Fjuri li ma Jinxfux - Bijografijja tal-Maltin kollha

Il-Professur Oliver Friggieri zgur m’ghandu bzonn ta’ l-ebda introduzzjoni mal-
poplu Malti. Kittieb, ghalliem u fuq kollox patrijott, ghadu kif hareg il-ktieb awto-
bijografiku ‘Fjuri li ma Jinxfux’ li jitratta s-snin 1955-90 fi kwadru li jurina kemm
pajjizna inbidel b’rata mghaggla. Gerald Fenech ltaqa mieghu u ntervistah dwar is-
sinjifikat tal-ktieb u dan il-pass importanti fix-xoghol tieghu

Ltqajt m’Oliver bhas-soltu fid-dar tieghu fi Fleur de Lys fil-kamra ta’ l-istudju tieghu
mizghuda mill-art sas-saqaf bil-kotba. Inpoggi bilqieghda bil-kelb iz-zghir tieghu jinbah
u jipprova jigdem – niggustah. U nibda nitkellem m’Oliver bhala habib – x’gheghlu
jikteb din l-awtobijografija?

“Bdejt niktbu fl-1995 – tlettax il-sena ilu u meta kont qed niktbu xtaqt ninsa l-prezent
kwazi kwazi. Meta tibda tikteb, tiftakar is-snin ta’ tfulitek hafna aktar cari, qisek ghandek
xi but fond u tibda ttella minnu u johorgu dawk it-tifkiriet l-aktar specjali ta’ l-imghoddi.
Qbadt it-tieni nofs tas-snin hamsin meta jien kelli bejn ghaxar u tnax il sena u bdejt
nirrejalizza li meta bdejt nirrakonta l-istorja tieghi li kienet qisha hrafa jew favola sejhila
lit rid, irrejalizzajt li kont qed nirrakonta l-istorja ta’ hafna Maltin ohrajn bhali. Verament
hadt gost li ppublikajtu ghaliex irrakuntajt l-aspett politiku, religjuz u socjali ta’ dak iz-
zmien li kienu l-istorja tan-nazzjon Malti. Irrakuntajt l-kunflitt bejn l-Knisja u Mintoff
jew Gonzi kontra Mintoff li gie ftit wara Malta tal-hamsinijiet – Malta li jien nhoss
spiccat malajr. Niftakar sew ukoll lill Gorg Borg Olivier li kellu jilhaq l-apice tieghu fin-
nofs tas-sittinijiet u semmejtu sew f’dal-ktieb. Niftakar meta darba fil-klassi hrigt barra
mis-suggett u bdejt nirrakontal-hajja ta’ dak iz-zmien li nstemghet qisha hrafa – allinqas
hekk hassejtni u hekk hassew l-istudenti tieghi. Il-hajja taghna kienet wisq aktar semplici
u kienet fl-istess hin infilsata fil-hajja politika u religjuza ta’ dak iz-zmien. Stajna
nibqghu tfal u hafna affarijiet kienu misterjuzi ghalina. Irejalizzajt li hijja dinja li jiena
stess ma kontx nobsor li tista tigi irrakuntata b’ dan il-mod”.

Gejna ghall Furjana minn fejn hu Oliver, partikolarment Balzunetta fejn huwa trabba u li
llum sparixxiet mix-xena socjali u saret kwazi anonima. Ghalfejn din l-emozzjoni u
nostalgijja kollha ghal dan il-lokal?

“F’nofs is-snin disghin, Balzunetta kienet diga spiccat ghaliex hafna nies telqu min
hemm, emigraw jew mietu ovvjament. Iz-zona tad-divertiment tal-bahrin ukoll ma
baqghetx u fadal biss djar nofshom vojta jistennew li jaqghu jew forsi li jergghu jinbnew.
Hijja zona li kienet ikkulurita u li jien niftakarha sewwa. Ghall-Furjana, Balzunetta kienet
it-Tokk tad-divertiment, t al-muzika, ta’ l-inflwenza Ngliza – niftakar missieri kien jixtri
t-Times kuljum u kien bniedem rigoruz u dixxiplinat – affarijiet li ha minghand l-Inglizi.
Ghalina l-Innu Malti u l-God Save kienu prattikament haga wahda. F’daqqa wahda
prattikament fi tmiem is-snin sittin kien hemm turning point importanti kemm ghalijja kif
ukoll ghal Malta – kellek tlett personalitajiet – l-Arcisqof Gonzi, Borg Olivier u Dom
Mintoff li kienu waslu biex jiddeciedu min minnhom kien se jiehu f’idejh it-tmun. Kemm
Gonzi u Borg Olivier kienu ghajjenin u kien Mintoff bl-energijja ta’ ljun tieghu li hareg
rebbieh. F’daqqa wahda s-snin sebghin kienu snin ta’ storbju u hajja u tista tipparagunah
ma Balzunetta fejn kellek hajja tbaqbaq li waslet biex spiccat mal bidla li ghadda minnha
l-pajjiz”.

Il-pass tal-bidla kien mghaggel mhux biss fil-Furjana izda anke fl-irhula ohra madwar
Malta u Ghawdex. Kien it-televizjoni li xpruna din il-bidla enormi?

“Biex niccajta jien inhobb nghid li wara l-wasla ta’ San Pawl gie l-Cable Television u din
hijja l-ewwel invazjoni wara Napuljun li biddlitna saflahhar. Ipprova immagina kif kienet
il-hajja qabel it-television u kemm dan jehdilna hin illum. Nistghu nghidu li qabel it-
television kien hem mil-ktieb izda ghal hafna generazzjonijiet t’issa, il-ktieb ma jfisser
xejn avolja ghad hawn hafna nies bhali u bhalek li ghadom jaqraw hafna. Illum il-post li
kellu l-ktieb hadu t-television u kellek ukoll postijiet ohrjn bhall kazini u klabbs socjali li
ukoll spiccaw meta dahal it-television. Qabel dan il-fenomenu, Malta kienet qisha
kunvent – post ta’ rtir sejjahlu lit rid. Kienet Malta sabiha – traffiku ftit, tfal hafna, sports
tat-tfal kullimkien – dinja ghal kollox differenti. Meta kont qed nikteb dan il-ktieb
ippruvajt niftakar kemm jista jkun affarijiet li spiccaw ghal dejjem. U hawn ukoll jidhol
il-fatt ghaliex ghazilt l-epoka ta’ bejn l-1955 u l-1990 – is-sena meta miet missieri.
Hawnhekk Malta kienet inbidlet ghal kollox – telqu l-Inglizi, inghalqet il-bazi u inbidlu
ukoll il-gvernijiet. L-1990 kienet is-sena meta inghalqet epoka u beda diehel bil mod il
mod ditattur iehor barra t-television li kien il-kompjuter. Fl-1990, waqghu ukoll hafna
regimi madwar id-dinja, il-mappa tad-dinja inbidlet u Malta saret dak li hi llum. Jien nara
li bejn il-generazzjoni tal-lum u dik ta’ missieri hemm mhux ghexerien ta’ snin izda sekli
– distanza kbira hafna. Illum kollox bil-kontra – qabel konna niktbu fuq blekbord bil gibs
abjad filwaqt li llum niktbu fuq wajtbord b’kulur iswed. Konna nidhlu d-dar fl-ghaxra w
kwart filwaqt li llum it-tfal johorgu fl-ghaxra u kwart. Id-differenzi huma enormi tant li
min huwa zghir u jaqrah jahse li huwa hrafa izda dawn kienu zminijiet vera u
ghexnihom”.

Fit-tlett rumanzi li kiteb Oliver dan l-ahhar, ‘It-Tfal jigu bil-Vapuri’, ‘Gizimin li qatt ma
Jiftah’ u ‘La Jibnazza Nigi Lura’ hemm tixbihiet awtobijografici li jsibu ruhhom fi ‘Fjuri
li Ma Jinxfux?’

“Meta tkun qed taqbad bicca njama biex taghmel statwa tista tgahmel hafna affarijiet
differenti biha. F’dan il-ktieb ta’ memorji, ktibt prattikament gharkobbtejha b’rispett lejn
il-verita’ ghaliex xtaqt li niftakar sew dak li ridt nikteb. Fir-rumanzi kont aktar kapriccuz
f’dak li ftakart izda hemm ovvjament elementi awtobijografici. Izda fil-ktieb ta’ memorji
kont aktar ezatt – ezempju car huwa meta ktibt kif Malta evitat gwerra civili – l-iskontri
bejn Laburisti u Nazzjonalisti u fejn wasalna lejn ix-xifer ta’ l-abbiss u ersaqna lura.
Ghalfejn qed nghid dn kollu? Ghaliex il-prezz t’ l-indipendenza huwa xi kulltant l-gwerra
civili kif ghaddew minnha hafna pajjizi bhalna. Biex titwieled trid tbati u ahna batejna
izda ersaqna lejn ix-xifer u ergajna lura. Kif tista tinterpreah dan kollu? Kellna lingwa
wahda, religjon wahda u sens ta’ fratellanza kbira nazzjonali izd l-bazi kollha ta’ dawn il-
kunflitti huma d-dizlivelli socjali”.

Dawn ghadom prezenti fis-socjeta taghna?

Iva ghadom prezenti izda b’mod aktar sottili. Kull socjeta ghanda l-karatteristic taghha
differenti – fl-Italja ghandek in-Nord u s-Sud, l_ingilterra hijja ex Imperu u ahna ex-
Kolonja – kellna izda dizlivell socjali u dejjem kienet fuq l-agenda – fi zmien Strickland
u fi zmien Mintoff li fl-ahhar qabad dil-problema minn qrunu. Il-kunflitt kellu jasal u
wasal u ntemm izda xorta ghadu hemm b’mod ktar sottili”.

Ix-xol letterarju t’Oliver jinfilsa fl-istorja ta’ pajjizna. Ix-xol tieghu matul is-snin ukoll
jirrifletti l-episodji kbar ta’ hajtu bhall vjaggi mportanti u huwa mera ta’ dawn l-affarijiet
bhall mewt tal-genituri.

“Ippruvajt insib bilanc ta’ dak li kien qed jigri fil-hajja ta’ familja medja ma dawk l-
affarijiet aktar mportanti li kienu qed jigru fl-ahbarijiet bhall Indipendenza, Jum il-
Helsien, ir-Repubblika etc. Ippruvajt niddeskrivi l-hajja taghna ta’ dak iz-zmien fejn
kellek influss t’idejat aktar liberali li kienu qed isiru flimkien ma kunflitti kbar. Kienet
dinja nteressanti fejn konna kuntenti. Wahda mill-affarijiet li tghallimt hijja li minghajr
flus tiddispra u bil-flus biss tiddispra ukoll. Konna neghdew bi Strada Rjali, l-isport, il-
marci u anke meta konna naraw tfajla sabiha ghaddeja. It-tfal illum tilfu s-sens ta’
gugarell minhabba l-kompjuter u hafna affarijiet ohra. Borg Olivier kien kapaci jistenna
filwaqt li Mintoff kien jghajjat u jwerzaq – zewg karatteristici li huma l-poplu Malti.
Illum ghandek kuntrast kbir b’hafna kumditajiet izda l-bniedem xorta wahda ma jafx fejn
sejjer u x’irid. F’dan il-ktieb ippruvajt indahhal it-tama li billi ahna pajjiz zghir kapaci
niksbu affarijiet hafna aktar mid-daqs taghna. Il-hamsinijiet kienu zmien ta’ nnocenza. Is-
sittinijiet kienu zmien ta’ genna mitlufa.I-sebghinijiet u t-tmeninijiet kienu perjodu ta’
kunflitt u d-disghin kienet is-sena fejn kollox ikkwietau hemm taghlaq l-
awtobijografijja”.

Hemm hsieb li l-ktieb jitkompla wara is sena 1990?

Ili nikteb il-ktieb tlettax il-sena u komplej inbiddel u nirranga sa’ l-ahhar. Izda fraht hafna
li l-ktieb intlaqa b’mod li qatt ma stennejt – safrattant kien hemm min anke beka mieghi.
Jekk dan il-ktieb iservi biex jinqara l-ktieb Malti inkun kburi u kuntent. Dan huwa ktieb li
min jaqrah nixtiequ jghid – dan ktibtu jien. Nittama ukoll li missirijietna li tan mexxew
dan il-pajjiz bl-ghaqal u li nizlu f’qabarhom minghajr hadd ma’ qalilom grazzi jigu
rikonoxxuti. Ghalijja dan kien ktieb fejn stajt nghid ‘Grazzi Malta’ u ‘Prosit Malta’.
Grazzi specjalment lill mara li kellha effett mhux ftit fuq is-socjeta’ taghna”.

Il-ktieb ‘Fjuri li ma Jinxfux’ huwa pubblikazzjoni ta’ Klabb Kotba Maltin u jinsab ghall
bejgh fil hwienet kollha tal-kotba ewlenin.