Laaitui Khua Mualsuang

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 29

1

LAAITUI KHUA MUALSUANG

A. THU MASA
a. Kongkoh masak nop.
Aki tumngei hetloh, Laaitui khua’ taangthu at ding.
Nidang, bangmah aki tuak, aki theih, aki sinma in, Laaitui khua’ taangthu at
ding ngaihsut in aki nei ngeikei hi. Aki kem, aki neikha khua tawh kisai thu
ciaptehna khawng zong khua’ taangthu at ding tupna tawh aa aki kem a hikei
zaw hi.
Taangthu…, ahong ki attek ciangin
Tuciangin, thei… theilo; hi… hilo cih om nawnlo in, atuak peuhun taang
thu hong ki attek ciangin, kimkhat khatte bang, amaanlo pipi a ki deihkaih vive
in lemlem, ki zunzun in hong ki atthei hi.Tangthu gengenloh, ei theihkhak, ei bat
khak ciang thute nangawn zong, a hilopi pi aa ahong ki-at ih muh ciangin, mul
kim huai leh lung hihmawh huailiang zah dongin hong hi hi.
Aki guuksak thei…, taangthu,
Taangthu a at te’n lah, at zota ungh ci’n amau aa ding a hoihthei thei in a at
uh ciangin, a at zolo, agen zolo te’ taangthu a hoihsun sun khawng zong amau
aa lam ah a hoihthei thei in kai in, a laksak thei uh hi. Tuabang ciangin, a atzo
te’n maan takei leh, amaan aa a lakzo a nialzo omtuanlo ahih manin taangthu nei
suak mikmek hi. A at zolo, a gen zolo te’n ahih leh, a taangthu maan uh aman
suah uh ahi thong hi.
A muanhuai kua omnawn ahiam?
The Chin Gazetteer leh Tha Chin Hills a kici laibu nihte zong, Khamtung
gam tawh kisai, Mangkangte, Carey and Tuck te nihin a at uh ahi hi. Carey ih
cih in, Khamtung gam Mangkangte in ahong laaktoh phetin, amah leh Fowler
Laaitui ah hong pai aa, Hausapa Pau Suang tawh kiciamin, sialsi ah aki diah
sialmei tawh a ki vatteek teekte ahi hi.
Ahi zongin, tuabang ahih nate uh hih laibu nihte sungah a ki helloh banah,
Laaitui gam tawh kisai Suang Khua Kam leh Hau Cin Khupin thubuai aneih uh
ciangin, tuabang ahih nate uh ngaihsut in neinawn kilkel lo in, thu a langkhenh
uh hi.
En!, taangthu ih atleh,
Laaitui khua taangthu at ding aki tupna in, ei taangthu amaan teng midang
hong guksak sate in atheih na ding uh, ahong guksak nuamte in, ahong guksak
ngam nawnloh na ding uh ngimna tawh aa a ki at ahi hi.
Mihing kician hihna ding.
Mihing kician ih hihna dingin, taangthu kician ih neihkul hi. Taangthu ih
theihna tawh mi ava tawng ding, ava gal bawl ding, ava phinh ding cihna hilo in,
ei leh ei ih ki huutna dingciang bang theihtuak ahi hi. Tulai khangno kimkhat khat
bangin, taangthu thuukpi pi cikei ning, apu, api, anu apa, ani agang aa kipan, a
sanggam a u anau ding nangawn atheilo a omlai liang hi. Nidang laiin, Kawlte ka
koko leh, tu in tua bang hihna in, ei tung ahong tuu ahi thong hi. Tuabang lawm
lawm in, mihing takpi, ganhing tawh a ki lamdang kei hi.

b. Mualsuang.
Hih thu ciaptehna(Memory), “ LAAITUI KHUA MUALSUANG,” a kicih
na in, midangte, “ Mualsuang,” cihna tawh ki banglo in, a cihnopna leh deihna
in tuampian deuhse hi.
2

Midangte in, “Mualsuang,” acih uh leh, a beisa hun sungaa a piangsa taang
thute atna ahi hi. Hih , “ LAAITUI KHUA MUALSUANG,” in,
(i ). A beisa aa thu piangsa, taangthute,
(ii ). Tuhun laitak aa apiang laitak thute leh,
(iii). Mailam aa ahong pianglai ding, Laaitui gam; Laaitui khua leh Laaitui’ tate
thute cih, khen thum in ki khen aa ciaptehna ahi hi.
Atungaa, “ Mailam aa a pianglai ding,” cih thu in, mailam ah, Laaitui’
gam, Laaitui khua leh Laaitui’ tate aa dingaa deihna leh lunggulhna tawh lam-
etna, mitkha tawh muhkholhna(Vision) in, tum-in a ki gelna ahi hi.

c. “ Laaitui khua Mualsuang,” ahong piankhiatna.


Hih Mualsung at 1998- kumpek aa a ki panzo ahi hi. Thu ki cingthei sa nailo
in, damdam in a ki kankan bawl laitak, 2000- kum ciangin 125-kum Jubilee taang
thu kan Committee te’n, Laaitui khua taangthu hong suahsak ciangin, nawhhih
nawnlo in, damdam in a kigel ahi hi.
A kigel masakna bangin hong ki suaksak hileh, tu aa zahin thu a ki cingzo kei
ding hi.

d. “ Laaitui khua Mualsuang,” sungaa a ki at thute.


Hih Mualsuang sungaa a ki at thute in, ki nial theihna, muan khialhna a om
lohna ding ngimna tawh in, amaan belbel ahih lamtak lahtheih na dingin, a hithei
zahin, athem aneng(detail) dong takin, a ki at ahi hi. Pawlkhat khatte bang, zum
lai tawh ki lakliang hi.
Ahi zongin, pawlkhat khatte gtn:- khang-gui suutna, degree ngah leh tan 10-
ong cihte pawl ahihbang lian aa guan(upadate)ding ki hih theilo hi.

(e). “ Laaitui khua Mualsuang,” ii ngimnate


Hih, “ Laaitui khua Mualsuang,” a ki ngimna in, Laaitui’ gam, Laaitui
khua leh Laaitui’ tate thu a kimtakin a kihel baanah, Zongei na leh Zomite tawh
kisai dan leh ngeina atuam tuamte zong kihel dingaa, Zomite tawh kisai thu leh la
khatpeuh peuh aki ngahna, aki theihna ahihna ding aki tumh ahi hi.
Ahi zongin, tuabang in ki hihding hileh, thu leh la kimtak aa kanna ding a
sauveih ding baanah, laibu zong sahlua ding ahih manin, tua ngaihsutna kikhawl
phot hi. Tua thu leh late a ki cingin kanpha aa laibu tuamaa bawl dingin ngaihsut
na kinei hi.

(f). Asah ding, Laaituite’ Taangthu bu.


“ Laaitui khua Mualsuang,” sungaa a ki at thu leh late in, abeisa hun sung
aa a ciaptehhuai leh a ettehhuai ih gualzawhna sate; mailamah zong tuate siiksanin
koici bang tawhin gualzawhna lalai lai ding, cihthute bekbek aki ciaptehna,
Laai-tuite’ Taangthu bu ahi hi.
Tua hiaa, ih sep ih bawlin atawm leh, ih Taangthu bu in neu in paa dingaa;
ih sep ih bawlin atam leh, atam na tawh kizui in, ih Taangthubu in sahpah ding a
hih zahkhat in, tuabang aa asah na dingin Laaitui’ tate mimal ciat ii pansan leh
mawhpuak ahih lamtak ih telloh khak ding, lung himawh in kong taangko hi.

Thu ciamteh,

Pau Za Mung
Singapore
3

June 05, 2009


B. LAAITUI’ GAM TAANGTHU
1. Gungaal, Laaitui’ gam thu
(a). Gungaal gam ih cihin,
Meitei gun, nitumna lam gamteng hia, adung tai (80), avai tai (25)
azaa kuampi khat ahi hi.
(i ). Nitum nalam pan, Ciau-gun dungdung,
(ii ). Leilu lampam, Ci-vuu-khuuk ( Behiangzang )
(iii ). Nisuahna lam pan, Meitei gun dungdung,
(iv ). Leitaw lam pan, Nuunglui dungdung

(b). Anei masa bel


A ki kanhtheih na ciangah, Gungaal gam kuamteng khempeuh,
Dallang khua ukpi Khuang Ceu in anei masa pen ahi hi.

(c ). Anei nihna
Khan Thuam mangkua in saw’m
Khan Thuam mangkua in asaw’m ciangin, galtai in Dallang khua ukpi
Khuang Ceu vabel hi.
Kam Hau in gungaal gamteng zogawp
Tawlpi khatmah ava belh khitzawh ciangin, Khan Thuam’ ta upa
Kam Hau in, Meitei gungaal nitum na lamgam aa om Gamthawm, Tengkul,
Satak leh Singgial khua ateeng, Thahdo leh Zote sim kawkawiin zogawp hi.
Khuang Ceu tungah ngen
Tuaciangin Khan Thuamin atate teng tawh Khuang Ceu kiangah, Gun
gaal gam nitumna lamteng Nuunglui panin Ci-vuu-khuk( Behiangzaang)
dong anget leh, a piapah hi.
Tua ahih manin, Khan Thuam in anei nihna ahi hi.

(d). Anei thumnate.


Khan Thuamin a tateteng hawmsak.
Khan Thuam in atate teng leh a innlak sanggam pa Khan Lam anuai
aa bangin a hawmsak hi.
Nuunglui panin Lualui dong, a innluahpipa, Mualbeem ukpi Za Pau,
Lualui panin, Thuui-lui dong, Saizaang ukpi Gawh Pau,
Thuilui panin Tanglui dong, a innlak sanggampa, Losauhausa Khan Lam,
Tanglui panin, Ci-vuu-khuuk (Behaing zaang) dong Tedim ukpi Kam Hau,
hihbangin tanh in a hawmsak diimdiam hi. Tua a hihmanin, Za Pau,
Gawh Pau, Khan Lam leh Kam Hau te, mi li te in anei thumn ahi uh hi.
Gungaal gam ataan’ na uh.
Tua bangin a neihtek uh hangin, Khan Thuam leh ata te Kam Hau,
Gawh Paute asih zawh ciang un, Khan Thuam inn luah pa Za Pau, Gawh
Pau’ ta, Thuam Thawng, Kam Hau’ innluah pa, Khua Cin leh Khan Lam’
Tapa, Khan Hangte akhan ciang un, Mualbem leh Khuangli gal kisim uh hi..
Mualbem ukpi Za Pau in, Tedim leh Saizaang gamte tawh kopin gal ado
hangin zozo lo in gal alel hi. Za Pau in gal alelh ciang in, Zul Ki a kici khat
Khuanglui ukpi Nial Ciin kiang ah gal kilep ding agen ding in a paisak hi.
Zul Ki zong Za Pau sawlna bangin, gal ki lepna ding gen ding in Khuangli
ukpipa Nial Ciin kiangah pai in ava gen leh, Nial Ciin in, Za Pauin gal
kilep ding a ut leh, sial (100 ) leh Gungaal gam(nitumna lam) Nuunglui pan
4

in Ci-vuu-khuuk dong apiak leh gal kilem zo bek ding ahihna kam avai
khakkik hi.
Zul Ki zong ciahkik pah vingveng in, Za Pau kiangah, Nial Ciin kam vai
khak teng vagen kik hi. Za Pau in zong, ama uk Mualbem gam, Thuam
Thwng uk Saizaanggam leh Khua Cin uk Tedim gam a sial omteng (100)
acin dong kaikhawm in, Nial Ciin kiangah Zul Ki leh En Ngaih sawl in apia
sak hi.
Tuabangaa a va piak uh ciangin, Nial Ciin in zong ama nget bangin Gungaal
gam ngah nailo ahih manin, alung akim kei hi. Ama nget bang angah lohin
gal ki lepna bawl zolo ding ahih na a vaikhak bek thamloh in, a sial (100)
lah la veve leh En Ngaih zong aman hi. Zul Ki zong ciahkik in atuah thu
piangteng Za Pau tungah va kokik hi.
Za Pau in zong, Nial Ciin ngetbangin Gungaal gam, Nuunglui panin Ci-vuu
khuk dong apia dingin Hau Khua Thang leh Tual Son tenih Khuanglui ah,
a paisak leuleu hi.Tuabang aa Nial Ciin in anget teng angah ciangin, gal
kilepna bawl in, En Ngaih zong a khakkik hi.

(e). Anei lii na


Za Pau in a gallelh manin, Khuangli ukpi pa Gungaal gam pia ahih
manin, Nial Ciin in anei li na ahi hi.

(f). Anei ngana


Tuazawh ciangin, Khuangli leh Phalaam gal kisim uh aa, Phalaam ten
gal limzawh mahmah uh hi. Phalaam te in Khuangli te’ zam golpi khat a
laksak ban uh ah, ukpipa Nial Ciin inn zong ahaal tumsak lai hi. Tua
banah, Nial Ciin neihsa Gungaal gamteng zong a laksak zawh ciangin gal
ki lepna anei thei pan uh hi. Tua hia, Phalaam ukpi Conbik in anei ngana
ahi hi.
Laaitui’ gamteng
Tua hun laitak in, Gungaal gam sung pan in, tu lai tak aa Laaitui gam ah,
Gaangte leh Vaaipheite nana teeng masa uh a, Vaaipheite in Laa-mang leh
Neihsial ah, Gaangte in Suangkuazaang leh Sialthah ah nana teng uh hi.
Inn (150) bang nana pha in, Sak Mang (Guite) in hausa sem hi.
Tawlkhat kilawi.
Khan Thuam in, Phalaam, Dallang leh Tlanrawnte huhna tawh amah a
sawwm mangkuate Vaipi a kici gal tawh asim kik ciangin, Tedim aa om
Laang Za(Zo-Manlun) te leh Laaitui gam aa Vaai-phei leh Gaangte lau in,
India gamlam ah nana lal uh a, kum (50) taang bang nana kilawi hi.

(g). Anei gukna


Laaitui gam, Pau Suang in lei.
Pau Suangin, Gungaal gamsung aa, Laaituigam Phalaam ukpipa Con
Bik tung panin anuai ateng tawh alei hi.
Pilii (4’.0”)asau saiha tawnnih
Behiang kumsim ( kum 3 sim) in sialsiah
Mualgulh aa ding sialpi khat.
Tua aa ki panin, Laaitui gam Pau Suangin anei hi.

2. Dimpi panin.
5

(a).. Dimpi khuasat


Kik Thangin a naupa Nam Thang tawh amau ten masak na, Ciim-
nuai panin Dimpi khua a sat masa bel hi. Tua hunlai in, Dimpi leh akim
apam kuam khempeuh ah tu laitak a Thaangnuai leh Thaangkaai kual tengah
kuamah a tengnai kei aa, mun leh gam awngthong vive ahi lai hi. Tuateng
khempeuh Kik Thang in ama gam ding in la in, tua sung aa a om cikhuuk,
khuaikeen, singkung leh gua phung teng khem peuh ama aa ahi hi.

(b). Khuadang hong kisaat


Dimpi khua aki saat zawh ciang in,
Pimpih,
Laaihaan,
Vuanaa,
Tuidil,
Haikawn(Tuizaang)
Anngo
Suangsau leh
Laaibung khua, khua giat hong kisat uh hi.

(c ). Dimpi ah hausa semin mang


Tua gamsungaa ahong lalaa ateeng khuate tung panin, inn-saliang, gam
saliang leh leitang phiangsiah dingin innkhat panin taangseu khatta akaih
banah, cibut te leh khuaisawkte tung panin zong siahkai in a uk hi. Tua hunaa
kipan,
Kik Thang
Suang Vungh
Thang Vungh
Mat Suang
Vungh Luah khang dong, akhang akhang in atung aa khua giatte tung panin
siah akai uh hi.

(d). Siah taanna


Vungh Luah’ khang ciangin, Dimpi khuami, Hatlangh behte Kim Eeng a ki
ci mi khatin, Vaunaa khuami te khi-awh azuak khat, Sialtaang lui geiah, hei
tawh tolum in a khi-awh laksak (Damiah taih) hi. Atung aa khua giat tengin
zong a sipa’ phu Kim Eeng tungah la ding in a vaihawm uh hi.
Gumpa leh honpa…, Vungh Luah
Kim Eeng in zong tuabang ahih na Dimpi hausapa Vungh Luah bekin,
hon khiazo bek ding hi cih thei ahih manin, vokliang khat akong pan in lawn
pheiin a suutpi apom hi. Tuaciangin Vungh Luahin, a hotloh a phamawh hi.
Tuabangin ahot ciangin, tua khua giatte in, Kim Eeng tungah a sipa phu
la zolo ahih manin Vungh Luah tungah alung uh a kimkei uh hi. Tua ahih
manin, asiah piak uh a pia nawn kei uh hi. Tuabangin, Vungh Luahin Kim
Eeng a hotkhiat manin asiah a taanlawh hi. Tua ahih manin, Vungh Luah
khang pan kipan Dimpi leh Dimlo bek ah siah akaai hi.

(e). Dimpi ah hausa asem ngei teng


Kik Thang
Suang Vungh
Thang Vungh
6

Mat Suang
Vungh Luah
Luah Awn
Hen Kai
Luah Pau
Awn Pau
Pau Suang

(f). Dimpi ah lungmuan omlo


Pau Suangin Dimpi ah hausa sem in amaan laitak in, asal taisuahte kan
dingin,
Gin Khua Thang ( Pau Suang’ naupa- ta neilo )
Cial Awn ( Thuam Kam’ pu sawn )
Pum Heen ( Kham Khua Gin’ pu’ hi a, ta numei bek nei )
Heen Ngul ( Nang Khua Zam’ pu sawnsawn’ sanggam-zineilo )a vekpi
un (4) apaisak hi. Lophei khua atun uh ciangin, a khuamual uh ah gallel tuah
sia Sihzaangte nana tawlnga aa a om va tuakkha uh hi. Tuate kiangah, a sal
taisuah uh a theikha tam ci’n adot uh leh, “ hong hopih kei un, sahang
gilkial bang hi ungh,” cin nana dawngkik hi. Tuabek thamloh athau uh ki
etsak ding ci’n pute thau laksak in, athau naakheng uh cil a phihsak zawh
ciangun, pute avekpi un manin a ngawng uh tanin, a lutang uh a khuamual
singzum dawnah asuang uh hi.
(Tua pute’ Sal kante zong, Sihzaangte in a na selsim gige mah ana hi hi.
Hihbangin Sihzaang pawlkhatte gitloh na kituak hangin, a Sihzaang sungmah
mah ah zawl kinei a, tuate hong genkik hi kici hi. )
Hihbang thu Pau Suagin atuah ciangin, nasa mahmah a, Dimpi khuaah a
tensuak ding, lung muanhuai a sanawn kei hi.

3. Laaitui khua saatna


(a). Pau Suang leh Thuam Thawng
Pau Suangin Thuam Thawng unu, Za Niang tawh kiteng in, a tapa Pau
Khua Zam ahong khankhit ciangin Mualbem khua ukpi Do Thawng naunu
Ngul Khua Lian tawh ki tengsak hi. Thuam Thawng in Pau Suang gal leh sa
a kipan abang abang ah muang hi. Pau Suangin lah Thuam Thawng asungpa
ahih na tawh zahtak bawlin thukumh tontung hi.

(b). Gungaal ah khua saat ding


Thuam Thawngin Pau Suangte pata thu akup inah, “ Tuin Dimpi gam
leh Saizaang gam tulzo ta a, anpiang hoih nawnlo hi. Phalaam gam gungal
ah, gamkhat tuak leiin, khua sat le hang an ki kham ding hi. Gunpi-Meitei
dai in kai ning, Gal leh sa ih tuah leh zong khat leh khat i ki hot theihpak
pak na dingin khua a kinai in saat lehang,” ci’n akup ciangin, amau zong a
pata in a thukim pah uh hi.

(c). Kaaptel khua saatna


Thuam Thawngin zong, Khuangleng khua asim laiaa amat hausapa tanu
Lalvanchingi tawh Phalaam ukpi Con Bik tungah gam anget leh, ukpi pa in
pa in zong, “ Thuam Thawng aw, Kaaptel gam dingin, gunpikaa panin inn-
buuk dong kong pia hi,” aci hi.
7

Laaitui gam satpih ding kamciam


Tua ciangin Thuam Thawngin, Dimpi khua hausa Pau Suang zawnin,
“ Tu’n Kaaptel khua hong satpih masa in, tuaah galmuan a omzawh ciang
in, nang na tupna Laaitui gam hong saatpih ning,” ci’n Saizaang khuaah
kamciam apia hi.
Kaaptel khua satpih masa
Pau Suangin zong Dimpi khua pan inn (27) tawh, Laaitui sat ding tupna
tawh in,Thuam Thawng Kaaptel satpih masa hi. Kaaptel, Sihsiip aki cihnamun
ah kum(3) a omkhit zawhciangin, Pau Suangin Thuam Thawng kiangah, Laai
tui sat ki atna dingin agen hi. Thuam Thawng in zong, “ Pau Suang aw,
nang
lo in, gal leh sa kihu zolo ding hi,” ci’n a awi nailoh na agen ciangin, Pau
Suang zong, lungkim lo in, khuasat dingin, a kipan ngawh hi.

(d). Lungduai tak aa angaak, Pau Suang


Pau Suangin a suungpa Thuam Thawng Kaaptel a saatpih zawhciangin,
a kamciam om bangin, Laaitui khua a saatpih ding in, kumthum taangbang a
ngak laitak in a nuphaal pa Am Thang zong Muizawl gam saat nuamin hong
hong tunbeh hi.Tuaciangin, Pau Suangin ama vaiteng a suungpa leh a nuphalpa
akupna in ah,
(a) Khangciang vaimang, tongdot luangin
tuai Thawng tuai Thang na hawm haibang ngak ingh ee.
(b) Hawmsiam ve aw, Teltui gual aw,
hi ci bel ka hei diam aw…

(e). Khua saatna ding gam enkaak


Pau Suangin Laaitui gam ngen dingin Phalaam ukpi Con Bik kiangah a
pai main, Laaitui gam sang aa a hoih zawk na mun a omkhak leh ci’n, Innbuuk
pang, Kawilaam gam en dingin apai uh hi. A lampi uh, Innbuuk nuai ah, sazuk
kii-dawng khat tuak uh a, “gam saatzo tana hen na cih leh, sazuk hong kha-
sak inla, atak lam delhphah in hong tuuk hen,” ci’n PauSuangin, a tapa Pau
Khua Zam a kapsak leh, acih bang linlian in amanh hi
Ai- pha ngah hang ci’n lungdam in ciah uh aa, Sihsiip aa omteng in sazuk sa
tawh sunsiah bawl in, khuang leh zam thuah in a gualnuam uh hi.

(f). A lung himawh…, Thuam Thawng


Tua nitak Thuam Thawng lokuan vai atun ciangin, azi Thang Ning’
kiangah, “ Nidangin Dimte in khawwmbel khat nangawn aneek uh ciangin,
hong kokhial ngeilo napi uh, tutung bangding hong kolo uh ahiam?,” ci’n
azi Thang Ning adot leh,“ A khua sat ding uh na awi nailoh man hi. Tu in,
Kawilaam’ gam gam enkaak uh a, aipha ngah ahih man un lal ding uhhi.
Phalaam leh Hualngo tawh kopin hongsim leh, ahong huh ding omlo ding
hi,” acih ciangin, zubel khat tawh paipah vingveng in vasiim hi.Tua tungtaang
in, Thang Ningin, a pasal ThuamThawng tungah la khat agenin ah,
(a) Kiang aw na zamluang aw ee na min ngeih aw,
kua kiangah laanbang ih nga bel diam aw ee.
(b) Kiang aw na sinthu bang leh nem diildial ven,
sim lei zilh aa gam a za lua ding hi ee.

Tua ciangin Thuam Thawngin, “ U Pau Suang aw, Innbuuk paangah na ten
8

liang sangin Laaitui ah tengin la, gunpikaa panin Innbuuk dong, Tanglui
vokpi zuncia aphakna dong lain, “ ci ‘in a deihsak nateng agen hi
NB:- Thuam Thawngin, Laaitui gam a sanggampa Pau Mang aa dingin a
hawisak gige ahi hi
(g). Laaitui gam lei
Pau Suangin Kaaptel khua panin, Phalaam ukpipa kiangah , pili sau Saiha
tawnkhat tawh gam ngen aa, paipihaa lam alak dingin, Heilei ukpi Khan Hau
sialpi khat manh khiipitang khat tawh acial hi.
Amah leh a upa (3) te
Pau Suang
Phut Awn
Tuang Kham
Kai Gin hih teng apai uh hi.
Khan Hau in ama kudai in zui theilo ahih manin, ama taang ding in a upate
Hau Zuan leh Son Khoi te sawlin a paipih sak hi.

(h). Phalaam ukpipan’ gam pia


Phalaam ukpipa in, «’ Meitei gungal, nitum na lam tengah khuasat na
ding gam na lei nop leh, keima aa vive hiaa, na dei na peuhpeuh na leithei
hi. Laaitui gam ding na leinop leh,
Nisuahna lampan ….Meitei gun dungdung
Nitumna lampan……Lentaang mual
Leilu lampan……… .Sialliing mual leh
Tuitaw lampan…….. Tanglui ciang kong pia ding hi,” ci’n lungkim takin
saihaa a sangpah hi.
( Hih a saihaa piakin, Cin Lian in Lunglenkawl aa amat sai’ haa ahi hi.)

Phalaam’ tungah Siah piak ding teng gen


Tua baanah, Phalaam ukpipa in anuai aa bangin vaikhak lai hi.
“ Pau Suang aw Laaitui gamah, khua saat ding na hih ciangin, ka khutnuai
a khua om khempeuh tawh a ki bangin kong koih theih na dingin, sialpi khat
nong pia masa ding hi.Tua hileh khua khat leh khua khat ki nawngkai sak
loh bekthamloh, Mualgulh a kici, kei leh ka khutnuai khua dangdangte ki
pawlna in kong kep kong van kong huut theih na ding un, behiang kumsim
in, sial siah leh mi asih ciangin, misiah cih hih siah namnih na tu nata
khang dong in nong pia ding hi,” a ci hi.

Asiah kaihdan ding hilh.


“ Tuamah bangin zong, Laaitui gam sungah nangma deihna bangbang
in siah nakai thei ding hi,” ci’n thu apiak zawhciangin, hausa ahih na ciapteh
na in daaktal no khat a pia hi.

(i). Laaitui khua saat


Pau Suangin Phalaam ukpipa Con Bik tungpan Laaitui gam aleizawhciang
Kaaptel khua pan in, Dimpi pan aa a hong lalpih inn (27) tawh, 1874-kumin
Laaitui khua a saat hi. Laaitui khua atun tuungin, tu laitak aa Khuamunzaangah
tawmvei ki nga phot uh hi.
Khua sat teng in
1. Pau Suang - Gualnam ( Khup Lian Kham’ pu’ pa )
2. Pau Pum -“ “ ( Vungh Za Kam’ pu’ pu )
9

3. Kai Khua Thang - “ “ ( Kam Khup’ pu )


4. Za Neng -“ “ ( Vungh Khua Kai’ pu’ pa )
5. Pau Khua Thawng- “ “ ( Thawng Khan Thang’ pu )
6. Pau Vungh -“ “ ( Zel Khua Vungh’ pu’ pa )
7. Go Thawng -“ “ ( Thawng Khua En’ pu )
8. Heen Vum -“ “ (VumZaThang’ pu-asuan akhakte
Mualnuamah om)
9. Thuk Kham -“ “ (Langh Khua Nang’ pu pa )
10. Suangh Lian -“ “ (Lian Za Kham’ pu )
11. Kai Siin -“ “ (Kam Khua Nang’ pu’ pa )
12. Pau Cin -“ “ (Khan Don ‘ pu pa )
13. En Khual -“ “ (Vungh Khawm Pau’ pu’ pa )
14. Thang Sawm - “ “ (Vungh Sian Kham’ pu pa )
15. Gen Vial - “ “ (Vial Khan En’ pu )
16. Kai Thual - Songpuut (Thawng Khan Kap’ pu’ pa )
17. Son Awn -“ “ (Sian Khua Nang’ pu’ pa )
18. Pau Awn - Hatlangh (Vial Nang’ pu-asuan akhakteng
Muizawlah teng)
19. Kai Gin - “ “ ( Sian Cin’pu – tudong Mualnuamah teng
uh hi.)
20. En Kham - “ “ ( Zel Khua Zam’ pu’pa )
21. Sing El - Milun ( El Nang’pu)
22. Kual Pau - Thawmte ( Ngul Sian Kham’ pu’pa )
23. Khawm Hem - Gangte ( Zel Lian Kham’pu’ pa )
24. Tawng Kham - Phaipi ( Vungh Sian Go’pu’pu )
25. Phut Awn -“ ( Dai Khan Pau’ pu’ pu )
26. Tuang Kham -“ ( Tun Za Nang’ pu’ pa )
27. Lut Awn -“ ( Kam Za Cin ‘ pu’ pu )
NB : Lam Vungh zong khuasaat ding te lak ah ki hel in Kaaptel ciang dong
zui hi. Kaaptel takpan aktui-ai a saansak leh aipha ngah ki salo ahih manin,
amah tua takpan in khawlkikin, Laaitui khua sat ding aphual atun dong zui
nawnlo hi.

(j). Khuasaat mang’ (dream)manh


(a). Laaitui khua a tunsawng, tulaitak aa sangmun ah aten laitak un, zankhat
Tawng Khamin mangkhat amat na ah, tulaitak aa khua munah, Patmuu
vawhin khuakhung Peengpeemual dong ah vawhto hi. Tua a vawhsa
Patmuu po in, apalh ziahzuah zong amu hi.(Hih mangin manghoih,
mangpha hi’n, Laaitui khua in, hunkhat teitei ciangin, hoih in, pha
in, nuamsa in khangto aa, paakpalh abat ding ahih na ahi hi.)
(b). Milunte, Khat Thang’ zi, Sing El’nu, Veivaang in amangin, Laaitui
khuaah Meemaw in hausa semin, Sawlvai in upa a sepna zong mangin a
manh hi.(Hih mangin, hunkhat ciangin, Laaitui khua, a pillo, a siam
lo leh a navaaklo hausa leh a pillo, a teilo leh a picinglo, upa pawl
khatte in ukin a vaihawm ding lamtak aki genkholh na ahi hi.)

(k). Kongpi mungcinglo.


Khua a kisat ciang , a kisam a phamawh teng Kongpi mung cinglo in khua
ki saat theilo Khua aki sat ciangin, Kong pi mung aki ci,
10

Hausa
Upa
Siampi
Siksek
Taangko
Laampi, hih teng aki cinloh in khua ki saatthei lo hi.
Kongpi mungteng in,
Hausa
Pau Suang

Upate
Kai Gin
Pau Pum
Kai Siin
Kai Thual
Pau Vungh
En Khual
Phut Awn

Siampi
Tuang Kham

Sikseek
Tuang Kham

Taangko
Sing El

Laampi
Khawm Heem …….Khuang
Kai Nok ………….. Daakpi
Pau Son……………Daaklai
Thuk Kham………..Daakno

(l ). Hausa sem
Pau Suangin, Laaitui khua aa asiahkaih teng
Inn saliang
Gam saliang
Tuktha ( kum khat in tha’ khatta )
Khaltha ( kum khat in tha khatta )
Daaksaap ( sabaak khat )
Khua paa a lal tha te inn kepsak

(m ). Khuasat la.
Laaitui khua asaat tungtaang in, Pu Kai Siin in Pu Pau Suang aa dingin
anuai aa bangin la a phuah sak hi.

( Latung )
(a). Vaangkhua deih ingh gual tawh sai bang saat ingh e…,
Khuamual deih ingh lallu’n lam bang zong ingh e…
11

(b) Lallu aa lam bang ka zon ka khuahmual aw


Siing khuahmual sang ka khuahmual ki tawi zaw maw…
(a). Lung deih aa vaangkhua ka saat aw…,
Kasuan tuu bang zing hen aw…
(b). Kasuan tuu bang zing hen aw e…,
Vaangkhua peek in zai hen aw…

Pau Suangin anuai abangin la mah tawh a thukkik in ah,


(a). Zaang sa-ngalpa na bualna maazaam ingh e,
Kamkei na tuang lam laaiah, sauphei sang e.
(b). Kamkei na tuang lam laiah sauphei sang e,
Anbang it leh a itlo, khenna hi eee.

(n). Anung tunteng


Khuasaat zawh kum(3) khit, 1877 kum aa anung tun te.
1. Kai Hong (Thual Za Thang’pu ) ( Gualnam )
2. Kai Hang ( Hang Khua Nang’ pu ) ( “ )
3. Lam Son ( Ngul Do Nang’ pu ‘ pa ) ( “ )
4. Lam Vungh (Thang Khua Khai’ pu’ pu ( “ )
5. Tawng Awn ( Awn Za Nang’ pu ) (“ )
6. Khan Lut ( Gin Khan Pau’ pu’ pa ) ( “ )
7. Khan Suum ( Tual Khua Gin’ pu ) ( “ )
8. Son Kham ( Vungh Kham’ pu) ( “ )
9. Dongh Zel ( Zel Khup’ pu ) ( “ )
10. Ngul Laai ( Khup Go’ pu’pa ) ( “ )
11. Pau Kim ( Kim Za Kham’ pu ) ( “ )
12. Khup Thual ( “ )
13. Gawih Vum ( Pum Khan Go’ pu’ pa) ( “ )
14. Lam Hen (Vungh Sian Thang’ pu’ pa) ( “ )
15. Lam Thawng (Song Khan Langh’ pu’ pa ( “ )
16. Son Theu (Theu Go’pu ) ( “ )
17. Suan’ Vungh ( “ )
18. Lut Khai ( Nguil Thawng’pu’ pa ) ( “ )
19. Hong Awn ( Awn Hau’pu ) ( “ )
20. Hang Siing ( Khan Nang’ pu ) ( “ )
21. Dawl Kham ( “ ).
22. Lut Son ( Kham Dal’pu ) ( Songpuut )
23. Siing Vungh (Vungh Do’pu ) ( “ )
24. Lut Awn ( Songpuut ).
25. Kai Nok (Thawng Zen’ pu ) ( Haatlangh )
26. Hen Siin ( Siin Khua Gin’ pu ) ( “ )
27. Pau Kham ( Khup Vial’pu ) ( “ )
28. Siing Gin ( Tuang Siing’pu ) ( “ )
29. En Awn ( Awn Khua Zam’ pu ) ( Naulak )
30. Go Zam ( Khup Za Cin’ pu ) ( “ )
31. Kham Vungh ( Naulak )
32. Phut Neng ( Neng Khua Thang’pu ) ( Suksak )
12

4. Laaitui’ gam a ki huutna


(a). Thu patna
Laaitui khua aki sat aa ki panin, Laaitui gam, khua leh ami te aa dingin,
asi anaai tawh, anuntak na apia aa asih lawh amanh lawh, azawn’ angau
lawh, a cihmawh azawngkhal lawh, asup abaai lawh, atumh leh amanh lawh
leh agamh lawh tampi a om hi. Tuabang in a om hangin pawlkhatte aki theilo,
aki ciamteh khalo, aki phawk khalo zong tampi tak om dingin ka um hi.
A ki phawkkhalo a ki theikhalote, tulai khangte in zahtak na i piakna, hih
Laaitui khua Mualsuang tawh i ciamteh hi. A ki phawkkha, a ki theiteng
anuai aa bangin ki ciamteh hi.

(b). Pau Suang’ khang ( 1874- 87 )


(1 ). Phalaam ukpi upa,Tei Hen
Laaitui khua aki sat zawh kumkhat bang aphak zawh ding ciangin,
Phalaam ukpipa Con Bik in, Laaitui khua avan dingin, a upa Tei Heng a
paisak hi. Pau Suangin zong sialtalpi khat ana gawh hi. Upa Tei Heng in
sialpi khat a ki piak ding sangin thau khat deih zaw ingh a cihciangin,
Pau Suangin ama tawilai, tualai sumtang 150/-manh thau khat apia hi.
Hihbang aa a hihna in Laaitui khua a khualna man ahi hi.

(2 ). Tedim ukpi, Khua Cin tawh


Pau Suangin Phalaam ukpipa tunga, behiang kumsim aa apiak
ding sialsiah nihvei taang a piakzawh asau veilo in, Tedim ukpipa
Khua Cin in, Pau Suang kiangah taangseu siah apiak na dingin
zawhthawh thu tawh a ngenaaa, a ngahloh ciangin a galbawl pah hi.
(i ). Phut Awn man in kolbulh
Tuabek thamlo, Tedim aa sial ngenkik dingaa apai, Pau
Suang’ upa Phut Awn manh in kol na bulh hi. Tuabang aa a na
hih ciangin Pau Suang’ zi Za Niang, a tapa Pau Khua Zam leh
Phut Awn sanggamte teng tawh Phut Awn atat na ding zam
khap (8) khat kengin, a vapai uh leh, Khua Cinin a zam sang
nuamlo bek thamlo a cihsa taangseu siah apiak keileh Phut Awn
a khahkikloh ding agen hi.
(ii ). Taangseu siah kipia
Tua ciangin Pau Suangin Phut Awn a khahkik theihtheih
na ding tupna tawh in, a nget taang seusiah Meitei gun ciangdong
a va puaksak zawh ciangin, Phut Awn a khahkik pan hi.
(iii ). Phalaam ukpipa tungah ko.
Pau Suangin zong Phalaam ukpipa kiangah pai in, pili asau
Saiha khat letsongin puaka,Tedim ukpipa Khua Cin in thumaan
lopi tawh zawhthawh thu in atung aa a ki bawlna teng ako hi.
(iv ). Tei Heng Laaitui ah paikik.
Phalaam ukpipa in tua thu teng atheih ciangin, a upa Tei
Heng tungah, thu aki cingtakin vai khak in,Laaitui khua avian
ding in, Pau Suangte a ciahkik ding zuisak hi. Laaitui a tunciang
in Pau Suangin zong, Tei Heng vok khat agawh hi. Tei Hengin
amah Phalaam ukpipa taangaa a pai ahih na leh Laaitui khuain
Phalaam ukpipa tung pan aki lei gam aa, khua a kisat a hihna
Phalaam ukpipa simloh kuamah dang siah a piaklohna ding, Pau
Suang in Laaitui khua a ma lungsim leh hoih a sakbangaa a uk
13

nading banah, a kipiak ngeina mahbang a, behiang kumsima sial


siah apiak ding ukpipa in a vaikhakna teng a genzawh ciangin a
ciahkik hi.
( v ). Khua Cin tungah siah pianawnlo
Pau Suangin zong Laaitui khua ama deihna bang tawh a uk
banah Khua Cin tungah taang seusiah pia nawnlo in, Phalaam
ukpipa tungah siah a piak ngeina bangin apia hi.

(3 ). Mualbem ukpi tawh


Mualbeemte in, laaituite tungah siah a nget theihna dingun, cik
mah in gal leh sa in a ki nei kei uh hi.
(i ). Ahang omlo…, siah a ngetna
Khatveimah, Mualbem ukpi Do Thawng in a upate sagih
Laaitui ah Pau Suang kiangah paisak in, taangha’ai siah a piak
na dingin vangen miikmeek hi. Pau Suangin tuabangaa athu omlo
pi aa siahpiak ding a ngaihsun theikei hi. Mualbem tawh gal leh
sa aa ki neingei aa a lelh manh cih lah ahi peuhmah kei hi.
(ii). Aneem lualiang…, Pau Suang
Pau Suangin, gal leh sa ah a hansan mahmah banglo in,
asuungte lam tawh kisai ahih leh, neem mahmah leuleu hi. Tua hi
a, apiak ding lah hi sathei lo, a piakloh ding lah a suunghte tawh
a ki siat ding utlo haksa sa in a om laitak in,
(iii ). Galhangte sang ahang zaw…, pi Za Niang
Za Niangin, a pasal Pau Suang leh a upate kiangah apiak
peuhmah loh na ding uh leh, tua a Mualbemte a lungkim kei uh
leh gal leh sa a kiman aa kisim ding, phuungmai ki sansak ding
ahih na dingin agen sak hi. “ Phuungmai kisan sak ding ” a
khiatna in, inn ki halsak ding acih nopna ahi hi.
(iv ). Geem bang aa aciahkik…, Mualbem upate
Pau Suang leh upate in zong, Za Niang’ cih bangin, Mual
bem upate kiangah a cih uh leh, Mualbemte in zong a cihna dang
ding theilo in aciah pah vingveng uh hi.

(4). Mangkang kumpite tawh


Pau Suangin, Phalaam ukpipa tungah sialsiah apiak ngei bang aa,
khatvei a piakkik zawh asawtlo in, Khamtung gam Mangkang kumpite
in hong lato pah hi.
(i ). A uk kumpite thumang
Mangkang kumpi in Khamtung ahong laktoh ciangin, Pau Suang
in khua dangdangte bangin lehdo ngeilo in, khua ah daitak in a om
hiithiat hi.
(ii ). Gungaal lamah Mangkang kumpite hong zin
Mangkang kumpi in Khamtung ahong lak zawh a sawtlo in, Mr
. B S Carey, Political Officer leh Mr.E O Fowler te nih gungaal gam
nitum na lam gamteng en kawikawi dingin hong zin uh hi.
(iii ). Kamphen pa, Khaam Tut
Tuabang a azin kawikawi uh, Muizawl a tun uh ciangin, Pau
Suang in uliante’ kamphenpa, Tuilangh khuami Khaam Tut kiangah
Mangkang kumpi a langpanloh bek thamloh amau khutnuaiah a om
nopna thu leh, phiangsiah a kipan taaiban aki sap leh zong apiak na
14

ding a gensak hi. Mangkang uliante inzong , Pau Suang gensak bang
teng a thukim bek thamloh, Laaitui apai na ding uh ah a kisam van pua
ding taaiban aki samzah zong a ngetna bangin a vaihawm sakpah hi.
(iv ). Ngaaizaangah na dawn
Mangkang tote in a nungzui galkapte tawh, Muizawl panin
Laaitui ah ahong pai ciangun, Pau Suang in zong, azi Za Niang leh
khua upa teng tawh kimtakin Ngaaizaangah zutaak leh saphelh keu
tawh nana dawn uh hi.
( v ). Kiciamna bawl.
Mangkang tote gel Laaitui atun ciangun, Pau Suang samin, Mang
kang kumpi khatvei zong a langpan ngeiloh na hangin a lungdam mah
mah na uh leh, nidang zong ciangin, tuabang aa lehdolo bek thamlph
kumpi vaikhat peuhpeuh a omsim aa a huh pahpah ban uh ah, hoihpha
takaa a om uhleh Mangkang kumpi in zong , amau leh etkik aa ahuh na
ding agen uh hi. Mangkang tote gelin zong, “ tu a kong gen bangun
hih ding na thukim hiam?,” ci’n adot ciangin Pau Suangin zong, ‘‘ Ka
thukim mah hi, nidang ciangin zong abeisa aa mahbang in Mang
kang kumpi ka huh tawntung dingaa, amau tungah ka thumaan ding
hi,” acih zawhciangin,sumtang 70/- manh sialtal khat lei in go uh aa,
Zo ngeina bangin tua sialsi lak sialmei diahin, tua tawh khat leh khat
si kitheh in kivaat aa,“ A ciampel zawzaw, sialmei pulh aa apulh ding,’’
cih tawh phuisam in kiciamna abawl uh hi. Tuabangaa a kiciam mah
bangun, Pau Suangin Mangkang kumpi tungah, thumaan in a om pahaa,
akisap simsim in a huh tawntung hi. Tuabangin, Mangkang kumpi tawh
kiciamna abawlna uh, Pau Vunghin Pau Pum sih tungtaangin la aphuahhi
(a). Vangkhua saat a vaimang tawh sawmsial gawhna…,
Lautha na muang lai nam aw.
(b). Sesum sawmsial cing lah leh e…,
ciinmangin tongdam giabang zun hen aw.
NB. Hih atung a Ciinmang acih in Pau Suang acih na ahi hi.
(vi ). Miau-uk suamna
(1). Myo-ok Tun Win
Pau Suangin Phalaam ukpipa tungah asiah piak ding ahun
hong tung leuleu hi. Siah a piak zawh asawt loin, Sukte gam leh
Sihzaang gamsungaa khua pawlkhatte in Mangkang kumpite leh
do dingin ki ciamsim uh aa, Miau-uk Tun Win leh galkap
pawlkhatte suamin athat uhhi
(2). Mangkang kumpi ten thukkik
Tuaciangin B S Carey leh E O Fowlerte in anung zui galkap
te tawh, Miau-uk suam aa a kihel, Kaaptel aa kipan khuate ah pai
kawikawi in akhua uh mei tawh a halsak zawh ciangun, anot
manggawp uh hi.
(3 ). Kaaptel ah va dawntuah
Pau Suangin a tapa Pau Khua Zam, a upate Za Neng leh
Phut Awn tawh Kaaptel ah va pai in, Mangkang kumpite va
dawntuah uh hi.
Carey leh Fowler te in zong, Pau Suang amuhphet un, a leh
dote lakah aki helloh bekthamloh nidang aa a kamciam sa a om
mahbangin, Mangkangkumpite tungah thumaanaa a om cintenna
lungdamna thu agen uhhi
15

(4). Za Niangin zutaak tawh nadawn.


Kaaptel khua a ki halzawh ciangin , Pau Suangin Mangkang
totegel Laaitui ah tonpih hi. Laaitui atun dinguh ciangin, Za Niang
in, Kongpiciiang’ah zutaak tawh nana dawn hi.Tua a hihmanin,
Mangkangte in Laaitui khua a halloh bek thamloh a lung uh akim
mahmah uh hi.
(5). Mangkang kumpite panpih
Pau Suangin khua leh tui ahuut nop manin, a uk kumpi ahih
keileh a huhzo, ahon zo dingaa a upmawh amuan peuhmah maivil
in, a pawlbawl tawntung hi. Tua a hihmah bangin, Mangkang
kumpite zong ahih theihzah in huh tawntung uh hi.B S Carey leh
E O Fowler te in, Pau Suang kiangah, Miau-uk suamna aa a kihel
mite leh amau tawi thauteng a matkik na ding huhna angen hi.
Aman zong, Mangkang kumpite a langpan a, Miau-uk suamaa
atai
khua aa a bute thau:- Dimpi khua panin lawng 5; Dimlo khua pan
in lawng19; Suangphei khua pan lawng 7 aki gawmin lawng 31
matsak banah Laaitui khuamite’ tawi thaulawng zong matsak
dingin thupia ahih manin khuasung panin lawng 50 avekpi lawng
81 Carey leh Fowler te tungah a ap hi.

( vii ). “Khualaipi”- Hausa kipia


B S Carey leh E O Fowler te gelin zong Pau Suang tungah a
lungdam in lah alung akim mah mah hi. Tuaciang in, Pau Suang samin,
apu apa’ gui leh mal akan ciangin, apu apa aa hausa-gui hausa-nam
ahih lamtak athei hi.
Tuaciangin, “ Mangkang kumpi te luangkham aa a huhpa na
hih manin, tuni aa kipanin hausa nasep banah, napu napa kaih nasa
Khuano kual leh Thaangkai kual a khua (8) tengah siahna kaikik in.
Tua banah Tedimah thau laisat in na na pai in,” a cih zawh ciangin,
Hausa apiakna letmet (Headman Appointment ) leh zusan( Rum) thawl
khat apia hi. Tua lai pen,” Khua laipi,” kici hi.
“Khua laipi,” abeina
Hih , “ Laaitui khua laipi,” a ki ngahzawh ciangin, Mualnuam
hausapa, Thawng Lianin kemcipin, a khuttung panin atun na lam kithei
loin amang hi.

(viii). Pau Suangin, a hanciam nate ah a lungkim


Pau Suangin, a khuasat sa a huutna tawhin gimna,.tawlna, lung
kham sintawl na leh genhtheihna tampi tak athuak hi. Ahi zongin, atawp
na ah tuate khempeuh ah a gualzawh ciangin, agim atawlnate khempeuh
manggilhin a lungkim mahmah mahmah hi. Tuabang ahih nate Pi Siing
Dim in Pau Suang aa dingin aphuah sakin,(latuung)
(a) Ciau-gal vaangkhua, sang i gamzaang,
tangin kuambang luah ingh e.
(b) Vaimang cianphung, bang ki ciang ven,
Miza’n tuangtut nan’ nei e.

( ix ). Pau Suang’ anuntak na bei.


Pau Suangin, Laaitui khua asaat zawh kum ( 13 ), Khua laipi a
16

ngah zawhkum (4) sung hoihtak leh nuamtak in a uk laitak 1887 kum
in gilsan natna tawh a nuntakna abei hi.

(c). Pau Khua Zam’ khang(1887-89)


1. Apa hauhsak zaluah.
Pau Suang a sihzawh ciangin, a hauhsakza atapa Pau Khua Zam in luah
in a zom hi. Apa’ aa ding, Phalaam ukpipa tungah misiah sialpi khat leh
behiang kumsim aa a piak sialsiah zong tawh a piakhawm hi.

2. Minam zui in gam kikhen


Pau Khua Zam in hausa asep laitak in, Mangkang kumpi in, Khamtung
gambup,minam tawh kizui in gam khenna abawl hi. Tedim vuandok pa
uksung zong
Kam Hau gam
Sukte gam
Sihzaang gam ci’n gam thum in akhen hi.

3. Laaitui’ gam, Kam Hau uksung ah atun na


Tuabangin Mangkangte in gam akhen uh ciangin, Gungaal (Meitei gun
nitum nalam ) in Kam Hau gamsung ah ki hel ahih manin, Laaitui khua in
zong Kam Hau gam sungah aki hel hi. Tua Kam Hau gam a uk dingin,
Mangkangte in Hau Cin Khup seh ahih manin, Laaitui khua in zong Hau
Cin Khup khut nuaiah atung miikmeek hi.

4. Athu maanlo, Mangkangte hong ukdan


Mangkang kumpi te in amau hong tunma aa Khamtungte ki ukzia kanlo,
theitello uh ahih manin Khamtung khua khempeuh a kibang vive in ngaihsut
khialhna tawh aseh uh ahi hi.
Khua namnih in kikhen.
Khua namkhat te in, Kam Hau in ama khanlai in ama ukna sungaa khua
sat in, atuu atate in akhang akhang a siahkai a hausa asepna khua leh,
Adang namkhatte in, Kam Hau mahbang aa, Phalaam ukpipa tung pan
in, a ki lei/ngah hi in, amah bangmah in, akhang akhang a siahkai in hausa a
kisepna khua ahi hi.
Mangkangte hoihloh manin thubuai piang.
Hihthu ah, Mangkangte in, a telthei hetlo ahiam a hihkei leh telna pi a
lungsim maanlo, lungsim kawi lungsim hoihlo aneih man uh ahiam hang
tawh in thubuai lianpi apiang hi.

5. Laaitui khuaah, Hau Cin Khupin siah a kaihna


Hau Cin Khup in zong, Mangkangte in Laaitui khua uk dingin thu a piak
na tawh kizui in, Pau Khua Zam in taangtang siah a piakna dingin angen hi
. Pau Khua Zamin zong, Phalaam uk pipa tung simloh kuamah dang tungah
siah apiak na ding thu a omlohna gen in anial hi. Tua bangaa anial ciangin,
E O Fowler mangpa leh Sihzaang ukpipa Mang Lun in,“Nidang ciang in,
Hau Cin Khup in hong samin aana tawh siah piakna ding hong gen veve
ding ahih manin, tu in ah inn lusii in taangtang tawmtek kidong in pia le
uhcin hoih zaw ding hi,” ci’n agen hi. Pau Khua Zam in zong tuabangin
apiak takpi leh, tua akipan in, Hau Cin Khup in Laaitui khua panin taangtang
siah akaih masak na ahi miikmeek hi
17

Siah akaih dan laih themthum


Anuai aa bangin Hau Cin Khup in siah a kaihdan a laih theemthum hi. A
masa in taangsiah kai masa hi. Asawtlo in, Pau Khua Zam’ khuamite’ tung
pan in taang siah kai sak in, ama tungah behiang kumsim in sialsiah a
piakna ding in thu apia hi.
A tungaa bang in siah kumthum bang a lakzawh ciang, 1915- kumciangin,
sialsiah la nuamlo in, taangtang siah mah a kaihnop banah, 1918- kumciang
in, taangtang siah zong a masa aa a kaih zahnih la nuam leuleu banah, ama
sa aa taangtang siah apia zolote sum peekkhat aliau sak zong peeknih in
khanto lailai hi.
Thuak-hak asa…, gammite
Hau Cin Khup ahih leh, gam uk dingin Mangkang kumpite koih bek ahi hi. A
ma thu, ama deih bangbang in thunei ihci zongin, atung a siah kaihdan alaih
themthum nahang tawh in gammite in thuakhak sa uh hi. Bangzahta in amaan
a hiphial zongin Pasian nangawn in a awi tam..,cih ding zah dongin haksa
kisa hi.

(d). Cin Lian’ khang


1. Apianna
Pau Suang tapa anih na ahi hi.

2. Azi
Cin Lianin, Muizawl, Haatlanghte beh, Mang Gin’ tunu Am Thang
tanu Ciin Man tawh kiteng hi.

3. A suan leh khak


Tapa Thang Kap khat bek anei hi. Thang Kap lah dammawhin zi neilo in
si ahih manin a innmang hi.

4. Cin Lianin bangci mi


Cin Lianin, amel ( tha) neu mahmah khat ahi hi. A thaneu banglo in, a
lungtang pha mahmah banah, hangsan in bangmah kihtak neilo hi. Tua
baanah, atha a hat mahmah hi.
Saisawwmin, Lunglenkawl ah sai beng in apai hi. Sai khenih a zuihzuih
leh, pha takpi aa, a khaanuai pan in akap leh sai atuuk pah hi.

5. Khua leh tui ahuutna.


(i ). Aci uh aliing, khuazaangin.
Khua ki sattuung in tu laitak aa Manglaisang mun tengah ki teng masa
hi.Tualaiin gal (Tual) tam mahmah a, khua kimkot in kanh(forth ) kito in,
sangdeek ciangah kongpi khat kibawl hi. Gal ki lau mahmah ahih manin,
khuamui in ak giltang zo peuhleh, kuamah khualak zong kivak ngam nawn
kei hi.
(ii ).. Alau peuhmahlo…, amah bek
Khuazaangin hih bangin aki lau mahmah hangin, Cin Lian ahih leh lau
tuan peuh mahlo hi. Tuaban ah, khua leh tui mah a ngaihsut na in, kanhpua
lam(tulaitak aa zato lui munah), inn lamin amah guak galvil ding in ateng hi

6. Ki khuangaih lawh.
(i ). Ngaih Lian i cihin.
18

Gal leh sa ah ahang mah hiding hi. Tuabek thamloh in thulam pilmah
mah banah, la zong kiva mahmah hi.Tua hia, Ngaih Lian late in, i Dimpi
late a sangkhai khat mah ahi hi. Cin Lian mahbangin khua leh tui ahu
nuam khat ahi hi.
(ii ). Cin Lian’ veengah.
Cin Lian, amah guakin galvil aa kulh pualamaa aten ciangin,
Ngaih Lianin khuangaih lawh leh muang mahmah ahih manin, Cin Lian
vabel in, a innkiangah ama inn valam in teng hi. Tuabang a hihna in
Ngaih Lian la phuak panin anuai a bangin hong kilangh hi.
(a) Navaang thalbang suangingh e…,
na neenah sau phei sang e…,
(b) Kamkei leh do alan leh e…,
ih nihgel in palbang nangkhawm ta ning e…,

7. Cin Lian Anuntakna abeina.


Cin Lian hang lualiang in, bangmah kihtak anei kei hi. Nikhat a vom
kapliam khat a zuihzuih leh, tua saliamin nana leh pan khiinkhian a, nana
buangawp in, a khuukkep petthak sakgawp hi. Tuabang tawh si nailo hi. Tua
a khuukkep asuuk mahmah laitak, a lungtang phat luat man in, akhe a tonton
bel athuan( azaanh)vat leh na salua in thuak zolo aa a si ahi hi.
Cin Lian sih tungtaangin, Tuang Khamin a phuah lain,
(a). Zaang ngawisai tawh vaimang mun ah…,
tuaimang minthang sa aw eee…,
(b). Anbang ki hawm thawh laitak aa…,
Nahnuai vaibang tham aw eee….
Cin Lian’ sih tungtaang in, a unu Vuung Mang’ tapa Pum Za Kham in a
nu aphuah.
(a). Tun na tuai ngaih vaibang tham na,
sabuaibom kop in la’ng e.
(b). Kop aa ka lak thang zawm aw e,
tun ngaih tuai pham thang zawm aw.

(e).. Suang Khua Kam’ khang (1899-1927)


Suang Khua Kam in, apa Pau Khua Zam thathek zo dingin ahong om
ciangin, apa’ hauhsak zaa aluah hi.
1. A uk, kumpiite tungah thumaan.
Apu, Pau Suang’ khang aa Mangkang kumpite tawh aki ciamna bangin,
a tupa Suang Khua Kam’ khang ciang dongin, khua leh tui a khualna mahin,
khatvei mahmah zong ciampel ngeilo in, buzuung lam, pilam ziikpi ziik aki
pan a hihtheih tawpin ahuh hi. Tua bek thamloh galvai savai, luangthu
baanthu dong takin, aluang khamin kum (27) hausa asep sungin a panpih hi.

2. Thangsang( Piantit) paite


1917-kumin Piantit pai ding Levy dong dingin E.O Fowler Tedim hong
pai aa, Laaitui khua panin mi (32 ) kaihkhop sakin ahuh hi.Tuabek thamloh,
Paintit pai ding vai tawh kisai in, Mangkang kumpite haksatna khempeuhah,
huhin panpih a hihmanin, Mangkangte in a paakta mahmah hi.
Kumpi langpang…, Kukite
1918- kumin, Manipur gama Kukite, Mangkang kumpi alangpang aa alehdo
te asim dingin Mangkang galkap te pai a, tua galkapte anneek tuidawn aki
19

pan akisam teng apuaksak ding kulite avai hawmsak banah, amah mah kuli
uk dingin apai hi. Amau pawlin galte lehdo in a kaplup bangteng uh a nawh
mang ban uh ah, galte khua ahi Kah Thuang leh Ai Bual khua nihte a hal
tum sak uh hi.
Pahtawina kipia.
Tua tungtaang in ama nasepna te Mangkang kumpite in lungkim mah
mahin pakta ahih manin Nilar topa in a pahtawina in thau-kaa khat alei
theihna ding permit leh thau licence apia hi.

3. Hau Cin Khup tawh thunei.


(i ). Hau Cin Khup’ siauhhlua hangin, lung kimlo.
Mangkangte in, Gungaalgam, Kam Hau gam, aki cihnateng Hau
Cin Khup a uk sakzawh ciangin, Hau Cin Khup in zong, tua gamteng a
pu Kam Hau’ khang pan kipan, ki tatsatlo aa ama’ khang dongin ukaa,
hausa semin siah a kai bangdan keek in, Zangkung Kawl gam Governor
zumah, atu ata khang dongin kuamah in tuhlo aa, siah a neektheih na
ding a ngetna siauhhlua khat 1925- kum in akhia hi.
(ii ). Dimpi ah aki notkhia dingpa.
Suang Khua Kam in tua thu azaak ciangin, lungkimlo ahih manin,
Tonzaangaa Hau Cin Khup kiangah 31-05-1925 niin paito pah vingveng
hi. Laaitui khua aa ama siahkaih teng a kiptheih na dingin Tedim vuan
dokpa kiangah ngen ning ava cih leh Hau Cin Khup hehlua mahmahin,
“ Suang Khua Kam aw, Laaitui panin Dimpi ah hong notkhia ning,”
ci’n na tawng gawp ngiingeii hi.
(iii ). Suang Khua Kam thu kibawl zawsop
Suang Khua Kam zong tuabang aa ana ki totgawp ciangin, lung
nuam hetlo in, Laaituiah a ciahkik hi. Khua atun uh ciangin, Hau Cin
Khup in ana totgawp na teng leh zuauthu tawh aa Kawlgam Governor
pa tung aa a siauhhlua khiatna vaiteng , Tedim vuandok pa tungah a kan
kuatna ding uh a kikum uh hi. Tuabang thu a kikupna uh, Hau Cin Khup
in azak ciangin, aman Tedim Vuandok pa tungah Suang Khua Kam thu
nana bawl(Ta-zaa-suai) zawsop hi.
(iv ). A hauhsakna pan tawmvei ki khawlsak.
Hau Cin Khupin thumaanlo pi tawh Suang Khua Kam Tedim
vuandokpa tungah ana khiat masak zawh ciangin, vuandokpa in thu asit
hi. Tua a thusit naah, Hau Cin Khup thusunteng ahoih theithei dingin
lepsakin, Suang Khua Kam thusunte bangmah in sim saklo bek thamloh
zong a ciapteh sak beekkei hi. Tuabang teng tawh Suang Khua Kam
athu lelsak in, 20-11-1925 ni’n a hauhsakna pan kha(6) sung khawlsak
baanah, a thaukaa leh a licence a matsak banah, tua kha (6) akhawl sung
Tuitawh hausa Tual Kamin, Laaitui ah hausa hong sem dingaa, tua sung
in zong Suang Khua Kam kaih siahteng zong na kai ding hi, cihthu zong
a om hi.
( v ). Phalaam Mangpipa tungah azukhaan
Suang Khua Kam zong vuandokpa in athu a lelhsak ciangin, a
lungkimlo in, Phalaam Mang pipa tungah azukhaan nuam hi. Tua zukhan
na dingaa a kisam, thu ki sitna aa a thusun (ahmuhtuai)te uh copy 14-
12-1925 niin Tedim vuandokpa kiangah ava nget leh, Phalaam Mangpi
pa tungah puakzo ahihna ana gen hi. Aman zong Phalaamah tua lai delh
dingin 18-12-1925ni’n ava pai leh, Mangpipa in vuandokpa in a puaknai
20

lohna ana gen hi.


(vi ). Sitni ( Lawyer ) cial.
Tuaciangin, Suang Khua Kamin acih na ding theilo ahih manin,
Mandalay ah pai in sitni, U Ko Gyi akawm hi. U Ko Gyi in zong tua
alai deih uh Tedim vuandokpa kiangah anget leh, Phalaam mangpipa
tungah a puak zawhna agen leuleu hi. U Ko Gyi in zong,tua lai kan ding
in Si Khup acih khat Phalaam mangpipa kiangah apai sak leh, tuapa in,
tua lai hong ngahkhia zo hi. Tua lai siikkhauto panah hong khia in, tua
ciangin a ki ngahzo pan hi.
(vii ). Zuauthu tawh thu akhe, Tedim Vuandokpa
Suang Khua Kamin zong tua alai ngah sitni U Ko Gyi asim sak
leh, vuandokpa in, Suang Khua Kam in kumpi langpang ahihna Meitei
gungaal(nitumna lam) Hau Cin Khup aa a hihlohna thu Tedim Vuandok
leh Phalaam Mangpi zumte kantanin, menzi zumaa asimthaam aa akhiat
na hang a, Chintaung upadi pohmah (17) bangaa azii kizuu aa, kha (6)
sung a hauksak na pan a tawpsakna banah, athau zong aki matsak na thu
ahi hi. Suang Khua Kam in tua banga aki mawhsakna thute, ahih gengen
loh, tuaciang aa a za leh athei pan ahi hi.
Suang Khua Kam hausa kha (6) sung a ki khawlsak sungteng
Tuitawh hausa Tual Kam in, Laaituiah hausa hong sem dingaa, Suang
Khua Kam kaih siahteng zong kai ding hi cih thu zong a ki behlap lailai
hi. Hih thu khenna in anuai a thunihte hangin thumaan hetlo ahih na ki
muthei hi.
Tedim Vuandok Rundale leh Phalaam mangpi Col: Burn te hunlai
in zong, Hau Cin Khup zong kha (3)sung a ukpi pan aki tawpsak hunsung
in, ama ukpi Pau Dai Lo in sem hi. Tua in zong Hau Cin Khup in ama
kaih siah teng mah angeina bangin kai in Pau Dai Lo kaisak tuanlo hi.
Sukte gam ukpi Do Tual in zong, Nilar vuandok pa hun sungin, kha(3)
mah a ukpi pan aki khawlsak hun sungin, ama kaih siahteng mah angeina
bangin kai veve hi. Atung a thute a ngaihsut ciangin, ama aa tuampian
mahmah thu maan hetlo ahih lamtak theiaa, lungkimlo in Phalaam
mangpipa tungah azukhaan dingin a ngaihsun hi.
(viii). A hauhsakna pan ki tawpsuak sak.
Suang Khua Kamin, a lungkimloh na teng Phalaam mangpipa zum
ah azukhaan theihna ding Tedim Vuandokpa tungah 09-07-1926 ni in
akhuan anget leh, Tedim Vuandok pa in akhuan apiak loh bekthamloh,
Suang Khua Kam’ deekpan sawnin vuandok zum pualam ah a hawlkhia
hi. Tua banah vuandokpa in, “ Suang Khua Kam aw, tu ni in kipanin
na hauhsakna pan in a tawntungin kong tawpsuak sak a, na thaukaa
zong a tawntungin kong laksak (tein) hi.,” aci lailai hi.
( ix). Suang Khua Kam matbawl.
Tuabek hilo, Suang Khua Kam matbawl(Akyee choh) in, 12-07-25
ni aa Sihzaanggam Voklaak khawnga akhualzin na tengah kizui sak kawi
kawi lai hi.Tua baanah, ahuahsak kha(6) sung aki tawpsak sunga, a kaihsa
siah Rs 48-00-08 ( Rupee sawmli giat leh eight annas only) 24-07-1926
ni in Tuitawh hausa Tual Kam tungah apiakna ding zong thu apia lailai hi.
( x ). Ata atute la tawh hong vaikhak.
Suang Khua Kam in zong thuak mahmah kisa hi ding hiam, akam
aa agen theihloh leh agen zawhloh thu tampi takte, ata atute a kipan khang
sawnsawn ten atheih leh aciin dingun, la tawh hongna vaikhak in ah,
21

(a) Tu laitak aa dot lunmang ten…,


Pupa kaihthang naaktui bang kang ding ci e…,
(b) Vaangkhua ziin bang ih ling nam u leh nau aw…,
Al bang mang zong kei ka sinlai patpuan bang nemnailo
e…,
(a). Thang damtui bang nem ning ci leng,
ka tawi kawlciang amin thang bel…,
Vaimang ah zaalzo tah ee,
(b). Khangsawn ten tubang ciin ding siing gual gen ding…,
Zaangzum dot kong hong leeng e…,
(xi ). Magwe Menzi zumah azukhaan
Suang Khua Kamin, atung aa ala phuakte ngaihsun lehang, akaih
siah leh athaukaate angah nopna zong mangngilh liangin, Tedim vuandok
pa in athu maanlo, zuauthu leh zawhthawh natawh aa thu langkhen aa
alelhsak na te nasa mahmah hi. Tua ahih manin, athu Magwe menzi zum
ah azukhaan dingin, Biaknatau aa aki go ding aa aki paipih TUNO bangin,
Anau tumh bel - Pau Cin Zam,
Mualnuam hausa - Lian Mang,
Thalmual hausa - Pau Khua Thang leh
Tui tawh hausa - Vungh Za Dal te tawh apai uh hi.
Biakpiakna aa akigo GAN bangin,
Ih Zo ngeina ah, tonh ciangaa a kigo ding sialin, sauveipi takmah azawm
diipdeep atat zawh nawnloh dong song tungah aki mawl pihpih zawh
ciang aa angawng ki at aa a kigo bangin,
(xii ). A nuntak na abei ngawngaw…, Suang Khua Kam,
Menzi zumah thu aki sitma 02-02-1927 ni in avek un vakkhawm
uh a, Suang Khua Kam laaitaat in apai laitak un, gul gilo ( Muipui) in
akhe tu in asi hi.
(xiii). A sihpih akhua, Laaitui ah kigui
Tuabang aa Magwe ah a va tuahsiat ciangin, anau pa Pau Cin
Zam in, alutang a sihpih akhua Laaitui ah hong ciahpih hi.
08-03-1927 ni in Zo ngeina tawhin, anuai aa ganteng
Sial (2)
Sakol (1)
Bawng (8) thanken in neiin kigui hi.
(xiv). Athu uh a kikhen ciangin
Thu patna
I leitung ah ahih leh, thu maantak tawh thu akhen thukhen mang
atam kei ding hi. Tua in tutawm hilo, taanglai pekpaa a na piang ngeingei
sa thu ahi hi.
(xv ). Magwe Menzipa’ Thukhenna.
(a). Manglai tawh.( Original).

IN THE OFFICE OF THE COMMISSIONER, MAGWE DIVISION, MAGWE

The ………………. of March 1927


General Dept Proceedings.
No. 7 ( Chin ) 1927.

Present:-
22

C.F. Grant, Esquire, M.A.I.C.S.


Commissioner, Magwe Division.
Subject:-
1. Application of Suang Khua Kam, Headman of Laitui and
Lian Mang of Mualnuam.
2. Peports of the Asst: Supdt Tiddim and all connected
proceedings
3. Report of the Deputy Commissioner, Chin Hills dated the 20 th
January 1927.
ORDER.

I went over the lengthy allegation of both parties at the hearing of this case
in their presence and with the help of a map. It is first of all, to be noted that the
chief member of the fiction which is against the Chief Hau Cin Khup, namely Suang
Khua Kam died of snake-bite at Magwe on the 2 nd February a few days before the
hearing of this case, the land disputed called Ngunngal is a very considerable tract
of land lying west of the Manipur River in the Tiddim Subdivision and the whole
area which is known by that name, now contains fifty two villages.
It is astonishing that a sweeping claim of the nature of that made by the
applicants could be based on so few positive facts. Absolutely, the only evidence of
importance that the applicants have any claim to a position of holding a Chief’s right
in the land in their village tract is that they have obtained the TANGSEU- DUES.
The applicants are related to Hau Cin Khup and the Chief states that the
TANG SEU-DUES were the free gift by himand that he has the power to revoke
the gift he is correct or not, on the latter point his statement fits in with what has
been for many years and may be accepted. In to the stories on which both parties
based, their claims which concern events prior to the annexation there is no
necessary to enter. Hau Cin Khup’s account against the facts as far as known at
the time of annexation but the main feature of both stories is the remarkable
sketchly of any holdings or rights in the area in question until recent years. After
Hau CinKhup submitted to the British and ecceepted the British Rule, he was
recognized Chief and stated by Mr. Head, as far as the last 36 years been the
acknowledged chief of the Kam Hau tract,which includes the Gungal area, he has the
right in the land which a chief hasand if not it may be remarked the same as the
right of private ownership in the modern and commercial use of term.
The position of the Chin Chief as a feudal baron was first stated by Mr.
Carey and the Chin Chief accepted the overlordship of the British Governmant and
hold their positions and rights subject to the superior rights of the British Government
and also subject to such customary rights as the individual village held in their
own lands or which new villages would acquire by Chin Custom in taking up
areas or cultivation.
The applicants have no care at all and so their application is dismissed and
both parties have been informed.

Sd/- C.P. Grant .


Commisioner, Magwe Division

(b). Zolai tawh lekna

IN THE OFFICE OF THE COMMISSIONER, MAGWE DIVISION, MAGWE


23

The ………………. of March 1927


General Dept Proceedings.
No. 7 ( Chin ) 1927.

Present:-
C.F. Grant, Esquire, M.A.I.C.S.
Commissioner, Magwe Division.

Athute:-
1. Laaitui khua hausa Suang Khaw Kam leh Mualnuam khua hausa
Lian Mangte’
siauhhlua.
2. Hih thu tawh kisai Tedim vuandok pa’ hong thupuak na
3. Phalaam Mangpipa 20-01-1927 ni aa a hong thupuakna

THUKHENNA

Thulang nihtuakte maiah, gamlim en kawm in a sau mahmah a thusun tuak


uh ka zaknabangin ka ngaihsun phapha hi. A masa penpen in, a ciapteh huai thuin,
tu aa a ki tuhna uh Tedim uksung Manipur gun nitum nalam, Gungal a kici tuhun
lai in khua 52- a omna kuam teng tawh kisai ukpi Hau Cin Khup thu a kibawl na
aa a makaipi Suang Khua Kam in thu aki sit madeuh 2 nd February 1927 ni in
Magwe ah gultuk in asi hi.
Thu bawlte in, tua leitang teng khempeuh amau aa hi acih theihna a
pauklap thute in gina hetlo aa, lamdang sakhuai mahmah hi. Amau khua ah ukpi
sem in tangseu siah ngah ngei ungh acih ciangbek simloh uh bangmah pauklap kho
akip dang anei kei uh hi.
Tua thubawl te in Hau Cin Khup tanau te hi a, aman tua tangseu siahte in a
valkhong a apiak hiaa, amaan maanlo cilo a lakkik nop hunhun a lakkik theih na
ukpipa in agen thu in thusuak zaw hi. A langnih tuak un, Mangkangte hong ukma aa
thu ci aa a suutsuut thute in hih thu sungah helhuai vetlo hi. Tunai mahmah hih thu
apian ma a thu Hau Cin Khup gen thute in, ahih leh a hihloh hong musak theizaw hi.
Hau Cin Khup pen Mangkang kumpite tungah lutkhin aa, Mangkangte ukna
asan khit ciangin, amah pen ukpi za pia in ciamteh uh a, aman ukpi asep zawh kum
36 bang pha khin ahih man in, tua leitang pen ama neihsa hizaw ding hi tua hi kei
leh ama in thukhat peuh piang khinzo ding hi.
Ukpipa pen gam leh leitang anei mi thupi khat hi aa, Mangkangte to in neiin,
a gammite a uk mah bangin, ama’ gam sung teng aa gammite in, ama thu aman ding
uh hi cih thu, Mangpi Carey in zong kei tungah hong genzo hi. Lo khawhna ding aa
na deih uh leitangte no ngeina bangin na ki ngenta un.
Thu phuang tegel deihna pen thu suaklo ahih man in, na siauhhlua uh ki phiat
aa, tuabang bangin na lang nih tuak un kong zasak khin hi.

Sd/- C.P. Grant.


Magwe Menzipa

(c ). Lai-atpa’ telgeh khingkhai


(aa). A lipkhap huai, Mangkangte
Nidangin Mangkangmi peuhpeuhte i thupiit ngaihsut
24

luat manin, mangkang taktak a hih kei hangin, aci ngo anaak
sau leh kuuipian thuahpeuh leh i pi ngaihsut aa, i zahtak bawl
pah hi. Tua in ah eimau pumpi in tuak aa i theihna tawh hilo
mi gen sawn peuh i zaak bek ahi hi. A taktakin ei ngaihsut
bang ana hi kei hi. Eimau pumpi aa ihtuah ihtheih tak ciangin,
eimau sangin a lungsim uh ana ginalo, sia mahmah in zuau
phuak thei aa akawi mahmah ana hih gige lamtak ihtel pan hi
Tu laitak Kawl kumpi te muhna in maanka sa mahmah hi.
(bb). A uphuailo, ‘‘ The Chin Gazetteer ’’
Tua ahih manh in Carey leh Tuck te in, “ The Chin
Gazetteer,” ci aa laibu abawl uh zong, thumaanlo zuauthu tam
pitak aki helbek thaamloh, ka muhkhak ka theih khakloh zuau
thu tampitak mah omlai ding ahih manhin, ka thupi ngaihsut
nawn kei aa zong ka thusim nawnkei hi.
Bang hanghiam cihleh, kei muhna pakte in, Pau Suang
Suang in B S Carey leh E O Fowler te tawh, sialmei tawh ki
Vaataa, thu ana ciamnate, ama khangaa kipan ata atuute’
khang dongin kiplet cinten in aluang uh khaamin, a panpih
uh hangin, Carey leh Fowler in a panpih loh bek thamloh uh,
zuauthu leh thukawi tawh aleh bawlna uh ,” The Chin
Gazetteer,” sungah ki muthei hi.
Pau Suangin Mangkangto ihcih te tawh aki ciamna uh,
ata atu te nana vaitha in aluang uh khaamin akhang akhang
in ana panpih uh banglo in, Carey leh Fowler te in akhut nuai
mite na na vaikhak lo ahiam, ahih keileh zuauthu bulomtang
peuh nana vaitha ahiam, amau nua a to a hong sem Tedim
vuandokpa thumaan loh na leh athu kawina, a lungsim ginat
loh nate anuai abangin ki muthei hi.
(cc ). Menzipa thukhenna telgeh in khingkhai dih niing.
1. “…Thulang nihtuakte maiah, ci napi anuai ah,
…. Hau Cin Khup thu a ki bawlna aa a makaipi
Suang Khua Kam in thu a ki sit madeuh in … gultuk
in a si hi..,” ci leuleu hi. Hi thu thukhenna ah thukhen
pa in, zuau vive tawh kipan ahih manin, a thukhenna
ah amah leh amah ki tukalh pah malam hi.
2. “…tua leitang teng khempeuh amau aa hi acih
theihna…,” Himah hi. Hih leitang teng in amau
aa mah ahihi. Tua leitangin a Pu Pau Suangin, Phalaam
ukpi pa’ tung pan aa a leisa hi aa, siah leh bumh a nek
nasa mah ahi hi. Tuabang ahih lamtak zong, B S Carey
leh E O Fowler te’n zong, a theihbek uh hilo, amaumah
mah in Hausa Laipi a piakna leitang ahi hi. A am lei
tang ahih lamtak a thei a tetti in, B S Carey leh E O
Fowler ahi uh hi.
3. Tuabang nangawn aa, “ a pauklap thute in gina
hetlo aa, lamdang sakhuai…,” acih lailai in, thu
khen pan in thumaanlo ahih lamtak kilang hi.
4. “… Amau khua ah ukpi sem in tangseusiah ngah
ngei ungh acih ciangbek simloh uh bangmah
pauklap kho akip dang anei kei uh hi…,” Hihin zong
25

ahi mah, a maanmah ahi aa, a ki jnial thei ding leh aki
nialzo ding thu zong ahi kei hi. Tuateng mah paulam aa
thu a nei uh ahi hi.
5. “… aman tua tangseu siahte in a valkhong apiak
hiaa, amaan maanlo cilo a lakkik nop hunhun a
lakkik theih na ukpipa in agen thu in thusuak zaw
hi.,”
Hihbang aa a genna in, thukhenpa thukawi na hong ki
lang mahmah hi. Hau Cin Khup in tuabangaa a hihtheih
na dingaa, Mangkangte in thu a piakna in maanlo hici aa
lungkimlo aa thu a kinei ahi hi. Tuabang aa lumlet suk,
lumletto aa a genna in, a buai sak theihtehihna ding aa a
kawi genna ahi hi.
6. “ A langnih tuak un, Mangkangte hong ukma aa
thu ci aa a suutsuut thute in hihthu sungah hel
huai vetlo hi.” Mangkangte hong ukma aa, thute mah
paulam aa, thu a kibawl kimlai, banghangin hihthu sung
ah helhuailo lo ding ahi hiam? Kawilua hi, Thukhenpa.
.7. “ …Mangpi Carey in zong kei tungah hong genzo
hi….,” Thukhenpa cihbangin, hihthu in amaan
takpi ahih leh, tua Carey in, mangpi zuauphuak, mangpi
lungsim hoihlo, mangpi lunsim kawi, mangpi lungsim sia
ahi ding hi. Bang hanghiam cih leh, a tungaa hong ki gen
sa thubangin, Pu Pau Suang Laaitui khua Hausa apia pa
in Carey mah ahi hi.
Tua hilo aa, thukhen pa zuauphuak ahih leh, thukhen
zuaphuak, thukhen lungsim kawi, thukhen lungsim gina
lo ahi hi.
(dd). Thukhuphna
Hih thu piang tawh kisai in, tuhun khangte in, thumaan
thutak kan tello in, a upmawh na bangun, deihkaih in
agen thei uh hi. Hihbang thu apianna ahangin, bangmah
dang hang hilo, Mangkangte lungsim ginaatlohna man
ahi hi.

(f ). Kham Khen Pau leh Pau Cin Zamte’ khang.( 1930-44)


1. Laaitui’ gam leh Muizawl’ gam
Pau Suangin Laaitui’ gam Phalaam ukpi Conbik tung panin a lei ahih
mahbangin Am Thangin zong Muizawl’ gam Phamlaam ukpi Conbik
tung mah pan a lei ahi hi Tuabang aa a lei ciat uh ahih hangin, a gamgi
uh tawh kisai in thusia, thu nawngkaai om thei tawn tung hihtuak hi.
Tuabang ahih manin, Phalaam ukpi Conbik tung ah a ki khiat zel uh
ciangin, Conbik in zong, tua gamgi tawh kisai thunawngkaai akhen, a
siangsak ding leh a vaan dingin a upapa Tei Hen apai sak hi.
Tei Hen in Pau Suang’ innkaa tuangdung panin en in, Laaitui’ gam
leh Muizawl gam gamgi ciamteh ding in ahih laitakin, Pau Suang huai
ham hetlo ahihna, Laaitui’ gam neuluasa in hawmthawh sak ahih manin
Pau Suang kiangah, ‘Pau Suang aw, Zo lo neikei lua teh, Zolui ciang
ciang huamin la in,’ acih leh Pau Suangin, ‘ Phamawh kei, hihtak pan
in ka muh na ciaangciang na ngawn a hawmthawh aa ka om uhleh,
26

pha,’ ci’n a dawngkik lel hi. Am Thangin ahih leh, huaiham ahih manin,
Daakgum, Sialling mual, Peengpee mual, Kumhei mual dungdung, Gang-
telui leh Meitei gun ki tuahna, a sutsukna ciangciang huamin a lanuam hi.

2. Nuamkhua gam leh Tuitawng gamte thu..


(a). Hau Cin Khup’ khutsung a tunna .
Hunkhat lai in, Nuamkhua gam leh Tuitawng gamte Muizawl
khua saatpa Am Thang’ aa mah ahi hi. Ahi zongin. Am Thang a sih
zawh ciangin, a tapa upa bel Pau Khen leh anau, a innluah dingpa,
Gin Hang innluah vai ki tuh in thu ki nei uh aa, a ki naksiat mahmah
uh hi. Tuabang thu haksa, thubuai a neih uh ciang in, Gin Hang in, uk
pipa Hau Cin Khup in panpih aa, a thu a zawhsak na dingin, huhna a
ngetna in, Nuamkhua leh Tuitawng gam apiak ahi hi.Tua ahih man in,
a nungciang in, Nuamkhua gam leh Tuitawng gam in Hau Cin Khup’
gam a suak hi.

(b). Nuamkhua gam, Laaituite khutsung, a tunna


(i ). Laaituite tanhsak
Hau Cin Khup in Nuamkhua gam Laaituite deihna ciang
ciang, Vutbuak mual Gangte lui sut na ciang dong, sial sagih
tawh a tatna ding agen hangin Laaituite in Muizawlte a hehluat
ding uh ngaihsutna tawhin, a tanh nuamkei uh hi. Ahi zong in,
Nuamkhua gam khenhkhat sial nga tawh a tanh uh hi. Tuabang
aa a tatna ah,
1. Khup Lamte aa sialkhat,
2. Pum Vunghte aa sialkhat,
3. Vial Za Khamte aa sialkhat leh
a ki samlai, sial nih taangin, Pi Ngul Khua Lian’ moke’n
zam khaap sawm khat tawh atat na dingin akaal hi
(ii ). Nuamkhua gam, thubuai
Am Thangin Kaaptel panin Muizawl sat dingin a lalna ah,
Nuamkhuaah kinga uh hi.Tuabang in a khawl laitak un, Am
Thamg’ zi Zaang Ciin(Pau Khen’nu) si in, Nuamkhua’ khuanawl
uh ah mual khat abawl uh hi Tua mualin 1950-kum pawl ciang
dong om laiin, tuciang dong tua mun, Pau Khen’ nu’ mual mah
kici lai hi.
(iii ). Muizawlte in, Laaituite thu bawl.
Tuabang aa a te’n ngeina paulamin, Muizawlte in, Nuam-
khua amau gam ahihna, Laaituite thu abawl hi. Tuabek thamloh,
Nuamkhua aa a te’n laitak uh aa, Am Thang’ la khat zong a
siiksan lai uh hi. Tua la in,
(a). Saupha kuambang ka laihna aw,
khawhlo ka limbuuk aw ee.
(b). Thangnen dolcial ka laihna aw,
kangpum ka cial tawi aw e.
(iv). Mualnuam Buzuung ah, thu ki sit
Atung aa taangthu siiksanin Muizawlte in, Nuamkhua ah
api uh mual om ahih na paulam in Nuamkhua dong amau gam
ahihna Laaituite thu abawl uh hi. 1933- kum pawl dingin, tualai
aa Tedim Vuandokpa tua thu, Mualnuam Buzungah khen
27

dingin apai hi.


Amasa belin thuphuang Muizawl hausapa a thubawl nop
na thu adot leh, Dakvum mual, Sialling mual, Peengpee mual,
Musiil mual dungdung gunpi sutna ciangciang dong Muizawl
gam hi ci’n thu asung hi.
Tuaciangin, tua thusunh na tawh kisai in thulangpa Laaitui
Hausapa, Kham Khen Pau adawng dingin, asawl hi.
Kham Khen Pauin, Innbuuk vokpi zuncia aphakna panin,
Daakvum mual, Sialling mual dung paisuk, Phillui a sutsuk na
ciangciang dong Laaitui’ gam ahihna agen hi.
Vuandokpa in zong thulang tuak thusunh a zakzawh ciang
in, Buzung phaitam kong pan zuntha ding kineih in, a pusuak
zawhciangin, Uilei zaang dong paito in, tualai aa lokuan vaiciah
te kiangah Sialling mualin koi mual a hihna adong hi.Ahi zong
in, zongin tuaatung taangin Vuandokpa thukhenna in bangciang
cih a ki zakik nawnkei hi.
( v ). Tuibel Lei Buzuungah, thu kisit leuleu
Tuanung khatvei mah, tuathu asit dingin Tedim Vuandok
pa , Tuibeellei Buzuung ah apai hi. Vuandokpa in thuphuang,
Muizawl hausapa thu a sit masak ciangin, Nuamkhua-ah apii uh
uh mual om ahih manin tuaciang ciang Muizawl’ gam hi, cihthu
a suungh hi.
Tuabang in thu phuang pa a sit zawh ciangin, thulangpa,
tualaitak aa Laaitui hausa, Pau Cin Zam asit ciangin, a tungaa
b.(i ). Sungaa bangin, Nuamkhua gam, Laaituite khutsung atun
na dan leh ;
‘ Muizawlte’ pauklap bang danin, i pu i pite mual ciangciang
eigam ki cithei ding ahih leh, Dimpi gam aa ka Zilkhuk uh
leh ka Khuaikeente ciangbaanah, Dimpi khuamual aa ka pu
ka pite uh mual ciangdong, Laaitui’ gam a ki cihtheipah ding
hiam,’ cih thu sunghin adawnkik leh, Vuandokpa in athu pian
zia dan, a telpah hi.
( vi ). Thukhenna bang tawhin.
Tuaciangin, Tedim Vuandokpa thukhenna tawh ki
zui-in, Muizawl khuanawl a Mualsuang tungah Muizawl
gamgi huam aki gelhna laimal, laigual 4 te Hau Cin Khup
Khup in, phiattmai sakin, tuni dong tua a ki phiatbaang’
mualsuang a omlai hi.
(c ). Tuitawng gam Pi Ngul Khua Lian’ khutsung a tunna.
Tualai in, tua Tuitawng gam, Laaituite,
1. Suang Neng ( Ngul Siam Kham’ pu )
2. Go Zel ( Zel Khua Vungh’ pu)
3. Kim Vungh(Niang Nok’ pasal- innmang)
4. Giak Song( Gin Do Pau’ pu) leh,
5. Tawng Nang (Thawng Khan Go’ papi) te in a thawh laitak uh
ahi hi. Hau Cin Khup in, tua laitak aa a kho mi ngateng kiang ah atat
nop uh leh tanh thei ahih na uh agen hangin, tua mi ngate in, Tuitawng
gamin simsuah lua in ni sa salua uh ahih manin a tanh nuamkei uh hi.
Tua zawhciangin, Hau Cin Khup in tua Tuitawng gam Laaituite
in, innlusi in maatkhat dong(khon)in atat na ding un thu apia hi. Ahi
28

zong in Laaitui upate in innkhat maatkhat dong zolo uh ahih manin a


tanh zokei uh hi.
Hau Cin Khup tungah Nuamkhua gam tat na dingin, Pi Ngul Khua
Lian’ moken zam khaapsawm a kipiak ciang in, Pi Ngul Khua Lian
khasia in a kapkap hi. Tuabang aa a kap kap lamtak atheih ciangin,
Hau Cin Khup zong a lungnuam theilo a hihmanin, a upate kiang ah,
‘ Ka ni khasia in kakap ahih leh tua zam sawng(taang) dingin Tui-
tawng gam na napia un,’ ci’n a upate a vaikhak hi. Tuabang in Hau
Cin Khup’ upate in Pi Ngul Khua Lian Tuitawng gam pia a hihman
in,Tuitawng gam in Pi Ngul Khua Lian aa kipan ama’ suan leh khakte
aa’ ahi pah hi.

(g). Kham Khen Pau leh Thawng Khua Khamte pata.( Japan gallai).
Pau Cin Zamin 1934-kum pan 1944 dong hausa asep laitak Japante in
Khamtung gamteng a hong lak ciangin, a hauhsak za a upa Kham Khen
Pau a awnpah hi.
Japante hong thahat ciangin, Mangkangte in Imphal dong a nungkik uh
hi. Laaitui khua, Japante khut sung a tunciangin, Kham Khen Pau hausa
dingin kawih uh hi. Tua bekthamloh, Gungal kual Talek khua dong ukpiza
pia in, Thawng Khua Kham Vuandok dingin kawih hi.
Mangkang kumpite in Japante hong lehnawhkik ciangin, Japante in
dozolo ahih manin damdam in a lehtaikik uhaa, Mangkangte in Khamtung
gam aa kipan, Kawlgam aban aban in hong lakik leuleu uh hi.
1944- may kha pawlin, Mangkang Col. khatin, Kala, Golkha galkap
pawlkhatte in, Tlangsaamaa Kham Langh lampii in neiin, Laaitui khua a
hong pai uh hi. Mualphei, Ngul Khaite lolui a tunciangin, khuapih lokuante
kiangah, khuaah Japante a omleh a omloh adong hi. Omlo acih ciangin,
khuaah alut dingin hong pai uh hi.
Hausapa Kham Khen Pau in, Mangkangte a pailamtak a theih ciangin,
Tedim aa Japan mangpa kiangah, ako dingin, El Za Nang tawh apai leh,
Japan mangpa in, bang dingaa amah akoh sangin na do zawlo ahihiam ci’n
beng gawp ngiingeii hihtuak hi.
Mangkangte in zong, Kham Khen Pau Tedim panin a tunkik ciangin,
Thawng Khua Kham tawh aman hi. Laaitui innpi 19-06-1944 niin halin,
Kham Khen Paute pata Champhai lamah a ciahpih hi. Tua laitak panin,
Tlangsaam aa Laaitui’ tate(peemte) ahi
1. Pu Kham Langh
2. « Hen Gin
3. « Kham Dal leh
4. « Khual Gote in a aamah anakhan na uh tawh a suakta kik ahi hi.

References :- Hih Laaituikhua taangthu in,


1. Pu Suang Khua Kam’ thu ciaptehna pan 28- 06 -1927; 11-07-1926 ;
11- 07 - 1926 ; 11- 08 - 1926 ; 25-12 1926 ; 30- 12 - 1926.
2. « Pau Cin Zam’ thu ciaptehna pan. 15- 03 - 1937 .
3. « Pau Cin Zam’ hon genngei taangthute.
4. Acts and Achievements of Howchinkhup, KSM ; Chief of the
Kamhow Clan, Chin Hills, Tiddim(1927)
4. Pa Vungh Za Thang’ hon genngei taangthute.
5. « Thawng Khan Thang’ hon genngei taangthute.
29

6. « Kam Khan Thang’ hon genngei taangthute


7. « Lian Khan Thang’ hongen thute
7. « Thang Khan Khup’ hon genngei taangthute.

You might also like