Василий

Васильевич
Кандинский
αnd the «Blue Rider»
Εργασία της φοιτήτριας Άννας
Τσαγκάρη, Α΄ 6μηνου, του
Τμήματος Σλαβικών Σπουδών
της Φιλοσοφικής Σχολής του
Κ.Π.Α.
acer
[Επιλογή ημερομηνίας]
 Василий Васильевич Кандинский

«Η δημιουργία ενός έργου είναι δημιουργία ενός κόσμου..»

(Καντίνσκυ)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην εργασία μας αυτή θα προσεγγίσουμε το έργο ενός ζωγράφου, ο οποίος

δημιούργησε μια εποχή, λύνοντας τα παραδοσιακά δεσμά που έδεναν ακόμα την
ζωγραφική με την αναπαράσταση της πραγματικότητας, δίνοντας έτσι μια απρόβλεπτη
ώθηση στην πολιτιστική έκφραση του καιρού μας και προκαλώντας μια σημαντική
στροφή στην ιστορία της τέχνης.

Πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους πρωτοπόρους της ανεικονικής

ζωγραφικής, ή αλλιώς αφηρημένης τέχνης, τον ζωγράφο Wassily Kadinsky και μέσα από
το έργο του και συγκεκριμένα την περίοδο που ο καλλιτέχνης ιδρύει την Ομάδα του
«Μπλε Καβαλάρη», θα μιλήσουμε για «τον άνθρωπο, τον εστέτ, τον νομάδα».
 Василий Васильевич Кандинский

Η ΖΩΗ ΤΟΥ

Ο Βασίλι Καντίνσκυ γεννιέται στη Μόσχα, το 1866, προερχόμενος από εύπορη

οικογένεια. Παρακολουθεί μαθήματα νομικής στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας, αλλά
παράλληλα στον ελεύθερο του χρόνο ασχολείται με τη ζωγραφική. Όταν όμως του
προσφέρεται πανεπιστημιακή έδρα λέκτορα στην Εσθονία, αποφασίζει να
εγκαταλείψει μια πολλά υποσχόμενη δικηγορική σταδιοδρομία και να στραφεί στην
ζωγραφική. Σε ηλικία 30 χρονών, εγκαταλείπει τη Ρωσία για να εγκατασταθεί στο
Μόναχο, όπου παρακολουθεί μαθήματα του Φραντς Στούκ, στην Ακαδημία Καλών
Τεχνών του Μονάχου. Το 1901 ιδρύει την καλλιτεχνική ομάδα «Φάλαγγα», η οποία
συγκρούεται με την ακαδημαϊκή παράδοση. Δύο χρόνια αργότερα, ιδρύει την
καλλιτεχνική ομάδα «Μπλε Καβαλάρης». Εκδίδει τις πραγματείες του «Για το
πνευματικό στην τέχνη» και το «Αλμανάκ του Μπλέ Καβαλάρη». Με το ξέσπασμα του
Α΄Π.Π. το 1914 επιστρέφει στη Μόσχα, την οποία αναγκάζεται να αφήσει πολύ
σύντομα καθώς τα έργα του δεν συμβάδιζαν με το πνεύμα του σοσιαλιστικού
ρεαλισμού. Επιστρέφοντας στο Μόναχο, διδάσκει στο «Μπάουχαους» στη Βαϊμάρη
από το 1922 μέχρι το κλείσιμο της σχολής από την ναζιστική κυβέρνηση. Εκδίδει τη
πραγματεία του «Από το σημείο και την γραμμή στην επίπεδη επιφάνεια». Με τον
ερχομό του Ναζισμού, καταφεύγει στο Neuilly-sur Seine κοντά στο Παρίσι, όπου
παραμένει μέχρι τον θάνατό του το 1944. Κατά τη διάρκεια της ζωής του, παντρεύτηκε
τρεις φορές1, ενώ ταξίδευε συνεχώς σε πολλά μέρη της Ευρώπης και της Ανατολής 2.

1
Πρόκειται για τις: εξαδέλφη του Άνια Τίτσεβα, την ζωγράφο Γκαμπριέλλα Μύντερ και την ρωσίδα Νίνα
φον Αντρέεφσκυ.
2
Όπως: Παρίσι, Αυστρία, Ελβετία, Ιταλία, Παλαιστίνη, Συρία, Τουρκία και Ελλάδα.
 Василий Васильевич Кандинский

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

I. Η Περίοδος της Διαμόρφωσης και των Ταξιδιών(1900-1907)

Όταν ο Καντίνσκυ έφυγε για τη Γερμανία και άρχισε να ζωγραφίζει, είχε περάσει
τα τριάντα, και είχε τελειώσει τις νομικές του σπουδές. Είναι βέβαιο ότι από
έφηβος είχε δοκιμάσει τη μυστηριώδη έλξη της ζωγραφικής. Στην αυτοβιογραφία
του «Ανασκόπηση 1901-1913»,που δημοσιεύτηκε το 1913,αποκαλύπτει την
εντύπωση που του προκαλούν ορισμένες χρωματικές συμφωνίες και παιχνίδια
γραμμών. Μετά την αποφοίτηση του από την Ακαδημία, σημείωσε μέτρια επιτυχία
ως ικανός ζωγράφος, που είχε επαφή με τα
μοντέρνα καλλιτεχνικά ρεύματα. Ξεκίνησε με
βάση τον ρεαλισμό του 19ου αι., επηρεάστηκε
από τον ιμπρεσιονισμό(είχε γνωρίσει την τέχνη
των Gauguin,Cezanne,Van Gogh),από τον
διακοσμητικό χαρακτήρα της «αρ νουβώ», από
τον «πουαντιγισμό», καθώς και από τον
εξπρεσιονισμό και τον γαλλικό φωβισμό.
Εκθέτει έργα του σε σπουδαίες αντιακαδημαικές εκθέσεις ,με την «Φάλαγγα» 3,
στην οποία προήδρευε, με τη βερολινέζικη «Ομάδα της απόσχισης», στο Παρισινό
Φθινοπωρινό Σαλόν καθώς και με την ομάδα «Η γέφυρα» 4 της Δρέσδης. Πολλά από
τα έργα αυτής της περιόδου διακρίνονται μόνο για την δεξιοτεχνία στην εκτέλεση,
υπάρχουν όμως και κάποια, που ξεχωρίζουν για την παρατηρητικότητα και την
δροσιά τους .Τα έργα του απεικονίζουν τη μακρινή Ρωσία, ρομαντικά χωριά,
μεσαιωνικούς ιππότες, αναμνήσεις και όνειρα των παιδικών του χρόνων. Αφού
ολοκληρώσει τις σπουδές του στην Ακαδημία, και μετά την διάλυση της
«Φάλαγγας», πραγματοποιεί μια σειρά από ταξίδια, στην Ολλανδία, Τυνησία,
Βερολίνο, Ιταλία, Παρίσι, Σουηδία, ενώ πηγαινοέρχεται συχνά στη Μόσχα και στην
Οδησσό.

3
Καλλιτεχνική ομάδα που ιδρύθηκε στο το 1898 από τον Max Lieberman .Ενσωματώθηκαν οι
εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες Walter Leistikow, Lovis Corinth κ.α.
4
Die Brücke (Η Γέφυρα).Ομάδα γερμανών εξπρεσιονιστών, που ιδρύθηκε στη Δρέσδη το 1905.Σπουδαίοι
καλλιτέχνες ενσωματώθηκαν σε αυτή, όπως οι Fritz-Bleyl,Ludwig Kirchner,Karl Schmidt και Emil
Nolde.Σύμφωνα με τον Kirchner ,το όνομα της υποδηλώνει μια γέφυρα προς το μέλλον.
 Василий Васильевич Кандинский
II. Η Περίοδος του Μονάχου («Μπλε Καβαλάρης») 5 (1908-1914)

Με την εγκατάσταση του στο Μούρναου ,της νότιας Βαυαρίας ,μαζί με την
Γερμανίδα ζωγράφο Γκαμπριέλλα Μύντερ ξεκινάει η καλλιτεχνική του περίοδος
προς την αφαίρεση. Τα βουνά και τα δέντρα γίνονται καμπύλες και ελικοειδείς
γραμμές ,τα ζώα δυναμικά συμπλέγματα, οι άνθρωποι και τα σπίτια φανταστικές
φιγούρες. Και καθώς το χρώμα παύει να λειτουργεί σα στοιχείο εικονογράφησης ,η
αναπαράσταση παραχωρεί τη θέση της στον αυτοσχεδιασμό. Ακόμα και στη θέση
του τίτλου, μπαίνει ένας απλός αριθμός ή μια γενική ένδειξη. Ο πρώτος καθαρά
αφηρημένος πίνακας του, είναι ένα έργο του 1910,χωρίς τίτλο, γνωστό συνήθως ως
«Πρώτη Ακουαρέλα». Στη μελέτη του «Για το πνευματικό στοιχείο στην τέχνη» 6,
εξετάζει τις σχέσεις ανάμεσα στη φόρμα και στο χρώμα, ανάμεσα στη ζωγραφική
και στη μουσική, προσπαθεί να καθορίσει τους διαφορετικούς συνδυασμούς
χρωμάτων και σχημάτων. Κάθε χρώμα γράφει, έχει τη δική του ποιότητα και
προκαλεί μια διαφορετική αντίδραση: το κίτρινο είναι ζεστό, νευρώδες και
ερεθιστικό, το μπλε ειρηνικό, αυστηρό και κρύο, το κόκκινο θερμό, παθιασμένο,
αρρενωπό, το πράσινο στατικό, ουδέτερο, παθητικό .Το λευκό θυμίζει σιωπή
γεμάτη κρυφή δύναμη, ενώ το μαύρο είναι μια σιωπή χωρίς προέκταση. Ο
καλλιτέχνης δίνει ανάλογη ερμηνεία στα σχήματα: συσχετίζει το κίτρινο με την
οξεία γωνία και το τρίγωνο, το κόκκινο με την ορθή γωνία και το τετράγωνο, το
μπλε με την αμβλεία γωνία και τον κύκλο. Το 1911,ιδρύει με τον Franz Marc την
καλλιτεχνική ομάδα «Μπλε Καβαλάρης», στην οποία προσχωρούν οι August
Macke,Gabriella Munter,Paul Klee, Alexej von Jawlensky,Heinrich Campendonk.

5
Der Blaue Reiter
6
Über das Geistige in der Kunst
 Василий Васильевич Кандинский
III. Η Περίοδος της Μόσχας(1915-1921)

Με την κήρυξη του Α’.Π.Π., ο Καντίνσκυ διακόπτει τη σχέση του με την

Γκαμπριέλλα Μύντερ και επιστρέφει στην Ρωσία, όπου και παντρεύεται την Νίνα
Αντρεγιέφσκαγια. Εγκαταστάθηκε στη Μόσχα, επιδιώκοντας να επανενταχθεί στην
ρωσική ζωή. Αρχικά το έργο του ενθαρρύνθηκε από την σοβιετική κυβέρνηση και το
1918 γίνεται καθηγητής στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Μόσχας, και μέλος του
τομέα των τεχνών του Λαϊκού Κομισαριάτου Δημόσιας Εκπαίδευσης. Τον αμέσως
επόμενο χρόνο γίνεται διευθυντής του Μουσείου Ζωγραφικής της Μόσχας. Έρχεται
σε σύγκρουση με τους κονστρουκτιβιστές συναδέλφους του, και καθώς το έργο του
δεν συνάδει με την επίσημη γραμμή του κράτους, αναγκάζεται να εγκαταλείψει με
τη σύζυγό του την Μόσχα, και να εγκατασταθεί στο Βερολίνο .Οι ελαιογραφίες και
οι ακουαρέλες που συνέθεσε κατά την περίοδο της παραμονής του στη Μόσχα,
δείχνουν την απόφασή του να μείνει στον χώρο της αφαίρεσης. Δείχνουν επίσης
μια τάση για εγκατάλειψη της παλαιότερης αυθόρμητης, λυρικής τεχνοτροπίας για
μια πιο ορθολογιστική προσέγγιση. Χαρακτηριστικοί πίνακες της τάσης αυτής είναι
η «Άσπρη Γραμμή» ,και το «Γαλάζιο Τμήμα».
 Василий Васильевич Кандинский
IV. Η Περίοδος του Μπάουχαους7(1922-1932)

Ο Καντίνσκυ, δέχεται την θέση καθηγητή που του προσφέρθηκε το 1922,στην

φημισμένη σχολή αρχιτεκτονικής και εφαρμοσμένων τεχνών, το Μπάουχαους της
Βαιμάρης, δημιούργημα του αρχιτέκτονα. Η σχολή αυτή περιλάμβανε τη
διδασκαλία διαφόρων τεχνών, τις οποίες θεωρούσε συνδεδεμένες με την
αρχιτεκτονική, μήτρα των τεχνών. Αρχικά το έργο του Καντίνσκυ, περιορίστηκε στην
οργάνωση διαλέξεων, στην παράδοση μαθημάτων για το χρώμα, τα οποία έγιναν
ιδιαίτερα δημοφιλή, κυρίως για την συσχέτισή του των βασικών
χρωμάτων/κίτρινο,κόκκινο και μπλε με τα βασικά γεωμετρικά
σχήματα/τρίγωνο,τετράγωνο και κύκλο, και διηύθηνε το εργαστήριο τοιχογραφίας.
Στην πραγματεία του «Από το σημείο και την γραμμή στην επίπεδη επιφάνεια»8
αναλύει τις εντυπώσεις που προκαλούν τα αφηρημένα στοιχεία του σχεδίου, όπως
για παράδειγμα η οριζόντια γραμμή, την οποία ερμηνεύει ως ψυχρή, και την
κάθετη ως θερμή. Χαρακτηριστικά έργα αυτής του της περιόδου, αποτελούν τα
έργα του «Κίτρινο-Κόκκινο-Μπλέ»,η «Σύνθεση VIII».

7
Staatliches Bauhaus-Διάσημη σχολή σχεδίου παγκόσμιας ακτινοβολίας, που λειτούργησε στη Γερμανία
από το 1919-1933,με έδρα τη Βαιμάρη ως το 1925,το Ντεσάου ως το 1932 και το Βερολίνο κατά τους
τελευταίους μήνες της ύπαρξής του.
8
Punkt und Linie zu Fläche
 Василий Васильевич Кандинский

V. Η Παρισινή Περίοδος(1934-1944)

Όταν η ναζιστική κυβέρνηση έκλεισε το

Μπάουχαους το 1933,ο Καντίνσκυ
καταφεύγει στο Παρίσι. Ο τελευταίος και
ένας από τους καλύτερους πίνακές του,
της γερμανικής περιόδου, είναι η «
νηφάλια Ανάπτυξη σε τόνους φαιούς»,
στον οποίο ο τίτλος του υπαινίσσεται ίσως τους φαιοχίτωνες ναζί των ταγμάτων
εφόδου, που θεωρούσαν την τέχνη του ως «εκφυλισμένη». Έζησε τα υπόλοιπα
χρόνια της ζωής του στο παρισινό προάστιο του Neilly-sur-Seine , έχοντας
αποκτήσει το 1939 γαλλική υπηκοότητα. Τυπικά έργα του είναι το «Κυρίαρχο
Βιολετί», «Μετριασμένη Ορμή» ,και «Σύνθεση IX».

VI. Ο Μπλε Καβαλάρης(Der Blaue Reiter)

Ο Καντίνσκυ υπήρξε δραστήριος εμψυχωτής του πρωτοποριακού κινήματος στο

Μόναχο, συμβάλλοντας στην ίδρυση, το 1909,του «Συνδέσμου Νέων
Καλλιτεχνών». Μετά από κάποια διαφωνία, στους κόλπους της ομάδας, ο ίδιος με
τον Γερμανό ζωγράφο Franz Marc ιδρύουν μια άτυπα οργανωμένη αντίπαλη
καλλιτεχνική ομάδα, που πήρε την ονομασία «Μπλε Καβαλάρης», από τον
ομώνυμο τίτλο ενός έργου του Καντίνσκυ, το 1903. Προσχωρούν μαζί του ο August
Macke,η Gabriele Münter,ο Alfred Kubin,ο Alexei Georgijewitsch Jawlenski,ο Paul
Klee και ο Heinrich Campendonk.

Το Μάιο του 1912,στο Μόναχο,ο εκδότης

Ράινχαρντ Πίπερ εκδίδει «Το αλμανάκ του Μπλε
Καβαλάρη», έναν τόμο μεγάλου σχήματος, με
έγχρωμη εικονογράφηση και κριτικά σχόλια
σχετικά με τη σύγχρονη ζωγραφική και μουσική
του Καντίνσκυ, του Αλάρ, του Μπουρλιούκ, του
φόν Μπούσε, του φόν Μπούσε, του φόν Χάρτμαν,
του Κούλμπιν, του Μάρκ, του Μάκε, του
Σαμπανέγεφ και του Σένμπεργκ. Αν και η κριτική το
υποδέχεται αρνητικά, σύντομα γίνεται το
πνευματικό σημείο αναφοράς για τους νεαρούς
 Василий Васильевич Кандинский
Γερμανούς καλλιτέχνες, σύμβολο της καλλιτεχνικής ανανέωσης στις παραμονές του
Α΄.Π.Π.

VII. Ο Καντίνσκυ σήμερα

Η επίδραση που άσκησε το έργο του Καντίνσκυ στους μεταγενέστερους,όπως

και η πολυπλοκότητα και η πολυμορφία που το χαρακτηρίζουν αποτελούν
αντικείμενο θαυμασμού,μελέτης και έρευνας στην εποχή μας.

Το μουσείο Solomon R.Guggenheim της Νέας Υόρκης, με αφορμή τον εορτασμό

των 50 χρόνων λειτουργίας του,σε συνεργασία με το Centre Pompidou του
Παρισίου και το Städtische Galerie im Lenbachhaus του Μονάχου, με την
παράλληλη συνεισφορά πολλών ιδιωτικών συλλογών, προσφέρουν στο κοινό την
μοναδική ευκαιρία να θαυμάσει μια συγκεντρωτική έκθεση των έργων του
Καντίνσκυ, τα οποία χρονολογούνται από το 1902-1942.Τα εγκαίνια της έκθεσης θα
πραγματοποιηθούν στις 18 Σεπτεμβρίου 2009 και θα διαρκέσει μέχρι τις 13
Ιανουαρίου του 2010.

Επίσης, το μουσείο
Solomon R.Guggenheim
θα φιλοξενήσει την ίδια
χρονική περίοδο την
έκθεση «Gabriele
Münter and
Vasily Kandinsky 1902-
1914  a life in
photographs»,στην
οποία εκτίθενται
φωτογραφίες της
Γερμανίδας
καλλιτέχνιδος Gabriele
Münter,μαζί με μια
συλλογή φωτογραφιών
τραβηγμένες από τον
σύντροφο της
Vasily Kandinsky τα
χρόνια των κοινών τους
ταξιδίων στην Ευρώπη
και την Νότιο Αφρική,
την περίοδο που
 Василий Васильевич Кандинский
συζούσαν και δούλευαν μαζί,στο Μούρναου του Μονάχου,καθώς και ομαδικές
φωτογραφίες με συναδέλφους, φίλους,αλλά και τους καλλιτέχνες που ανήκαν στην
ομάδα του «Μπλε Καβαλάρη», στις πρώτες τους εκθέσεις.Με την ταυτόχρονη
οργάνωση των δύο αυτών εκθέσεων δίνεται στο κοινό η δυνατότητα να εμβαθύνει
στο έργο και την ζωή του Καντίνσκυ και να αποκτήσει μια πιο ολοκληρωμένη και
σφαιρική άποψη της συνεισφοράς του στην τέχνη.

Παράλληλα το MoMA9 φιλοξενεί την έκθεση «Bauhaus 1919-1933:Workshops of

Modernity» στην οποία παρουσιάζονται έργα των μαθητών αλλά και των
σπουδαιων καθηγητών της σχολής του .Περίοπτη θέση κατέχει και ο Βασίλυ
Καντίνσκυ, ο οποίος διετέλεσε ως καθηγητής στη σχολή την χρονική περίοδο 1923-
1933.Στην ιστοσελίδα της έκθεσης παρατίθεται ένα ερωτηματολόγιο του Καντίνσκυ
για τους μαθητές του, από τους οποίους ζητείται να αντιστοιχίσουν τα βασικά
γεωμετρικά σχήματα τρίγωνο, τετράγωνο και κύκλο, με τα αντίστοιχα τους
πρωταρχικά χρώματα, κίτρινο, κόκκινο και μπλε.

9
Museum of Modern Art, New York
 Василий Васильевич Кандинский

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

«Τα χρώματα είναι τα πλήκτρα, τα μάτια είναι η αρμονία και η ψυχή είναι το
πιάνο με τις χορδές του. Ο καλλιτέχνης είναι το χέρι που παίζει το όργανο και
αγγίζοντας το’να η τ’άλλο πλήκτρο, δίνει την ψυχή.» (Για το πνευματικό στην
Τέχνη)

Φτάνοντας στο τέλος αυτής της εργασίας θα ήθελα να τονίσω την ολοκληρωτική
αλλαγή της άποψής μου για την μοντέρνα ζωγραφική και ιδιαίτερα για τον
Καντίνσκυ. Μέχρι τώρα, οι πίνακές του με άφηναν αδιάφορη και μπερδεμένη.Το
έργο του μου ήταν εντελώς ακατανόητο, καθώς δεν μπορούσα να δεχτώ πως αυτές
οι συγκεχυμένες γραμμές και τα σχήματα που έμοιαζαν σαν να έχουν βγει από
κάποιο βιβλίο γεωμετρίας ήταν σπουδαίοι πίνακες ζωγραφικής. Έχοντας πάντα στο
μυαλό μου το όμορφο συνδεδεμένο με τους πίνακες του Van Gogh, του Renoir και
του Monet,κατέληγα στο να προσεγγίζω αρνητικά προκατειλημμένη και να
απορρίπτω συλλήβδην όλους τους σύχρονους ζωγράφους όπως τον Paul Klee,τον
Kadinsky,τον Egon Schiele,τον Edvard Munch και στο συμπέρασμα πως τους πίνακες
του Καντίνσκυ, ακόμη και ένα τρίχρονο παιδί μπορεί να τους ζωγραφίσει. Στη
διάρκεια όμως αυτής της εργασίας ανακάλυψα έναν εντελώς καινούργιο και
άγνωστο μέχρι τώρα για μένα κόσμο, και όπως καθετί καινούργιο μας συνεπαίρνει
και μας ενθουσιάζει, το ίδιο συνέβη και με εμένα. Όταν σταμάτησα να προσπαθώ
να βρω το θέμα ή το αντικείμενο που απεικονίζει ο κάθε πίνακας και
συνειδητοποίησα πόσα έντονα συναισθήματα και εντυπώσεις σου προκαλούν οι
μοναδικοί αυτοί συνδυασμοί των σχεδίων και των χρωμάτων, τότε ήταν που άρχισα
να ανακαλύπτω την ομορφιά,την ένταση και τον μαγνητισμό που σου προκαλούν
τα έργα του Καντίνσκυ.
 Василий Васильевич Кандинский

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ι. Έντυπη

1. ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ, επιμ. Ρένα Χατζηδάκη, Αθήνα ά.χ, εκδ. Μέλισσα, τόμος
4ος (Από τον 19ο αιώνα στον 20ο), σσ. 365-389
2. ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ, Αθήνα 1988, εκδ. Πάπυρος, τόμος 32, σσ. 11-
13
3. ArtBook, ΕΞΠΡΕΣΣΙΟΝΙΣΤΕΣ, Αθήνα 2006, εκδ. Ημερησία Α.Ε.Ε.
4. GOMBRICH, E.H., Το Χρονικό της Τέχνης, Αθήνα 1998, β΄ έκδοση, εκδ. ΜΙΕΤ
5. Wassily Kandinsky,Τέχνη και Καλλιτέχνες/Δοκίμια, μτφρ. Γιώργος Κεντρώτης,
Αθήνα 1986, εκδ. Νεφέλη(Βιβλιοθήκη της Τέχνης)
6. Wassily Kandinsky, Αναδρομή 1901-1913 σύντομη αυτοβιογραφία, μτφρ.-σημ.
Γιώργος Κεντρώτης, Αθήνα 1988, εκδ. Διάττων

ΙΙ. Ηλεκτρονική

1. www.wassilykandinsky.net
2. www.Dossier:Vasilly Kandisnky,Centre Pompidou
3. www.Centre Pompidou.fr
4. www.Guggenheim.org
5. www.bauhaus.de/english
6. www.MoMA.org
7. www.abcgallery.com
8. www.art.com
9. www.en.wikipedia.org/wiki/Wassily -Kandinsky
10. web.guggenheim.org/exhibitions/exhibition_pages/Kandinsky/index/html
11. www.observer.com/2009/style/kandinskys-futurity
12. www.russianavantgard.com/wassily_kandinsky.html
13. www.gettyimages.com
14. www.corbis.com
15. www.flickr.com