúÖ’ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# áê„`« áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~Ú.
Yx*’`«ÊuÎ :
~åR „ѨÉèí∞`«fiO ~°∂. 40,000 HÀ@¡`À ÉÏÔH· û\ò#∞
"≥eH˜ fã≤, JÅ∂ºq∞xÜ«∞O „áê*ˇ‰õΩìÅ∞,~°∂. 2,000 HÀ@¡`À
Ü«Úˆ~xÜ«∞O „áê*ˇH±ì, ~°∂.6,000 HÀ@¡`À cKü âßO_£ „áê*ˇH±ì,
~°∂. 160 HÀ@¡`À =Ú_ç W#∞=Ú „áê*ˇH±ì, ~°∂. 50 HÀ@¡`À
|OQÍ~°O, =„*ÏÅ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞, ~°∂. 3,000 HÀ@¡`À ã≤"≥∞O\ò
áê¡O@∞¡, ~°∂. 20,000 HÀ@¡`À ã‘ìÖò áê¡O\ò ™ê÷Ñ≤OK«_®xH˜
K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩO\’Ok.
ÉÁQÆ∞æ q^è•#O :
~åROÖ’ q^Œ∞º`ü L`«ÊuÎH˜ J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ
ÉÁQÆ∞æ ã¨~°Ñ¶¨~å#∞ ÃÑOK«_®xH˜ „ѨÉèí∞`«fiO 2006 JHÀì|~üÖ’
ÉÁQÆ∞æQÆ#∞Å q^è•<åxfl „ѨHõ\ ˜OzOk. W`«~° „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÍÅ`À
HõÅã≤ yi[# U*ˇhûÅÖ’ ÉÁQÆ∞æ QÆ#∞Å „`«=fiHÍxH˜ „ѨÉèí∞`«fiO
"≥∞ã¨û~üû PO„^茄Ѩ^Õâò q∞#~°Öò _≥==ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£
(ZÑ≤ZO_çã≤)#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤Ok.
 W`«~° ~å„ëêìÅÖ’ ‰õÄ_® ZÑ≤ZO_çã≤ ^•fi~å K«=Ú~°∞,
ã¨Ç¨Ï["åÜ«Ú=ÙÅ "≥eH˜f`«, ÉÁQÆ∞æ QÆ#∞Å `«=fiHÍÅ∞ KÕѨ\ÏìÅx
„ѨÉèí∞`«fiO ÉèÏq™ÈÎOk. Wã¨∞Hõ#∞ âߢã‘ÎÜ«∞ Ѩ^Œú`«∞ÅÖ’ `«=fi_»O,
~åROÖ’xW㨠∞ Hõ xÅfiÅ∞ L#fl „áêO`åÅÖ’ "Õ Å O
x~°fiÇ≤ÏOK«_»O ^•fi~å P^•Ü«∞O ÃÑOK«∞HÀ=_»O HÀã¨O ~åR
„ѨÉèí∞`«fiO 2007 Ѷ≤„|=iÖ’ Wã¨∞Hõ#∞ ѨOKåÜ«∞f ~å*ò
=∞iÜ«Ú „QÍg∞}Ïaè=$kú âßYŠѨikè #∞O_ç "≥∞ÿ<£û   JkèHÍ~åÅ#∞ ˆHΔ„`« ™ê÷~Ú JkèHÍ~°∞ʼnõΩ qˆHO„nHõiOzOk.
lÜ«∂År âßY ѨikèÖ’H˜ |kb KÕâß~°∞.
Yx[ =#~°∞Å∞   P^•Ü«∞O :
^Õâ◊OÖ’ Yx*ÏÅ∞ L`«ÊuÎ KÕã¨∞Î#fl ~å¢ëêìÅ∞ *Ï~°öO_£
(~°∂. 1008 HÀ@∞¡), ~å[™ê÷<£ (~°∂. 809.95 HÀ@∞¡), Xi™êû
(~°∂. 765 HÀ@∞¡), Kè«fÎãπѶ¨∞_£ (~°∂. 737.85 HÀ@∞¡),
=∞Ǩ  ~åR (~° ∂ . 691.61 HÀ@∞¡ ) `« q ∞à◊ < å_» ∞ (~° ∂ .
414HÀ@∞¡),Hõ~åfl@Hõ (~°∂. 308 HÀ@∞¡) ÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò
„Ѩ^äŒ=∞ ™ê÷#OÖ’ LOk. ~åROÖ’x Yx[ Ѩi„â◊=∞ QÆ`« H˘kÌ
㨠O =`« û ~åÅ∞QÍ QÆ } hÜ« ∞ "≥ ∞ ÿ # =$kú ™êkè O zOk. P~° ∞
ã¨O=`«û~åÅÖ’ Yx*’`«ÊuÎ ^•fi~å =KÕÛ P^•Ü«∞O ~°∂. 585
HÀ@¡#∞O_ç ~°∂. 1363.06 HÀ@¡ (2006–07) ™ê÷~ÚH˜
KÕ~°∞‰õΩOk.
P^•Ü«∞ ã¨g∞Hõ~°} :
~åROÖ’ "≥∞ÿeHõ =ã¨`«∞Å Jaè=$kú, Yx[ =#~°∞Å#∞
â◊~°"ÕQÆOQÍ "≥eH˜fÜ«∞_®xH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ Yx*ÏÅ∞ L#fl
Éè í ∂ =ÚÅ ÃÑ· Ãããπ = 㨠∂ Å∞ KÕ Ü « ∂ Åx x~° ‚ ~ ÚOzOk.
JO^Œ∞Hõ#∞QÆ∞}OQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO 'k PO„^茄Ѩ^Õâò
q∞#~°Öò ÉËiOQ∑ ÖϺO_£û— (W<£„á¶ê¢ã¨ìHõÛ~ü) Ãããπ ~°∂Öòû 2005
~°∂á⁄OkOzOk.
‘‘‘‘‘
47
Éèíq+¨º`ü ^Œ$HõÊ^äŒO :
„ѨѨOK« Yx[ ~°OQÆOÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò „áê^è•#º`«
ÃÑOK« ∞ ‰õ Ω O\’Ok. ~åR „Ѩ É è í ∞ `« fi O ~° ∂ á⁄OkOz#
„ѨQÆuHÍ~°"≥∞ÿ# Yx[ q^è•#O ^•fi~å q^Õj ÃÑ@∞ì|_ç^•~°∞Å∞
PO„^茄Ѩ^Õâò#∞ Yx*ÏÅ â’^èŒ#,`«=fiHÍÅ∞,ÃÑ@∞ì|_»∞ʼnõΩ
=ÚYº"≥∞ÿ# ˆHO„^ŒOQÍ ZOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. QÆ#∞Å âßY xiú+¨ì
qlÖˇ<£û#∞ |Ö’¿Ñ`«O KÕã≤Ok.
"å}˜[º =∞iÜ«Ú ZQÆ∞=∞`«∞Å „áÈ`åûǨÏO :
~åRO #∞O_ç ZQÆ∞=∞`«∞Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_®xH˜
1966Ö’ XHõ „Ѩ ` Õ º Hõ H Í=∞~ü û   ZH± û áÈ~ü ì „Ñ¨ " ≥ ∂ +¨ < £
_çáê~üì"≥∞O\ò#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. Ô~O_»∞ qÉèÏQÍÅ q^èŒ∞Å#∞
ã¨=∞#fiÜ«∞O KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ D âßY#∞ 1998Ö’ Ѩi„â◊=∞Å
Hõq∞+¨<£ HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ XHõ qÉèÏQÆOQÍ =∂~åÛ~°∞.
2002–03 #∞O_ç~åROÖ’x ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ S\˜, S\˜
P^è•i`« ¿ã=Å∞ „Ѩ^è•# ÉèÏQÆOQÍ =∂~å~Ú. S\˜ ~°OQÆ
ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ xÅ∞Hõ_»QÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ "ÕÖÏk =∞OkH˜ Láêkè
HõeÊã¨∞Î<åfl~Ú. ~åR P^•Ü«∂xH˜ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# "å\Ï#∞
JOkã¨∞Î<åfl~Ú. ~åRO #∞O_ç =º=™êÜ«∞O, =º=™êÜ≥∂
`«Ê`«∞ÎÅ∞, =∂Oã¨, ã¨=Ú„^Œ `ÀÅ∞L`«Ê`«∞ÎÅ∞, KÕ<Õ`« =„™êÎÅ∞,
ǨÏã¨ÎHõà◊Å L`«Ê`«∞ÎÅ∞, =„™êÎÅ∞, B+¨^è•Å∞   á¶ê~å‡ã¨∂\˜HõÖòû,
WO[hiOQ∑ =ã¨∞Î=ÙÅ∞,ã¨∞~°H˜Δ`« ~°™êÜ«∞<åÅ∞, Yx*ÏÅ∞,
Yx*’`«Ê`«∞ÎÅ∞, ~°`åflÅ   PÉèí~°}ÏÅ∞, J#∞Hõ~°} #QÆÅ∞
=~° ‰ õ Ω q^Õ â ßʼnõ Ω ZQÆ ∞ =∞`« = Ù`« ∞ <åfl~Ú. ~åRO #∞O_ç
2007–08Ö’~°∂.57,343 HÀ@¡ qÅ∞"≥·# ZQÆ∞=∞`«∞Å∞
[~°QÆQÍ, 2008–09Ö’ ~°∂. 66,698 HÀ@¡‰õΩ ÃÑiy,
16.31âß`«O =$kú ™êkèOKå~Ú.
 =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞
™êQÆ∞h~°∞ :
QÀ^•=i, Hõ$ëê‚ ÃÑ<åfl, =Oâ◊^è•~° =O\˜ „Ѩ^è•#
#^Œ ∞ Å`À áê@∞=∞~À 36 W`« ~ ° #n *ÏÖÏÅ`À
ã¨ã¨ºâß=∞Å=∞=Ù`«∞#fl PO„^茄Ѩ^Õâò#∞ #n~åROQÍ Ñ≤Å∞™êÎ~°∞.
qq^èŒ #n =º=ã¨÷Å ^•fi~å 2764 \˜ZOã≤Å (^äÒ[O_£
q∞eÜ«∞<£ ‰õĺaH± Ѷ‘\ò – â◊`«HÀ\˜ Ѷ¨∞#ѨÙ@_»∞QÆ∞Å) P^è•i`«
[ÅO ÅÉèíº=∞=Ù`«∞Ok. WO^Œ∞Ö’ 1480 \˜ZOã≤Å h~°∞
QÀ^•=s #n =º=ã¨÷ #∞O_ç=ã¨∞ÎO_»QÍ, 811 \˜ZOã≤Å h~°∞
Hõ$ëê‚#k #∞O_ç, ÃÑ<åfl #k #∞O_ç 98 \˜ZOã≤Å h~°∞
ÅÉèíº=∞=Ù`«∞Ok. q∞QÆ`å h~°∞ W`«~° #^Œ∞Å #∞O_ç =ã¨∞ÎOk.
Hõ$ëê‚ #n =º=ã¨÷ #∞O_ç „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞#Î fl P^è•i`« [ÖÏÅ#∞
ѨÅ∞ i[~åfiÜ«∞~°∞¡, ÉϺˆ~rÅ∞ xi‡OK«_»O ^•fi~å ~åRO
ѨÓiÎQÍ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO\’Ok. QÀ^•=i [ÖÏÅÖ’ 720
\˜ZOã≤Å h\˜<Õ qxÜ≥∂yOK«∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`«∞<åflO. ã¨QÆ@∞#
„ѨuÜÕ∞\Ï 4,000 \˜ZOã≤Å q∞QÆ∞Å∞ [ÖÏÅ∞ x~°~°úHõOQÍ
ã¨=Ú„^ŒOÖ’ Hõeã≤áÈ`«∞<åfl~Ú. =∞# ~åR "å\Ï J~Ú# 2764
\˜ZOã≤Å P^è•i`« [ÖÏÅÖ’ „Ѩã¨∞Î`«O LxH˜Ö’ L#fl „áê*ˇ‰õΩìÅ
^•fi~å ˆ H =ÅO 1765 \ ˜ Z Oã≤ Å [ÖÏ<Õ fl
LѨÜ≥∂yOK«∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`«∞<åflO. `å*ÏQÍ ™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~åºxfl
qã¨ÎiOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# q™êÎ~° [Å =#~°∞Å∞ =∞#‰õΩ
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L<åfl~Ú.
„Ѩ}ÏoHõ ѨÓ~°fi HÍÅO (1951 =~°‰õΩ)Ö’ Hõ$ëê‚,
QÀ^•=i, ÃÑ<åfl #^Œ∞ÅÃÑ· „Ѩ^è•# P#Hõ@ìÅ∞xi‡OK«_»O,
™êQÆ∞h\˜ ~°OQÆO„H˜O^Œ =∞^茺 `«~°Ç¨ „áê*ˇ‰õΩìÅ x~å‡}O ^•fi~å
66.77 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ PÜ«∞Hõ@∞ì‰õΩ ™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO
HõeÊOK«_»O [iyOk. D „áê*ˇ‰õΩìÅ q=~åÅ∞
„áê*ˇ‰õΩì Ѩ^äŒHÍÅ∞ PÜ«∞‰õ@∞ì
(ÅHõΔÅ ZHõ~åÖ’¡)
"Õ∞[~ü 11 30.96
g∞_çÜ«∞O 45 1.93
"≥∞ÿ#~ü 12.351 33.88
™êfi`« O „`åº#O`« ~ ° O Ѩ O K« = ~° ¬ „Ѩ } ÏoHõ Å #∞
KÕѨ\Ïì~°∞.=º=™êÜ«∞O =$kú™êkèOK«_®xH˜ ™êQÆ∞h\˜ ~°OQÆOÖ’
ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =ã¨∞Î<åfl~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜ ѨOK«=~°¬
„Ѩ}ÏoHõ#∞O_ç 11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõ =~°‰õΩ "≥Ú`«ÎO ~°∂.
48
61,590.92 HÀ@¡ „Ѩ}ÏoHÍ =ºÜ«∞O`À Hõ$ëê‚, QÀ^•=i
#^Œ∞ÅÃÑ· ѨÙ~å`«#HÍÅO<å\˜ P#Hõ@ìÅ ™ê÷#OÖ’ ÔH.ã≤. ÔH<åÖò,
Hõ_≥O, \˜aã≤ ÃÇÏKüã≤ZÖò "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊, ~å*’e|O_» =∞o¡OѨÙ
Ѩ^äŒHõO =O\˜ ÉèÏs h\˜ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ QÀ^•=i#kÃÑ· ÉϺˆ~r,
Hõ$ëê‚ #kÃÑ· „ѨHÍâ◊O ÉϺˆ~r xi‡OKå~°∞. g\˜`Àáê@∞ 94
W`«~° =∞^茺`«~°Ç¨ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ ‰õÄ_® xi‡OKå~°∞.
<åQÍ~° ∞ ˚ # ™êQÆ ~ ü , N~åO™êQÆ ~ ü , `≥ Å ∞QÆ ∞ QÆ O QÆ ,
™È=∞tÅ, ZãπP~üaã≤, ZãπaZÖòã≤, =Oâ◊^è•~° "≥Ú^ŒÅQÆ∞
„áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ ‰õÄ_® „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ KÕѨ\Ïì~°∞. „Ѩã¨∞Î`«O
Jq qq^èŒ ^Œâ◊Ö’¡ L<åfl~Ú.
QÀ^•=i, W`« ~ ° #^Œ ∞ Å ^•fi~å ÅÉè í º =∞=Ù`« ∞ #fl
P^è•i`« [ÖÏÅ#∞ ѨÓiÎ ™ê÷~ÚÖ’ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ
2004Ö’ „ѨÉèí∞`«fiO '[ÅÜ«∞[˝O— KÕѨ\ ˜ìOk. ™ê^茺"≥∞ÿ# Jxfl
=#~°∞Å #∞O_ç x^èŒ∞Å ¿ãHõiOK«_»O ^•fi~å h\˜ H˘~°`« QÆÅ
„áêO`åʼnõΩ ™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO HõeÊOK«_®xH˜ „Ѩã¨∞Î`«O
#_»∞ã¨∞Î#fl „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞, #∂`«# „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ `«fii`«QÆu# ѨÓiÎ
KÕÜ«∞_»"Õ∞ [ÅÜ«∞[˝O „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. WѨÊ\˜ =~°‰õΩ KÕѨ\ ˜ì#
"≥Ú`«ÎO „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ 86(WO^Œ∞Ö’44 "Õ∞[~ü, 30 =∞^茺 `«~°Ç¨
„áê*ˇ‰õΩìÅ∞ 4 Ѷ¨¡_£ ÉϺOH±Å∞, 8 P^èŒ∞hHõ~°}Å∞ L<åfl~Ú)
g\˜`Àáê@∞ W`«~° "≥∞ÿ#~ü™êQÆ∞h\˜ Ѩ^äŒHÍÅ∞, ZÑ≤ZãπS_çã≤
Ѩ^äŒHÍÅ∞ ‰õÄ_® L<åfl~Ú.
„áê^è•#º`« QÆÅ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ J#∞‰õΩ#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’
ѨÓiÎ KÕÜ«∞_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# U*ˇhûÅ#∞ xÜ«∞q∞OK«_®xH˜,
™êO„Ѩ^•Ü«∞ >ˇO_»~ü =º=ã¨÷Ö’ Z^Œ∞~°ÜÕ∞º W|ƒO^Œ∞Å#∞
JkèQqÆ ∞OK«_®xH˜ WO[hiOQ∑ „á⁄‰õĺ~ü"∞≥ O\ò Hõ<¢£ ãHì¨ <Δõ £ (WÑ≤ã)≤
J<Õ #∂`«# =º=ã¨÷#∞ J#∞ã¨iã¨∞Î<åfl~°∞. UHõ ã¨=∞Ü«∞OÖ’
^Œ ~ åºÑ¨ Ù Î , _ç * ˇ · < £ , x~å‡}ÏÅ`À áê@∞ ÃÇÏ_£ =~° ∞ ¯Å∞
㨠= ∂O`« ~ ° O QÍ HÍÅ∞=Å x~å‡}O `« fi i`« Q Æ u # Ѩ Ó iÎ
HÍ=_®xH˜D q^è•<åxfl J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. nx=Å¡ Ô~·`«∞ʼnõΩ
ã¨`«Ê~° „ѨÜ≥∂[#O HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
~åROÖ’ ™êQÆ∞‰õΩ Ü≥∂Qƺ"≥∞ÿ# Éèí∂q∞ 408.94 ÅHõΔÅ
ZHõ~åÅ∞ LO_»QÍ, „Ѩã¨∞Î`«O qq^èŒ =#~°∞Å „H˜O^Œ 309.33
ÅHõΔÅ ZHõ~åÖ’¡ ѨO@Å∞ ™êQÆ∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D „áê*ˇ‰õΩìÅ ^•fi~å
98.41 ÅHõΔÅ ZHõ~åʼnõΩ ™êQÆ∞h~°∞ JOkOK«#∞<åfl~°∞.
x~å‡}OÖ’ L#fl „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ `«fi~°QÍ Ñ¨ÓiÎ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ
„ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ, *ˇaSã≤, <åÉÏ~ü¤Å`À áê@∞ ZSaã≤ „H˜O^Œ
ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO #∞O_ç ~åR „ѨÉèí∞`«fiO Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O
á⁄O^Œ∞`ÀOk. PO„^茄Ѩ^Õâò [Å =#~°∞Å Jaè=$kú HÍ~˘Êˆ~+¨<£
U~åÊ@∞ KÕã≤, „áê^è•#º`« Hõey# „áê*ˇ‰õΩìŠѨÓiÎH˜ x^èŒ∞Å#∞
á⁄O^Œ_»O ‰õÄ_® [~°∞QÆ∞`ÀOk.
[ÅÜ«∞[˝O H˜O^Œ KÕѨ\˜ì# qq^èŒ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ :
Z. "Õ∞[~ü WiˆQ+¨<£ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ :
1. a.P~ü. P~ü. =Oâ◊^è•~° ¿ãì*ò–2 "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊, 2.
=Oâ◊^è•~° „áê*ˇH±ì ¿ãì*ò –2 Ô~O_»= ^Œâ◊, 3. `À@Ѩe¡ ÉϺˆ~l,
4. ѨÙ+¨¯~°O ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHõO, 5. `å_çѨÓ_ç ZuÎáÈ`«Å
Ѩ^äŒHõO, 6. WOk~å ™êQÆ~ü – áÈÅ=~°O „áê*ˇH±ì, 7.
KåQÆÅ<å_»∞ ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHõO, 8. "≥OHõ@#QÆ~°O ZuÎáÈ`«Å
Ѩ^äŒHõO, 9.ÔH.ZÖò.~å=Ù ™êQÆ~ü –ѨÙezO`«Å „áê*ˇH±ì, 10.
HõO^Œ∞ÖF|∞à◊ Ô~_ç¤ – QÆ∞O_»¡Hõ=∞‡ „áê*ˇH±ì, 11. ѨÓÅã¨∞|ƒÜ«∞º
– "≥eQ˘O_» „áê*ˇH±ì, 12. ~å=∞f~°÷O ÉÏºÖˇxûOQ∑ i[~åfiÜ«∞~ü,
13.™È=∞tÅ„áê*ˇH±ì, 14. ™È=∞tÅ – ã¨fi~°‚=Úd eO‰õΩÔ ÔH<åÖò,
15. `≥Å∞QÆ∞ QÆOQÆ „áê*ˇH±ì 16. lZ<£ZãπZãπ. 17. J#O`«
"≥OHõ@Ô~_ç¤ – ÃÇÏKüZãπZãπ Zãπ, 18. QÆO_çHÀ@ ZuÎáÈ`«Å
Ѩ^äŒHõO, 19. QÆ∞~°∞ ~åѶ¨∞"ÕO„^Œ ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHõO 20.
ZãπP~üaã≤, 21. Ñ≤ZaP~ü ¿ãì*ò –2 (Ü«∂_çH˜ ÔH<åÖò), 22.
z„`å=u ~Ô \· ò "≥∞~Ú<£ HÔ <åÖò (eOQÍÅ HÍÅ∞=), 23. "≥∞Åÿ =~°O
HÍÅ∞=Å P^èŒ∞hHõ~°}, 24. ѨÙe"≥O^Œ∞Å „ÉÏOKü HÍÅ∞=
P^èŒ∞xH©Hõ~°}. 25. ZãπZÖòaã≤`À HõeÑ≤ ZZOP~üÑ≤ @<≥flÖò,
26. =∞Ǩ`å‡QÍOnè – HõÅfi‰õΩiÎ ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHõO, 27.~år"£
– cè=∞ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHõO, 28. [=ǨÏ~ü <≥>ˇìOáê_»∞ ZuÎáÈ`«Å
Ѩ ^ ä Œ H õ O , 29. HÀ~ÚÅ™êQÆ ~ ü ZuÎ á È`« ŠѨ ^ ä Œ H õ O , 30.
Jb™êQÆ~ü ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHõO, 31.J~°∞QÆ∞Å ~å*Ï~åO –
QÆ∞`«Ê ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHõO, 32. N~åO™êQÆ~ü „áê*ˇH±ì –2,
33. N~åO™êQÆ~ü „áê*ˇH±ì #∞O_ç ZѶπZѶπã≤, 34. *ˇã≤P~ü
_çZÖòSZãπ, 35. Náê^Œ™êQÆ~ü – Ü«∞Å¡OѨe¡ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHõO.
36. ~år"£ ™êQÆ~ü – ^Œ∞=Ú‡QÆ∂_≥O ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHõO, 37.
WOk~å ™êQÆ~ü – ^Œ∞=Ú‡QÆ∂_≥O ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHõO, 38.
„áê}Ç≤Ï`« – KÕ"≥à◊¡ ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHõO, 40. ^Œ∞=Ú‡QÆ∂_≥O
#∞O_ç Z<£Zãπ >ˇ~ÚÖòáêO_£, 41. HÍàıâ◊fi~°O ZuÎáÈ`«Å
Ѩ^äŒHõO.
a. =∞^茺 `«~°Ç¨ ™êQÆ∞h\˜ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ :
1. =∞¿ÇÏO„^Œ `«#Ü«∞, 2.`å~°Hõ~å=∂ f~°÷™êQÆ~°O,
3. ÃÑ^ŒÌÔQ_»¤ i[~åfiÜ«∞~ü, 4. "åã≤Ô~_ç¤ Hõ$+¨‚=¸iÎ <åÜ«Ú_»∞
– ~°≠O~°≠Ï=u „áê*ˇ‰õΩì, 5. ÃÑÉ˃~°∞ i[~åfiÜ«∞~ü, 6.
=Úã¨∞~°∞q∞e¡ „áê*ˇH±ì, 7. Éèí∂ѨuáêÖˇO, 8. ã¨∂~°OáêÖˇO
i*Ï~°fiÜ«∞~ü, 9.H˘"åfi_» HÍÅ∞=, 10. Ü«∞„~°HÍÅ∞=, 11.
49
áêÖË~°∞ i[~åfiÜ«∞~ü „áê*ˇH±ì, 12.ã¨fi~°‚=Úd ÉϺˆ~r, 13.
=eQÆà◊√¡, 14. hÖÏfi~Ú, 15.~åºe"åQÆ∞, 16. Q˘Å¡"åQÆ∞,
17. [QÆ<åfl^äŒÑ¨Ó~ü ã¨g∞ѨOÖ’ ÃÑ^ŒÌ"åQÆ∞, 18. N H˘=∞~°O
cè"£∞, 19. =∞^äŒ_ç"åQÆ∞, 20. QÆ_≥¤#fl – ã¨∞^ŒÌ"åQÆ∞, 21.
"≥∂_ç‰õΩO@"åQÆ∞, 22.H˜#fl~°™êx, 23. áêÖˇO"åQÆ∞, 24.
KÒ@∞Ѩe¡ ǨÏ#∞=∞O`«Ô~_ç¤, 25. ÖˇO_ç „áê*ˇ‰õΩì.
[ÅÜ«∞[˝O ^•fi~å 23.04 ÅHõΔÖ ZHõ~åÅ PÜ«∞Hõ@∞ì
ã≤÷sHõiOK«|_»@"Õ∞ H͉õΩO_®, J^Œ#OQÍ 100 ÅHõΔÅ ZHõ~åʼnõΩ
™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO HõeÊOK«|_»∞`«∞Ok. `«^•fi~å =º=™êÜ«∞
L`«ÊuÎÃÑ~°QÆ_»"Õ∞ H͉õΩO_®,"ÕÅ =∞OkH˜ J^Œ#OQÍ Láêkè
J=HÍâßÅ∞ Åaè™êÎ~Ú.
QÀ^•=iH˜ LѨ#k J~Ú# „áê}Ç≤Ï`« #∞O_ç 160
\˜ZOã≤Å h\˜x =∞o¡OKÕ „áê}Ç≤Ï`« – KÕ"Õà◊¡ „áê*ˇH±ì =O\˜
"≥∞QÍ WiˆQ+¨<£ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ ‰õÄ_® „ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ_»∞`ÀOk.
D „áê*ˇ‰õΩì Ѩ#∞Å∞ ѨÙ~ÀQÆuÖ’ L<åfl~Ú. D „áê*ˇ‰õΩì ^•fi~å
JkÖÏÉÏ^£ , Hõ s O#QÆ ~ ü , x*Ï=∂ÉÏ^£ , "≥ ∞ ^Œ H ± , #ÖÁæ O _» ,
~°OQÍÔ~_ç¤, lÖÏ¡Ö’¡ ã¨∞=∂~°∞ 12.20 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ #∂`«#
PÜ«∞Hõ@∞ì U~°Ê_»∞`«∞Ok. JO`ÕH͉õΩO_® „áê*ˇ‰õΩì ѨikèÖ’x
„QÍ=∂ʼnõΩ `åQÆ∞h~°∞ JO^Œ@O`À áê@∞ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£Ö’x
áêi„âßq∞Hõ J=ã¨~åʼnõΩ ‰õÄ_® h~°∞ ÅÉèíº=∞=Ù`«∞Ok.
"≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ ~°OQÆO :
PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò Pi÷ H õ Ѩ Ù #~° fi º=ã‘ ÷ H õ ~ ° } „áê*ˇ H ± ì
(ZÑ≤WP~üÑ≤) „H˜O^Œ 78,00 "≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ K≥~°∞=ÙÅ#∞
"å\˜Ñ¨Ó~°fi ™ê=∞~å÷º™ê÷~ÚH˜ ѨÙ#~°∞^ŒúiOKå~°∞. 46.50 ÅHõΔÅ
ZHõ~åÅ PÜ«∞Hõ@∞ì‰õΩ ™êQÆ∞h\˜™œHõ~°ºO HõeÊOKå~°∞.
ѨOKåÜ«∞f~å*ò âßY#∞O_ç fã¨∞‰õΩ#fl K≥~°∞=ÙÅ#∞
‰õÄ_® "å\˜ ѨÓ~°fiѨٙê÷~ÚH˜ ѨÙ#~°∞^Œiú OKå~°∞. ÉèÏ~°`„« ѨÉ∞íè `«fiO,
„ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À PO„^茄Ѩ^Õâò Hõ=¸ºx\© ÉËãπì
\ϺOH± "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò „áê*ˇ‰õΩì H˜O^Œ 2,100 "≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£
K≥~°∞=ÙÅ#∞ S^Œ∞ ã¨O=`«û~åÅ HÍÅOÖ’ ~°∂.1,044 HÀ@¡
=ºÜ«∞O`À ѨÙ#~°∞^ŒúiOKåÅx „ѨuáêkOKå~°∞. nx ^•fi~å
6.25 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ PÜ«∞Hõ@∞ì‰õΩ „ѨÜ≥∂[#O KÕ‰õÄ~°∞`«∞Ok.
ã¨O™ê÷QÆ`« ã¨O㨯~°}Å∞ :
Ô~·`«∞ʼnõΩ x~°fiǨÏ} ÉÏ^茺`«Å |kb:
ã¨fiÜ«∞O ã¨=∞$kú HÀã¨O h\˜ tã¨∞Î#∞ uiy Ô~·`«∞ňH
K≥ e ¡ O K« _ » O , Ô ~ · ` « ∞ 㨠O Ѷ ¨ ∂ Å∞ h\˜ Ü« ∂ [=∂#ºO g∞^Œ
^Œ$+≤ì™êiOKÕO^Œ∞‰õΩ, áê~°^Œ~°≈Hõ`«, ["å|∞^•s`«#O HÀã¨O
XHõ Pi¤<≥<£û fã¨∞‰õΩ~å=_»O [iyOk.
 ™êQÆ∞h\˜ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞, `åQÆ∞h~°∞, áêi„âßq∞Hõ, q^Œ∞º`ü
„áê*ˇ ‰ õ Ω ì Å ~° ∂ Ѩ H õ Å Ê#‰õ Ω J=㨠~ ° " ≥ ∞ ÿ # ÃÇ· Ï „_ÀÖÏlHõ Ö ò ,
ÃÇ·Ï„_À"≥∞\˜Ü≥∂~˘ÖÏlHõÖò, h\˜ <å}º`«‰õΩ ã¨O|OkèOz#
_Õ\Ï#∞ JOK«<å "Õã≤, `≥eÜ«∞*ËÜ«∞_»O HÀã¨O ~°∂., 21.03
HÀ@¡ =ºÜ«∞O`À ÃÇ·Ï„_®År „áê*ˇ‰õΩì#∞ KÕѨ\Ïì~°∞. nx ^•fi~å
HõOѨӺ@Ô~·*ò¤ _Õ\ÏÉËãπ <≥\ò=~ü¯Å#∞ U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~°∞. D
„áê*ˇ‰õΩì „H˜O^Œ 77 "≥∞ÿ#~ü HÍÅ∞=Å g∞^Œ ˆQ*ò _ç™êÛùi˚ Ãã·@∞¡,
ѨÅ∞ i[~åfiÜ«∞~°¡ =^ŒÌ 40 _çl@Öò "å@~ü Öˇ"≥Öò iHÍ~°¤~°¡#∞
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. Wq HÍHõ 208 ™êìO_»~ü¤ Ô~~Ú<£ˆQ*ò¿ãì+¨#∞¡,
80 P\’„QÍѶ≤H± ™êìO_»~ü¤ Ô~~Ú<£ ˆQ*ò¿ãì+¨#∞¡,8 ѨÓiΙê÷~Ú
"å`å=~°} ˆHO„^•Å#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. PO„^茄Ѩ^Õâò ÃÇ·Ï„_®År
„áê*ˇ‰õΩì‰õΩ „ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ~åºO‰õΩ
=zÛOk. ÃÇ·Ï„_®År „áê*ˇ‰õΩì Ô~O_»= ^Œâ◊‰õΩ „ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ
P"≥∂^ŒO `≥eÑ≤Ok.
"≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ Ãã#ûãπ :
JdÅ ÉèÏ~°`«™ê÷~ÚÖ’ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO x~°fiÇ≤ÏOz#
HÍ~°º„Hõ=∞O P^è•~°OQÍ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ P~üZOSZãπ Ѩ^äŒHõO
H˜ O ^Œ S^Õ à ◊ ¡ H ˘Hõ ™ êi "≥ ∞ ÿ # ~ü Wiˆ Q +¨ < £ Ѩ # ∞Å Ãã<≥ û ãπ
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. nxH˜ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO #∂~°∞ âß`«O ã¨Ç¨ÏHÍ~°O
JOk™ÈÎOk.
"≥ Ú @ì " ≥ Ú ^Œ \ ˜ Ãã#ûãπ # ∞ 1986–87 iѶ ¨ Ô ~ <£ û
ã¨O=`«û~°OQÍ 1987–88Ö’ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. Ô~O_»= Ãã#ûãπ#∞
1993–94 iѶ ¨ Ô ~ <£ û 㨠O =`« û ~° O QÍ 1994–95Ö’
x~° fi Ç≤ Ï OKå~° ∞ .=¸_» = Ãã#ûãπ # ∞ 2001–02 iѶ ¨ Ô ~ <£ û
WÜ«∞~üQÍ 2002–03Ö’ [iáê~°∞. WO^Œ∞Ö’ Jxfl "≥∞ÿ#~ü
WiˆQ+¨<£ =#~°∞Å q=~åÅ#∞ á⁄O^Œ∞Ѩ~°∞™êÎ~°∞. 2006–07
iѶ¨Ô~<£û WÜ«∞~üQÍ <åÅ∞QÆ= "≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ Ãã#ûãπ#∞
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. <åÅ∞QÆ= "≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ Ãã#ûãπ „ѨHÍ~°O
2006-07Ö’ ~å„+¨ìOÖ’ 23.06 ÅHõΔÅ z#flh\˜áê~°∞^ŒÅ
=#~°∞Å∞<åfl~Ú. Wk 2000-01Ö’ 20.36 ÅHõΔÅ∞.
Éèí∂QÆ~°ƒù [ÖÏÅ∞ :
Éèí∂QÆ~°ƒù [Ö âßY =ÚYº HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞:
) "å@~ü Ã+_£ q^è•#O`À xiú+¨ìHÍŠѨiq∞`«∞ʼnõΩ Éèí∂QÆ~°ƒù
[Å =#~°∞Å#∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_»O, "≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£
Ѩ^äŒHÍʼnõΩ J#∞=∞`«∞Å∞ W=fi_»O.
) qq^èŒ Jaè=$kú ã¨Oã¨÷Å∞, =º‰õΩÎÅ HÀã¨O ÉÏ=ÙÅã¨÷ÖÏÅ
ZOÑ≤Hõ HÀã¨O, á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò *’#¡ Ѩ\ÏÅ `«Ü«∂sH˜
ѨÓiΙê÷~Ú ^Œ~åºÑ¨ÙÎÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O.
50
) Hõ$„u=∞ sKèåi˚, "å#h\˜ ã¨O~°HõΔ}x~å‡}ÏʼnõΩ J#∞"≥·#
ã¨÷ÖÏÅ#∞ QÆ∞iÎOK«_»O.
) Éèí∂QÆ~°ƒù *ÖÏÅ#∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_»O HÀã¨O É’~°∞¡, É’~°∞
ÉÏ=ÙÅ#∞ `«Ñ¨Ê_»O.
) P\’"Õ∞\˜H± "å@~ü Öˇ=Öò iHÍ~°¤~°¡`À J|˚ˆ~fi+¨<£ ÉÏ=ÙÅ∞,
¢ã‘ì"£∞ á¶È¡H± K≥H± áê~ÚO@¡ <≥@=~ü¯, Ñ‘*’g∞@~°¡ <≥\ò=~ü¯
ã¨Ç¨Ü«∞O`À Éèí∂QÆ~°ƒù [ÖÏÅ ™ê÷~ÚÅ#∞ Ѩ~°º"ÕH˜ΔOK«_»O.
) ZOÑ≤Hõ KÕã≤# „Ѩ^è•# Hõ=∂O_£ UiÜ«∂ÅÖ’ ã¨=ÚK«ÛùÜ«∞
J^茺ܫ∞<åÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O.
) UiÜ«∞Öò á¶È\’„QÍѶπû, âß\˜Öˇ·\ò W"Õ∞*òÅ∞ =O\˜ P^èŒ∞xHõ
ѨiHõ~åÅ ^•fi~å Éè∂í QÆ~ƒ° ù [ÖÏÅ ™ê÷~Úx JOK«<å "ÕÜ∞« _»O
HÀã¨O „Ѩ`ÕºHõ J^茺ܫ∞<åÅ∞.
Éèí∂QÆ~°ƒù [ÖÏÅ JOK«<å :
„QÍ=∞/=∞O_»Å ™ê÷~ÚÖ’ Éè∂í QÆ~ƒ° ù [Å Jaè=$kú ™ê÷~Úx
JOK« < å "Õ ¿ ãO^Œ ∞ ‰õ Ω Éè Ï ~° ` « „Ѩ É è í ∞ `« fi =∂~° æ ^ Œ ~ ° ≈ HÍʼnõ Ω
J#∞QÆ ∞ }OQÍ 2004–05, 2005–06 㨠O =`« û ~åÅÖ’
Éèí∂QÆ~°ƒù [Å =#~°∞Å#∞ JOK«<å "Õâß~°∞. z=~°QÍ 2007Ö’
JOK«<å "Õã≤ 2008Ö’ x"ÕkHõ#∞ q_»∞^ŒÅ KÕã≤Ok. nx
„ѨHÍ~°O "≥Ú`«ÎO 1229 "å~°∞ ˆ~Ã+_»¡Ö’ 132 J`«ºkèHõOQÍ,
89 JkèHõOQÍ, 175 XHõ "≥∂ã¨Î~°∞QÍ, 833 ™ê^è•~°}OQÍ
h\˜x qxÜ≥∂yOKå~°∞. 3,449 „QÍ=∂Å∞ Éèí∂QÆ~°ƒù [ÖÏÅ#∞
JkèHõOQÍ qxÜ≥∂yOz#@∞¡ JOK«<å"Õâß~°∞. ~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO
ÅÉèíº=∞=Ù`«∞#fl Éèí∂QÆ~°ƒù [ÅO 34,700 q∞eÜ«∞<£ ‰õĺaH±
g∞@~°∞¡ (ZOã≤ZO)HÍQÍ,™êQÆ∞h~°∞, Ѩi„â◊=∞Å∞, „`åQÆ∞h~°∞
`« k `« ~ ° J=㨠~ åÅ HÀ㨠O 14,112 ZOã≤ Z OÅ h\˜ x
LѨÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞. q∞ye# 20,588 ZOã≤ZOÅ h~°∞
=$^è•QÍ áÈ`ÀOk.
q^Œ∞º`ü :
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR q^Œ∞º`ü ã¨Oã¨÷ (ZÑ≤ZãπWa)x
1959Ö’ ™ê÷ Ñ ≤ O Kå~° ∞ . nxx 1999 Ѷ ≤ „ |=i #∞O_ç
PO„^茄Ѩ^Õâò Ѩ=~ü [#ˆ~+¨<£ HÍ~˘Êˆ~+¨<£ eq∞>ˇ_£ (ZÑ≤*ˇ<£HÀ),
PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò Ѩ = ~ü „\Ï<£ û q∞+¨ < £ HÍ~˘Êˆ ~ +¨ < £ eq∞>ˇ _ £
(ZÑ≤ „ \Ï<£ û HÀ) J<Õ Ô ~ O_» ∞ „Ѩ ` Õ º Hõ HÍ~˘Êˆ ~ +¨ # ∞¡ Q Í
ѨÙ#~°fi º=ã‘÷HõiOKå~°∞.<åÅ∞QÆ∞ ѨOÑ≤}© HõOÃÑhÅ#∞ U~åÊ@∞
KÕÜ«∞_»O ^•fi~å q^Œ∞º`ü ѨOÑ≤}© "åºáê~åxfl 2000 U„Ñ≤Öò
1# ZÑ≤ „\Ï<£ûHÀ #∞O_ç "Õ~°∞KÕâß~°∞. q^Œ∞º`ü K«@ìO 2003
„ѨHÍ~°O "å}˜[º HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ <åÅ∞QÆ∞ _ç㨯"£∞ʼnõΩ
JѨÊyOKå~°∞. 1959Ö’ ~åR q^Œ∞º`ü =º=™ê÷ѨHõ ™ê=∞~°÷ºO
213 "≥ ∞ QÍ"å@∞¡ HÍQÍ, 2009 <å\˜ H ˜ 13,986.89
"≥∞QÍ"å@¡‰õΩ ÃÑiyOk. qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨OYº 2.7 ÅHõΔÅ HÍ~°∞. ~åROÖ’ 21.67 =º=™êÜ«∞ q^Œ∞º`ü Hõ<≥HõΔ#∞¡ LO_»QÍ,
#∞O_ç 212.27 ÅHõΔʼnõΩ ÃÑiyOk. ™êO=`«ûiHõ =ã¨∂à◊√¡ JO^Œ∞Ö’ 20.5 ÅHõΔÅ (94.58âß`«O) Hõ<≥HõΔ#∞¡ Lz`« q^Œ∞º`ü
~°∂. 5.50 HÀ@¡#∞O_ç ~°∂. 15089.92 HÀ@¡‰õΩÃÑiQÍ~Ú. á⁄O^Œ_®xH˜ J~°›"≥∞ÿ#q HÍQÍ, 1.17 ÅHõΔÅ (5.42 âß`«O)
PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò q^Œ ∞ º`ü xÜ« ∞ O„`« } 㨠O Ѷ ¨ ∞ O Hõ<≥HõΔ#∞¡ J#~°›"≥∞ÿ#qQÍ x~åúiOKå~°∞.
(ZÑ≤DP~üã≤) 1999 =∂iÛ 31#∞O_ç LxH˜Ö’H˜ =zÛOk. q^Œ∞º`ü á⁄^Œ∞Ѩ٠„Ѩ=∂}ÏÅ#∞ "≥∞~°∞QÆ∞ѨiKÕO^Œ∞‰õΩ
2000–01 #∞O_ç 2007–08 =~°‰õΩ ZÑ≤DP~üã≤ Zxq∞k =∂~°∞Ê KÕã≤# q^è•#OÖ’ „áÈ`åûǨÏHÍÅ∞, x~°∞`åûǨÏHÍÅ#∞
\ÏiѶπ P~°¤~°∞¡ WzÛOk. „ѨÉèí∞`«fiO Ô~·`«∞Å ã¨OˆHΔ=∂xH˜ Hõ@∞ì|_ç „Ñ¨uáêkOKå~°∞. 2006 =∂iÛ <å\˜H˜ ÔHáêã≤@~°∞¡, „Ѷ≤HõΔ<≥¡ãπ
LOk. =º=™êÜ«∂xH˜ ~ÀE 7 QÆO@Å #∞O_ç 9 QÆO@ŠѶ¨Ù\ò "åÅ∞fiÅ∞ =O\˜ q^Œ∞º`ü#∞ P^•KÕ¿ã ѨiHõ~åÅ#∞ 2008
q^Œ∞º`ü ã¨~°Ñ¶¨~å JOkã¨∞Î<åfl~°∞. ѨO@Å ^≥|ƒu#‰õΩO_® =∂iÛ <å\˜H˜ SZãπS ѨOѨÙÃã@∞¡, ÃÇÏKü_Ñç W≤ /P~üÑq≤ ã≤ ÃÑÑ· Ù¨ Å∞
P^Œ∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ#ѨÙ_»∞ J^Œ#Ѩ٠ã¨=∞Ü«∞O ‰õÄ_® J=∞~°∞Û‰õΩ#fl "åiH˜ q^Œ∞º`ü Ü«¸x\ò Kèås˚x 50ÃÑ·ã¨Å #∞O_ç
ã¨~°Ñ¶¨~å KÕã¨∞Î<åfl~°∞. 2009–10Ö’ ~°∂. 3486.15 HÀ@¡ 20ÃÑ·ã¨Å‰õΩ `«yæ™êÎ~°∞. 2009–10 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°OÖ’ Lz`«
"Õ ∞ ~° q^Œ ∞ º`ü Kè å s˚ Ö ’¡ „Ѩ É è í ∞ `« fi O~å~Úf W™ÈÎ O k. q^Œ∞º`üˆH@ys H˜O^Œ "≥∞@ì Éèí∂q∞ „áêO`åÅÖ’ 50,000
2009–10Ö’ „HÍãπ ã¨aû_ô`À HõÅ∞ѨىõΩx "≥Ú`«ÎO =º=™êÜ«∞ #∂`«# =º=™êÜ«∞ q^Œ∞º`ü Hõ<≥HõΔ#∞¡, K≥e¡OѨ٠ˆH@ysÖ’ `«`å¯Öò
~° O QÍxH˜ ~° ∂ .1650.45HÀ@¡ 㨠a û_ô WzÛOk. QÆ ` « Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 1,00,000 =~°‰õΩ Hõ<≥HõΔ#∞¡ W"åfiÅx „ѨÉèí∞`«fiO
ã¨O=`«û~åÅÖ’ Ô~·`«∞Å∞ Z^Œ∞~˘¯#fl Hõ+¨ì#ëêìÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’ x~°‚~ÚOzOk. 2009 ÃãÃÑìO|~ü 30<å\˜H˜ =º=™êÜ«∞
ÃÑ@∞ì‰õΩx 2004 "Õ∞ 14 #∞O_ç ~åROÖ’ =º=™êÜ«∞ ~°OQÍxH˜ ~°OQÍxH˜ 26,446 q^Œ∞º`üH<õ H≥ #Δõ #¡ ∞ =∞OE~°∞ KÕâß~°∞. 2009
„ѨÉèí∞`«fiO Lz`« q^Œ∞º`ü JOk™ÈÎOk. Ô~·`«∞Å∞ |HÍ~ÚѨ_»¤ ÃãÃÑì O |~ü 30 <å\˜ H ˜ 22.88 ÅHõ Δ Å (90.77âß`« O )
~°∂. 1,259 HÀ@¡ q^Œ∞º`ü |HÍ~ÚÅ#∞ „ѨÉèí∞`«fiO ~°^Œ∞Ì KÕã≤Ok. ѨOѨÙÃã@¡‰õΩ ÔHáêã≤@~°∞¡ ayOKå~°∞. nx ^•fi~å 8 #∞O_ç
=∂~°∞Ê KÕã≤# q^è•#O „ѨHÍ~°O =¸_»∞ Hõ<≥HõΔ#¡ ֒Ѩ٠10 âß`«O q^Œ∞º`ü P^• J=Ù`«∞Ok.
L#fl "≥∞@ì Ô~·`«∞Å∞, Ô~O_»∞#fl~° ZHõ~åÅ∞ ֒Ѩ٠á⁄ÅO L#fl Éèí∂QÆ~°ƒù [ÖÏÅ∞ J_»∞QÆO\˜ áÈ=_®xfl `«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ
=∂QÍ}˜ Ô ~ · ` « ∞ Å∞ =∂„`« " Õ ∞ Lz`« q^Œ ∞ º`ü ‰ õ Ω „Ѩ É è í ∞ `« fi O ZuÎ á È`« ŠѨ ^ ä Œ H Íʼnõ Ω „áê^è • #º`« x"åfiÅx
J~°∞›Å=Ù`å~°∞.=¸_»∞ q^Œ∞º`ü Hõ<≥HõΔ#¡ HõO>Ë JkèHõ Hõ<≥HõΔ#∞¡ x~°‚~ÚOzOk. 2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ ~åROÖ’ 132
L#fl "≥∞@ì Ô~·`«∞Å∞, Ô~O_»∞#fl~° ZHõ~åÅ HõO>ËZ‰õΩ¯= á⁄ÅO H˜Ö’"å@¡q^Œ∞º`ü ã¨~°Ñ¶¨~å`À 6 "Õ∞[~ü ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHÍÅ∞,
L#fl =∂QÍ}˜ Ô ~ · ` « ∞ Å∞, P^•Ü« ∞ Ѩ ٠Ѩ # ∞fl Hõ _ » ∞ `« ∞ #fl 33 H˜Ö’"å@∞¡, 11 H˜Ö’"å@¡ q^Œ∞º`ü ã¨~°Ñ¶¨~å`À 444 =∞^茺
"å~°∞,HÍ~˘Êˆ~\ò Ô~·`«∞Å∞ Lz`« q^Œ∞º`ü á⁄O^Œ_®xH˜ J~°∞›Å∞ `«~°Ç¨ "≥∞ÿ#~ü ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHÍÅ∞ L<åfl~Ú.
>Ë|∞Öò 7.1 ^•i„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl
1959 #∞O_ç 2007 =∂iÛ =~°‰õΩ q#Ü≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ ~å~Úf:
q^Œ∞º`ü ~°OQÆ Jaè=$kú XHõ 40 "å\òÅ |Å∞ƒ Hõey LO_ç <≥ÅÖ’ ~ÀA‰õΩ 6
QÆO@Å áê@∞ =∂„`«"Õ∞ q^Œ∞º`ü#∞ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∞#fl
JOâ◊O 1959 2009 ^•i„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ
(ÃãÃÑOì |~ü
<≥Å"ås qx=∞Ü«∞ =ºÜ«∞OÖ’ ~°∂.10Å∞ ~å~Úf W"åfiÅx
=~°‰Ωõ )
=º=™ê÷ѨHõ ™ê=∞~°÷ºO("≥∞QÍ"å@∞¡) 213 13,986.89
„ѨÉèí∞`«fiO x~°‚~ÚOzOk. D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 2004–05#∞O_ç
Ñ‘H± _ç=∂O_£ ("≥∞QÍ"å@∞¡) 146 10,294 2009–10 =~° ‰ õ Ω ~° ∂ .91.28 HÀ@¡ "≥ Ú `åÎ x fl
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨OYº (ÅHõΔÖ’¡) 27 212.27 q_»∞^ŒÅKÕã≤Ok.
"åi¬Hõ qxÜ≥∂QÆO (q∞e. Ü«¸x\ò) 686 36,489.63 2004 _çÃãO|~ü =~°‰õΩZãπã≤/Zãπ\ ˜ HÍÅhÅ∞,yi[#
=º=™êÜ«∞ Hõ<H≥ #Δõ ∞¡(ÅHõÖΔ ’¡) 0.18 27.07 P"å㨠„áêO`åÅÖ’¡ L#fl 17.67 ÅHõΔÖ Zãπã≤/Zãπ\ ˜ QÆ$ǨÏ
\ÏiѶπ ~å~Úf`À HõeÑ≤ 5.50 15,089.92 q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å∞ |HÍ~Ú Ñ¨_»¤ ~°∂. 180.51 HÀ@¡
"åi¬HÍ^•Ü«∞O (~°∂. HÀ@¡Ö’) |HÍ~ÚÅ#∞ „ѨÉèí∞`«fiO ~°^Œ∞Ì KÕã≤Ok. HõÔ~O\ò Hõ#∂˚ º=∞~ü
=¸ÅO: Z.Ñ≤ „\Ï<£ûHÀ Kèås˚Å#∞ 24 <≥Å"ås "å~Ú^•Ö’¡ K≥e¡OKÕO^Œ∞‰õΩ ‰õÄ_® D

51
Ѩ^äŒHõOÖ’ J#∞=∞uOKå~°∞. _çãπHõ<≥H±ì KÕã≤# 7.79 ÅHõΔÅ Zãπã≤/
Zãπ\ ˜ QÆ$Ç¨Ï q^Œ∞º`ü Hõ<≥HõΔ#¡#∞ uiy ѨÙ#~°∞^ŒúiOKå~°∞.
Ü«∂Hõûň~>ˇ_£ Ѩ=~ü _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò JO_£
sá¶ê~ü‡û „áÈ„QÍ"£∞ (ZÑ≤_çP~üÑ≤) :
33 ÔHq.ʼnõΩ kQÆ∞=# L#fl ã¨Éò „\Ï<£ûq∞+¨<£   ZÑ≤„\Ï<£ûHÀ, _ç㨯"£∞ÅÖ’ ZO@~ü„ÃÑ·*ò i™È~üûáê¡xOQ∑
_ç¢ã≤ì|∂º+¨<£ <≥\ò=~ü¯Å#∞ JÑπ„ˆQ_£ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ, PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’
q^Œ∞º`ü ~°OQÍxfl Jaè=$kúѨiKÕO^Œ∞‰õΩ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO
Ü«∂HõûÖˆ~>ˇ_£ Ѩ=~ü _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò JO_£ sá¶ê~ü‡û „áÈ„QÍ"£∞
^•fi~å Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOk™ÈÎOk.
Ѩ=~ü ÃѶ·<å<£û HÍ~˘Êˆ~+¨<£ (Ñ≤ZѶπã≤), ~°∂~°Öò ZÅ¢H˜ìHõÖò
HÍ~˘Êˆ~+¨<£ (P~üWã≤) =O\˜ W`«~åi÷Hõ ã¨Oã¨÷Å∞ ‰õÄ_®
q^Œ∞º`üÖˇ·#∞¡, ã¨Éò¿ãì+¨# x~å‡}ÏxH˜, =º=ã¨÷ "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ
Ѩ#∞ʼnõΩ, „QÍg∞}, q^Œ∞ºnHõ~°} Ѩ#∞ʼnõΩ, #∂`«#=º=™êÜ«∞
q^Œ∞º`ü Hõ<≥HõΔ#¡ =∞OE~°∞‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞O JOkã¨∞Î<åfl~Ú.
~år"£QÍOnè „QÍg∞} q^Œ∞ºnHõ~°} Ü≥∂[#
(P~üllq"≥·): J"å~°∞¤Å∞ :
=¸_»∞ ã¨O=`«û~åÅ HÍÅOÖ’ ~år"£ QÍOnè „QÍg∞}
q^Œ∞ºnHõ~°} Ü≥∂[# (P~üllq"≥·) HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ „QÍg∞}
„áêO`åÅÖ’ q∞ye L#fl 37,99,213 ‰õ Ω @∞OÉÏÅ#∞,
14,334 P"å㨠„áêO`åÅ#∞ ~°∂.810.33 HÀ@¡ =ºÜ«∞O`À
q^Œ∞ºnHõiOKåÅx x~°‚~ÚOKå~°∞. 2005–06Ö’ 4,363
P"å㨠„áêO`åÅ#∞, 2,89,567 „QÍg∞} ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞,
2006–07Ö’ 5,483 P"å㨠„áêO`åÅ#∞, 4,81,696
„QÍg∞} ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ q^Œ∞ºnHõiOKå~°∞. 2005-06 #∞O_ç
2009-10 =∞^茺 13,066 P"å㨠„áêO`åʼnõΩ =∞iÜ«Ú
25,32,351 „QÍg∞} ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ q^Œ∞ºnHõiOKå~°∞.
ÃÇ·Ï"ÀÖËì*ò _ç¢ã≤ì|∂º+¨<£ ã≤ã¨ì"£∞ (ÃÇÏKüq_çZãπ) :
2009–10Ö’ ~° ∂ . 211.82 HÀ@¡ =ºÜ« ∞ O`À
68,141 ѨOѨÙÃã@¡#∞ ÃÇÏKüq_çZãπÖ’H˜ =∂iÊ_ç KÕâß~°∞.
2009 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜"≥Ú`«ÎO 5,58,144 ÅHõΔŠѨOѨÙÃã\ò
Hõ < ≥ H õ Δ # ∞¡ ÃÇÏKü q _ç Z ãπ ‰ õ Ω =∂~åÛ~° ∞ . WO^Œ ∞ ‰õ Ω ~° ∂ .
1,178.10HÀ@¡ =ºÜ«∞"≥∞ÿOk.
q^Œ∞º`ü ~°OQÆOÖ’ S\˜ ¿ã=Å∞:
_ç㨯"£∞ŠѨxf~°∞#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_®xH˜, áê~°^Œ~°≈Hõ`«,
["å|∞^•s`«<åxfl fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜ W#Êùˆ~‡+¨<£>ˇHÍflÅr
¿ã=Å#∞ LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞.
– ã≤Z\˜ (Hõ#∂˚ º=∞~ü Z<åÅã≤ãπ @∂Öò)
– ZOZ\˜Zãπ (=∂x@iOQ∑   „\ÏH˜OQ∑ ã≤ã¨ì"£∞)
52
– \˜SZOZãπ („\Ï<£ûá¶ê~°‡~ü W#Êù~ˆ ‡+¨<£ "Õ∞<Õ*ò"∞≥ O\ò ã≤ã"ì¨ ∞£ )
– Ñ≤ZOP~üZãπ (Ѩ~åÊùÔ~‡<£û =∂x@iOQ∑ JO_£ iáÈiìOQ∑
ã≤ã¨ì"£∞)
– |∞H± Hõ<åûe_Õ+¨<£ =∂_»∂ºÖò
– i"≥∂\ò g∞@~ü s_çOQ∑ (P~üZOP~ü)
(WP~üÑ≤)#∞ J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊ WѨÊ\˜ˆH ѨsHõΔÖ’
LOk. nxx „Ѩu _ç㨯"£∞Ö’x XHõ PѨˆ~+¨<£ ã¨i¯ÖòÖ’ J=∞Å∞
KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
ZãπZOZãπÅ ^•fi~å aÅ∞¡ ã¨=∂Kå~°O, q^Œ∞º`üHÀ`«
`«k`«~åʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl "≥∞¿ã*òÅ ^•fi~å
JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ WÑ≤_çã≤ZÖòÖ’ W–"å~°kèx „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
Ü«∂[=∂#ºO ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl S\˜ P^è•i`« ™ê^èŒ<åÅ#∞
L^ÀºQÆ ∞ Å ["å|∞^•s `« < åxfl, L`åÊ^Œ H õ ` « # ∞
"≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ ~ ° K « _ ®xH˜ , áê~° ^ Œ ~ ° ≈ Hõ ` « # ∞ ÃÑOK« _ ®xH˜
ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩO\’Ok.
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO =º=™êÜ«∂xH˜ Lz`« q^Œ∞º`ü
„ѨHõ\ ˜Oz 6 =∂~°∞¯Å∞ HÀÖ’Ê~Ú#ѨÊ\˜H©, 55.81 ™È¯~°∞`À
2004–05 ã¨O=`«û~åxH˜ „H˜ã≤Öò ˆ~\˜OQ∑Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò
q^Œ∞º`ü ~°OQÆO "≥Ú^Œ\ ˜ ~åºO‰õΩ á⁄OkOk.
2005–06, 2006-07 ã¨O=`«û~åxH˜QÍ#∞ Ѩ=~ü
„y_£ HÍ~˘Êˆ ~ +¨ < £ PѶ π WO_ç Ü « ∂ eq∞>ˇ _ £ `« ~ ° ∞ "å`«
„\Ï<£ûq∞+¨<£#∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOK«_»OÖ’ ^Õâ◊OÖ’<Õ ZÑ≤
„\Ï<£ûHÀ Ô~O_»=™ê÷#OÖ’ xezOk. ZÑ≤„\Ï<£ûHÀ ZH±ûѨ~üì
Kèå~Úãπ P"å~ü¤ 2006#∞ á⁄OkOk. UÑ≤„\Ï<£ûHÀ 2008Ö’
H“xûÖò PѶπ Ѩ=~ü Ü«Ú\˜e\©ãπ #∞O_ç ɡãπì F=~åÖò Ü«Ú\˜e\©
ÃÑ~åÊù " ≥ ∞ <£ û J"å~° ∞ ¤ 2009Ö’ Ѩ = ~ü „\Ï<£ û q∞+¨ < £ Ö ’
SDDZOU kfifÜ«∞ |Ǩï=∞u ™êkèOzOk.
„Ѩã¨∞Î`« Ѩiã≤÷u :
ˆHO„^ŒO #∞O_ç=KÕÛ "å\Ï`À HõÅ∞ѨىõΩx 2009
ÃãÃÑìO|~ü<å\˜H˜ ~åR =º=™ê÷Ñ≤`« ™ê=∞~°÷ºO 13986.89
"≥∂QÍ"å@∞¡. 2009 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜ ~åROÖ’x qq^èŒ
=#~°∞Å ^•fi~å JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L#fl q^Œ∞º`ü 36,489.63
q∞eÜ«∞<£ Ü«¸x@∞¡. q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨OYº 2009
=∂iÛ #∞O_ç 2009 ÃãÃÑìO|~ü =∞^茺 206.81 ÅHõΔÅ#∞O_ç
212.27 ÅHõΔʼnõΩ ÃÑiyOk. `«Åã¨i q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂QÆO
2008–09 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°O z=i <å\˜H˜ 746 H˜Ö’"å@¡‰õΩ
ÃÑiyOk.
 ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `« ∞ #fl J=㨠~ åÅ#∞ fˆ ~ ÛO^Œ ∞ ‰õ Ω
„ѨÉèí∞`«fi~°OQÆOÖ’ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ xi‡OK«_»"Õ∞ H͉õΩO_®, Qͺãπ
P^è•i`« q^Œ∞º`ü „áê*ˇ‰õΩìÅ x~å‡}ÏxH˜ „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÍxfl
~åR „ѨÉèí∞`«fiO „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk.
10= Ѩ O K« = ~° ¬ „Ѩ } ÏoHõ Ö ’ J^Œ # OQÍ 2,940
"≥∞QÍ"å@¡ J^Œ#Ѩ٠™ê=∞~°÷ºO [`« ‰õÄ~°QÍ, WO^Œ∞Ö’ ~åR
„ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆ q^Œ∞º`ü ã¨Oã¨÷Å #∞O_ç 824 "≥∞QÍ"å@∞¡ ˆHO„^Œ
„ѨÉ∞íè `«fi ~°OQÆ ã¨Oã¨Å÷ #∞O_ç 1,355 "≥∞QÍ"å@∞¡, Qͺãπ P^è•i`«
„Ѩ~Ú"Õ@∞ „áê*ˇ‰õΩìÅ ^•fi~å 428 "≥∞QÍ"å@∞¡, ™êO„Ѩ^•ÜÕ∞`«~°
q^Œ∞º`ü „áê*ˇ‰õΩìÅ ^•fi~å 333.05 "≥∞QÍ"å@¡ q^Œ∞º`ü
™ê=∞~åúºxfl ™êkèOK«_»"≥∞ÿOk.
11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅO 2007-2012Ö’
5582.44 "≥∞QÍ"å@¡ J^Œ#Ѩ٠™ê=∞~°÷ºO ™êkèOKåÅx
ÅHõΔ ºOQÍ x~°‚~ÚOKå~°∞. WO^Œ∞Ö’ ~å„+¨ìO 3053 "≥∞."å.,
ˆHO„^ŒO 769.23 "≥∞."å., „ÃÑ·"Õ\ò ~°OQÆO 1129 "≥∞."å.
™êO„Ѩ^•ÜÕ∞`«~° q^Œ∞º`ü „áê*ˇ‰õΩìÅ ^•fi~å 631.21 "≥∞."å.
™êkèOKåÅx ÅHõΔ ºO.
~À_»∞¡   Éèí=<åÅ∞:
~åRìOÖ’ x"åã¨, x"å¿ã`«~° „ѨÉèí∞`«fi Éèí=<åÅ qã‘Î~°‚O
1965 U„Ñ≤ÖòÖ’ 22.80 ÅHõΔÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞Å∞ HÍQÍ,
2009 =∂iÛ <å\˜H˜ 99.72 ÅHõΔÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞ʼnõΩ
ÃÑiyOk.
~À_»∞¡:
~°"å}Ï =º=ã¨Ö÷ ’x „áê^äqŒ ∞Hõ"∞≥ #ÿ "å\˜Ö’ ~À_»∞¤ XHõ\ .˜
JO`ÕH͉õΩO_® Wk =∞øeHõ =ã¨`«∞Å ~°OQÆOÖ’ ~À_»∞¤ ~°"å}ωõΩ
Z#ÖËx „áê^è•#º`« LOk. Pi÷Hõ=º=ã¨÷Ö’x Jaè=$kúH˜,
"ÕQÆ=O`«"≥∞ÿ# =$kúH˜ „Hõ=∞|núHõ~°}"≥∞ÿ# ~À_»¡ Jaè=$kúZO`À
J=ã¨~°O. ^Õâ◊OÖ’x qq^èŒ ~°"å}Ï =º=ã¨÷Ö’¡ ^•^•Ñ¨Ù 80
âß`«O ã¨~°∞‰õΩÅ, „Ѩܫ∂}©‰õΩÅ ~°"å}Ï ~À_»∞¤~°"å}Ï ^•fi~å<Õ
[~°∞QÆ∞`ÀOk. ~À_»¡<≥\ò=~ü¯ „Ѩ`ÕºH˜Oz Ñ¨Öˇ¡Å #∞O_ç Ѩ@ì}ÏÅ
=~°‰Ωõ qã¨iÎ Oz L#fl ~À_»<¡ \≥ ò=~ü¯ ã¨~∞° ‰õΩÅ∞, ¿ã=Å∞ QÆ=∂ºÅ‰õΩ
"ÕQÆ=O`«OQÍ KÕ~°"ÕÜ«∞_®xH˜ J`«∞º#fl`« =$kúH˜, ™ê=∂lHõ
㨠= ∞„QÆ ` « ‰ õ Ω , 㨠= ∂[ 㨠O ˆ H Δ = ∂xH˜ ZO`« Q Í<À
^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»∞`«∞<åfl~Ú. ~À_»∞¤ ~°"å}Ï L`åÊ^ŒHõ`«, ™ê=∞~°÷ºO
~À_£<≥\ò =~ü¯ ÅÉèíº`«, <å}º`«ÅÃÑ· „Ѩ`«ºHõΔOQÍ P^è•~°Ñ¨_ç
LO@∞Ok.
~À_»∞¡, Éèí=<åÅ x~å‡}O "å\˜ x~°fiǨÏ}#∞ XˆH
_çáê~üì"≥∞O\ò Jnè#OÖ’ LOKÕO^Œ∞‰õΩ 1965Ö’ „Ѩ*ÏѨ#∞Å∞
âßYÖ’x Éèí=<åÅ qÉèÏQÍxfl ~°Ç¨Ï^•~°∞Å âßYÖ’ qb#O
53
KÕã≤ ~À_»∞¡   Éèí=<åÅ âßY#∞ „Ѩ`ÕºHõOQÍ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
D _çáê~°∞ì"≥∞O\ò LxH˜Ö’H˜ =zÛ# 1965 U„Ñ≤Öò 1 <å\˜
Ѩiã≤÷u:
1._çáê~°∞ì"≥∞O\ò ѨikèÖ’x ~À_»¡á⁄_»=Ù 21,510 H˜Ö’g∞@~°∞¡
2. x"åã¨, x"å¿ã`«~° „ѨÉèí∞`«fi Éèí=<åÅ Ñ≤¡O`ü UiÜ«∂ 22.80
ÅHõΔÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞Å∞.
JѨÊ\˜ #∞O_ç P~ü   a âßY <å}º"≥∞ÿ# ~À_»∞¡,
„Ѩ É è í ∞ `« fi HÍ~åºÅÜ« ∂ Å∞, Ô ~ ã≤ _ ≥ x ¬Ü« ∞ Öò HÍfi~° ì ~ ü û xi‡ã¨ ∂ Î
ã¨=∂*ÏxH˜ J`«∞º`«Î=∞"≥∞ÿ# ¿ã=Å∞ JOk™ÈÎOk.
2009 =∂iÛ <å\˜H˜ ~åROÖ’ P~ü a ~À_£<≥\ò =~ü¯
69,051 H˜.g∞.Å∞ WO^Œ∞Ö’ *ÏfÜ«∞ ~°Ç¨Ï^•~°∞Å á⁄_»=Ù
4,648 H˜.g∞Å∞, ~åR ~°Ç¨Ï^•~°∞Å á⁄_»=Ù 10,519 H˜.g∞.Å∞.
„Ѩ^è•# lÖÏ¡~À_»∞¡ 32,170 H˜.g∞.Å∞, „QÍg∞} ~À_»¡á⁄_»=Ù
21,714 H˜ . g∞.Å∞ LO@∞Ok.~åROÖ’ P~ü   a
~À_£<≥\ò=~ü¯‰õΩ ã¨O|OkèOz „Ѩu K«^Œ~°Ñ¨Ù H˜.g∞.‰õΩ 0.23
H˜.g∞.Å∞, „Ѩu "Õ~Ú =∞OkH˜ 0.86 H˜.g∞.Å ~À_»∞¡ L<åfl~Ú.
<Õ+¨#Öò ÃÇ·Ï"Õãπ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò „áê*ˇH±ì
(Z<£ÃÇÏKü_çÑ≤) "≥Ú^Œ\˜ Ô~O_»∞ ^Œâ◊Å∞,
<ÒHÍ„â◊Ü«∂Å`À J#∞ã¨O^è•#O :
5, 7= #O|~°∞*ÏfÜ«∞ ~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞, 9= #O|~°∞
*ÏfÜ«∞ ~°Ç¨Ï^•iÖ’x H˘O`« ÉèÏQÍxfl <åÅ∞QÆ∞Öˇ·#¡ ~À_»∞¡QÍ
Jaè=$kú KÕ¿ã HÍ~°º„Hõ=∂xfl KÕѨ\Ïì~°∞. D q^èŒOQÍ "≥Ú`«ÎO
1,838 H˜Ö’g∞@~°¡ "Õ∞~° ~À_»¡#∞ <åÅ∞QÆ∞Öˇ·#¡ ~À_»∞¡QÍ
q㨠Πi OKÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω x~° ‚ ~ ÚOKå~° ∞ . 'QÀÖˇ ¤ < £ HÍfi„_ç Ö Ë @ ~° Ö ò
(ã¨fi~°‚K«`«∞~°∞ƒùl)Ö’ ÉèÏQÆOQÍ 1,062 H˜Ö’g∞@~°¡ x~å‡}O
ѨÓ~°Î~ÚOk. '<å~üÎ ™œ`ü HÍi_®~ü— x~å‡}OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ 772
H˜.g∞.Å qã¨Î~°} Ѩ#∞Å∞ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’ 59
H˜ . g∞.Å "Õ ∞ ~° Ѩ # ∞Å∞ Ѩ Ó ~° Î Ü « ∂ º~Ú. J^Õ q ^è Œ O QÍ
<ÒHÍ„â◊Ü«∞O`À J#∞ã¨O^è•#O KÕ¿ã 12 H˜.g∞Å ~À_»∞¡, W`«~°
„áê*ˇ ‰ õ Ω ì Å ‰õ Ω ã¨ O |Okè O z# 58 H˜ . g∞.Å ~À_» ¡ x ~å‡}O
ѨÓ~°Î~ÚOk.
=¸_»= ^Œâ◊ :
WO^Œ ∞ Ö’ Éè Ï QÆ O QÍ 519.50 H˜ . g∞.Å *ÏfÜ« ∞
~°Ç¨Ï^•~°∞Å#∞ x~å‡}O, x~°fiǨÏ} |kb (aÖò¤ PѨˆ~\ò
„\Ï<£ û Ѷ ¨ ~ ü – aF\˜ ) „áêuѨ k Hõ # <åÅ∞QÆ ∞ Öˇ · # ¡ ~À_» ∞ ¡ Q Í
qã¨ÎiOKåÅx „ѨuáêkOKå~°∞. D Ѩ^ŒúuÖ’ ~À_»∞¡ qã¨Î~°}
Ѩ # ∞Å∞ „Ѩ u áêkOz# ~° Ç ¨ Ï ^•~° ∞ Å∞ : Zãπ à ÇÏKü – 9ÃÑ·
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ – q[Ü«∞"å_» – =∞zbѨ@flO =~°‰õΩ 241
H˜.g∞.Å∞, Z<£ÃÇÏKü – 18ÃÑ· Hõ_»Ñ¨ – "≥∞ÿ^Œ∞‰õÄ~°∞ – Hõ~°∂flÅ∞
=~°‰õΩ 192.5 H˜.g∞.Å∞, Z<£ÃÇÏKü – 202ÃÑ· ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ ѨOKåÜ«∞f~å*ò ~À_»∞¡ :
– Ü«∂^Œyi =~°‰õΩ 30 H˜.g∞.Å∞, Z<£ÃÇÏKü – 205ÃÑ· u~°∞Ѩu 2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ ~åROÖ’ ѨOKåÜ«∞f~å*ò
– u~°∞^ä•x – K≥<≥·fl=~°‰õΩ 56 H˜.g∞.Å∞ _çáê~üì"≥∞O\ò „H˜O^Œ 1,29,317 H˜.g∞.Å „QÍg∞} ~À_»∞¡
QÀ^•=i, HõuÎѨÓ_ç, áê=∞„~°∞ ~À_»∞¤Ö’ L#fl "≥·#`ÕÜ«∞ L<åfl~Ú. g\˜Ö’ 2,854 H˜.g∞.Å ã≤ã≤ ~À_»∞¡, 31,502
g∞^Œ „a_ç˚ x~å‡}ÏxH˜ ~°∂. 4963.24 ÅHõΔÅ∞ =∞OE~°∞ H˜.g∞.Å a.\˜.~À_»∞¡, 22,284 H˜.g∞.Å _»|∞¡ ºaZO ~À_»∞¡
KÕâß~°∞. 72,677 H˜.g∞Å. „QÍ"≥Öò ~À_»∞¡ L<åfl~Ú.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~À_£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ ~°"å}Ï :
(ZÑ≤P~ü_çã≤): ã¨~°∞‰õΩÅ∞, áêºã≤O[~°¡ ~°"å}Ï#∞ „Hõ=∞|núHõiOK«_»O
~åROÖ’ ~À_»¡ Jaè=$kú, x~°fiǨÏ}, D ~°OQÍxH˜ `«^•fi~å "å}˜[º "åºáê~åÅ =$kúH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»@O ^•fi~å
J#∞|O^èŒ"≥∞ÿ#, `«HõΔ} HÍ~°ºHõÖÏáêÅ x~°fiǨÏ} ÅHõΔ ºO`À ~åR Pi÷HÍaè=$kúÖ’ ~À_»∞¤ ~°"å}Ï âßY „Ѩ=ÚYáê„`«
1998Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò ~À_£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ áÈ+≤™ÈÎOk. „_≥·qOQ∑ Öˇ·Ãã#∞ûÅ∞, il„¿ãì+¨#∞¡, Ѩi‡@∞¡, \ψHû+¨<£
(ZÑ≤P~ü_çã≤)x U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. PO„^茄Ѩ^Õâò ¿ãì\ò ÃÇ·Ï"Õãπ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ¿ã=Å#∞ P<£Öˇ·<£ ^•fi~å JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ#
„áê*ˇH±ì (ZÑ≤ZãπÃÇÏKüÑ≤) „H˜O^Œ 1,400 H˜.g∞.Å "Õ∞~° ~À_»¡#∞ _Õ\Ï ÉËãπ#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. W–¿ã"å ^•fi~å `å`å¯eHõOQÍ
"≥_Å» ∞ÊKÕâß~°∞. ÃÇÏg Ñ‘iÜ«∂_çH± "≥∞~Ú<£><ˇ û£ PѶπ ¿ã\ì ò ÃÇÏ· "Õãπ "åǨ Ï <åÅ#∞ il+¨ ì ~ ü KÕ Ü « ∞ _®xH˜ Jkè H Í~° O á⁄Ok#
  "Õ∞[~ü _ç¢ã≤ìH± ~À_£û H˜O^Œ „ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ ~°∞} ã¨Ç¨Ü«∞O`À P\’"≥Úɡ·Öò _ôÅ~°¡ =~°∞¯#∞ ã¨g∞Hõ$`«O KÕã≤ Öˇ·Ñ¶π\Ϻ‰õΩû#∞
1,734 H˜.g∞.Å "Õ∞~° ~À_»¡#∞ Jaè=$kúѨiKå~°∞. „Ѩ^è•#"≥∞ÿ# =ã¨∂Å∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ XHõ ™êÑπì"Õ~ü#∞ Jaè=$kú ѨiKå~°∞.
~À_£ <≥\ò=~ü¯Å J_»¤O‰õΩÅ#∞ `˘ÅyOKÕO^Œ∞‰õΩ PO„^茄Ѩ^Õâò ~å„+¨ìOÖ’ 92.28 ÅHõΔÅ "åǨÏ<åÅ∞, 95 ÅHõΔÅ „_≥·qOQ∑
Pi÷Hõ ѨÙ#~°fi º=ã‘÷Hõ~°} „áê*ˇH±ì H˜O^Œ ã¨∞=∂~°∞ 1,818 H˜.g∞Å Öˇ·Ãã#∞ûÅ∞<åfl~Ú.
"Õ∞~° ~À_»¡#∞ "≥∞~°∞QÆ∞ѨiKå~°∞. "≥∂\Ï~°∞"åǨÏ<åÅ#∞O_ç =ã¨∂Å∞ KÕã≤#
PO„^茄Ѩ^Õâò ~À_£ ÃãHÍì~ü „áê*ˇH±ì : Ѩ#∞fl P^•Ü«∞O (~°∂. HÀ@¡Ö’)
PO„^茄Ѩ^Õâò ¿ãì\ò ÃÇ·Ï"Õãπ „áê*ˇH±ì (ZÑ≤ZãπÃÇÏKüÑ≤) ã¨O=`«û~°O Ѩ#∞fl P^•Ü«∞O
ÅHΔͺÅ#∞ qã¨ÎiOK«_»O, ~°"å}Ï =ºÜ«∂xfl `«yæOK«_»O, 2001–02 950.92
J_»¤O‰õΩÅ#∞ `˘ÅyOKÕ ÅHΔͺÅ`À ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 'PO„^茄Ѩ^Õâò 2002 –03 918.69
~À_£ ÃãHÍì~ü „áê*ˇH±ì—#∞ „ѨuáêkOzOk.nxH˜ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO, 2003–04 1095.85
„ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ P"≥∂^ŒO `≥eáê~Ú. D „áê*ˇ‰õΩì =ºÜ«∂xfl 2004–05 1096.49
~°∂. 3165.00 HÀ@∞¡QÍ JOK«<å "Õâß~°∞. 2005–06 1354.19
2006–07 1372.00
„ѨÉèí∞`«fi „Ѩ~Ú"Õ@∞ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO H˜O^Œ ~À_»∞¡ 2007-08 1591.61
1. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ – HõsOQÆ#~ü – ~å=∞QÆ∞O_»O ~À_£ (~år"£ 2008-09 1846.52
~°Ç¨Ï^•i) 2009-10 2315.00
2. <å~°¯\òѨe¡ – J^ŒÌOH˜ ~À_£ =¸ÅO : ~°"å}Ï âßY
3. ѨÓ`«ÅѨ@∞ì – <åÜ«Ú_»∞ ¿Ñ@ ~À_£ ~°"å}ÏâßY 43 P~ü\ ˜F PѶ‘ã¨∞Å∞, 47 Ü«¸x\ò
4. Y=∞‡O – ^Õ=~°Ñ¨e¡ ~À_£ PѶ ‘ ã ¨ ∞ Å∞, 37 ZOqS PѶ ‘ ã ¨ ∞ Å ^•fi~å „Ñ¨ [ ʼnõ Ω
5. Hõ_»Ñ¨ – ˆ~}˜QÆ∞O@ ~À_£ ¿ã=ÅOk™ÈÎOk.
6. =~°OQÆÖò – Y=∞‡O ~À_£ HÍÅ∞+¨º xÜ«∞O„`«} :
7. ã¨∂~庿Ñ@ – Y=∞‡O~À_£ ÃãO„@Öò "≥∂\Ï~ü "≥Ç≤ÏH˜Öòû ~°∂Öòû 1989Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl
8. ¿ÑÔ~K«~°¡ – `ÀHõѨe¡~À_£ „Ѩ = ∂}Ïʼnõ Ω J#∞QÆ ∞ }OQÍ „Ѩ ~ Ú"Õ @ ∞ ~° O QÆ O Ö’
9. =~°OQÆÖò – ~åÜ«∞Ѩ@flO ~À_£ J#∞=∞uOz# 475 HÍÅ∞+¨ º Ѩ s HΔ Í ˆ H O„^•Å#∞

54
P^Œ∞hHõsOKÕO^Œ∞‰õΩ, "å\˜ =∞^茺 <≥\ò=~ü¯ U~åÊ@∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ
K« ~ ° º Å∞ KÕ Ñ ¨ \ Ïì ~ ° ∞ . WO^Œ ∞ Ö’ Éè Ï QÆ O QÍ 101 HÍÅ∞+¨ º
ѨsHΔ͈HO„^•Å =∞^茺 <≥\ò=~ü¯ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
"åǨÏ<åÅ ^•fi~å =ã¨∞Î#fl HÍÅ∞ëêºxfl x"åiOKÕO^Œ∞‰õΩ
15㨠O =`« û ~åʼnõ Ω ÃÑ· | _ç # ~° " å}Ï "åǨ Ï <åÅ∞,¿ãì * ò
HÍiÜ«∞~üû#∞ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ „áêO`«OÖ’ x¿+kèOKå~°∞. 15
ã¨O=`«û~åʼnõΩ ÃÑ·|_ç# „Ѩ~Ú"Õ@∞, „ѨÉèí∞`«fi "åǨÏ<åÅ#∞
qâßYѨ@flO „áêO`«OÖ’ x¿+kèOKå~°∞. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, ^•x
K«∞@∞ìѨHõ¯Å „áêO`åÅÖ’ 24 P\’ ZÖòÑ≤l _çÃãÊx¬OQ∑
ˆHO„^•Å#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞.38,670 P\’ iHΔÍÅ∞, 19,501
HÍ~°#¡ ∞ ZÖòÑl≤ WO^è#Œ O ^•fi~å #_çKÕ "åǨÏ<åÅ∞QÍ =∂~åÛ~°∞.
~À_»∞¤ Éèí„^Œ`« :
„Ѩ=∂^•Å ã¨OYº#∞ `«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ, „Ѩ=∂^•Å Ѩ@¡
áœ~°∞ʼnõΩ J=QÍǨÏ# HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ 2005 JHÀì|~ü 2#
ã¨Ñ¶¨~ü HÍ~°º„Hõ=∂xfl „áê~°OaèOKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ
qã¨Î $`« „ѨKå~°O x~°fiÇ≤ÏOK«_»O`À áê@∞ 4.34 ÅHõΔÅ =∞Ok
¢_≥·=~°¡‰õΩ, 2.21 ÅHõΔÅ =∞Ok q^•º~°∞÷ʼnõΩ 1,515 =∞Ok
¿ãìH±Ç¨ÏŸÅ¤~°¡‰õΩ J=QÍǨÏ<å HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
ã¨Ñ~¨¶ ü HÍ~°ºH„ =õ ∞O J<Õ J^è∞Œ <å`«# K«~º° Å∞
KÕÑ\¨ Ïì~∞° . JO^Œ∞Ö’ H˘xfl :
) 55 „c`üZ#Öˇ·[~°∞¡,, 38 ã‘Ê_£ ÖË[~ü QÆ<£û, 5 WO@Ô~ûѨì~°∞¡,
22 ã¨ifiÖˇ<£û ÔH"≥∞~åÅ∞H˘#∞QÀÅ∞ KÕâß~°∞.
) ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, Ãã·|~åÉÏ^£,~°OQÍÔ~_ç¤, #ÖÁæO_», z`«∂Î~°∞
lÖÏ¡ Ö ’x `Õ e Hõ á ê\ ˜ "å}˜ [ º "åǨ Ï <åÅ∞,
=∂H˜ûHͺÉòÅ∞,q^•º ã¨Oã¨÷Å |ã¨∞ûʼnõΩ "ÕQÆxÜ«∞O„`«}
Ü«∞O„`åÅ#∞ J=∞~åÛ~°∞.
) „Ѩ=∂^•Å‰õΩ HÍ~°‰õΩÖˇ·# „_≥·=~°¡ Öˇ·Ãã<£ûÅ#∞ã¨ÃãÊO_£ ÖË^•
~°^Œ∞ÌKÕ¿ã q^è•<åxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
) ~° " å}Ï Hõ q ∞+¨ # ~ü HÍ~åºÅÜ« ∞ O`Àáê@∞, Jxfl
lÖÏ¡HÍ~åºÅÜ«∂Å =^Œ~Ì À_»∞¤ Éè„í ^Œ`åÃãÖòû#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞.
) ~À_» ∞ û Éè í „ ^Œ ` « ‰ õ Ω ã¨ O |Okè O z#HÍ~° º Hõ Ö ÏáêÅ
x~°fiǨÏ}‰õΩ~À_»∞¤ Éèí„^Œ`å xkèx U~åÊ@∞KÕâß~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ~À_»∞¤ ~°"å}Ï ã¨Oã¨÷ (ZÑ≤ZãπP~ü\˜ã≤):
~åROÖ’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ@ „Ѩ[Å ~°"å}Ï J=ã¨~åÅ#∞
fˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ x*ÏO Ô~·ÖËfiãπ P^èŒfi~°ºOÖ’ 1932Ö’ 166 =∞Ok
ã≤|ƒOk`À 27 |ã¨∞ûÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. Wq Ô~·ÖËfi ¿ãì+¨#¡‰õΩ
=KÕÛ „Ѩܫ∂}©‰õΩÅ J=ã¨~åÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx U~åÊ@∞
KÕâß~°∞. P `«~°∞"å`« 1951 #=O|~ü 1 #∞O_ç ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£
~åR „ѨÉ∞íè `«fi âßY ѨikèÖ’H˜ "≥oO¡ k. ~å„ëêìŠѨÙ#~°fi º=ã‘H÷ ~õ }
° ~°∂. 5,584 HÀ@∞¡ HÍQÍ, `«# "å\Ï„H˜O^Œ PO„^茄Ѩ^Õâò
55
J#O`«~°O ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤ K«@ìO 1951 =∂~°æ^Œ~°≈HÍʼnõΩ
J#∞QÆ∞}OQÍ 1958 [#=i 11 #∞O_ç ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤
Ѩ~°º"ÕHõΔ}Ö’H˜ "≥o¡Ok.
ZÑ≤ Z ãπ P ~ü \ ˜ ã ≤ „H˜ O ^Œ 1958Ö’ 16 _ç á ÈÅ∞,
"å\˜„H˜O^Œ 609 |ã¨∞ûÅ∞, 5,081 ã≤|ƒOk LO_Õ"å~°∞.
JѨÊ\˜#∞O_ç ~å„ëêìaè=$kú`À áê@∞ „Ѩ[Å ~°"å}Ï=ã¨~åÅ∞
‰õ Ä _® ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `« ∞ <åfl~Ú. nx`À ZÑ≤ Z ãπ P ~ü \ ˜ ã ≤ x
*Ïf~¸Hõ~°} KÕÜ«∞_»O`À áê@∞ „Ѩܫ∂}©‰õΩʼnõΩ J=ã¨~åʼnõΩ
J#∞QÆ∞}OQÍ ÜÕ∞_®kˆH_®k |ã¨∞ûÅ ã¨OYº#∞, ™œHõ~åºÅ#∞
‰õÄ_® "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°∞K«∞HÀ=_»O [~°∞QÆ∞`ÀOk.
ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤ ^Õâ◊OÖ’<Õ JuÃÑ^ŒÌ~À_»∞¤ ~°"å}Ï
ã¨Oã¨÷QÍ 2000 ã¨O=`«û~°OÖ’ e=∂¯ |∞H± PѶπ iHÍ~ü¤ûÖ’
™ê÷ # O 㨠O áêkOzOk. 2009–10Ö’ 99.54 âß`« O
"åǨÏ<åÅ#∞ qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O ^•fi~å ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤
"åǨ Ï <åÅ qxÜ≥ ∂ QÆ O Ö’ ^Õ â ◊ O Ö’<Õ "≥ Ú ^Œ \ ˜ ™ê÷ # OÖ’
xezOk. ~åROÖ’x 204 _çáÈÅ#∞ HõOѨӺ@sHõiOz,
_»Ü«∞ÅÑπ <≥\ò=~ü¯ ^•fi~å J#∞ã¨O^è•#O KÕâß~°∞ ã¨Oã¨÷
2009–10Ö’ b@~°∞ 5.26 H˜Ö’g∞@~°¡ WO^èŒ# ™ê=∞~å÷ºxfl
™êkèOzOk. ã¨Oã¨÷ |ã¨∞ûÅ∞ „Ѩu ~ÀE 77.05 ÅHõΔÅ
H˜Ö’g∞@~°¡ ^Œ∂~°O „Ѩܫ∂}OKÕã¨∂Î 1.44 HÀ@¡ =∞Ok
„Ѩܫ∂}©‰õΩÅ#∞ QÆ=∞º™ê÷<åʼnõΩ KÕ~°∞ã¨∞Î<åfl~Ú. ã≤|ƒOk,
„_≥·=~°¡‰õΩ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl tHõΔ} HÍ~°º„Hõ=∂Å ^•fi~å „Ñ¨=∂^•Å
ã¨OYº `«yæOk. ÅHõΔ H˜Ö’g∞@~°¡ „Ѩܫ∂}ÏxH˜ [~°∞QÆ∞`«∞#fl
„Ѩ=∂^•Å ã¨OYº `«yæOk. ÅHõΔ H˜Ö’g∞@~°¡ „Ѩܫ∂}ÏxH˜
[~°∞QÆ∞`«∞#fl „Ѩ=∂^•Å ˆ~@∞ 2008–09Ö’ 0.12 âß`«O
LO_»QÍ, 2009–10Ö’ 0.11 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ~ÚOk.
1.15 ÅHõΔÅ L^ÀºQÆ∞Å`À ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤ ~åROÖ’
JuÃÑ^ŒÌ Ü«∂[=∂<åºÅÖ’ XHõ\ ˜QÍ xezOk. |ã¨∞û ã≤|ƒOk
x+¨ÊuÎ 2008–09Ö’ 6.13QÍ LO_»QÍ 2009–10 <å\˜H˜
6.04‰õΩ `«yæOk. L^ÀºQÆ∞Å L`åÊ^ŒHõ`« 58 H˜Ö’g∞@~°¡ #∞O_ç
60 H˜Ö’g∞@~°¡‰õΩ ÃÑiyOk.
q=∂<å„â◊Ü«∂Å∞ :
â◊ O ëêÉÏ^£ =^Œ Ì ~år"£ QÍOnè JO`« ~ å˚ f Ü« ∞
q=∂<å„â◊Ü«∂xfl „ѨÉèí∞`«fi, „Ѩ~Ú"Õ@∞ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºOÖ’
xi‡OKå~°∞. 74 âß`«O DH˜fi\©`À D q=∂<å„â◊Ü«∂xfl
lZOP~ü – ZOZÃÇÏKüa Jaè=$kúKÕâß~Ú. WO^Œ∞Ö’ Z~Ú~ü
áÈ~üì û P^ä•i\© PѶπ WO_çÜ«∂ (ZZS), PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO
K≥i 13 âß`«O "å\ÏHõeyL<åfl~Ú. "≥Ú`«ÎO „áê*ˇH±ì =ºÜ«∞O
„Ѩ É è í ∞ `« fi O 5,449 ZHõ ~ åÅ Éè í ∂ q∞x 2004 PQÆ ã ¨ ∞ ì Ö ’
JѨÊyOzOk.D #∂`«# „w<£ Ѷ֑ ò¤ q=∂<å„â◊Ü∞« OÖ’ ã≤Z<£Zãπ
–Z\˜ZO ¿ã=Å#∞ HõeÊOKå~°∞. Wk 2008 =∂iÛ 14#
„áê~° O aè O K« | _ç 2008 =∂iÛ 23 #∞O_ç ¿ã=Å∞
„áê~°OaèOK«|_çOk.
<ÒHÍ„â◊Ü«∂Å∞ :
PO„^茄Ѩ^Õâò 974 H˜.g∞.Å f~°ˆ~Y Hõey LOk.
~åROÖ’ qâßYѨ@flO =^ŒÌ XHõ „Ѩ^è•# F_»ˆ~=Ù LOk. Wk
ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi O Jnè # OÖ’ LO_» Q Í, =∞~À 13 z#fl
<ÒHÍ„â◊Ü«∂Å∞ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fi P^èŒfi~°ºOÖ’L<åfl~Ú.
HÍ~Àæ„\ÏѶ≤H± K≥·<å, Pã≤Ü«∂<£ ^ÕâßÅ`À ÉèÏ~°`«^Õâ◊ "å}˜[º
„Hõ = ∞OQÍ ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `ÀOk. nx=Å¡ `« ∂ ~° ∞ Ê f~° O Ö’
<ÒHÍÜ«∂<åxH˜ _ç=∂O_£ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
JO`«~å˚fÜ«∞ +≤Ñ≤ÊOQ∑, HÀã¨ìÖò +≤Ñ≤ÊOQ∑, +≤Ñπ i¿Ñ~üû,
Ѷ≤+≤OQ∑ xiú+¨ì Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ HͺÑ≤ì"£ áÈ~°∞ìÅ∞, Ѩ~åº@Hõ~°OQÆO,
„H© _ » Å ∞ "≥ Ú ^Œ Å QÆ ∞ HÍ~° º Hõ Ö ÏáêÅ Jaè = $kú H ˜ =$kú H ˜
<ÒHÍ„â◊Ü«∂Å∞ ^ÀǨÏ^ŒO KÕã¨∞Î<åfl~Ú.
2011-12 <å\˜H˜ 100 q∞eÜ«∞<£@#∞flÅ ã¨~°∞‰õΩÅ#∞
~°"å}Ï KÕ¿ã ™ê=∞~å÷ºxH˜ ~åROÖ’x <ÒHÍ„â◊Ü«∂Å#∞Jaè=$kú
KÕ Ü « ∞ _®xH˜ PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò áÈ~ü ì _ç á ê~ü ì " ≥ ∞ O\ò „Ѩ } ÏoHõ
~°∂á⁄OkOzOk.
HÍH˜<å_» ÅOQÆ~°∞ ˆ~=Ù :
Wk ǨϟÑπ SÖÏO_£. nxÖ’ 17 H˜.g∞.ŠѨikèÖ’
qã¨ÎiOz L#fl ÅOQÆ~°∞ˆ~ѨÙ. „Ѩu ÜÕ∞\Ï 150 #∞O_ç 200
<ÒHõÅ∞ WHõ¯_»‰õΩ =™êÎ~Ú. 3,000 @#∞flÅ ™ê=∞~°÷ºO QÆÅ
^•^•Ñ¨Ù 100 ÃÑ^ŒÌ Ѩ_»=Å∞ D ˆ~=٠ѨikèÖ’ L<åfl~Ú.
„Ѩ~Ú"Õ@∞ =º‰õΩÎÅ Jnè#OÖ’ L#fl D Ѩ_»=Å∞ ã¨∞=∂~°∞
2,000 =∞OkH˜ Láêkè HõeÊã¨∞Î<åfl~Ú. F_»Å ~åHõáÈHõÅ ^•fi~å
WHõ¯_» 3,000 =∞Ok Láêkè á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞. 2009–10Ö’
WHõ¯_» #∞O_ç 4.79ÅHõΔÅ @#∞flÅ HÍ~Àæ ~°"å}Ï 2009
ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ [iyOk.
HÍH˜<å_» _ôÑπ "å@~ü áÈ~üì :
WHõ¯_» „ѨÉèí∞`«fiO Jaè=$kú Ѩiz# =¸_»∞ _ôÑπ "å@~ü
ɡ ~ ü Î Å #∞ 1999Ö’ „Ѩ ~ Ú"Õ \ © H õ i OKå~° ∞ . nxx 50
ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ "≥∞ã¨û~üû WO@ˆ~fl+¨#Öò
ã‘ áÈ~üì û eq∞>ˇ_£‰õΩ JѨÊyOKå~°∞.WO^Œ∞HÀã¨O "≥∞ã¨û~üû
HÍH˜<å_» ã‘áÈ~üì û eq∞>ˇ_£ (ÔHZãπÑ≤ZÖò) ¿Ñ~°∞`À „Ѩ`ÕºHõ
„áêÜ≥∂[Hõ "åǨÏHõO (ÃãÊ+¨Öò Ѩ~°Êãπ "≥Ç≤ÏHõÖò)#∞ U~åÊ@∞
56
KÕâß~°∞. D ˆ~=Ù ^•fi~å 2009–10Ö’ 62.80 ÅHõΔÅ @#∞flÅ
ã¨~°∞‰õΩÅ#∞ ~°"å}Ï KÕâß~°∞.
~°=fi áÈ~üì :
Wk `«∂~°∞ÊQÀ^•=i lÖÏ¡Ö’ LOk. ~°=fi ѨikèÖ’x
6 K«=Ú~°∞ iQÆ∞æÅ #∞O_ç P~ÚÖò#∞¿ãHõiOz, WHõ¯_» #∞O_ç
\ϺOHõ~°¡ ^•fi~å W`«~° áÈ~°∞ìʼnõΩ ~°"å}ÏKÕ™êÎ~°∞."≥∞ã¨û~üû
ÔH~Ú~üfl Z#s˚ (WO_çÜ«∂) eq∞>ˇ_£ WHõ¯_» ã≤OyÖò É’Üü∞
=¸iOQ∑ (ZaZO)#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤Ok. 2009–10Ö’ D
ˆ~=Ù #∞O_ç 9.56 ÅHõΔÅ@#∞flÅ =Ú_ç K«=Ú~°∞ ~°"å}ÏHÍQÍ,
2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ ~°∂.2.45 HÀ@¡ P^•Ü«∞O
á⁄OkOk.
QÆOQÆ=~°O ˆ~=Ù :
Wk qâßYѨ@flO F_»ˆ~=Ù‰õΩ J#∞|O^èŒ ˆ~=Ù. nxx
PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò „Ѩ É è í ∞ `« fi O Jaè = $kú KÕ ™ ÈÎ O k. „Ѩ ~ Ú"Õ @ ∞
ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO`À „ѨÉèí∞`«fiO nxx |ǨïàÏ~°úHõ „ѨÜ≥∂[# ˆ~=ÙQÍ
Jaè=$kú KÕÜ«∞`«ÅÃÑ\˜ìOk. WO^Œ∞ HÀã¨O QÆOQÆ=~°O áÈ~üì
eq∞>ˇ_£#∞ „Ѩ`ÕºHõ HõOÃÑhx xÜ«∞q∞OzOk. QÆOQÆ=~°Oˆ~=Ù#∞
Jxfl "å`å=~°}ÏʼnõΩ J#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ# ˆ~=ÙQÍ Jaè=$kú KÕ™êÎ~°∞.
21 g∞@~°¡ Ö’`«∞`À D ˆ~=Ù ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’<Õ Ö’`≥·#ˆ~=Ù
HÍ#∞Ok. Wk J`«ºO`« Ѩ~åº=~°}Ï#∞‰õÄÅ ~ˆ =ÙQ͉õÄ_® „Ѩãk≤ ú
K≥O^Œ∞`«∞O^Œx ÉèÏqã¨∞Î<åfl~°∞.
QÆOQÆ=~°O áÈ~üì "≥Ú^Œ\˜ ^Œâ◊Ö’x
=ÚMϺOâßÅ∞:
) 5 ɡ~°∞ÎÅ∞ (=Ú_ç W#∞=Ú‰õΩ 1, ÉÁQÆ∞æ‰õΩ, 1, W`«~°
á⁄_çã¨~°∞‰õΩÅ HÀã¨O 1,|Ǩïà◊ „ѨÜ≥∂[<åʼnõΩ 1,
[#~°ÖòHÍ~Àæ Hõ"£∞ áÈ~üì„HÍѶπì 1)
) `«fi~°QÍ MÏm KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ HÍ~Àæ ǨºO_ç¡OQ∑ ѨiHõ~åÅ∞
) „ѨѨOK« ™ê÷~Ú „Ѩ=∂}ÏÅ`À x~°fiǨÏ}Ï ™ê=∞~°÷ºO
) 29 ɡ~üÎÅ U~åÊ@∞‰õΩ =∂ã¨ì~ü áê¡<£
=∞zbѨ@flO ˆ~=Ù :
Wk Hõ$ëê‚ lÖÏ¡Ö’ LOk. 250 =∞`«ûºHÍ~° Ѩ_»=Å
HÀã¨O U~åÊ@∞ KÕã≤# Ѷ≤+≤OQ∑ Ǩ~°ƒ~ü. =∞zbѨ@flO ˆ~=Ù
P^èŒ∞xH©Hõ~°}‰õΩ "≥∞ã¨û~üû <Õ+¨#Öò +≤Ñπ _ç*ˇ·<£   sÃã~üû ÃãO@~ü,
qâßYѨ@flO ™ê^蕺™ê^蕺Šx"ÕkHõ#∞ ~°∂á⁄OkOzOk. ZÖò
  \˜ – ~åOÉÏÖò Hõ#ûÖˇìO\ò WO[h~üû eq∞>ˇ_£ =∞zbѨ@flO
=^ŒÌ ã¨~°∞‰õΩÅ ~°"å}Ï ™ê^蕺™ê^蕺ʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
x"ÕkHõ#∞ ã¨=∞iÊOzOk.
 =∞zbѨ @ flO ˆ ~ =Ù ^•fi~å 㨠O =`« û ~åxH˜ 0.5
q∞eÜ«∞<£ @#∞flÅ ÉÁQÆ∞æ ~°"å}Ï [~°∞QÆ∞`«∞O^Œx JOK«<å
"Õâß~°∞. nx`À áê@∞ 0.5 q∞eÜ«∞<£ @#∞flÅ ã≤"≥∞O\ò, W`«~°
ã¨~°∞‰õΩÅ∞, 0.2 @#∞flÅ PǨ~°^è•<åºÅ∞, 0.1 q∞eÜ«∞<£
@#∞flÅ Z~°∞=ÙÅ∞,Z~°∞=ÙÅ =Ú_çѨ^•~å÷Å∞, 1.0 q∞eÜ«∞<£
@#∞flÅ =Ú_ç W#∞=Ú, 0.5 q∞eÜ«∞<£ @#∞flÅ W`«~° ã¨~°∞‰õΩÅ
~°"å}Ï [~°∞QÆ∞`ÀOk.
Hõ$+¨‚Ѩ@flO ˆ~=Ù :
Wk <≥Å∂¡~°∞ lÖÏ¡Ö’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ǨÏi`« ˆHΔ„`« ˆ~=Ù.
nxx 1997Ö’ „Ѩ~Ú"Õ\ ©HõiOKå~°∞. |àÏ¡i – Ǩϟ¿ãÊ\ò
„áêO`«OÖ’ ÅaèOKÕ =Ú_ç W#∞=Ú#∞ Hõ$+¨‚ Ѩ@flO ˆ~=Ù ^•fi~å
ZQÆ ∞ =∞u KÕ ™ êÎ ~ ° ∞ . nxx 30 㨠O =`« û ~åÅáê@∞
x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ Hõ$+¨‚Ѩ@flO áÈ~üì HõOÃÑh eq∞>ˇ_£‰õΩ
aFZãπ\ ˜ „áêuѨkHõ# JѨÊyOKå~°∞.
x*ÏOѨ@flO ˆ~=Ù :
Wk QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’ LOk. WHõ¯_» 250‰õΩ ÃÑ·QÍ
=∞`«ûºHÍ~° Ѩ_»=Å∞ L<åfl~Ú. D ˆ~=Ù#∞ WO`« =~°‰õΩ "å}˜[º
J=ã¨~åʼnõΩ LѨÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O [~°QÆÖË^Œ∞. D ˆ~=Ù‰õΩ
ã¨g∞ѨOÖ’ QÆ∞O@∂~°∞,#ÖÁæO_» lÖÏ¡Ö’¡xã≤"≥∞O@∞ Ѩi„â◊=∞Å∞
<≥ÅH˘x L<åfl~Ú. ã≤"≥∞O@∞ ZQÆ∞=∞u^•~°∞Å „ѨÜ≥∂[<å~°÷O
WHõ¯_» PÖò "≥^Œ~üáÈ~üì#∞ „Ѩ~Ú"Õ@∞ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO`À WHõ¯_»
Jaè = $kú KÕ Ü « ∂ Åx „Ѩ É è í ∞ `« fi O x~° ‚ ~ ÚOzOk.
nxH˜ã¨O|OkèOz# "≥∞ã¨û~üû Ô~·\òû Hõ#ûÖˇìO\òû ™ê^è•™ê^蕺Å
x"ÕkHõ#∞ ~°∂á⁄OkOzOk.
Hõ=¸ºxˆH+¨#∞¡:
2010 [#=i <å\ ˜ H ˜ ~åROÖ’ 16,146
áÈ™êìѶ‘ã¨∞Å∞ L<åfl~Ú. g\˜Ö’ 104 ÃÇÏ_£ áÈ™êìѶ‘ã¨∞Å∞ HÍQÍ,
2,335 ã¨Éò áÈ™êìѶ‘ã¨∞Å∞, 31 ZH±û„\Ï _çáê~üì"≥∞O@Öò ã¨Éò
áÈ™êì Ñ ¶ ‘ ã ¨ ∞ Å∞, 13,676 „ÉÏOKü PѶ ‘ ã ¨ ∞ Å∞ L<åfl~Ú.
J^Õq^èŒOQÍ 149 >ˇe„QÍѶπ PѶ‘ã¨∞Å∞, 4,180 >ˇeáÈ<£
ZH±ÛùO*òÅ∞ L<åfl~Ú.
„\ÏÜü∞ x"ÕkHõ „ѨHÍ~°O 2009 _çÃãO|~ü <å\˜H˜
~åROÖ’ 438.94 ÅHõΔÅ >ˇeá¶È<£ Hõ<≥HõΔ#∞¡ L<åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’
24.55 ÅHõΔÅ∞ ÖϺO_£Öˇ·<£ Hõ<≥HõΔ#∞¡ HÍQÍ, 414.39 ÅHõΔÅ∞
"≥Úɡ·Öò Hõ<≥HõΔ#∞¡.
ÉϺOH˜OQ∑ :
2009 ÃãÃÑìO|~ü PY~°∞ <å\˜H˜ ~åROÖ’x Ã+_»∂ºÅ∞¤
ÉϺO‰õΩ HÍ~åºÅÜ«∂Å ã¨OYº 6,641 g\˜Ö’ ~åR „Ѩ[Å∞
57
2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ _çáêl\ò KÕã≤# "≥Ú`«ÎO~°∂.
2,21,651 HÀ@∞¡. ÉϺO‰õΩÅ∞ ~°∞}ÏÅ∞QÍ JO^Œ*Ëã≤Ok ~°∂.
2,24,549 HÀ@∞¡. P~üaS „Ѩ=∂}ÏÅ „ѨHÍ~°O Ѩ~°Ñ¨u,
_çáêl\òÅ x+¨ÊuÎ 60 âß`«O LO_®e. 2009 ÃãÃÑìO|~ü
z=i<å\˜H˜ 101.31 âß`«O LOk.
P~üaS „Ѩ=∂}ÏÅ „ѨHÍ~°O xHõ~°Ñ¨uÖ’ „áê^è•#º`å
~°OQÆ ~°∞}ÏÅ∞ 40 âß`«O LO_®eûOk HÍQÍ, =∞# ~åROÖ’
45.74 âß`åxH˜ (~°∂.98,104HÀ@¡‰õΩ) KÕ~°∞‰õΩ<åfl~Ú.
xHõ~°Ñ¨~°Ñ¨uÖ’ =º=™êÜ«∞ ~°OQÆ ~°∞}ÏÅ∞ 18 âß`«O LO_®e.
J~Ú`Õ "≥Ú`«ÎO =º=™êÜ«∞ ~°∞}ÏÅ∞ 22.60 âß`«O (~°∂.
48,480 HÀ@∞¡) L<åfl~Ú. xHõ~° ÉϺOH± Ѩ~°Ñ¨u (Z<£aã≤)Ö’
z#fl`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ WzÛ# ~°∞}ÏÅ∞ ~°∂. 21,494 HÀ@∞¡
(10.02 âß`«O) L<åfl~Ú. W`«~° „áê^è•#º`å ~°OQÍʼnõΩ WzÛ#
~° ∞ }ÏÅ "≥ Ú `« Î O ~° ∂ . 28,130 HÀ@∞¡ . Wq Z<£ a ã≤ Å
13.11âß`«O =~°‰õΩ LO\Ï~Ú.
Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆO :
~åR „ѨÉèí∞`«fi ã¨Oã¨÷ J~Ú# PO„^茄Ѩ^Õâò @∂i[O
_≥=ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ (ZÑ≤\ ˜_çã≤)x 1976Ö’ U~åÊ@∞
KÕâß~°∞. Ѩ~åº@Hõ ~°OQÍxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞
¿ã=Å∞, L`«Ê`«∞ÎÅ ã¨$+≤ìÃÑ· ˆHO„nHõiOK«_»O`À 1999–2000
ã¨O=`«û~°O #∞O_ç Ѩ~åº@Hõ~°OQÆO QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# =$kú
™êkè™ÈÎOk. ~åROÖ’x =O^Œ‰õΩ ÃÑ·QÍ Ñ¨~åº@Hõ ˆHO„^•ÅÖ’
ZÑ≤\ ˜_çã≤ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å#∞ Jaè=$kú KÕã≤Ok. 2008–09Ö’
73.79 ÅHõΔÅ¡ Ѩ~åº@‰õΩÅ`À ZÑ≤\ ˜_çã≤ "åi¬Hõ @~Àfl=~ü
~°∂.109 HÀ@∞¡ HÍQÍ, 2009–10 <å\˜H˜ 77.48 ÅHõΔÅ
Ѩ~åº@‰õΩÅ`À ~°∂. 117.00 HÀ@¡‰õΩ KÕ~°∞‰õΩOk.
WHÀ @∂i[O, cKü @∂i[O, „‰õÄ~Ú*ò @∂i[O
=O\˜ #∂`«# Ѩ~åº@Hõ L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_®xH˜
ZÑ≤\ ˜_çã≤ `«# Ü«∞`åflÅ#∞ H˘#™êy™ÈÎOk. 2008-09Ö’
WHÀ@∂i[O H˜O^Œ P~°∞ #∂`«# WHÀ @∂i[O ˆHO„^•Å#∞
Jaè=$kú KÕâß~°∞. Ѩ\ ˜ìã‘=∞, QÀ^•=i #kÃÑ· áêÑ≤H˘O_»Å‰õΩ
„áê~°OaèOz# i=~ü „‰õÄ~Ú*ò @∂i[O J#uHÍÅOÖ’<Õ
„áêK«∞~°ºO á⁄OkOk.
„Ѩ ã ¨ ∞ Î ` « O PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò @∂i[O _≥ = ÅÑπ " ≥ ∞ O\ò
HÍ~˘Êˆ~+¨<£ ~åROÖ’x =ÚYº"≥∞ÿ# „Ѩ^ÕâßÅÖ’ 55 Ǩϟ@à◊¡#∞
x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. ~åRO ֒Ѩe, "≥Å∞Ѩe =ÚYº"≥∞ÿ# Ѩ~åº@Hõ
ˆHO„^•Å#∞ HõÅ∞ѨÙ`«∂ 144 |ã¨∞ûÅ#∞ #_»∞ѨÙ`ÀOk. ™œO_£
  Öˇ·\ò ëÈÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. i=~ü   ÖËH± „‰õÄ~Ú*ò @∂i[O
J<Õ HõÅ#∞ "åã¨Î=O KÕã¨∂Î 117 Ѩ_»=Å#∞ #_»∞ѨÙ`ÀOk.
~åROÖ’ „ѨѨOK«„âı}˜ Ѩ~åº@Hõ ~°OQÍxfl Jaè=$kúÃÑ· ZÑ≤\ ˜_çã≤ Kåi„`« H õ „Ѩ ^ Õ â ßÅ#∞ Hõ = ~ü KÕ ã ¨ ∂ Î J<Õ H õ á꺈 H rÅ#∞
„áê^äŒq∞Hõ ^Œ$+≤ìx ˆHO„nHõiOzOk. Ѩ~åº@Hõ Jaè=$kú ã¨Oã¨÷ „ѨHõ\ ˜OzOk. 144 P^èŒ∞xHõ `«~°Ç¨ |ã¨∞ûÅ#∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk.
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl q^èŒOQÍ =sæHõiOK«=K«∞Û. Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆOÖ’ #∂`«# „>ˇO_£#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ_»∞`«∂ ^Õâ◊OÖ’<Õ
) Ѩ~åº@Hõ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å Jaè=$kú "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ Ñ¨~åº@‰õΩÅ HÀã¨O "ÀÖ’fi |ã¨∞ûÅ#∞
) Ǩϟ@à◊√¡   ˆH@iOQ∑ Ü«¸x@∞¡ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ìOk. Ѩ~åº@HÍaè=$kú U*ˇO@¡ ^•fi~å ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£,
) ÔQ·_≥_£   á꺈Hr @∂~°∞¡ ɡOQÆ∞à◊¥~°∞, K≥<≥·fl,HÀÖòHõ`åÅÖ’ i[ˆ~fi+¨<£ ˆHO„^•Å#∞
) b[~ü „‰õÄ~Ú*ˇãπ   ÃÑ¡[~ü É’\˜OQ∑ x~° fi Ç≤ Ï ™ÈÎ O k. „Ѩ ^ è • # @∂~ü PѨ ˆ ~ @~° ¡ ` À ZÑ≤ \ ˜ _ ç ã ≤
) ™œO_£   Öˇ·\ò ëÈÅ∞ =ӺǨ`«‡HõOQÍ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO <≥ÅH˘Å∞ʉõΩOk. g\˜ ^•fi~å
WHÀ @∂i[O: ^ŒH˜Δ} ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’x „Ѩ^è•# Ѩ~åº@Hõ ˆHO„^•Öˇ·# K≥<≥·fl,
ɡOQÆ∞à◊¥~°∞, +≤s¤, u~°∞Ѩu, QÀ"å „áêO`åʼnõΩ |ã¨∞ûÅ∞
ZÑ≤\ ˜_çã≤ W\©=Å HÍÅOÖ’ ÃÇÏi>Ë*ò, Ñ≤e„y"Õ∞*ò,
#_»∞ѨÙ`ÀOk.
WHÀ @∂i[O =O\˜ Ѩ~åº@Hõ ~°OQÍxH˜ ã¨O|OkèOz# #∂`«#
~°OQÍÖÖ’¡H˜ „Ѩ"ÕtOzOk. ǨÏi`« Ǩϟ@Öò K≥~Ú<£ :
=$kú : ZÑ≤ \ ˜ _ ç ã ≤ =ÚYº"≥ ∞ ÿ # Ѩ ~ åº@Hõ ˆ H O„^•Å L#fl
„áêO`åÅÖ’ 'ǨÏi`« Ǩϟ@Öò K≥~Ú<£—#∞ Jaè=$kú ѨizOk.
QÆ`« H˘kÌã¨O=`«û~åÅ∞QÍ ZÑ≤\ ˜_çã≤ Ѩ~åº@‰õΩÅ~åHõ,
ZÑ≤ \ ˜ _ ç ã ≤ Ǩ Ï Ÿ@à◊ ¡ x flO\˜ Ö ’ Ô ~ ™êì Ô ~ O\ò , Zã≤ , <å<£ Zã≤
P^•Ü«∂ÅÖ’ „Hõ=∞|^Œú"≥∞ÿ# =$kúx ™êkè™ÈÎOk. Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆ
™œHõ~åºÅ#∞ HõeÊ™ÈÎOk. „Ѩ^è•# „áêO`åÅÖ’ ã≤fiq∞‡OQ∑ ѨÓÖò
Jaè=$kú „áÈ`åûǨÏOÃÑ· „ѨÉèí∞`«fiO „Ѩ`ÕºHõ „â◊^Œú K«∂Ñ≤OK«_»O,
™œHõ~åºÅ#∞ ‰õÄ_® HõeÊ™ÈÎOk. L`«Î=∞"≥∞ÿ# PÜ«Úˆ~fi^Œ
q[<£ 2020Å =ÖË¡ Wk ™ê^茺=∞=Ù`ÀOk. „ѨÉèí∞`«fi q^è•<åxH˜
zH˜`«û#OkOKÕ ˆH~°à◊‰õΩ K≥Ok# âßOuyi PÜ«Úˆ~fikH± H˜¡xH±`À
J#∞QÆ∞}OQÍ ZÑ≤\ ˜_çã≤ Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å
ZÑ≤\ ˜_çã≤ =ӺǨ`«‡Hõ U~åÊ@¡#∞ Hõey LOk.
Jaè=$kú `«^•fi~å #∂`«# Ѩ~åº@Hõ~°OQÆ L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ Jaè=$kú
KÕ Ü « ∞ _» O , Ѩ ~ åº@Hõ ˆ H O„^•Å#∞ q[Ü« ∞ =O`« O QÍ Ç¨ÏŸ@à◊√¡, i™ê~°∞ìÅ∞ L#fl =ÚYº"≥∞ÿ# „Ѩ^ÕâßÅ∞ :
x~°fiÇ≤ÏOK«_»OÃÑ· ˆHO„nHõi™ÈÎOk. QÆ`« S^Œ∞ ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, q[Ü«∞"å_», qâßYѨ@flO,[OyÖòɡÖòû,
~å¢ëêì x fl 㨠O ^Œ i ≈㨠∞ Î # fl Ѩ ~ åº@‰õ Ω Å ã¨ O Yº, ZÑ≤ \ ˜ _ ç ã ≤ J~°‰õΩÖ’Ü«∞, ~°∞+≤H˘O_», ÉÏã¨~°, Éèí„^•K«ÅO,=~°OQÆÖò,
P^•Ü«∂xfl >Ë|∞Öò 7.2Ö’ K«∂_»=K«∞Û. u~°Ñ¨u, Ǩiûb Ç≤ÏÖòû, ‰õΩѨÊO, Ü«∂^ŒyiQÆ∞@ì, Hõ~°∂flÅ∞,
^•fi~°HÍ u~°∞=∞Å, Nâ‹·ÅO, <åQÍ~°∞˚#™êQÆ~ü. kO_çÅÖ’
>Ë|∞Öò 7.2 #∂`«# Ǩϟ@à◊√¡ xi‡OKå~°∞.
Ѩ~åº@‰õΩÅ ã¨OYº, P^•Ü«∞O ^•i"≥O|_ç ™œHõ~åºÅ∞ :
ã¨O=`«û~°O Ѩ~åº@‰õΩÅ ã¨OYº P^•Ü«∞O *ÏfÜ«∞ ~°Ç¨Ï^•~°∞ÅÃÑ· „Ѩܫ∂}˜OKÕ"åiH˜ L`«Î=∞
(ÅHõÖΔ ’¡) (~°∂.HÀ@¡Ö’¡) ™œHõ~åºÅ∞ HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ ZÑ≤\ ˜_çã≤ ~°Ç¨Ï^•~°∞Å "≥O|_ç
2004–05 24.96 59.18
2005–06 43.83 76.46 ã¨∂~庿Ñ@, JÅOHÍ<£Ñ¨e¡, „Ѩ*Ï˝Ñ¨Ó~ü, ÖËáêH˜Δ, NHÍà◊ǨÏã≤Î,
2006–07 53.54 89.50 HÍ=∂Ô~_ç¤, NH͉õΩà◊O, WKåÛùѨÙ~°OÖÖ’ Ǩϟ@à◊√¡ xi‡OzOk.
2007-08 62.47 100.89 "å@~ü Ñ‘¡\ò :
2008-09 73.79 109.00
2009-10 77.48 117.00 ~åROÖ’ ÃÑ^ŒÌ ã¨OYºÖ’ L#fl [ÖÏâ◊Ü«∂Å∞,#^Œ∞ÅÖ’
ZÑ≤\ ˜_çã≤ ÖËH±   i=~ü @∂i*Ïxfl Jaè=$kú KÕ™ÈÎOk.
=¸ÅO : @∂i[O _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£
ÃÇ· Ï ^Œ ~ åÉÏ^£ Ö ’x Ǩ ï ¿ãû<£ ™êQÆ ~ ° ¡ Ö ’ ZO@~ü > ˇ ÿ < £ " ≥ ∞ O\ò
ZÑ≤\˜_çã≤ @∂~ü á꺈HrÅ∞: „‰õÄ~Ú*òÅ#∞ #_»∞ѨÙ`ÀOk. Éèíw~°kè, ÉèÏQÆ=∞u, Mˇ·~°∞hfl™ê,
„Ѩܫ∂}Ïxfl W|ƒO^Œ∞Å∞ ÖˉõΩO_®, ™œHõ~°º=O`«OQÍ `«k`«~°Ñ¨_»=ÅÖ’ qǨÏiã¨∂ΠǨï¿ãû<£ ™êQÆ~°¡ Ö’x l„ÉÏÅì~ü
KÕÜ«∞_®xH˜ ZÑ≤\ ˜_çã≤ ~åROÖ’x, ~å¢ëêìxH˜ "≥ÅѨŠL#fl tÅÃÑ· L#fl |∞^Œ ∞ ú x q„QÆ Ç ¨  xfl Ju 㨠g ∞Ѩ O #∞O_ç
J<ÕHõ ѨÙ}ºˆHΔ„`åÅ∞, Ѩ~°fi`« „áêO`åÅ∞,ã¨=Ú„^Œ f~° „áêO`åÅ∞, ã¨O^Œi≈OK«=K«∞Û. D Ѩ_»=Ö’¡ q<À^Œ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ ‰õÄ_®

58
x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞.ZÑ≤\ ˜_çã≤ P^èŒfi~°ºOÖ’ "≥Ú`«ÎO 117 Ѩ_»=Å∞
L<åfl~Ú.
áê~åÃã~ÚeOQ∑ :
Ǩï¿ãû<£™êQÆ~ü áê~åÃã~ÚeOQ∑KÕÜ«∞_»O =∞~°záÈÖËx
J#∞Éèí∂ux HõÅQÆ*Ëã¨∞ÎOk. J^Õq^èŒOQÍ ZÑ≤\ ˜_çã≤ g∞~åÅO
K≥~°∞=Ù, ^Œ∞~°æO K≥~°∞=Ù, <åQÍ~°∞˚#™êQÆ~ü, <≥Å∂¡~°∞, Nâ‹·ÅO,
q[Ü«∞"å_», qâßYѨ@flO, HõsO#QÆ~üÅÖ’ ‰õÄ_® ZÑ≤\ ˜_çã≤
áê~å Ãã~ÚeOQ∑ ™œHõ~°ºO HõeÊ™ÈÎOk.
#n „Ѩܫ∂}O :
Ѩ~åº@Hõ~°OQÆOÖ’ #∂`«# L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ Jaè=$kú
KÕÜ«∂Å<Õ =ӺǨÏOÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ZÑ≤\ ˜_çã≤ 2006–07Ö’#n
„Ѩ Ü « ∂ }ÏÅ#∞ „Ѩ " Õ â ◊ à Ñ\˜ ì O k.~åR "åºÑ¨ Î O QÍ J`« º O`«
„áêK«∞~°ºO á⁄Ok# QÀ^•=i#kÃÑ· Ѩ\ ˜ìã‘=∞, ¿Ñ~°O\ÏÅѨe¡
=∞^茺 #n „Ѩܫ∂}Ïxfl ZÑ≤\ ˜_çã≤ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. 2006–07Ö’
ã¨∞=∂~°∞ Ô~O_»∞ ÅHõΔÅ =∞Ok Ѩ~åº@‰õΩÅ∞ D ™œHõ~åºxfl
LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. ZÑ≤\ ˜_çã≤ „ѨÜ≥∂QÆO q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ#
`«~°∞"å`« ѨÅ∞„Ѩ~Ú"Õ@∞ ã¨Oã¨÷Å∞ ‰õÄ_® W^Õq^èŒ"≥∞ÿ# Ѩ_»=
„Ѩܫ∂}ÏÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~Ú. <åÅ∞QÆ∞ QÆO@Å „Ѩܫ∂}O
XHõ~å„u QÀ^•=i f~å# L#fl H˘Å∂¡~°∞ =^ŒÌ Éèíã¨`À D
Ü« ∂ „`« Ѩ _ » = „Ѩ Ü « ∂ }OÖ’x J™ê^è • ~° } J#∞Éè í ∂ ux
JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk. D „Ѩܫ∂}ÏxH˜ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl _ç=∂O_£#∞
^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx 120 ã‘@¡ Ѩ_»=#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
Wà◊¡Ñ¨_»=Å∞ (ǨÏ∫ãπÉ’\òû) :
ˆH~°à◊Ö’ #n „Ѩܫ∂}Ïxfl `«ÅÑ≤OKÕ q^èŒOQÍ ZÑ≤\ ˜_çã≤
~åROÖ’ ‰õ Ä _® S^Œ ∞ Z~Ú~ü Hõ O _ç + ¨ < £ ¤ Ǩ Ï ∫ãπ É ’@¡ # ∞
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ìOk. g\˜Ö’ Ô~O_»∞ ɡ_£~°∂=ÚÅ∞, Ѩ_»= „Ѩܫ∂}O
^•fi~å QÀ^•=i #k, `« ∂ ~° ∞ ÊHõ # ∞=∞Å JO^•Å#∞
P™êfikOKÕO^Œ∞‰õΩ XHõ _≥H± LO\Ï~Ú.
™œO_£   Öˇ·\ò ëÈÅ∞ :
Ѩ ~ åº@‰õ Ω Å‰õ Ω Kåi„`« H õ , ™êO㨠¯ $uHõ "å~° ã ¨ ` « fi
㨠O Ѩ ^ Œ Å QÆ ∞ iOz `≥ e Ü« ∞ *Ë ¿ ãO^Œ ∞ ‰õ Ω ZÑ≤ \ ˜ _ ç ã ≤
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£Ö’x QÀÖÁ¯O_» HÀ@, u~°∞Ѩu ã¨g∞ѨOÖ’x
K«O„^Œyi HÀ@Ö’ ™œO_£   Öˇ·\òëÈÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤Ok.
D Ô~O_»∞ |Ǩïà◊ „áêK«∞~°ºO á⁄O^Œ_»O`À J=∞~å=uÖ’x
WO@~ü„Ñ≤>Ë+¨<£ ˆHO„^ŒOÖ’ =∞bì g∞_çÜ«∂ ëÈ#∞ ZÑ≤\ ˜_çã≤
Jaè=$kú KÕ™ÈÎOk.
59
ˆHO„nHõ$`« „áêO`åÅ∞ :
=¸_»∞ „áê^äŒq∞Hõ Ѩ~åº@Hõ ˆHO„^•Öˇ·# ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£,
qâßYѨ@flO u~°∞ѨuÅ Jaè=$kúÃÑ· ˆHO„nHõiOz# ZÑ≤\ ˜_çã≤
g\˜H˜ `À_»∞ =~°OQÆÖò, Hõ~°∂flÅ∞, q[Ü«∞"å_»ÅÃÑ· ‰õÄ_®
ˆHO„nHõiOKåÅx x~°‚~ÚOzOk.
=∞øeHõ =ã¨`«∞Å#∞ ã¨$+≤ìOK«_»O, |Ö’¿Ñ`«O KÕÜ«∞_»O
^•fi~å kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl Ѩ~åº@Hõ ã¨~°∂¯ º@¡#∞ Jaè=$kú
ѨizOk.
WHÀ @∂i[O Jaè=$kú :
~åROÖ’x WHÀ@∂i[O ˆHO„^•Å#∞ QÆ∞iÎOK«_®xH˜
ZÑ≤\ ˜_çã≤ K«~°ºÅ∞ KÕѨ\ ˜ìOk. W\©=ÅHÍÅOÖ’ ã¨Oã¨÷ J<ÕHõ
„Ѩ^ÕâßÅÖ’ Ѩ~åº@Hõ ™œHõ~åºÅ#∞ P^èŒ∞hHõiOz, Jaè=$kú
ѨizOk. JO`ÕH͉õΩO_® ɡÅ∂O QÆ∞ǨÏÅ∞, ÉÁ„~å QÆ∞ǨÏÅ∞
[OyÖò ɡÖòû, ^Œ∞~°æO K≥~°∞=Ù, ZuÎáÈ`«Å [Åáê`«O, Éèí"åh
#n nq =O\˜ „Ѩ^ÕâßÅÖ’ WHÀ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ q[Ü«∞=O`«OQÍ
J=∞Å∞KÕã≤Ok.
Hõ=¸ºx\© P^è•i`« WHÀ @∂i[O :
Ѩ ~ åº@Hõ ~° O QÆ O Ö’ <Õ _ » ∞ „Ѩ Ñ ¨ O K« " åºÑ¨ Î O QÍ
=∂~°∞"≥∂QÆ∞`«∞#fl Ѩ^ŒO WHÀ @∂i[O. PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ „ѨHõ$u
„Ѩ™êkOz# J<ÕHõ H˘O_»Å∞, `«∂~°∞Ê Hõ#∞=∞Å Ö’Ü«∞Å∞,
q™êÎ~°"≥∞ÿ# ã¨=Ú„^Œf~°O, x`«ºO ѨK«Û^Œ#O`À Hõà◊Hõà◊ÖÏ_Õ
J_»=ÙÅ∞ Z<Àfl L<åfl~Ú. Ѩ~åº@‰õΩÅ HÀã¨O =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞,
™œHõ ~ åºÅ∞ Hõ e ÊOK« _ » O `À áê@∞ „Ѩ H õ $ u ™œO^Œ ~ åºxfl,
Ѩ ~ åº=~° } Ïxfl HÍáê_Õ K« ~ ° º Å∞ ‰õ Ä _® KÕ Ñ ¨ @ ì _ » O
[~°∞QÆ∞`«∞`ÀOk.
Hõ=¸ºx\© á¶êÔ~ãπì "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO [OyÖò "åH±û,á¶êÔ~ãπì i„\©\òû, "≥·Öò¤Öˇ·Ñ¶π
@∂i[O, |~ü¤ "åzOQ∑, „>ˇH˜¯OQ∑ʼnõΩ J=HÍâßÅ∞ HõeÊOK«_»O
^•fi~å PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO J@gâßY`À HõÅã≤ Hõ=¸ºx\©
P^è•i`« WHÀ @∂i[O#∞ „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk.
WHÀ @∂i[O Jaè=$kúH˜ KÕѨ\˜ì# K«~°ºÅ∞:
PO„^茄Ѩ^Õâò J@gâßY, =#ã¨O~°HõΔ} ã¨q∞`«∞Å
ã¨=∞#fiÜ«∞O`À ZÑ≤\ ˜_çã≤ 8 WHÀ @∂i[O ˆHO„^•Å#∞
QÆ∞iÎOzOk. Jq :
1. =∂ˆ~_»∞q∞e¡(`«∂~°∞ÊQÀ^•=i lÖÏ¡),
2. <ÕÅѨ@∞ì (<≥Å∂¡~°∞ lÖÏ¡),
3. =∂=∞O_»∂~ü (z`«∂Î~°∞ lÖÏ¡),
4. `«ÅHÀ# (z`«∂Î~°∞ lÖÏ¡),
 5. #xflÜ«∂Öò (z`«∂Î~°∞ lÖÏ¡), @~Àfl=~ü`À PO„^茄Ѩ^Õâò 64.5 âß`«O =$kú ™êkèOzOk.
6. ÉÏÅѨe¡ (Hõ_»Ñ¨ lÖÏ¡), 2005–06Ö’ S\˜ ~°OQÆO *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ 36 âß`«O
7. ZuÎáÈ`«Å (QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡), =$kèú ™êkèOK«QÍ. ~°∂.12,521HÀ@¡ ZQÆ∞=∞`«∞Å`À ~åROÖ’
8. HõOÉÏÅH˘O_» (qâßYѨ@flO lÖÏ¡) 51 âß`« O =$kú ™êkè O K« Q Í, ~° ∂ . 12,521 HÀ@¡
WHÀ @∂i[O á꺈HrÖ’ "≥·Öò¤Å∂Ѷπ @∂i[O, [OyÖò ZQÆ∞=∞`«∞Å`À ~åROÖ’ 51 âß`«O =$kúˆ~@∞ ™êkèOzOk.
¿ãìãπ "≥Ú^ŒÅ∞QÆ∞#q LO\Ï~Ú. Ѩ~åº@Hõ ˆHO„^•xH˜ "≥o¡ 2006–07Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò ~°∂. 18.582 HÀ@¡ qÅ∞"≥·#
~å=_®xH˜ ZÑ≤\ ˜_çã≤ ~°"å}Ï ™œHõ~°ºO HõeÊã¨∞ÎOk. =ã¨u, ZQÆ∞=∞`«∞Å`À *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ <åÅ∞QÀ ™ê÷#OÖ’ xezOk.
ɡ_£ ¿ã=Å∞, PǨ~°O "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ¿ã=Å#∞ =#ã¨O~°HõΔ} P ÜÕ∞_®k JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°O`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë 48.4
ã¨q∞`«∞Å∞ JO^Œ*Ë™êÎ~Ú. Hõ=¸ºx\© á¶êÔ~ãπì"Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò âß`«O =$kèúˆ~@∞ ™êkèOzOk. P ã¨O=`«û~°O *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú
(ã≤ZѶπZO) HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ PO„^茄Ѩ^Õâò J@g âßY =∞øeHõ ã¨QÆ@∞ =$kúˆ~@∞ 32 âß`«O #"≥∂^Œ~ÚOk. 2008–09Ö’
=ã¨`«∞Å∞ U~åÊ@∞ KÕã¨∞ÎOk. 13.7 âß`«O ^Õâ◊"åºÑ¨ÎOQÍ S\˜ ~°OQÆO =$kú #"≥∂^Œ∞
W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr : KÕã¨∞‰õΩO>Ë ~åROÖ’ 20 âß`«O =$kúx #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩ#flk.
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO ~å¢ëêìxfl q*Ï˝# ã¨=∂[OQÍ
=∂~åÛÅx HÀ~°∞‰õΩO\’Ok. W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr ^•fi~å
W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr =$kú
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =ã¨∞Î#fl „ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ ~åR „Ѩ[ÅO^ŒiH©, ã¨O=`«û~°O ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ L^ÀºQÆ∞Å∞
„Ѩ ` Õ º H˜ O z „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ x=ã≤ ã ¨ ∞ Î # fl "åiH© , (~°∂.HÀ@¡Ö’)
^•i„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl"åiH˜ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `Õ"åÅ#fl^Õ 1997–98 284 8700
„ѨÉèí∞`«fiO ^èպܫ∞O. W#Êùˆ~‡+¨<£   Hõ=¸ºxˆH+¨<£ >ˇHÍflÅr 1998–99 574 12,000
(Sã≤\ ˜) ÃÑ@∞ì|_»∞ʼnõΩ `«∞k QÆ=∞ºOQÍ xÅ"åÅx, ã¨=∂Kå~° 1999–00 1,059 25,500
Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’ H©ÅHõ áê„`«^•~°∞xQÍ LO_®Åx Pt™ÈÎOk. 2000–01 1,917 48,700
S\˜ ~°OQÍxfl XHõ „Ѩ^è•# „QÀ`ü WO[<£QÍ QÆ∞iÎOz# 2002–03 2,907 48,700
~åR „ѨÉèí∞`«fiO ~åROÖ’ S\˜/S\˜ P^è•i`« ã¨Oã¨÷Å ™ê÷Ѩ#‰õΩ 2003–04 5,025 85,945
J<ÕHõ ™œHõ~åºÅ∞ HõeÊ™ÈÎOk. 2004–05 8,270 1,26,920
S\˜ ~°OQÆO Ѩxf~°∞ : 2005–06 12,521 1,51,789
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO ~å¢ëêìxfl q*Ï˝# ã¨Ç¨Ï[OQÍ 2006–07 18,582 1,87,450
fiÛk^ÕÌO^Œ∞‰õΩ ã¨~°fiq^è•ÖÏ Hõ$+≤ KÕã≤Ok. WO^Œ∞HÀã¨O 2007–08 26,122 2,39,000
W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr ^•fi~å JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =zÛ# Jxfl 2008–09 32,509 2,51,786
„ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ „Ѩu áœ~°∞xH˜, „Ѩ`ÕºH˜Oz „QÍg∞} „áêO`åÅ =¸ÅO : ™êѶ π ì " Õ ~ ü >ˇ H ÍflÅr =~ü ¯ û PѶ π WO_ç Ü « ∂ ,
„Ѩ[ʼnõΩ JOkOKåÅ<Õ ÅHõΔ ºO`À K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩO\’Ok. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£
2008–09 ã¨O=`«û~°OÖ’ ~°∂.32,509 HÀ@¡ qÅ∞"≥·#
™êѶπì"Õ~ü ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å ~åRO ^Õâ◊OÖ’ 4= 1997– 2007 =∞^茺 S\˜~°OQÍÅÖ’ 1,87,450
™ê÷#OÖ’ xezOk. ™êѶπì"Õ~ü ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ 2008–09Ö’ =∞OkH˜ L^ÀºQÍ=HÍâßÅ∞ HõeÊOK«QÍ 1,01,505 L^ÀºQÍÅ∞
ZQÆ∞=∞`«∞Å =$kú ˆ~@∞ 24.5âß`«O. Wk *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ 2004–05 #∞O_ç 2006–07 =∞^茺 =¸_»∞ ã¨O=`«û~åÅ
20.65 âß`« O =∂„`« " Õ ∞ . 2008-09Ö’ D ~° O QÆ O Ö’ HÍÅOÖ’<Õ ã¨$+≤ìOK«|_®¤~Ú. 1997 #∞O_ç 2007 =~°‰õΩ
2,51,786 =∞OkH˜ Láêkè Åaèã¨∞Î#flk. *ÏfÜ«∞ S\˜ S^Õà◊¡ HÍÅOÖ’ ~°∂. 8,001 HÀ@¡qÅ∞"≥·# ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞
ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ ~å„+¨ìO 15âß`«O "å\Ï P„Hõq∞OzOk. ~å„+¨ì ~åROÖ’H˜ ~åQÍ, 2004–05 #∞O_ç 2006–07 =∞^茺
"≥Ú`«ÎO ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ 52.09âß`«O S\˜ ~°OQÆO P„Hõq∞OzOk. =¸_Õà◊¡ HÍÅOÖ’<Õ ~°∂. 4,468 HÀ@¡ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ =KåÛ~Ú.
S\˜ ~°OQÆO 2004–05Ö’ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ 34 2006–07Ö’ ~°∂. 18,582 HÀ@¡ qÅ∞"≥·# S\˜ ZQÆ∞=∞`«∞Å∞
âß`«O =$kúˆ~@∞ ™êkèOK«QÍ, ~°∂. 8,270 HÀ@¡ ZQÆ∞=∞u [iQÍ~Ú. Wq ~åRO #∞O_ç [iy# "≥Ú`«ÎO ZQÆ∞=∞`«∞Å∞

60
~°∂. 35,672 HÀ@¡Ö’ 52.09 âß`«O. 2008–09Ö’ ~åRO
#∞Oz ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ ^•^•Ñ¨Ù ~°∂.31,470 HÀ@¡ ™ê÷~ÚH˜
KÕ~å~Ú. "≥Ú`«ÎO WO_çÜ«∂ #∞O_ç ZQÆ∞=∞`«∞Å ^•fi~å =ã¨Î#fl
P^•Ü«∞OÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò #∞O_ç 15.42 âß`«O P^•Ü«∞O
=ã¨∞Î#flk. S\˜ ~°OQÆOÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò <åÅ∞QÀ ™ê÷#OÖ’ LOk.
~åROÖ’ „Ѩ^è•# S\˜ HõOÃÑhÅ∞ :
QÆ`« =¸_»∞ ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ „ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ_»∞`«∞#fl
ÃÑ@∞ì|_ç^•~°∞Å J#∞‰õÄÅ K«~°ºÅ ^•fi~å S\˜~°OQÆOÖ’<Õ J<ÕHõ
|Ǩïà◊*Ïu ã¨Oã¨÷Å∞, ^Õâ◊OÖ’x „Ѩ^è•# S\˜ ã¨Oã¨÷Å∞~åROÖ’
`«=∞ ã¨Oã¨÷Å#∞ U~åÊ@∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ =ÚO^Œ∞‰õΩ =ã¨∞Î<åfl~Ú.
W<ÀÊùã≤ãπ, "≥∞ÿ„HÀ™êѶπì, \˜ã≤Zãπ, q„áÈ, *ˇ<£áêH±ì, X~åH˜Öò, _≥Öò,
Ü«ÚaZãπ, ã‘"≥∞<£û, ™È<å\Ï, Ѩ\ ˜fl, Ü«Úxã≤ãπ, Hõ#fis˚ãπ,
QÆ∂QÆ∞Öò =O\˜ ã¨Oã¨÷Å∞ `«=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£Ö’
qã¨ÎiOKå~Ú.
Láêkè:
2008–09 <å\˜H˜ ~åROÖ’ S\©~°OQÆ L^ÀºQÆ∞Å∞
2,51,786 =∞OkH˜ KÕ~å~°∞. ^Õâ◊OÖ’ S\˜/S\˜DZãπ ~°OQÆ
L^ÀºQÆ∞Å∞ 22,00,000 =∞Ok L<åfl~°∞. WO^Œ∞Ö’ ~åR"å\Ï
11.44 âß`«O.
=∂#= =#~°∞Å Ja=$kú:
[=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^•Å∞ (*ˇÔHã≤Å∞):
D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2004Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. [=ǨÏ~ü
q*Ï˝# ˆHO„^•Å#∞ =∂#= =#~°∞Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ\ ˜ì# J#∞Ѩ=∂# K«~°ºQÍ Jaè=i‚OK«=K«∞Û.
D HÍ~°º„Hõ=∂xfl S\˜   ã≤ _çáê~üì"≥∞O\ò Jnè#OÖ’x
Wxã≤ì@∂º\ò PѶπ ZÅ„HÍìxH± QÆ=Ô~fl<£û (SSl) #_»∞ѨÙ`«∞Ok.
*ˇÔHã≤Å =ÚMϺâßÅ∞ :
ã¨Ô~·# <≥·Ñ¨Ù}ϺÅ∞ JOkOK«_»O ^•fi~å q^•º <å}º`«#∞
"≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°z, z=i ã¨O=`«û~°O K«^Œ∞=Ù`«∞#fl WO[hiOQ∑
„QÍ_»∞ºÜÕ∞@¡‰õΩ Láêkè J=HÍâßÅ∞ HõeÊOK«_»O *ˇÔHã≤ ÅHõΔ ºO.
L#fl`« q^Œº„Ѩ=∂}ÏÅ#∞ ÃÑOK«_®xH˜ ~åR "åºÑ¨ÎOQÍ
Jxfl „Ѩ=ÚY WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÖ’¡ [=ǨÏ~ü q*Ï˝#
ˆHO„^•Å#∞U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. [=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^ŒO L#fl
HõàÏâßʼnõΩ â◊H˜Î=O`«"≥∞ÿ# ã¨~°fi~ü, 50 HõOѨӺ@~°¡`À ã¨Ç¨
~°∂. 25 ÅHõΔÅ qÅ∞"≥·# HõOѨӺ@~ü ÖϺÉò#∞U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~°∞.
[=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^•ÅÖ’„Ѩu S^Œ∞QÆ∞~°∞ q^•º~°∞÷ʼnõΩ
XHõ "≥∞O@~ü#∞ U~åÊ@∞KÕã≤ qaè#fl ™êOˆHuHõ<≥·Ñ¨Ù}ϺÅ∞, ™êÑπì
ã≤¯Öòû, „áê*ˇH±ì "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò,Hõ=¸ºxˆH+¨<£ ã≤¯ÖòûÖ’ tHõΔ}
61
W™êÎ~°∞.P q^èŒOQÍ *Ô̌Hã≤Å∞ Ѩi„â◊=∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# JOâßÅÖ’
tHõΔ} WzÛ =∂#= #=~°∞Å#∞ JO^Œ*Ë™êÎ~Ú. Wk q^•º~°∞÷Å
áê~î°º„Ѩ}ÏoHõ‰õΩ, Ѩi„â◊=∞‰õΩ HÍ=Åã≤# <≥·Ñ¨Ù}ϺʼnõΩ =∞^茺
L#fl =º`庙êxfl K≥iÑ≤"Õã¨∞ÎOk. [=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^Œ
q^•º~°∞÷Å∞ qâı¡+¨}, _ç*ˇ·<£, Jaè=$kú, J=ã¨~°"≥∞ÿ# S\˜
JÑ≤¡ˆH+¨#¡ J=∞Å∞‰õΩ ã¨O|OkèOz 70 „ѨÉèí∞`«fi âßYÅÖ’
¿ã=ÅOkã¨∞Î<åfl~°∞. "å~°∞ q^•º~°∞÷Å∞QÍ<Õ x[ rq`åxH˜
ã¨O|OkèOz# \©"£∞=~ü¯ >ˇÿ"£∞ "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò, ™êÑπì"Õ~ü JÑ≤¡ˆH+¨#¡
_≥=ÅÑπ"≥∞O\òѨ^Œú`«∞Å∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q <Õ~°∞Û‰õΩO\Ï~°∞. HÍ|\˜ì
*ˇÔHã≤ q^•º~°∞÷ʼnõΩ 'ÖˇiflOQ∑ ɡ· e[xOQ∑—`À áê@∞ 'Öˇifl~°OQ∑
ɡ· _»∂~ÚOQ∑— Ѩ^ŒúuÖ’ áê~î°º „Ѩ}ÏoHõ‰õΩ, ѨÙã¨ÎHÍÅÖ’x
ã≤^•úO`åʼnõΩ "≥Å∞ѨŠ"åã¨Î= q*Ï˝<åxfl <Õ~°∞Û‰õΩ<Õ J=HÍâßxfl
HõeÊã¨∞ÎOk. 2004 #∞O_ç *ˇÔHã≤ÅÖ’ 2,01,320 =∞Ok
q^•º~°∞úÅ∞ tHõΔ} á⁄O^•~°∞.
„ѨÉèí∞`«fi âßYʼnõΩ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞:
Wxã≤ ì @ ∂º\ò PѶ π ZÅ„HÍì x H± QÆ = Ô ~ fl<£ û (SSl)
ZÑ≤ZãπÃÇÏKüã≤ZÖò, ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤, ZÑ≤Ü«ÚZãπa, ZÑ≤
ǨÏ∫ã≤OQ∑ `«k`«~° „ѨÉèí∞`«fi âßYʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™êÑπì"Õ~ü
JÑ≤¡ˆH+¨#∞¡ Jaè=$kú KÕã≤Ok.
W`«~° HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ :
Zãπã≤, Zãπ\ ˜, "≥∞ÿ<åi\© q^•º~°∞÷ʼnõΩ „Ѩ`ÕºHõ tHõΔ}Ï
HÍ~°º„Hõ=∂xfl x~°fiÇ≤ÏOz ~å„+¨ì "åºÑ¨ÎOQÍ 9 ÃãO@~°¡Ö’
q^•º~°∞÷ʼnõΩ tHõΔ} WKåÛ~°∞. „Ѩu ÉϺKü‰õΩ 36 #∞O_ç 38
=∞Ok q^•º~°∞÷Å`À 260 ÉϺKüʼnõΩ '>ˇãπì PѶπ WOw¡+π Ü«∂*ò
Z á¶êÔ~<£ ÖÏOˆQfi*ò—#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
W–¿ã= :
Wk áœ~° ¿ã=Å ~°OQÆOÖ’ #∂`«# X~°=_ç. nx ^•fi~å
K≥e¡OѨÙÅ∞, ã¨iìѶ≤ÔH@¡ *Ïs, Ѩi‡@∞¡   Öˇ·Ãã#∞ûÅ∞, J<ÕHõ
W`«~° ¿ã=Å#∞ JOkã¨∞Î<åfl~°∞. ZÑ≤ „\Ï<£ûHÀ, aZãπZ<£ZÖò,
ÃÇÏKüZO_»|∞¡ ºZãπ   Zãπa, aÑ≤F, lÃÇÏKüZOã≤, il„¿ãì+¨<£
  ™êìO|Ñπû, "å}˜[º Ѩ#∞flÅ∞, ~°"å}Ï, áœ~°ã¨~°Ñ¶¨~åÅ∞,
QÆ$Ç¨Ï x~å‡} âßY =O\˜ âßYÅ∞ W–¿ã= ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú.
g\˜`Àáê@∞ Ô~"≥#∂º âßYѨikèÖ’x ã¨iìѶ≤ˆH@¡ "åÅ∂ºÜÕ∞+¨<£,
J"≥∞iHõ<£ ZH±û„ÃÑãπ, „ÔH_ç\ò HÍ~ü¤ ¿ã=Å∞, P~ü\ ˜Z, `å`å¯eHõ
il„¿ãì+¨<£ ¿ã=Å∞, Jyfl=∂ѨHõ ¿ã=Å∞,Ô~·ÖËfi \˜ÔH\ò i[ˆ~fi+¨<£
`«k`«~° ¿ã=Å#∞ ‰õÄ_® JOkã¨∞Î<åfl~°∞.
~år"£ WO@Ô~fl\ò qÖË*ò (~år"£) :
W–QÆ=Ô~fl<£û#∞ „QÍg∞} „áêO`åʼnõΩ fã¨∞ÔHà◊¡_»O,
`«^•fi~å ÃÑ·~°∞Å L^•ã‘#`«#∞ ‰õΩkOK«_»O, ¿ã=Å™ê=∞~å÷ºxfl
"≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_»O J<Õ ÅHΔͺÅ`À ~år"£ WO@Ô~fl\ò qÖË*ò
(~år"£)#∞ „áê~°OaèOKå~°∞.
„ѨÉ∞íè `«fiO XHõ ã≤OyÖò qO_À ZÅ„HÍìxH± ™œHõ~º° O ^•fi~å
„QÍg∞} „áêO`åʼnõΩ ¿ã=Å#∞/„ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ "ÕQÆ=O`«OQÍ,
ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ JOkOKåÅx L^ÕÌtOzOk.
„ѨÉèí∞`«fiO ~år"£WO@Ô~fl\ò qÖË*ò HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2005
PQÆã¨∞ìÖ’ „áê~°OaèOzOk. WO^Œ∞Ö’x =ÚHͺOâßÅ∞.
Z. „QÍg∞} H˜Ü≥∂ãπ¯Å∞ – „QÍ=∂ʼnõΩ ã¨=∂Kå~åxfl, ¿ã=Å#∞
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `Õ=_»O
a. „QÍg∞} <≥\ò=~ü¯ – ÃÇÏ· ÉϺO_£ q_£`Î À „QÍg∞} „áêO`åÅ#∞
J#∞ã¨O^è•#O KÕÜ«∞_»O.
=ÚYº"≥∞ÿ# ~år"£ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ (Ñ≤P~üÑ≤) ^•fi~å
572 H˜Ü≥∂ãπ¯Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. JO^Œ∞Ö’ „Ѩã¨∞Î`«O 225
x~° fi Ǩ Ï }Ö’ L<åfl~Ú. áœ~° ∞ ʼnõ Ω "åi WO\˜ =^Œ Ì < Õ
¿ã=ÅOkOKÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω ~åR "åºÑ¨ Î O QÍ 4687 L=∞‡_ç
¿ã"åˆ H O„^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕ Ü « ∂ Åx ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi O
x~°‚~ÚOzOk. JO^Œ∞=Å¡ #∂`«# H˜Ü≥∂ãπ¯Å∞ U~åÊ@∞
KÕÜ«∞‰õÄ_»^Œx ~åR „ѨÉèí∞`«fiO x~°‚~ÚOzOk.
ZÑ≤ P<£Öˇ·<£ :
Wk ~åR „Ѩ[ʼnõΩ ã≤OyÖò qO_À ^•fi~å J<ÕHõ ¿ã=Å∞
JOkOK«_®xH˜ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`åfixH˜ W–QÆ=Ô~fl<£û ˆQ\ò"Õ.
ZÑ≤P<£Öˇ·<£#∞ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO \Ï\Ï Hõ#ûÖˇìhû ã¨sfiÃããπ
(\˜ã≤Zãπ)`À Hõeã≤ „áê~°OaèOzOk. Wk aÅ∞¡Å P<£Öˇ·<£
K≥e¡OѨÙÅ∞, „ѨÉèí∞`«fi âßYÅ∞, Ѩ^äŒHÍʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
LѨܫÚHõÎHõ~°"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~åxfl JOkOK«_»O =O\˜ ¿ã=Å#∞
JOkã¨∞ÎOk.
D áÈ~°ìÖò ѨiáêÅ##∞, „ѨÉèí∞`åfixH˜, áœ~°∞ʼnõΩ8
=∞^茺 L#fl ã¨O|O^è•Å#∞ ѨÙ#iflifiz™ÈÎOk. ZÑ≤ P<£Öˇ·<£
Ǩ~ü¤"Õ~ü, W–¿ã=Å Jaè=$kúÃÑ· ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ@ì_»OÃÑ·
ˆ H O„nHõ i ™ÈÎ O k. W–QÆ = Ô ~ fl<£ û `À „Ѩ } ÏoHõ , J=∞Å∞‰õ Ω
ã¨O|OkèOz# J<ÕHõ ã¨=∞㨺Å∞ L#flѨÊ\˜H© ZÑ≤ P<£Öˇ·<£
~åROÖ’ W–QÆ=Ô~fl<£û#∞ KÕѨ@ì_®xH˜ =∂~åæxfl ã¨∞QÆ=∞O
KÕã≤Ok. =∞eìѨÙÖò _≥e=s Kèå#à◊√¡, Wà◊√§, HÍ~åºÅÜ«∂Å ^•fi~å
U ã¨=∞Ü«∞OÖ’<≥·<å, ZHõ¯_≥·<å, ZÑ≤ P<£Öˇ·<£ ¿ã=Å#∞ `ÕeHõQÍ
á⁄O^Œ=K«∞Û.
62
ZÑ≤ P<£Öˇ·<£ kQÆ∞= ¿Ñ~˘¯#fl ¿ã=Å#∞ JOkã¨∞ÎOk.
1. ѨÅ∞ „ѨÉèí∞`«fi âßYʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl
JOkOK«_»O,
2. K«\ÏìÅ∞,xÜ«∞=∂Å∞
3. JOkã¨∞Î#fl ¿ã=Å∞
4. á¶ê~åÅ∞, „á⁄ã‘[~°∞¡
5. =ÚYº"≥∞ÿ# HÍO\ωõΩìÅ∞
6. =º=™ê÷Ѩ~°"≥∞ÿ# Ѩxf~°∞
7. rFÅ∞
8. |_≥˚\ò _®‰õΩº"≥∞O@∞¡
9. "≥∞"≥∂Å∞
10. "å}˜[º „ѨHõ@#Å∞
11. >ˇO_»~°∞¡
12. =ÚYº"≥∞ÿ# ã¨OѶ¨∞@#Å∞
aÅ∞¡ K≥e¡OѨÙʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ZÑ≤P<£Öˇ·<£ ¿ã=Å#∞
Ѩ @ ì } „áêO`åÅÖ’ 㨠s fiãπ _≥ e =s áê~ÚO@¡ ^•fi~å
JOk™êÎ~°∞. „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ „QÍg∞} ã¨sfiãπ _≥e=s
áê~ÚO@¡ ^•fi~å ¿ã=ÅOk™êÎ~°∞. ~å„+¨ì "åºÑ¨ÎOQÍ 34
_çáê~üì"≥∞O\òÅ∞, 258 ÃÇÏ_£ PѶπ _çáê~üì"≥∞O\òÅ∞, HÍ~˘Êˆ~+¨#∞¡,
U[hûÅ∞ Ô~QÆ∞ºÅ~ü „áêuѨkHõ# ã¨=∂Kå~åxfl UÑ‘ P<£Öˇ·<£
^•fi~å JOkã¨∞Î<åfl~Ú.
ZÑ≤ „ÉÏ_£ÉϺO_£ <≥\ò=~ü¯ :
~åROÖ’x Jxfl „Ѩ É è í ∞ `« fi HÍ~åºÅÜ« ∂ Å#∞
J#∞ã¨O^è•#O KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO "≥∞ã¨û~üû JHõΔ
„ÉÏ_£ÉϺO_£ eq∞>ˇ_£ <Õ`«$`«fiÖ’x Hõ<åûi¤Ü«∞O`À XѨÊO^ŒO
KÕã¨∞‰õΩOk. D XѨÊO^ŒO ^•fi~å ~åROÖ’x 40,000 „ѨÉèí∞`«fi
HÍ~åºÅÜ«∂Å#∞ „ÉÏ_£ÉϺO_£ ¿ã=Å ™œHõ~°ºO HõeÊOKåÅx
x~° ‚ ~ ÚOKå~° ∞ . nx=Å¡ Jxfl „Ѩ É è í ∞ `« fi âßYÅ∞ W–¿ã=
ˆ H O„^•Å∞, ~år"£ H˜ Ü ≥ ∂ ãπ ¯ Å ^•fi~å áœ~° ¿ã=Å∞
JOkOK« _ ®xH˜ gÅ∞=Ù`« ∞ Ok. J~Ú`Õ Hõ < åûiì Ü « ∞ O
Éè Ï QÆ ™ êfi=ÚÅ =∞^è Œ º q"å^Œ O `« Ö ˇ ` « Î _ » O `À J=∞Å∞
xezáÈ~ÚOk. nxH˜ ã¨O|OkèOz# ˆHã¨∞ HÀ~°∞ìÖ’, HõOÃÑh
ÖÏ É’~ü¤ =^ŒÌ ÃÑO_çOQ∑Ö’ LOk. „Ѩ`åº=∂flÜ«∞OQÍ „ѨÉèí∞`«fiO
~åR ~å[^è•xx 8 ZOaÑ≤ZãπÅ ÉϺO_£q_£Î`À lÖÏ¡ „Ѩ^è•#
ˆHO„^•Å`À, lÖÏ¡ „Ѩ^è•#ˆHO„^•Å#∞ 2 ZOaÑ≤ZãπÅ ÉϺO_£
q_£ Î ` À P lÖÏ¡ Ö ’x =∞O_» Å „Ѩ ^ è • # HÍ~åºÅÜ« ∂ Å`À
J#∞ã¨O^è•xã¨∂Î #∂`«# l–l™êfi<£ J=∞Ö’¡H˜ =ã¨∞ÎOk. D
#∂`«# <≥\ò=~ü¯ ѨÓiÎQÍ SÑ≤ P^è•i`« <≥\ò=~ü¯ WkJxfl „ѨÉ∞íè `«fi
HÍ~åºÅÜ«∂ʼnõΩ "å~Úãπ, _Õ\Ï, g_çÜ≥∂ Hõ=¸ºxˆH+¨#¡#∞
JOkã¨∞ÎOk. \˜ã≤SZÖò#∞ D „áê*ˇ‰õΩì‰õΩ Hõ#ûÅìO\òQÍ ZOÑ≤Hõ
KÕâß~°∞.
ZÑ≤<≥\ò/ âßÑπ<≥\ò :
S\˜ ¿ã=Å#∞ ^Œ∂~°q^Œº, >ˇe"≥∞_çã¨<£, =º=™êÜ«∞
qã¨Î~°} ¿ã=Å∞, W–QÆ=Ô~fl<£û, ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•ÅÖ’
*ÏQÆ $ u, =∂#= =#~° ∞ Å Jaè = $kú `« k `« ~ ° ~° O QÍÅÖ’
LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO âß\˜Öˇ·\ò P^è•i`«
Hõ=¸ºxˆH+¨<£ <≥\ò=~ü¯#∞ U~åÊ@∞KÕã≤Ok. 2002 #∞O_ç
W<åû\ò–3a âß\˜Öˇ·\ò#∞ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∂ ‰õĺ ÉÏO_£
^•fi~å XHõ Z~üοãì+¨<£ ѨxKÕ™ÈÎOk. ã¨fiÜ«∞O„ѨuѨuÎ QÆÅ
âßÑπ"≥\ò J<Õ ã¨OѶ¨∞O D PѨˆ~+¨#¡#∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. Z~üÎ
¿ãì+¨#∞‰õΩ S^Œ∞ g_çÜ≥∂ Kèå#Öò, 1_Õ\Ï Kèå#Öò ™ê=∞~°÷ºO
LOk.
„Ѩã¨∞Î`« Ѩxf~°∞ :
1. ã¨=∂Kå~åxfl „Ѩ™ê~°O KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ „Ѩã¨∞Î`«O S^Œ∞
Kå#à◊¡#∞ LѨÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞ "å\˜ q=~åÅ∞ :
Kè å #Öò 1 : áê~î ° â ßÅ, Hõ à ÏâßÅ, ™êOˆ H uHõ , "≥ · ^ Œ º
q^•º~°OQÍÅ∞ ѨOK«∞‰õΩO@∞<åfl~Ú.
Kèå#Öò 2.: áê~î°âßÅ, HõàÏâßÅ, ™êOˆHuHõ, "≥·^Œº q^Œº
É’^èŒ#Å „Ѩ`«ºHõΔ „Ѩ™ê~°O HÀã¨O qxÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞.
nxH˜ `À_»∞ =º=™êÜ«∞ âßY, "≥Å∞QÆ∞, áÈbã¨∞ âßYÅ∞
"≥Ú^ŒÅQÆ∞#q g_çÜ≥∂ HÍ#ÊùÔ~<£ûÅ HÀã¨O D Kèå<≥Öò#∞
qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∞<åfl~Ú.
Kèå#Öò 3 : =∂#= =#~°∞Å Jaè=$kú, ™ê=∂lHõ ~°OQÆ
HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ JOH˜`«O KÕâß~°∞.
Kèå<≥Öò 4 : áê~î°âßÅ HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀã¨O
Kèå<≥Öò 5 : SWl ^•fi~å [=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^•Å∞
W– „á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò :
Wk W–QÆ=Ô~fl<£û Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº"≥∞ÿ# Ѩ^äŒHÍÅÖ’ XHõ\ ˜.
_ç=∂O_£#∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_»O ^ŒQÆæ~° #∞O_ç ¿ãHõ~°}, HÍO„\ωõΩì
ѨÓiÎ KÕÜ«∞_»O =~°‰õΩ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fi ¿ãHõ~°}, H˘#∞QÀÅ∞
„á⁄ã‘[~°¡#∞ "å@O`«@"Õ [iˆQ q^èŒOQÍ KÕã¨∞ÎOk. „ѨÉèí∞`«fi
‘‘‘‘‘
63
âßYÅ ZÅ„HÍìxH± „á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\Ö’ J`«∞º`«Î=∞ ¿ã=Å#∞
„Ѩ " Õ â ◊ à Ñ>Ë ì O ^Œ ∞ ‰õ Ω S\˜ ™ê^è Œ < åÅ#∞ 㨠= ∞~° ÷ = O`« O QÍ
qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»"Õ∞ W – „á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò „áê^äŒq∞Hõ ÅHõΔ ºO.
W–„á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò „Ѩ^è•# L^ÕÌâßÅ∞ :
_ç=∂O_£#∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_»O, *Ïa`å =ºÜ«∂xfl
`« y æ O K« _ » O , „Ѩ É è í ∞ `« fi âßYÅxflO\˜ Ö ’ Xˆ H q^è Œ " ≥ ∞ ÿ #
„á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò „á⁄ã‘[~°¡#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_»O, „á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò
=ºÜ«∂xfl `«yæOK«_»O, áê~°^Œ~°≈Hõ`«, ã¨=∞~°÷=O`«"≥∞ÿ# >ˇO_»iOQ∑
„Ѩ„H˜Ü«∞Å∞. W–„á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò J=∞Å∞‰õΩ "≥∞ã¨û~üû ã≤ZÖò
WO_çÜ«∂ <Õ`«$`«fiOÖ’x Hõ<åûiìÜ«∞O#∞ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fi
ÉèÏQÆ™êfiq∞QÍ KÕ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. Éèí„^Œ`«#∞ |Ö’¿Ñ`«OKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ
2005 =∂iÛ1 #∞O_ç _çl@Öò ã¨iìѶ≤ÔH@¡ "å_»HÍxH˜ K«@ì|^Œú`«
HõeÊOKå~°∞.
J=∞Å∞ f~°∞ :
„Ѩã¨∞Î`«O W–„á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò#∞ ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ
âßY, ~À_»∞¡   Éèí=<åÅ âßY, yi[# ã¨OˆHΔ=∞ âßY,
WOlhiOQ∑ âßY, ѨOKåÜ«∞f~å*ò âßY, PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR
áÈbãπ, ǨÏ∫ã≤OQ∑ HÍ~˘Êˆ~+¨<£, Ѩa¡H± ÃÇÏÖòÎ WO[hiOQ∑
_çáê~üì"≥∞O\ò, ÃÇÏKüZO_»|∞¡ºZãπ   Zãπa, ZÑ≤ÃÇÏKüa,
ZÑ≤ Z ãπ à ÇÏKü ã ≤ Å ∞ „á⁄‰õ Ä º~ü " ≥ ∞ O\ò HÀ㨠O q㨠Π$`« O QÍ
qxÜ≥ ∂ y㨠∞ Î < åfl~° ∞ . ZÑ≤ à ÇÏKü Z OÃÇÏKü S _ç ã ≤ , ZÑ≤ \ ˜ Z ãπ ,
ZÑ≤*ˇ<£HÀ, Zãπã≤ã≤ZÖò, PO„^茄Ѩ^Õâò J@g Jaè=$kú ã¨Oã¨÷
"≥ Ú ^Œ Å QÆ ∞ „Ѩ É è í ∞ `« fi âßYÅ∞ [i¿Ñ „á⁄‰õ Ä º~ü " ≥ ∞ O\ò
HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ =∞^ŒÌ`«∞ Wã¨∞ÎOk. 27 „ѨÉèí∞`«fi âßYÅ∞, 41
„ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆ ã¨Oã¨÷Å∞, 15 Ü«¸x=i≈\©Å∞, 128 Ѩ@ì}
™ê÷ x Hõ 㨠O 㨠÷ Å ∞ W–„á⁄‰õ Ä º~ü " ≥ ∞ O\ò ¿ã=Å#∞
qxÜ≥ ∂ yOK« ∞ ‰õ Ω O@∞<åfl~Ú. „áê~° O Éè í " ≥ ∞ ÿ # Ѩ Ê \˜ #∞O_ç
WѨÊ\˜=~°‰õΩ ~°∂.1,23,306 HÀ@¡ qÅ∞"≥·# 72,724 >ˇO_»~°¡
ÖÏ"å^ÕgÅ∞ [iÑ≤Ok.
 ™ê=∂lHõ =ã¨`«∞Å∞
™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å Jaè=$kú „Ѩܫ∞`åflÅ
`«∞k ÅHõΔ ºO ˆH=ÅO =º=™êÜ«∞O, Ѩi„â◊=∞ÅÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç#
"åi r=# „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∂„`«"Õ∞ H͉õΩO_®, q^Œº, P~ÀQƺ
ã¨O~°HõΔ}, áœ+≤ìHÍǨ~°O, h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å QÆ$Ç¨Ï x~å‡}O,
™ê=∂lHõ Éè í „ ^Œ ` « "≥ Ú ^Œ Å QÆ ∞ ~° O QÍÅ g∞^Œ P^è • ~° Ñ ¨ _ ç
rqã¨∞Î#fl"åi rq`åÖ’¡ ‰õÄ_® =∂~°∞Ê `Õ=_»O. D ™ê=∂lHõ
~°OQÍÅ g∞^Œ ÃÑ\˜ì# ÃÑ@∞ì|_ç ã¨=∂[OÖ’ ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞O,
ã¨=∂#`«fiO fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»∞`«∞Ok. Jaè=$kú
KÕѨ_»∞`ÀOk. W@∞=O\˜ K«~°ºÅ`À áê@∞ J<ÕHõ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
x~°fiÇ≤ÏOK«_»O ^•fi~å Jxfl ™ê÷~ÚÖ’¡ áê~î°âßÅÖ’ Ǩ[~°∞
âß`«O ÃÑiyOk.
2008 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ ~åROÖ’x "≥Ú`«ÎO
áê~î ° â ßÅÖ’¡ #"≥ ∂ ^Œ ∞ KÕ ~ ÚOK« ∞ ‰õ Ω #fl q^•º~° ∞ ÷ Š㨠O Yº
136.59 ÅHõΔÅ∞. giÖ’ 56.86 ÅHõΔÅ =∞Ok „áê^äŒq∞Hõ
áê~î°âßÅÖ’¡, 24.92 ÅHõΔÅ =∞Ok „áê^äŒq∞HÀ#fl`« áê~î°âßÅÖ’¡,
53.70 ÅHõ Δ Å =∞Ok L#fl`« áê~î ° â ßÅÖ’¡ #"≥ ∂ ^Œ ∞
KÕ~ÚOK«∞HÀQÍ, L#fl`« ÃãHõO_»s áê~î°âßÅÖ’¡ 1.11 ÅHõΔÅ
=∞Ok #"≥∂^Œ∞KÕ~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
"≥Ú`«ÎO #"≥∂^Œ∞ KÕ~ÚOK«∞‰õΩ#fl q^•º~°∞÷Ö’¡ „áê^äŒq∞Hõ
áê~î°âßÅÖ’¡ 52.04 âß`«O =∞Ok „áê^äŒq∞Hõ áê~î°âßÅÖ’¡
18.56 âß`« O =∞Ok „áê^ä Œ q ∞HÀ#fl`« áê~î ° â ßÅÖ’¡
24.13âß`« O =∞Ok L#fl`« áê~î ° â ßÅÖ’¡ #"≥ ∂ ^Œ ∞
KÕ~ÚOK«∞‰õΩ#fl@∞¡ ÃÑ· q=~åÅ#∞ |\˜ì `≥Å∞ã¨∞ÎOk.
Láê^蕺ܫÚÅ∞ :
áê~î°âßÅ =º=ã¨÷Ö’ Láê^蕺ܫÚ_»∞ Ju =ÚYº"≥∞ÿ#
=∂#= =#~° ∞ . Láê^è • ºÜ« Ú _» ∞ q^•º~° ∞ ÷ Å ∞ q^Œ º #∞
<Õ ~ ° ∞ ÛHÀ=_» O Ö’ XHõ ÃѶ ã ≤ e >Ë @ ~ü Q Í =º=Ǩ Ï i™êÎ ~ ° ∞ .
q^•ºÉèϺã¨OÖ’x Jxfl ™ê÷~ÚÖ’¡ q*Ï˝#O, <≥·Ñ¨Ù}ºO, ^Œ$HõÊ^äŒO,
qÅ∞=Å∞ ÃÑOá⁄OkOK«∞HÀ=_®xH˜ Láê^蕺ܫÚ_»∞ XHõ
™ê^èŒ#OQÍ LѨHõi™êÎ~°∞. HÍ|\˜ì ™ê~°fi„uHõ „áê^äŒq∞Hõ q^Œº
ÅHΔͺxfl ™êkèOK«_®xH˜ Ñ≤Å¡Ö’¡ Jaè=$kú fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜
áê~î ° â ßÅÖ’¡ J`« ∞ º`« Î = ∞ Láê^è • ºÜ« ∞ , q^•ºi÷ x+¨ Ê uÎ x
áê\˜OKåe. nxx ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx PO„^茄Ѩ^Õâò ~åRO
U~°Ê_ç#ѨÊ\˜ #∞O_ç Jxfl ~°HÍÅ áê~î°âßÖ’¡ ã¨Ô~·# Láê^蕺ܫ∞,
q^•ºi÷ x+¨ Ê uÎ x áê\ ˜ O KÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω „Ѩ Ü « ∞ ufl™ÈÎ O k.
Láê^蕺ܫÚʼnõΩ L#fl _ç=∂O_£, ã¨Ñ¨¡Üü∞ÅÖ’ Jã¨=∞`«∞ź`«
64
~å‰õΩO_® LO_ÕO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO ˆ~+¨#Öˇ·*Ë+¨<£, _çáê¡Üü∞"≥∞O\ò,
#∂`«# áÈã¨∞ìÅ ã¨$+≤ì,ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# i„‰õÄ\ò"≥∞O\ò KÕѨ@ì_»O
=O\˜K«~°ºÅ∞ KÕѨ_»∞`ÀO^Œq. 2008-09 <å\˜H˜~åROÖ’x
Jxfl áê~î ° â ßÅÖ’¡ Hõ e Ñ≤ "≥ Ú `« Î O 4,49,145 =∞Ok
Láê^è • ºÜ« Ú Å∞ L<åfl~° ∞ . giÖ’ „áê^ä Œ q ∞Hõ áê~î ° â ßÅÅ
Láê^è • ºÜ« Ú Å∞ 1,83,197 =∞Ok, „áê^ä Œ q ∞HÀ#fl`«
áê~î°âßÅÖ’¡ ѨxKÕã¨∞Î#fl "å~°∞ 94,662 =∞Ok, L#fl`«
áê~î°âßÅÖ’¡ Ѩx KÕã¨∞Î#fl "å~°∞ 1,67,159 =∞Ok L#fl`«
ÃãHõ O _» s áê~î ° â ßÅÖ’¡ 4,127 =∞Ok Láê^è • ºÜ« Ú Å∞
ѨxKÕã¨∞Î<åfl~°∞.
=∞^è•flǨÏfl Éè’[#Ѩ^äŒHõO :
D Ѩ^äŒHÍxfl 2003 [#=i 01# „áê~°OaèOKå~°∞.
áê~î°âßÅÖ’¡ Ǩ[~°∞ âß`åxfl ÃÑOK«_»O, ѨÓiÎ JHõΔ~å㨺`«
™êkèOK«_»OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl =∞^蕺ǨÏfl Éè’[#Ѩ^äŒHõO
áê~î ° â ßÅ q^•º~° ∞ ÷ Å ‰õ Ω áœ+≤ ì H ÍǨ  ~åxfl JOk™ÈÎ O k.
=∞^è • ºÇ¨  flÉè ’ [# Ѩ ^ è Œ H Íxfl 46.89 ÅHõ Δ Å „áê^ä Œ q ∞Hõ
q^•º~°∞÷ʼnõΩ 23.77 ÅHõΔÅ JѨÊ~ü ¢ÃÑ·=∞s q^•º~°∞÷ʼnõΩ,14.21
ÅHõÅΔ ÃÇÏ· ã¨∂¯Öò q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ J=∞Å∞KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. „ѨÉ∞íè `«fi ™ê÷xHõ
ã¨Oã¨÷Å, „Ѩ~Ú"Õ@∞ Z~Ú_≥_£ „áê^äŒq∞Hõ, „áê^äŒq∞HÀ#fl`«
áê~î°âßÅÅ∞, „Ѩ`åº=∂flÜ«∞ J^èŒ∞<å`«# q^•ºˆHO„^•Å∞/ q^•º
Ǩg∞ Ѩ^äŒHõO ˆHO„^•Å‰õΩ Ç¨[~°∞=Ù`«∞#fl q^•º~°∞÷ʼnõΩ
=∞^蕺ǨÏfl Éè’[#O JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. „Ѩu~ÀE Hõhã¨O 450
ÔHÖ’sÅ â◊H˜ÎxzÛ PǨ~åxfl JOk™êÎ~°∞. WO^Œ∞Ö’ 12 „QÍ=ÚÅ
„áÈ\©#∞¡ ‰õÄ_® LO_ÕÖÏ K«∂™êÎ~°∞. „Ѩu q^•ºi÷H˜ ~ÀA‰õΩ
100 „QÍ=ÚÅ K˘Ñ¨C# ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO aÜ«∂ºxfl Lz`«OQÍ
Jk™ÈÎOk.
Hõ=¸ºx\© ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO (áê~î°âßÅ x~°fiǨÏ}
Hõq∞\©) :
^Õâ◊OÖ’<Õ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO
Hõ = ¸ºx\© x áê~î ° â ßÅ x~° fi Ǩ Ï }Ö’ áêÖÁæ < Õ Ö Ï KÕ ã ¨ ∂ Î
'Hõ=¸ºx\© áêiìã≤¿Ñ+¨<£ Ü«∂H±ì 1998—#∞ fã¨∞‰õΩ=zÛOk.
<å}º"≥∞ÿ# q^Œº#∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# „Ѩ}ÏoHõ#∞
~° ∂ á⁄OkOz, x~° fi Ç≤ Ï OK« ∞ ‰õ Ω <Õ O ^Œ ∞ ‰õ Ω HÍ=Åã≤ #
JkèHÍ~åÅxã¨∂Î =#~°∞Å#∞ áê~î°âßÅ Hõq∞\©Å‰õΩ |kb
KÕ Ü « ∞ _» O [~° ∞ QÆ ∞ `ÀOk. Éè Ï ~° ` « ~å*ϺOQÆ 73, 74=
ã¨=~°}ʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ã¨~°ÊOKüÅ∞ ÖË^• "å~°∞¤ "≥∞O|~°¡#∞
áê~î°âßÅ x~°fiǨÏ} Hõq∞\©Å K≥·~üѨ~°û<£Å∞QÍ KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
"≥∞ÿ<åi\©Å‰õΩ q^Œº :
~åROÖ’x "≥∞ÿ<åi\©Å ѨÙ~ÀQÆuH˜, JÉèí∞º#fluH˜ ~åR
„Ѩ É è í ∞ `« fi O Hõ @ ∞ì | _ç LOk. ~åROÖ’ L~° ∂ Ì Éè Ï +¨ # ∞
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ 1997–98Ö’ J^Œ#OQÍ 300 L~°∂Ì
Láê^蕺ܫ∞ áÈã¨∞ìÅ#∞ ã¨$+≤ìOKå~°∞. MÏmQÍ L#fl Jxfl
áÈã¨∞ìÅ#∞ ÉèísÎ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO _ç i[ˆ~fi+¨<£#∞
J#∞=∞uOzOk. q^•ºÑ¨~°OQÍ "≥#∞Hõ|_ç# "≥∞ÿ<åi\©Å‰õΩ
UiÜ« ∂ WO>ˇ x û"£ „áÈ„QÍO q^•ºÑ¨ ~ ° O QÍ "≥ # ∞Hõ | _ç #
"≥∞ÿ<åi\©Å#∞ ÃÑ·H˜ fã¨∞H˘KÕÛO^Œ∞‰õΩ „áêO`åÅ "åi q^è•<åxfl
KÕѨ\ÏìÅx *ÏfÜ«∞ q^•ºq^è•#O H˜O^Œ KÕѨ\ ˜ì# XHõ
HÍ~°ºK«~°} Ѩ^äŒHõO `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. n#Hõ#∞QÆ∞}OQÍ #∂~°∞
âß`« O ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi „áêÜ≥ ∂ l`« UiÜ« ∂
WO>ˇ x û"£ „ áÈ„QÍ"£ ∞ #∞ QÆ ∞ iÎ O z# 9 ÉÏ¡ ‰ õ Ω ÅÖ’ J=∞Å∞
KÕ™êÎ~°∞.ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO QÆ∞iÎOz# 9 ÉÏ¡‰õΩÅ q=~åÅ∞ : 1.
=Ú+‘~åÉÏ^£(ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£) 2. [Ç‘Ï~åÉÏ^£ ("≥∞^ŒH±) 3. É’^èŒ<£
(x*Ï=∂ÉÏ^£ ) , 4.Hõ ~ ° ∂ flÅ∞, 5. P`« ‡ ‰õ Ä ~° ∞ ,
6.#O^•ºÅ(Hõ~°∂flÅ∞), 7. Hõki(J#O`«Ñ¨Ù~°O), 8. Hõ_»Ñ¨,
9. ~åÜ«∞KÀ\˜ (Hõ_»Ñ¨).
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ J^Œ#Ѩ٠`«~°QÆu QÆ^Œ∞Å x~å‡}O,
`åQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO, =∞~°∞QÆ∞ ^˘_»¡x~å‡}O, q^Œ∞º`ü ™œHõ~°ºO,
HõOѨӺ@~°∞¡, É’^èŒ<å ™ê=∞„y "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q JOkOK«_»O
^•fi~å J=∞Å∞KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ 10= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõÅÖ’ ~°∂.
3878.25 ÅHõΔÅ∞ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞.
lÖÏ¡ q^Œº =∞iÜ«Ú tHõ} Δ ã¨Oã¨÷ (_çã„ Hì≤ ì±
Wxã≤@ì ∂º\ò PѶπ Z_»∞ºˆH+¨<£ JO_£ >¢ xÿˇ OQ∑ –
_≥~· Ú\ò) :
„ѨÉèí∞`«fiO 23 Láê^蕺ܫ∞ tHõΔ}Ï ã¨Oã¨÷Å#∞ ^Œâ◊Å
"åsQÍ _ç¢ã≤ìH±ì Wxã≤ì@∂º\ò PѶπ Z_»∞ºˆH+¨<£ JO_£ „>ˇÿxOQ∑
(_≥ · \ ò ) Å∞ =∂iÛOk. 13 _≥ · @ ¡ Ö ’ L~° ∂ Ì g∞_ç Ü « ∞ O
áêº~°ÅÖòÃãHõΔ#∞¡ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. _≥·@¡Ö’ "≥Ú`«ÎO 651 ÖˇHõÛ~°~°¡
áÈ㨠∞ ì Å #∞ =∞OE~° ∞ KÕ â ß~° ∞ .z`« ∂ Î ~ ° ∞ lÖÏ¡ Ö ’x
H͈~fi\˜#QÆ~°OÖ’ QÆÅ _≥·\òÖ’ `«q∞à◊ g∞_çÜ«∞O áêº~°ÅÖò ÃãHõΔ<£
Ѩx KÕ™ÈÎOk.
ã¨~°fitHΔÍ JaèÜ«∂<£ (ZãπZãπZ) :
6 #∞O_ç 14 ã¨O=`«û~åÅ =∞^茺 =Ü«∞ã¨∞û L#fl
Ñ≤ Å ¡ Å O^Œ i H© „Ѩ Ü ≥ ∂ [#Hõ ~ ° " ≥ ∞ ÿ # „áê^ä Œ q ∞Hõ q^Œ º #∞
JO^Œ*ËÜ«∂Å<Õ ÅHõΔ ºO`À 2001–02 ã¨~°fitHΔÍ JaèÜ«∂<£
(ZãπZãπZ)#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. áê~î°âßÅ x~°fiǨÏ}Ö’ ™ê÷x‰õΩÅ∞
65
K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<ÕÖÏ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å ™ê=∂lHõ, „áêOfÜ«∞,
Öˇ·OyHõ =º`庙êÅ#∞ `˘ÅyOK«_»O ‰õÄ_® ã¨~°fitHΔÍ JaèÜ«∂<£
=ÚYº L^ÕÌâ◊O. ZãπZãπZ#∞ „Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ '~år"£ q^•º
q∞+¨<£—QÍ ¿Ñ~°∞ =∂~åÛ~°∞.
qq^èŒ HÍ~°ºH„ =õ ∂Å ^•fi~å #"≥∂^Œ∞ "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ :
™ê~°fi„uHõ „áê^äŒq∞Hõ q^Œº (Ü«ÚWW)#∞ ™êkèOK«_»OÖ’
"≥Ú^Œ\ ˜ J_»∞QÆ∞ 6–14 ã¨O=`«û~åÅ =∞^茺 =Ü«∞ã¨∞û L#fl
Ñ≤Å¡ÅO^Œih áê~î°âßÅÖ’¡ KÕ~°Û_»O. nxx ™êkèOKÕO^Œ∞‰õΩ
~åROÖ’x Jxfl P"å㨠„áêO`åÅÖ’ „áê^äqŒ ∞Hõ áê~îâ° ßÅÅ∞ÖË^•
„Ѩ`åº=∂flÜ«∞ q^•ºˆHO„^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞_»O [iyOk.
S^Œ∞ ã¨O=`«û~åʼnõΩ ÃÑ· |_ç# Ñ≤Å¡Å#∞ "≥Ú^Œ\ ˜ `«~°QÆuÖ’,
|_çH˜ "≥à◊¡x q^•º~°∞÷Å#∞ Ô~QÆ∞ºÅ~ü áê~î°âßÅÖ’¡ ÖËHõ„a_ç˚
HÀ~°∞ûÃãO@~°¡Ö’KÕˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 2009 E<£ 27#
Jxfl [<å"å™êÅÖ’ '|_çÉÏ@— HÍ~°º„Hõ=∂xfl KÕѨ\ ˜ìOk.
HÍ~°º„Hõ=∞O z=i~ÀA# ~åR =ÚYº=∞O„u '™ê=¸Ç≤ÏHõ
JHõΔ~åÉèϺã¨O— HÍ~°º„Hõ=∂xfl ‰õÄ_® x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. |_çÉÏ@
HÍ~° º „Hõ = ∞O Ѷ ¨ e `« O QÍ 12,02,934 =∞Ok S^Œ ∞
ã¨O=`«û~åÅ∞ ÃÑ·|_ç#q^•º~°∞÷Å#∞ "≥Ú^Œ\ ˜ `«~°QÆuÖ’ KÕ~åÛ~°∞.
58,530 =∞Ok Ñ≤Å¡Å#∞ Ô~QÆ∞ºÅ~ü áê~î°âßÅÖ’¡ KÕ~åÛ~°∞.
áê^äŒq∞Hõ ™ê÷~ÚÖ’ ÉÏeHõʼnõΩ q^Œº‰õΩ *ÏfÜ«∞
HÍ~°º„Hõ=∞O (Z<£Ñ≤WlWZÖò) :
„áê^äqŒ ∞Hõ ™ê÷~ÚÖ’ ÉÏeHÍ q^Œº‰õΩ J^Œ#Ѩ٠JOâßÅ#∞
[`« KÕˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ ã¨~°fitHΔÍaèÜ«∂<£‰õΩ `À_»∞ J^Œ#OQÍ D
HÍ~°º„Hõ=∂xfl J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O J=HÍâßÅ∞
ÖËx, 1 #∞O_ç 8= `«~°QÆu֒Ѩ٠=∞^茺֒<Õ áê~î°âßÅ =∂<Õã≤#
ÉÏeHõʼnõΩ „ѨÜ≥∂[#O KÕ‰õÄ~°∞ã¨∞ÎOk. 2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å
=∞Ç≤ÏàÏ JHõΔ~å㨺`« *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú ã¨QÆ@∞ 46.13 âß`«O
HõO>Ë `«‰õΩ¯= L#fl, Öˇ·OyHõ =º`åºã¨O 21.59 âß`«O HõO>Ë
Z‰õΩ¯= L#fl 23 lÖÏ¡Ö’¡x 661 =∞O_»ÖÏÖ’¡ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl
J=∞Å∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ x^•#OQÍ <Õ~°∞Û‰õΩ<Õ
q^•º~°∞÷ʼnõΩ „Ѩ`ÕºHõOQÍ É’kèOK«_»O, ÉÏeHõÅ#∞ „a_ç˚
HÀ~°∞ûÅÖ’ KÕ~°Û_»O, Wã≤W ˆHO„^•Å#∞ „áê~°OaèOK«_»O, =$uÎ
q^ŒºÅÖ’ tHõΔ} W=fi_»O Öˇ·OyHõ ã¨=∞㨺ʼnõΩ Láê^蕺ܫÚʼnõΩ
tHõΔ} W=fi_»O =O\˜ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ KÕѨ_»`å~°∞.
Z<£Ñ≤WlWZÖò HÍ~°º„Hõ=∂xfl '"≥∂_»Öò Hõ¡ã¨ì~ü ã¨∂¯Öò
q^è•#O—Ö’ qˆHO„nHõ~°} Ѩ^ŒúuÖ’ J=∞Å∞ KÕ™êÎ~°∞. „Ѩã¨∞Î`«O
5,765 "≥∂_»Öò Hõ¡ã¨ì~ü áê~î°âßÅÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
Hõã¨∂Î~åƒ QÍOnè ÉÏeHÍ q^•ºÅÜ«∞ (ÔHlaq) : WO@s‡_çÜ«∞\ò q^Œº
Zãπã≤, Zãπ\ ˜, Faã≤, "≥∞ÿ<åi\© =~åæʼnõΩK≥Ok# WO@s‡_ç Ü « ∞ \ò Hõ à ÏâßÅÅ∞, „Ѩ ` Õ º H˜ O z
ÉÏeHõʼnõΩ „áê^äŒq∞Hõ ™ê÷~ÚÖ’ QÆ∞~°∞‰õΩÅ áê~î°âßÅÅ∞ U~åÊ@∞
KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO Hõã¨∂Î~åƒ QÍOkè ÉÏeHÍ q^•ºÅÜ«∞ „ѨÉèí∞`«fix^èŒ∞Å`À #_çKÕ HõàÏâßÅÅ áêÅ<å =º=Ǩ~åÅ#∞
(ÔHlaq) J<Õ #∂`«# Ѩ^äŒHÍxfl 2004-05Ö’ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ìOk. Ѩ ~ ° º "Õ H ˜ Δ O KÕ ÅHõ Δ ºO`À 1989Ö’ Hõ q ∞+¨ # ˆ ~ \ò PѶ π
D Ѩ^äŒHÍxfl „Ѩã¨∞Î`«O J=∞Ö’¡ L#fl ã¨~°fitHΔÍaèÜ«∂<£† WO@s‡_çÜ«∞\ò Z_»∞ºˆH+¨<£#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
Z<£Ñ≤WlWZÖò, =∞Ç≤ÏàÏ ã¨=∂Yº Ѩ^äŒHÍÅ`À ã¨=∞#fiÜ«∞Ѩ~°z WO@s‡_çÜ«∞\ò q^•º™ê÷~ÚÖ’ Ãã·<£û, P~üì û, HÍ=∞~üûÖ’
J=∞Å∞ KÕ™êÎ~°∞. ™êO„Ѩ^•Ü«∞ HÀ~°∞ûÅ∞, =$uÎq^•º HÀ~°∞ûÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
=∞# \˜q ^•fi~å É’^èŒ# : WO[hiOQ∑, =º=™êÜ«∞O, Ǩϟ"£∞Ãã<· û£ , ÃÇÏÖòÎ   áê~å"≥∞_çHÖõ ò,
Ô H Ü« Ú ÉϺO_£ g∞^Œ =∞# \˜ q ^•fi~å ~ÀE al<≥ãπ   HÍ=∞~üû, Ǩ˙º=∂x\©ÅÖ’ ~åROÖ’x 1244
=¸_» ∞ #fl~° QÆ O @Å áê@∞ P~° ∞ #∞O_ç 10= `« ~ ° Q Æ u ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡ 34 =$uÎ q^•ºHÀ~°∞ûÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞.
q^•º~°∞÷ʼnõΩ ™È=∞"å~°O #∞O_ç â◊√„‰õΩ"å~°O =~°‰õΩ qq^èŒ ~åROÖ’ 804 „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞, 205
áê~îåºOâßÅÃÑ· „Ѩ™ê~åÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. a.W_ç, _ç.W_ç „Ñ¨~Ú"Õ@∞ Z~Ú_≥_£ ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞, 70 „Ѩ~Ú"Õ@∞
tHõΔ} á⁄O^Œ∞`«∞#fl "åiH˜‰õÄ_® â◊x"å~°O<å_»∞ áê~îåÅ#∞
„Ѩ™ê~°OKÕã¨∞Î<åfl~°∞. Z~Ú_≥_£ HÍOáÈl\ò _ç„w HõàÏâßÅÅ∞ 12 „ѨÉèí∞`«fi XˆH+¨#Öò
ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’ L<åfl~Ú.
Láê^蕺ܫ∞, q^•ºi÷ x+¨ÊuÎ :
„áêOfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ #Å∞QÆ∞~°∞ „áêOfÜ«∞ *Ï~ÚO\ò
q^Œ º #∞ |Ö’¿Ñ`« O KÕ Ü « ∞ _®xH˜ „Ѩ ã ¨ ∞ Î ` « O L#fl
Láê^蕺ܫ∞ q^•ºi÷ x+¨ÊuÎx `«yOæ K«_O» ^•fi~å „Ñ¨ã∞¨ `Î « JÉèºí ã¨# _≥ · Ô ~ Hõ ì ~ ° ∞ ¡ , lÖÏ¡ ™ê÷ ~ ÚÖ’ 18 =∞Ok lÖÏ¡ "˘ˆ H +¨ # Öò
™ê÷~ÚÅ#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«=Åã≤# J=ã¨~°O ZO`≥·<å LOk. Z_»∞ºˆH+¨#Öò PѶ‘ã¨~°∞¡ q^èŒ∞Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. WO@s‡_çÜ«∞\ò
1:40 Láê^蕺ܫ∞ q^•ºi÷ x+¨ÊuÎx ™êkèOKÕO^Œ∞‰õΩ ~åR q^Œº „áêOfÜ«∞ *Ï~ÚO\ò _≥·Ô~Hõì~°¡ HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ ~å[=∞O„_ç,
„ѨÉèí∞`«fiO WѨÊ\˜ =~°‰õΩMÏmQÍ L#fl Láê^蕺ܫ∞ áÈã¨∞ìÅ#∞ QÆ∞O@∂~°∞, Hõ_»Ñ¨, =~°OQÆÖò lÖÏ¡Ö’¡ L<åfl~Ú.
Éè í s Î KÕ Ü « ∞ _» O `À áê@∞ J^Œ # Ѩ Ù áÈ㨠∞ ì Å #∞ =∞OE~° ∞ qq^èŒ Ü«∂[=∂<åºÅ H˜O^Œ ѨxKÕã¨∞Î#fl ExÜ«∞~ü
KÕÜ«∞_®xH˜ Hõ@∞ì|_ç LOk. HõàÏâßÅÅ q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 8.2Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
„áê^äŒq∞Hõ áê~î°âßÅ ™ê÷~Ú #∞O_ç L#fl`« áê~î°âßÅÅ
=~° ‰ õ Ω L#fl Láê^è • º, q^•ºi÷ x+¨ Ê uÎ x >Ë | ∞Öò 8.1Ö’ >Ë|∞Öò 8.2
K«∂_»=K«∞Û. ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞
>Ë|∞Öò 8.1 ˆH@yi HõàÏâßÅÅ ã¨OYº
Láê^蕺ܫ∞ q^•ºi÷ x+¨ÊuÎ „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 804
ã¨O=`«û~°O „áê^äqŒ ∞Hõ „áê^äqŒ ∞HÀ#fl`« L#fl`« „Ѩ~Ú"Õ\ò Z~Ú_≥_£ ExÜ«∞~üHõàÏâßÅÅ∞ 205
áê~î°âßÅÅ∞ áê~î°âßÅÅ∞ áê~î°âßÅÅ∞ „Ѩ~Ú"Õ\ò Z~Ú_≥_£ HõOáÈl\ò _ç„w HõàÏâßÅÅ∞ 70
2000–01 45 38 34 „Ѩ~Ú"Õ\ò P<£ Z~Ú_≥_£ ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 2483
2001–02 41 39 34 „Ѩ`ÕºHõ „Ѩ~Ú"Õ@∞ "˘ˆH+¨#Öò ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 479
2002–03 37 33 29 W<≥ûO\˜"£ ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 176
2003–04 35 31 31
W`«~° ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 382
2004–05 29 25 30
(ZÑ≤P~ü*ˇã≤, ™ê=∂lHõ ã¨OˆHΔ=∞, yi[# ã¨OˆHΔ=∞,
2005–06 28 25 30
2006–07 29 24 29 qHõÖÏOQÆ ã¨OˆHΔ=∞, ã¨Ç¨ÏHÍ~°, Ô~·ÖËfi)
2007–08 28 23 28 ZH±û‰õÄ¡l"£ XˆH+¨#Öò ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 12
2008–09 27 22 29 "≥Ú`«ÎO 4611
=¸ÅO : ã¨∂¯Öò Z_»∞ºˆH+¨<£ _çáê~üì"≥∞O\ò =¸ÅO : WO@s‡_çÜ«∞\ò q^•ºâßY

66
Ñ
„ ɨ ∞íè `«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡ +≤Ñìπ¶ Ѩ^uúŒ ~°^∞Œ Ì :
"≥Ú`«ÎO 269 ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ +≤Ñπì Ѩ^ŒúuÖ’
ѨxKÕã¨∞ÎO_»QÍ, „ѨÉèí∞`«fi „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡ D
Ѩ^Œúux ~°^Œ∞ÌKÕâß~°∞.
=∞# \˜q ^•fi~å áê~îåÅ „Ѩ™ê~°O :
=∞# \˜q ^•fi~å =ÚYº"≥∞ÿ# ã¨Éˇ˚‰õΩìʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
áê~îåÅ#∞ „Ѩ`«ºHõΔ „Ѩ™ê~°O KÕã¨∞Î<åfl~°∞. g\˜ ^•fi~å 540
„ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅ q^•º~°∞÷Å∞ ÅaÌá⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
D ã¨O=`«û~°O #∞O_ç ^Œ∂~°^Œ~°≈<£ ã¨Ñ¨Îyi Kèå#Öò ^•fi~å >ˇe
áê~îåÅ#∞ „Ѩ™ê~°O KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
JHõ_»q∞H± ÔQ·_≥<£û   =∂x@iOQ∑ ÃãÖò :
2005–06 q^•º ã¨O=`«û~°O #∞O_ç ~åR,„áêOfÜ«∞,
lÖÏ¡ =∞iÜ«Ú HõàÏâßÅ ™ê÷~ÚÖ’ JHõ_»q∞H± ÔQ·_≥<£û   ~°∂. 21.31 HÀ@¡ "≥Ú`åÎxfl P"≥∂kOKå~°∞.
=∂x@iOQ∑ ÃãÖòû U~åÊ@∞ KÕ™ê~°∞.
ZOÃã\ò, WO@s‡_çÜ«∞\ò Ѩa¡H± ѨsHõΔʼnõΩ
Ǩ[~°=Ù`«∞#fl Zãπã≤, Zãπ\˜ q^•º~°∞÷ʼnõΩ
„Ѩ`ÕºHõ HÀzOQ∑ :
WO@s‡_çÜ«∞\ò Ô~O_»= ã¨O=`«û~°O K«^Œ∞=Ù`«∞#fl Zãπã≤,
Zãπ\ ˜ q^•º~°∞÷ʼnõΩ ZOÃã\ò HÀzOQ∑Ö’ „Ѩ`ÕºHõ tHõΔ}Ï
`«~°QÆ`«∞Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ 1987–1988Ö’ XHõ „Ѩ`ÕºHõ
Ѩ^äŒHÍxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ìOk.
„Ѩ`ÕºHõ ZOÃã\ò HÀzOQ∑ HÍ¡Ãããπ :
Ãã<· û£ q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ `«~Q° uÆ QÆk"≥Å∞ѨŠZOÃã\ò HÀzOQ∑
WKÕÛO^Œ∞‰õΩ 23 „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ#∞ QÆ∞iÎOKå~°∞.
2006–07Ö’ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ì# D HÍ~°º„Hõ=∞O ^•fi~å D
q^•ºã¨O=`«û~°OÖ’ 4000 =∞OkH˜ tHõΔ} WKåÛ~°∞.
u~°∞=∞Å u~°∞Ѩu ^Õ=™ê÷#O (\˜\˜_ç)KÕ >ˇH±ìû
ѨÙã¨ÎHÍÅ ã¨~°Ñ¶¨~å:
~åROÖ’x Jxfl „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞,
Z~Ú_≥_£ ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡ WO@s‡_çÜ«∞\ò q^•ºÉèϺã¨O
KÕã¨∞Î#fl ÉÏeHõÅ (^•i„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# LO_ç, Z@∞=O\˜
™ê¯Å~ü+≤ÑπÅ∞ á⁄O^Œx "åiH˜ >ˇH±ì û ѨÙã¨ÎHÍÅ∞ JO^Œ*Ë¿ãO^Œ∞‰õΩ
J=ã¨~°"≥∞ÿ# x^èŒ∞Å∞ WKÕÛO^Œ∞‰õΩ u~°∞=∞Å u~°∞Ѩu ^Õ=™ê÷#O
(\˜\ _˜ )ç JOwHõiOzOk. N "≥OHõ>âË fi◊ ~° ѨÙãÎ̈Hõ „Ѩ™ê^ŒO ¿Ñi@
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 92,900 =∞Ok q^•ºi÷#∞Å#∞ Åaú
á⁄O^Œ#∞<åfl~°∞.
67
Q„ Íg∞} =∞øeHõ=ã¨`∞« Å Jaè=$kú xkè
(P~üS_çZѶ)π :
P~üS_çZѶπ –11 H˜O^Œ „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡
J^Œ#Ѩ٠™œHõ~åºÅ HõÅÊ#‰õΩ ~°∂. 43.40 HÀ@¡ "≥Ú`åÎxfl
388 „áê*ˇ‰õΩìÅ H˘~°‰õΩ =∞OE~°∞ KÕâß~°∞. „QÍg∞}, Ѩ@ì}
t"å~°∞ „áêO`åÅÖ’ L#fl „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡
J^Œ#Ѩ٠™œHõ~åºÅ HõÅÊ#‰õΩ <åÉÏ~ü¤ – 13 H˜O^Œ 272
„áê*ˇ‰õΩìÅ H˘~°‰õΩ 58.85 HÀ@∞¡ x^èŒ∞Å∞ =∞OE~°∞ KÕâß~°∞.
i"≥∂\ò WO\©iÜ«∞~ü UiÜ«∂ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò
(P~üSZ_ç) :
2008–09 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂~°Öò WO\©iÜ«∞~ü
UiÜ«∂ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 36 „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü
HõàÏâßÅÖ’¡ Éèí=<åÅ∞, Ǩã¨ìÖò Éèí=<åÅ∞, Öˇ·„|sÅ x~å‡}ÏxH˜
=$uÎ q^Œº :
*ÏfÜ«∞ q^•º q^è•#O 1986Ö’ =$uÎ q^Œº‰õΩ JkèHõ
„áê^è•#º`« WKåÛ~°∞. =∂Ô~¯\òÖ’ xѨÙ}∞ʼnõΩ L#fl H˘~°`«#∞
f~°∞Û_»O, Ü«¸x=i≈\©ÅÃÑ· J_ç‡+¨#¡ =uÎ_çx `«yæOK«_»O
WO^Œ∞Ö’„Ѩ^•è # ÅHΔͺÅ∞QÍ ¿Ñ~˘¯#|_®¤~Ú. WO^Œ∞Hõ#∞QÆ∞}OQÍ
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ ~°∂. 16 HÀ@¡ =ºÜ«∞O`À 10= ѨOK«=~°¬
„Ѩ}ÏoHõÖ’ 290 #∂`«# ÃãHõΔ#¡#∞ =∞OE~°∞ KÕâß~°∞. D
`«~°QÆ`«∞Å#∞ D q^•º ã¨O=`«û~°O #∞O_Õ „áê~°OaèOKå~°∞.
=$uÎ q^•ºHÀ~° ∞ ûÖ’¡ LfÎ ~ ° ∞ ‚ Ö ˇ · # "åiH˜ P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ Å∞ /
"åºáê~°ã¨Oã¨÷Å∞/Ѩi„â◊=∞ÅÖ’ XHõ ã¨OO=`«û~°O HÍÅO áê@∞
J„ÃÑO\˜+π tHõΔ} W™êÎ~°∞. tHõΔ}Ï ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ZOÑ≤Hõ
KÕÜ«∞|_ç# q^•º~°∞÷ʼnõΩ <≥ʼnõΩ ~°∂.1440Å Ãã·ìѶ¨O_£ K≥Å¡™êÎ~°∞.
WO^Œ∞Ö’ ã¨QÆO Ãã·ìѶ¨O_£#∞ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO tHõΔ}Ï ã¨Oã¨÷ʼnõΩ
K≥e¡™êÎ~°∞. {2 ™ê÷~ÚÖ’ "˘ˆH+¨#Öò HÀ~°∞ûÖ’¡ 80,000 =∞OkH˜
J=HÍâßÅ∞ LO_» Q Í, 2009–10 q^•ºã¨ O =`« û ~° O Ö’
68,085 =∞Ok q^•º~°∞÷Å∞ KÕ~å~°∞. <åÅ∞QÆ∞ HõàÏâßÅÖ’¡
"≥∞_çHõÖò „\Ï<£¢ã≤¯Ñ¨¬<£ HÀ~°∞û#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
ã¨fiÅÊHÍeHõ "˘ˆH+¨#Öò ã¨iìѶ≤ÔH\ò HÀ~°∞ûÅ∞ :
~åROÖ’ 58 ã¨fiÅÊHÍeHõ "˘ˆH+¨#Öò HÀ~°∞ûÅ∞ LO_»QÍ,
"å\˜ Ö ’ 14,022 =∞Ok q^•º~° ∞ ÷ Å ∞ KÕ ~ å~° ∞ . k¿ãì \ ò
Wxã≤ì@∂º\ò PѶπ "˘ˆH+¨#Öò Z_»∞ºˆH+¨<£ ZãπZãπã≤ ÃѶ~ÚÖò,
áêÃã· # , WO@s‡_ç Ü « ∞ \ò ÃѶ ~ ÚÖò J~Ú# "åiH˜ , =$uÎ
<≥·Ñ¨Ù}Ϻxfl "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«∞HÀ"åÅx HÀ~°∞‰õΩO@∞#fl "åiH˜
=¸_»∞, P~°∞,Ѩ<≥flO_»∞ <≥ÅÅ ã¨iìѶ≤ÔH\ò HÀ~°∞ûÅÖ’ tHõΔ}
W™ÈÎOk.
 HõàÏâßÅ q^Œº
~åROÖ’x 249 „ѨÉèí∞`«fi _ç„w HõàÏâßÅÅ∞, 179
Z~Ú_≥_£ HõàÏâßÅŠѨiáêÅ<å HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ HõàÏâßÅ
q^•ºâßY Ѩ ~ ° º "Õ H ˜ Δ ã ¨ ∞ Î O k. g\˜ Ö ’ 3,64,726 =∞Ok
q^•º~°∞úÅ∞ L<åfl~°∞.
=ÚYº"≥∞ÿ# HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ :
#∂`«# HÀ~°∞ûÅ∞ „áê~°OÉèíO :
L#fl`« q^ŒºÖ’ W\©=Å =zÛ# =∂~°∞ÊÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’
ÃÑ@∞ì ‰ õ Ω x HõàÏâßÅ q^•ºâßY J=ã¨~ åÅ „áêuѨ k Hõ # ,
L^ÀºQÍ=HÍâßÅ∞ Hõey# #∂`«# HÀ~°∞ûÅ#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_»O
„áê~°OaèOzOk. JO^Œ∞Ö’ |Ü≥∂>ˇHÍflÅr, WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò
ÔHq∞¢ã‘ì, "≥∞ÿ„HÀ|Ü«∂År, HõOѨӺ@~ü Ãã·<£û, Hõ=¸ºxˆH\˜"£
WOw¡+π, @∂i[O, Z_»fi~°>ˇÿlOQ∑, ¿ãÖòû „Ѩ"≥∂+¨<£ =O\˜
HÀ~°∞ûÅ#∞ QÆ`« H˘kÌ ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ „ѨÉèí∞`«fi HõàÏâßÅÖ’¡
áêH˜ΔHõÃãÖòÊù ÃѶ·<åxûOQ∑ „áêuѨkHõ# „Ѩ"Õâ◊ÃÑ_»∞`«∞<åfl~°∞.
J^Õq^èŒOQÍ _ç=∂O_£, ™œHõ~åºÅ ÅÉèíº`«#∞ |\˜ì ÃãÖòÊù ÃѶ·<å<£û
„áêuѨkHõ# „Ѩu ã¨O=`«û~°O áÈãπì „QÍ_»∞ºÜÕ∞+¨<£ HÀ~°∞ûÅ#∞
‰õÄ_® J#∞=∞uã¨∞Î<åfl~°∞.
=∞Ç≤ÏàÏ =ã¨u QÆ$ǨÅ U~åÊ@∞ :
=∞Ç≤ÏàÏ q^Œº#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ HõàÏâßÅ q^•ºâßY
=∞Ç≤ Ï àÏ q^•º~° ∞ ÷ Å ‰õ Ω Ç¨  㨠ì Ö ò ™œHõ ~ ° º O Hõ e ÊOKÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω
HõàÏâßÅÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk. Ü«¸x=i≈\© „QÍO\òû Hõg∞+¨<£
14 „Ѩ É è í ∞ `« fi Hõ à ÏâßÅÖ’¡ =∞Ç≤ Ï àÏ =㨠u QÆ $ Ǩ  Å#∞
xi‡OKÕO^Œ∞‰õΩ 2007–08 q^•º ã¨O=`«û~°OÖ’ ~°∂.10.34
HÀ@∞¡ =∞OE~°∞ KÕã≤Ok.
[=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^•Å∞ (*ˇÔHã≤Å∞) :
¿Ñ^Œ =~åæʼnõΩ K≥Ok# q^•º~°∞Å÷ Ö’ xQÆ∂_è"» ∞≥ #ÿ „ѨuÉèÏ
™ê=∞~å÷ºÅ#∞, ã¨$[<å`«‡Hõ`«#∞ "≥eH˜ f¿ãO^Œ∞‰õΩ ~åROÖ’x
29 „ѨÉèí∞`«fi HõàÏâßÅÖ’¡ [=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^•Å∞ U~åÊ@∞
KÕâß~°∞. g\˜ ^•fi~å q^•º~°∞÷Å∞ L^ÀºQÍÅ∞ á⁄O^Œ_®xH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™êѶπì ã≤¯Öòû, Hõ=¸ºxˆH+¨<£ ã≤¯Öòû, HõOѨӺ@~ü
ã≤¯ÖòûÖ’ tHõΔ} á⁄O^Œ∞`å~°∞.
W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr :
) HÍÖË*ˇãπ "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò W#Êùˆ~‡+¨<£ ã≤ã¨ì"£∞‰õΩ ã¨O|OkèOz#
™êѶπì"Õ~ü#∞ Jaè=$kú KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
) J„H˜_Õ>ˇ_£ HÍÖË*ˇãπ, "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò W#Êùˆ~‡+¨<£ ã≤ã¨ì"£∞ (<åH±
J„H˜_≥>ˇ_£ HõàÏâßÅÅ <≥\ò=~ü¯) JÑ≤¡ˆH+¨<£#∞ Jaè=$kú
KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
68
) i[Öòì û Z<åÅã≤ãπ W#Êùˆ~‡+¨<£ ã≤ã¨ì"£∞ ™êѶπì"Õ~ü#∞ ‰õÄ_®
Jaè=$kú KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
) W ÖˇiflOQ∑
) WOw¡+π ÖϺÉòÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
<Õ+¨#Öò ZÃããπ"≥∞O\ò JO_£ J„H˜_ç+¨<£ H“xûÖò
(Z<£ZZã≤) J„H˜_ç+¨<£:
<åH± #∞O_ç J„H˜_Õ+¨<£ á⁄O^Õ q^èŒOQÍ HõàÏâßÅÅ#∞
HõàÏâßÅ q^•ºâßY „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk. HõàÏâßÅÅ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞
JOK«<å "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ <åH± J„H˜_Õ+¨<£#∞ J`«∞º`«Î=∞ „Ѩ=∂}OQÍ
ѨiQÆ}˜™êÎ~°∞. ~åROÖ’x 130 „ѨÉèí∞`«fi HõàÏâßÅÅ∞ <åH±
J„H˜_Õ+¨<£ á⁄O^ŒQÍ, JO^Œ∞Ö’ 120 HõàÏâßÅÅ∞ aÖË^•
JO`«HõO>Ë ÃÑ· ™ê÷~Ú „ˆQ_£ á⁄O^•~Ú. 2010–11 q^•º
ã¨O=`«û~°OÖ’ 34 „ѨÉèí∞`«fi HõàÏâßÅÅ#∞ J„H˜_Õ+¨<£‰õΩ ã≤^ŒúO
KÕÜ«∂Åx „ѨÉèí∞`«fiO x~°‚~ÚOzOk.
¿ãì\ò HÍfie\© Zã¨∂ºÔ~<£û ÃãÖò (Zãπ‰õĺZã≤) :
kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl ÅHΔͺÅ`À ~åR „ѨÉèí∞`«fiO ¿ãì\ò
HÍfie\© Zã¨∂ûÔ~<£û ÃãÖò#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤Ok.
) ~åROÖ’x q^•ºã¨Oã¨÷ʼnõΩ <åH± J„H˜_ç+¨<£ á⁄O^Œ_»OÖ’
^ÀǨÏ^ŒÑ¨_Õ q^èŒOQÍ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
~°∂á⁄OkOK«_O» , x~°fiÇ≤ÏOK«_O» .
) <å}º`«#∞ ÃÑOKÕ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ KÕѨ@ì_»O.
) J„H˜_+Õ <¨ £ á⁄Ok# `«~∞° "å`« KÕÑ@¨ =ì Åã≤# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞
~°∂á⁄OkOK«_O» , x~°fiÇ≤ÏOK«_O» .
W#Êùˆ~‡+¨<£   Öˇ·„|s <≥\ò=~ü¯
(SZ<£ZѶπZÖòSa<≥\ò) :
q^•º~°∞÷ʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# „ѨѨOK«™ê÷~Ú ã¨=∂Kå~åxfl
JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ JǨχ^•ÉÏ^£Ö’x SZ<£ZѶπ ZÖòSa<≥\ò
Hˆ O„^ŒO ã¨ÇϨ HÍ~°O`À ~åROÖ’x „ѨÉ∞íè `«fi HõàÏâßÅÅ Öˇ„· |sÅ#∞
P^èŒ∞hHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ HõàÏâßÅ q^•ºâßY SZ<£ZѶπZÖòSa<≥\ò
™œHõ~åºxfl „áê~°OaèOzOk.
=∞# \˜q :
=∞# \ ˜ q ^•fi~å 12 ™êO„Ѩ ^ •Ü« ∞ , 3
ѨÙ#~°fi º=ã‘H÷ iõ Oz# _ç„w ™ê÷~Ú ã¨É‰˚ˇ Ωõ Åì #∞ „Ѩ™ê~°O KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ
HõàÏâßÅ q^•ºâßY K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩOk. ~åROÖ’x 169
„ѨÉèí∞`«fi _ç„w HõàÏâßÅʼnõΩD „Ѩ™ê~åÅ∞ JO^Œ∞`«∞<åfl~Ú.
>ˇeHÍ#ÊùÔ~<£ûÅ∞, >ˇeH“xûeOQ∑, áêº<≥Öò _ç㨯+¨<£û ‰õÄ_® =∞#
\˜q ^•fi~å x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
lÖÏ¡ =#~°∞Å ˆHO„^•Å∞ :
„QÍg∞}, =∂~°∞=¸Å, Ѩ@ì} t"å~°∞ „áêO`åÅÖ’
L#fl _ç „ w Hõ à ÏâßÅÅ q^•º~° ∞ ÷ Å ∞ J^Œ # Ѩ Ù =#~° ∞ Å∞
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `≥KÕÛO^Œ∞‰õΩ ~åROÖ’x Jxfl „ѨÉèí∞`«fi _ç„w
HõàÏâßÅÅ#∞ Hõ=~ü KÕã¨∂Î 21 lÖÏ¡Ö’¡ lÖÏ¡‰õΩ XHõ\ ˜ K˘Ñ¨C#
lÖÏ¡ =#~°∞Å ˆHO„^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. =#~°∞Å ˆHO„^ŒO
^•fi~å PÜ« ∂ lÖÏ¡ Å Ö’x „Ѩ É è í ∞ `« fi _ç „ w Hõ à ÏâßÅÅ∞
„ѨÜ≥∂QÆâßÅÅ∞ „QÆO^ä•ÅÜ«∂Å∞, P@ ã¨÷ÖÏÅ∞, W`«~° =∞øeHõ
=ã¨`«∞Å#∞ J#∞ã¨O^è•#O KÕã¨∞HÀ=_»O ^•fi~å Ѩ~°ã¨Ê~°O
ã¨ÇϨ HõiOK«∞‰õΩ\Ï~Ú. HõOѨӺ@~ü ÃãO@~ü, ÃÇÏÖòÎ ÃãO@~ü =O\˜
"å\˜x ‰õÄ_® lÖÏ¡ =#~°∞Å ˆHO„^•xH˜ J#∞ã¨O^è•#O KÕ™êÎ~°∞.
#∂#`« áê~î°º „Ѩ}ÏoHõÅ∞ :
WѨÊ\˜H© `«~°QÆu É’^èŒ# „Ѩ^è•#"≥∞ÿ#ѨÊ\˜H©, q^•º~°∞÷Å
qaè # fl J=㨠~ åÅ#∞ fˆ ~ ÛO^Œ ∞ ‰õ Ω aè # fl"≥ ∞ ÿ # W`« ~ °
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ‰õÄ_® |Ö’¿Ñ`«O KÕÜ«∞=Åã≤# J=ã¨~°O
LOk. JO`Õ H ͉õ Ω O_® q^•º~° ∞ ÷ Å #∞ „Ѩ Ñ ¨ O K« ™ê÷ ~ ÚÖ’
Z^Œ∞~°=Ù`«∞#fl ã¨"åà◊¡#∞ Z^Œ∞~˘¯<Õ q^èŒOQÍ ã¨#fl^ŒúO KÕÜ«∞=Åã≤
LO@∞Ok. g@xflO\˜x ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx áê~î°º „Ѩ}ÏoHõÅ∞,
É’^èŒ<å „Ñ¨}ÏoHõÅ#∞ ã¨g∞H˜ΔOz, JÉèϺ㨉õΩx ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx
#∂`«# áê~î°º„Ѩ}ÏoHõÅ∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞.
qã¨Î~°} HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ :
`«# xÜ«∞O„`«}Ö’ L#fl HõàÏâßÅÅ ã¨=∂Ü«∞O`À H˘xfl
™ê=∂lHÍaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ KÕѨ>ËìO^Œ∞‰õΩ HõàÏâßÅ
q^•ºâßY Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk. 150 „ѨÉèí∞`«fi _ç„w HõàÏâßÅÅ∞
q^•º~°∞÷Å`À áê@∞, ã¨=∂*ÏxH˜ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ŠǨωõΩ¯Å∞,
Z~Ú_£ûÃÑ· J=QÍǨÏ# HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ, Ѩ~åº=~°} Ѩi~°HõΔ},
"å~°ã¨`«fi, ™êO㨯 $uHõ ã¨OѨ^ŒÅ#∞ ã¨O~°H˜ΔOK«_»O "≥Ú^ŒÅQÆ∞
"å\˜ÃÑ· J=QÍǨÏ# HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å Hõ¡ÉòÅ∞,
WHÀ Hõ¡ÉòÅ∞, i|ƒ<£ Hõ¡Éò i|ƒ<£Å∞, ÃÇÏi>Ë*ò Hõ¡ÉòÅ#∞
„áê~°OaèOKå~Ú.
~åR™ê÷~Ú L`«Î=∞ J^蕺ѨHõ J"å~°∞¤Å∞ :
ÉèÏ~°`« =∂r ~åRѨu 㨈~fiѨe¡ ~å^è•Hõ$+¨‚ [#‡k#"≥∞ÿ#
ÃãÃÑì O |~ü 5# „Ѩ u ÜÕ ∞ \Ï Láê^è • ºÜ« ∞ k<À`« û =O
[~°∞ѨىõΩO\Ï~°∞. D ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ ~åR„ѨÉèí∞`«fiO Ü«¸x=i≈\©,
HõàÏâßÅÅ J^蕺Ѩ‰õΩʼnõΩ ~åR ™ê÷~Ú L`«Î=∞ J^蕺ѨHõ
J"å~°∞¤#∞ „ѨHõ\ ˜ã¨∞ÎOk. 㨈~fiѨe¡ ~å^è•Hõ$+¨‚<£ [Ü«∞Ou <å_»∞
JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. D ã¨O=`«û~°O 33 =∞Ok Ü«¸x=i≈\©
P^蕺Ѩ‰õΩʼnõΩ, 36=∞Ok HõàÏâßÅ J^蕺Ѩ‰õΩʼnõΩ ~åR ™ê÷~Ú
L`«Î=∞ J^蕺ѨHõ J"å~°∞¤Å#∞ JO^Œ*Ëâß~°∞.
69
WOw¡+π ÖÏOˆQfi*ò ÖϺÉòû :
W–ÖˇiflOQ∑ Ѩ^Œúu ^•fi~å q^•º~°∞÷ʼnõΩ WOw¡+π ÉèÏ+¨ÃÑ·
<≥·Ñ¨Ù}ºO`À ‰õÄ_ç# tHõΔ} WKÕÛO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fi HõàÏâßÅÖ’¡
75 WOw¡+π ÖÏOˆQfi*ò ÖÏÉòÅ#∞U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. g\˜ ^•fi~å
q^•º~°∞÷ʼnõΩ J`«ºO`« P^èŒ∞<å`«# P_çÜ≥∂–qA=Öò Ѩ^Œú`«∞Ö’¡
HõOѨӺ@~°¡ ^•fi~å POQÆ¡ÉèÏ+¨ÃÑ· tHõΔ} W™êÎ~°∞.
™êOˆHuHõ q^Œº
PO„^茄Ѩ^Õâò ™êOˆHuHõ q^ŒºÃÑ· J=QÍǨÏ# ÃÑOK«_»O,
„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O „Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞QÍ 1957Ö’ ™êOˆHuHõ
q^•ºâßY#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞. _≥·Ô~Hõì~ü PѶπ W<£¢ã¨ìHõΔ<£ (_çSÑ≤)
Ѩikè #∞O_ç „Ñ¨Éèí∞`«fi WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÅ∞, WO_»¢ã‘ìãπ  
HÍ=∞~üû âßY Ѩikè #∞O_ç áêe>ˇH˜flH±Å∞, WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò „>ˇÿxOQ∑
Wxã≤ª@∂º\òû (S\˜S) Å∞, Hõq∞+¨#~ü PѶπ QÆ=~°fl"≥∞O\ò
ZQÍ˚q∞<Õ+¨<£û Ѩikè #∞O_ç ™êOˆHuHõ q^•º qÉèÏQÍxfl
™êOˆHuHõ q^•ºâßY áêÅ<å ѨikèÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ=KåÛ~°∞.
J#O`«~°O S\˜SÅ#∞ Láêkè =∞iÜ«Ú tHõΔ} âßY ѨikèÖ’H˜
=∂~åÛ~°∞.
=∞Oz WO[h~° ¡ # ∞ Ö’`≥ · # q*Ï˝ # O <≥ · Ñ ¨ Ù }ºO,
™ê#∞‰õÄÅ „â◊=∞ ã¨O㨯 $u, ã¨=∞~°÷`«, L`åÊ^ŒHõ`« Hõey#
™êOˆHuHõ xѨÙ}∞Å#∞ "≥eH˜ fÜ«∞_»"Õ∞ ™êOˆHuHõ q^•ºâßY#∞
™ê÷ Ñ ≤ O K« _ » O Ö’x „Ѩ ^ è • # L^Õ Ì â ◊ O . =∞# Ѩ i „â◊ = ∞Å#∞
ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ Ñ¨x KÕ~ÚOK«_»O, JO`«~å˚fÜ«∞ áÈ\©Å#∞
`«@∞ì‰õΩ<Õ q^èŒOQÍ =∞# q^•º~°∞÷Å#∞ fiÛk^ŒÌ_»O D âßY
`«∞k ÅHõΔ ºO.
_ç Ñ ¨ ¡ = ∂ Ѩ s Hõ Δ Å x~° fi Ǩ Ï }, áêe>ˇ H ˜ fl H± Å
q^•º=ã¨~åÅ#∞ ѨijeOKÕO^Œ∞‰õΩ ™êOˆHuHõ q^•ºâßY _≥·Ô~Hõì~ü
Kè≥·~°‡<£QÍ 1984Ö’ ¿ãì\ò É’~ü¤ PѶπ >ˇH˜flHõÖò Z_»∞ºˆH+¨<£ JO_£
¢>ˇÿxOQ∑#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
™êOˆHuHõ q^Œº#∞ „QÍg∞}, =∂~°∞=¸Å „áêO`åʼnõΩ
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `Õ=_»O, tHõΔ}, =#~°∞Å#∞ ѨOK«∞HÀ=_»O,
<≥ \ ò = i¯OQ∑ ^•fi~å <å}º`« # ∞ "≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ ~ ° K « ∞ HÀ=_» O ,
=∂º<£Ñ=¨ ~ü =∂ºzOQ∑ ^•fi~å „QÍ_»∞ºÜÕ∞@¡‰Ωõ , _çÑ=¡¨ ∂ ǨϟŤ~‰¡° Ωõ
L^ÀºQÍ=HÍâßÅ#∞ "≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ ~ ° K « _ » O , L^ÀºQÍʼnõ Ω
㨠O |Okè O z# HÀ~° ∞ ûÅ#∞ „Ѩ " Õ â ◊ à Ñ@ì _ » O , Ѩ i „â◊ = ∞‰õ Ω ,
q^•ºã¨Oã¨÷ʼnõΩ =∞^茺 ã¨O|O^è•Å#∞ ÃÑOK«_»O `«k`«~°
HÍ~°º„Hõ=∂ÅÃÑ· ™êOˆHuHõ q^•ºâßY ˆHO„nHõi™ÈÎOk. _ç„w,
_çѨ¡=∂ ™ê÷~ÚÅ∞ Ô~O_çO\˜Ö’#∂ ™êOˆHuHõ q^•º™ê÷~Úx
„ѨѨOK« „Ѩ=∂}ÏÅ ™ê÷~ÚH˜ ÃÑOK«_®xH˜ D âßY Hõ$+≤
KÕ™ÈÎOk.
 WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÅ∞, áêe>ˇH˜flH±Å∞, á¶ê~°‡ã‘
HÀ~°∞ûÅ∞, ZOã≤Z, ZOaZ, Pi¯>ˇHõÛ~ü HÀ~°∞ûÅ∞ JOkã¨∞Î#fl
q^•ºã¨ O 㨠÷ Å U~åÊ@∞‰õ Ω ã¨ O |Okè O z# ^Œ ~ ° M Ï㨠∞ Î Å #∞
ѨijeOKÕO^Œ∞‰õΩ ™êOˆHuHõ q^•ºâßY PÖò WO_çÜ«∂ H“xûÖò
Ѷ ¨ ~ ü >ˇ H ˜ fl Hõ Ö ò Z_» ∞ ºˆ H +¨ < £ (ZSã≤ \ ˜ W ) `À 㨠= ∞#fiÜ« ∞
Ѩ~°K«∞‰õΩO\’Ok.
™êOˆHuHõ q^•ºâßY „Ѩã¨∞Î`«O 1034 ™êOˆHuHõ
q^•ºã¨Oã¨÷Å#∞ ã¨=∞#fiÜ«∞Ѩ~°∞™ÈÎOk. „Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ 665
WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÅ∞, 213 a.á¶ê~°‡ã‘ HõàÏâßÅÅ∞, 881
ZOaZ Hõ à ÏâßÅÅ∞, 703 ZOã≤ U Hõ à ÏâßÅÅ∞, 144
áêe>ˇH˜flH± HõàÏâßÅÅ∞ L<åfl~Ú. „Ѩu ã¨O=`«û~°O WO[hiOQ∑
HõàÏâßÅÖ’¡ 2,26,870 =∞Ok q^•º~°∞úÅ∞ KÕ~°∞`«∞O_»QÍ,
á¶ê~°‡ã‘ HÀ~°∞ûÖ’¡ 16,675 =∞Ok, ZOaZ HÀ~°∞ûÖ’¡ 59,676
=∞Ok, ZOã≤Z HÀ~°∞ ûÖ’¡ 47,595 =∞Ok, áêe>ˇ H ˜ flH±
HÀ~°∞ûÖ’¡ 63,075 =∞Ok KÕ~°∞`«∞<åfl~°∞.
ZSã≤\ ˜WH˜ J#∞|O^èŒ"≥∞ÿ# <Õ+¨#Öò É’~ü¤ PѶπ J„H˜_ç+¨<£
(Z<£aZ) „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ™êOˆHuHõ q^•ºâßY
~åROÖ’x _ç „ w, _ç Ñ ¨ ¡ = ∂ ™ê÷ ~ ÚÖ’¡ ™êOˆ H uHõ q^•º
„Ѩ = ∂}ÏÅ#∞ "≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ ~ ° ∞ ™ÈÎ O k. "≥ ∂ _» Ô ~ · fl *Ë + ¨ < £ JO_£
i=¸=Öò PѶπ JÉ’ûÅÃã<£û (ZOF_çP~üFaZãπ) Ѩ^äŒHõO„H˜O^Œ
ÖϺÉòÅ P^èŒ∞xH©Hõ~°}#∞ KÕѨ_»∞`ÀOk.
WO_»¢ã‘ì – Wxã≤ì@∂º+¨<£ WO@~åHõΔ<£ ÃãÖòû, ZO@~ü
„Ñ‘#~ü+≤Ñπ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò ÃãÖòû J=∞Å∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ~°∂. 5
HÀ@¡ „QÍO@¡#∞ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ ™êOˆHuHõ q^•ºâßY ZSã≤\ ˜W`À
ã¨=∞#fiÜ«∞OQÍ =º=ǨÏi™ÈÎOk.
ZOÃã\ò, WÃã\ò, ã‘Ñ,π Z_£Ãã\ò ~åºOHõ~‰¡° Ωõ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£,
qâßYѨ@flO, QÆ∞O@∂~°∞, u~°∞Ѩu, =~°OQÆÖò Hõ_»Ñ¨ ˆHO„^•Å
^•fi~å P<£Öˇ·<£ J_ç‡+¨#∞¡ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk.
„QÍ_»∞ºÜÕ∞@¡‰õΩ, _çѨ¡=∂ ǨϟŤ~°¡‰õΩ J„ѨO\©ãπ+≤Ñπ tHõΔ}
HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ™êOˆHuHõ q^•ºâßY ã¨fiÜ«∞O„ѨuѨuÎ Hõey#
É’~ü¤ PѶπ J„ѨO\©ãπ+≤Ñπ ¢>ˇÿxOQ∑ (aFZ\˜) W`«~° ã¨Oã¨÷Å`À
U~åÊ@∞¡ KÕã≤Ok. ^Õâ◊OÖ’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’
J„ѨO\©ãπÅ ZOÑ≤Hõ HÀã¨O ã¨O÷Å#∞, JÉèíº~°∞÷Å#∞ XˆHKÀ@‰õΩ
KÕˆ~Û "åH±W<£ WO@~°∂fi º Ѩ^Œúux „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ìOk. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£,
qâßYѨ@flO,=~°OQÆÖòÅÖ’ "åH± W<£ WO@~°∂fi º HͺOѨÙÅ#∞
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
ZSã≤\ ˜W ã¨Ç¨Ü«∞O`À WO_»¢ã‘ì – Wxã≤ì@∂º+¨<£
WO@~åHõ Δ < £ à ãÖò û U~åÊ@∞#∞ ™êOˆ H uHõ q^•ºâßY
„áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk.
70
‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞O
‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∂xfl 1951Ö’ "≥Ú^ŒÅ∞
ÃÑ\Ïì~°∞. J#O`«~°O Ѷ¨e`åÅ∞ ™êkèOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ѩ[Ö’¡
J=QÍǨÏ# ÃÑOK«_»O qã¨Î~°} HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ‰õÄ_® ‰õΩ@∞O|
xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∞ ѨikèÖ’H˜ fã¨∞H˘KåÛ~°∞. ‰õΩ@∞O|
xÜ« ∞ O„`« } `À áê@∞ =∞Ç≤ Ï à◊ Å ∞,Ñ≤ Å ¡ Å P~ÀQÆ º OÃÑ·
ˆHO„nHõiOKåÅ<Õ L^ÕÌâ◊O`À ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∞O
¿Ñ~°∞#∞ 70= ^Œâ◊HõOÖ’ ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞ HÍ~°º„Hõ=∞OQÍ
=∂~åÛ~°∞. 7= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅO #∞O_ç ‰õΩ@∞O|
ã¨OˆHΔ=∞ HÍ~°º„Hõ=∞O =∞Ç≤Ïà◊Å∞, S^Õà◊¡Ö’Ѩ٠tâ◊√=ÙÅ P~ÀQƺ
J=ã¨~åÅÃÑ· ˆHO„nHõiOzOk. "åºH˜û<£¡ ^•fi~å x"åiOK«^ŒQÆæ
"åº^èŒ∞Å HÍ~°}OQÍ ã¨OÉèíqOKÕ tâ◊√ =∞~°}ÏÅ#∞, "åº^èŒ∞Å#∞
`«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ 1985–86 #∞O_ç Ü«¸x=~°ûÖò W=Úº<≥·*Ë+¨<£
„áÈ„QÍO (Ü«ÚSÑ≤) #∞ „áê~°OaèOKå~°∞. Ñ≤Å¡Ö’¡ _»ÜÕ∞iÜ«∂
HÍ~°}OQÍ ã¨OÉèíqã¨∞Î#fl =∞~°}ÏÅ#∞ `«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ F~°Öò
sÃÇ· Ï „_Õ + ¨ < £ ^ä ≥ ~ ° Ñ ‘ (FP~ü \ ˜ ) x ‰õ Ä _® „áê~° O aè O Kå~°∞.
1992–93 #∞O_ç K≥·Öò¤ ã¨Ô~· fi=Öò JO_£ ¿ãѶπ =∞^Œ~üǨï_£
(ã≤ Z ãπ Z ãπ Z O) HÍ~° º „Hõ = ∂xfl J=∞Å∞ KÕ ã ¨ ∞ Î < åfl~° ∞ . D
HÍ~° º „Hõ = ∞OÖ’x JOâßÅ`À áê@∞Öˇ · O yHõ "åº^è Œ ∞ Å∞,
ѨÙ#~°∞`«ÊuÎH˜ ã¨O|OkèOz# "åº^èŒ∞Å x"å~°} ÅHõΔ ºO`À
s„á⁄_»H˜ì"£   K≥·Öò¤ ÃÇÏÖòÎ (P~üã≤ÃÇÏKü–1) HÍ~°º„Hõ=∂xfl 1997
#∞O_ç 2005 =∂iÛ =~°‰õΩ J=∞Å∞ KÕâß~°∞.
„Ѩ^è•#=∞O„u 2005 U„Ñ≤Öò 1# <Õ+¨#Öò ~°∂~°Öò
ÃÇÏÖòÎ q∞+¨<£ (ZãπP~üÃÇÏKüZO)#∞ ÖÏOKè#« OQÍ „áê~°OaèOKå~°∞.
„QÍg∞} „Ѩ[ʼnõΩ `«‰õΩ¯= =ºÜ«∞O`À <å}º"≥∞ÿ# P~ÀQƺ
¿ã=Å#∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `≥KÕÛL^ÕÌâ◊O`À „áê~°OaèOK«|_ç#
Z<£P~üÃÇÏKüZO „Ѩã¨= =∞~°}ÏÅ ˆ~@∞,tâ◊√=∞~°}ÏÅ ˆ~@∞
[#<åÅ ˆ~@∞ `«yæOѨÙ#‰õΩ Hõ$+≤KÕã¨∞ÎOk.
„áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ =º=ã¨÷Ö’x x"å~°}, zH˜`«û, =∂#=
=#~°∞Å x~°fiǨÏ}, _»Ü«∂QÀflã≤ìH± ¿ã=Å∞,ÖÏlã≤ìH± "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò,
"åº^èŒ∞Å∞ Ü«∂[=∂#ºO,_Õ\Ï "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò ã≤ã¨ì"£∞ =O\˜ J<ÕHõ
JOâßÅ#∞ ã¨=∞#fiÜ«∞ Ѩ~°z "≥∞~°∞ÔQ·#¿ã=Å#∞ JOkOKÕ
q^èŒOQÍ Z<£P~üÃÇÏKüZO#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞.
=∂`«$ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ# P~ÀQƺ ã¨O~°HõΔ} ¿ã=Å∞ :
1. =∞Ç≤ÏàÏ P~ÀQƺ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞(J„H˜_ç>ˇ_£ ™È+¨Öò ÃÇÏÖòÎ
Ü«∂H˜ìqãπì – Pâ◊)
„QÍg∞} „áêO`åÅ „Ѩ[ʼnõΩ P~ÀQƺ ¿ã=Å∞ =∞iO`«
^Œ Q Æ æ ~ ° ‰ õ Ω `≥ K Õ Û O^Œ ∞ ‰õ Ω D Ѩ ^ ä Œ H Íxfl 2005–06Ö’
„áê~°OaèOKå~°∞. nxx 21,916 „QÍ=∂Å∞ (67561 x"åã¨
„áêO`åÅÖ’) J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. ÃÇÏÖòÎ i™È~üû Ѩ~°û<£ûQÍ
=º=ǨÏiOKÕO^Œ∞‰õΩ „QÍ=∞ ѨOKåÜ«∞f P~ÀQƺ Hõq∞\©Å ^•fi~å
70,700 =∞Ç≤ÏàÏ P~ÀQƺ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ#∞ QÆ∞iÎOKå~°∞.
2.ã¨=∞„QÆ J`«º=ã¨~° „Ѩã¨=,#∂`«# tâ◊√=ÙÅ
¿ã=Å∞ :
ã≤WZOFZ<£ã≤`À |Ö’¿Ñ`«O KÕã≤# ZѶπP~üÜ«Ú ¿ã=Å
Ѩ^äŒHÍxfl „Ѩã¨"åÅ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ `«b¡a_»¤Å‰õΩ J`«º=ã¨~° ¿ã=Å∞
JOkOKÕ ÅHõΔ ºO`À 2005–06Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. „Ѩu
ã≤WZOFZ<£ã≤ ˆHO„^ŒOÖ’ #Å∞QÆ∞~°∞ „Ѩã¨= "≥·^Œ∞ºÅ∞, XHõ
ÃÑ_çÜ«∂„\˜ã≤Ü«∞<£, XHõ J<≥ã≤ì\ ˜ãπìÅ`À áê@∞ |¡_£ ÉϺOH± ÖË^•
|¡_£™Èìˆ~r ÃãO@~ü LO\Ï~Ú. JO`ÕH͉õΩO_® „Ѩu „Ѩã¨"åxH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# B+¨^è•Å‰õΩ J^Œ#Ѩ٠|_≥˚\ò ‰õÄ_® JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’
LO@∞Ok. WѨÊ\˜ =~°‰õΩ ~åROÖ’ 158 ã≤WZOZ<£ã≤
ˆHO„^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
3. |¡_£ ÉϺOH±   |¡_£ ™Èìˆ~*ò ÃãO@~°∞¡ :
ã≤*ËiÜ«∞<£ â◊GzH˜`«û ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ~°HÍÎxfl
JO^Œ ∞ ÉÏ@∞Ö’ LOKåÅ<Õ ÅHõ Δ ºO`À D Ѩ ^ ä Œ H Íxfl
2005–06Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. HÍO„ѨÃÇÏxû"£ Z=∞Ô~˚hû
Jɡ˚û„\˜H± JO_£ xÜ≥∂<å@Öò ˆH~ü (ã≤WFZãπã≤) ˆHO„^•ÅÖ’
WѨÊ\˜ =~°‰õΩ 20#∂`«# |¡_£ ÉϺO‰õΩÅ∞, 89 |¡_£™Èìˆ~*ò
ÃãO@~°¡#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞.
|¡_£ ÉϺO‰õΩÅ∞, |¡_£ ™Èìˆ~r ÃãO@~°¡ U~åÊ@∞‰õΩ
WO_çÜ«∞<£ Ô~_£ „HÍãπ ™⁄Ãã·\ ©x ~åR ™ê÷~Ú <À_»Öò U*ˇhûQÍ
U~åÊ@∞KÕâß~°∞. 10 |¡_£ ÉϺO‰õΩÅ∞, 74 |¡_£ ™Èìˆ~*ò ÃãO@~°∞¡
#_»∞ã¨∞Î<åfl~Ú.
4. 24 QÆO@Å `«b¡a_»¤Å P~ÀQƺ (ZOã≤ÃÇÏKü)
ˆHO„^•Å∞ :
™ê^è•~°} „Ѩã"¨ åÅ∞ [iˆQ q^èOŒ QÍ K«∂_»\ÏxH˜,iã¨∞¯`À
‰õÄ_ç# QÆiƒù}© ˆHã¨∞Å#∞ QÆ∞iÎOz, "å\˜x ZѶπP~üÜ«ÚʼnõΩ
ѨOѨO_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ¿ã=Å#∞ 24 QÆO@Å∞ JOkOKÕ
ÅHõ Δ ºO`À D HÍ~° º „Hõ = ∂xfl 1997–98Ö’
„áê~°OaèOKå~°∞.~åROÖ’x 800 „áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞
24 ZOã≤ÃÇÏKü ˆHO„^•Å∞QÍ Ñ¨xKÕã¨∞Î<åfl~Ú. 2008–09Ö’
g\˜Ö’ 79,984 „Ѩã¨"åÅ∞ [iQÍ~Ú. 2009-10Ö’ 2009
JHÀì|~ü <å\˜H˜ 48,396 „Ѩã¨"åÅ∞ [iQÍ~Ú.
8.[#h ã¨∞~°HõΔ Ü≥∂[# (*ˇZãπ"≥·) :
„Ѩã¨= =∞~°}ÏÅ∞ J^Õq^èŒOQÍ tâ◊√ =∞~°}ÏÅ#∞
`«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ QÍ#∞ „Ѩã¨"åÅ∞ Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’ [iÑ≤OK«∞‰õΩ<Õ
71
q^èŒOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl
2005–06Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ ~°∂. 1000
(*ˇZãπ"≥· H˜O^Œ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO ~°∂. 700, ~åR „ѨÉèí∞`«fi
ã¨∞vÉèí= Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ ~°∂. 300) „QÍg∞} ¿Ñ^Œ =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ
JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. 2006 U„Ñ≤Öò 1 #∞O_ç D Ѩ^äŒHÍxfl Ѩ@ì}
¿Ñ^Œ =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ‰õÄ_® =iÎOѨ*Ëã¨∞Î<åfl~°∞. *ˇZãπ"≥· ÅaÌ^•~°∞Å∞
2008-09Ö’ 5,51,206 =∞Ok 2009-10Ö’ 1,29,496
=∞Ok L<åfl~°∞.
tâ◊√ P~ÀQƺ ã¨O~°HõΔ}¿ã=Å∞ :
kQÆ ∞ =# ¿Ñ~˘¯#fl Ѩ ^ ä Œ H ÍÅ J=∞Å∞ ^•fi~å
tâ◊√=ÙÅ∞,ÉÏÅʼnõΩ, P~ÀQƺ ã¨O~°HõΔ} ¿ã=Å∞ JOkã¨∞Î<åfl~°∞.
1. "åH˜û<£ „Ñ≤"≥O@|∞Öò _çã‘*ˇãπ :
HÀiO`« ^ŒQÆ∞æ, _çÑ‘ÎiÜ«∂, ^èŒ#∞~åfi`«O, áÈeÜ≥∂, HõΔÜ«∞,
`«@∞ì, ÃÇÏѨ>\ÿˇ 㘠π –a `«k`«~° \©HÍÅKÕ x~ÀkèOK«|_Õ "åº^è∞Œ ʼnõΩ
Ñ≤Å¡ÅO^ŒiH© \©HÍÅ∞ W™êÎ~°∞. D "åº^èŒ∞Å#∞ x~ÀkèOKÕO^Œ∞‰õΩ
a.ã≤.l, X.Ñ≤.q., _ç.Ñ≤.\˜. ÃÇÏѨ>ˇÿ\ ˜ãπ – a `«@∞ì \©HÍÅ∞
W™êÎ~°∞. QÆiƒù}©¢ã‘ÎʼnõΩ \˜\ ˜ WO[HõΔ<£ W™êÎ~°∞.
2 „Ѩ^è•# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ :
q@q∞<£ – Z, „Ѩu ã¨O=`«û~°O [#=i, AÖˇ·
=∂™êÅÖ’ ^≥ · fi"åi¬Hõ P~ÀQÆ º Ѩ s Hõ Δ Å `Àáê@∞~ÀA"ås
W=¸º<≥·*Ë+¨<£ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
3. Ü«¸x=~°ûÖò W=Úº<≥*· +Ë <¨ £ á„ È„QÍO J=∞Å∞ :
P~üã≤ÃÇÏKü – 2 „H˜O^Œ áê~üì ã≤Ö’ ÉèÏQÆOQÍ „H˜Ok
W=¸º<≥·*Ë+¨<£ HͺHõÖÏáêÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
1. _çSFʼnõΩ J^Œ#Ѩ٠"≥Úae\©ã¨áÈ~üì, 2."åH˜û<£
„\Ï<£ûáÈ~ü,ì 3. HÀÖò¤ K≥~Ú<£ i¿Ñ~Ú~üû, x~°fiǨÏ}, 4. _çSFʼnõΩ
ã¨Ç¨ÏHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ HõOѨӺ@~ü Jã≤ÃãìO@∞¡, 5. „Ѩ`åº=∂flÜ«∞
"åºH˜ û <£ _≥ e =s, 6. Ѩ @ ì } „áêO`« =ÚiH˜ "å_» Å ÃÑ·
ˆHO„nHõ~°}, 7. _»|∞¡ ºÃÇÏKüq ^•fi~åÑ≤Å¡Å ã¨g∞Hõ~°}.
g\˜H˜ `À_»∞ kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞
‰õÄ_®x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
Z. z#flz#fl "åº^è∞Œ ʼnõΩ zH˜`û« #OkOKÕO^Œ∞‰õΩ<≥ÅÖ’ XHõ~ÀA
„QÍ=∂ÅÖ’ „QÍ=∞ P~ÀQÆ º   áœ+≤ ì H ÍǨ  ~° k#O
x~°fiÇ≤ÏOK«_O» .
a. Jã¨=~°"≥∞ÿ# ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ yi[# lÖÏ¡Ö’¡ W=¸º<≥·*Ë+¨<£
HͺOÃÑ~Ú#∞¡ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O
ã≤. J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ g∞lÖòû, ZZѶπã≤ HͺOÃÑ~Ú#∞¡
x~°fiÇ≤ÏOK«_O»
_ç. W=¸º<≥·*Ë+¨<£ QÆ∞iOz „Ѩ[ÅÖ’ J=QÍǨÏ# HõeyOK«_»O
4. XHõ KÀ@‰õΩ KÕ~°Û_»O : ¿ã=ÅOkOK«_»O ^•fi~å[<åÉèÏ =$kúx `«yæOK«_®xH˜ D
lÖÏ¡Ö’¡ P~ÀQͺxH˜ ã¨O|OkèOz# HÍ~°ºHÍÅáêÅ#∞ Ѩ^äŒHÍxfl 1952 #∞O_ç J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D ¿ã=Å H˜O^Œ
ã¨=∞~°ú=O`«OQÍ J=∞Å∞ KÕÜ«∞_®xH˜ gÅ∞QÍ Sã≤_çZãπ, "≥Å∞QÆ∞, J~°∞›Öˇ·# [O@ʼnõΩ @∂ºÉˇHõìg∞, "åºÃãHõìg∞ =O\˜ âßâ◊fi`«
P~ÀQÆ º âßYÅ#∞ XHõ K À@‰õ Ω KÕ ~ ° Û =Åã≤ # J=㨠~ åxfl ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} Ѩ^Œú`«∞Å∞, `å`å¯eHõ Ѩ^Œú`«∞ÅH˜O^Œ
QÆ∞iÎOKå~°∞. SÜ«Ú_ç, <À\˜ =∂„`«Å∞, x~À^è£Å∞ =O\˜q JOk™êÎ~°∞.
5. xÜ≥∂<å@Öò WO>ˇxû"£ ˆH~ü Ü«¸x\òû (Z<£Sã≤Ü«Ú): ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} „áÈ`åûǨÏHÍÅ H˜O^Œ ѨÙ~°∞+¨μʼnõΩ
#∂`«#OQÍ [x‡Oz# tâ◊√=ÙʼnõΩ,tâ◊√„áêÜ«∞OÖ’ L#fl ~°∂.1100Å∞,=∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ~°∂. 600Å∞ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
ÉÏÅʼnõΩ J`«º=ã¨~° ¿ã=Å∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ D Ѩ^äŒHÍxfl 2.J"åOzè`« QÆ~åƒùÅ `˘ÅyOѨ٠(ZO\˜Ñ≤)
2006–07 „áê~°OaèOKå~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò 160 Z<£Sã≤Ü«Ú ˆHO„^•Å∞ ™ê÷Ñ≤OKåÅx
¿ã=Å∞:
„ѨuáêkOKå~°∞. (g\˜Ö’ 13 É’^èŒ<å Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’, 23 ~åROÖ’x Jxfl „Ѩ É è í ∞ `« fi P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ ÅÖ’ D
lÖÏ¡ Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’ 16 UiÜ«∂ Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’, 108 ¿ã=ÅOk™êÎ ~ ° ∞ . 2008–09Ö’ 6,132 =∞OkH˜ D
ã≤WZOFZ<£πã≤ ˆHO„^•ÅÖ’ U~åÊ@∞ KÕ™ê~°∞.) ¿ã=ÅOkOKå~°∞.
Z. 124 áÈ㨠∞ ì Å ∞ =∞OE~° ∞ KÕ Ü « ∞ QÍ 14 =∞Ok 3. ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} c=∂ Ѩ^äŒHõO :
ÃÑ_çÜ«∂„\˜ã≤Ü«∞#¡#∞ xÜ«∞q∞OKå~°∞. ÃãìiÖˇ·*Ë+¨<£#∞ JOwHõiOz# "åiHÀã¨O D Ѩ^äŒHÍxfl
a. Z<£Sã≤Ü«Ú ˆHO„^•Å‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ѨiHõ~åÅ#∞ 2005 #∞O_ç J=∞Å∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D Ѩ^äŒHõO J=∞Å∞f~°∞#∞
¿ãHõiã¨∞Î<åfl~°∞. >Ë|∞Öò 8.4Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
ã≤. „Ѩ u Ü« ¸ x\ò Ö ’ W^Œ Ì ~ ° ∞ ™êì Ñ ¶ π #~° ∞ ûÅ∞, W^Œ Ì ~ ° ∞ 4. ~åR [<åÉèÏ q^è•#O :
ZZ<£ZOÅ#∞ HÍO„\ωõΩì „áêuѨkHõ# xÜ«∞q∞OKå~°∞. ‰õ Ω @∞O|㨠O ˆ H Δ = ∞ HÍ~° º „Hõ = ∞O „H˜ O ^Œ <å}º"≥ ∞ ÿ #
_ç. „Ѩ u ˆ H O„^•xH˜ B+¨ ^ è • Å∞, W`« ~ ° =㨠∞ Î = ÙÅ∞ ¿ã=ÅOkOKÕ ÅHõΔ ºO`À 1997Ö’ ~åR [<åÉèÏ q^è•<åxfl
JO^Œ*ËÜ«∂Åx x~°‚~ÚOKå~°∞. ~°∂á⁄OkOKå~°∞. ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} HͺOѨÙÅ ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ
‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞ ¿ã=Å∞ : ëêq∞Ü«∂<åÅ∞, `åQÆ∞h~°∞,=∞OKåÅ∞, Ѩ~°∞ѨÙÅ∞, ~°"å}Ï
J~°∞›Öˇ·# [O@ʼnõΩ kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl Ѩ^äŒHÍÅ∞ J=∞Å∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜x U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~°∞.
KÕÜ«∞_»O ^•fi~å‰õΩ@∞O|ã¨OˆHΔ=∞ ¿ã=Å∞ JOkã¨∞Î<åfl~°∞. „Ѩ u 㨠O =`« û ~° O EÖˇ · 11# „Ѩ Ñ ¨ O K« [<åÉè Ï
1. âßâ◊fi`« Ѩ^Œú`«∞Å∞ : k<À`«û=O ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ lÖÏ¡‰õΩ =ÚQÆ∞æ~°∞ K˘Ñ¨C# ÅH©¯_ôÑπ
ã¨fiK«ÛùO^ŒOQÍ ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} áê\˜OKåÅx ^•fi~å ZOÑ≤Hõ KÕã≤# 69 =∞OkH˜ ~°∂. 10,000 K˘Ñ¨C#
=ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛ# J~°∞›Öˇ·# [O@ʼnõΩ ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞ „áÈ`åûǨÏHÍÅ∞ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.g\˜x P kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl
„Ѩ=∂}ÏÅ∞ áê\˜Oz# "åiH˜ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
>Ë|∞Öò 8.4
Z. XHõ a_»¤`À ÃãìiÖˇ·*Ë+¨<£‰õΩ JOwHõiOz# [O@ʼnõΩ
‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} c=∂ Ѩ^äŒHõO a. W^Œ Ì ~ ° ∞ P_» Ñ ≤ Å ¡ Å #∞ Hõ e y LO_ç Ããì i Öˇ · * Ë + ¨ < £‰ õΩ
JOâßÅ∞ c=∂ Ѩiq∞u JOwHõiOz# [O@ʼnõΩ
ÃãìiÖˇ·*Ë+¨<£ ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ Pã¨∞Ѩ„uÖ’ ~°∂. 2,00,000
=∞~°}˜Oz<å ÖËHõ PѨˆ~+¨<£ [iy# "å~°O
ã≤. W^ŒÌ~°∞ Ñ≤Å¡Å`À"åºÃãHõìg∞H˜ JOwHõiOz# [O@ʼnõΩ
~ÀAÖ’¡ =∞~°}˜Oz#"åiH˜ Pã¨∞Ѩ„u #∞O_ç Ѩ@ì} P~ÀQƺ ¿ã=Å∞ :
_çâßÛi˚ KÕã≤# `«~°∞"å`« Ѩ@ì} =ÚiH˜ "å_»Ö’¡ x=ã≤OKÕ „Ѩ[ʼnõΩ "åºkè
8#∞O_ç 30 ~ÀAÖ’¡ =∞~°}˜Oz# "åiH˜ ~°∂. 50,000 x~À^èŒHõ, x"å~°} ¿ã=ÅOkOKÕO^Œ∞‰õΩ 2000 ã¨O=`«û~°OÖ’
â◊GzH˜`«û qѶ¨Å"≥∞ÿ`Õ ~°∂. 30,000 D Ѩ^äŒHÍxfl „áê~°OaèOKå~°∞. ~åR „ѨÉèí∞`«fi x^èŒ∞Å`À ~åROÖ’
â◊GzH˜`«û =Å¡ `«ÖˇuÎ# P~ÀQƺ ã¨=∞㨺ʼnõΩ ~°∂. 25,000 ã¨fiK«ÛùO^Œ ã¨Oã¨÷Å ^•fi~å 192 Ѩ@ì} P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞
ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. =ÚiH˜ "å_»Ö’¡ x=ã≤ã¨∞Î#fl „Ѩu 15,000
=¸ÅO : ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞ âßY [<åÉèωõΩ XHõ Ѩ@ì} P~ÀQƺ ˆHO„^ŒO LOk.

72
 P~üã≤ÃÇÏKü-2 H˜O^Œ WѨÊ\˜ =~°‰õΩ 75 Ѩ@ì} P~ÀQƺ
ˆHO„^•Å∞ U~åÊ@∞ KÕ™ê~°∞.
yi[# „áêO`åÅ P~ÀQƺ ¿ã=Å∞ :
yi[# „áêO`åÅÖ’ P~ÀQÆ º ¿ã=Å#∞
|Ö’¿Ñ`«OKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ D „H˜OkK«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
– yi[# „áêO`åÅÖ’ 8,500 =∞Ok Hõ=¸ºx\© P~ÀQƺ
HÍ~°ºHõ~°ÎÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
– P~üã≤ÃÇÏKü –2 „H˜O^Œ 2005–06#∞O_ç kQÆ∞=¿Ñ~˘¯#fl
K«~°ºÅ∞ KÕѨ\Ïì~°∞.
1. yi[# „áêO`åÅÖ’ P~ü ã ≤ à ÇÏKü ¿ã=Å á꺈 H lx
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
2. yi[# „Ѩ[ʼnõΩ "åi WO\˜ =^ŒÌ<Õ P~ÀQƺ ¿ã=ʼnõΩ
JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ 30 ã¨OKå~° "≥∞_çHõÖò Ü«¸x@∞¡
ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú.
3 ã¨∞^Œ∂~°, =∂~°∞=¸Å yi[# „áêO`åÅ =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ
ã¨∞~°H˜Δ`« „Ѩã¨"åÅ∞ [iˆQO^Œ∞‰õÄ gÅ∞QÍ |~üÎ "≥~Ú\˜OQ∑
Ǩϟ"£∞û xi‡ã¨∞Î<åfl~°∞.
Hõ=¸ºx\© W<åfiÖò"≥∞O\ò HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ :
1.ã¨Éò ÃãO@~ü Ü«Ú<≥·_≥\òѶ¨O_£û :
DѨ^äŒHÍxfl 2005–06Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞.„QÍ=∞
ѨOKåÜ«∞f ™ê÷~ÚÖ’ áêiâ◊√^茺O, „Ѩ*Ï~ÀQƺ x~°fiǨÏ}‰õΩ,
P~ÀQƺ LѨˆHO„^•ÅÖ’ ™œHõ~åºÅ#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_®xH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# x^èŒ∞Å∞ ã¨=∞‰õÄ~°Û_»O D Ѩ^äŒHõO Ü≥ÚHõ¯ ÅHõΔ ºO.
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ XH˘¯Hõ¯ LѨˆHO„^•xH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂.
10,000 x^èŒ∞Å∞ ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞.
2. á„ ê^äqŒ ∞Hõ P~ÀQƺ Hˆ O„^•Å x~°fiǨÏ}‰õΩ Ü«Ú<≥>· _ˇ £ ѶO¨ _£û:
D Ѩ ^ ä Œ H Íxfl 2006–07Ö’ „áê~° O aè O Kå~° ∞ .
„áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞ ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ Ñ¨xKÕ¿ãÖÏ
KÕÜ«∞_»"Õ∞ D Ѩ^äŒHõO ÅHõΔ ºO. D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ „Ѩu „áê^äŒq∞Hõ
P~ÀQƺ ˆHO„^•xH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂. 25,000 ã¨O=`«û~°
„QÍO\ò ~°∂.50,000Å∞ ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞.
3. Hõ=¸ºx\© P~ÀQƺ ˆHO„^•Å x~°fiǨÏ}‰õΩ Ü«Ú<≥·>ˇ_£
Ѷ¨O_£û:
D Ѩ^äŒHÍxfl ‰õÄ_® 2006–07Ö’<Õ „áê~°OaèOKå~°∞.
Hõ=¸ºx\© P~ÀQƺ ˆHO„^•Å#∞ ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKÕÖÏ
KÕÜ«∞_»"Õ∞ D Ѩ^äŒHõO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. D Ѩ^äŒHõO
„H˜O^Œ „Ѩu Hõ=¸ºx\© P~ÀQƺ ˆHO„^•xH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂.
50,000 |_≥˚\ò ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞.
73
4. Pã¨∞Ѩ„u Jaè=$kú ã¨OѶ¨∂Å∞ :
DѨ ^ ä Œ H Íxfl 2006–07Ö’ „áê~° O aè O Kå~° ∞ .
Pã¨∞Ѩ„`«∞Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_»O, ѨiHõ~åÅ#∞ JÑπ~°ˆQ_£
KÕÜ«∞_»O, P~ÀQƺ ¿ã=Å#∞ P^èŒ∞hHõiOK«_»O D Ѩ^äŒHõO
Ü≥ÚHõ¯„Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞.
Z<£P~üÃÇÏKüZO H˜O^Œ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO Pã¨∞Ѩ„u
Jaè=$kú Hõq∞\©Å‰õΩ „Ѩu lÖÏ¡ Pã¨∞Ѩ„uH˜~°∂. 5 ÅHõΔÅ∞,
„áê^ä Œ q ∞Hõ P~ÀQÆ º ˆ H O„^•xH˜ ~° ∂ . ÅHõ Δ HÍ~° Ê ãπ H˜ O ^Œ
JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk. WѨÊ\˜ =~°‰õΩ Jxfl lÖÏ¡ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞,
„áêOfÜ«∞ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞, Hõ=¸ºx\© P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞,
„áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•ÅÖ’ 1620Pã¨∞Ѩ„u Jaè=$kú
Hõq∞\©Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
5. „QÍ=∞ ™ê÷~Ú P~ÀQƺ   áêiâ◊√^茺 Hõq∞\©Å∞ :
D Ѩ^äŒHÍxfl 2006–07Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. „QÍ=∞
™ê÷ ~ ÚÖ’ P~ÀQÆ º ¿ã=Å#∞ QÆ i +¨ ì ™ê÷ ~ Ú =~° ‰ õ Ω
LѨÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O, <å}º"≥∞ÿ# P~ÀQƺ áêiâ◊√^茺 ¿ã=ÅÖ’
„QÍ=∞ ™ê÷~Ú P~ÀQƺ, áêiâ◊√^茺 Hõq∞\©Å ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl
"≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_»O, JO@∞ "åº^èŒ∞Å#∞ x"åiOK«_»O D Ѩ^äŒHõO
„Ѩ^è•# L^ÕÌâ◊O.
ѨOKåÜ«∞f ã¨~°ÊOKü K≥·~üѨ~°û<£QÍ, "å~ü¤"≥∞O|~°∞¡,
JOQÆ<£"å_ô =~°¯~°∞¡, ZZ<£ZOÅ∞, =∞Ç≤ÏàÏ P~ÀQƺ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞
ã¨Éèí∞ºÅ∞, =∞bì Ѩ~°Êãπ ÃÇÏÖòÎ Jã≤ÃãìO\òÅ∞ "≥∞O|~ü Hõhfi#~°∞¡QÍ
„QÍ=∞ P~ÀQƺ   áêiâ◊√^茺 Hõq∞\©Å#∞ U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~°∞.
6. „QÍg∞} J`«º=ã¨~° P~ÀQƺ ~°"å}Ï Ñ¨^äŒHõO
(WZOP~üS) – 108 :
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO „QÍg∞} ¿Ñ^ŒÅ∞ J`«º=ã¨~°
㨠= ∞Ü« ∂ ÅÖ’ „Ѩ ` Õ º H˜ O z „Ѩ ã ¨ = O, #∂`« # tâ◊ √ =Ùʼnõ Ω
ã¨O|OkèOz# P~ÀQƺ ã¨=∞㨺Å∞ `«ÖˇuÎ#ѨC_»∞ Pã¨∞Ѩ„u
P~ÀQƺ ¿ã=Å#∞ Lz`«OQÍ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ XHõ Ѩ^äŒHÍxfl
„áê~°OaèOzOk.
) D Ѩ^äŒHõO J=∞Å∞‰õΩ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO, ã¨`«ºO
HõOѨӺ@~ü „QÆ∂ÑπKÕ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞|_ç# Z=∞Ô~˚hû
"Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò sÃã~üÛ Wxã≤ì@∂º\ò (WZOP~üS) J<Õ
ã¨fiK«ÛùO^Œ ã¨Oã¨÷#∞ <À_»Öò U*ˇhûQÍ QÆ∞iÎOzOk.
) JO|∞Öˇ<£û ¿ã=Å#∞ ~ÀA‰õΩ 24 QÆO@Å áê@∞ 365
~ÀAÅ∂ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKÕO^Œ∞‰õΩ XHõ L=∞‡_ç
\’Öò„Ѷ‘ >ˇeá¶È<£ #O|~ü 108#∞ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞.
 ) „Ѩu JO|∞Öˇ<£û‰õΩ x~°fiǨÏ}Ï =ºÜ«∞O „H˜O^Œ „Ѩu <≥Å tHõΔ} WKåÛ~°∞. ѨÅ∞ „áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å#∞ kfifÜ«∞
~°∂.1,12,499Å∞ ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞. ™ê÷~Ú Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞QÍ Jaè=$kú ѨiKå~°∞. „Ѩã¨∞Î`«O ~åR
) „Ѩu JO|∞Öˇ<£û‰õΩ tHõΔ} á⁄Ok# ™êOˆHuHõ ã≤|ƒOk "åºÑ¨ÎOQÍ 233 kfifÜ«∞ ™ê÷~Ú Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ L<åfl~Ú. "å\˜
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO\Ï~°∞. Wq „Ѩu ~ÀE 8 „\˜Ñπû q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 8.5Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
u~°∞QÆ∞`å~Ú.
) „Ѩu ~ÀA ã¨∞=∂~°∞ 68,000 HÍÖòû =™êÎ~Ú. ~åR >Ë|∞Öò 8.5
"åºÑ¨ÎOQÍ 752 JO|∞Öˇ<£ûÅ∞ ¿ã=ÅOkã¨∞Î<åfl~Ú. Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞, Ѩ_»HõÅ q=~åÅ∞
7. ÃÇÏÖòÎ W#Êùˆ~‡+¨<£ ÃÇÏÖòÊÖˇ·<£ (104) : Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ Pã¨∞Ѩ„`«∞Åã¨OYº Ѩ_H» Åõ ã¨OYº
„QÍg∞}, =∂~°∞=¸Å „áêO`åÅ „Ѩ[Å∞ P~ÀQƺ lÖÏ¡ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ 17 4400
ã¨=∞㨺ÅÃÑ· ã¨=∂Kå~°O á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ ÃÇÏÖòÎ W#Êùˆ~‡+¨<£ UiÜ«∂ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ 58 5800
ÃÇÏÅÊÖˇ·<£ ¿ã=Å#∞ „ѨÉèí∞`«fiO „ѨHõ\ ˜OzOk. „Ѩ[Å∞ 104 Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ ÃãO@~°∞¡ 122 4840
„Ѩ`ºÕ Hõ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ 10 824
#O|~ü‰õΩ á¶È<£ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å 24 QÆO@Å∞ P~ÀQͺxH˜
_çÃãÊ#ûsÅ∞ 26 0
ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Œ=K«∞Û. „Ѩu~ÀA 36,000
"≥Ú`«ÎO 233 16379
HÍÖòû nxH˜ =™êÎ~Ú.
=¸ÅO : PO„^茄Ѩ^Õâò "≥·^Œº q^è•# Ѩi+¨`ü
~år"£ P~ÀQƺN P~ÀQƺ c=∂ Ѩ^äŒHõO:
„ѨÉèí∞`«fi, „Ѩ~Ú"Õ@∞ <≥\ò=~ü¯ Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’ ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ
P^èŒ∞xHõ â◊GzH˜`«ûÅ∞, ^ä≥~°Ñ‘Å#∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `≥KÕÛO^Œ∞‰õΩ
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ :
~år"£ P~ÀQƺN Ѩ^äŒHÍxfl ~åR „ѨÉèí∞`«fiO „áê~°OaèOzOk. PO„^茄Ѩ^Õâò "≥·^Œº q^è•# Ѩi+¨`ü `«# xÜ«∞O„`«}Ö’
QÆ∞iÎOz# 330 ~°HÍÅ ^ä≥~°Ñ‘Å∞, zH˜`«ûʼnõΩ D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ L#fl P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ ÅÖ’ „H˜ O k JOâßʼnõ Ω ã¨ O |Okè O z#
„Ѩ}ÏoHõÅ∞, =∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ∞ ~°∂á⁄OkOK«_»"Õ∞ H͉õΩO_®,
c=∂ ^•fi~å „Ñ¨Éèí∞`«fiO Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkã¨∞ÎOk.
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ Ѩ~°º"ÕH˜Δã¨∞ÎOk.
¿Ñ+¨O\ò‰õΩ D „ѨÜ≥∂[#O JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_Õ
1. Pã¨∞Ѩ„`«∞Å Éèí=<åÅ, áêiâ◊√^茺 x~°fiǨÏ}
q^èŒOQÍ KÕÜ«∞_®xH˜ D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ „áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ
2. "Õ∞[~ü, "≥∞ÿ#~ü ѨiHõ~åÅ∞ JO^Œ*Ë`«, x~°fiǨÏ}, Ѩ~°º"ÕHõΔ}
ˆ H O„^Œ O , „áêOfÜ« ∞ P㨠∞ Ѩ „ u, lÖÏ¡ P 㨠∞ Ѩ „ u, <≥ \ ò = ~ü ¯
3. B+¨^è•Å∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’LOK«_»O
Pã¨∞Ѩ„`«∞Å ™ê÷~ÚÖ’ XHõÃѶã≤e>Ë@~ü (P~ÀQƺq∞„`«)#∞
4. L^ÀºQÆ∞Å xÜ«∂=∞HõO, tHõΔ} `«k`«~° JOâßÅ∞
xÜ«∞q∞™êÎ~°∞.
5. Pã¨∞Ѩ„`«∞ŠѨxf~°∞ ã¨g∞HõΔ
P~ÀQƺN H˜O^Œ "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊Ö’=∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü,
6. x^èŒ∞Å ˆH\Ï~ÚOѨÙ
NH͉õΩà◊O, J#O`«Ñ¨Ù~°O lÖÏ¡Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. P~ÀQƺN
Ô~O_»= ^Œâ◊Ö’ 533 "åº^èŒ∞Å∞ (389 ã¨i˚HõÖò, 144 "≥∞_çHõÖò) P~ÀQƺO
zH˜`«û‰õΩ cè=∂ ™œHõ~°ºO HõeÊOKå~°∞. „Ѩã¨∞Î`«O "≥Ú`«ÎO g∞^Œ
942 "åº^èŒ∞ʼnõΩ P~ÀQƺN cè=∂ HõeÊOKå~°∞.
JO^èŒ`«fi x"å~°}‰õΩ *ÏfÜ«∞ HÍ~°º„Hõ=∞O
(<Õ+¨#Öò „áÈ„QÍ"£∞ Ѷ¨~ü HõO„\’Öò ɡ·¡O_£<≥ãπ):
PO„^茄Ѩ^Õâò "≥·^Œºq^è•# Ѩi+¨`ü (ZÑ≤qqÑ≤) :
JO^èŒ`«fi "åºÑ≤Îx 1.4 âß`«O #∞O_ç 0.3 âß`åxH˜
~åROÖ’x kfifÜ«∞ ™ê÷~Ú Pã¨∞Ѩ„`«∞Å x~°fiǨÏ}‰õΩ `«yæOKÕ ÅHõΔ ºO`À D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 1976Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞.
1986 #=O|~ü 1# PO„^茄Ѩ^Õâò "≥·^Œº q^è•# Ѩi+¨`ü#∞ JO^èŒ`åfixH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨=∞㨺Å`À ÉÏ^èŒÑ¨_»∞`«∞#fl "åiH˜
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. „ѨѨOK« ÉϺO‰õΩ x^èŒ∞Å`À 1995–2002 <å}º"≥ ∞ ÿ # <Õ „ `« 㨠O ~° H õ Δ } ¿ã=Å∞ Hõ e ÊOK« _ » O , <Õ „ `«
=∞^茺 ~åROÖ’ 159 Pã¨∞Ѩ„`«∞Å#∞ Jaè=$kú ѨiKå~°∞. ã¨O~°HõΔ}¿ã=Å#∞ Jxfl „áêO`åʼnõΩ qã¨ÎiOK«_»O D HÍ~°º„Hõ=∞
„ѨѨOK« ÉϺO‰õΩ x^èŒ∞Å`À #∂`«# Éèí=<åÅ x~å‡}O, P^èŒ∞xHõ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO.
Ѩ i Hõ ~ åÅ U~åÊ@∞ `« k `« ~ åÅ∞ KÕ Ñ ¨ \ Ïì ~ ° ∞ . ã≤ | ƒOkH˜ D HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ 2008–09Ö’ 5,50,000
Pã¨∞Ѩ„`«∞Å x~°fiǨÏ}, ¿Ñ+¨O@¡ ã¨O~°HõΔ} `«k`«~° JOâßÅÖ’ Hõ O \˜ â◊ √ HÍ¡ Å â◊ G zH˜ ` « û Å∞ x~° fi Ç≤ Ï OKåÅx ÅHõ Δ ºOQÍ

74
ÃÑ@∞ì H ÀQÍ, 5,82,318 PѨ ˆ ~ +¨ # ∞¡ x~° fi Ç≤ Ï OKå~° ∞ .
2009–10Ö’ 2009 ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ 2,95,955 PѨˆ~+¨#∞¡
KÕâß~°∞.
<Õ+¨#Öò JÜ≥∂_ç<£ _≥Ѷ≤ã≤Ü≥∞hû _ç*Ï~°¤~üû
HõO\
„ ’Öòá„ È„QÍ"£∞:
Wk #∂~° ∞ âß`« O ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi „áêÜ≥ ∂ l`«
HÍ~°º„Hõ=∞O.
) JÜ≥ ∂ _ç < £ ֒Ѩ O =Å¡ =∂#ã≤ H õ "≥ · H õ Å ºO`À áê@∞
"≥ ∞ ^Œ _ » ∞ ^≥ | ƒuO@∞Ok. g\˜ x ã¨ Ô ~ · # zH˜ ` « û ^•fi~å
x"åiOK«=K«∞Û.
) QÆiƒù}© ¢ã‘ÎÅÖ’ JÜ≥∂_ç<£ ֒ѨO =šѨÙ>Ëì Ñ≤šʼnõΩÖ’áêÅ∞
U~°Ê_»=K«∞Û.
) JÜ≥∂_ç<Ö £ ’ѨO =Å¡ Ñ≤ÅÖ¡ ’¡ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ ã¨OÎ aèOzáÈ`«∞Ok.
K«∞~°∞‰õΩ^Œ#O Ö’Ñ≤ã¨∞ÎOk. =∂#ã≤Hõ "≥·HõźO U~°Ê_»∞`«∞Ok.
qxH˜_ç, ÉèÏ+¨}ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# Ö’áêÅ∞ ã¨OÉèíq™êÎ~Ú.
Hõ}∞`«∞Å∞, JÜ≥∂_ç<£ ֒ѨO =Å¡`«Öˇ`ÕΠѨi}Ï=∂Å∞,
"å\˜ x"å~°}ÃÑ· „Ѩ[ʼnõΩ J=QÍǨÏ# HõeÊOK«_»O, JÜ≥∂_ç<£
Hõ e y# LѨ C #∞ "å_Õ q^è Œ O QÍ „Ѩ [ ÅÖ’ K≥ · ` « # ºO
fã¨∞‰õΩ~å=_»O, JÜ≥∂_ç<£ ֒ѨO =Å¡ ã¨OÉèíqã¨∞Î#fl "åº^èŒ∞Å
Ѩi=∂}Ïxfl =∞kOѨÙKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ã¨ˆ~fiÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O
"≥Ú^ŒÖˇ·#q D HÍ~°º„Hõ=∞ ÅHΔͺÅ∞.
2007 U„Ñ≤ÖòÖ’ ^Õâ◊ "åºÑ¨ÎOQÍ 50,000 ™êÖòì >ˇã≤ìOQ∑
H˜@¡#∞ JO^Œ*Ëâß~°∞. 2007 JHÀì|~ü =~°‰õΩ 94,727 LѨC
#=¸<åÅ#∞ ѨsH˜ΔOz, "å\˜Ö’ 49,135 #=¸<åÅÖ’
„Ѩ=∂}ÏÅ "Õ∞~°‰õΩ JÜ≥∂_ç<£ LO^Œx x~åúiOKå~°∞.
áê~î°âßÅ P~ÀQƺ HÍ~°º„Hõ=∞O :
PO„^茄Ѩ^Õâò áê~î°âßÅ P~ÀQƺ HÍ~°º„Hõ=∂xfl 1985Ö’
„áê~°OaèOKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞ „Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞
) áê~î°âßʼnõΩ"≥àı¡ q^•º~°∞÷Å P~ÀQƺ ã¨O~°HõΔ}
) "åºkè ÅHõΔ}ÏÅ#∞ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ QÆ∞iÎOz, x"åiOK«_»O
) áê~îâ ° ßÅ J^蕺Ѩ‰Ωõ Å`À q^•º~°∞Å÷ `À P~ÀQƺOÃÑ· J=QÍǨÏ#
HõeÊOK«_O» .
) =¸_»∞ =∂™êʼnõΩ „Ѩ^äŒ=∞ zH˜`«û, „\©\ò"≥∞O\ò JOk=fi_»O
@∞ÉÏHÀ iÖË>_ˇ £ _çã*‘ ãˇ π JO_£ HõO\
„ ’Öò (á⁄Q͉õ
ã¨O|Okè`« "åº^èŒ∞Å xÜ«∞O„`«})
á⁄Q͉õΩ, á⁄Q͉õΩ L`«Ê`«∞ÎÅ "å_»HõO =Å¡ J<ÕHõ ~°HÍÅ
Hͺ#û~° ∞ ¡ , Ǩ Ï $„^ÀQÍÅ∞, TÑ≤ i u`« ∞ Î Å ‰õ Ω ã¨ O |Okè O z#
"åº^èŒ∞Å∞ =ã¨∞Î<åfl~Ú. á⁄Q͉õΩ"å_»HÍxfl x"åiOK«_®xH˜,
xÜ«∞O„`«}‰õΩ„Ñ¨[Å ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO ZO`≥·<å J=ã¨~°O.
75
á⁄QÆ`åQÆ_»O x¿+^èŒO, P~ÀQƺã¨O~°HõΔ} K«@ìO H˜O^Œ
PO„^茄Ѩ^Õâò <À\˜Ñ¶≤ˆH+¨#∞¡ *Ïs KÕã≤Ok.
_»Ü«∂ɡ\˜H± ˆH~ü JO_£ HõO„\’Öò „áÈ„QÍO :
kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯# ÅHΔͺÅ`À PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO
_»Ü«∂ɡ\ ˜H± ˆH~ü   HõO„\’Öò „áÈ„QÍ"£∞#∞ KÕѨ\ ˜ìOk.
Z. Hõ=¸ºx\©Ö’ _»Ü«∂ɡ\ ˜H± "åºkèx `«fi~°QÍ QÆ∞iÎOK«_»O
a. Jxfl „áê^äŒq∞Hõ ˆHO„^•ÅÖ’ <≥ʼnõΩ XHõ™êi Lz`«
_»Ü«∂ɡ\ ˜H± ѨsHõΔÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O.
ã≤. _» Ü « ∂ ɡ \ ˜ ã π   ^•x Ѩ ~ ° º =™ê<åÅÃÑ· J=QÍǨ Ï #
HõeÊOK«_O»
_ç. „Ѩ [ Å∞ 㨠= ∞Ü« ∂ #∞™ê~° O QÍ _» Ü « ∂ ɡ \ ˜ H ± Ѩ s Hõ Δ Å ∞
x~°fiÇ≤ÏOK«∞‰õΩ<Õ q^èŒOQÍ K≥·`«#º Ѩ~°K«_»O
W. áêl\˜"£ ˆHã¨∞ʼnõΩ zH˜`«û JO^Œ*ËÜ«∞_»O,
^À=∞HÍ@∞ ^•fi~å ã¨OÉèíqOKÕ "åº^èŒ∞Å∞ :
1958Ö’ *ÏfÜ«∞ =∞ÖËiÜ«∂ xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∞O
„áê~°OaèOKÕ =~°‰õΩ ^Õâ◊OÖ’ D "åºkè ÃÑ^ŒÌ =∞ǨÏ=∂‡iÖÏ
LO_Õk. U\Ï 170 ÅHõΔÅ =∞Ok „Ѩ[Å∞ D "åºkè ÉÏi#
Ѩ_Õ"å~°∞. "åiÖ’ 8 ÅHõΔÅ =∞Ok =∞~°}˜OKÕ"å~°∞. D
HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ 1977 =~°‰õΩ ÜÕ∞\Ï 2 ÅHõΔÅ =∞Ok
=~°‰õΩ zH˜`«û JOkOKÕ"å~°∞.1997Ö’ „ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ Pi÷Hõ
ã¨Ç¨Ü«∞O`À 10 lÖÏ¡Ö’¡x yi[# „áêO`åÅHÀã¨O £ =∞ÖËiÜ«∂
xÜ«∞O„`«} „áê*ˇ‰õΩì#∞ „áê~°OaèOKå~°∞. ~åROÖ’x 105
„áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å ѨikèÖ’ L#fl yi[# „áêO`åÅÖ’
=∞ÖËiÜ«∂ Z‰õΩ¯=QÍ L#fl@∞¡ QÆ∞iÎOz, D „áê*ˇ‰õΩì#∞ 105
„áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å‰õΩ qã¨ÎiOKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∂xfl
2004Ö’ <Õ+¨#Öò "≥HÍì~ü É’~üfl _çã‘*ò HõO„\’Öò „áÈ„QÍ"£∞QÍ
=∂~åÛ~° ∞ . D HÍ~° º „Hõ = ∞O „H˜ O ^Œ =∞ÖË i Ü« ∂ , [Ѩ h ãπ
Z<≥ûѶ≤e\©ãπ, J#∞=∂x`« "≥·~°Öò Z<≥ûѶ≤e\˜ãπ, ÃѶ·ÖËiÜ«∂,
_≥OQÆ∂º, HÍÖÏJ*Ï~ü =O\˜ "åº^èŒ∞ʼnõΩ zH˜`«û [~°∞ѨÙ`å~°∞.
^À=∞HÍ@∞ =Å¡ ã ¨ O Éè í q OKÕ =∞~° } ÏÅ#∞ x"åiOK« _ » O ,
"åº^èŒ∞Å#∞ ‰õΩkOK«_»O D HÍ~°º„Hõ=∞ „Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞.
"≥HÍì~ü É’~üfl _ôã‘*ˇãπ
"åº^è∞Œ Å∞ 2008 2009
Hˆ ã¨∞Å∞ =∞~°}ÏÅ∞ Hˆ ã¨∞Å∞ =∞~°}ÏÅ∞
=∞ÖËiÜ«∂ 26,424 0 23,369 3
_≥OQÆ∂º 313 2 1,190 11
zÔH<£Q∞Æ <åº 5 0 117 0
[Ѩhãπ
Z<£ãÑ≤ e¨¶ \©ãπ 16 0 34 0
=¸ÅO : P~ÀQƺâßY
HõΔÜ«∞ xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∞O :
ã¨=iOz# *ÏfÜ«∞ HõΔÜ«∞ xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∞O
(P~ü Z <£ \ ˜ ã ≤ Ñ ≤ ) #∞ _ç Z Ѷ π S _ç ã¨ Ç ¨  Ü« ∞ O`À 1995Ö’
„áê~°OaèOKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∂xH˜ 2005 #=O|~ü #∞O_ç
lZѶπZ\˜ZO ã¨Ç¨Ü«∞O JOk™ÈÎOk.
D HÍ~° º „Hõ = ∂xfl "≥ Ú @ì " ≥ Ú ^Œ @ 1995–96Ö’
„áê~°OaèOKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∂xH˜ 2005 #=O|~ü#∞O_ç
lZѶπZ\˜ZO ã¨Ç¨Ü«∞O JOk™ÈÎOk.
D HÍ~° º „Hõ = ∂xfl "≥ Ú @ì " ≥ Ú ^Œ @ 1995–96Ö’
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, "≥∞^ŒH± lÖÏ¡Ö’¡ „áê~°OaèOKå~°∞. ^Œâ◊Å "åsQÍ
2004 Ѷ≤„|=i HõÖÏ¡ ~åR "åºÑ¨ÎOQÍ J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
„Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ 177 \˜a Ü«¸x@∞¡, 918 _çlˆQfl>ˇ_£
"≥∞ÿ„HÀ™È¯Ñ≤ ˆHO„^•Å∞, 80,000 _®\ò (_≥·Ô~H±ìb J|˚~üfi_£
„\©\ò"≥∞O\ò) ˆHO„^•Å∞ L<åfl~Ú.
~åR P~ÀQƺ q^Œº |∂º~À:
~åR P~ÀQƺ q^Œº |∂º~À (ZãπÃÇÏKüWa) „H˜O^Œ
qÉèÏQÍÅ`À Ѩx KÕ™ÈÎOk.
1. ѨiáêÅ# qÉèÏQÆO
2. tHõΔ}
3. q^•ºi÷ P~ÀQƺ q^Œº
4. g∞_çÜ«∂
5. Z_»∞ºˆH+¨#Öò
6. Ѷ‘Öò¤ ã¨ì_£   _ç=∂<£„¿ãì+¨<£ ÃãO@~ü
7. ~åR ÃÇÏÖòÎ =¸ºlÜ«∞O
Z~Ú_£û xÜ«∞O„`«}
ÃÇÏKüSq/Z~Ú_£û xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀã¨O
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR Z~Ú_£û HõO„\’Öò ™⁄Ãã·\ ©x 1998Ö’ il+¨ì~ü
KÕâß~°∞. ÃÇÏKüSq/Z~Ú_£û (Ǩ˙º=∞<£ W=¸º<À _≥Ѷ≤ã≤Ü«∞hû
"≥·~°ãπ/ZÔH· fi~ü¤ W=¸º<À _≥Ѷ≤ã≤Ü≥∞hû ã≤O„_À"£∞) ^ÕâßxH˜
J^Õ q ^è Œ O QÍ PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò ‰ õ Ω ÃÑ^Œ Ì „Ѩ = ∂^Œ H õ ~ ° O QÍ
Ѩ i }q∞™ÈÎ O k. Z~Ú_£ û Jkè H õ O QÍ „Ѩ | Å∞`« ∞ #fl P~° ∞
~å„ëêìÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò XHõ\ ˜. q∞QÆ`å ~å„ëêìÅ∞ `«q∞à◊<å_»∞,
Hõ~åfl@Hõ, =∞Ǩ~åR, =∞}˜Ñ¨Ó~ü, <åQÍÖÏO_£. Z~Ú_£û ^•^•Ñ¨Ù
93.49 âß`«O =∞OkH˜ Öˇ·OyHõ Ѩ~°"≥∞ÿ# ã¨O|O^è•Å ^•fi~å<Õ
„Ѩ|Å∞`ÀOk. Z~Ú_£û „Ѩ|e# "åiÖ’ 92 âß`«O =∞Ok
15–49 ã¨O=`«û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ =∞^茺"åˆ~ HÍ=_»O QÆ=∞<å~°›O.
76
Z~Ú_£û xÜ«∞O„`«} q^è•<åÅ∞ :
*ÏfÜ«∞ Z~Ú_£ûHõO„\’Öò „áÈ„QÍ"£∞–2 (Z<£Zã≤Ñ≤–2)
„áê*ˇ ‰ õ Ω ì # ∞ 1999–2004 㨠O =`« û ~åÅ =∞^è Œ º
J=∞Å∞KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ KÕѨ\Ïì~°∞. 2006–07 =~°‰õΩ qã¨ÎiOKå~°∞.
J=∞Å∞ HÍÅOÖ’ D „áê*ˇ‰õΩì ™êkèOz# „ѨQÆu
1. ÃÇÏKüSq „áê|ź ˆ~@∞#∞ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ =¸_»∞
âß`åxH˜ HõO>Ë `«‰õΩ¯=‰õΩ fã¨∞H˘KåÛ~°∞.
2. ~°HõÎO ^•fi~å ÃÇÏKüSq XHõi #∞O_ç =∞~˘HõiH˜ |kb
JÜÕ∞º ˆ~@∞#∞ 1 âß`«O HõO>Ë `«‰õΩ¯=‰õΩ fã¨∞H˘KåÛ~°∞.
3. ѨÙ#~°∞`«ÊuÎ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ L#fl Ü«Ú=`«, W`«~°∞ÅÖ’
J=QÍǨÏ<å ™ê÷~Úx 90 âß`åxH˜ ÃÑOKå~°∞.
4. ÃãH±û=~°¯~°¡Ö’ HõO_À"£∞ qxÜ≥∂QÍxfl 90 âß`åxH˜
ÃÑOKå~°∞.
*ÏfÜ«∞ Z~Ú_£û HõO„\’Öò „áÈ„QÍ"£∞ –3#∞ 2007
EÖˇ· 6# „áê~°OaèOKå~°∞. D „áê*ˇ‰õΩì#∞ 2007 #∞O_ç 2012
=~°‰õΩ J=∞Å∞ KÕ™êÎ~°∞. 2012 <å\˜H˜ #∂`«#OQÍ D "åºkè
™ÈˆH "åi ã¨OYº#∞ 60 âß`«O `«yæOKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ
x~°‚~ÚOKå~°∞.
W#Êùˆ~‡+¨<£Z_»∞ºˆH+¨<£   Hõ=¸ºxˆH+¨<£
(SWã≤):
„Ѩ [ ÅÖ’ Z~Ú_£ û Ѩ @ ¡ L#fl J=QÍǨ Ï ##∞
"åi„Ѩ=~°Î#Ö’ =∂~°∞Ê fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜, "åºkèH˜, q=HõΔ‰õΩ
=ºuˆ ~ Hõ O QÍ áÈ~å_» \ ÏxH˜ 'a É’Öò ¤ — J<Õ J^è Œ ∞ <å`« #
HÍ~°º„Hõ=∂xfl KÕѨ\Ïì~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O ^•fi~å ‰õΩ@∞O|
ã¨Éèí∞ºÅ∞, "≥·^Œ∞ºÅ∞, Láê^蕺ܫÚÅ∞, Ü«Ú=‰õΩÅÖ’ "åºkèx
Hõx+¨ì ™ê÷~ÚH˜ fã¨∞‰õΩ ~å=Åã≤# J=ã¨~åxfl, Z~Ú_£û
"åºkè„QÆã¨∞ΊѨ@¡ „Ѩ=iÎOK«=Åã≤# f~°∞ Ѩ@¡ J=QÍǨÏ#
Hõey™êÎ~°∞.
ÃÇÏKüSq áêl\˜"£ L#fl "åiÖ’ ˆH=ÅO 13 âß`«O
=∞Ok =∂„`«"Õ∞ `«=∞‰õΩ ÃÇÏKüSq áêl\˜"£L#fl@∞¡ J=QÍǨÏ#
Hõey L<åfl~°∞. ™ê^è•~°}OQÍ "å~åxH˜ 10,000 =∞Ok
=∂„`«"Õ∞ Z~Ú_£û ѨsHõΔ KÕ~ÚOK«∞‰õΩ<Õ "å~°∞ HÍQÍ 'aÉ’Öò¤—
HÍ~°º„Hõ=∞O „áê~°OaèOz# 2006 #∞O_ç 2008֒Ѩ٠XHõ
q∞eÜ«∞<£ =∞OkH˜ ÃÑ·QÍ „Ѩ[Å∞ ѨsHõΔ KÕ~ÚOK«∞HÀ=_®xH˜
=ÚO^Œ∞‰õΩ ~å=_»O QÆ=∞<å~°›O.
WO\˜„ˆQ>ˇ_£ H“xûeOQ∑   >ˇã≤ìOQ∑ ÃãO@~üû (Sã≤\˜ã≤Å∞) :
"åÅO@s H“xûeOQ∑   >ˇãOì≤ Q∑ ÃãO@~°#¡ ∞ WO\˜„Qˆ >ˇ_£
H“xûeOQ∑   >ˇã≤ìOQ∑ ÃãO@~°∞¡QÍ =∂~åÛ~°∞.~åR "åºÑ¨ÎOQÍ
„Ѩã¨∞Î`«O 677 Sã≤\ ˜ã≤Å∞ Ѩx KÕã¨∞Î<åfl~Ú.
g∞ <Õã¨ÎO :
g∞ <Õã¨ÎO HÍ~°º„Hõ=∞O ^•fi~å 677 Sã≤\ ˜ã≤Å∞, 95
ã≤ã≤Å∞, 30 UP~ü\ ˜Å∞ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú.
=∞Ç≤ÏàÏaè=$kú   tâ◊√ã¨OˆHΔ=∞O :
=∞Ç≤Ïà◊Å∞, tâ◊√=ÙÅ Jaè=$kúH˜ „Ѩ`ÕºHõ „ѨÉèí∞`«fi âßY
L#fl ~å¢ëêìÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò XHõ\ ˜. =∞Ç≤ÏàÏ ã¨OˆHΔ=∞ âßY#∞
1952Ö’ =∞„^•ã¨∞ ~åROÖ’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.J#O`«~°O
PO„^èŒ~åRO U~°Ê_ç# `«~°∞"å`« 1953Ö’ W@∞=O\˜ âßY<Õ
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. 1958Ö’ =∞Ç≤ÏàÏ ã¨OˆHΔ=∞ ¿ã=Å#∞
`≥ Å OQÍ}Ï lÖÏ¡ Å `Àáê@∞~åROÖ’x Jxfl lÖÏ¡ Å ‰õ Ω
qã¨ÎiOKå~°∞. =∞Ç≤ÏàÏ ã¨OˆHΔ=∞ âßY Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞#∞ 1973Ö’
=∞Ç≤ÏàÏ =∞iÜ«Ú tâ◊√ã¨OˆHΔ=∞ âßYQÍ =∂~åÛ~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Å∞
=∞iÜ«Ú Ñ≤Å¡ÅÃÑ· Jaè=$kúÃÑ· ˆHO„nHõiOz J<ÕHõ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
KÕ Ñ ¨ \ Ïì ~ ° ∞ . P q^è Œ O QÍ 1989Ö’ D âßY ¿Ñ~° ∞ #∞
=∞Ç≤ÏàÏaè=$kú =∞iÜ«Ú tâ◊√ã¨OˆHΔ=∞ âßYQÍ =∂~åÛ~°∞. D
âßY "≥Ú^Œ\’¡ Hõ=¸ºx\˜ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò =~°¯~°¡ ^•fi~å =∞Ç≤Ïà◊Å
ã¨=∞㨺ÅÃÑ· ã¨OˆHΔ=∞ ^Œ$HõÊ^äŒO`À HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ KÕѨ\ ˜ìOk.
"≥Ú^Œ\’¡ =∞Ç≤ÏàÏ =∞O_»à◊√¡, lÖÏ¡Ã+Åì~°∞¡, PѨì~üˆH~ü Ǩϟ"£∞û
=O\˜ HÍ~°º„Hõ=∂ňH Ѩiq∞`«"≥∞ÿ# D âßY J#O`«~°O „QÍg∞}
=∞Ç≤Ïà◊Å ã¨=∞㨺ÅÃÑ· ^Œ$+≤ì ˆHO„nHõiOzOk.
=∞Ç≤ Ï àÏaè = $kú   tâ◊ √ 㨠O ˆ H Δ = ∞ âßY |Ǩ ï =ÚY
HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ „Ѩ^è•#OQÍ Ô~O_»∞ ˆH@ysÅ∞QÍ qÉèílOK«=K«∞Û.
1. Sã≤_çZãπ HÍ~°º„Hõ=∞ J=∞Å∞, 2. =∞Ç≤ÏàÏ, tâ◊√ã¨OˆHΔ=∞
ã¨Oã¨÷Å x~°fiǨÏ}
WO\˜„ˆQ>ˇ_£ K≥·Öò¤ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò ã¨sfiÃããπ (Sã≤_çZãπ)
„áê*ˇH±ì:
Wk #∂~° ∞ âß`« O ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi „áêÜ≥ ∂ l`«
HÍ~°º„Hõ=∞O. =∞# ~åROÖ’x 23 lÖÏ¡Ö’¡ 73,944 JOQÆ<"£ å_ô
ˆHO„^•Å`À 385 Sã≤_çZãπ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ Ѩx KÕã¨∞Î<åfl~Ú. g\˜
^•fi~å 1.áœ+≤ìHÍǨ~°O JO^Œ*ËÜ«∞_»O, 2.W=¸º<≥·*Ë+¨<£, 3.„Ñ‘
ã¨∂¯Öò Z_»∞ºˆH+¨<£, 4. P~ÀQƺ ѨsHõΔÅ∞, 5. iѶ¨~°Öò ¿ã=Å∞,
6. P~ÀQƺ   áœ+≤ìHÍǨ~° q^Œº `«k`«~° HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
ÉÏeHÍ – tâ◊√ ã¨O~°HõΔ} Ѩ^äŒHõO:
D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2005 =∂iÛÖ’ „áê~°OaèOKå~°∞
) „ѨÉèí∞`«fiO #∞O_ç „Ñ¨`«ºHõΔ ÃÑ@∞ì|_»∞Å`À ÉÏeHÍ tâ◊√=ÙÅ
Ѩ@¡ L#fl ѨHõΔáê`åxfl `˘ÅyOK«_»O
) ÉÏeHõÅ∞ 18 ã¨O=`«û~åÅ∞ ^•\˜# `«~°∞"å`Õ q"åǨÏO
KÕã¨∞‰õΩ<Õ q^èŒOQÍ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O
77
) ÉÏeHõÖ’¡ „_®áœ@¡ ˆ~@∞#∞ `«yæOK«_»O.
) W^Œ~Ì ∞° ÉÏeHõÅ∞ Hõey# `«e^¡ OŒ „_»∞Å#∞ ‰õΩ@∞O|xÜ«∞O„`«}
áê\˜OKÕ q^èŒOQÍ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O.
) ÉÏeHÍ – tâ◊ √ =ÙÅ ™ê=∂lHõ , Pi÷ H õ ™ êkè H Í~° ` « ‰ õ Ω
J=ã¨~°"≥∞ÿ# "å`å=~°}Ïxfl HõeÊOK«_»O
) ÉÏeHõʼnõΩ =ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ ™êO㨯 $uHõ ^Œ$HõÊ^ä•Å#∞,K«~º° Å#∞
`˘ÅyOK«_O»
) ÉÏeHÍ tâ◊√=ÙǨωõΩ¯Å Ñ¨i~°HõΔ}
) q^ŒºÖ’ ÉÏeHõŠѨ@¡ q=HõΔ#∞ `˘ÅyOz <≥·Ñ¨Ù}ϺÅ∞
ÃÑOá⁄OkOKÕ, tHõΔ}xKÕÛ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ KÕѨ@ì_»O.
) P~ÀQƺ, áœ+≤Hì ÍǨ~åÅÖ’ ÉÏeHõ Ѩ@¡ q=Hõ#Δ ∞ `˘ÅyOK«_O»
) ÉÏeHõŠǨϟ^•#∞ ÃÑOK«_O» Ö’ ‰õΩ@∞O| áê„`«#∞ |Ö’¿Ñ`«O
KÕÜ∞« _»O
) D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ XHõ ÉÏeHõ‰õΩ ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«}
â◊GzH˜`«û KÕ~ÚOK«∞‰õΩ#fl ѨHõΔOÖ’ P ÉÏeHõ‰õΩ 20
ã¨O=`«û~åÅ∞ ѨÓ~°Î~Ú `«~°∞"å`« „ѨÉèí∞`«fiO ~°∂. ÅHõΔ
JO^Œ*ãË ∞¨ OÎ k.
) W^ŒÌ~°∞ ÉÏeHõʼnõΩ ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} â◊G zH˜`«û
KÕ~ÚOK«∞‰õΩ#fl ѨHõΔOÖ’ XH˘¯Hõ¯ ÉÏeHõ‰õΩ 20 ã¨O=`«û~åÅ
`«~°∞"å`« ~°∂.30,000 K˘Ñ¨C# JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
ÉÏeHÍ ã¨=∞$kú Ü≥∂[# :
Wk ˆHO„^Œ„ѨÉèí∞`«fi „áêÜ≥∂l`« HÍ~°º„Hõ=∞O. 1997
PQÆã¨∞ì 15 `«~°∞"å`« [x‡Oz# ÉÏeHÍ tâ◊√=ÙʼnõΩ áÈãπì
|~ü΄QÍO\òQÍ ~°∂. 500.00 W™êÎ~°∞. ™ê¯Å~ü+≤ÑπÅ ^•fi~å
ÉÏeHõÅ q^Œº#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_O» . <Õ+#¨ Öò (#∂º„\˜+<¨ )£ „áÈ„QÍ"£∞
Ѷ¨~ü J_ÀÖˇÃãO\ò QÆ~ü¡û P~ÀQƺO, áœ+≤ìHÍǨ~°O, ™ê=∂lHõ
™êkèHÍ~°`«Å „Ѩ`ÕºHõ á꺈Hr`À D Ѩ^äŒHÍxfl 2007–08Ö’
4.39 ÅHõΔÅ =∞OkH˜ =iÎOѨ*ËÜ«∂Åx x~°‚~ÚOKå~°∞.
ã¨fiÜ«∞O ã≤^Œú :
WOk~å =∞Ç≤ Ï àÏ Ü≥ ∂ [# (SZO"≥ · ) ™ê÷ # OÖ’
WO\˜ „ ˆ Q >ˇ _ £ =Ù"≥ ∞ <£ ZOѨ = ~ü " ≥ ∞ O\ò „áÈ„QÍO ¿Ñ~° ∞ `À
ˆHO„^Œ„ѨÉèí∞`«fiO ã¨=∞„QÆ, ã¨g∞Hõ$`« „áê*ˇ‰õΩì#∞ ã¨fiÜ«∞O ã≤^Œú
¿Ñ~° ∞ `À „áê~° O aè O zOk. =∞Ç≤ Ï à◊ Š㨠fi Ü« ∞ O 㨠= ∞$kú x
ÃÑOá⁄OkOK«_»O, "≥·"åÇ≤ÏHõ, ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü«∞ `«k`«~°
JOâßÅÖ’ =∞Ç≤ÏàÏ ™êkèHÍ~°`«#∞ ™êkèOK«_»O D „áê*ˇ‰õΩì
„Ѩ ^ è • # ÅHõ Δ ºO. D Ѩ ^ ä Œ H õ O H˜ O ^Œ ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi O
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ 38 „áê*ˇ‰õΩìʼnõΩ J#∞=∞uOzOk.
QÆ$Ç¨Ï Ç≤ÏO㨠K«@ìO 2005 : PO„^茄Ѩ^Õâò qHõÖÏOQÆ∞Å HÀ PѨˆ~\˜"£
QÆ$ǨÏÇ≤ÏO㨠#∞O_ç =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ~°HõΔ}HõeÊOKÕ K«@ìO HÍ~˘Êˆ~+¨<£, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ :
– 2005–2006 JHÀì|~ü 25 #∞O_ç ^Õâ◊ "åºÑ¨ÎOQÍ J=∞Ö’¡H˜ qHõÖÏOQÆ∞ŠѨÙ#~å"å™êxH˜ D HÍ~˘Êˆ~+¨<£ H˜O^Œ
=zÛOk. =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ~å*ϺOQÆO HõeÊOz# ǨωõΩ¯Å#∞ D kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl K«~°ºÅ∞ KÕѨ_»`å~°∞.
K«@ìO ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ Ñ¨i~°H˜Δã¨∞ÎOk. D K«@ìO H˜O^Œ 1. „á⁄Ãã÷\ ˜H± Z~Ú_£û, "≥Úae\˜ Z~Ú_£û ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∞_»O
2007–08Ö’ 2150 ˆHã¨∞Å∞ #"≥∂^ŒÜ«∂º~Ú. 2. =º‰õΩÎʼnõΩ, ã¨Oã¨÷ʼnõΩ q^•ºÑ¨iHõ~åÅ∞ JO^Œ*ËÜ«∞_»O
3. ™êOˆHuHõ, ™êOˆHuHõ~°, „QÍg∞} "å}˜[º ~°OQÍÅÖ’ tHõΔ}
qHõÖÏOQÆ∞Å ã¨OˆHΔ=∞O W=fi_»O
) qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ ã¨fi`«O„`« HÍ~˘Êˆ~+¨<£ U~åÊ@∞ KÕã#≤ "≥Ú^Œ\ ˜ 4. L`«Ê`«∞ÎʼnõΩ =∂Ô~¯\˜OQ∑ Ǩg∞`À Láêkè HõÅÊ# L`«ÊuÎx
~åRO PO„^茄Ѩ^Õâò. D HÍ~˘Êˆ~+¨<£ 1981Ö’ U~åÊ@∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_O»
KÕâß~°∞. 5. ã¨fiÜ«∞O Láêkè Ѩ^èŒHÍŠѨ@¡ Pã¨H˜Î K«∂¿Ñ "åiH˜ =∂i˚<£
) ã¨fi`«O„`« qHõÖÏOQÆ ã¨OHˆ =Δ ∞ âßY#∞ U~åÊ@∞ KÕã#≤ "≥Ú^Œ\ ˜ =∞h ~°∞}ÏÅ∞ =∞OE~°∞ KÕÜ«∞_»O
~åRO PO„^茄Ѩ^Õâò. D âßY 1983Ö’ U~åÊ>ˇÿOk. "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å ã¨OˆHΔ=∞O
) XHõ ã¨fi`«O„`« =∞O„u`«fi âßY#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤# ~åRO ~åROÖ’ "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞ʼnõΩã¨O|OkèOz# 135
‰õ Ä _® PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò . „Ѩ ` Õ º Hõ qHõ Ö ÏOQÆ ã¨ O ˆ H Δ = ∞ Hõ=¸ºx\©Å∞ L<åfl~Ú. g~°∞ Ѩâ◊√=ÙÅ, Q˘„Ô~Å ÃÑOѨHõO,
=∞O„u`«fiâßY#∞ 1994Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. 2001 w`«=$uÎ, =∞\˜ìѨ#∞Å∞, KÕѨÅ∞ Ѩ@ì_»O, <Õ`«, ã¨fi~°‚HÍ~°∞,
[<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O ~å„+¨ìOÖ’ qHõÖÏOQÆ [<åÉèÏ ‰õΩ=∞‡i, Hõ=∞‡i, =„_»OQÆO, HΔ“~°, ^Œs˚, _≥·~ÚOQ∑, ÖÏO„_ô,
13,64,991. QÍ#∞QÆ `«k`«~° =$`«∞ÎÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. "≥#∞Hõ|_ç#
qHõÖÏOQÆ Ñ¨Ù#~å"å™êxH˜ ã¨O|OkèOz# `«~°QÆ`«∞Å q^•º~°∞÷ʼnõΩ Lz`« Éè’[#, =ã¨u ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å
K«\ÏìÅ∞ : HõÅÊ#‰õΩ ~åROÖ’ 1,422 „ѨÉèí∞`«fi aã≤ Ǩã¨ìà◊√¡ L<åfl~Ú.
) qHõÖÏOQÆ∞Å (ã¨=∂<å=HÍâßÅ∞, ǨωõΩ¯Å Ñ¨i~°HõΔ}, ѨÓiÎ g\˜Ö’ 1,102 Ǩã¨ìà◊√¡ ÉÏÅ∞~°‰õΩ, 320 Ǩã¨ìà◊√¡ ÉÏeHõʼnõΩ,
ÉèÏQÆ™êfi=∞º) K«@ìO 1995 14 Ǩã¨ìà◊√¡ ã¨OKå~° `≥QÆÅ "åiH˜ L<åfl~Ú. g\˜ ^•fi~å
) <Õ+¨#Öò „@ãπì Ѷ¨~ü J\˜["£∞,ÃãÔ~„|Öò áêeû, "≥∞O@Öò 1,73,086 =∞Ok =ã¨u á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
i\ψ~¤+¨<£ JO_£ =∞eìѨÙÖò _ç[ae\©ãπ Ü«∂H±ì, 1999 PO„^茄Ѩ^Õâò Ô~ã≤_≥x¬Ü«∞Öò Z_»∞ºˆH+¨#Öò Wxã≤ì@∂º+¨<£
) k iǨae>Ë+¨<£ H“xûÖò PѶπ WO_çÜ«∂ Ü«∂H±ì, 1992 ™⁄Ãã·\ © H˜O^Œ ~åROÖ’ 44 aã≤ Ô~ã≤_≥x¬Ü«∞Öò ã¨∂¯à◊¡#∞
) "≥∞O@Öò ÃÇÏÖòÎ Ü«∂H±ì, 1987 x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. g\˜Ö’ 28 ÉÏÅ∞~°‰õΩ HÍQÍ, 16 ÉÏeHõʼnõΩ
2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O ~åROÖ’x qHõÖÏOQÆ∞Å ˆH\Ï~ÚOKå~°∞.
ã¨OYº#∞ >Ë|∞Öò 8.6Ö’ K«∂_»=K«∞Û. "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å "åiH˜ PO„^Œ„Ѩ^Õâò ã¨ì_ô
>Ë|∞Öò 8.6 ã¨i¯à◊√¡ :
~åROÖ’ qHõÖÏOQÆ∞Å ã¨OYº „ѨÉèí∞`«fiO ~åROÖ’ 8 aã≤ ã¨ì_ô ã¨i¯à◊¡#∞ U~åÊ@∞
[<åÉèÏ ÅHõΔÖ’¡ âß`«O KÕã≤Ok. g\˜ ^•fi~å ã≤qÖò ã¨sfiÃããπ, WO_çÜ«∞<£ WO[hiOQ∑
JO^èŒ`«fiO Hõey#"å~°∞ 5.82 42.60
ã¨sfiÃããπ, ÉϺOH± „á⁄ÉË+¨#s PѶ‘ã¨~üû, ZÑ≤Ñ≤Zãπã≤ „QÆ∂Ñπ 1,2
_ç Z ãπ ã ≤ , ExÜ« ∞ ~ü Öˇ H õ Û ~° ~ ° ∞ ¡ , ã¨ É ò W<£ à ãÊHõ ì ~ ü û PѶ π
=∂#ã≤Hõ qHõÖÏOQÆ∞Å∞ 1.55 11.37
áÈbãπ,Z_£Ãã\ò, Z"£∞Ãã\ò, áÈbãπ HÍx¿ãì|∞Öòû `«k`«~° áÈ\©
JOQÆ"≥·HõźO Hõey# "å~°∞ 4.16 30.47
ѨsHõΔʼnõΩ Ç¨[~°ÜÕ∞º "åiH˜ tHõΔ} W™êÎ~°∞.
=¸QÆ"å~°∞ 1.39 10.18 PO„^茄Ѩ^Õâò "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å ã¨Ç¨ÏHÍ~° Pi÷Hõ
|kè~∞° Å∞ 0.73 5.38 ã¨Oã¨÷ :
"≥Ú`«ÎO 13.65 100 =º=™êÜ«∞O, =º=™êÜ«∞ J#∞|O^èŒ ~°OQÍÅ∞, z#fl
=¸ÅO : qHõÖÏOQÆ∞Å ã¨OˆHΔ=∞ âßY "åºáê~åÅ∞, Ѩ i „â◊ = ∞, ¿ã"å, ~° " å}Ï ~° O QÍÅ ^•fi~å

78
"≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞ʼnõΩ K≥Ok# Åaú^•~°∞Å =∂i˚<£ =∞h q^•ºHÍ~°º„Hõ=∂Å∞ :
„áÈ„QÍ"£∞ ^•fi~å ~°∞} ã¨Ç¨Ü«∞O JOk™êÎ~°∞. Zãπã≤ q^•º~°∞÷Å HÀã¨O ~åROÖ’ 2,358 =ã¨u
~år"£ JÉèí∞º^ŒÜ«∞ Ü≥∂[# : QÆ$ǨÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. WO^Œ∞Ö’ 1,691 ÉÏÅ∞~°HÀã¨O,
Ѩ@ì} „áêO`åÅÖ’x KÕu=$uÎ^•~°∞Å ã¨OˆHΔ=∞O HÀã¨O 667 ÉÏeHõÅHÀã¨O x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
D Ѩ^äŒHÍxfl 2005–06Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞.
<Õ+¨#Öò ÉÏH±"å~ü¤ HÍ¡Ãããπ ÃѶ·<å<£û   _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò P#O^Œ xÅÜ«∂Å∞ :
HÍ~˘Êˆ~+¨<£ (Z<£aã≤ZѶπ_çã≤): „Ѩ ã ¨ ∞ Î ` « O ~åROÖ’ 79 P#O^Œ xÅÜ« ∂ Å#∞
ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fi ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞   ™êkèHÍ~°`« x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. g\˜Ö’¡ 50 âß`«O ã‘@¡#∞ J<å^äŒÅ HÀã¨O,
=∞O„`« ` « fi âßY Ѩ i kè Ö ’ Wk J`« ∞ º#fl`« HÍ~˘Êˆ ~ +¨ < £ , q∞QÆ`å 50 âß`«O ã‘@¡#∞ áêiâ◊√^茺 Ѩx"å~°Å Ñ≤Å¡Å HÀã¨O
PO„^茄Ѩ^Õâò a.ã≤. ã¨Ç¨ÏHÍ~åi÷Hõ ã¨Oã¨÷ ^•fi~å ~åROÖ’x ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞. ™êOѶ≤∞Hõ ã¨OˆHΔ=∞ Ǩã¨ìà◊¡ ÖψQ P#O^Œ
"≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å "åiH˜ Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkã¨∞ÎOk. xÖÜ«∂ÅÖ’ Jxfl =ã¨`«∞Å∞ HõeÊ™êÎ~°∞. P#O^Œ xÅÜ«∂Å
PO„^茄Ѩ^Õâò ~°[Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å ã¨=∂Yº : q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 8.7Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
~åROÖ’x ~°[‰õΩÅ Pi÷HÍaè=$kú HÀã¨O PO„^茄Ѩ^Õâò >Ë|∞Öò 8.7
"å+¨~ü"≥∞<£ HÀPѨˆ~\˜"£ ™⁄Ãã·\ ©ãπ ÃѶ_»ˆ~+¨<£#∞ 1982Ö’
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. D ÃѶ_»ˆ~+¨<£ H˜O^Œ ^ÀcèѶ¨∂@¡ x~å‡}O,
~åROÖ’x PO#^Œ xÅÜ«∂Å q=~åÅ∞
ã¨O=`«û~°O ã¨Oã¨Å÷ ∞ ÉÏÅ∞~°∞ ÉÏeHõÅ∞ "≥Ú`«ÎO
=∞^茺HÍeHõ ~°∞}ÏÅ∞ =O\˜ Ѩ^äŒHÍÅ#∞ KÕѨ_»`å~°∞. 2009-
10Ö’ 25 #∂`«# ^ÀcèѶ¨∞@¡ x~å‡}ÏxH˜ ~°∂.50ÅHõΔÅ∞ 1970–80 40 380 – 380
ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. 2002–03 79 3664 2521 6185
PO„^茄Ѩ^Õâò <å~¸ „ÉÏǨχ} ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å 2003–04 79 3600 2992 6592
ã¨=∂Yº: 2004–05 79 3592 3393 6985
D ÃѶ_»ˆ~+¨<£#∞ 1989Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. D 2005–06 79 4061 31.89 7250
ã¨=∂Yº ^•fi~å =∞^茺HÍeHõ ~°∞}ÏÅ =∞OE~°∞, ã¨Ow`« 2006–07 79 3475 3180 6655
2007–08 79 3709 3236 6945
áê~î ° â ßÅÅx~° fi Ǩ Ï }, >ˇ ÿ Å iOQ∑ , |∂º\© + ≤ Ü « ∞ <£ HÀ~° ∞ ûÅ 2008-09 79 4100 3263 7363
x~°fiǨÏ} `«k`«~° HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞. 2009-10 79 3962 3275 7237
™ê=∂lHõ ã¨OˆHΔ=∞O =¸ÅO : ™êOѶ≤∞Hõ ã¨OˆHΔ=∞ âßY

^Õâ◊OÖ’ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ 1991Ö’ 105.92 HÍÖËr Ǩã¨ìà◊√¡:

ÅHõΔÅ∞ LO_»QÍ 2001Ö’ 123.39 ÅHõΔʼnõΩ ÃÑiyOk. ^Õâ◊O
"≥Ú`«ÎO [<åÉèÏÖ’ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ 16.5 âß`«O.
2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ Ã+_»∂ºÅ∞¤
‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ 16.19 âß`«O. WO^Œ∞Ö’ 82 âß`«O =∞Ok
„QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ x=ã≤ã∞¨ <Î åfl~°∞. ~åR ã¨Q@
Æ ∞ ÖˇO· yHõ x+¨ÊuÎ
978 HÍQÍ, Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÖ’¡ 981QÍ LOk. „QÍg∞}
„áêO`åÖ’¡ x=ã≤OKÕ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ 1961Ö’
88.9 âß`« O LO_» Q Í,2001 <å\˜ H ˜ 82.8 âß`åxH˜
Ѩ_çáÈ~ÚOk. Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÖ’¡ JHõΔ~å㨺`« 53.52 âß`«O.
Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ „Ѩ[Å q^•ºaè=$kèú, ™ê=∂lHõ,
Pi÷HÍaè=$kú, ã¨OˆHΔ=∞O, Ѩi~°HõΔ} "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q ™ê=∂lHõ
ã¨OˆHΔ=∞ âßY „Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞.
79
„Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ 152 Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏŠǨã¨ìà◊√¡
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. WO^Œ∞Ö’ 71 ÉÏÅ∞~°‰õΩ, 81 ÉÏeHõʼnõΩ
ˆH\Ï~ÚOKå~°∞.
Wà◊¡ ã¨÷ÖÏŠѨOÑ≤}©:
"åi¬HÍ^•Ü«∞O ~°∂. 11,000֒Ѩ٠L#fl |ÅÇ‘Ï#
=~åæÅ "åiH˜ Lz`«OQÍ Wà◊¡ ã¨÷ÖÏÅ#∞ ѨOÑ≤}© KÕâß~°∞.
=∂QÍ}˜ „áêO`åÅÖ’ „Ѩu ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ =¸_»∞ ÃãO@∞¡,
"≥∞@ì „áêO`åÅÖ’ 5 ÃãO@∞¡, Ѩ@ì} „áêO`åÅÖ’ 60 K«^Œ~°Ñ¨Ù
QÆ*ÏÅ ã¨÷ÖÏxfl ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞. Wà◊¡ ã¨÷ÖÏÅ ˆH\Ï~ÚOѨÙÖ’
Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ "åiH˜ 40 âß`«O,Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÆÅ "åiH˜
10 âß`«O, "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å "åiH˜ 30 âß`«O,
"≥∞ÿ<åi\©Å‰õΩ 10âß`«O, Pi÷HõOQÍ "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å
"åiH˜ 10 âß`«O „áê^è•#º`« W™êÎ~°∞.
 WOk~°=∞‡ HÍ~°º„Hõ=∞O H˜O^Œ 2009–10Ö’ ~°∂. 60
HÀ@∞¡ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. 4,09,433 =∞OkH˜ Wà◊¡ ã¨÷ÖÏÅ∞
ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. WOk~°=∞‡ Ô~O_»= ^Œâ◊ H˜O^Œ 2009–10Ö’
4,66,681 Wà◊¡ ã¨÷ÖÏÅ∞ ѨOÑ≤}©KÕâß~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~° Pi÷Hõ
ã¨Oã¨÷ eq∞>ˇ_£:
PO„^茄Ѩ^Õâò Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ HÀ PѨˆ~\˜"£ ÃѶ·<å<£û
HÍ~˘Êˆ ~ +¨ < £ eq∞>ˇ _ £ # ∞ 1974Ö’ U~åÊ@∞ KÕ â ß~° ∞ .
2008–09Ö’ 2,54,357 =∞Ok Zãπã≤ Åaú^•~°∞ʼnõΩ ~°∂.
376.57 HÀ@¡ "Õ∞~° ~°∞}ÏÅ∞ JO^Œ*Ëâß~°∞. 2009–10Ö’
~°∂. 129.07 HÀ@∞¡ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞.
yi[# ã¨OˆHΔ=∞O
q^Œº, Pi÷HÍaè=$kú, W`«~° HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ yi[#∞ʼnõΩ
ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOKÕ L^ÕÌâ◊O`À 1962Ö’ yi[# ã¨OˆHΔ=∞
âßY#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. yi[#Å∞ rq`åÅÖ’x aè#fl
HÀ}ÏʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ
1963Ö’„>ˇ|ÿ Öò HõÅÛ~ü, sÃã~üÛ   ¢>xÿˇ OQ∑ Wxã≤@ì ∂º\ò (\˜ãP≤ ~ü
  \˜S)#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. S^Œ= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ
HÍÅOÖ’ yi[#∞Å ã¨=∞㨺Å#∞ ã¨=∞„QÆOQÍ K«iÛOz# `«~∞° "å`«
yi[#∞Å LѨ „Ѩ}ÏoHõ J<Õ =ӺǨÏO "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ =zÛOk.
nx J=∞Å∞ HÀã¨O WO\˜„ˆQ>ˇ_£ ¢>ˇÿ|Öò _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò U*ˇhûãπ
(S\˜_çZ)Å#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞. 6= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ
HÍÅOÖ’ yi[#∞Å∞ ˆHO„nHõ$`«"≥∞ÿ L#fl zxfl z#fl „áêO`åÅ
Jaè=$kúH˜ "≥∂_çÃѶ·_£ UiÜ«∂ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò J„áÈKü (=∂_®)#∞
KÕѨ\Ïì~°∞.„Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ 41 =∂_® áêÔH@∞¡, 17 Hõ¡ã¨ì~°∞¡
L<åfl~Ú. 7= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ D HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
_çÃãÊãπ¤ ¢>ˇÿ|Öò „QÆ∂Ñπû (_ç\ ˜l) ʼnõΩ ‰õÄ_® qã¨ÎiOKå~°∞.
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ 2004Ö’ „Ѩ`ÕºHõOQÍ yi[#
„áêO`åʼnõ Ω 82 „áê^ä Œ q ∞Hõ P~ÀQÆ º ˆ H O„^•Å#∞
=∞OE~°∞KÕâß~°∞. ~åROÖ’ Jxfl yi[# P"å㨠„áêO`åʼnõΩ
ã¨∞~°H˜Δ`« `åQÆ∞h~°∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ K«~°ºÅ∞ KÕѨ_»∞`«∞<åfl~°∞.
2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O ~åROÖ’x yi[#∞Å
ã¨OYº 50.24 ÅHõΔÅ∞. g~°∞ ~åR [<åÉèÏÖ’ 6.59 âß`«O
LO\Ï~° ∞ . NH͉õ Ω à◊ O , q[Ü« ∞ #QÆ ~ ° O , qâßYѨ @ flO,
`« ∂ ~° ∞ ÊQÀ^•=i, Ѩ t Û=∞QÀ^•=i, Y=∞‡O, =~° O QÆ Ö ò ,
PkÖÏÉÏ^£, =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü lÖÏ¡Ö’¡x 5,938 „QÍ=∂Ö’¡
31,485.34 K«.H˜g∞Å∞ "Õ∞~° Ã+_»∂ºÅ∞¤ „áêO`«O qã¨ÎiOz
80
LOk. Wk ~åR "≥·âßźOÖ’ 11 âß`«O =~°‰õΩ LO@∞Ok.
~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 35 Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÆÅ Hõ=¸ºx\©Å∞ L<åfl~Ú.
~åROÖ’x "≥Ú`«ÎO 50.24 ÅHõΔÅ yi[# [<åÉèÏÖ’ 30.47
ÖHõΔÅ =∞Ok yi[#∞Å∞ ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl 9 lÖÏ¡Ö’¡x Ã+_»∂ºÅ∞¤
„áêO`åÅÅ x=ã≤ã¨∞ÎO_»QÍ, q∞QÆ`å 19.77 ÅHõΔÅ =∞Ok
yi[#∞Å∞ W`«~° lÖÏ¡Ö’¡ x=ã≤ã¨∞Î<åfl~°∞.
2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O PO„^茄Ѩ^Õâò JHõΔ~å㨺`«
60.5 âß`«O HÍQÍ, yi[#∞Å JHõΔ~å㨺`« âß`«O 37.04âß`«O
=∂„`«"Õ∞. JO^Œ∞=Å¡ yi[# ™ê=∂lHõ, Pi÷HÍaè=$kúH˜
„ѨÉèí∞`«fiO J<ÕHõ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. „Ѩ^è•#OQÍ q^Œº,
P~ÀQƺO Ѩ^äŒHÍÅÃÑ· ˆHO„nHõi™ÈÎOk.
yi[# ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨Oã¨÷ (lã≤ã≤):
J@g L`«Ê`«∞ÎÅ H˘#∞QÀÅ∞Ö’ „Ѩ~Ú"Õ@∞ "åºáê~°∞Å
^ÀÑ≤_ôx x"åiOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ѩܫ∞`åflÅ∞ H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl~Ú.
qâßYѨ@flÖ’x yi[# ã¨Ç¨ÏHÍ~°O ã¨Oã¨÷ eq∞>ˇ_£ 38 J@g
L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ UHõ™êfi=∞º ǨωõΩ¯Å`À H˘#∞QÀÅ∞ KÕ™ÈÎOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÆÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~° Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷
(¢>ˇÿHÍ~ü):
Pi÷HÍaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀã¨O yi[#∞Å =º=™ê÷QÆ`«
Pi÷Hõã¨Ç¨Ü«∞O á⁄O^Œ_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# =∂i˚<£=∞hx ¢>ˇÿHÍ~ü
JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk.
„\˜áȯ :
yi[# „áêO`åÅÖ’x q∞x ÃÇ·Ï_»Öò Ѩ=~ü „áê*ˇ‰õΩìÅ
™ê÷Ѩ#‰õΩ, W`«~° ™êO„Ѩ^•ÜÕ∞`«~° q^Œ∞º`ü „áê*ˇ‰õΩìÖˇ·# ™ÈÖÏ~ü,
|Ü≥∂=∂ãπ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜ U~åÊ@∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO ¢>ˇÿ|Öò
Ѩ=~ü HõOÃÑh („\˜áȯ)#∞ „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk. D „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞
™ê÷xHõ yi[#∞ÖË x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ¢>ˇÿ|Öò "≥∞ÿxOQ∑ („ÃÑ·"Õ\ò) eq∞>ˇ_£
(„\˜"≥∂¯) :
Hõ O ÃÑhÅ K« @ ì O 1956 H˜ O ^Œ ¢>ˇ ÿ | Öò "≥ ∞ ÿ x OQ∑
eq∞>ˇ_£#∞ 2001Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. *Ï~ÚO\ò "≥OK«~ü
HõOÃÑh J~Ú# WO^Œ∞Ö’ ZÑ≤ ¢>ˇÿHÍ~ü 74 âß`«O, ZÑ≤ZO_çã≤
26 âß`«O "å\Ï Hõey L<åfl~Ú. ¢>ˇÿ|Öò "≥∞ÿxOQ∑ HÀ PѨˆ~\˜"£
™⁄Ãã·\ ©Å U~åÊ@∞ ^•fi~å yi[# „áêO`åÅÖ’ "≥∞ÿxOQ∑
x~°fiÇ≤ÏOz yi[#∞ʼnõΩ „ѨÜ≥∂[#O KÕ‰õÄ~°Û_»"Õ∞ D HõOÃÑh
„Ѩ^è•# L^ÕÌâ◊O.
_®."≥·Zãπ. ~å[âıY~° Ô~_ç¤ ã¨ì_ô ã¨i¯Öò Ѷ¨~ü
Zãπ.\˜. :
2009 ÃãÃÑìO|~üÖ’ „ѨÉèí∞`«fiO ã¨ì_ô ã¨i¯Öò Hõ"£∞ „Ѷ‘
ZQÍ˚q∞<Õ+¨<£ „>ˇÿxOQ∑ ÃãO@~ü#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤Ok. nxÖ’
100 ã‘@∞¡ LO_»QÍ 75=∞Ok`À „áê~°OaèOK«|_çOk.
"≥∞ÿ<åi\©Å ã¨OˆHΔ=∞O :
Ô~"≥#∂º ™ê^è•~°} ѨiáêÅ#, Láêkè, Ü«Ú=[#
¿ã=Å∞, q^Œº `«k`«~° âßYÖ’¡x "≥∞ÿ<åi\©Å‰õΩ ã¨O|OkèOz#
JOâßÅ#∞ XHõKÀ@ KÕiÛ 1993 =∂iÛÖ’ "≥∞ÿ<åi\©Å ã¨OˆHΔ=∞
âßY#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. 2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å„ѨHÍ~°O
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x "≥∞ÿ<åi\©Å [<åÉèÏ 82 ÅHõΔÅ∞. ~åROÖ’x
"≥ Ú `« Î O [<åÉè Ï Ö’ gi "å\Ï 11 âß`« O LO@∞Ok.
"≥∞ÿ<åi\©Å [<åÉèÏÖ’ J`«ºkèHõ âß`«O Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡
x=ã≤ ã ¨ ∞ Î < åfl~° ∞ . giÖ’ ^•i„^Œ º ˆ ~ Y‰õ Ω kQÆ ∞ =#∞#fl "åi
㨠O Yº‰õ Ä _® Jkè H õ O QÍ<Õ LO@∞Ok. giÖ’ =∞Ç≤ Ï à◊ Å ∞
™ê=∂lHõOQÍ, Pi÷HõOQÍ<Õ H͉õΩO_® q^•ºÑ¨~°OQÍ KåÖÏ
"≥ # ∞Hõ | _ç L<åfl~° ∞ . "≥ ∞ ÿ < åi\© Å „Ѩ ^ è • # 㨠= ∞㨠º Å#∞
Ѩi+¨¯iOKÕO^Œ∞‰õΩ, Jaè=$kúH˜ kQÆ∞= JOâßÅÃÑ· „ѨÉèí∞`«fiO
Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk.
1. Pi÷HÍaè=$kú
2. =∞Ç≤ÏàÏaè=$kú
3., q^•ºaè=$kú
4. =H±Êù Pã¨∞ΊѨi~°HõΔ}, Jaè=$kú
5. L~°∂Ì ÉèÏëêaè=$kú, Ѩi~°HõΔ}
6. ™ê=∂lHõ, ™êO㨯 $uHÍaè=$kú
7. q=HõΔ#∞ `˘ÅyOK«_»O
L~°∂Ì JHÍ_»g∞:
L~°∂Ì ÉèÏëêaè=$kúH˜ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 1975Ö’ L~°∂Ì
JHÍ_»g∞x U~åÊ@∞ KÕã≤Ok.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR "≥∞ÿ<åi\©Å Hõq∞+¨<£:
) D Hõq∞+¨<£#∞ ~åR„ѨÉèí∞`«fiO 1979Ö’ U~åÊ@∞ KÕã≤Ok.
J#O`«~O° 1998Ö’ PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ~åR "≥∞<ÿ åi\©Å Hõq∞+¨<£
K«@ìO 1998Ö’ `≥KåÛ~°∞.
) ~åROÖ’ =∞øÖÏ<å P*Ï^£L~°∂Ì Ü«¸x=i≈\© U~åÊ@∞
KÕâß~°∞.
) L~°∂Ì#∞ 13 lÖÏ¡Ö’¡ JkèHÍ~° ÉèÏ+¨QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞.
) "≥∞ÿ<åi\©Å q^•º~°∞÷Å HÀã¨O ~åROÖ’ =¸_»∞ S\˜SÅ#∞
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
81
) 12 lÖÏ¡Ö’¡ lÖÏ¡ "≥∞ÿ<åi\©Å ã¨OˆHΔ=∂kèHÍ~°∞Å#∞
xÜ«∞q∞OKå~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR "≥∞ÿ<åi\©Å ÃѶ·<å<£û Hõq∞+¨<£ :
=Úã≤¡OÅ∞, ¢ÔH·ã¨Î=ÙÅ∞, ã≤‰õΩ¯Å∞, É∫^Œú=∞`«ã¨∞ÎÅ∞, áês≈Å∞
`«k`«~° "≥∞ÿ<åi\©ÅÖ’x |ÅÇ‘Ï#=~åæÅ Jaè=$kúH˜ qq^èŒ
Ѩ^äŒHÍÅ#∞ J=∞Å∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ *ÏfÜ«∞™ê÷~ÚÖ’ <Õ+¨#Öò
"≥∞ÿ<åi\©ãπ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ U~åÊ@∞KÕã≤#@∞¡
~åROÖ’x qq^èŒ Ñ¨^äŒHÍÅ J=∞Å∞‰õΩ HõOÃÑh K«@ìO 1956
H˜O^Œ 1985Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR "≥∞ÿ<åi\©Å ÃѶ·<å<£û
HÍ~˘Êˆ~+¨<£#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR =H±ÊùÉ’~ü¤ :
kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl Ѩ^äŒHÍÅ J=∞Å∞‰õΩ ~åR =H±ÊùÉ’~ü¤
„QÍO\ò W<£ Z~Ú_£ JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk.
1. =H±Êù ã¨Oã¨÷Å x~å‡}O, iÃÑ~Ú~ü,x~°fiǨÏ},ã¨O~°HõΔ}
2. =H±Êù Éè∂í =ÚÅÃÑ· ëêÑ≤OQ∑ HÍOÃÑH¡ û± Å x~å‡}ÏxH˜ i"åefiOQ∑
ѶO¨ _£
3. =H±Êù Pã¨∞ÎÅ Jaè=$kúH˜ ZÑ≤ ~åR =H±Êù É’~ü¤ i"åefiOQ∑
Ѷ¨O_£QÍ „QÍO\ò W<£ Z~Ú_£
4. q_®‰õΩÅ∞ fã¨∞‰õΩ#fl =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O
Ü«Ú=[# ¿ã=Å∞
=∂~°∞`«∞#fl Ü«Ú=[#∞Å HÀÔ~¯Å‰õΩ, J=ã¨~åʼnõΩ
J#∞QÆ∞}OQÍ Ü«Ú=[# âßY Ü«Ú=[# ã¨OˆHΔ=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
J=∞Å∞KÕ™ÈÎOk. WO^Œ∞Ö’ x~°∞^ÀºQÆ Ü«Ú=`«‰õΩ ã¨fiÜ«∞O
Láêkè,Láêkè HõÅÊ#‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# tHõΔ} =O\˜q D ã¨OˆHΔ=∞
HÍ~° º „Hõ = ∂Ö’¡ LO\Ï~Ú. 㨠fi Ü« ∞ O Láêkè , tHõ Δ } Ï
HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ `À_»∞ Ü«Ú=[# <åÜ«∞Hõ`fi« tHõ}
Δ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞,
Ü«¸`ü ZˆHÛùO*ò HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, Ü«¸`ü ÃѶã≤ì=Öòû, „â◊=∞^•#
HÍ~°º„Hõ=∂Å∞,Z~Ú_£û J=QÍǨÏ<å HͺOÃÑ~Ú<£, ™êÇ≤Ï`«ºO,
‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} =O\˜ Ü«Ú=[# ™êkèHÍ~° HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
Ü«Ú=[# âßY x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk.
ã¨fiÜ«∞O Láêkè Ѩ^äŒHÍÅ∞ :
~år"£ Ü«Ú=â◊H˜Î HÍ~°º„Hõ=∞O :
D HÍ~°º„Hõ=∞O H˜O^Œ Ѩi„â◊=∞Å∞, ¿ã=Å∞, "åºáê~°
~°OQÍÅÖ’ ã¨fiÜ«∞O LáêkèÜ«¸x@∞¡ U~åÊ@∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ#
Pi÷Hõã¨Ç¨Ü«∞O JOk™êÎ~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O H˜O^Œ =ºH˜ÎQÆ`«
™ê÷~ÚÖ’ ~°∂. ÅHõΔ, „QÆ∂Ѩٙê÷~ÚÖ’ ~°∂. =¸_»∞ ÅHõΔÅ∞ 20
âß`«O ã¨aû_ô, 10 âß`«O Åaú^•~°∞x "å\Ï, 70 âß`«O
ÉϺO‰õΩ ~°∞}OQÍ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
 QÆ$Ç¨Ï x~å‡}O
*ÏfÜ« ∞ QÆ $ Ǩ Ï x~å‡} q^è • <åxH˜ J#∞QÆ ∞ }OQÍ
JO^ŒiH© QÆ$Ç¨Ï =ã¨u HõeÊOK«_®xH˜ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO Hõ$+≤
KÕ™ÈÎOk. 'ǨÏ∫ã≤OQ∑ Ѷ¨~ü PÖò— H˜O^Œ PO„^茄Ѩ^Õâò ¿ãì\ò ǨÏ∫ã≤OQ∑
HÍ~˘Êˆ~+¨<£ eq∞>ˇ_£ (ZÑ≤ZãπÃÇÏKüã≤ZÖò) 2009 ÃãÃÑìO|~ü
30 =~°‰õΩ 91,73,067 Wà◊¡#∞ xi‡OzOk.
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ "≥∞„\’áêe@<£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò
J^ä•i\© :
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ "≥∞„\’áêe@<£ „áêO`åxfl „Ѩ}ÏoHõ,
㨠= ∞#fiÜ« ∞ O, Ѩ ~ ° º "Õ H õ Δ } `À „Ѩ } ÏoHÍ|^Œ ú O QÍ Jaè = $kú
KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ PQÆã¨∞ì 24, 2008# ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ "≥∞„\’áêe@<£
_≥=ÅÑπ"≥∞O\ò P^ä•i\© (QÆ`«OÖ’ nxfl Ǩï_®QÍ Ñ≤eKÕ"å~°∞)x
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ "≥∞„\’áêe@<£ „áêO`«O
l.ÃÇÏKü . ZO.ã≤ . „áêO`« O ã¨ Ç ¨  ~° O QÍÔ ~ _ç ¤ , Éè í ∞ =#yi
=Úxûáêe\©Å∞, K«∞@∂ì L#fl ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, ~°OQÍÔ~_ç¤ lÖÏ¡,
#ÖÁæO_», "≥∞^ŒH±, =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü‰õΩ K≥Ok# 54 =∞O_»ÖÏ¡Ö’x
849 „QÍ=∂Å`À HõeÑ≤ 7,400 K«^Œ~°Ñ¨Ù H˜Ö’g∞@~°¡ qã‘Î~°‚O
Hõey LOk. J=∞Å∞ KÕã≤# H˘xfl =ÚYº"≥∞ÿ# HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
kQÆ∞= q^èŒOQÍ L<åfl~Ú.
Ǩï¿ãû<£ ™êQÆ~ü K≥~°∞=Ù, ^•x Ѩi"åǨÏHõ „áêO`«
Jaè=$kú á„ ê*ˇ‰Ωõ :ì
[áê<£ JO`«~å˚fÜ«∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨Oã¨÷ (*ˇ.S.ã≤.Z.)
#∞Oz `ÕeHõáê\˜ ~°∞}O ~°∂.310 HÀ@∞¡ ã¨Ç¨ "≥Ú`«ÎO D
„áê*ˇ‰õΩì =ºÜ«∞O ~°∂.370 HÀ@∞¡)
Ñ‘.q. #~°ã≤O=∂~å=Ù Ze"Õ>ˇ_£ ZH±û„ÃÑãπ "Õ :
â◊ O ëêÉÏ^£ Ö ’x JO`« ~ å˚ f Ü« ∞ q=∂<å„â◊ Ü « ∂ xH˜
ZH±û„ÃÑãπ ã¨^Œ∞áêÜ«∞O HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ D „áê*ˇ‰õΩì#∞ KÕѨ\Ïì~°∞.
Ze"Õ>ˇ_£ „áêO`« "≥Ú`«ÎO ^Œ∂~°O 11.633 H˜.g∞. Éèí∂¿ãHõ~°},
㨠^ Œ ∞ áêÜ« ∞ Å |kb, Ѩ ~ åº=~° } Ü« ∂ [=∂#º Ѩ ^ ä Œ H õ O ,
`«k`«~åÅ`À HõÅ∞ѨÙH˘x „áê*ˇ‰õΩì "≥Ú`«ÎO =ºÜ«∞O ~°∂.600
HÀ@∞¡.
ã≤H˜O„^•ÉÏ^£Ö’x áê`« QÍOnè Pã¨∞Ѩ„u ã¨÷ÅOÖ’ |ãπ
>ˇi‡#ãπ, "åºáê~° ˆHO„^Œ x~å‡}O, Jaè=$kú ^•x ã¨=iOz#
JOK«<å =ºÜ«∞O ~°∂.600 HÀ@∞¡.
Ѩ@ì} h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å áêiâ◊√^ŒúºO :
Ѩa¡H± ÃÇÏÖòÎ JO_£ =Úxã≤ѨÖò WO[hiOQ∑ J<Õ
ã¨fi`«O„`« âßY#∞ 1960 E<£Ö’ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. ~°OQÍÔ~_ç¤
lÖÏ¡Ö’x 12 =ÚxûѨÖò Ѩ@ì}ÏÅ`À K«∞\˜ì L#fl ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£
82
=ÚxûѨÖò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å, =Ú~°∞QÆ∞ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷
Jaè=$kú, ã≤÷sHõ~°}#∞ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ "≥∞„\’áêe@<£ "å@~ü ã¨ÃÑ·¡
JO_£ ã‘=ˆ~*ò É’~°∞¤ (ÃÇÏKü.ZO._»|∞¡ º.Zãπ. JO_£ Zãπ.a.)
x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. „Ѩ*Ï~ÀQƺO =∞iÜ«Ú =ÚxûѨÖò WO[hiOQ∑
qÉèÏQÆO (Ñ≤.ÃÇÏKü. JO_£ ZO.W.) 110 =Úxûáêe\©Å∞,
12 =ÚxûѨÖò HÍ~˘Êˆ~+¨#¡ WO[hiOQ∑ Ѩ#∞Å "≥Ú`«OÎ xÜ«∞O„`«
KÕѨ_»∞`ÀOk. ~°∂.508.17 HÀ@¡ =ºÜ«∞OÖ’ „Ѩã¨∞Î`«=Ú#fl
h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å =º=ã¨÷‰õΩ 365 ZO.ZÖò_ç. h\˜x J^Œ#OQÍ
KÕ ~ ° ∞ Û`« ∂ 934 ZOZÖò _ ç #∞O_ç 1,299 ZOZÖò _ ç H ˜
ÃÑOK«#∞<åfl~°∞. QÆ`« 5 ã¨O=`«û~åÖ’¡ Ñ≤.ÃÇÏKü JO_£ ZO.W.
H˜O^Œ 54 Ѩ^äŒHÍÅ#∞ KÕѨ@ì_»O [iyOk. nx Ѷ¨e`«OQÍ
`åQÆ ∞ h\˜ 㨠~ ° Ñ ¶ ¨ ~ å#∞ 63 ZÖò . ã≤ . ã≤ . _ç . #∞O_ç 85
ZÖò.Ñ≤.ã≤._ç.ʼnõΩ ÃÑOK«_»O [iyOk.
<å<£ q∞+¨<£ Ѩ@ì} ™ê÷xHõ ã¨Oã¨÷Ö’¡ (Ü«Ú.ZÖò.a.)
h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å ~°OQÆO, Éèí∂QÆ~°ƒù ¢_≥·<Õr, =~°^Œh\˜ HÍÅfiÅ∞,
Ѷ¨∞# =º~åúÅ Ü«∂[=∂#ºOÖ’ Ѩ@ì} =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞
HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ z#fl, =∞^茺 `«~°Ç¨ Ѩ@ì}ÏʼnõΩ Ñ¨@ì} =∞øeHõ
ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å Jaè=$kú Ѩ^äŒHõO (Ü«Ú.S._ç.Zãπ.Zãπ.ZO.\˜.)
L^ÕÌtOzOk. q∞+¨<£ #QÆ~åÖˇ·# ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, q[Ü«∞"å_»,
qâßYѨ @ flO =O\ ˜ "å\ ˜ x q∞#Ǩ  ~ÚOz Jxfl
Ü«Ú.ZÖò.a.ʼnõΩ D Ѩ^äŒHõO =iÎã¨∞ÎOk.
*ËZ<£Z<£Ü«ÚP~üZO :
Ѩ@ì} „áêO`åÅ ã¨=∞„QÆ=$kúH˜ [=ǨÏ~üÖÏÖò <≥„Ǩ˙
J~°ƒ<£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò (*ˇ.Z<£.Z<£.Ü«Ú.P~ü.ZO.), Ѩ@ì}
¿Ñ^ŒÅ‰õΩ „áê^äŒq∞Hõ ¿ã=Å∞ (a.Zãπ.Ü«Ú.Ñ≤.), ã¨=∞„QÆ QÆ$ǨÏ
=ã¨u =∞iÜ«Ú =ÚiH˜ "å_»Å Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å∞/
Ѩ^äŒHÍÅ∞ (l.X.S. Ѩ^äŒHÍxfl ‰õÄ_® HõÅ∞ѨÙH˘x) J=∞Å∞
[~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. D Ѩ^äŒHÍÅ H˜O^Œ h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å, ã‘=ˆ~*ò,
QÆ$Ç¨Ï =ã¨u, =∞øeHõ =ã¨`«∞Å „áê*ˇ‰õΩìÅ Jaè=$kú, Ѷ¨∞#=º~åúÅ
Ü«∂[=∂#ºO =O\˜q ã¨Ç¨ =ÚiH˜"å_»Å ã¨=∞„QÆ Jaè=$kú
=O\˜ "å\˜ÃÑ· „Ѩ`ÕºHõ „â◊^ŒÌ ÃÑ\Ïì~°∞.
„QÍg∞} h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å :
„QÍg∞} „Ѩ[ÅO^ŒiH© ã¨∞~°H˜Δ`«"≥∞ÿ#, `åQÆ∞h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å,
á¶È¡Ô~·_£, LѨCh~°∞, W`«~° HõÅ∞+≤`« [ÖÏÅ∞ ÅaèOKÕ „áêO`åʼnõΩ
ã¨∞~°H˜Δ`« `åQÆ∞h~°∞, Jxfl P"å㨠„áêO`åʼnõÄ ã¨Ô~·# áêiâ◊√^Œúº
=ã¨`«∞Å∞ HõeÊOKåÅ<Õ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO`À „ѨÉèí∞`«fiO =∞Ozh\˜
ã¨=∞㨺#∞ Ѩi+¨¯iOKåÅ<Õ ^Œ$_è» ã¨OHõÅÊO`À LOk. U„Ñ≤Öò
1, 2009 <å\˜H˜ 3,26,506 KÕu ѨOѨÙÅ∞, 47,839
Ñ≤._»|∞¡ º.Zãπ. Ѩ^äŒHÍÅ∞, 476 ã≤.Ñ≤._»|∞¡ º.Zãπ. (Zãπ.Zãπ.Ñ≤.
㑯OÅ∞ ‰õÄ_®)Å∞ L<åfl~Ú.
 „QÍg∞}Ïaè=$kú H˜O^Œ 12 lÖÏ¡Ö’¡x 110 ÉÏ¡‰õΩÖ’¡ 26.48 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ
1985 =ÚO^Œ∞ „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY J@g   ѨikèÖ’ 5,296 "å@~ü Ã+_»¡#∞KÕѨ\Ïì~°∞.
„QÍg∞}Ïaè=$kú âßYÖ’ ÉèÏQÆOQÍ LO_Õk. 1985 JHÀì|~üÖ’
„QÍg∞}Ïaè=$kú qÉèÏQÍxfl ã¨z"åÅÜ«∞O #∞O_ç #∂`«#OQÍ
"å@~ü Ã+_£Å „ѨQÆu
U~°Ê~°z# ѨOKåÜ«∞f~å*ò   „QÍ=∂}Ïaè=$kú Hõq∞+¨#ˆ~\ò‰õΩ Ñ¨^èŒHõO =∞OE~°~Ú#q ѨÓ~°Î~Ú#q J=∞Å=Ù`«∞#flq
|kb KÕâß~°∞. J#O`«~°O 1994Ö’ „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY#∞ _çÑ≤UÑ≤ 4,242 1,608 2,634
ѨOKåÜ«∞f ~å*ò âßY#∞O_ç "Õ~°∞ KÕã≤, „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY‰õΩ _ç_çÑ≤ 1,054 206 848
„Ѩ`ÕºHõ Hõq∞+¨#~ü#∞ xÜ«∞q∞OKå~°∞. „QÍg∞}Ïaè=$kú âßYÖ’ S_»|∞¡ º_çÑ≤ 1,499 421 1,078
„Ѩ^è•#OQÍ Ô~O_»∞ qÉèÏQÍÅ∞ L<åfl~Ú. 1. _çÑ≤ZÑ≤   "≥*ò W`«~åÅ∞ 2,506 2,506 –
ZOáê¡Üü∞"≥∞O\ò. 2. ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å qÉèÏQÆO. (SÑ≤P~üZÖòÑ≤,
„QÍg∞}Ïaè = $kú Hõ q ∞+¨ # ˆ ~ @∞#∞ =∞~° Ö Ï 2001Ö’ UÑ≤ÃÇÏKüZO)
„QÍg∞}Ïaè=$kú Hõq∞+¨#ˆ~@∞, =∞Ç≤ÏàÏ ™êkèHÍ~°`«   ã¨fiÜ«∞O "≥Ú`«ÎO 9,301 4,741 4,560
Láêkè Hõq∞+¨#ˆ~@∞QÍ qÉèílOKå~°∞.
=∞~°ÖÏ 2005Ö’ =∞Ç≤ÏàÏ™êkèHÍ~°`«   ã¨fiÜ«∞O WO\˜„ˆQ>ˇ_£ "ÕãπìÖϺO_£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò (S_»|∞¡º_çÑ≤) :
Láêkè Hõq∞+¨#ˆ~@∞#∞ „QÍg∞}Ïaè=$kèú Hõq∞+¨#ˆ~@∞Ö’ qb#O #∂~°∞ âß`«O ˆHO„^Œ„ѨÉèí∞`«fi Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À
WO\˜„ˆQ>ˇ_£ "ÕãπìÖϺO_£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò (S_»|∞¡ º_çÑ≤) „áê*ˇ‰õΩì#∞
KÕâß~°∞.
1992 #∞O_ç KÕ Ñ ¨ \ Ïì ~ ° ∞ . ã≤ à ÇÏKü . Ǩ Ï #∞=∞O`« ~ å=Ù
~åROÖ’ [Å ã¨O~°HõΔ}#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O, K≥@¡#∞
~° ∂ á⁄OkOz# =∂~° æ ^ Œ ~ ° ≈ Hõ 㨠∂ „`åʼnõ Ω J#∞QÆ ∞ }OQÍ
ÃÑOK« _ » O , Éè í ∂ QÆ ~ ° , LѨ i `« Å h\ ˜ qxÜ≥ ∂ QÍxfl
PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò Ö ’ J=∞Å=Ù`« ∞ #fl "≥ ∞ @ì Éè í ∂ q∞ Jaè = $kú
„Hõ=∞|nÌHõiOK«_»O, Éèí∂ Ѩ~åº=~°}Ïxfl Ѩi~°H˜ΔOK«_»O HÀã¨O
HÍ~°º„Hõ=∞O J=∞Ö’¡ ÉèÏs =∂~°∞ÊÅ∞ =KåÛ~Ú. S_»|∞¡ º_çÑ≤x
~åR „ѨÉèí∞`«fiO PO„^茄Ѩ^Õâò "å@~ü, ÖϺO_£   „\©ãπ (ZÑ≤
_çÑ≤ZÑ≤ J=∞Å=Ù`«∞#fl lÖÏ¡Ö’¡x <å<£ _çÑ≤ZÑ≤ ÉÏ¡‰õΩÖ’¡, <å<£
"åÖÏì) K«@ìO 2002#∞ ~°∂á⁄OkOzOk. D K«@ìO 2002
_çÑ≤ZÑ≤ lÖÏ¡Ö’¡ J=∞Å∞KÕ™êÎ~°∞. 2003–04Ö’ "å@~üÃ+_»¡Ö’
U„Ñ≤ Ö ò 19 #∞O_ç J=∞Ö’¡ H ˜ =zÛOk.~åR ™ê÷ ~ ÚÖ’, J=∞Å∞ KÕÜ«∞_®xH˜ ǨÏiÜ«∂e ¿Ñ~°∞`À ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO
J^Õq^èŒOQÍ lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’¡, =∞O_»Å ™ê÷~ÚÖ’¡ ZÑ≤"åÖÏì #∂`«# =∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ#∞ ~°∂á⁄OkOzOk.
JkèHÍ~°∞Å#∞ xÜ«∞q∞OKå~°∞. ZÑ≤ "åÖÏì K«@ìO „H˜O^Œ
„QÍg∞}Ïaè = $kú âßY Hõ q ∞+¨ # ~ü # ∞ J_ç ‡ x„¿ãì @ ~ü Q Í WOk~° „ѨÉèí :
xÜ«∞q∞OKå~°∞. ã¨=∞„QÆ Éèí∂ Jaè=$kú „áê*ˇH±ì (ã≤ZÖò_çÑ≤) :
„_®\ò „áÈ<£ UiÜ«∂ „áÈ„QÍO (_çÑ≤ZÑ≤/_ç_çÑ≤) : WOk~° = ∞‡ Ѩ ^ ä Œ H Íxfl 2004 #=O|~° ∞ Ö’
„áê~°OaèOKå~°∞. ¿Ñ^Œ Zãπã≤, Zãπ\ ˜, aã≤Å Jnè#OÖ’ L#fl
1998–99 =~°‰õΩ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl ˆHO„^Œ, ~åR JÃã·<£¤ Éèí∂=ÚÅ Jaè=$kú, ã¨g∞Hõ$`«   ã¨=∞„QÆ r=<Àáêkè
„ѨÉèí∞`åfiÅ∞ 50:50 x^èŒ∞Å`À xfiÇ≤ÏOKå~Ú. 1999–2000 J=HÍâßÅ#∞ HõeÊOK«_»O D Ѩ^äŒHõO Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº ÅHõΔ ºO.
#∞O_ç ˆHO„^Œ, ~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ "å\ÏÅ∞ 75:25 x+¨ÊuÎÖ’ D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ Zãπã≤ʼnõΩ 50 âß`«O, Zãπ\ ˜Å‰õΩ
J=∞Å=Ù`«∞<åfl~Ú. Éèí∂™ê~°ã¨O~°HõΔ}, `Õ=∞#∞ HÍáê_»O, 10 âß`«O Hõh㨠Éè∫uHõ, Pi÷Hõ „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ HõÅ∞QÆ*Ë™êÎ~°∞.
h\˜ã¨O~°HõΔ} Hõ@ì_®Å∞, J@g qã‘Î~å‚hfl ÃÑOK«_»O, ѨO_»¡`À@Å 2.87 ÅHõΔÅ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ K≥Ok# 4.12 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ#∞
ÃÑOѨHõO `«k`«~åÅ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ã¨=∞„QÆ "≥∞ÿ„HÀ "å@~üÃ+_£ Hõ=~ü KÕã¨∂Î P~üS_çZÑ¶π – 9,10,13 „áê*ˇ‰õΩìÅ H˜O^Œ ~°∂.
„áêuѨkHõ# J=∞Å∞ KÕÜ∞« _»O ^•fi~å Hõ~∞° =Ù Ñ‘_`ç « „áêO`åÅ#∞ 599.18 HÀ@¡ "≥Ú`åÎxfl =∞OE~°∞ KÕâß~°∞. P~üS_çZѶπ-
Jaè = $kú KÕ Ü « ∞ _» " Õ ∞ D HÍ~° º „Hõ = ∞ „Ѩ ^ è • # ÅHõ Δ ºO. 13#∞ 2007 JHÀì|~üÖ’ „áê~°OaèOKå~°∞.
1994–95Ö’ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 8 lÖÏ¡Ö’¡x 69 ÉÏ¡‰õΩÖ’¡
J=∞Å∞ KÕÜ«∞QÍ, 1995–96Ö’ 11 lÖÏ¡Ö’¡x 94 ÉÏ¡‰õΩÅ∞ PO„^茄Ѩ^Õâò ~°∂~°Öò Öˇ·g¡Ç¨ïO_£û „áê*ˇH±ì
qã¨ÎiOKå~°∞. J#O`«Ñ¨Ù~°O lÖÏ¡Ö’¡x 16 ÉÏ¡‰õΩÅ#∞ _≥[~üì (ZÑ≤P~üZÖòÑ≤):
_≥=ÅÑπ"≥∞O\ò „áÈ„QÍ"£∞ H˜O^Œ Jaè=$kú KÕã¨∞Î<åfl~°∞. _çÑ≤ZÑ≤ `˘Å∞`« D„áê*ˇ‰Ωõ #ì ∞ PO„^è„Œ Ѩ^âÕ òÖ’x S^Œ∞ J~°÷ Hõ~∞° =Ù

83
Ñ‘_ç`« lÖÏ¡Öˇ·# J#O`«Ñ¨Ù~°O, Hõ~°∂flÅ∞, =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü, >Ë|∞Öò 8.10
#ÖÁæ O _» , „Ѩ H Íâ◊ O lÖÏ¡ Ö ’¡ J=∞Å∞KÕ â ß~° ∞ . ™ê#∞‰õ Ä Å
áê=ÖÏ =_ô¤ Ѩ^äŒHõO J=∞Å∞ f~°∞
Ѷ¨e`åÅ∞ ~å=_»O`À 2004–05 #∞O_ç Jxfl "å@~üÃ+_»¡‰õΩ
2006–07 2007–08
qã¨ÎiOKå~°∞. _çÃãO|~ü =~°‰õΩ
*ÏfÜ«∞ Q„ Íg∞} Láêkè Ǩg∞ K«@Oì 2005 ã¨Ç¨Ü«∞O á⁄Ok# „QÆ∂ѨÙÅ∞ 2,01,400 4,39,031
H˜O^Œ PO„^Ñ„Œè ^¨ âÕ ò Q„ Íg∞} Láêkè Ǩg∞ Ѩ^HŒä Oõ : JO^Œ*Ëã≤# ã¨aû_ô (~°∂. ÅHõΔÖ’¡) 5002.12 7042.00
=¸ÅO : „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY
*ÏfÜ« ∞ „QÍg∞} Láêkè Ǩ  g∞ K« @ ì O 2005
ÃãÃÑìO|~ü#∞O_ç J=∞Ö’¡H˜ =zÛOk. D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ „Ѩu ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú. ™⁄Ãã·\ © Ѷ¨~ü Zeq∞<Õ+¨<£ PѶπ ~°∂~°Öò
Pi÷ H õ ã ¨ O =`« û ~° O Ö’ „Ѩ u ‰õ Ω @∞O|OÖ’ <≥ · Ñ ¨ Ù }ºOÖ’x áê=sì (ZãπWP~üÑ≤) D HÍ~°º„Hõ=∂xfl J=∞Å∞KÕã¨∞ÎOk. WOk~å
=∂#∞º=Öò =~ü¯ KÕÜ«∞_®xH˜ W+¨ìѨ_»¤ "åiH˜ Hõhã¨O 100 „HÍOu Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 2009 #=O|~ü =~°‰õΩ"≥Ú`«ÎO ~°∂.
~ÀAÅ "Õ`«# Láêkèx HõeÊ™êÎ~°∞. „Ѩã¨∞Î`«O D Ѩ^äŒHÍxfl 2150.45 HÀ@∞¡ =ºÜ«∞O KÕâß~°∞.
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x 22 lÖÏ¡Ö’¡ J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜ >Ë|∞Öò 8.8
^Œâ◊Ö’ 13, Ô~O_»= ^Œâ◊Ö’ 6, =¸_»= ^Œâ◊Ö’ 3 lÖÏ¡Ö’¡ WOk~å „HÍOu Ѩ^äŒHõO J=∞Å∞ f~°∞
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. 2009 #=O|~ü =~°‰õΩ
^Õâ◊ K«i„`«Ö’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ D K«@ìO „Ѩu „áê*ˇ‰õΩì H˜O^Œ U~°Ê_ç# ã¨fiÜ«∞O 9.33
„QÍg∞} ‰õΩ@∞O| "Õ`«#O`À ‰õÄ_ç# LáêkèH˜ _ç=∂O_£ KÕ¿ã ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Åã¨OYº (ÅHõΔÖ’¡)
qHõÖÏOQÆ∞Å ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨ Ü«∞Hõ
J=HÍâ◊O HõeÊOzOk. „Ѩu ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ 100 ~ÀAÅ Láêkè
|$O^•Å∞ 23,391
HõeÊOz# ÉÏ^茺`« ~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ^Õ. D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ Ѩx ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Ö’¡x =∞Ç≤Ïà◊
ã¨÷ÅO =^ŒÌ `åQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO, Ã+_»∞¡, S^Õà◊¡Ö’Ѩ٠Ñ≤šʼnõΩ ã¨Éèí∞ºÅ ã¨OYº (ÅHõΔÖ’¡) 106.60
„ÔHKü "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ™œHõ~åºÅ∞ HõeÊ™êÎ~°∞. D Ѩ^äŒHõOH˜O^Œ Z=Ô~·<å ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Ö’¡x
Láêkè HÀã¨O ^Œ~°MÏã¨∞Î KÕã¨∞‰õΩ#fl 15 ~ÀAÖ’¡ Láêkè qHõÖÏOQÆ∞Å ã¨OYº (ÅHõΔÖ’¡) 2.13
HõeÊOKåeû LO@∞Ok. ÖËxѨHõΔOÖ’ ~ÀA "ås x~°∞^ÀºQÆ „QÍ=∞ã¨OѶ¨∂Å ã¨OYº 36,391
=∞O_»Å ã¨=∂YºÅ∞
JÅ"≥<£û K≥e¡OK«=Åã≤ LO@∞Ok."≥Ú^Œ\ ˜ 30 ~ÀAʼnõΩ
Åaú^•~°∞Å ã¨OYº (ÅHõΔÖ’¡) 1,099
"≥Ú`«ÎO "Õ`«#OÖ’ 1/4 =O`«∞, q∞QÆ`å HÍÅOÖ’ 1/2 PǨ~° Éèí„^Œ`« ^•fi~å Åaúá⁄Ok#
=O`«∞K≥e¡OKå~°∞. D K«@ìO H˜O^Œ "å~°O֒Ѩ٠"Õ`«#O ‰õΩ@∞OÉÏÅ ã¨OYº (ÅHõΔÖ’¡) 22.80
K≥e¡™êÎ~°∞. D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 1.[Å ã¨O~°HõΔ}, 2. Hõ~°∞=Ù H˘#∞QÀÅ∞KÕã#≤ Éè∂í q∞ (ZHõ~åÖ’¡) 4,539.24
ã¨O~°HõΔ}, 3 "≥ÚHõ¯Å∞<å@_»O, 4.™êQÆ∞h\˜ Ѩ#∞Å∞, 5. Éèí∂q∞ Éèí∂q∞ H˘#∞QÀÅ∞ ^•fi~å Åaúá⁄Ok#
‰õΩ@∞OÉÏÅ ã¨OYº 5,303
Jaè=$kú, 6. =~°^Œ x"å~°}, 7. eO‰õΩ ~À_»∞¡ ¿Ñ^ŒiHõ
2009 #=~|~ü =~°‰õΩ ÉϺO‰õΩÅ ^•fi~å 2545.77
x~°∂‡Å# =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ WzÛ# ~°∞}O (~°∂.HÀ@¡Ö’)
1. WOk~å „HÍOu Ѩ^äŒO (SÔHÑ≤): =¸ÅO : ZãπWP~üÑ≤
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x 22 „QÍg∞} lÖÏ¡Ö’¡x „QÍg∞} ¿Ñ^Œ
‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ `«=∞ rq`åÅ#∞,r=# „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ "≥∞~°∞QÆ∞ 2. ã¨fi~°‚[Ü«∞Ou „QÍ"£∞ ã¨fi~À*òQÍ~ü Ü≥∂[#
Ѩ~°K«∞‰õΩ<ÕÖÏ KÕÜ«∞_»"Õ∞ D Ѩ^äŒHõO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO.
Ü≥∂[# (ZãπlZãπ"≥·) :
1998–99 =~°‰õΩ LxH˜Ö’ L#fl SP~ü_çÑ≤, ¢>ˇÿã¨"£∞,
^•i„^Œº ˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl Jxfl ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ SÔHÑ≤
@∂Öò H ˜ \ ò û , _®fi„HÍ, lZãπ " ≥ · Ѩ ^ ä Œ H ÍÅ#∞ qb#O KÕ ã ≤

84
ã¨fi~°‚[Ü«∞Ou „QÍ"£∞ ã¨fi~À*òQÍ~ü Ü≥∂[# (ZãπlZãπ"≥·) #∞
J=∞Ö’¡H˜ `≥KåÛ~°∞. Wk 1999 U„Ñ≤Öò 1 #∞O_ç J=∞Ö’¡H˜
=zÛOk. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi „áêÜ≥∂l`« Ѩ^äŒHõ"≥∞ÿ# WO^Œ∞Ö’
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO 75 âß`«O, ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 25 âß`«O x^èŒ∞Å∞
ˆH\Ï~Ú™êÎ~Ú.
ÉϺO‰õ Ω ~° ∞ }O, „Ѩ É è í ∞ `« fi 㨠a û_ô ^•fi~å ¿Ñ^Œ
‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ ^•i„^Œº ˆ~Y‰õΩ ZQÆ∞=‰õΩ fã¨∞‰õΩ~å=_»"Õ∞ D
Ѩ^äŒHõO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. ™ê÷xHõ =#~°∞Å∞, ^Œ$HõÊ^äŒO,
ã¨fi~À*òQÍ~°¡ <≥·Ñ¨Ù}ϺÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞
ZOÑ≤Hõ KÕÜ«∞_»O D Ѩ^äŒHõOÖ’x H©ÅHÍOâ◊O. D Ѩ^äŒHõO
H˜O^Œ x^èŒ∞Å#∞ ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ, ã¨fi~À*òQÍsʼnõΩ
ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ, =∞øeHõ =ã¨`«∞Å HõÅÊ#‰õΩ,
ã¨fi~À*òQÍsÅ tHõΔ}‰õΩ qxÜ≥∂y™êÎ~°∞.
=∞Ç≤ÏàÏ ã¨fiÜ«∞O 㨨ǨÜ«∞Hõ |$O^•Å∞:
„QÍg∞} ¿Ñ^Œ =∞Ç≤ Ï à◊ Å ‰õ Ω á⁄^Œ ∞ Ѩ Ù JÅ"å@∞
KÕÜ«Ú@‰õΩ nxx ~°∂á⁄OkOKå~°∞. ~åROÖ’ 9.33 ÅHõΔÅ
|$O^•Å∞ 106.61 ÅHõΔÅ ¿Ñ^Œ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ Hõey L<åfl~Ú.
¿ãì\ò i"åefiOQ∑ Ѷ¨O_£ :
ã¨fi~°‚[Ü«∞Ou „QÍ"£∞ ã¨fi~À*òQÍ~ü Ü≥∂[# (ZãπlZãπ"≥·)
áê@∞ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO ¿ãì\ò i"åefiOQ∑ Ѷ¨O_£ H˜O^Œ ~åR
„ѨÉèí∞`«fiO „Ѩ`ÕºHõ x^èŒ∞Å#∞ JO^Œ*Ë™ÈÎOk. 2009–10
ã¨O=`«û~°OÖ’ XH˘¯Hõ¯ ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•xH˜ ~°∂.
10,000 K˘Ñ¨C# 6,804 ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ
i"åefiOQ∑ Ѷ¨O_£ H˜O^Œ ~°∂. 6.44 HÀ@∞¡ ѨOÑ≤}© KÕâß~°∞.
q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 8.9Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
>Ë|∞Öò 8.9
¿ãì\ò i"åefiOQ∑ Ѷ¨O_£ ѨOÑ≤}©
2008–09 2009–10
#=O|~ü =~°‰õΩ
ã¨Ç¨Ü«∞O á⁄Ok# „QÆ∂ѨÙÅ∞ 29,103 6,804
JO^Œ*Ëã≤# ã¨aû_ô (~°∂. ÅHõΔÖ’¡) 2,91,0.30 680.33
=¸ÅO : „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY
áê=ÖÏ =_ô¤:
ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ WKÕÛ ~°∞}ÏÅÃÑ· ã¨aû_ô
WKÕÛ L^ÕÌâ◊O`À D Ѩ^äŒHÍxfl 2004–05Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞.
D Ѩ^äŒHõO 2004 EÖˇ· 1 `«~°∞"å`« fã¨∞‰õΩ#fl ~°∞}ÏʼnõΩ
=iÎã¨∞ÎOk. =¸_»∞ âß`«O HõO>Ë Z‰õΩ¯= =_ô¤ L#fl ~°∞}ÏʼnõΩ
85
J^Œ#Ѩ٠=_ô¤x iÜ«∞O|~üû"≥∞O\ò ~°∂ѨOÖ’ uiy K≥e¡™êÎ~°∞.
D Ѩ^äŒHõOH˜O^Œ lÖϡʼnõΩ ~°∂. 75.00 HÀ@∞¡ q_»∞^ŒÅ KÕâß~°∞.
WO^Œ∞Ö’ 2007–08 ã¨O=`«û~åxH˜ QÍ#∞ 4,39,031 =∞Ok
Åaú^•~°∞ʼnõΩ „ѨÜ≥∂[#O KÕ‰õĈ~ q^èŒOQÍ ~°∂. 70.42 HÀ@∞¡
q_»∞^ŒÅ KÕâß~°∞. q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 8.10Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
™ê=∂lHõ ã¨Ç¨ÏHÍ~° HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ :
=$^Œ ∞ ú Å ‰õ Ω ,<Õ ` « H Íi‡‰õ Ω Å‰õ Ω , q`« O `« ∞ ʼnõ Ω ,
qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ, WOk~°=∞‡ Ѩ^äŒHõO JOkOKÕ ÃÑ#¬<£#∞
2006–07 #∞O_ç ~°∂. 100 #∞O_ç ~°∂. 200‰õΩ ÃÑOKå~°∞.
qq^èŒ _çáê~°∞ì"≥∞O@¡ ^•fi~å JO^Œ*Ëã¨∞Î#fl ÃÑ#¬#¡xflO\˜x
2006–07 #∞O_ç „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY‰õΩ |kb KÕâß~°∞.„Ѩu
<≥ÖÏ 71,79,926 ÃÑ#¬#∞¡ JO^Œ*Ëã¨∞Î<åfl~°∞. 2009 #=O|~ü
=~° ‰ õ Ω ~° ∂ .1,502.26 HÀ@¡ "≥ Ú `åÎ x fl „Ѩ É è í ∞ `« fi O
q_»∞^ŒÅKÕÜ«∞QÍ, ~°∂. 1,122.82 HÀ@∞¡ ѨOÑ≤}© KÕâß~°∞.
=$^•úѨº ÃÑ#¬#∞¡ :
=$^•úѺ¨ ÃÑ#¬#H¡ O˜ ^Œ 2009–10Ö’ 17,19,398 =∞Ok
=$^Œ∞Åú ‰õΩ ÃÑ#¬#¡ H˜O^Œ ~°∂. 180.91HÀ@∞¡ Hˆ \Ï~ÚOKå~°∞. ~åR
„ѨÉ∞íè `«fiO ~°∂. 315.68 HÀ@¡ "≥Ú`åÎxfl q_»∞^ŒÅ KÕÜ∞« QÍ, ÃÑ#¬#~°‰¡ Ωõ
~°∂. 249.87 HÀ@∞¡ ѨOÑ≤}© KÕâß~°∞.
q`«O`«∞ ÃÑ#¬#∞¡:
=Ü«∞ã¨∞û`À xq∞`«OÎ ÖˉΩõ O_® ¿Ñ^ŒÖ#·ˇ q`«O`«∞ÅO^Œ~∂°
D Ѩ^äŒHÍxH˜ J~°∞›Å=Ù`å~°∞. 2009–10 Pi÷Hõã¨O=`«û~°OÖ’
46,27,385 =∞OkH˜ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. ~åR „ѨÉèí∞`«fiO ~°∂.
829.20 HÀ@∞¡ q_»∞^ŒÅ KÕÜ«∞QÍ, 42,99,073 =∞Ok
ÃÑ#¬#~°¡‰õΩ ~°∂. 701.67 HÀ@∞¡ ѨOÑ≤}© KÕâß~°∞.
qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ ÃÑ#¬#∞¡:
Hõhã¨O 40 âß`«O JOQÆ"≥·HõźO Hõey# qHõÖÏOQÆ∞Å∞
ÃÑ#¬<£ á⁄O^Œ_®xH˜ J~°∞›Å=Ù`å~°∞. giH˜ „Ѩu <≥ÖÏ ~°∂.500
W™êÎ~°∞. Ô~O_»∞ ÅHõΔÅ =∞Ok qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ ~°∂. 48 HÀ@∞¡
"≥Ú`åÎxfl ÃÑ#¬<£ H˜O^Œ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. 2009–10Ö’~åR
„ѨÉèí∞`«fiO ~°∂. 357.38 HÀ@∞¡ q_»∞^ŒÅ KÕÜ«∞QÍ, ~åROÖ’x
3,55,143 =∞OkH˜ ~°∂. 330.74 HÀ@∞¡ ѨOÑ≤}©KÕâß~°∞.
‰õΩ@∞O| Ñ„ Ü
¨ ∂≥ [# Ѩ^HŒä Oõ (á¶êºq∞b ɡxѶ\≤ ò 㑯"∞£ ):
‰õ Ω @∞O| „Ѩ Ü ≥ ∂ [#O Ѩ ^ ä Œ H õ O H˜ O ^Œ 9,511
‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ Åaú KÕ‰õĈ~ÛO^Œ∞‰õΩ 2009–10Ö’ ~°∂. 10
HÀ@∞¡ „ѨuáêkOKå~°∞.
ã¨OѨÓ~°‚ „QÍg∞} ~À*òQÍ~ü Ü≥∂[#
(ZãπlP~ü"≥·):
[=ǨÏ~ü„QÍg∞}ã¨=∞$kú Ü≥∂[# (*ˇlZãπ"≥·), Láêkè
Ǩg∞ Ѩ^äŒHõO (WZZãπ)Å#∞ ã¨g∞Hõ$`«O KÕã≤ 2002–03
Pi÷Hõã¨O=`«û~°O #∞O_çã¨OѨÓ~°‚ „QÍg∞}~À*òQÍ~ü Ü≥∂[#
Ѩ^äŒHÍxfl J=∞Ö’¡H˜ `≥KåÛ~°∞. „QÍg∞} „áêO`åÅÅ ã≤÷~°"≥∞ÿ#
Hõ=¸ºx\©, ™ê=∂lHõ, Pi÷HõѨ~°"≥∞ÿ# Pã¨∞ÎÅ#∞ ã¨$+≤ìOK«_»O,
=∞øeHõ =ã¨`«∞Å#∞ Jaè=$kú KÕÜ«∞_»O`À áê@∞ J^Œ#Ѩ٠"Õ`«#
Láêkè PǨ~° Éèí„^Œ`« HõeÊOK«_»O D HÍ~°º„Hõ=∞ „Ѩ^è•#
ÅHΔͺÅ∞.
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ „Ѩu Ѩx k<åxH˜ =¸_»∞ H˜Ö’Å
K˘Ñ¨C# PǨ~°^è•<åºÅ∞ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. q∞QÆ`å "Õ`«<åxfl #QÆ^Œ∞
~°∂ѨOÖ’ "å~åxH˜ XHõ™êi K≥e¡™êÎ~°∞. D Ѩ^äŒHõO J=∞Å∞‰õΩ
ˆHO„^Œ, ~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ 75:25 x+¨ÊuÎÖ’ x^èŒ∞Å∞ Y~°∞Û
KÕ™êÎ~Ú. J~Ú#ѨÊ\˜H© PǨ~° ^è•<åºÅ#∞ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO
Lz`«OQÍ JOkã¨∞ÎOk. D Ѩ^äŒHÍxfl lÖÏ¡ Ѩi+¨`üÅ∞ (20
âß`«O), =∞O_»Å Ѩi+¨`üÅ∞ (30âß`«O), „QÍ=∞ ѨOKåÜ«∞fÅ∞
(50 âß`«O) J=∞Å∞ KÕ™êÎ~Ú. „Ѩã¨∞Î`«O Z<£lP~ü"≥·#∞
Ѩ t Û=∞QÀ^•=i, Hõ $ ëê‚ , qâßYѨ @ flO lÖÏ¡ Ö ’¡
J=∞Å∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
i"≥∂\ò JO_£ WO\©iÜ«∞~ü UiÜ«∂ãπ
_≥=ÅÑπ"≥∞O\ò „áÈ„QÍO (P~üSZ_ç) :
D HÍ~°º„Hõ=∞O J=∞Å∞‰õΩ „Ѩ`ÕºHõ qÉèÏQÍxfl U~åÊ@∞
KÕã≤# ~åRO PO„^茄Ѩ^Õâò XHõ¯>Ë. „Ѩ[Å ™ê=∂lHõ,Pi÷Hõ
Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_»O ^•fi~å =∂~°∞=¸Å „áêO`åÅÖ’
x=ã≤ã¨∞Î#fl Ü«Ú=`« "å=∞ѨHõΔ L„QÆ"å^ŒO "≥·Ñ¨Ù =∞à◊¡‰õΩO_®
K«∂_»@"Õ∞ D HÍ~°º„Hõ=∞ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. 332 =∞O_»ÖÏÖ’¡x
54.38 ÅHõΔÅ =∞Ok, 5622 [<å"åÅÖ’ D Ѩ^äŒHÍxfl
J=∞Å∞ [~° ∞ Ѩ Ù `« ∞ <åfl~° ∞ . nx H˜ O ^Œ kQÆ ∞ =¿Ñ~˘¯#fl
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ KÕѨ_»`å~°∞.
1. Láêkè,L^ÀºQÍÅ J#∞ã¨O^è•x`« tHõΔ}
2. q^ŒºH˜O^Œ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å#∞ |Ö’¿Ñ`«OKÕÜ«∞_»O
3. J\g, P^•Ü«∞ ã¨=∞㨺Å#∞ Ѩi+¨¯iOK«_»O
4. „áê*ˇ‰õΩì UiÜ«∂Ö’x Jxfl x"å㨄áêO`åÅ =∞^茺~À_»∞¡
U~åÊ@∞
5. "≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ HÍ~°º„Hõ=∞O
6. „QÍg∞} h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å
7. P~ÀQƺO
8. ~å¢+‘ìÜ«∞ ã¨=∞ qHÍãπÜ≥∂[# (P~üZãπq"≥·)
86
"≥#∞Hõ|_ç# „áêO`åÅ „QÍO@∞ xkè
(aP~ülZѶπ)
(~å¢+‘ìÜ«∞ ã¨=∞ qHÍãπ Ü≥∂[# – P~üZãπq"≥·) :
~åROÖ’x "≥#∞Hõ|_ç# „áêO`åÅ Jaè=$kú, "å=∞ѨHõΔ
f„="å^Œ „ѨÉèÏq`« „áêO`åÅÃÑ· ˆHO„nHõiOK«_»O „Ѩ^è•#
ÅHΔͺÅ∞QÍ D Ѩ^äŒHÍxfl 10= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’
„Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O =ÚO^Œ∞‰õΩ `≥zÛOk. `«‰õΩ¯= =º=™êÜ«∞
L`åÊ^ŒHõ`«,x~°∞^ÀºQÆO, Éè∫uHõ,™ê=∂lHõ JOâßÅÖ’ L#fl
=º`庙êÅ∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ã¨=∞㨺Å∞ Ѩiëê¯~°OÃÑ· D Ѩ^äŒHõO
^Œ$+≤ì ™êiã¨∞ÎOk. ~å¢+‘ìÜ«∞ ã¨=∞ qHÍ㨠Ü≥∂[# ¿Ñ~°∞#∞
'ÉϺH±"å~ü¤ s[<£û „QÍO\ò Ѷ¨O_£ (aP~ülZѶπ)— QÍ =∂~åÛ~°∞.
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ Ô~O_»∞^Œâ◊Ö’¡ D Ѩ^äŒHÍxfl J=∞Å∞
KÕÜ«∞_®xH˜ lÖÏ¡ „Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∂Å∞ 13 lÖÏ¡Å#∞ ZOÑ≤Hõ
KÕãO≤ k. lÖÏ¡ HÍ~°ºK«~}° „Ѩ}ÏoHõÅ#∞ „ѨÉ∞íè `«fi „Ѩ^•è #HÍ~°º^Œi≈
K≥·~°‡<£QÍ L#fl ~åR ™ê÷~Úã‘ìiOQ∑ Hõq∞\©H˜ ѨOѨÙ`å~°∞ JHõ¯_»
Ѩ i jeOz# `« ~ ° ∞ "å`« ^•xx „Ѩ } ÏoHÍ ã¨ O Ѷ ¨ ∂ xH˜
ѨOѨÙ`å~°∞.qã¨Î $`«OQÍ K«iÛOz# `«~°∞"å`« „Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O
lÖÏ¡HÍ~åºK«~°} „Ѩ}ÏoHõÅ#∞ P"≥∂kã¨∞ÎOk.
~år"£ Ñ¨Öˇ¡ÉÏ@:
„Ѩ[Å∞,<åÜ«∞‰õΩÅ`À<Õ~°∞QÍ=∂\Ï¡_»\ÏxH˜ J=HÍâ◊O
HõeÊOz# HÍ~°º„Hõ=∞O ~år"£Ñ¨Öˇ¡ÉÏ@. D HÍ~°º„Hõ=∞O
㨠O ^Œ ~ ° ƒ ù O QÍ „Ѩ [ Å∞ `« = ∞ 㨠= ∞㨠º Å#∞ <Õ ~ ° ∞ QÍ `« = ∞
<åÜ«∞‰õΩʼnõΩ `≥eÜ«∞*Ë¿ã J=HÍâ◊O ÅaèOzOk. J^Õq^èŒOQÍ
<åÜ«∞‰õΩʼnõΩ „ѨÉèí∞`«fi q^è•#ÅÃÑ· „Ѩ[Å Jaè„áêÜ«∂Å#∞
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O ^˘iH˜Ok. =ÚYº=∞O„u lÖÏ¡Å#∞
ã¨O^Œi≈Oz# ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ „Ѩ[Å #∞O_ç Ñ≤\ ©+¨#∞¡ ã‘fiHõiOz,
ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~åxH˜ Ǩg∞eKåÛ~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2004
E<£ 13# „áê~°OaèOKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O H˜O^Œ "≥Ú^Œ\ ˜
^Œá¶êÖ’ Jxfl lÖÏ¡Å#∞ ã¨O^Œi≈Oz# =ÚYº=∞O„u, Ô~O_»=
^Œá¶ê`˘q∞‡k lÖÏ¡Å#∞ ã¨O^Œi≈OKå~°∞. D Ô~O_»∞^Œá¶êÅÖ’
=ÚYº=∞O„u 54,528 Ñ≤\ ˜+¨#∞¡ JO^Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. g\˜Ö’
96.72 âß`«O Ñ≤\ ˜+¨#¡‰õΩ ã¨=∂^è•#O WKåÛ~°∞. =ÚYº=∞O„u
Ǩg∞ WzÛ. 1,195 Ǩg∞ÅÖ’ 86.19 âß`«O Ǩg∞Å#∞
J=∞Å∞ KÕÜ«∞QÍ, 12.39 âß`«O Ǩg∞Å∞ J=∞Å∞ ™ê÷~ÚÖ’
L<åfl~Ú.
 ¿Ñ^ŒiHõO, Láêkè, x~°∞^ÀºQÆO
¿Ñ^ŒiHõO :
'^Õâ◊ „Ѩ[Å r=# „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ÃÑOK«_»"Õ∞— ÉèÏ~°`«^Õâ◊
„Ѩ}ÏoHõÅ „Ѩ^è•# ÅHõΔ º=∞x "≥Ú^Œ\ ˜ ѨOK«=~°¬„Ѩ}ÏoHõ
"≥Å¡_çOzOk. „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ 2400 ÔHÖ’sÅ∞, Ѩ@ì}
„áêO`åÅÖ’ 2100 ÔHÖ’sÅ â◊H˜ÎxKÕÛ PǨ~åxfl fã¨∞‰õΩ<Õ
=~°æ <≥Å"ås `«Åã¨i=ºÜ«∞O Ü≥ÚHõ¯ =∞^茺 aO^Œ∞=ÙÅ∞ ^•i„^Œº
ˆ~Y‰õΩ 6= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ x~°fizOKå~°∞. ÃÑ·
x~°fiK«<åxH˜ ‰õΩ@∞O| qx=∞Ü«∞OÃÑ· 1973–74Ö’ 28=
~“O_£ *ÏfÜ« ∞ #=¸<å 㨠ˆ ~ fi _Õ \ Ï#∞ „áêuѨ k Hõ Q Í
fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
¿Ñ^ŒiHÍxfl JOK«<å "Õ¿ã <À_»Öò Z*ˇhûQÍ „Ѩ}ÏoHÍ
㨠O Ѷ ¨ ∞ O *ÏfÜ« ∞ , ~åR ™ê÷ ~ ÚÖ’¡ ¿Ñ^Œ Š㨠O Yº#∞,
¿Ñ^Œ i Hõ â ß`åxfl q=~åÅ#∞ ~° ∂ á⁄Ok㨠∞ Î O k. 1997
#∞O_ç ¿ Ñ^Œ i Hõ JOK« < å‰õ Ω ZH± û Ѩ ~ ü ì „ QÆ ∂ Ñπ "≥ ∞ ^ä Œ _ ®Årx
LѨÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞.
ZH±ûѨ~üì „QÆ∂Ñπ "≥∞^äŒ_®ÅrÖ’ „QÍg∞} ^•i„^Œºˆ~Y#∞
JOK« < å "Õ Ü « ∞ _®xH˜ =º=™êÜ« ∞ HÍi‡‰õ Ω Å qx=∞Ü« ∞
^èŒ~°Åã¨∂z (ã≤Ñ≤SZÖò)#∞, Ѩ@ì} ^•i„^Œºˆ~Y#∞ JOK«<å
"ÕÜ«∞_®xH˜ áêi„âßq∞Hõ HÍi‡‰õΩÅ qx=∞Ü«∞ ^èŒ~°Å ã¨∂z
(ã≤Ñ≤SS_»|∞¡ º)x P^è•~°OQÍ fã¨∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. D Ѩ^Œúux
LѨÜ≥∂yOz „Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O 1973–74, 1977–78,
1983, 1987–88, 1993–94 ã¨O=`«û~åʼnõΩ ã¨O|OkèOz
¿Ñ^ŒiHõ JOK«<åÅ#∞ 1997 =∂iÛÖ’ q_»∞^ŒÅ KÕã≤Ok.
1999–2000 ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù ¿Ñ^ŒiHõѨ٠JOK«<åÅ#∞
2001Ö’ q_»∞^ŒÅKÕâß~°∞.„QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ ¿Ñ^ŒiHõ
x+¨ Ê uÎ x 11.05 âß`« O QÍ, Ѩ @ ì } „áêO`åÅÖ’ 26.63
âß`«OQÍ JOK«<å "Õâß~°∞. ~åR"åºÑ¨Î ¿Ñ^ŒiHõ x+¨ÊuÎx 15.77
âß`«OQÍ „Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O JOK«<å "Õã≤Ok.
2004–05 ã¨O=`«û~åxH˜ *ÏfÜ«∞ #=¸<å 㨈~fi
61= ~“O_£ ¿ãHõiOz# ‰õΩ@∞O| qx=∞Ü«∞ _Õ\Ï ^•fi~å
ÅaèOz# Ô~O_»∞ qaè#fl qx=∞Ü«∞ ѨOÑ≤}©Å#∞ѨÜ≥∂yOz
„Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O ZH±ûѨ~üì „QÆ∂Ñπ "≥∞^äŒ_®År ^•fi~å¿Ñ^ŒiHÍxfl
JOK«<å "Õã≤Ok. "≥Ú^Œ\ ˜ ^•xx Jxfl PǨ~°, PǨˆ~`«~°
=ã¨∞Î=ÙʼnõΩ ã¨O|O^èŒVOz# 30 ~ÀAÅ Ü«¸xá¶ê~ü‡ sHÍÖò
87
Ñ≤iÜ«∞_£ (Ü«ÚP~üÑ≤)#∞ LѨÜ≥∂yOz ¿ãHõiOz# qx=∞Ü«∞
_Õ\Ï P^è•~°OQÍ JOK«<å "Õâß~°∞. Ô~O_»= Ѩ^ŒúuÖ’ `«~°K«∞QÍ
H˘#∞QÀÅ∞KÕ ¿ ã S^Œ ∞ PǨ  ˆ ~ `« ~ ° =㨠∞ Î = ÙÅ∞, =¢™êÎ Å ∞,
áê^Œ~°HõΔÅ∞,ã≤÷~° =ã¨∞Î=ÙÅ∞, q^Œº, "≥·^Œº Y~°∞ÛʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
365 ~ÀAÅ q∞H±û_£ sHÍÖò Ñ≤iÜ«∞_£ (ZOP~üÑ≤) Ѩ^Œúu^•fi~å
¿ãHõiOz# qxÜ≥∂QÆ^•~°∞x =ºÜ«∞ _Õ\Ï P^è•~°OQÍ ¿Ñ^ŒiHÍxfl
JOK«<å "Õâß~°∞.
Z<£ZãπZãπ 61= ~“O_£ ‰õΩ@∞O| 㨈~fi P^è•~°OQÍ
2004–05 ã¨O=`«û~åxH˜ Ü«ÚP~üÑ≤ qx=∞Ü«∞ _Õ\Ï#∞
LѨÜ≥∂ yOK«∞‰õΩx "Õã≤# ¿Ñ^ŒiHõ JOK«<åÅ∞ 1993–94
JOK«<åÅ`À ã¨iáÈÅ∞`«∞<åfl~Ú. J^Õq^èŒOQÍ ZOP~üÑ≤
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å =ºÜ«∞ _Õ\Ï P^è•~°OQÍ "Õã≤# JOK«<åÅ∞
1999–2000 JOK«<åÅ`À ã¨iáÈÅ∞`«∞<åfl~Ú. Ü«ÚP~üÑ≤
– qx=∞Ü« ∞ Ѩ O Ñ≤ } © Ñ ¨ ^ Œ ú u Ö’ 2004–05 Ö’ „QÍg∞}
„áêO`åÅÖ’¿Ñ^Œ i Hõ x +¨ Ê uÎ 11.20 âß`« O HÍQÍ,
Ѩ@ì}„áêO`åÅÖ’ 28.00 âß`«O."≥Ú`«ÎO ~åR "åºÑ¨Î¿Ñ^ŒiHõ
âß`«O 15.80. ZOP~üÑ≤–qx=∞Ü«∞ ѨOÑ≤}©_Õ\Ï „ѨHÍ~°O
2004–05Ö’ „QÍg∞} ¿Ñ^Œ i Hõ O 7.50 âß`« O HÍQÍ,
Ѩ@ì}ÏÅÖ’ ¿Ñ^ŒiHõ x+¨ÊuÎ 20.70âß`«O. "≥Ú`«ÎO ~åROÖ’
¿Ñ^ŒiHõ x+¨ÊuÎ 11.10 âß`«O.
Láêkè, x~°∞^ÀºQÆO :
*ÏfÜ«∞ #=¸<å ã¨~ˆ fi ã¨Oã¨÷ (Z<£ZãπZ<£X) x~°fiÇ≤ÏOKÕ
Ju =ÚYº"≥∞ÿ# 㨈~fiÅÖ’ Láêkè, x~°∞^ÀºQÆOÃÑ· S^Õà◊¡‰õΩ
XHõ™êi [i¿Ñ 㨈~fi XHõ\ ˜. `å*Ï 2004–05Ö’ D 㨈~fi
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.Láêkè, x~°∞^ÀºQÆ Ñ¨iã≤÷uH˜ ã¨O|OkèOz#
qaè#fl HÀ}ÏÅ#∞ "≥Å¡_çOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~åxfl
D 㨠ˆ ~ fi ^•fi~å á⁄O^Œ = K« ∞ Û. Z@∞=O\˜ Pi÷ H õ H Í~° º
HõÖÏáêÅÖ’ áêÖÁæ#fl =ºH˜Î<≥·<å „âßq∞‰õΩxQÍ QÆ∞iΙêÎ~°∞. Pi÷Hõ
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ x~°fiǨÏ}Ö’ ã¨Ç¨ÏHõiã¨∂Î "Õ`«#O á⁄O^Œx
ã¨Ç¨Ü«∞‰õΩÅ#∞ ‰õÄ_® „âßq∞‰õΩÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞.
„âßq∞Hõâ◊H˜Î:
=i¯OQ∑ (Láêkè á⁄Ok#),ѨxHÀ~°∞`«∞#fl ÖË^• ѨxH˜
JO^Œ ∞ ÉÏ@∞Ö’ L#fl (J<£ ZOáê¡ ~ Ú_£ ) "å~° ∞ QÍ
=sæHõiOK«|_ç# "åi "≥Ú`åÎxfl HõeÑ≤ „âßq∞Hõâ◊H˜Î JO\Ï~°∞.
"≥~Úº =∞OkH˜ =º‰õΩÎʼnõΩ „âßq∞Hõ â◊H˜ÎÖ’ L#fl =º‰õΩÎÅ#∞ >Ë|∞Öò 9.1
ã¨OYº#∞ „âßq∞Hõ â◊H˜Î ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO (ÖË|~ü á¶È~üû áêiìã≤¿Ñ+¨<£ Láêkè =$kèú   ã≤÷u™ê÷ѨHõ`«
ˆ~@∞ – ZÖòZѶπÑ≤P~ü)QÍ x~°fiz™êÎ~°∞. 1999–2000`À Láêkè =$kú ã≤÷u™ê÷ѨHõ`« PO„^茄Ѩ^Õâò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë ZÖòZѶπÑ≤P~ü 2004–05 Ö’ ÃÑiyOk. JdÅ q∞„â◊=∞ "åi¬Hõ Láêkè
ÉèÏ~°`« ã¨QÆ@∞`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë PO„^茄Ѩ^Õâò „QÍg∞}, Ѩ@ì} =$kúˆ~@∞ (1993–94 #∞O_ç
„áêO`« ZÖòZѶπÑ≤P~üÅ∞ Ô~O_»∂ JkèHõOQÍ L<åfl~Ú. 1999–2000 =~°‰õΩ) 1.44 1.89
=~ü¯á¶È~üû (ZOáê¡~Ú_£): q∞„â◊=∞ "åi¬Hõ Láêkè =$kèúˆ~@∞
(1999–2000#∞O_ç
U^À XHõ Pi÷Hõ HÍ~°ºHõÖÏѨOÖ’ áêÖÁæ#fl =ºH˜Îx
2004–05 =~°‰õΩ) 2.65 4.42
=~ü¯á¶È~üûÖ’ ÉèÏQÆOQÍ QÆ∞iΙêÎ~°∞. "≥~Úº =∞Ok =º‰õΩÎÅÖ’
Láêkè ã≤÷u™ê÷ѨHõ`« 0.11 0.13
Láêkè á⁄Ok# =º‰õΩÎÅ ã¨OYº#∞ =~ü¯á¶È~üû áêiìã≤¿Ñ+¨<£ ˆ~\ò (1993–94 #∞O_ç
(_» | ∞¡ ºZѶ π Ñ ≤ P ~ü ) JO\Ï~° ∞ . nxx „Ѩ ã ¨ ∞ Î ` « ~ÀA"ås 1999–2000 =~°‰õΩ)
„áêuѨkHõ# JOK«<å "Õ™êÎ~°∞. nx „ѨHÍ~°O "≥Ú`«ÎO ~ÀAÖ’ Láêkè ã≤÷u™ê÷ѨHõ`« 0.43 0.74
J`«_»∞/P"≥∞ <åÅ∞QÆ∞ ÖË^• JO`«HõO>Ë Z‰õΩ¯= QÆO@Å∞ Ѩx (1999–2999 #∞O_ç
KÕ¿ãÎ "åix Láêkè ÖË^• Ѩxx á⁄Ok# "å~°∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞. 2004–05 =~°‰õΩ)
„âßq∞Hõ â◊H˜Î: =¸ÅO : _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û   ™êì\ ˜ã≤ìH±û
=i¯OQ∑ (Láêkèá⁄Ok#), Ѩx HÀ~°∞`«∞#fl ÖË^• ѨxH˜ ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ Láêkè HõÅÊ#Ö’
JO^Œ ∞ ÉÏ@∞Ö’ L#fl (J<£ ZOáê¡ ~ Ú_£ ) "å~° ∞ QÍ =KÕÛ=∂~°∞Ê#∞ ã¨∂zOKÕ Láêkè ã≤÷u™ê÷ѨHõ`« PO„^茄Ѩ^Õâò
=sæ H õ i OK« | _ç # "åi "≥ Ú `åÎ x fl Hõ e Ñ≤ „âßq∞Hõ â◊ H ˜ Î J^Õq^èŒOQÍ ÉèÏ~°`«^Õâ◊ ™ê÷~ÚÖ’ ‰õÄ_® KåÖÏ `«‰õΩ¯=QÍ LOk.
JO\Ï~°∞."≥~Úº =∞OkH˜ =º‰õΩÎʼnõΩ „âßq∞Hõ â◊H˜ÎÖ’ L#fl Láêkè =∞iÜ«Ú tHõΔ} :
=º‰õΩÎÅ#∞ ã¨OYº#∞ „âßq∞Hõ â◊H˜Î ÉèÏQÆ™êfi=∞ºˆ~@∞ (ÖË|~ü á¶È~üû ã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆOÖ’ Láêkè :
áêiì ã ≤ ¿ Ñ+¨ < £ ˆ ~ @∞ – ZÖò Z Ѷ π Ñ ≤ P ~ü ) QÍ x~° fi z™êÎ ~ ° ∞ .
*ÏfÜ«∞ ZOáê¡~Ú"≥∞O\ò ã¨sfiãπ ~ÀA"ås x~°fiǨÏ}#∞
1999–2000`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë ZÖòZѶπÑ≤P~ü 2004–05Ö’
Éè Ï ~° ` « „Ѩ É è í ∞ `« fi O #∞O_ç 1956Ö’~åR „Ѩ É è í ∞ `åfixH˜
ÃÑiyOk. JdÅ ÉèÏ~°`« ã¨QÆ@∞`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë PO„^茄Ѩ^Õâò
|kbKÕâß~°∞. *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ q^è•# ~°∂ѨHõÅÊ# KÕã≤#
„QÍg∞}, Ѩ@ì}„áêO`« ZÖòZѶπÑ≤P~üÅ∞ Ô~O_»∂ JkèHõOQÍ
ZOáê¡Üü∞"≥∞O\ò ZˆHÛùO*òÅ x~°fiǨÏ}, ѨiáêÅ#∞ ~åR
L<åfl~Ú. 1999–2000`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë 2004–05Ö’
„ѨÉèí∞`åfiÅ∞ KÕѨ\Ïì~Ú. ~åROÖ’x Jxfl ZOáê¡Üü∞"≥∞O\ò
~åROÖ’x „QÍg∞} „áêO`åŠѨÙ~°∞+¨μÅ∞, =∞Ç≤Ïà◊Å =~ü¯á¶È~üû
ZˆHÛùO*òÅ#∞ HõOѨӺ@sHõiOz# "≥Ú^Œ\ ˜ ~åRO PO„^茄Ѩ^Õâò.
áêiìã≤¿Ñ+¨<£ ˆ~@∞ `«yæOk. Ѩ@ì}„áêO`åÅÖ’ ÃÑiyOk.
ZOáê¡Üü∞"≥∞O\ò =∂Ô~¯\ò W#Êùˆ~‡+¨<£ (WZOS) „ѨHÍ~°O
JdÅ Éè Ï ~° ` « 㨠Q Æ @ ∞`À áÈÅ∞Û‰õ Ω O>Ë _» | ∞¡ Z Ñπ Ñ ≤ P ~ü
1966 =∂iÛ 31 <å\˜H˜ PO„^茄Ѩ^Õâò ã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆOÖ’
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ JkèHõOQÍ<Õ LOk.
8,900 㨠O 㨠÷ Å ∞ L<åfl~Ú. g\˜ Ö ’ 3,123 „Ѩ É è í ∞ `« fi
Láêkè =$kú: ~°OQÆOÖ’LO_»QÍ, q∞QÆ`å 5,777 „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆOÖ’
1993–94 #∞O_ç 2004–05 =∞^茺~åR =∞iÜ«Ú L<åfl~Ú. QÆ _ ç z # 43 㨠O =`« û ~åÅ HÍÅOÖ’ 2009
JdÅ ÉèÏ~°`« ™ê÷~ÚÖ’Láêkè Ѩiã≤÷ux >Ë|∞Öò 9.1Ö’ =∂iÛ<å\˜H˜ =º=™ê÷Ѩ#Å ã¨OYº 21,474‰õΩ ÃÑiyOk.
K«∂_»=K«∞Û. ÉèÏ~°`«^Õâ◊ ã¨QÆ@∞`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë q∞„â◊=∞ "åi¬Hõ g\˜Ö’ 13,668 „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆOÖ’ LO_»QÍ, „Ѩ~Ú"Õ@∞
Láêkè =$kú PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ KåÖÏ `«‰õΩ¯=QÍ LOk. ~°OQÆOÖ’ 7,806 L<åfl~Ú.

88
 Láêkè q+¨Ü«∂xH˘¿ãÎ 1966Ö’ ã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆOÖ’
9.57 ÅHõΔÅ =∞Ok Láêkè á⁄O^Œ∞`«∞O_»QÍ "åiÖ’ 6.5
ÅHõΔÅ =∞Ok „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆOÖ’ 3.01 ÅHõΔÅ =∞Ok „Ѩ~Ú"Õ@∞
~°OQÆOÖ’ ѨxKÕã¨∞ÎO_Õ"å~°∞. 2009 =∂iÛ <å\˜H˜ ã¨OѶ¨∞\˜`«
~° O QÆ O Ö’Láêkè á⁄O^Œ ∞ `« ∞ #fl "åi 㨠O Yº 20.83
ÅHõΔʼnõΩÃÑiyOk. giÖ’ „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆO ^•fi~å Láêkè
á⁄O^Œ∞`«∞#fl "åi ã¨OYº 13.57 ÅHõΔÅ∞ (65.8 âß`«O)
HÍQÍ „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆO ^•fi~åLáêkè á⁄O^Œ∞`«∞#fl "åi ã¨OYº
7.26 ÅHõΔÅ∞ (34.2 âß`«O).
1964 ã¨O=`«û~°OÖ’ "≥Ú`«ÎO 37,944 MÏmÅ#∞
QÆ ∞ iÎ O K« Q Í, ZOáê¡ Ü ü ∞ "≥ ∞ O\ò Zˆ H Ûù O *ò Å Ö’ #"≥ ∂ ^Œ ∞
KÕ~ÚOK«∞‰õΩ#fl "åi ã¨OYº 2.13 ÅHõΔÅ∞. giÖ’ 35,875
=∞OkH˜ L^ÀºQÍÅ∞ ÅaèOKå~Ú.
2009 㨠O =`« û ~° O Ö’ ZOáê¡ Ü ü ∞ "≥ ∞ O\ò
ZˆHÛùO*òÅÖ’#"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩ#fl"åi ã¨OYº 88,107 ÅHõΔÅ∞
HÍQÍ, 5,746 MÏmÅ#∞QÆ∞iÎOKå~°∞. J~Ú`Õ 693 =∞OkH˜
=∂„`«"Õ∞ Láêkè WÑ≤ÊOK« QÆeQÍ~°∞.
~år"£ L^ÀºQÆN :
x~°∞^ÀºQÆ Ü«Ú=`«‰õΩ „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆOÖ’ 10 ÅHõΔÅ
L^ÀºQÍÅ∞ HõeÊOKÕ ÅHõΔ ºO`À ~åR „ѨÉèí∞`«fiO #∂`«# Láêkè
HõÅÊ# Ѩ^äŒHÍxfl „áê~°OaèOzOk. D ÖHΔͺxfl ™êkèOKÕO^Œ∞‰õΩ
2007 EÖˇ·Ö’ '~år"£ L^ÀºQÆN— J<Õ ™⁄Ãã·\ ©x ™ê÷Ñ≤OzOk.
~år"£L^ÀºQÆ N ÅHΔͺÅ∞ :
1. x~°∞^ÀºQÆ Ü«Ú=`«‰õΩ, Ü«∂[=∂<åºÅ‰õΩ / Ѩi„â◊=∞‰õΩ
ÃѶã≤e>Ë@~üQÍ =º=ǨÏiOK«_»O
2. ~å#∞#fl Ô~O_»∞ ã¨OO`«û~åÅÖ’ 10 ÅHõΔÅ =∞Ok
Ü«Ú=‰õΩʼnõΩ L^ÀºQÍÅ∞ ™êkèOK«_»O. WO^Œ∞Ö’5 ÅHõΔÅ
=∞OkH˜ S\˜,S\˜ P^è•i`« ¿ã=Å ~°OQÆOÖ’,=∞~À 5
ÅHõΔÅ =∞OkH˜ W`«~° ~°OOQÍÅÖ’ L^ÀºQÍ=HÍâßÅ∞
HõeÊOK«_»O.
3. Láêkè ™ê=∞~å÷ºxfl QÆ∞iÎOK«_»O
4. „Ѩ~Ú"Õ@∞ ã¨Oã¨÷ÅÖ’ L^ÀºQÍÅ∞ á⁄O^Œ_®xH˜ J#∞"≥·#
tHõΔ}#∞ JOkOK«_»O
89
=ã¨∞Î#fl J=HÍâßʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ x~°∞^ÀºQÆ∞ʼnõΩ
tHõΔ} WKÕÛO^Œ∞‰õΩ Zxq∞k „ѨÉèí∞`«fi âßYÅ∞ Láêkè HõÅÊ#
HÍ~°º„Hõ=∂xfl KÕѨ\Ïì~Ú.
1. Wxã≤ì@∂º\ò PÑπ ZÅ„HÍìxH± QÆ=Ô~fl<£û (*ˇÔHã≤)
2. HõàÏâßÅ q^•ºâßY
3. Ü«Ú=[# ¿ã=Å âßY
4. „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY H˜O^Œ Láêkè HõÅÊ# =∂Ô~¯\˜OQ∑
q∞+¨<£
5. =ÚxûѨÖò ѨiáêÅ#   Ѩ@ì}Ïaè=$kúâßY
6. <Õ+¨#Öò JHÍ_»g∞ PѶπ Hõ<£¢ã¨ìHõΔ<£
7. Láêkè   tHõΔ} âßY
8. ™êOˆHuHõ q^•ºâßY
~år"£ L^ÀºQÆN „áê~°OaèOK«Hõ =ÚO^Œ∞ ‰õÄ_® D
Zxq∞k âßYÅ∞ Láêkè HõÅÊ# „Ѩ„H˜Ü«∞Ö’ L<åfl~Ú. 2005,
2006, 2007 㨠O =`« û ~åÅÖ’ 1.98 ÅHõ Δ Å =∞OkH˜
L^ÀºQÍ=HÍâßÅ∞ HõeÊOKå~Ú.
x~°∞^ÀºQÆO:
S^Œ∞ã¨O=`«û~åʼnõΩ XˆH™êi 㨈~fiÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O
^•fi~å *ÏfÜ«∞ #=¸<å 㨈~fi ã¨Oã¨÷ (Z<£ZãπZãπF) x~°∞^ÀºQÆ
JOK«<åÅ#∞`≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. J`«_»∞/P"≥∞ Ѩxx HÀ~°∞`«∂ ÖË^•
ѨxHÀã¨O JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L#flѨÊ\˜H© ã¨O|Okè`« HÍÅOÖ’
n~°…HÍÅO áê@∞ U ѨxKÕÜ«∞‰õΩ#fl>ˇÿ¡`Õ J@∞=O\˜ =º‰õΩÎÅ#∞
x~°∞^ÀºQÆ∞Å∞QÍ QÆ∞iΙêÎ~°∞.
„âßq∞Hõ â◊H˜ÎÖ’ "≥~Úº=∞Ok =º‰õΩÎʼnõΩ x~°∞^ÀºQÆ∞Å∞QÍ
L#fl =º‰õ Ω Î Å #∞ x~° ∞ ^ÀºQÆ ˆ ~ @∞QÍ x~° fi z™êÎ ~ ° ∞ . Wk
„âßq∞Hõâ◊H˜ÎÖ’ qxÜ≥∂yOѨ|_ç# ÉèÏQÍxfl `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk.
HõÔ~O\ò _≥~Úb ¿ãì@ãπ (ã≤_çZãπ) x~°∞^ÀºQÆ JOK«<å
"≥ Ú `« Î O x~° ∞ ^ÀºQÆ âß`« O Ѩ ^ •ÅÖ’ x~° ∞ ^ÀºQÍxfl
`≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. J#QÍ "å~°OÖ’ "≥Ú`«ÎO „âßq∞Hõ â◊H˜ÎÖ’x
"≥ Ú `« Î O =º‰õ Ω Î Å x~° ∞ ^ÀºQÆ Ñ¨ x k<åŠ㨠Q Æ @ ∞#∞
`≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. ã≤_çZãπ x~°∞^ÀºQÆ ˆ~@∞ n~°…HÍeHõ, J^Õq^èŒOQÍ
"å~åO`«Ñ¨Ù x~°∞^ÀºQÆ ˆ~@∞#∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_®xH˜ ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ#
„Ѩ=∂}O.
ã≤_çZãπ „ѨHÍ~°O PO„^茄Ѩ^Õâò, J^Õq^èŒOQÍ JdÅ
Éè Ï ~° ` « ™ ê÷ ~ ÚÖ’ 1993–94 ¿ÑO_ç 2004–05 =∞^è Œ º
x~°∞^ÀºQÆ ˆ~@∞¡ ÃÑiQÍ~Ú. ã≤_çZãπ „ѨHÍ~°OѨ@ì} „áêO`«
=∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ q∞#=∂ PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò x~°∞^ÀºQÆ Ñ¨@} ì „áêO`åÅÖ’
HõO>Ë „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’<Õ x~°∞^ÀºQƈ~@∞ JkèHõOQÍ LOk.
 11 ѨOK«=~°¬„Ѩ}ÏoHõ J=∞Å∞ f~°∞ (2007–12)
11 Ѩ^HŒ ˘O_»= ѨOK«=~°¬Ñ
„ }
¨ ÏoHõ (2007–12) : 6. JHõΔ~å㨺`«
Ô ~ O_» = Ѩ O K« = ~° ¬ „Ѩ } ÏoHõ ` À áê@∞ U~° Ê _ç # 7. JHõΔ~å㨺`«Ö’ Öˇ·OyHõ =º`åºã¨O
PO„^茄Ѩ^Õâò ¿Ñ^ŒiHõ x~°∂‡Å# Láêkè HõÅÊ#ÃÑ· ˆHO„nHõiOz 8. tâ◊√=∞~°}ÏÅ ˆ~@∞
J<ÕHõ q^è•<åÅ#∞, Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ q[Ü«∞=O`«OQÍ 9. „Ѩã¨= =∞~°}ÏÅ ˆ~@∞
J=∞Å∞ KÕ™ÈÎOk. ~åROÖ’ qq^èŒ „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ KÕѨ\ ˜ì#J<ÕHõ 10. [#<åÅ ˆ~@∞
HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ HÍ~°}OQÍ „Ѩ[Å r=# „Ѩ=∂}ÏÅ∞ „Hõ=∞OQÍ 11. Ñ≤Å¡Ö’¡ áœ+≤ìHÍǨ~°O ֒ѨO
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =ã¨∞Î<åfl~Ú. 10= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÖÏxH˜ 12. =∞Ç≤Ïà◊Å∞, ÉÏeHõÖ’¡ Zhq∞Ü«∂
13. Öˇ·OyHõ x+¨ÊuÎ
=∞iO`« "≥∞~°∞QÆÜ«∂º~Ú. QÆ_çz# „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ J<ÕHõ
Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å ^•fi~å ѨÅ∞ ã¨"åà◊¡#∞ Ѩi+¨¯iOz# 11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ ~åRO
~åR „ѨÉèí∞`«fiO 11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ `å*Ï xˆ~ÌtOK«∞‰õΩ#fl ÅHΔͺÅ∞ :
ã¨"åà◊¡#∞ Z^Œ∞~˘¯<ÕO^Œ∞‰õΩ ã¨Oã≤^Œú=∞=Ù`ÀOk. 1. J^Œ#OQÍ 80 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ Éèí∂q∞x PÜ«∞Hõ@∞ì ѨikèÖ’H˜
`Õ=_»O
11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ Éèíq+¨º^Œú~°≈#O, 2. q^Œ∞º`ü ~°OQÆOÖ’ 12 âß`«O =$kú ™êkèOK«_»O
ÅHΔͺÅ∞: 3. áêi„âßq∞Hõ =$kúx "ÕQÆ=O`«O KÕÜ«∞_»O
„áÈ`åûǨÏHõ~°"≥∞ÿ# =$kúˆ~@∞`À ÉèÏ~°`«^Õâ◊O 11= 4. Láêkè J=HÍâßÅ#∞ ÃÑOKÕ q^èŒOQÍ ¿ã"å~°OQÍxfl
Ѩ O K« = ~° ¬ „Ѩ } ÏoHõ Ö ’ „Ѩ " Õ t OzOk. 10= Ѩ O K« = ~° ¬ qã¨iÎ OK«_O»
„Ѩ}ÏoHõÖ’ ™êkèOz# L`ÕÎ[Hõ~°"≥∞ÿ# =$kú`À ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 5. Ѩ~åº=~°}Ïxfl ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_»O
11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõ‰õΩ ~°OQÍÅ "åsQÍ H˘xfl ÖHΔͺÅ∞ 6. ™ê=∂lHõ SHõº`«#∞ HÍáê_ÕO^Œ∞‰õΩ JO`«~åÅ#∞ `«yæOK«_»O
xˆ~ÌtOK«∞‰õΩOk. =º=™êÜ«∞~°OQÆO 5 âß`«O áêi„âßq∞Hõ 7. JO^ŒiH© q^Œº, JO^ŒiH© P~ÀQƺO
~°OQÆO 10 âß`«O, ¿ã"å~°OQÆO 11 âß`«O =$kú ™êkèOKåÅx, 8.„QÍg∞} =∞øeHõ=ã¨`∞« Å#∞ ã¨OѨÓ~°‚ ™ê÷~ÚÖ’ Jaè=$kú KÕÜ∞« _»O
"≥Ú`«ÎO g∞^Œã¨∂÷Å ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎÖ’ 9.5 âß`«O =$kú 9. J~°ƒ<£ "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò
™êkèOKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ xˆ~ÌtOKå~°∞. 10. =∞øeHõ =ã¨`«∞Å„áê*ˇ‰õΩì
¿Ñ^Œ i HÍxfl x~° ∂ ‡eOK« _ » O , Láêkè J=HÍâßÅ∞ 11. W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr
Hõ e ÊOK« _ » O , P~ÀQÆ º , q^Œ º ~° O QÍÅ#∞ ¿Ñ^Œ Å ‰õ Ω 12. Ã+Åì~ü Ѷ¨~ü PÖò
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `Õ=_»O, ã¨=∂<å=HÍâßÅ∞ HõeÊOK«_»O, q^Œº, 11= „Ѩ}ÏoHõ 2007–08Ö’ Pi÷HÍaè=$kú :
<≥·Ñ¨Ù}ϺŠJaè=$kú^•fi~å ™êkèHÍ~°`« HõeÊOK«_»O, *ÏfÜ«∞ 11= „Ѩ } ÏoHõ ì ≥ Ú ^Œ \ ˜ 㨠O =`« û ~° O Ö’ lZãπ _ ç Ñ ≤
„QÍg∞} Láêkè Ǩg∞ Ѩ^äŒHõO ^•fi~å Láêkè HõeÊOK«_»O, =$kú(1999–2000) ã≤÷~°^èŒ~°Å „ѨHÍ~°O 10.75 âß`«OQÍ
=∞Ç≤ÏàÏ „QÆ∂ѨÙÅ#∞ QÆ∞iÎOK«_»O, ã¨∞ѨiáêÅ# JOkOKÕ #"≥∂^Œ=QÍ ^Õâ◊ l_çÑ≤ =$kú 9.01 âß`«OQÍ #"≥∂^≥·Ok.
q^èŒOQÍ "ÕQÆ=O`«"≥∞ÿ# =$kú ™êkèOK«_»"Õ∞ 11= ѨOK«=~°¬ ~åR Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’ „áê^èŒq∞Hõ ~°OQÆO =$kúˆ~@∞ 16.86
„Ѩ}ÏoHõ =ÚYº ÅHõΔ ºO. âß`«O, kfifÜ«∞~°OQÆO 10.45 âß`«O, `«$fÜ«∞ ~°OQÆO 8.01
11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’„Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O âß`«O #"≥∂^Œ=QÍ W^Õ HÍÅOÖ’ ^Õâ◊OÖ’ „áê^èŒq∞Hõ~°OQÆO
~å¢ëêìʼnõΩ 13 ÅHΔͺÅ#∞ xˆ~ÌtOzOk. Jq. 4.86 âß`«O, kfifÜ«∞ ~°OQÆO 8.10 âß`«O, `«$fÜ«∞ ~°OQÆO
1. l_çÑ≤ =$kúˆ~@∞ 10.85 âß`«O =$kúˆ~@∞ #"≥∂^ŒÜ«∂º~Ú.
2. =º=™êÜ«∞ =$kúˆ~@∞ 2008–09Ö’ Pi÷H=
õ $kú :
3. #∂`«# Ѩx J=HÍâßÅ∞ 2008–09Ö’ ã≤÷~°^èŒ~°Å „ѨHÍ~°O lZãπ_çÑ≤ (ã¨`«fi~°
4. ¿Ñ^ŒiHõ x+¨ÊuÎ JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O 5.04 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ=QÍ ^Õâ◊ l_çÑ≤
5. „áê^äŒq∞Hõ áê~î°âßÅÖ’¡ „_®áœ\ò ˆ~@∞¡ =$kú 6.70 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ~ÚOk.

90
 ~åR Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’ „áê^èŒq∞Hõ ~°OQÆO =$kúˆ~@∞ 1.20
âß`«O, kfifÜ«∞~°OQÆO 0.22 âß`«O, `«$fÜ«∞ ~°OQÆO 9.58
âß`«O #"≥∂^Œ=QÍ W^Õ HÍÅOÖ’ ^Õâ◊OÖ’ „áê^èŒq∞Hõ~°OQÆO
1.60 âß`«O, kfifÜ«∞ ~°OQÆO 3.88 âß`«O, `«$fÜ«∞ ~°OQÆO
9.67 âß`«O =$kúˆ~@∞ #"≥∂^ŒÜ«∂º~Ú.
2009–10Ö’ Pi÷Hõ=$kú :
2009–10Ö’ (1999–2000) ã≤÷~° ^èŒ~°Å „áêHõ~°O
J~°÷"åi¬Hõ JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O lZãπ_çÑ≤ =$kúˆ~@∞ 7.28
âß`«OQÍ #"≥∂^Œ=QÍ ^Õâ◊ l_çÑ≤ =$kúˆ~@∞ 6.99 âß`«OQÍ
#"≥∂^≥·Ok.
"≥Ú^Œ\ ˜ Ô~O_Õà◊§ HÍÅOÖ’ lZãπ_çÑ≤ ã¨~åã¨i 7.89
âß`«O =$kú K≥OkOk. W^ÕHÍÅOÖ’ ^Õâ◊ l_çÑ≤ 7.86 âß`«OQÍ
#"≥∂^Œ~ÚOk. W^ÕHÍÅOÖ’ „áê^èŒq∞Hõ ~°OQÆO =$kú ~åROÖ’
9.03 âß`«O HÍQÍ ^Õâ◊OÖ’ 3.23 âß`«O kfifÜ«∞ ~°OQÆO
~åROÖ’ 5.33 âß`« O HÍQÍ ^Õ â ◊ O Ö’ 5.99 âß`« O
#"≥∂^Œ=QÍ, `«$fÜ«∞ ~°OQÆO ~åROÖ’ 7.89 âß`«O =$kú
™êkèOzOk.
=º=™êÜ«∞ ~°OQÆO :
11= „Ѩ}ÏoHõ HÍÅOÖ’ =º=™êÜ«∞~°OQÆ =$kúˆ~@∞
4 âß`«O ÅHõΔ ºOQÍ xˆ~ÌtOKå~°∞. 11= „Ѩ}ÏoHõ "≥Ú^Œ\ ˜
=¸_Õà◊§Ö’ ~°∂.9617.20 HÀ@∞¡ ã¨aû_ôQÍ JOkOK«_»O =Å¡
㨠O =`« û ~åxH˜ 㨠∞ =∂~° ∞ 20 ÅHõ Δ Å =∞Ok Ô ~ · ` « ∞ Å∞
ÅaÌá⁄O^•~°∞. 11= ѨOK«=~°¬„Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜
ã¨O=`«û~°O ~åROÖ’ 198.17 ÖHõΔÅ @#∞flÅ PǨ~° ^蕺<åºÅ
L`«ÊuÎ [iyOk. 2008–09Ö’ 204.21 ÅHõΔÅ @#∞flÅ
PǨ~° ^è•<åºÅ L`«ÊuÎ ™êkèOzOk.
[ÅÜ«∞[˝O :
#^Œ∞Å ^•fi~å ÅÉèíº=∞=Ù`«∞#fl P^è•i`« [ÖÏÅ#∞ ѨÓiÎ
™ê÷~ÚÖ’ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ 2004Ö’ „ѨÉèí∞`«fiO
'[ÅÜ«∞[˝O— KÕѨ\ ˜ìOk. ™ê^茺"≥∞ÿ# Jxfl =#~°∞Å #∞O_ç x^èŒ∞Å
¿ãHõiOK«_»O ^•fi~å h\˜ H˘~°`« QÆÅ „áêO`åʼnõΩ ™êQÆ∞h\˜
™œHõ~°ºO HõeÊOK«_®xH˜ „Ѩã¨∞Î`«O #_»∞ã¨∞Î#fl „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞,
#∂`«# „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ `«fii`«QÆu# ѨÓiÎ KÕÜ«∞_»"Õ∞ [ÅÜ«∞[˝O
„Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. WѨÊ\˜ =~°‰õΩ KÕѨ\ ˜ì# "≥Ú`«ÎO „áê*ˇ‰õΩìÅ∞
86(WO^Œ∞Ö’44 "Õ∞[~ü, 30 =∞^茺 `«~°Ç¨ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ 4 Ѷ¨¡_£
ÉϺOH±Å∞, 8 P^èŒ∞hHõ~°}Å∞ L<åfl~Ú) g\˜`Àáê@∞ W`«~°
"≥∞ÿ#~ü™êQÆ∞h\˜ Ѩ^äŒHÍÅ∞, ZÑ≤ZãπS_çã≤ Ѩ^äŒHÍÅ∞ ‰õÄ_®
L<åfl~Ú. 11= „Ѩ}ÏoHõÖ’ 2007–08 #∞O_ç 2009
_çÃãO|~ü =~°‰õΩ 12.26 ÅHõΔÅ ZHõ~åʼnõΩ h~°O^Œ∞`ÀOk.
WO^Œ∞Ö’ 2.20 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ#∞ ã≤÷sHõiOKå~°∞. 2007–09
91
#∞O_ç 2009–10 HÍÅOÖ’ ™êQÆ∞h\˜ ~°OQÍxH˜ 41.57
âß`«O ˆH\Ï~ÚOѨÙÅ∞ ÃÑiQÍ~Ú.
JO^ŒiH© Wà◊√¡ :
„ѨÉ∞íè `«fi ã¨Ç¨ Ü«∞O`À 11= ѨOK«=~°¬„Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’
"≥ Ú ^Œ \ ˜ 㨠O =`« û ~° O ~åROÖ’x 26.51 ÅHõ Δ Å
¿Ñ^Œ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ `«=∞ ™⁄O`« Wà◊¡#∞ xi‡OK«∞ HÀQÆeQÍ~°∞.
~åROÖ’x „Ѩ[ÅO^ŒiH© x"å㨠™œHõ~°ºO HõeÊOK«_®xH˜ ~åR
„ѨÉèí∞`«fiO Hõ@∞ì|_ç LOk.
=∞^蕺ǨÏfl Éè’[# Ѩ^äŒHõO :
D Ѩ^äŒHÍxfl 2003 [#=i 01# „áê~°OaèOKå~°∞.
áê~î°âßÅÖ’¡ Ǩ[~°∞ âß`åxfl ÃÑOK«_»O, ѨÓiÎ JHõΔ~å㨺`«
™êkèOK«_»OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl =∞^蕺ǨÏfl Éè’[#Ѩ^äŒHõO
áê~î ° â ßÅ q^•º~° ∞ ÷ Å ‰õ Ω áœ+≤ ì H ÍǨ  ~åxfl JOk™ÈÎ O k.
=∞^è • ºÇ¨  flÉè ’ [# Ѩ ^ è Œ H Íxfl 46.89 ÅHõ Δ Å „áê^ä Œ q ∞Hõ
q^•º~°∞÷ʼnõΩ 23.77 ÅHõΔÅ JѨÊ~ü ¢ÃÑ·=∞s q^•º~°∞÷ʼnõΩ,14.21
ÅHõÅΔ ÃÇÏ· ã¨∂¯Öò q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ J=∞Å∞KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. „ѨÉ∞íè `«fi ™ê÷xHõ
ã¨Oã¨÷Å, „Ѩ~Ú"Õ@∞ Z~Ú_≥_£ „áê^äŒq∞Hõ, „áê^äŒq∞HÀ#fl`«
áê~î°âßÅÅ∞, „Ѩ`åº=∂flÜ«∞ J^èŒ∞<å`«# q^•ºˆHO„^•Å∞/ q^•º
Ǩg∞ Ѩ^äŒHõO ˆHO„^•Å‰õΩ Ç¨[~°∞=Ù`«∞#fl q^•º~°∞÷ʼnõΩ
=∞^蕺ǨÏfl Éè’[#O JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. „Ѩu~ÀE Hõhã¨O 450
ÔHÖ’sÅ â◊H˜ÎxzÛ PǨ~åxfl JOk™êÎ~°∞. WO^Œ∞Ö’ 12 „QÍ=ÚÅ
„áÈ\©#∞¡ ‰õÄ_® LO_ÕÖÏ K«∂™êÎ~°∞. „Ѩu q^•ºi÷H˜ ~ÀA‰õΩ
100 „QÍ=ÚÅ K˘Ñ¨C# ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO aÜ«∂ºxfl Lz`«OQÍ
Jk™ÈÎOk. D Ѩ^èŒHõO H˜O^Œ 2007–08Ö’ ~°∂.177.41
HÀ@∞¡, 2008–09 Ö’ ~°∂.206.61 HÀ@∞¡, 2009–10
(2009 _çÃãO|~ü =~°‰õΩ) ~°∂.144.00 HÀ@∞¡ Y~°∞Û KÕ™ê~°∞.
"≥Ú`«ÎO D „Ѩ}ÏoHõÖ’ ~°∂.528.02 HÀ@∞¡ Y~°∞Û KÕ™ê~°∞.
ã¨~°fitHΔÍ JaèÜ«∂<£ :
2010 <å\˜H˜ 6 #∞O_ç 14 ã¨O=`«û~åÅ =∞^茺
=Ü«∞ã¨∞û L#fl Ñ≤Å¡ÅO^ŒiH© „ѨÜ≥∂[#Hõ~°"≥∞ÿ# „áê^äŒq∞Hõ
q^Œº#∞ JO^Œ*ËÜ«∂Å<Õ ÅHõΔ ºO`À 2001–02 ã¨~°fitHΔÍ
JaèÜ«∂<£ (ZãπZãπZ)#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. áê~î°âßÅ x~°fiǨÏ}Ö’
™ê÷x‰õΩÅ∞ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<ÕÖÏ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å ™ê=∂lHõ,
„áêOfÜ«∞, Öˇ·OyHõ =º`庙êÅ#∞ `˘ÅyOK«_»O ‰õÄ_® ã¨~°fitHΔÍ
JaèÜ«∂<£ =ÚYº L^ÕÌâ◊O.
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 2007–08Ö’ ~°∂.466.26 HÀ@∞¡,
2008–09Ö’ ~°∂.945 HÀ@∞¡, 2009–10 (2009 _çÃãO|~ü
<å\˜H˜) ~°∂.411.93 HÀ@∞¡ "≥Ú`«ÎO ~°∂.1823.19 HÀ@∞¡
Y~°∞ÛKÕ™ê~°∞. D Ѩ^èŒHõOÖ’ ÉèÏQÆOQÍ =¸_Õà◊§Ö’ 128 #∂`«#
ã¨∂¯Å∞ Éèí=<åÅ∞ xi‡OKå~°∞.
P~ÀQƺ N :
~år"£ P~ÀQƺN ÃÇÏÖòΈH~ü „@ãπì Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ
W#∂ûÔ~<£û 㑯"£∞#∞ P~ÀQƺN / P~ÀQƺN–1 ¿Ñi@ J=∞Å∞
ѨiKå~°∞. nxx 2007 U„Ñ≤ÖòÖ’ f„="≥∞ÿ# "åº^èŒ∞ÅÉÏi#
Ѩ_ç# x~°∞¿Ñ^Œ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ ã¨Ç¨Ü«∞O JOkOK«_®xH˜
U~°ÊiKå~°∞. P~ÀQƺN–2#∞ 2008 U„Ñ≤ÖòÖ’ 942 "åº^èŒ∞ʼnõΩ
zH˜`«û JOkOK«_®xH˜ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. D Ѩ^èŒHõO „H˜O^Œ
„Ѩu‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂.2ÅHõΔÅ ~°HõΔ} HõeÊ™êÎ~°∞.
Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ W#∂ûÔ~<£û Ѩ^äŒHõO ¿Ñ^ŒÅ∞ `«=∞
[|∞ƒÅ‰õΩ <≥\ò=~ü¯ Pã¨∞Ѩ„`«∞Ö’¡ J^èŒ∞<å`«# â◊G zH˜`«ûÅ∞,
"≥·^ŒºO, PǨ~°O, ~°"å}Ï =O\˜q ~ÀQÆ∞ʼnõΩ Lz`«OQÍ
Åaèã¨∞Î<åfl~Ú. QÆ∞O_≥ [|∞ƒÅ∞, Hͺ#û~ü zH˜`«û, â◊G zH˜`«û,
H˜"≥∂ ^ä≥~°Ñ‘, ˆ~_çÜ≥∂ ^ä≥~°Ñ‘, #∂º~À ã¨~°˚s, =¸„`« Ñ≤O_®Å
[|∞ƒÅ∞, HÍe# QÍÜ«∂Å∞ áÈb„\Ï=∂ =O\˜ QÆ∞iÎOz#
[|∞ƒÅ‰õΩ "≥·^ŒºO, â◊G zH˜`«ûʼnõΩ „ѨÉèí∞`«fiO c=∂ ^•fi~å
Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞O JOk™ÈÎOk. „ѨÉèí∞`«fiO J~°∞›Öˇ·# "å~°O^ŒiH©
P~ÀQƺ HÍ~°∞Ť ∞ (~år"£ c=∂ HÍ~°∞)¤ *Ïs KÕãO≤ k. D Ѩ^HŒä Íxfl
J=∞Å∞ KÕã≤#ѨÊ\˜ #∞Op (2007 U„Ñ≤Öò 1# P~ÀQƺ N–1,
2008 EÖˇ· 17# P~ÀQƺ N – 2) 86 „ѨÉèí∞`«fi 266
¢ÃÑ·"Õ\ò, "≥Ú`«ÎO 352 Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ D =º=ã¨÷Ö’H˜ =KåÛ~Ú.
7,153 "≥·^Œº ta~åÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOz 13,73,177 =∞OkH˜
ѨsHõΔÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. "åiÖ’ 2,23,429 =∞OkH˜ B\ò
¿Ñ+¨O@∞¡ QÍ#∂, 2,08,110 =∞OkH˜ W<£¿Ñ+¨O@∞¡QÍ#∞ "≥·^ŒºO
JOkOK« Q Í, 1,78,309 =∞OkH˜ â◊ G zH˜ ` « û Å∞
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
Ѩ^èŒHõO „áê~°OÉèíO #∞O_ç 2007 U„Ñ≤Öò <å\˜H˜ "≥Ú`«ÎO
15,353 "≥∞_çHõÖò HͺOѨÙÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOz 26.81 ÅHõΔÅ
~ÀQÆ∞Å#∞ ѨsH˜ΔOKå~°∞. WO^Œ∞Ö’ 7.2 ÅHõΔÅ =∞Ok ~ÀQÆ∞ʼnõΩ
J=Ù\ò ¿Ñ+¨O@∞¡QÍ JO^Œ*Ë™ê~°∞. W<£ ¿Ñ+¨O\òûQÍ 5.7 ÅHõΔÅ
=∞Ok, 4.94 ÅHõΔÅ =∞OkH˜ PѨˆ~+¨#∞¡ KÕ™ê~°∞.
ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å∞ :
2009 _ç à ãO|~ü <å\˜ H ˜ 9.34 ÅHõ Δ Å ã¨ fi Ü« ∞ O
ã¨ Ç ¨  Ü« ∞ Hõ |$O^•Å∞ 1.07 HÀ@¡ „QÍg∞} =∞Ç≤ Ï à◊ Å #∞
ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ Hõey L<åfl~Ú. g\˜Ö’ 53 âß`«O ÉϺOH± eOˆH*ò
Hõey L<åfl~°∞.
S\© :
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO ~å¢ëêìxfl q*Ï˝# ã¨Ç¨Ï[OQÍ
fiÛk^ÕÌO^Œ∞‰õΩ ã¨~°fiq^è•ÖÏ Hõ$+≤ KÕã≤Ok. WO^Œ∞HÀã¨O
W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr ^•fi~å JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =zÛ# Jxfl
„ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ „Ѩu áœ~°∞xH˜, „Ѩ`ÕºH˜Oz „QÍg∞} „áêO`åÅ
„Ѩ[ʼnõΩ JOkOKåÅ<Õ ÅHõΔ ºO`À K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩO\’Ok.
92
2008–09 ã¨O=`«û~°OÖ’ ~°∂.32,509 HÀ@¡ qÅ∞"≥·#
™êѶπì"Õ~ü ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å ~åRO ^Õâ◊OÖ’ 4=
™ê÷#OÖ’ xezOk. ™êѶπì"Õ~ü ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ 2008–09Ö’
ZQÆ∞=∞`«∞Å =$kú ˆ~@∞ 24.5âß`«O. Wk *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’
20.65 âß`« O =∂„`« " Õ ∞ . 2008-09Ö’ D ~° O QÆ O Ö’
2,51,786 =∞OkH˜ Láêkè Åaèã¨∞Î#flk. *ÏfÜ«∞ S\˜
ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ ~å„+¨ìO 15âß`«O "å\Ï P„Hõq∞OzOk. ~å„+¨ì
"≥Ú`«ÎO ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ 52.09âß`«O S\˜ ~°OQÆO P„Hõq∞OzOk.
S\© ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ 2005–06Ö’ ~°∂.12.521 HÀ@∞¡
HÍQÍ 2006–07Ö’ ~°∂.18,582 HÀ@∞¡, 2007–08Ö’ ~°∂.
32,509 HÀ@∞¡ , 2008–09Ö’ ~° ∂ .31,470 HÀ@∞¡ Q Í
#"≥∂^≥·Ok.
„QÍg∞}Ïaè=$kú :
*ÏfÜ«∞ „QÍg∞} Láêkè Ǩg∞ Ѩ^èŒHõO :
*ÏfÜ«∞ „QÍg∞} Láêkè Ǩg∞ K«@ìO – 2005
Ѷ ≤ „ |=i 02, 2006# J=∞Ö’¡ H ˜ =zÛOk. nx „H˜ O ^Œ
"Õ`«#O`À ‰õÄ_ç# 100 Ѩx k<åÅ#∞ ã¨O=`«û~åxH˜ "Õ`«#O`À
‰õÄ_ç# 100 Ѩx k<åÅ#∞ ã¨O=`«û~åxH˜ HõeÊOKåe. ~åROÖ’
22 lÖÏ¡Ö’x 1098 =∞O_»ÖÏÖ’¡ D Ѩ^èŒHõO J=∞Å=Ù`ÀOk.
D Ѩ^èŒHõO „áê~°OaèOz #ѨÊ\˜ #∞O_ç 2009 JHÀì|~ü 09
=~°‰õΩ ~°∂.7567 HÀ@¡#∞ Y~°∞ÛKÕ™ê~°∞. D Ѩ^èŒHõO ^•fi~å
1.19 HÀ@¡ QÆ$ǨʼnõΩ 22 lÖÏ¡ÖÖ’ *ÏÉòHÍ~ü¤û JO^Œ*Ë™ê~°∞.
WOk~å P"åãπ Ü≥∂[# :
Wk ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiOKÕ #_»Ñ¨|_»∞`«∞#fl Ѩ^èŒHõO.
WO^Œ∞Ö’ ˆHO„^ŒO, ~åRO "å\Ï 75 : 25. DѨ^èŒHÍxH˜
2007–08Ö’ 168.39 HÀ@∞¡, 2008–09Ö’ 734.34
HÀ@∞¡, 2009–10Ö’ 2009 _çÃãO|~ü <å\˜H˜ 994.16 HÀ@∞¡
qxÜ≥∂yOKå~°∞.
WO\˜„ˆQ>ˇ_£ Kè≥·Öò¤ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò ã¨sfiÃããπ
(Sã≤_çZãπ) :
Sã≤_çZãπHÀ 2007–08Ö’ ~°∂.292.50 HÀ@∞¡,
2008–09Ö’ ~° ∂ .420.20 HÀ@∞¡ , 2009–10Ö’
~°∂.350.18 HÀ@∞¡ Y~°∞Û KÕ™ê~°∞. "≥Ú`«ÎO ~åROÖ’ 385
Sã≤ _ ç Z ãπ „áê*ˇ ‰ õ Ω ì Å ∞, 73944 JOQÆ < £ " å_ô ˆ H O„^•Å∞
#_»∞ã¨∞Î<åfl~Ú.
¿ãì\ò ǨsìHõÅÛ~°Öò q∞+¨<£ :
Wk ǨiìHõÅÛ~ü ~°OQÍaè=$kúH˜ xˆ~ÌtOѨ|_çOk. D
~°OQÍxH˜ 2008–09 Ö’ ~°∂.128.84 HÀ@∞¡, 2009–10Ö’
~°∂.66.18 HÀ@∞¡ Y~°∞Û KÕ™ê~°∞. 11= „Ѩ}ÏoHõÖ’ WѨÊ\˜
=~°‰õΩ D q∞+¨<£ ^•fi~å 3.71 ÅHõΔÅ Ô~·`«∞Å∞ Åaú á⁄O^•~°∞.
 =ÚMϺOâßÅ∞
2009–10 ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fiÖ’ ~å„+¨ìOÖ’x
Pi÷Hõ, ™ê=∂lHõ QÆ}ÏOHÍÅ#∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. Ѩa¡H± ÃѶ·<å<£û
^èŒ~°Å∞ „Ѩ*ÏѨOÑ≤}© =º=ã¨÷, =º=™êÜ«∞O, J#∞|O^èŒ =$`«∞ÎÅ∞,
Ѩ i „â◊ = ∞Å∞, Pi÷ H õ =∞øeHõ ™ œHõ ~ åºÅ∞, ™ê=∂lHõ
=∞øeHõ™œHõ~åºÅ∞, ¿Ñ^ŒiHõO x~°∂‡Å}, Láêkè HõÅÊ#,
x~°∞^ÀºQÆO =O\˜ JOâßÅ QÆ∞iOz QÆ}ÏOHÍÅ#∞ q=~°}#∞
WKåÛ~°∞. qq^èŒ lÖÏ¡Ö’¡ `«Åã¨i P^•Ü«∂xfl ã¨∂÷Å ~å„+¨ì,
lÖÏ¡ _˘"≥∞ã≤ìH± „á⁄_»H±ì#∞ lÖÏ¡"åi `«Åã¨i P^•Ü«∂Å#∞
¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. `«Åã¨i P^•Ü«∞O „Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å =^ŒÌ, ã≤÷~° ^èŒ~°Å
=^Œ Ì („áêuѨ k Hõ 1999–2000) 㨠O =`« û ~° O Öˇ H ˜ ¯ Oz
q=~°OQÍ WKåÛ~°∞.
„Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å =^ŒÌ QÆ}ÏOHÍÅ „ѨHÍ~°O PO„^茄Ѩ^Õâò
„Ѩ [ Å "åi¬Hõ `« Š㨠i P^•Ü« ∞ O ~° ∂ . 35,600.
2006–07Ö’ Wk ~° ∂ . 30,439 =∂„`« " Õ ∞ LO_Õ k .
PO„^茄Ѩ^Õâò `«Åã¨i P^•Ü«∞O HõO>Ë qâßYѨ@flO (51,146),
Hõ$ëê‚lÖÏ¡ (41,139), Hõ_»Ñ¨ (46,305), ~°OQÍÔ~_ç¤ lÖÏ¡
(43,400), ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ lÖÏ¡ (51,856), "≥∞^ŒH± lÖÏ¡
(42,052) =ÚO^Œ∞ L<åfl~Ú. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, qâßY Ѩ@flOÖ’
`«Åã¨i P^•Ü«∞O Z‰õΩ¯=QÍ LO_»@O Jq Ô~O_»∞ #QÆ~åÅ∞
HÍ=_»"Õ∞#x "Õ~°∞QÍ K≥ѨÊ#=ã¨~°O ÖË^Œ∞. ~å„+¨ì `«Åã¨i
P^•Ü« ∞ O Hõ O >Ë ã¨ fi ÅÊOQÍ Z‰õ Ω ¯=QÍ L#fl lÖÏ¡ Å ∞
`«∂~°∞ÊQÀ^•=i (36,335), ѨtÛ=∞ QÀ^•=i (37,194)
¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
H˘OK≥O `«‰õΩ¯=QÍ L#fl lÖÏ¡Å∞ „ѨHÍâ◊O (35,472),
HõsO#QÆ~ü (33,844), #ÖÁæO_» (34,138). ~å„+¨ì `«Åã¨i
P^•Ü«∞O HõO>Ë ÉÏQÍ "≥#∞Hõ|_ç L#fl lÖÏ¡Å∞ NH͉õΩà◊O
(24,298), q[Ü«∞#QÆ~°O (25,498), =~°OQÆÖò (26,306),
PkÖÏÉÏ^£ (29,187), x*Ï=∂ÉÏ^£ (26,241), z`«∂Î~°∞
(28,147), =∞Ǩ Ï |∂Éò # QÆ ~ ü (27,959), Hõ ~ ° ∂ flÅ∞
(29,362), `«Åã¨i P^•Ü«∂Ö’¡ "≥#∞Hõ|_ç áÈÜ«∂~Ú. nxx
|\˜ì `«Åã¨i P^•Ü«∂Ö’¡ NH͉õΩà◊O, q[Ü«∞#QÆ~°O, z`«∂Î~°∞,
Hõ ~ ° ∂ flÅ∞, =∞Ǩ Ï |∂Éò # QÆ ~ ü , x*Ï=∂ÉÏ^£ , PkÖÏÉÏ^£ ,
=~°OQÆÖò lÖÏ¡Å∞ "≥#∞Hõ|_ç L<åflÜ«∞x QÆ∞iÎOKåeû LO@∞Ok.
=Ú‰õ¯Å=Ù`«∞#fl Hõ=∞`åÅ∞ :
~å„+¨ìOÖ’ =º=™êÜ«∞ Hõ=∞`åÅ qzÛù#flO Ü«Ú^èÕK«ÛQÍ
™êQÆ∞`«∞#fl@∞¡ 2000–2001, 2005–06 QÆ}ÏOHÍÅ#∞
Ѩije¿ãÎ `Õ@`≥Å¡ J=Ù`«∞Ok. 2001 ã¨O=`«û~°O ~å„+¨ìOÖ’
93
=º=™êÜ«∞ Hõ=∞`åÅ∞ 115.31 ÅHõΔÅ∞ LO>Ë WѨC_»∞ "å\˜
ã¨OYº 120.45 ÅHõΔʼnõΩ ÃÑiyOk. JÖψQ `«Åã¨i Hõ=∞`«O
qã‘Î~°‚O 1.25 ÃÇÏHÍì~°∞¡ #∞Oz 1.20 ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ Ñ¨_çáÈ~ÚOk.
ÃÑ^ŒÌ Hõ=∞`åÅ ã¨OYº 66 "ÕÅ #∞Oz 56 "ÕʼnõΩ Ñ¨_çáÈ~ÚOk.
=∞^茺™ê÷~Ú Hõ=∞`åÅ ã¨OYº 5.01 ÅHõΔÅ #∞Oz 4.87 ÅHõΔʼnõΩ
Ѩ_çáÈ~ÚOk. J~Ú`Õ ã¨#flHÍ~°∞ Ô~·`«∞Å ã¨OYº 70.23 ÅHõΔÅ
#∞Oz 74.18 ÅHõΔʼnõΩ ÃÑiyOk. z#fl Hõ=∞`åÅ ã¨OYº
25.18 ÅHõ Δ Å #∞Oz 26.39 ÅHõ Δ Å ‰õ Ω ÃÑiyOk.
Ããq∞g∞_çÜ«∞O =º=™êÜ«∞ Hõ=∞`åÅ ã¨OYº 14.23 ÅHõΔÅ
#∞Oz 14.44 ÅHõΔʼnõΩ KÕiOk. nxx |\˜ì ~å„+¨ìOÖ’ z#fl
ã¨#flHÍ~°∞ Ô~·`«∞Å ã¨OYº ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl@∞¡, Éèí∂q∞ ÃÑ^ŒÌ Hõ=∞`åÅ
#∞Oz z#fl Hõ=∞`åÅ"≥·Ñ¨Ù =∞à◊√¡`«∞#fl@∞¡ K≥ѨÊ=K«∞Û.
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl Z~°∞=ÙÅ qxÜ≥∂QÆO:
~å„+¨ ì O Ö’ Z~° ∞ =ÙÅ qxÜ≥ ∂ QÆ O „Hõ = ∞OQÍ
ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `« ∞ Ok. 2009–10Ö’ 32.74 "≥ ∞ „\˜ H ± @#∞flÅ
Z~°∞=ÙÅ∞ qxÜ≥∂yOz#@∞¡ 㨈~fi ¿Ñ~˘¯#flk. JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞
ã¨O=`«û~°O D qxÜ≥∂QÆO 30.70 ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÅ∞
=∂„`« " Õ ∞ . 2005–06 㨠O =`« û ~° O #∞Oz „Hõ = ∂aè = $kú
HõxÊã¨∞Î#flk. ~å„+¨ìO "≥Ú`«ÎO g∞^Œ ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O HõO>Ë
Dâß#º ~°∞`«∞Ѩ=<åÅ∞ 27 âß`«O, <≥·~°∞u ~°∞`«∞Ѩ=<åÅ∞
17 âß`«O `«‰õΩ¯=QÍ L#flq. HÀ™êÎ PO„^èŒÖ’ D™êi –25
âß`«O =~°¬áê`«O #"≥∂^Œ∞ J~ÚOk. ~åÜ«∞Åã‘=∞Ö’ –11,
`≥ÅOQÍ}ÏÖ’ –10âß`«O =~°¬áê`«O #"≥∂^Œ∞ J~ÚOk.
~å„+¨ìO JѨÙÊ ~°∂. 1,22,830 HÀ@∞¡:
~å„+ì̈ Pi÷Hõ =º=ã¨#÷ ∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ „ѨÑO¨ K«ÉϺOH±,
W`« ~ ° 㨠O 㨠÷ Å #∞Oz `≥ ã ¨ ∞ Î # fl JѨ Ù ÊÅ∞ `« _ ç ã ≤
"≥∂ÃÑ_»=Ù`«∞<åfl~Ú. |_≥˚\ò QÆ}ÏOHÍÅ „ѨHÍ~°O ~å„+¨ìOÃÑ·
„Ѩã¨∞Î`«O ~°∂. 1,22,830 HÀ@¡ JѨÙÊ LOk. Pi÷Hõ 㨈~fi
qâı¡+¨} „ѨHÍ~°O PO„^茄Ѩ^Õâò [<åÉèÏ 8.40 HÀ@∞¡. JO>Ë
XHÀ¯ áœ~°∞_çÃÑ· L#fl JѨÙÊ ~°∂. 14,622.65. D ÖˇHõ¯#
#Å∞QÆ∞~°∞ ã¨Éèí∞ºÅ∞ QÆÅ XHõ ‰õΩ@∞O|OÃÑ· ~°∂. 58,490
~°∞}O LOk.
~å„+¨ì „ѨÉèí∞`«fi „Ѩ}ÏoHõ âßY '™ê=∂lHõ Pi÷Hõ 㨈~fi,
¿Ñ~°∞`À lÖÏ¡Å Jaè=$kúÃÑ· QÆ}ÏOHÍÅ#∞ „ѨHõ\ ˜OzOk.
„áêOfÜ«∞ Jã¨=∂#`«Å∞, "≥#∞Hõ ÉÏ@∞`«#OÃÑ· "å^•Å∞,
„Ѩu"å^•Å∞ [~°∞QÆ∞`«∞#fl <ÕѨ^䌺OÖ’ D 㨈~fi‰õΩ „áê^è•#ºO
U~°Ê_çOk. 㨈~fi „ѨHÍ~°O 2007–08 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°OÖ’
PÜ«∂ lÖÏ¡Å "åi¬Hõ `«Åã¨i P^•Ü«∞O (~°∂áêÜ«∞Ö’¡), ã¨∂÷Å
lÖÏ¡ L`«ÊuÎ (~°∂.HÀ@¡Ö’) WÖÏ L<åfl~Ú.
lÖÏ¡ `«Åã¨i ~åºO‰õΩ ã¨∂Å÷ L`«ÊuÎ ~åºO‰õΩ ÃÇ· Ï ^Œ ~ åÉÏ^£ lÖÏ¡ Ö ’ 51,856 ~° ∂ áêÜ« ∞ Å`À „Ѩ ^ ä Œ = ∞
P^•Ü«∞O ™ê÷ # OÖ’, qâßYѨ @ ì } O 51,146 ~° ∂ áêÜ« ∞ Å`À
Ô~O_À™ê÷#O, Hõ_»Ñ¨ 46,305 ~°∂ áêÜ«∞Å`À =¸_À™ê÷#OÖ’
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ 51,856 1 25,272 1 LOk. 2004–09 =∞^茺HÍÅOÖ’ ~å„+¨ì Pi÷Hõ Ѩiã≤÷u |ÅOQÍ
qâßYѨ@flO 51,146 2 24,837 2 ѨÙOA‰õΩ#fl@∞¡ ~å„+¨ì „Ѩ}ÏoHõ âßY '™ê=∂lHõ Pi÷Hõ 㨈~fi—Ö’
Hõ_»Ñ¨ 46,305 3 14,293 8 ã¨Ê+¨ìO KÕã≤Ok. 9.07 âß`«O „|Ǩ‡O_»"≥∞ÿ# ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ
~°OQÍÔ~_ç¤ 43,400 4 21,552 3 #"≥∂^≥·Ok. ^èŒ~°Å q+¨Ü«∂xH˜ =¿ãÎ aÜ«∞ºO, HõOkѨOѨC,
"≥∞^ŒH± 42,052 5 14,154 9 q∞iÛ, Le¡áêÜ«∞Å ^èŒ~°Å∞ 12.44 âß`«O (U„Ñ≤Öò–ÃãÃÑìO|~ü
Hõ$ëê‚ 41,139 6 20,696 4 09) ÃÑiy`Õ "Õ~°∞âı#QÆ #∂<≥, zO`«Ñ¨O_»∞ ^èŒ~°Å∞ `«yæ#@∞¡
Y=∞‡O 37,194 7 11,442 17 ¿Ñ~˘¯#_»O qâı+¨O. Pi÷Hõ =∂O^ŒºO Ѩ~åº@Hõ ~°OQÍxH˜
Ѩ.QÀ^•=i 36,898 8 16,302 7 ÃÑ^ŒÌQÍ W|ƒO^Œ∞Å∞ ã¨$+≤ìOK«ÖË^Œx x"ÕkHõ "≥Å¡_ç™ÈÎOk.
`«∂.QÀ^•=i 36,335 9 20,635 5 2008–09 ã¨O=`«û~°O`À áÈe¿ãÎ D ã¨O=`«û~°O ^•^•Ñ¨Ù
„ѨHÍâ◊O 35,472 10 12,534 14 Ô~O_»∞#fl~° ÅHõΔŠѨ~åº@‰õΩÅ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O_»QÍ P^•Ü«∞O ~°∂.
<≥Å∂¡~∞° 34,442 11 10,835 18 Zxq∞k HÀ@∞¡ JkèHõOQÍ ~å#∞Ok.
#ÖÁæO_» 34,138 12 13,210 12 ^•i„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl"å~°∞
HõsO#QÆ~ü 33,844 13 14,081 10
*ÏfÜ«∞™ê÷~ÚÖ’ Ѩ@ì}ÏÖ’¡ : 25.7 âß`«O
QÆ∞O@∂~ü 32,277 14 16,452 6
~å„+¨ì ™ê÷~ÚÖ’ Ѩ@ì}ÏÖ’¡ : 28 âß`«O
J#O`«ÑÓ¨ ~ü 32,255 15 13,804 11
*ÏfÜ«∞™ê÷~ÚÖ’ „QÍ=∂Ö’¡ : 28.3 âß`«O
Hõ~∂° flÅ∞ 29,362 16 12,315 15
~å„+¨ì ™ê÷~ÚÖ’ „QÍ=∂Ö’¡ : 11.2 âß`«O
PkÖÏÉÏ^£ 29,187 17 8786 20
1991 #∞Oz „Ѩuáêk`« Ѩi„â◊=∞Å∞ : 6,689
z`«∂~Î ∞° 28,147 18 12,604 13
WѨÊ\˜=~°‰õΩ =zÛ# Ѩi„â◊=∞Å∞ : 2,931
=∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü 27,959 19 11,530 16
„Ѩuáêk`« ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ : ~°∂. 4.37 ÅHõÅΔ HÀ@∞¡
=~°OQÆÖò 26,306 20 10,185 19
WO`«=~°‰õΩ =zÛ# ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ : ~°∂. 54,786 HÀ@∞¡
x*Ï=∂ÉÏ^£ 26,241 21 7409 21
q^Õj „Ѩ`«ºHõΔ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ : ~°∂. 16,178 HÀ@∞¡
q[Ü«∞#QÆ~O° 25,498 22 6503 23
"≥Ú`«ÎO ~å„+¨ì „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆ ã¨Oã¨÷Å∞ : 29
NH͉õΩà◊O 24,298 23 7115 22
ÖÏÉèÏÅ∞ QÆ_çã¨∞Î#flq : 18
„Ѩ Ñ ¨ O K« " åºÑ¨ Î O QÍ f„=OQÍ Pi÷ H õ =∂O^Œ º O ~å„+¨ìOÖ’ ˆ~+¨<£HÍ~°∞¤Å∞ : 2.33 HÀ@∞¡
<≥ÅH˘#flѨÊ\˜H© ~å„+¨ì¡OÖ’ „Ѩ[Å `«Åã¨i P^•Ü«∞O ÃÑiyOk. `≥Å¡ˆ~+¨<£ HÍ~°∞¤Å∞ : 1.87 HÀ@∞¡
D ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ *ÏfÜ«∞ `«Åã¨i P^•Ü«∞O HõO>Ë JkèHõOQÍ QÆ∞ÖÏc HÍ~°∞¤Å∞ : 29.50 ÅHõΔÅ∞
LO_»@O qâı+¨O. D q+¨Ü«∂xfl ~å„+¨ì „ѨÉèí∞`«fiO âßã¨#ã¨Éèí‰õΩ JO`Àº^ŒÜ∞« J#fl Ü≥∂[# : 15.58 ÅHõΔÅ∞
ã¨=∞iÊOz# '™ê=∂lHõ Pi÷Hõ 㨈~fi— x"ÕkHõÖ’ ã¨Ê+¨ìO KÕã≤Ok. J#flѨÓ~°‚ HÍ~°∞Ť ∞ : 93 "ÕÅ∞
Pi÷Hõ =∂O^ŒºOÖ’#∂ =º=™êÜ«∞O, Ѩi„â◊=∞Å∞, ã¨sfiã¨∞Å Éèí∂QÆ~°ƒù [ÖÏÅ∞
~°OQÆO ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ#∞ #"≥∂^Œ∞ KÕâß=∞x "≥Å¡_çOzOk. Ju qxÜ≥∂QÆO [iy# =∞O_»ÖÏÅ∞ : 138
2008–09 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°O ã¨`«fi~° JOK«<åÅ (H˜fiH± ã¨=∞™êº`«‡Hõ =∞O_»ÖÏÅ∞ : 89
Zã≤ì"Õ∞\òû) „ѨHÍ~°O ~å„+¨ì `«Åã¨i P^•Ü«∞O ã¨QÆ@∞ 40,902 Ããg∞ „H˜\ H˜ Öõ ò : 175
~°∂áêÜ«∞Å∞ HÍQÍ, JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°OÖ’ P^•Ü«∞O PÜ«Ú~å÷Ü«∞O
35,600 ~°∂áêÜ«∞Å∞ =∂„`«"Õ∞. „Ѩ[Å `«Åã¨i P^•Ü«∞O
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ 14.89 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ∞ J~ÚOk. `«Åã¨i *ÏfÜ«∞™ê÷~ÚÖ’ ѨÙ~°∞+¨μÅ∞ : 65.8 ã¨O.
P^•Ü« ∞ O 2007–08 Pi÷ H õ 㨠O =`« û ~° O „á⁄q[#Öò Q Í ~å„+¨ìOÖ’ ѨÙ~°∞+¨μÅ∞ : 65.4 ã¨O.

94
*ÏfÜ«∞™ê÷~ÚÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ : 68.1 ã¨O. D ã¨OYº 62.85 ˆH Ѩiq∞`«"≥∞ÿOk. WO^Œ∞Ö’ 7.3 âß`«O
~å„+¨ìOÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ : 69.4 ã¨O. =$kú ˆ~@∞ HõxÑ≤OzOk.
~å„+¨ì ã¨∂÷Å L`«ÊuÎ (2008–09) $ [ÅÜ«∞[˝O, z#flh\˜ áê~°∞^ŒÅ H˜O^Œ 2004–05 #∞Oz
¿ã=Å ~°OQÆO : 50.95 âß`«O 2008–09 =∞^茺HÍÅOÖ’ H˘`«ÎQÍ 19.96 ÅHõΔÅ ZHõ~åʼnõΩ
=º=™êÜ«∞O : 24.13 âß`«O ™êQÆ∞h~°∞ JOkOKå~°∞. JÖψQ 3.08 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ#∞
Ѩi„â◊=∞Å ~°OQÆO : 24.92 âß`«O ã≤s÷ HõiOKå~°∞.
™êѶπì"Õ~ü ZQÆ=∞`«∞Å∞ : ~°∂. 32,509 HÀ@∞¡ $ ѨO@ c=∂ Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ YsѶπ ã‘[<£Ö’ QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’
PǨ~° ^è•<åºÅ L`«ÊuÎ : 204 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞
ZO_»∞ q∞~°Ñ¨HÍÜ«∞Å∞, ~°c ã‘[<£ H˜O^Œ Hõ_»Ñ¨, JkÖÏÉÏ^£,
=º=™êÜ«∞ u~ÀQÆ=∞#O : 1.80 âß`«O
Hõ~°∂flÅ∞, „ѨHÍâ◊O lÖÏ¡Ö’¡ ^èŒxÜ«∂ŠѨO@‰õΩ c=∂
㨈~fi ÃÇ·ÏÖˇ\òû: HõeÊOKå~°∞.
$ QÆ`« J~Ú^Õà◊¡Ö’ ~å„+¨ì Pi÷Hõ =º=ã¨÷ ѨÙ~ÀQÆq∞OzOk. $ QÆ`« Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°OÖ’ QÆ#∞Å∞, Éèí∂QÆ~°ƒù =#~°∞Å âßY
2004–05,2008–09 =∞^茺HÍÅOÖ’ *ÏfÜ«∞ Pi÷Hõ =$kú 1754.51 HÀ@¡#∞ ™êkèOzOk. D ™êi ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜
8.49 âß`«O LO_»QÍ ~å„+¨ìO 9.07 âß`«O =$kú ˆ~@∞ 836.66 HÀ@¡#∞ Pi˚OzOk.
™êkèOzOk. $ S\˜ ~°OQÆOÖ’ iHÍ~°∞¤™ê÷~ÚÖ’ ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ #"≥∂^ŒÜ«∂º~Ú.
$ „Ѩã∞¨ `Î « Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°OÖ’ ã¨∂Å÷ ~å„+¨ì L`«ÊuÎ (lZãπ_Ñô )≤ Ö’ D ~°OQÆOÖ’ ~å„+¨ìO 24.5 âß`«O =$kú ™êkèOzOk.
~°∂. 2,51,431 HÀ@¡‰õΩ KÕ~°∞HÀ=K«Ûx JOK«<å. QÆ`« Pi÷Hõ 2008–09 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°OÖ’ S\˜ ~°OQÆO ~°∂. 32,509
ã¨O=`«û~°OÖ’ D "≥Ú`«ÎO ~°∂. 2,39,372 HÀ>Ë¡. WO^Œ∞Ö’ HÀ@¡ @~Àfl=~ü ™êkèOzOk. W`«~° ~å„ëêìÅ S\˜ ZQÆ∞=∞`«∞Å`À
5.04 âß`«O =$kú ˆ~@∞ #"≥∂^≥·Ok. áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë =∞# ~å„+¨ì"Õ∞ 52.09 âß`«O =$kú #"≥∂^Œ∞
$ D Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°OÖ’ =º=™êÜ«∞, áêi„âßq∞Hõ, ¿ã"å KÕãO≤ k.
~°OQÍÖ’¡ =$kú ˆ~@∞ 1.20, 0.22, 9.58 âß`«O #"≥∂^≥·Ok. $ ~år"£ P~ÀQƺN H˜O^Œ 26.81 ÅHõΔÅ =∞Ok ~ÀQÆ∞Å∞ ѨsHõΔÅ∞
$ =KÕÛ Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°O `˘e P~°∞<≥ÅÖ’¡ lZãπ_çÑ≤ 7.28 KÕ~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.<≥\ò=~ü¯ Jã¨∞Ѩ„`«∞Å ^•fi~å 15,353 "≥^· ºŒ
âß`åxH˜ ÃÑ~°QÆ=K«Ûx JOK«<å. QÆ`Õ_®k *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ ta~åÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. 7.2ÅHõΔÅ =∞OkH˜ zH˜`«ûÅ∞
D ˆ~@∞ 6.99 âß`«O #"≥∂^≥·Ok. [iQÍ~Ú. 4.94 ÅHõÅΔ =∞Ok ~ÀQÆ∞Å∞ zH˜`û« á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
$ `«Å™êi P^•Ü«∞O D U_®k ~°∂. 40,902QÍ #"≥∂^Œ∞ nxHÀã¨O ~°∂. 147.56 HÀ@¡#∞ „ѨÉèí∞`«fiO =ºÜ«∞O KÕã≤Ok.
HÍ=K«Ûx JOK«<å. QÆ`Õ_®k D "≥Ú`«ÎO ~°∂. 35,600‰õΩ $ _®Hõ~ì ü "≥Z· ãπP~ü JÉèÜ
í ∞« ǨÏãÎ̈O Ѩ^HŒä Oõ H˜O^Œ 41 ÅHõÅΔ =∞Ok
Ѩiq∞`«"∞≥ Oÿ k. WO^Œ∞Ö’ 14.89 âß`«O =$kÌ KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩOk. `«=∞ ¿Ñ~°¡#∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. "åiHÀã¨O 15 HÀ@¡#∞
W^Õ HÍÖÏxH˜ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ `«Åã¨i P^•Ü«∞O ~°∂. Hˆ \Ï~ÚOzOk. QÆ$Ç¨Ï x~å‡} Ѩ^HŒä Oõ H˜O^Œ „ѨÉ∞íè `«fiO 44.37
37,490 LO_»=K«Ûx JOK«<å. ÅHõΔÅ x"å™êÅ#∞ xi‡OzOk. WO^Œ∞Ö’ 40.69 ÅHõΔÅ
$ QÆ`Õ_®k YsѶπ ã‘[<£Ö’ 42.73ÖHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡Ö’ ѨO@ QÆ$ǨÅ∞ „QÍg∞} „áêO`åÖ’¡xq. *ÏfÜ«∞ „QÍg∞} Láêkè
kQÆ∞|_ç ™êkèOzOk. JHÍÅ =~å¬Å∞, "≥·Ñ¨s`åºÅ QÆ`«OÖ’ Ǩg∞ Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 119.08 ÅHõΔÅ *ÏÉò HÍ~°∞¤Å#∞
HõO>Ë D ™êi ѨO@ qã‘Î~°‚O `«QÆæ=K«Ûx JOK«<å. L`«ÊuÎ JO^Œ*Ëã≤Ok. 15.64 ÅHõΔÅ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ =O^Œ ~ÀAŠѨx
JOK«<å ‰õÄ_® 105.62 HõO>Ë `«Q∞Æ `æ ∞« O^Œx „ѨÉ∞íè `«fiO JOK«<å k<åÅ#∞ ѨÓiÎ KÕâß~Ú. 73.41 HÀ@¡ Ñ≤OKè«#¡#∞ „ѨÉèí∞`«fiO
"Õ™ÈÎOk. =∞OE~°∞ KÕã≤Ok. QÆ`Õ_®k #=O|~ü =~°‰õΩ 66,36 ÅHõΔÅ
$ D Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°O =Úy¿ã <å\˜H˜ 67.41 ÅHõÅΔ ÃÇÏHÍì~‰¡° Ωõ "Õ∞~° Ñ≤OKè«#¡#∞ =∞OE~°∞ KÕã≤Ok. „Éèí∂} ǨÏ`«ºÅ∞ 52
™êQÆ∞h~°∞ JO^Œ∞`«∞O^Œx „ѨÉ∞íè `«fiO JOK«<å "Õ™ÈÎOk. QÆ`_Õ ®k `«QÍæ~Ú. QÆ`Õ_®k D ã¨OYº 54 LO_Õk.

95
 PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ („Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°ÅÖ’) (~°∂.HÀ@¡Ö’)
=.ã¨OYº Ѩi„â◊=∞ 2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 (R) 2007-08(P) 2008-09(Q)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 =º=™êÜ«∞O, J_»=ÙÅ∞, =∞`«ûº Ѩi„â◊=∞
1.1 A =º=™êÜ«∞O 26984 22613 29282 31168 35170 38826 52397 64502
1.1 B Ѩâ◊√ã¨OѨ^Œ 11001 12761 13925 15500 17157 18355 20776 23834
1.2 J_»=ÙÅ∞ 1432 1502 1564 1648 1718 1789 1833 2000
1.3 =∞`«ûºã¨OѨ^Œ 5028 6250 6475 6397 6769 7141 8128 9076
„áê^äqŒ ∞Hõ~O° QÆO 44444 43125 51246 54712 60814 66112 83126 99412
2 "≥∞ÿxOQ∑ JO_£ HÍfis~ÚOQ∑ 4730 5220 5509 6235 7606 12014 13963 13011
3 `«Ü∂« s~°OQÆO
3.1 ilã¨~ì ¤ü 12872 14426 16281 18958 20460 23729 27068 29016
3.2 J<£ ilãì̈~¤ü 5191 5766 6666 7370 8193 9250 10332 11487
4 ZÅ¢Hãìõ \≤ ,© Qͺãπ "å@~ü ã¨ÑÜ
¡¨ ∞ü 3599 4902 4925 5310 5852 6274 8352 8897
5 x~å‡} ~°OQÆO 9204 9489 10739 14388 19462 24765 29535 35106

96
kfifÜ«∞ ~°OQÆO 35595 39803 44119 52261 61573 76032 89250 97517
6 "å}˜[ºO, Ǩϟ@Öò ~°OQÆO 20979 22402 25746 28255 32434 37273 44298 51152
7 ~°"å}Ï, Hõ=¸ºxˆH+¨<û£
7.1 ~Ô Ö· fiË ãπ 2154 2425 2619 2949 3253 3161 3642 4017
7.2 W`«~° ~°"å}Ï   ™Èìˆ~*ò 6933 7698 9133 10164 11548 113501 15672 18684
7.3 Hõ=¸ºxˆH+¨<û£ 2847 3099 3622 4220 5120 4992 5751 6700
8 W#∂ûÔ~<£û, iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò   al<≥ãπ ã¨sfiÃããπ
8.1 ÉϺOH˜OQ∑   W#∂ûÔ~<£û 7627 8697 9589 9992 10253 12463 14133 16860
8.2 iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò 13314 144834 16679 18926 21624 25325 29112 33586
9 Hõ=¸ºx\©, ™È+¨Öò   Ѩ~°û#Öò ã¨sfiÃããπ
9.1 Ѩa¡H± J_ç‡x¢¿ãì+¨<£ 7620 8250 8822 9755 10170 12136 13683 16277
9.2 W`«~° ã¨sfiã¨∞Å∞ 15197 16763 18441 20568 22894 26292 27882 33142
`«$fÜ«∞ ~°OQÆO 76671 84168 94652 104830 117296 135142 154172 180418
~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ 156711 167096 190017 211802 239683 277286 326547 377346
(P: Provisional , Q: Quick, A; Advance)

=¸ÅO : _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

 PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ
=.ã¨OYº Ѩi„â◊=∞ 2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 (R) 2007-08(P) 2008-09(Q)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 =º=™êÜ«∞O, J_»=ÙÅ∞, =∞`«ûº Ѩi„â◊=∞
1.1 A =º=™êÜ«∞O -4.71 -16.20 29.49 6.44 12.84 10.40 34.95 23.10
1.1 B Ѩâ◊√ã¨OѨ^Œ 18.79 16.00 9.12 11.31 10.69 6.98 13.14 14.77
1.2 J_»=ÙÅ∞ -2.24 4.91 4.10 5.37 4.28 4.16 2.43 9.10
1.3 =∞`«ûºã¨OѨ^Œ 20.35 24.30 3.61 -1.21 5.81 5.50 13.82 11.66
„áê^äqŒ ∞Hõ~O° QÆO 2.83 -2.97 18.83 6.76 11.15 8.71 25.74 19.59
2 "≥∞ÿxOQ∑ JO_£ HÍfis~ÚOQ∑ 13.45 10.37 5.53 13.19 21.98 57.95 16.23 -6.82
3 `«Ü∂« s~°OQÆO
3.1 ilã¨~ì ¤ü 14.36 12.07 12.86 16.44 7.92 15.98 14.07 7.20
3.2 J<£ ilãì̈~¤ü -0.42 11.08 15.61 10.57 11.16 12.91 11.69 11.18
4 ZÅ¢Hãìõ \≤ ,© Qͺãπ "å@~ü ã¨ÑÜ
¡¨ ∞ü -10.99 36.23 0.46 7.82 10.22 7.21 33.11 6.53

97
5 x~å‡} ~°OQÆO 11.64 3.09 13.17 33.98 35.27 27.25 19.26 18.86
kfifÜ«∞ ~°OQÆO 8.11 11.82 10.84 18.45 17.82 23.48 17.38 9.26
6 "å}˜[ºO, Ǩϟ@Öò ~°OQÆO 8.52 6.78 14.93 9.74 14.79 14.92 18.85 15.47
7 ~°"å}Ï, Hõ=¸ºxˆH+¨<û£
7.1 ~Ô Ö· fiË ãπ 8.51 12.57 8.01 12.59 10.31 -2.83 15.20 10.30
7.2 W`«~° ~°"å}Ï   ™Èìˆ~*ò 12.13 11.03 18.64 11.28 13.62 16.91 16.09 19.22
7.3 Hõ=¸ºxˆH+¨<û£ 32.48 8.86 16.87 16.53 21.33 -2.51 15.20 16.50
8 W#∂ûÔ~<£û, iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò   al<≥ãπ ã¨sfiÃããπ
8.1 ÉϺOH˜OQ∑   W#∂ûÔ~<£û 28.18 14.02 10.26 4.20 2.61 21.56 13.40 19.30
8.2 iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò 12.26 11.42 12.44 13.47 14.25 17.11 14.95 15.37
9 Hõ=¸ºx\©, ™È+¨Öò   Ѩ~°û#Öò ã¨sfiÃããπ
9.1 Ѩa¡H± J_ç‡x¢¿ãì+¨<£ 4.93 8.27 6.93 10.57 4.26 19.33 12.75 18.96
9.2 W`«~° ã¨sfiã¨∞Å∞ 9.67 10.30 10.01 11.54 11.31 14.84 6.05 18.87
`«$fÜ«∞ ~°OQÆO 11.80 9.78 12.46 10.75 11.89 15.21 14.08 17.02
~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ 8.28 6.63 13.72 11.47 13.16 15.69 17.77 15.56
(P: Provisional , Q: Quick, A; Advance )
=¸ÅO : _≥·Ô~H±ì ˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì@ã≤ìH±û
 PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ ( 1999-2000 ã≤÷~° ^èŒ~°ÅÖ’) (~°∂.HÀ@¡Ö’)

=.ã¨OYº Ѩi„â◊=∞ 2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 (R) 2007-08(P) 2008-09(Q)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 =º=™êÜ«∞O, J_»=ÙÅ∞, =∞`«ûº Ѩi„â◊=∞
1.1 A =º=™êÜ«∞O 25859 20545 25463 26834 29953 31173 37727 37050
1.1 B Ѩâ◊√ã¨OѨ^Œ 10365 11694 12500 13189 13949 13982 15318 16371
1.2 J_»=ÙÅ∞ 1394 1399 1393 1417 1433 1457 1424 1443
1.3 =∞`«ûºã¨OѨ^Œ 3751 4520 4580 4449 4610 4697 5492 5816
„áê^äqŒ ∞Hõ~O° QÆO 45678 42956 43936 45889 49945 51309 59962 60680
2 "≥∞ÿxOQ∑ JO_£ HÍfis~ÚOQ∑ 4309 4798 4996 5291 5873 8995 9743 8448
3 `«Ü∂« s~°OQÆO
3.1 ilã¨~ì ¤ü 11868 12956 13817 15006 15853 17894 19301 19399
3.2 J<£ ilãì̈~¤ü 5004 5348 5999 6344 6840 7384 7894 8199
4 ZÅ¢Hãìõ \≤ ,© Qͺãπ "å@~ü ã¨ÑÜ
¡¨ ∞ü 3286 4238 4070 4269 4521 4554 5740 5491

98
5 x~å‡} ~°OQÆO 8853 9468 8985 115766 15014 17772 19834 21112
kfifÜ«∞ ~°OQÆO 29011 32009 37867 42487 48102 56599 62511 62649
6 "å}˜[ºO, Ǩϟ@Öò ~°OQÆO 19370 20062 22136 23445 25901 28474 31282 33314
7 ~°"å}Ï, Hõ=¸ºxˆH+¨<û£
7.1 ~Ô Ö· fiË ãπ 2103 2277 2390 2563 2779 2856 3210 3486
7.2 W`«~° ~°"å}Ï   ™Èìˆ~*ò 6403 6797 7737 8397 9217 10115 11034 11866
7.3 Hõ=¸ºxˆH+¨<û£ 3020 3679 4416 5446 7031 8759 9845 12375
8 W#∂ûÔ~<£û, iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò   al<≥ãπ ã¨sfiÃããπ
8.1 ÉϺOH˜OQ∑   W#∂ûÔ~<£û 6897 7558 7672 8331 9080 11235 12549 14294
8.2 iÜ«∞Öò Z¿ã\ì ò 11908 12769 13673 14747 16126 18263 19890 21419
9 Hõ=¸ºx\©, ™È+¨Öò   Ѩ~°û#Öò ã¨sfiÃããπ
9.1 Ѩa¡H± J_ç‡x¢¿ãì+¨<£ 7032 7386 7602 8110 8066 8971 9508 10382
9.2 W`«~° ã¨sfiã¨∞Å∞ 14122 14787 15656 16965 18191 19559 19581 20966
`«$fÜ«∞ ~°OQÆO 70854 75316 81282 88003 96390 108232 116900 128102
~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ 145185 149142 163085 176379 194437 216140 239372 251431
(P: Provisional , Q: Quick, A; Advance)
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û
 PO„^茄Ѩ^Õâò lZãπ_çÑ≤   WO_çÜ«∂ l_çÑ≤
(„Ѩã¨∞Î`«, ã≤÷~°^èŒ~°ÅÖ’) (~°∂.HÀ@¡Ö’)
ã¨O=`«û~°O PO„^Ñ
„Œè ^¨ âÕ ò WO_çÜ∂«
„Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å∞ =$kúˆ~@∞(%) ã≤~÷ ^° ~Œè Å° ∞ =$kúˆ~@∞(%) „Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å∞ =$kú̂~@∞(%) ã≤~÷ ^° ~Œè Å° ∞ =$kúˆ~@∞(%)
2000-2001 144723 12.37 139312 8.16 1925016 7.75 1864300 4.35
2001-2002 156711 8.28 145185 4.22 2097726 8.97 1972605 5.81
2002-2003 167096 6.63 149142 2.73 2261415 7.80 2048287 3.84
2003-2004 190017 13.72 163085 9.35 2538170 12.24 2222759 8.52
2004-2005 211802 11.47 176379 8.15 2877701 13.38 2388768 7.47
2005-2006 239682 13.16 194437 10.24 3282385 14.06 2616101 9.52
2006-2007 (R) 277286 15.69 216140 11.16 3779384 15.14 2871120 9.75
2007-2008 (P) 326547 17.77 239372 10.75 4320893 14.33 3129717 9.01
2008-2009 (Q) 377346 15.56 251431 5.04 4933183 14.17 3339375 6.70

(P: Provisional , Q: Quick, A: Advance)

=¸ÅO : _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

99
PO„^茄Ѩ^Õâò , WO_çÜ«∂ `«Åã¨i P^•Ü«∞O (~°∂áêÜ«∞ÅÖ’)
(„Ѩã¨∞Î`«, ã≤÷~°^èŒ~°ÅÖ’)
ã¨O=`«û~°O PO„^茄Ѩ^Õâò WO_çÜ∂«
„Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å∞ =$kúˆ~@∞(%) ã≤~÷ ^° ~Œè Å° ∞ =$kúˆ~@∞(%) „Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å∞ =$kú̂~@∞(%) ã≤~÷ ^° ~Œè Å° ∞ =$kúˆ~@∞(%)
2000-2001 17195 11.46 16574 7.44 16688 5.08 16173 1.84
2001-2002 18573 8.02 17213 3.86 17782 6.56 16769 3.69
2002-2003 19434 4.64 17340 0.74 18885 6.20 17109 2.03
2003-2004 21931 12.85 18819 8.53 20871 10.52 18301 6.97
2004-2005 23925 9.09 19963 6.08 23198 11.15 19331 5.63
2005-2006 26662 11.44 21728 8.84 26003 12.09 20868 7.95
2006-2007 (R) 30439 14.17 23898 9.99 29524 13.54 22580 8.20
2007-2008 (P) 35600 16.96 26229 9.75 33283 12.73 24295 7.60
2008-2009 (Q) 40902 14.89 27362 4.32 37490 12.64 25494 4.94
(P: Provisional , Q: Quick, A: Advance)
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û
 ~åR ™⁄O`« Ѩ#∞flÅ P^•Ü«∞O (~°∂.HÀ@¡Ö’)
Sl.No. Tax/Revenue 1998-99 1999-00 2000-01 2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 2009-10
(RE)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1 Sales Tax 5251 6172 7303 7741 8322 9187 11041 12946 15467 19026 21852 27685
2 State Excise 924 1038 1243 1652 1856 1915 2093 2685 3437 4041 5753 6260
3 Taxes on Motor Vehicles 694 734 834 938 929 1068 1169 1356 1365 1604 1801 2315
4 Stamps and Registration 494 592 671 805 1000 1112 1388 2013 2865 3086 2931 3224
5 Land Revenue 103 112 116 20 86 35 34 69 114 144 130 144
6 Professional Tax 122 124 138 152 158 168 180 227 312 356 374 450
7 Electricity Duty 165 92 107 110 110 139 138 152 151 195 219 240
8 NALA 13 12 13 5 6 3 3 3 26 90 80 88
8 Other Taxes and Duties 195 132 126 128 149 179 210 160 189 252 218 258
Total 7961 9008 10551 11551 12616 13806 16255 19611 23926 28794 33358 40664
Includes the amounts received from Government of India towards loss due to VAT.

100
=¸ÅO : Pi÷Hõ âßY

HÍ¡ã¨∞Å "åsQÍ Éèí∂ ѨOÑ≤}©

„QÆ∂ÑπÃãA
· Éèí∂=ÚÅ∞ (ÅHõΔÅÖ’) "≥Ú`«ÎOÖ’ âß`«O qã‘Î~°‚O (ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡) "≥Ú`«ÎOÖ’ âß`«O ã¨~åã¨i (ÃÇÏHÍì~°∞¡)
2000-01 2005-06 2000-01 2005-06 2000-01 2005-06 2000-01 2005-06 2000-01 2005-06
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
=∂i˚#Öò 70.23 74.18 60.91 61.59 31.04 32.87 21.56 22.69 0.44 0.44
™ê‡Öò 25.18 26.39 21.84 21.91 35.65 37.30 24.76 25.74 1.42 1.41
Ããg∞g∞_çÜ∞« O 14.23 14.44 12.34 11.99 37.95 38.35 26.35 26.47 2.67 2.66
g∞_çÜ∞« O 5.01 4.87 4.34 4.04 28.55 27.59 19.83 19.04 5.70 5.66
ÖÏ~ü˚ 0.66 0.56 0.57 0.47 10.80 8.78 7.50 6.06 16.36 15.66
"≥Ú`«ÎO 115.31 120.45 100.00 100.00 143.99 144.89 100.00 100.00 1.25 1.20
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û
 „áêO`åÅ "åsQÍ, ã‘[<£"åsQÍ =~°¬áê`«O
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O <≥·~°∞u ~°∞`«∞Ѩ=<åÅ∞ Dâß#º ~°∞`«∞Ѩ=<åÅ∞
(E<£ – ÃãÃÑìO|~ü) (JHÀì|~ü – _çÃãO|~ü)
HÀ™êÎ PO„^èŒ ~åÜ«∞Åã‘=∞ `≥ÅOQÍ} PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò HÀ™êÎ PO„^èŒ ~åÜ«∞Åã‘=∞ `≥ÅOQÍ} PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
NORMAL 603 378 764 634 318 224 98 206
1 1983-84 810 598 1114 906 277 170 207 227
2 1984-85 523 332 570 510 218 171 99 158
3 1985-86 531 316 585 517 337 218 117 221
4 1986-87 610 301 704 597 342 162 62 189
5 1987-88 407 333 594 475 548 348 285 390
6 1988-89 846 707 1242 994 142 101 41 91
7 1989-90 843 532 1089 896 120 130 43 88
8 1990-91 535 347 869 647 389 299 181 283
9 1991-92 766 440 736 696 393 353 64 243
10 1992-93 569 314 639 555 347 207 114 221

101
11 1993-94 462 369 611 511 324 335 132 242
12 1994-95 504 213 577 485 470 277 212 324
13 1995-96 651 463 671 627 354 144 321 303
14 1996-97 766 650 740 734 405 379 129 281
15 1997-98 602 368 506 520 302 245 167 233
16 1998-99 787 526 813 753 435 286 185 300
17 1999-00 523 294 641 535 224 159 45 135
NORMAL 620 407 715 624 324 238 129 224
18 2000-01 742 508 875 759 123 186 24 91
19 2001-02 521 373 609 534 359 363 140 264
20 2002-03 390 249 508 417 217 184 89 156
21 2003-04 585 389 693 598 357 181 109 218
22 2004-05 539 336 487 481 206 114 76 133
23 2005-06 665 418 820 690 439 432 172 321
24 2006-07 649 307 734 627 288 157 64 168
25 2007-08 804 647 737 747 250 227 60 163
26 2008-09 667 369 755 641 228 270 39 159
27 2009-10 465 382 506 454 242 212 116 185
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û
 ZQÆ∞=∞`«∞Å qÅ∞= (~°∂.HÀ@¡Ö’)
L`«ÊuÎ „QÆ∂Ѩ٠2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09
1 2 3 4 5 6 7 8 9

=º=™êÜ«∞O   =º=™êÜ«∂^è•i`«õ 2891.00 3035.00 1805.00 1152.00 1209.60 4893 6083 2643
=∞iÜ«Ú J@g L`«Ê`«∞ÎÅ∞
`ÀÅ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=Ú„^Œ L`«Ê`«∞ÎÅ∞ 2188.00 1931.29 1785.00 1715.00 1852.20 1808 1746 927
Yx[ L`«Ê`«∞ÎÅ∞ 634.00 729.00 862.00 910.00 973.70 3083 2711 5758
ǨºO_£Å∂"£∞   >ˇH±û>ÿ̌Öòû 406.00 426.30 447.00 477.00 505.60 680 1097 33
ǨºO_ô„HÍѶπì û   HÍ~üÃÑ\òû 191.00 200.55 252.00 270.00 280.80 458 545 271
„_»Q∑û   á¶ê~å‡ã¨∂º\˜HõÖòû 2105.00 2420.00 3753.00 3900.00 4914.00 7199 10787 6382

102
WO[hiOQ∑ L`«Ê`«∞ÎÅ∞ 1045.00 1149.50 1368.00 1582.00 2008.00 2861 7148 17662
ZÅ¢HÍìxH± L`«Ê`«∞ÎÅ∞ 45.00 55.00 84.00 130.00 143.00 1037 1104
™êѶπì"Õ~ü 2895.00 3668.00 5025.00 8145.00 12521.00 18582 26122 32509
"≥Ú`«ÎO 12400.00 13614.64 15381.00 18281.00 24407.90 40601 57343 66698

=¸ÅO : Hõg∞+¨#~ü PѶπ WO_»¢ã‘ìãπ, HÍ=∞~üû JO_£ ZH±ûáÈ~üì û qOQ∑

 ™êQÆ∞h\˜ qxÜ≥∂QÆO (ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡)
=.ã¨OYº Ñ
„ }
¨ ÏoHõ HõeÊOK«|_ç# ™êQÆ∞h\˜ =ã¨u ™êQÆ∞h\˜ qxÜ≥∂QÆO
ÉèÏs, =∞^茺 z#flh\˜ "≥Ú`«ÎO ÉèÏs, =∞^茺 z#flh\˜ "≥Ú`«ÎO
`«~°Ç¨ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ „áê*ˇ‰Ωõ Åì ∞ `«~°Ç¨ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ „áê*ˇ‰Ωõ Åì ∞
1 2 3 4 5 6 7 8

1 „Ѩ}ÏoHõŠѨÓ~°fiO 1951 =~°‰õΩ 13.313 13.710 27.023 13.313 13.710 27.023
2 1= „Ѩ}ÏoHõ (1951-56) 0.768 0.255 1.023 0.590 0.255 0.845
3 2= „Ѩ}ÏoHõ (1956-61) 1.810 0.162 1.972 1.290 0.162 1.452
4 3= „Ѩ}ÏoHõ (1961-66) 3.680 0.498 4.178 0.910 0.498 1.408
5 3 "åi¬Hõ „Ѩ}ÏoHõÅ∞(1966-69) 0.780 0.372 1.152 3.500 0.372 3.872
6 4= „Ѩ}ÏoHõ (1969-74) 1.900 0.630 2.530 2.170 0.630 2.800
7 5= „Ѩ}ÏoHõ (1974-78) 2.016 0.917 2.933 1.750 0.917 2.667
8 1.540 0.560 2.100 1.490 0.560 2.050

103
2 "åi¬Hõ „Ѩ}ÏoHõÅ∞(1978-80)
9 6= „Ѩ}ÏoHõ (1980-85) 3.050 0.816 3.866 1.710 0.816 2.526
10 7= „Ѩ}ÏoHõ (1985-90) 0.892 0.668 1.560 0.753 0.668 1.421
11 "åi¬Hõ „Ѩ}ÏoHõ (1990-91) 0.064 0.083 0.147 0.040 0.083 0.123
12 "åi¬Hõ „Ѩ}ÏoHõ (1991-92) 0.093 0.074 0.167 0.112 0.074 0.186
13 8= „Ѩ}ÏoHõ (1992-97) 0.461 0.245 0.706 0.368 0.244 0.612
14 9= „Ѩ}ÏoHõ (1997-2002) 1.924 0.452 2.376 1.924 0.452 2.376
15 10= „Ѩ}ÏoHõ (2002-07) 4.845 0.929 5.774 3.571 0.895 4.466
16 11= „Ѩ}ÏoHõ (2007-08) 3.035 0.582 3.617 1.700 0.582 2.282
17 11= „Ѩ}ÏoHõ (2008-09) 1.891 0.421 2.311 0.985 0.251 1.236

"≥Ú`«ÎO 43.062 21.374 63.435 36.176 21.169 57.345

=¸ÅO : h\˜áê~°∞^ŒÅ âßY

 áÈ™êìѶ‘ã¨∞Å∞ =∞iÜ«Ú >ˇeá¶È#∞¡
=.ã¨OYº JOâ◊O 2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 2009-10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
áÈ™êìѶ‘ã¨∞Å∞
1 ÃÇÏ_£áÈ™êìѶ‘ã¨∞Å∞ 104 104 104 100 101 104 104 105 104
2 „Ѩ^•è #áÈ™êìÑ㑶 ∞¨ Å∞ - - - - 3 - - - -
3 ã¨Éò PѶ㑠∞¨ Å∞ 2363 2364 2364 2367 2352 2343 2333 2332 2335
4 ZH±û„\Ï _çáê~°∞ì"≥∞O@Öò ã¨Éò PѶ‘ã¨∞Å∞ 53 51 48 44 35 31 31 31 31
5 „ÉÏOKü PѶ‘ã¨∞Å∞ 13680 13694 13681 13679 13686 13681 13681 13681 13676
"≥Ú`«ÎO 16200 16213 16197 16190 16177 16159 16149 16149 16146
>ˇbHõ=¸ºxˆH+¨#∞¡
1 >ˇbá¶È<£ ZˆHûO*òÅ∞ 3003 3140 3200 3341 3568 3677 4070 4070 4180

104
=¸ÅO : pѶπ áÈã¨∞ì=∂ã¨ì~ü [#~°Öò JO_£ pѶπ [#~°Öò "Õ∞<Õ[~ü, >ˇeHÍO, PO„^茄Ѩ^Õâò
 PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ ÉϺOH˜OQ∑ ã¨Oã¨÷Å∞ (30–09–2009 =~°‰õΩ) (~°∂.HÀ@¡Ö’)

=.ã¨OYº ~°OQÆO ZãπaS   *ÏfÜ«∞ ÉϺO‰õΩÅ∞ q^Õj ÉϺO‰õΩÅ∞ P~üP~ücÅ∞ Ã+_»∂ºÖò¤ ÉϺO‰õΩÅ∞ "≥Ú`«ÎO Ã+_»∂ºÖò¤
J#∞|O^èŒ âßYÅ∞ ÉϺO‰õΩÅ∞
1 2 3 4 5 6 7 8
„QÍg∞} „áêO`«O
1 PѶ㑠∞¨ Å ã¨OYº 536 891 - 906 71 2404
2 Ѩ~°Ñ¨u 8385 11731 - 6330 389 26835
3 _çáêl@∞¡ 7155 9483 - 4910 1203 22751
Ѩ@ì} „áêO`«O
1 PѶ㑠∞¨ Å ã¨OYº 544 634 - 275 111 1564
2 Ѩ~°Ñ¨u 15692 11650 - 2347 865 30554

105
3 _çáêl@∞¡ 20556 14484 - 3002 1739 39781
#QÆ~åÅ∞/ "≥∞„\’áêe@<£
1 PѶ㑠∞¨ Å ã¨OYº 664 1395 11 110 493 2673
2 Ѩ~°Ñ¨u 47042 85864 3729 966 29559 167160
3 _çáêl@∞¡ 50645 73657 5179 1951 27687 159119
"≥Ú`«ÎO
1 PѶ㑠∞¨ Å ã¨OYº 1744 2920 11 1291 675 6641
2 Ѩ~°Ñ¨u 71119 109245 3729 9643 30813 224549
3 _çáêl@∞¡ 78356 97624 5179 9863 30629 221651
=¸ÅO : Pi÷Hõ âßY
 Éèí∂qxÜ≥∂QÆ q=~åÅ∞
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O J_»=ÙÅ∞ x~°∞ѨÜ∂≥ QÆ =º=™êÜÕ∞`«~° W`«~° W`«~° K≥@∞¡
Éè∂í =ÚÅ∞ J=ã¨~åʼnõΩ Éè∂í =ÚÅ∞ ѨO_Õ Éèí∂q∞
qxÜ≥∂yOKÕ
Éè∂í q∞
1 2 3 4 5 6 7
1 1955-56 56.62 29.32 13.51 11.71 2.55
2 1956-57 55.55 25.87 15.24 12.36 2.33
3 1957-58 58.99 26.33 15.64 12.31 2.80
4 1958-59 59.54 23.87 16.48 12.32 2.84
5 1959-60 59.14 23.32 17.01 12.34 2.75
6 1960-61 58.47 23.59 18.31 12.04 2.93
7 1961-62 59.53 23.53 17.69 11.91 2.90
8 1962-63 61.17 21.58 18.69 11.29 2.74
9 1963-64 61.17 21.35 19.46 11.67 2.87
10 1964-65 61.17 21.24 19.42 11.65 2.83
11 1965-66 61.17 21.21 19.70 11.69 3.11
12 1966-67 61.17 20.83 20.56 11.57 3.05
13 1967-68 61.17 20.92 20.66 11.60 3.08
14 1968-69 61.17 21.27 21.15 11.57 3.09
15 1969-70 65.09 20.53 20.82 11.52 3.23
16 1970-71 63.37 21.01 21.22 11.16 10.79
17 1971-72 62.40 23.12 20.87 10.42 10.28
18 1972-73 62.95 23.47 20.85 10.90 9.76
19 1973-74 63.07 23.30 20.60 10.56 9.89
20 1974-75 63.59 22.47 20.62 10.55 9.74
21 1975-76 63.60 22.45 20.70 9.55 9.64
22 1976-77 63.82 22.87 21.04 9.56 9.72
23 1977-78 62.31 23.37 21.27 9.08 9.54
24 1978-79 62.22 23.49 21.34 8.88 9.48
25 1979-80 62.35 23.43 21.49 8.83 9.48
26 1980-81 62.12 23.40 21.68 8.71 9.28
27 1981-82 61.61 23.01 21.84 8.89 9.24
28 1982-83 61.72 22.96 22.16 9.01 8.99
29 1983-84 62.00 22.98 22.17 8.94 9.01
30 1984-85 58.36 22.97 22.36 8.70 8.95
31 1985-86 58.35 22.69 22.48 8.65 8.81
32 1986-87 58.36 22.69 22.60 8.64 8.81
33 1987-88 58.36 22.69 22.60 8.64 8.81
34 1988-89 58.36 22.59 22.78 8.47 8.81
35 1989-90 62.40 21.44 22.90 7.92 8.46
36 1990-91 62.68 20.96 23.07 7.80 8.43
37 1991-92 62.81 20.73 24.27 7.66 8.31
38 1992-93 62.81 20.58 24.27 7.74 8.20
39 1993-94 62.46 20.91 24.74 7.93 7.79
40 1994-95 62.45 20.70 25.00 7.79 7.63
41 1995-96 61.49 21.46 24.34 7.47 2.36
42 1996-97 62.45 20.83 24.72 7.63 2.47
43 1997-98 61.99 21.09 24.96 6.93 2.46
44 1998-99 61.99 21.09 24.96 6.86 2.41
45 1999-00 61.99 21.06 25.12 6.82 2.42
46 2000-01 61.99 21.00 25.19 6.75 2.69
47 2001-02 61.99 20.84 25.50 6.76 2.77
48 2002-03 61.99 20.84 25.88 6.76 2.77
49 2003-04 61.99 20.84 25.96 6.76 2.77
50 2004-05 61.99 20.84 26.08 6.76 2.78
51 2005-06 61.99 20.84 26.15 6.76 2.78
52 2006-07 62.10 20.98 25.91 6.02 3.20
53 2007-08 62.10 20.59 26.37 5.71 3.06
54 2008-09 62.10 20.55 26.52 6.69 2.98
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

106
 Éèí∂qxÜ≥∂QÆ q=~åÅ∞
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O =º~°÷ Éèí∂=ÚÅ∞ W`«~° c_»∞ „Ѩã∞¨ `Î « xHõ~° Éè∫QÀoHõ
Éè∂í =ÚÅ∞ c_»∞ Éèí∂=ÚÅ∞ ™êQÆ∞ qã‘Î~°‚O qã‘~Î O‚°

1 2 8 9 10 11 12
1 1955-56 16.67 6.99 19.57 112.91 269.85
2 1956-57 18.13 8.06 17.85 113.73 269.12
3 1957-58 18.52 8.87 20.07 110.14 273.67
4 1958-59 18.32 9.07 21.23 110.50 274.17
5 1959-60 17.57 9.68 22.27 108.89 272.97
6 1960-61 16.27 8.96 24.56 107.84 272.97
7 1961-62 15.70 8.80 21.78 112.91 274.75
8 1962-63 14.23 8.04 20.57 116.44 274.75
9 1963-64 13.95 8.11 22.12 114.05 274.75
10 1964-65 13.92 8.11 21.56 114.85 274.75
11 1965-66 14.20 9.42 24.30 109.95 274.75
12 1966-67 13.74 8.66 21.74 113.43 274.75
13 1967-68 13.73 8.61 21.30 113.68 274.75
14 1968-69 13.32 9.18 24.82 109.18 274.75
15 1969-70 12.22 9.10 16.78 115.11 274.40
16 1970-71 2.97 8.83 17.71 117.34 274.40
17 1971-72 2.74 8.55 23.33 112.69 274.40
18 1972-73 2.84 10.50 22.36 110.77 274.40
19 1973-74 2.74 9.96 17.92 116.36 274.40
20 1974-75 2.86 9.81 19.84 114.92 274.40
21 1975-76 2.74 11.51 22.48 111.73 274.40
22 1976-77 2.74 12.16 26.47 106.02 274.40
23 1977-78 2.65 10.75 26.25 109.18 274.40
24 1978-79 2.63 10.53 22.34 113.49 274.40
25 1979-80 2.76 13.78 26.96 105.32 274.40
26 1980-81 2.69 13.51 25.63 107.38 274.40
27 1981-82 2.72 13.19 20.65 113.25 274.40
28 1982-83 2.72 14.70 21.80 110.34 274.40
29 1983-84 2.76 13.79 18.40 114.35 274.40
30 1984-85 2.71 13.85 31.64 104.86 274.40
31 1985-86 2.64 14.92 31.59 104.27 274.40
32 1986-87 2.64 14.96 35.23 100.47 274.40
33 1987-88 2.64 14.51 31.41 104.74 274.40
34 1988-89 2.70 14.28 26.30 110.11 274.40
35 1989-90 2.68 13.38 24.27 110.94 274.40
36 1990-91 2.62 13.78 24.84 110.22 274.40
37 1991-92 2.63 13.66 24.68 110.40 274.40
38 1992-93 2.58 14.74 28.82 104.66 274.40
39 1993-94 2.53 15.67 28.75 103.62 274.40
40 1994-95 2.47 17.45 27.26 105.65 274.40
41 1995-96 7.84 16.95 25.38 107.11 274.40
42 1996-97 7.22 15.47 24.43 109.18 274.40
43 1997-98 7.52 16.20 33.92 99.33 274.40
44 1998-99 7.74 15.28 23.33 110.74 274.40
45 1999-2k 7.81 14.52 27.61 107.05 274.40
46 2000-01 7.28 14.17 23.12 112.21 274.40
47 2001-02 7.00 14.21 30.08 105.25 274.40
48 2002-03 7.00 16.79 35.07 97.30 274.40
49 2003-04 7.00 16.58 30.36 102.14 274.40
50 2004-05 6.94 16.51 28.19 104.31 274.40
51 2005-06 6.92 16.23 24.34 108.39 274.40
52 2006-07 6.95 15.83 31.66 102.39 275.04
53 2007-08 6.59 15.00 27.19 108.43 275.04
54 2008-09 6.50 14.88 26.24 109.58 275.04
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

107
 ZOÑ≤Hõ KÕã≤# ÃãO@~°¡ÅÖ’ áêi„âßq∞Hõ HÍi‡‰õΩÅ Hõ#∂˚º=∞~ü ¢ÃÑ·ãπ WO_≥H±û
<≥O|~üû
(Base: 1982=100)

=.ã¨OYº ÃãO@~ü 2006-07 2007-08 2008-09 2008 2009

(Apr-Sept) (Apr-Sept)

1. ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ 118 125 139 134 151

2. QÆ∞O@∂~°∞ 122 128 145 140 160
3. qâßYѨ@flO 121 127 139 135 152
4. =~°OQÆÖò 126 136 153 151 171
5. q[Ü«∞"å_» 121 128 141 137 162
6. QÀ^•=i Yx 128 137 156 150 168
7. q[Ü«∞#QÆ~°O – z\˜ì=Å㨠127 135 150 147 169
8. HÍH˜<å_» – ~å[=∞O„_ç 131 138 152 148 167
9. [QÆæÜ«∞º¿Ñ@ – q∞~åºÅQÆ∂_» 130 138 152 148 171
10. u~°∞Ѩu – ˆ~}˜QÆ∞O@ 126 132 146 142 162
11. H˘`«ÎQÆ∂_≥O – áêÅfiOK« 126 132 146 143 163
12. x*Ï=∂ÉÏ^£ – É’^Œ<£ 132 138 153 148 170
PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò 125 132 147 142 162
WO_çÜ«∂ 125 133 145 142 157
=¸ÅO : ÖË|~ü|∂º~À, ã≤=∂¡

ã¨∂÷Å ™êQÆ∞h\˜ qã‘Î~°‚O (ÅHõΔ ÃÇÏHÍì~°¡Ö’)

=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O HÍÅ∞=Å∞ K≥~°∞=ÙÅ∞ ÉÏ=ÙÅ∞ W`«~åÅ∞ "≥Ú`«ÎO
1 2 3 4 5 6 7
1 1996-97 21.99 9.69 23.91 2.23 57.82
2 1997-98 20.48 6.14 23.06 1.90 51.58
3 1998-99 22.86 9.28 26.44 2.34 60.92
4 1999-00 22.08 7.19 25.95 2.24 57.46
5 2000-01 22.02 7.98 26.93 2.23 59.16
6 2001-02 20.89 6.34 26.18 2.08 55.49
7 2002-03 14.52 4.54 24.79 1.51 45.36
8 2003-04 15.13 5.38 25.73 1.57 47.81
9 2004-05 17.30 5.15 25.63 1.79 49.87
10 2005-06 22.31 7.62 27.96 2.07 59.96
11 2006-07 22.98 6.96 28.91 1.84 60.69
12 2007-08 22.50 6.69 31.74 1.92 62.85
13 2008-09 23.76 7.26 34.17 2.22 67.41
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

108
 xHõ~° ™êQÆ∞h\˜ qã‘Î~°‚O (ÅHõΔ ÃÇÏHÍì~°¡Ö’)
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O HÍÅ∞=Å∞ K≥~∞° =ÙÅ∞ ÉÏ=ÙÅ∞ W`«~åÅ∞ "≥Ú`«ÎO
1 2 3 4 5 6 7
1 1955-56 12.92 10.68 2.84 1.03 27.47
2 1956-57 12.74 11.80 3.21 0.85 28.60
3 1957-58 12.37 11.11 3.01 0.86 27.35
4 1958-59 12.58 11.92 2.94 1.07 28.51
5 1959-60 12.82 12.55 2.98 1.15 29.50
6 1960-61 13.31 11.51 3.28 0.99 29.09
7 1961-62 12.66 12.58 4.02 1.03 30.29
8 1962-63 12.83 13.30 4.34 1.34 31.81
9 1963-64 13.12 12.26 3.96 1.62 30.96
10 1964-65 12.75 13.41 4.05 1.38 31.59
11 1965-66 12.26 11.89 4.55 1.08 29.78
12 1966-67 12.47 12.58 4.62 1.02 30.69
13 1967-68 13.06 12.20 4.57 1.06 30.89
14 1968-69 13.95 11.73 4.67 0.82 31.17
15 1969-70 14.88 10.71 5.02 1.28 31.89
16 1970-71 15.79 11.12 5.10 1.13 33.14
17 1971-72 15.21 8.12 5.68 0.96 29.97
18 1972-73 14.24 8.07 6.27 0.97 29.55
19 1973-74 14.92 10.28 6.45 1.17 32.82
20 1974-75 15.90 9.50 6.93 1.12 33.45
21 1975-76 16.27 10.99 5.86 1.26 34.38
22 1976-77 16.05 10.87 6.22 1.16 34.30
23 1977-78 16.42 9.12 6.96 1.09 33.59
24 1978-79 16.74 11.40 7.25 1.16 36.55
25 1979-80 16.47 7.49 7.40 0.90 32.26
26 1980-81 16.93 9.00 7.76 0.94 34.63
27 1981-82 17.56 10.45 7.86 1.05 36.92
28 1982-83 17.43 8.52 8.39 0.93 35.27
29 1983-84 18.39 10.87 8.37 1.43 39.06
30 1984-85 17.94 7.74 8.36 1.17 35.21
31 1985-86 17.84 7.86 8.61 1.06 35.37
32 1986-87 17.80 7.77 8.83 1.10 35.50
33 1987-88 15.94 6.63 9.92 1.21 33.70
34 1988-89 18.70 22.04 11.33 1.51 53.58
35 1989-90 18.89 10.26 12.09 1.61 42.85
36 1990-91 18.68 9.69 13.04 1.65 43.06
37 1991-92 18.26 9.46 14.02 1.77 43.51
38 1992-93 17.27 7.28 14.11 1.63 40.29
39 1993-94 16.59 6.33 14.42 1.56 38.90
40 1994-95 16.06 6.92 14.80 1.81 39.59
41 1995-96 15.39 7.47 16.56 1.81 41.23
42 1996-97 16.29 8.44 17.28 1.94 43.95
43 1997-98 15.37 5.62 16.77 1.68 39.44
44 1998-99 16.34 8.10 18.97 1.98 45.39
45 1999-00 16.34 6.52 19.00 1.98 43.84
46 2000-01 16.49 7.27 19.54 1.98 45.28
47 2001-02 15.63 5.67 19.28 1.80 42.38
48 2002-03 12.09 4.25 18.43 1.37 36.14
49 2003-04 11.36 4.90 18.70 1.38 36.34
50 2004-05 13.46 4.77 19.03 1.55 38.81
51 2005-06 15.72 6.62 19.87 1.72 43.93
52 2006-07 16.22 6.02 20.73 1.55 44.52
53 2007-08 16.10 5.85 22.87 1.62 46.44
54 2008-09 16.70 6.48 23.23 1.80 48.21
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û
109
 ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ (~°∂.ÅHõΔÅÖ’)
ã¨O=`«û~°O ã¨ÇϨ HÍ~° ã¨É∞íè ºÅ∞ ÃÑ~Ú_£ JÑπ =i¯OQ∑ =ÚO^Œã∞¨ Î J=Ù\ò™êìO_çOQ∑
ã¨OѶ∂¨ Å∞ ("ÕÅÖ’) HͺÑ≤@Öò HͺÑ≤@Öò Ö’#∞¡ Ö’#∞¡
1 2 3 4 5 6 7
1996-97 23155 20050 66357 1071998 600269 863610
1997-98 25265 21052 69675 1125598 630282 906790
1998-99 28675 22104 73158 1181878 661797 952130
1999-00 30021 22058 107801 1467480 681650 980694
2000-01 30621 22499 109956 1496830 695283 1000308
2001-02 31233 22949 110406 1526767 708989 1020314
2002-03 28882 19889 68765 715396 395508 552159
2003-04 29100 24867 70789 764345 424516 626175
2004-05 28843 28111 78714 821134 359905 745052
2005-06 28846 29005 75619 892714 391902 713013
2006-07 18613 35090 92538 978465 493278 812457
2007-08 17302 35149 90883 978484 437262 1509210
=¸ÅO : HÀ PѨˆ~\˜"£ _çáê~üì"≥∞O\ò

Ѩâ◊√ ã¨OѨ^Œ [<åÉèÏ (ÅHõΔÅÖ’)

=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O P=ÙÅ∞ |„Ô~Å∞ Q˘„Ô~Å∞ "Õ∞HõÅ∞ ѨO^Œ∞Å∞ ᶜ¢bì   W`«~åÅ∞
1 2 3 4 5 6 7 8

1 1956 112.76 59.67 78.46 36.93 6.20 147.37

2 1961 123.45 69.48 83.63 42.46 5.90 162.48

3 1966 123.41 67.90 80.03 37.58 5.82 147.14

4 1972 125.07 70.56 83.43 43.80 6.90 190.47

5 1977 120.40 71.62 70.64 43.69 7.55 216.08

6 1983 132.20 87.03 75.15 54.59 7.86 323.91

7 1987 123.74 87.57 68.71 48.75 7.24 390.50

8 1993 109.47 91.53 77.87 43.29 6.48 498.83

9 1999 106.02 96.58 97.43 52.13 7.48 650.95

10 2003 94.24 107.68 210.15 64.27 5.49 1005.80

11 2007 112.23 132.72 255.39 96.26 4.39 1239.85

=¸ÅO : Zx=∞Öò ǨÏ*òɡO_»s _çáê~üì"≥∞O\ò

110
 áêÅ∞, QÆ∞_»∞¡, =∂Oã¨O L`«ÊuÎ

=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O áêÅ∞ ("ÕÅ ZO.\˜.) QÆ∞_»∞¡ (q∞eÜ«∞#∞¡) =∂Oã¨O ("ÕÅ ZO.\˜.)
1 2 3 4 5

1 1980-81 2010 1741 70

2 1981-82 2127 2036 81
3 1982-83 2303 2168 78
4 1983-84 2375 2370 79
5 1984-85 2668 3072 86
6 1985-86 2781 3136 90
7 1986-87 2783 3144 96
8 1987-88 2807 3241 90
9 1988-89 2814 3427 90
10 1989-90 3030 3710 92
11 1990-91 3010 3829 90
12 1991-92 2943 3812 99
13 1992-93 3103 3775 96
14 1993-94 3766 4435 99
15 1994-95 4221 5430 102
16 1995-96 4261 6027 98
17 1996-97 4470 5660 102
18 1997-98 4474 5752 106
19 1998-99 4860 5931 117
20 1999-00 5122 11200 268
21 2000-01 5521 11800 291
22 2001-02 5814 13310 333
23 2002-03 6583 14862 398
24 2003-04 6959 14993 447
25 2004-05 7257 15804 451
26 2005-06 7624 16453 459
27 2006-07 7935 15941 484
28 2007-08 8926 17588 556
29 2008-09 9569 18344 604
30 2009-10 4759 8934 314
(2009 ÃãÃÑìO|~ü=~°‰õΩ)
=¸ÅO : Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ âßY

111
 KÕѨÅ, ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎ (@#∞flÖ’¡)
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O Éèí∂`«ÅO ã¨=Ú„^ŒO "≥Ú`«ÎO
1 2 3 4 5

1 1971 88320 130435 218755

2 1972 94081 113680 207761
3 1973 89613 116725 206338
4 1974 99733 166032 265765
5 1975 94943 149871 244814
6 1976 104339 131321 235660
7 1977 119013 100756 219769
8 1978 119850 80530 200380
9 1979 116566 91182 207748
10 1980 121824 116013 237837
11 1981 124191 120538 244729
12 1982 124171 120539 244710
13 1983 101552 125862 227414
14 1984 103489 164587 268076
15 1985 104608 132720 237328
16 1986 107504 115250 222754
17 1987 107950 139259 247209
18 1988 117143 147778 264921
19 1989 121977 90088 212065
20 1990 134443 110464 244907
21 1991 136245 115689 251934
22 1991-92 138878 99135 238013
23 1992-93 151475 141855 293330
24 1993-94 167045 164320 331365
25 1994-95 195128 150259 345387
26 1995-96 203969 151990 355959
27 1996-97 207000 152000 359000
28 1997-98 226000 147000 373000
29 1998-99 261000 187000 448000
30 1999-00 380000 198000 578000
31 2000-01 407000 219000 626000
32 2001-02 471000 242000 713000
33 2002-03 579000 287000 866000
34 2003-04 649000 296000 945000
35 2004-05 608000 244000 852000
36 2005-06 631000 260000 891000
37 2006-07 304000 108000 412000
38 2007-08 802077 254892 1056969
39 2008-09 961618 291160 1252778
40 2009-10 539681 148154 687835
(2009 #=~|~ü =~°‰õΩ)
=¸ÅO : =∞`«ûºâßY

112
 ÉèÏsѨi„â◊=∞Å „Ѩuáê^Œ#Å∞
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O „Ѩuáê^Œ#Å∞ ÃÑ@∞ì|_ç (HÀ@¡Ö’) Láêkè
1 2 3 4 5
1 1966-67 4 39 2567
2 1967-68 9 734 12812
3 1968-69 11 82 4290
4 1969-70 10 172 5745
5 1970-71 10 56 3164
6 1971-72 11 96 7157
7 1972-73 11 54 6800
8 1973-74 5 28 2098
9 1974-75 7 109 2472
10 1975-76 9 53 2177
11 1976-77 18 160 13906
12 1977-78 29 208 8764
13 1978-79 20 87 6298
14 1979-80 24 352 9418
15 1980-81 29 558 12099
16 1981-82 25 307 8499
17 1982-83 41 238 8581
18 1983-84 58 676 19052
19 1984-85 39 425 8333
20 1985-86 50 708 9113
21 1986-87 69 450 12481
22 1987-88 55 1040 12667
23 1988-89 57 441 13000
24 1989-90 71 1751 156157
25 1990-91 73 7949 24543
26 1991-92 130 2311 25992
27 1992-93 234 3357 48286
28 1993-94 176 1127 30252
29 1994-95 342 3271 41844
30 1995-96 157 1130 35168
31 1996-97 164 1436 22663
32 1997-98 236 3317 28911
33 1998-99 297 3856 38333
34 1999-00 215 1319 28690
35 2000-01 63 541 7798
36 2001-02 105 2240 17671
37 2002-03 65 1181 8103
38 2003-04 50 404 3464
39 2004-05 68 1831 6852
40 2005-06 81 1550 10875
41 2006-07 194 5516 26193
42 2007-08 172 6321 23075
43 2008-09 135 5680 25058
44 2009-10 48 8399 8116
(2009 #=~|~ü =~°‰õΩ)
=¸ÅO : Ѩi„â◊=∞Å âßY

113
 z#fl`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å ™ê÷Ѩ#
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O Ü«¸x@∞¡ ÃÑ@∞ì|_ç (HÀ@¡Ö’) Láêkè
1 2 3 4 5
1 1976 (=~°‰õΩ) 11888 91.54 47067
2 1976-77 2242 28.02 26904
3 1977-78 3161 39.51 37932
4 1978-79 4331 54.13 51972
5 1979-80 3136 39.20 37632
6 1980-81 3485 43.56 41820
7 1981-82 4151 51.88 49812
8 1982-83 4701 64.40 42309
9 1983-84 4937 67.64 44433
10 1984-85 5401 71.24 46801
11 1985-86 5510 75.89 49395
12 1986-87 5463 83.49 48328
13 1987-88 6699 61.47 59473
14 1988-89 9337 104.88 85129
15 1989-90 7943 61.80 53720
16 1990-91 7358 89.19 56565
17 1991-92 7706 110.96 67450
18 1992-93 6201 155.41 41454
19 1993-94 5612 157.18 46362
20 1994-95 4435 184.99 40899
21 1995-96 4123 190.79 33836
22 1996-97 4970 210.67 37900
23 1997-98 4935 297.23 49999
24 1998-99 4997 551.50 58253
25 1999-2000 4195 539.02 39664
26 2000-01 2124 326.77 25433
27 2001-02 1612 260.67 19211
28 2002-03 1641 234.50 24293
29 2003-04 1573 204.05 21949
30 2004-05 1632 266.12 24076
31 2005-06 1267 245.37 15832
32 2006-07 2440 886.00 36019
33 2007-08 4264 2050 77864
34 2008-09 4658 3049 92743
35 2009-10 3164 1776 66270
(2009 #=~|~ü =~°‰õΩ)
=¸ÅO : Ѩi„â◊=∞Å âßY
114
 Ѩi„â◊=∞Å "åi¬Hõ 㨈~fi
=.ã¨OYº JOâ◊O Ü«¸x\ò 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 (P)
1 2 3 4 5 6 7 8
1 á¶êºHõsì Å∞ ã¨OYº 14635 14800 15568 15790 15879
(2.8) (1.1) (5.2) (1.4) (0.6)
2 Ѷ≤H±û_£ HͺÑ≤@Öò ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 3206184 3421613 3526698 3932393 5109118
(6.6) (6.7) (3.1) (11.5) (29.9)
3 =i¯OQ∑ HͺÑ≤@Öò ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 742649 737872 925898 534782 1622183
(12.6) (-0.6) (25.52) (-42.2) (203.3)
4 J=Ù\ò™êìO_çOQ∑ Ö’<£û ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 1984353 1870162 2790505 2802465 2937233
-(6.8) -(5.8) (49.2) (0.4) (4.8)
5 =~°¯~üû ã¨OYº 864825 722710 784015 819703 840577
(15.2) -(16.4) (8.5) (4.6) (2.5)
6 L^ÀºQÆ∞Å∞ ã¨OYº 1007465 864108 933473 972634 1007385
(12.2) -(14.2) (8.0) (4.2) (3.6)
7 Ѩx"å~°∞Å r`åÅ∞ ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 272757 244211 277696 506659 347200
(17.3) -(10.5) (13.7) (82.5) (-31.5)
8 "≥Ú`«ÎO ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 422863 403131 457531 622113 736839
(13.4) -(4.7) (13.5) (36.0) (-0.6)
9 P~ÚÖò qxÜ≥∂QÆO ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 432844 495394 591095 644913 736839
(13.7) (14.5) (19.3) (9.1) (14.3)
10 "≥∞\©iÜ«∞Öòû qxÜ≥∂QÆO ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 5446946 5137616 6374919 7683248 10309529
(37.6) -(5.7) (24.1) (20.5) (34.2)
11 "≥Ú`«ÎO ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 6781588 6591603 8265800 9708713 12700313
(32.9) -(2.8) (25.4) (17.5) (30.8)
12 L`«Ê`«∞ÎÅ∞ ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 7205350 7240719 8899068 10352938 13961871
(28.2) (0.5) (22.9) (16.3) (34.9)
13 L`åû^ŒHõ`« qÅ∞= ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 8228630 8257982 10236470 11801646 15816396
(28.7) (0.4) (24.0) (15.3) (34.0)
14 `«~∞° QÆ∞^ŒÅ ~°∂.ÅHõÅΔ Ö’ 285409 322930 373251 326817 408473
(12.1) (13.1) (15.6) (-12.4) (25.0)
15 <≥\ò"åÅ∂º ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 1161633 1343449 1597419 1766116 2707610
(12.4) (15.7) (18.9) (10.6) (53.3)
16 „QÍãπ"åÅ∂º ~°∂.ÅHõΔÅÖ’ 1447042 1666379 1970670 2092933 3116083
(12.3) (15.2) (18.3) (6.2) (48.9)
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

115
 J@g L`«Ê`«∞ÎÅ qÅ∞= (~°∂.ÅHõΔÅÖ’)
=.ã¨OYº q+¨Ü∞« O 2006-07 2007-08 2008-09 2009-10

1 2 3 4 5 6

1 H˘Ü«∞º 2656 3146 2995 1382

2 "≥^∞Œ ~°∞ 1043 1263 1409 582

3 Kå~üHÀÖò 33 17 45 38

4 W`«~° J@g L`«Ê`«∞ÎÅ∞ 3 53 16 6

5 c_ôP‰õΩÅ∞ 35 40 38 6

6 W`«~åÅ∞ 2697 1742 1686 1111

"≥Ú`«ÎO 6467 6261 6189 3125

=¸ÅO : J@gâßY

ÉÁQÆ∞æ, ã¨Ç¨Ï["åÜ«Ú=Ù, ã¨∞#flѨÙ~å~Ú L`«ÊuÎ

ã¨O=`«û~°O ÉÁQÆ∞æ =$kú̂~@∞ ã¨ÇϨ ["åÜ«Ú=Ù =$kú̂~@∞ ã¨∞#flѨÙ~å~Ú =$kú~ˆ @∞
("ÕÅ@#∞flÅ∞) (âß`«O) (Z"£∞ã≤Z"£∞) (âß`«O) ("ÕÅ@#∞flÅ∞) (âß`«O)

1 2 3 4 5 6 7

1996-97 28734 7.34 798 17.70 18198 9.36

1997-98 28941 0.72 1022 28.07 18589 2.15
1998-99 27326 -5.58 1218 19.18 19452 4.64
1999-00 29556 8.16 1347 10.59 23374 20.16
2000-01 30274 2.43 1580 17.30 21692 -7.20
2001-02 30811 1.77 1777 12.47 21707 0.07
2002-03 33161 7.63 1963 10.47 23121 6.51
2003-04 33844 2.06 1868 -4.84 24950 7.91
2004-05 34726 2.61 1656 -11.35 28705 15.05
2005-06 36138 4.07 1613 -2.60 29517 2.83
2006-07 38430 6.34 1506 -6.63 34625 17.31
2007-08 43758 13.86 1536 1.99 35579 2.76
2008-09 44476 1.64 1506 -1.95 38715 8.81
2009-10 23961 - 749 - 24368 -
(2009 ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ)
=¸ÅO : "≥∞ÿ<£û JO_£ lÜ«∂År âßY

116
 áêi„âßq∞Hõ zO`«
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O ã¨"≥∞‡Å∞ ÖÏH“@∞¡ Ѩx"å~°∞ HÀÖ’Ê~Ú#
k<åÅ∞
1 2 3 4 5 6

1. 1977 47 6 31898 577232

2. 1978 100 7 52964 673763
3. 1979 108 8 59580 547375
4. 1980 104 17 52598 617466
5. 1981 94 13 48420 1382317
6. 1982 86 22 112806 1000108
7. 1983 92 16 65155 2096051
8. 1984 91 19 138629 1736442
9. 1985 93 17 84696 2270903
10. 1986 82 16 324237 7821629
11. 1987 61 10 279577 2209036
12. 1988 39 20 15857 664022
13. 1989 46 26 42220 2132204
14. 1990 48 21 27357 683376
15. 1991 51 26 47136 1822552
16. 1992 48 24 51869 2442958
17. 1993 35 22 29494 2100807
18. 1994 46 20 31788 3660977
19. 1995 20 17 14912 1858507
20. 1996 11 14 12687 2421485
21. 1997 8 25 15200 1794156
22. 1998 17 28 14124 1809843
23. 1999 9 26 9668 1835592
24. 2000 10 19 11888 3017604
25. 2001 14 16 9707 1620977
26. 2002 5 4 18436 1155772
27. 2003 4 3 15027 612793
28. 2004 10 5 17773 898213
29. 2005 7 4 12770 684307
30. 2006 9 2 16086 2225399
31. 2007 4 5 16199 337589
32. 2008 5 - 27158 462948
33. 2009 10 2 41778 2209238
(ÃãÃÑìO|~ü 2009 =~°‰õΩ)
=¸ÅO : ÅÕ|~ü _çáê~üì"≥∞O\ò

117
 ~åROÖ’, ^Õâ◊OÖ’ ¿Ñ^ŒiHõO
ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò "≥Ú`«ÎO ^Õâ◊O
„QÍg∞} Ѩ@ì} "≥Ú`«ÎO „QÍg∞} Ѩ@ì} "≥Ú`«ÎO
1 2 3 4 5 6 7

^•i„^Œº ˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=#∞#fl [<åÉèÏ âß`«O

1973-74 48.41 50.61 48.86 56.44 49.01 54.88
1977-78 38.11 42.55 39.31 53.07 45.24 51.32
1983 26.53 38.30 28.81 45.65 40.79 44.48
1987-88 20.92 40.11 25.60 39.09 38.20 38.85
1993-94 15.92 38.33 22.19 37.27 32.36 35.97
2004-05 11.20 28.00 15.80 28.30 25.70 27.50
=¸ÅO : „Ѩ}ÏoHõ ã¨OѶ¨∞O

^•i„^Œº ˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=#∞#fl [<åÉèÏ (ÅHõΔÅÖ’)

ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò "≥Ú`«ÎO ^Õâ◊O
„QÍg∞} Ѩ@ì} "≥Ú`«ÎO „QÍg∞} Ѩ@ì} "≥Ú`«ÎO
1 2 3 4 5 6 7

1973-74 178.21 47.48 225.69 2612.90 600.46 3213.36

1977-78 149.13 48.41 197.54 2642.47 646.48 3288.95
1983 114.34 50.24 164.58 2519.57 709.40 3228.97
1987-88 96.38 64.05 160.43 2318.80 751.69 3070.49
1993-94 79.49 74.47 153.96 2440.31 763.37 3203.68
2004-05 64.70 61.40 126.10 2209.24 807.96 3017.20
=¸ÅO : „Ѩ}ÏoHõ ã¨OѶ¨∞O

118
 PO„^茄Ѩ^ÕâòÅÖ’ „ѨÉèí∞`«fi, ¢ÃÑ·"Õ\ò ~°OQÍÅÖ’ Láêkè
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆO ¢ÃÑ·"Õ\ò ~°OQÆO "≥Ú`«ÎO
1 =∂iÛ,1966 656003 300738 956741
2 =∂iÛ,1967 667143 303025 970168
3 =∂iÛ,1968 668322 292568 960890
4 =∂iÛ,1969 672495 288281 960776
5 =∂iÛ,1970 689464 294929 984393
6 =∂iÛ,1971 714035 294893 1008928
7 =∂iÛ,1972 752781 313091 1065872
8 =∂iÛ,1973 773829 318392 1092221
9 =∂iÛ,1974 813906 318392 1132298
10 =∂iÛ,1975 898049 283905 1181954
11 =∂iÛ,1976 933878 258391 1192269
12 =∂iÛ,1977 960355 273140 1233495
13 =∂iÛ,1978 1031953 287082 1319035
14 =∂iÛ,1979 1052855 276817 1329672
15 =∂iÛ,1980 1106201 296700 1402901
16 =∂iÛ,1981 1135059 316780 1451839
17 =∂iÛ,1982 1169689 321170 1490859
18 =∂iÛ,1983 1188669 319904 1508573
19 =∂iÛ,1984 1223665 324117 1547782
20 =∂iÛ,1985 1226981 330576 1557557
21 =∂iÛ,1986 1259098 340339 1599437
22 =∂iÛ,1987 1292931 349979 1642910
23 =∂iÛ,1988 1305945 351478 1657423
24 =∂iÛ,1989 1334815 358617 1693432
25 =∂iÛ,1990 1368152 362500 1730652
26 =∂iÛ,1991 1388032 374978 1763010
27 =∂iÛ,1992 1453036 383210 1836246
28 =∂iÛ,1993 1426934 415604 1842538
29 =∂iÛ,1994 1438586 439136 1877722
30 =∂iÛ,1995 1428527 518166 1946693
31 =∂iÛ,1996 1464097 484580 1948677
32 =∂iÛ,1997 1510790 472051 1982841
33 =∂iÛ,1998 1509257 542069 2051326
34 =∂iÛ,1999 1509451 549929 2059380
35 =∂iÛ,2000 1503280 568362 2071642
36 =∂iÛ,2001 1489108 586154 2075262
37 =∂iÛ,2002 1462190 588541 2050731
38 =∂iÛ,2003 1475454 625335 2100789
39 =∂iÛ,2004 1443979 567666 1986440
40 =∂iÛ,2005 1395814 646966 2042780
41 =∂iÛ,2006 1374735 626719 2001454
42 =∂iÛ,2007 1393509 659633 2053142
43 =∂iÛ,2008 1365633 725298 2090931
44 =∂iÛ,2009 1357884 724916 2032800
=¸ÅO : Láêkè, tHõΔ}Ï âßY

119