Uticaj voda iz rudnika uranijuma Istočne Srbije na životnu sredinu

Sažetak

Područje Istočne Srbije se karakteriše velikim brojem prirodnih pojava i četri velika depozita
ruda sa uranijumskom mineralizacijom. Stara plnina predstavlja značajno metalogenetsko područje
velike sa velikom raznolikošću minerala formiranih paragenezom endogenog ili atmosfersko-površinskog
porekla. Poseban interes zaslužuju depoziti hercinske orogeneze, kao što su depoziti uranijuma, srebra,
zlata i bizmuta. Eksploatacija i obrade rude uranijuma je započeta kasnih pedesetih godina XX veka i
trajala je sve do 1966. godine, kada su rudnici konzervirani. Dva rudnika, Mezdreja i Gabrovnica se
nalaze u području koje je predmet studije, zajedno sa velikim brojem istraživačkih galerija na
lokalitetima Srneći Do i Aldina reka. Oticanje voda iz pomenutih objekata u lokalne potoke je
nekontrolisano. Registrovana koncentracija uranijuma u rudničkim vodama je i do 2700 µg/dm3
(maksimalno dozvoljena koncentracija uranijuma u vodi za piće u Srbiji je 50 µg/dm3). Tokom
devedesetih godina XX veka (u nekoliko navrata, 1992. i 1997. godine) i tokom 2008. godine istraživane i
merene su koncentracije prirodnih radioaktivnih elemenata kao što su uranijum , torijum, radijum i
radon u vodi, rečnim nanosima i odlagalištima jalovine. Glavni cilj istraživanja je bio da se determiniše
nivo ugroženosti voda i zemljišta u ovom području. Tokom istraživanja je korišćeno nekoliko različitih
metoda, kao što su radiometrijska i emanaciona merenja, hidrogeohemijske metode, itd. Analize
geoloških, hidrogeoloških i hidrogeohemijskih crta područja od interesa, kao i najosetljivijih oblika
prirodne sredine i tipova, stepena i uzroka zagađenja su prikazani u ovom radu. Objašnjeni su i osnovni
procesi mobilnosti, transporta i taloženja uranijuma u vodi i zemljištu.

Uvod

Postoji nekoliko uranijumskih depozita u Srbiji. Pojava uranijumske mineralizacije je prisutna na

nekoliko lokaliteta u Centralnoj i Istočnoj Srbiji. Istraživanje tih lokaliteta je vršeno počev od sredine
prošlog veka sa nekoliko prekida. Uranijumska ruda je ekspolatisana jedino na Staroj planini u Istočnoj
Srbiji, u blizini sa bugarskom granicom.
Prva istraživanja uranijuma u istočnoj Srbiji su započela 1949. godine. Prva istražena lokacija bila
je Aldina Reka, dok je 1951. pojava uranijumske rude otkrivena u Mezdreji. U periodu od 1951. do 1956.
godine intenzivna istraživanja su počela tamo gde su već bila sprovedena geološka i geofizička
istraživanja, kao i delimično istraživanje granitnih kompleksa Stare Planine. Godine 1957. je otkriveno
ležište uranijumske rude u Gabrovnici, ako i na nekoliko drugih lokacija, koje će kasnije služiti kao
orjentir za dalja istraživanja, koja su ponovo pokrenuta u izvesnoj meri 1960. godine. Tokom 1962
godine je formirana strukturna geološka mapa uranijumskih depozita u razmeri 1:10000. Granitni
kompleks Janja predstavlja deo područja od interesa na kome su vršena najsveobuhvatnija istraživanja
(kontinuirano od 1949. do 1966. godine). Tokom tog perioda su otkrivena tri depozita (Mezdreja,
Gabrovnica i Srneći Do), kao i nekoliko drugih pojava. Prema tome, teritorija koja okružuje naselje Kalna
na Staroj Planini predstavlja lokalitet koji se karakteriše povišenim sadržajem radioaktivnih elemenata.
Povećana radioaktivnost je uslovljena postojanjem rudnika u kojima je eksploatisana uranijumska ruda.
Poslednja istraživanja koncentracije uranijuma u vodama oko napuštenih rudnika su obavljena u
cilju determinacije postojećeg stanja životne sredine na ovoj teritoriji. Dobijeni rezultati su komparirani
sa onim rezultatima koji su dobijeni u prethodnim istraživanjima koja su sprovođena sistematski do
1996. godine.
Metodologija koja je primenjena u istraživanju

Najdetaljnija istraživanja su obuhvatala ispitivanja koncentracije

cije uranijuma na lokalitetima
Mezdreja i Gabrovnica, koji predstavljaju dva najznačajnija depozita (slika 1.).
1.) U okviru ovih depozita za
istraživanjasu odabrana ona mesta za koja se pretpostavljalo da će na njima biti najviši stepen zagađenja
prirodne sredine.

Slika 1: Geologija područja od interesa.

Nakon zatvaranja rudnika, količine prirodnih radioaktivnih supstanci su rasle tokom vremena.
Primenjen je čitav niz različitih metodoloških procedura u svrhu određivanja nivoa konataminacije u
području napuštenih rudnika. Do 1997. Godine su u području od od interesa izvršena geoekološka,
geoekološka
radiometrijska, geohemijska i hidrohemijska istraživanja.
Na temelju podataka kojima se raspolagalo pošlo se od pretpostavke da je najviši nivo
kontaminacije u samom om području oko rudnika, a da se nivo kontaminacije rapidno smanjuje sa
povećanjem
jem rastojanja od samog rudnika. To je i bio razlog tome da se mesta uzorkovanja koncentrišu u
unutrašnjost i neposrednu okolinu napuštenih rudnika Mezdreja i Gabrovnica, kao i nekoliko lokacija
nizvodno.

Opšte geološko-hidrološke
hidrološke karakteristike područja od interesa

Stara Planina ili Balkan pripada sistemu Balkanskih planina koje se prostiru od Crnog mora na
istoku do Vrške Čuke na zapadu. Dužina ovog planinskog sistema iznosi oko 530km. Ova planina
predstavlja deo većeg planinskog venca – Karpatsko-Balkanskog
Balkanskog planinskog lanca (u Srbiji se prostire
samo njegov manji, zapadni deo). Na Staroj planini
pl nini postoji četri mineralna depozita uranijuma. Povećana
koncentracija uranijuma je otkrivena
tkrivena uglavnom na zapadnim padinama Stare Planine. Nadmorske
Nadmo visine
koje su obuhvaćene studijom se nalaze u širokom rasponu, od 200 m do 2169 m. Područje se karakteriše
umerenokontinentalnom klimom sa srednjom godišnjom visinom vodenog taloga od preko 1 1000 mm u
planinskom području, dok u ravničarskim delovima nivo padavina iznosi oko 600 mm. Najveće naseljeno
mesto u području od interesa je Kalna. Najznačajniji uranijumski depozit je Janja koji je prostorno
ograničen na granitni masiv koji nosi isto ime na zapadnim padinama središnjeg dela Stare Planine. U
okiviru mineralnog depozita Janja postoje dva rudnika, Mezdreja i Gabrovnica.
 Rudnik Mezdreja se nalazi na desnoj obali Debreštičke reke. Unutar rudnika Mezdreja je
postojalo manje postrojenje za obradu rude sa kapacitetom od 60 t/dan. Danas, 60 godina kasnije,
postoje samo urušene rudarske konstrukcije i dva obrušena okna na datom lokalitetu sa prohodnošću 7
do 8 m od ulaza u okno. Postoji i tri odlagališta jalovine, tj. haldišta ispred rudnika. Na temelju
radiometrijskih premeravanja vršenih 1997. godine ustanovljena je povećana koncentracija radona i
radijuma u odnosu na uranijum i torijum. Gabrovnica je smeštena severno od Mezdreje, na levoj obali
Gabrovničke reke, na 1,5 km od njenog ušća u Timok. Rudnik Gabrovnica je raspolagao postrojenjem
koje je moglo da preradi oko 200 t rude na dan. Kompletna ruda sa ovog područja je ekspolatisana. Na
temelju geološke strukture i različitih teorija pretpostavlja se da rudna tela unutar ovog područja nisu
proizvod oblikovanja granita na terenu, već proizvod različitih akcija rasednih zona u nekoliko navrata,
pri čemu su se spojevi među njima ispunjavali aplitnim, pergmatitnim i kvarcnim žicama. Spojevi na
kojima je došlo do depozicije uranijuma su grupisani unutar dva sistema. Prvi sistem je pravca istok-
zapad i vertikalne je inklinacije, dok je pružanje drugog pravca severozapad-jugoistok sa, takođe,
vertikalnom inklinacijom. Debljina žica je oko 0,5 m, dok dužina žica dostiže i 1 km. Koncentracija
uranijuma je uslovljena strukturama koje su smeštene u neposrednoj blizini kontakta granitnih stena i
stena u kojima nema žica. Kao rezzltat takve složene aktivnosti formirana je ruda uranijuma.
U području koje je bilo obuhvaćeno studijom preovladavaju tipovi fisura (procepa) vodonosnog
sloja. Rezerve podzemnih voda unutar ovog vodonosnog sloja do sada nisu procenjene. Maksimalni
prinos ove vrste vodonosniih slojeva je do 1 dm3/s. Na osnovu koncentracije elemenata u rudničkim
vodama dobijenim analizama sprovedenim od 1992. do 1997. godine povećane su koncentracije
stroncijuma i gvožđa.

Rezultati istraživanja 2008. godine

Tokom 2008. godine sprovedena su istraživanja koncentracije uranijuma u vodama koje imaju
vezu sa napuštenim rudnicima Mezdreja i Gabrovnica. Na osnovu rezultata prethodnih istraživanja može
se reći da se koncentracija uranijuma u ovim vodama od 1992. do 2008. godine povećala. U ovom
periodu, dugom 16 godina koncentracija uranijuma u Mezdreji je povećana 30 puta, a u Gabrovnici je
povećana 8 puta, dok je maksimalno dozvoljena koncentracija uranijuma u vodi za piće 50 µg/dm3.
(tabela 1, slika 2.)

Tabela 1: Koncentracije uranijuma u istraživanom području (reztultati dobijenu i istraživanjim 1992. i

1997. Godine, literaturni izvori 3. i 4.).
 Slika 2: Koncentracije uranijuma u istraživanom području.

Zaključak

Cilj istraživanja sprovedenog 2008. godine je bio da se ustanovi koliko se promenila

koncentracija uranijuma u rudničkim vodama u proteklih 10 godina. Na temelju rezultata ispitivanja na
području Mezdreje i Gabrovnice 1997. Godine može se reći nivo kontaminacije u okolini rudničkih
postrojenja značajno povećan u poslednjih 10 godina. Na bazi dobijenih rezultata može se zaključiti da
se koncentracija uranijuma u vodama u neposrednoj okolini rudnika povećala 6,5 puta na lokalitetu
Mezdreja i 4,4 puta na lokalitetu Gabrovnica.

Literatura

1. Gertik S, 1978: Metalogenetsko-geološke karakteristike ležišta urana kod Kalne, Zbornik radova
Rudarskometalurškog fakulteta i Instituta u Boru, str. 75-95, vol XX, Bor
2. Dragišić V, Jevremović D, 1990: Zagađivanje površinskih i podzemnih voda u procesu eksploatacije i
prerade čvrstih mineralnih sirovina, Zbornik radova XII kongresa geologa Jugoslavije, knj IV, 60-69, Ohrid
3. Kovačević J, 1992: Geoekološka istraživanja nivoa koncentracije prirodnih radioaktivnih elemenata u
okolini bivših rudnika urana kod Kalne, Fond stručne dokumentacije Geoinstituta, Beograd
4. Kovačević J, 1997: Geoekološka istraživanja nivoa koncentracije prirodnih radioaktivnih elemenata u
okolini bivših rudnika urana kod Kalne, Fond stručne dokumentacije Geoinstituta, Beograd
5. Marinković G, 2007: Hidrogeohemijske karakteristike ležišta urana Šumadije, Magistarska teza,
Rudarskogeološki fakultet, Beograd