Menagement Information

Systems
(M I S)
 Razvoj informatike tijesno je povezan s
primjenom teorije sistema i sistemskog
pristupa naučnog istraživanja.
Pojam sistem je izveden od grčke riječi
“ to systema” , a što označava “cjelinu
sastavljenu od dijelova”. Kada je u pitanju
tehnički, pa prema tome i proizvodni sistem
podrazumjeva se skup i relacija između njih
i njihovih karakteristika integrisanih u cilju
ostvarivanja određenog cilja.
 Postoje mnoge različite definicije
sistema,ali mi ćemo se bazirati na onu
koja kaže da je:
sistem je organizovana cjelina
koju čine njegovi elementi povezani
na određeni način, a njihovim
međusobnim djelovanjem, odnosno
interakcijom postižu se određeni
ciljevi funkcije sistema.
 ŠTA JE SISTEM ?
1. Sistem je skup međusobno poveza-
nih elemenata,
2. Elementi sistema osposobljeni su za
obavljanje različitih funkcija što je i
pretpostavka njihovog udruživanja u
cjelinu,
3. Sistem razmjenjuje materiju, energi-
ju i informacije sa svojim okruženjem,
 Procesi rada proizvodnih sistema
predstavljaju niz uzastopnih progresivnih
promjena stanja sistema u vremenu
izazvanih izvođenjem projektovanih
operacija rada koje obezbjeđuju
pretvaranje ulaznih ( resursa ) u izlazne
( proizvidi ) veličine na način koji je dat na
slici 1. a u skladu sa postavljenom
funkcijom kriterijuma .
sl.1
.
 Upravljački sistemi imaju za osnovu podloge
određene ciljevima i projektom sistema u smislu:

•Postavljene funkcije cilja na bazi predviđanja

potreba i potencijala predmetnog sistema,
•Postupaka promjene stanja na relaciji ulaz/izlaz
sistema,
•Saznanja o kontrolisanim i predviđanja dejstva
nekontrolisanih promjena,
•Ponašanja parametara postojećih sistema u
prošlosti odnosno predviđanja za sisteme u razvoju,
•Poznavanje karakteristika projektovanog
upravljačkog sistema
(ručni,mehanizovani,automatizovani ).
 Izučavajući procese upravljanja u sistemu
bilo koje vrste , kibernetika je uočila dvije
komponente bitne za njihovo upravljanje, a to
su :
•Informacija i
•Povratna sprega
Kvalitet upravljanja je u direktnoj zavisnosti
od kvaliteta informacija. Zato se kod
proučavanja upravljanja posebna pažnja
posvećuje proučavanju informacije, jer se
pokazalo da bez pouzdane informacije nema
kvalitetnog upravljanja.
 Drugi bitan elemenat kod upravljanja je
povratna sprega. Da ta sprega ne postoji ne bi
se ni moglo govoriti o upravljanju. Povratna
sprega je zapravo veza između izlaza i ulaza
sistema. Pri tome se polazi od činjenice da
izlazna informacija govori o kvalitetu
upravljanja, odnosno saglasnosti izlaza sa
postavljenom funkcijom cilja. Ukoliko ne postoji
saglasnost, tada upravljački sistem ( sistem
koji vrši upravljanje ) vrši regulaciju
upravljačkih aktivnosti. Regulacija se vrši na
osnovu povratne sprege, odnosno povratne
informacije.
Sl.2.
 Moguće je poistaviti opšti model mehanizma
upravljanja :
•Postavljanja funkcije kriterijuma – Fk u obliku
niza, kvalitativnih i kvantitativnih, parametara koji
odre-đuju izlazne veličine sistema Yj,
•Upravljani sistem S pod dejstvom poremećaja –
ZK izazvanih ulaganjem određene količine energije
pri neizmjenjenom stanju ulaza u postupcima
funkcionisanja sistema mijenja nivo izlaznih veličina.
Ovo odgovara zakonu o održanju energije. U
rezultatu se javljaju odstupanja od projektovanih
stanja. Pokazatelji promjena su podaci –p, čijim
uređenjem - obradom OP, se dobijaju informacije - Ii
relevantne za ocjenu stanja,
• Izlazna informacija - Ii o stanju sistema ulazi u čvor
odlučivanja – OD u koji takođe ulazi i informacija -Iu
o projektovanom stanju sistema.Upoređenjem ulazne i
izlazne informacije dobijaju se podloge za ocjenu
stanja i veličine odstupanja od projektovanih izlaza,
odnosno podloge za projektovanje postupka za
podešavanje rada sistema,
• Projektovanja postupka podešavanja –dejstva Dp u
smislu pripreme p koji imaju za cilj promjenu stanja
( promjenu predznaka u povratnoj sprezi ) odnosno
suprotstavljanje dejstvu poremećaja Zk i držanje
procesa rada sistema S u granicama dozvoljenih
odstupanja .
Opšti model mehanizma upravljanja
Pošto proces rada radnih sistema čini niz
progresivnih promjena stanja izazvanih
projektovanim postupcima rada to se opisani
mehanizam upravljanja odnosi na svaki
presjek sistema u smislu:
• Određivanja parametara funkcije kriterijuma
za dati presjek – postupci rada,
• Projektovanja postupaka za promjenu stanja
u posmatranom presjeku i izvođenja
postupaka,
• Mjerenja kvaliteta promjene stanja ( izdva-
janja podataka ),
• Prenošenja izdvojenih podataka u si-
stem za obradu podataka i njihova obrada
u cilju dobijanja relevantnih informacija,
• Upoređivanje ulaznih i izlaznih info-
rmacija i utvrđivanje razlike : Ir = Iu-Ii ,
kao podlogu za projektovanje postupaka
podešavanja sistema ,
• Projektovanja usmjerenih, racionalnih
postupaka podešavanja u cilju održanja
ili vraćanja sistema u granice dozvoljenih
odstupanja.
Šta je teorija informacija?

Teorija informacija je u osnovi

matematička disciplina koja kristi
metode teorije vjerovatnoće,
matematičke statistike, teoriju
grupa, teoriju igara i druge oblasti
matematike.
 Norbert Viner informacijom naziva
sadržaj onoga što razmjenjujemo sa
spoljnjim svijetom dok mu se
prilagođavamo i dok utičemo na njega
svojim prilagođavanjem.
Informatika je nauka o racionalnoj
obradi informacija, prvenstveno pomoću
automatskih mašina, kao nosiocu znanja i
komunikacije u oblasti nauke,tehnike,
ekonomije i drugih područja djelatnosti.
 ŠTA JE INFORMACIONI SISTEM ?

Posmatrano sa informatičkog
aspekta informacioni sistemi su skup
metoda, postupaka i resursa
dizajniranih tako da pomažu dolaženje
do cilja.
 Djelatnost svakog
informacionog sistema može se
dekomponovati na sljedeće
aktivnosti:
1. prikupljanje podataka,
2. obrada podataka,
3. memorisanje podataka i
informacija,
4. distribucija podataka i
informacija korisnicima.
1. RAZVOJ INRORMACIONIH
SISTEMA

Informacioni sistemi su u svojoj

kratkoj istoriji prošli kroz nekoliko faza
razvoja, koje danas uglavnom možemo
sintetizovati na sljedeći način:
1. elektronska obrada podataka – EOP
2.upravljački informacioni sistemi – UIS
3.sistemi za podršku odlučivanja – SPO
4.ekspertni sistemi - ES
 Sa aspekta problema upravlja-
nja, namjena ovih informacionih
sistema se svodi na:
1. analizu poslovanja,
2. donošenje operativnih
odluka,
3. donošenje taktičkih odluka i
4. donošenje strateških odluka.
 1.1. ELEKTRONSKA OBRADA
PODATAKA
Elektronska obrada podataka
je najkompleksnija obrada. Njena
osnovna karakteristika je
samostalno izvršavanje svih
operacija prema unaprijed
zadanom programu koji se
sastoji od niza naredbi odnosno
instrukcija na elektronskom
 Elektronska obrada podataka pre-
dstavlja pionirsku fazu u korišćenju raču-
nara za poslovne namjene. Nastala je pe-
desetih godina prošloga vijeka i ponegdje
još uvijek egzistira.Elektronska obrada
podataka odlikuje se jednostavnom obra-
dom podataka ili transakcija i relativno
primitivnim izvještajima. Postiže se zavi-
dna tačnost i brzina uz povećan kvalitet i
kvantitet informacija.
 Osnovna uloga EOP-a je automati-
zacija masovne ručne obrade podataka i
efikasno funkcionisanje organizacije uz
što niže troškove poslovanja. Sistem je
oblikovan na bazi opisa poslovnih tokova i
obrade podataka. Softverska rješenja su
opisna i zasnovana na klasičnim progra-
mskim jezicima (npr. COBL).
Tipične aplikacije koje se mogu
implementirati na kompjuteru su :
• knjženje poslovnih promjena u
glavnoj
knjizi,
• evidencija kupaca i dobavljača,
• praćenje zaliha materijala,sirovina i
gotovih proizvoda
• obrada plata i kadrovska evidencija.

Informacioni sistem na ovom nivou

ne smatra se pravim informacionim
sistemom.
 1.2. UPRAVLJAČKI INFORMACIONI
SISTEMI
Upravljački informacioni sistemi
( Menagement Information systems – MIS )
nastali su kao posljedica znatno povećanih
kompjuterskih resursa, posebno u domenu:
brzine kompjutera, kapacitativnosti glavne i
sekundarne memorije, boljih komunikacija,
većih performansi operativnih sistema i
razvoja specijalizovanih softverskih paketa
Novi kvalitet postiže se u:

1. načinu obuhvatanja podataka

(na mjestu nastanka),
2. procesu izvještavanja ( osim
štampanog uvida uvodi se i ekra-
nsko izvještavanje ),
3. uvođenje automatizacije određe-
nih rutinskih poslova, obično na
nižem nivou upravljanja.
 Upravljački informacioni sistemi se
odlikuju integracijama po funkciona-
lnim linijama, kao što su proizvodnja,
marketing, finansije, itd. Sve ove akti-
vnosti mogu se grupisati u tri katego-
rije:
1. određivanje alternativa,
2. priprema modela i obrada
alternativa i
3. procjena (komparacija) alternativa.
 Najvažniji funkcionalni podsistemi
MIS-a su:
1. Proizvodnja ( primjena:
planiranje i programiranje proizvodnje,
kontrola i analiza troškova),
2. Marketing ( primjena:
predviđanje, planiranje i analiziranje
prodaje i nabave, kontrola kvaliteta,
problemi zaliha ),
3. Finansije ( primjena: finansijske
analize, triškovi , investicije),
 4. Kadrovi ( primjena:
vođenje cjelokupne kadrovske
politike, ergonomija ),
5. Top menadžeri
( primjena: alokacija resursa,
strateško planiranje).
 1.2.1. UPRAVLJAČKI PODSISTEM
PROIZVODNJE

Proces proizvodnje po tehnološkom

karakteru, zahtjevima za visokom
produktivnošću i kvalitetom proizvoda
podrazumijeva kompjutersku podršku.
 Upravljački informacioni podsistem
proizvodnje kao izvor podataka za transfo-
rmaciju inputa u organizaciju koriste mate-
rijale, energiju, informacije, kadrove itd.
Najvažnije komponente ovog
podsistema su:
1. CAD sistemi,
2. CAM sistemi,
3. CIM sistemi i
4. TQC upravljanje totalnim kvalitetom
 CAD ( Computer Aided Desing )
sistemi se koriste za projektovanje i
pripremu proizvodnje. Danas se slobodno
može reći da ovi sistemi imaju odlučujuću
ulogu u razvoju novih proizvoda.
CAM (Computer Aided Manufacturing)
sistemi upravljaju proizvodnjom pomoću
kompjutera. Oni omogućavaju da se
pomoću kompjutera planira potreban
materijal, mašinski i ručni rad i rokovi
proizvodnje. Pored ovih aktivnosti prate se
utrošci materijala i obračunavaju
radni nalozi.
CIM ( Computer Integrated
Manufa-cturing ) sistemi
predstavljaju komponentu
upravljačkog podsistema
proizvodnje čija je osnovna uloga
povezivanje svih komponenti i
aspekata proizvodnog procesa
uključujući obradu narudžbi,
oblikovanje proizvoda i kontrolu
kvaliteta u harmoničnu i
funkcionalnu cjelinu.
TQC ( Total Quality Control)
Totalna kontrola kvaliteta uz
pomoć odgovarajućih
informacija olakšava otkrivanje i
lokalizovanje problema u
procesu proizvodnje i radnom
sistemu.
 1.2.2. UPRAVLJAČKI PODSISTEM
MARKETINGA
Upravljački podsistem marketinga stvara
informacije koje menadžeri koriste u procesu
donošenja odluka o razvoju i cijeni proizvoda,
kao i promotivnim aktivnostima, prognozi pro-
daje i distribuciji.
Osnovne interne izvorne podatke za ovaj
podsistem predstavljaju strateški plan organi-
zacije, gdje se specificiraju ciljevi vezani za
prodaju, izvještaji o prodaji odgovarajućih
proizvoda i usluga, podaci o kupcima itd.
 Značajni eksterni izvori podataka su:

• izvori podataka o konkurentskim orga-

nizacijama (novi proizvodi i usluge,cije-

ne proizvoda i usluga, podaci o kupci-

ma i korisnicima usluga itd.)
• izvori podataka o tržištu, gdje se reali-

zuju odgovarajući proizvodi i usluge.

 Upravljački informacioni podsistem
marketinga sadrži različite komponente,a
najznačajnije su :

• marketinška istraživanja,
• razvoj proizvoda,
• određivanje cijene proizvoda i usluga i
• promotivne aktivnosti.
 1.2.3. UPRAVLJAČKI PODSISTEM
FINANSIJA

Kvalitetan finansijski menadžment postiže

se preko kvalitetnog upravljačkog informaci-
onog podsistema finansija. To znači da ovaj
podsistem analizom prošlih i tekućih finansi-
jskih aktivnosti, kao i projektovanih budućih
finansijskih potreba generiše informacije koje
su neophodne finansijskom menadžmentu
organizacije za pravilno odlučivanje.
 Upravljački informacioni podsistem
za svoje pravilno funkcionisanje obuhvata
sljedeće najvažnije komponente:

• finansijsko predviđanje,
• analizu profita,
• analizu troškova,
• internu i eksternu kontrolu i
• korišćenje i upravljanje fondovima.
Novčani tok
 Ako organizacija predstavlja anatomiju a model
upravljanja fiziologiju preduzeća kao specifičnog
organizma, onda novčani tok (cash flow) predstavlja
krvotok tog organizma. Slika treba da pomogne u
razumijevanju novčanog toka kao krvotoka
preduzeća. Sa ilustracije se uočava da u preduzeću
postoje četiri glavna mjesta konverzije sredstava:
poslovni proces, poslovna aktiva, komercijalno tržište
i finansijsko tržište. U poslovni proces ulaze likvidne
stavke a iz poslovnog procesa izlaze likvidne i
nelikvidne stavke. U poslovnu aktivu ulaze i izlaze
nelikvidne stavke. U komercijalno tržište ulaze
nelikvidne stavke a izlaze likvidne stavke. U
finansijsko tržište ulaze i izlaze likvidne stavke.
1.2.4. UPRAVLJAČKI PODSISTEM KADROVA

Kadrovski informacioni podsistem obe-

zbjeđuje infiormacije o opštim poslovima, za-
htjevima radnih mjesta, sadržajima obučavanja
i usavršavanja, radnim karakteristikama i ste-
penu uspješnosti poslovnog personala.
Ove informacije moraju biti u funkciji odlu-
čivanja, planiranja i upravljanja personalnog
potencijala organizacije.
Interni izvori podataka karakteristični za
ovaj podsistem su:
• strateški planovi,
• taktički i opreativni planovi,
• statut,
• pravilnik o radnim odnosima i
• drugi interni propisi.
Eksterni izvori podataka su :
• zakonski propisi,
• stručni tekstovi
• savjetovanja i dr.
 Najvažnije komponente upravljačkog
informacionog podsistema kadrova stru-
ktuirane su na sledeći način:
• analiza poslova,
• selekcija i raspodijela poslova,
• stručno obrazovanje i usavrša-
vanje,
• procjena, mjerenje i vrednovanje
rada kao i vrednovanje rezultata
rada,
• interna i eksterna fluktuacija.
 1.2.5. UPRAVLJAČKI PODSISTEM ZA TOP
MENADŽERE

Osnovni razlog za kasni razvoj upravlja-

čkih informacionih sistema za top menadžere
teorija nalazi u slaboj strukturiranosti
aktivnosti top menadžera.
To praktočno znači da kompjuter
lakše razumijeva i učestvuje u rješavanju
problema i odlučivanju na nižim nivoima
upravljanja u nekoj organizaciji.
 Kompjuterski programi koji se koriste za
ovu oblast i koji obezbjeđuju relativne
informacije uglavnom pripadaju:
• samoj organizaciji za koju se programi

rade i koji su proizvod vlastitih info-

rmatičkih stručnjaka,
• aplikativno-razvojnim programima kao
što su sistemi za upravljanje bazama
podataka, elektronskim tabelama,
grafičkim paketima i sl.,
• specijalnim programima koji se kreiraju

za ove upravljačke podsisteme.

2. INFORMACIONI SISTEMI U POSLOVNIM
SISTEMIMA
Početkom XXI vijeka razvoj ljudskog
društva i naučno-tehnički progres karakteriše
eksponencijalni rast znanja. Pojave i zbivanja u
okviru poslovnog sistema i u okruženju su
složene i međusobno povezane. Izmjenjeni
uslovi poslovanja i intenzitet promjena posta-
vljaju u prvi plan komuniciranje, kako bi se
ostvarila interakcija i povezivanje svih eleme-
nata sistema i okruženja.
 Razvijene zemlje su ušle u tzv. informa-
tičko društvo koje pokazuje određene razlike u
odnosu na industrijsko društvo. U pokušaju da
ovlada prostorom energetske i materijalne inte-
gracije, čovjek je uvidio da je potrebno sprove-
sti i informacionu integraciju. Danas još uvijek
postojeća softverska rješenja ne zadovoljavaju
potrebe čovjeka, pa se problem pokušava rije-
šiti uvođenjem vještačke inteligencije.
Poslednjih godina razvoj hardvera ima
gotovo eksponencijalni rast, dok je programska
podrška značajno zaostala za potrebama
korisnika i tehničkih mogućnosti moćnog ha-
rdvera. Produktivnost kompjutera, mjerena
brojem operacija koje se izvršavaju u jedinici
vremena godišnje raste po stopi od 30%, a
produktivnost u razvoju softvera na godišnjem
nivou dostiže stopu između 5-7%.
Potrebno je istaći da postoje različita mi-
šljenja o ulozi i značaju informacionih tehnolo-
gija u savremenim uslovima poslovanja.
Postoji mišljenje da jednostrano zagovaranje
informa-tike odlaže sagledavanje energetske
krize i nedostatak sirovinskih resursa na
dugoročnom, strategijskom planu.
 2.1. Primjena kompjutera u poslovnim
sistemima
Savremeni poslovni sistem zahtjeva da su
prava i obaveze svih zaposlenih precizno defi-
nisani dokumentima sa jasno izraženom klju-
čnom ulogom rukovodstva preduzeća u plani-
ranju, praćenju realizacije i donošenju odluka o
konkretnim mjerama.
Informacione tehnologije u poslovnim si-
stemima podrazumijevaju razvijen informacioni
sistem koji prati poslovanje i obezbjeđuje
potre-bne informacije za donošenje odluka na
svim nivoima rukovođenja.
 Promjene koje se danas dešavaju u svije-
tu su ogromne, ali nema nikakve sumnje da
informacije, njihovo generisanje, obrada, pre-
nošenje, proizvodnja i neposredna upotreba
danas predstavljaju jednu od najvažnijih kara-
kteristika vremena u kojem živimo.
U industrijskoj eri osnovni razvojni resurs
bio je kapital, a u informacionoj ekonomiji jedini
razvojni resurs je informacija, odnosno znanje,
jer se informacija u ekonomskom smislu,može
posmatrati kao razvojni resurs.
Danas su informacije kroz nauku,
inovacije, transfer tehnologije, “know-how” vrlo
značajna komponenta razvoja privrede.
Korišćene informacione tehnologije bitno sma-
njuju troškove proizvodnje, povećavaju konku-
rentnost na tržištu i naravno profitabilnost po-
slovnog sistema. Posebno se postižu uštede u
domenu upravljanja, kontrole, evidencije, raču-
novodstva, nabave, marketinga i drugih poslo-
va.
Od svih informacionih sistema koji se
danas koriste u svim sferama društva, najzna-
čajniji su informacioni sistemi koji služe za
upravljanje proizvodnjom u poslovnim sistemi-
ma.
Uloga informscionih sistema u procesu
proizvodnje određena je sadašnjim načinom
proizvodnje u kojem radni predmet provodi u
procesu transformacije prosječno 10-25% vre-
mena od vremena proizvodnog ciklusa.
Ostatak vremena radni predmet gubi na
transport, čekanje, kontrolu, razne vrste zasto-
ja, neusklađenost u procesu proizvodnje i
slično.
 Analizom postojećeg stanja u našim po-
slovnim sistemima može se zaključiti da inte-
gralni informacioni sistemi ne funkcionišu.
Dosadašnja iskustva primjene i uvođenja
kompjutera u procese proizvodnje i poslovanja
su sledeća:
• Primjena informacionih sistema
predsta-
vlja jedan od najznačajnijih doprinosa
savremenom razvoju poslovanja i proi-
zvodnje u predeuzećima,
• Prilikom projektovanja IIS potrebno je
integrisati tehnološki i funkcionalno
 različite elemente kao što su: mašine,
automati, sistemi za transport i skladi-
štenje, kompjuterski sistemi i dr. koji se
nabavljaju od različitih proizvođača.
• Postoji značajna razlika u nivou dosti-
gnutog stepena primjene kompjutera u

okviru pojedinih podsistema,

• Hardverska konfiguracija je zastarjela u

većini preduzeća, jer mora se uzeti u

obzir da oprema brzo zastarjeva i da je

njeno optimalno vrijeme eksploatacije

• Period uvođenja kompjutera u rad je
suviše dug i sa suviše skromnim poče-
tnim rezultatima,
• Potrebna je veća integracija sistema
ISO 9000:2000 i informacionih sistema
u našim preduzećima,
• Informacioni sistem se moraju posma-
trati kao alat, a ne kao cilj,
• Efikasno korišćenje informacionih siste-
ma u praksi ne postiže se samo dobrom

voljom, već je potrebno uložiti velika

sredstva,
 bavke kompjutera je što se podcjenjuje

ogromna važnost prethodne analize i

projektovanje odgovarajućeg informa-
cionog sistema,
• Nedovoljna stručna osposobljenost
kadrova sa gledišta poznavanja info-
rmacionih sistema i mogućnosti rada
kompjutera,
• Cjelishodna selekcija i obrada informa-
cija prema potrebama korisnika jedan
je
od osnovnih uslova uspješnog funkci-
2.1.1. Značaj informacionih sistema za
poslovanje

Informacioni sistem se može definisati kao

set međusobno povezanih komponenti koje fu-
nkcionišu zajedno u procesu izbora, prerade,
skladištenja i slanja informacija, a u cilju
pomoći u donošenju odluka, koordiniranju i
kontroli u organizaciji.
Informacioni sistemi igraju veoma važnu
ulogu u svakom trenutku poslovanja i odluči-
vanja organizacije.
 Informacioni sistemi i organizacija u kojoj
se koriste, reaguju i utiču jedni na druge.
Uvođenje novog IS uticaće na organiza-cionu
strukturu, postavljene ciljeve, dizajniranje
posla, vladajuće vrijednosti,odlučivanje i dr.
Informacioni sistemi mogu biti korišćeni i
kao podrška strategiji poslovanja.
Danas, uspjeh najvećeg broja savremenih
kompanija je uslovljen njihovom mogućnošću
da posluju globalno. Naime, pomoću IS orga-
nizacija može vršiti neprekidnu kontrolu distri-
butera i dobavljača tokom 24 časa/dan.
 IS služe i kao pomoć menadžerima i za-
poslenima u analiziranju problema, kao i u ra-
zvijanju novih proizvoda.
Na slici koja slijedi , prikazano je funkci-
onisanje IS. Informacioni sistem sadrži info-
rmacije o organizaciji i i njenom okruženju.
Postoje tri osnovne aktivnosti IS:
• Ulaz,
• Procesiranje,
• Izlaz
 Faktori okruženja, kao što su: kupci,
dobavljači, konkurenti, akcionari i regulatorne
agencije, interaguju sa organizacijom i njenim
Informacionim sistemom.
Danas je opšte prihvaćeno shvatanje da
je poznavanje IS od ključne važnosti za mena-
džere, jer je većini organizacija IS neophodan
da bi preživjele i napredovale.
 2.1.2. Pristupi u izučavanju informacionih
sistema
Postoji tehnički i bihejvioristički pristup u
izučavanju informacionih sistema.
Tehnički pristup u izučavanju IS koristi
matematičke modele. Discipline koje doprino-
se ovom postupku su nauka o računarima,
menadžment nauka, nauka o upravljanju i
operaciona istraživanja.
Bihejvioristički pristup veoma je važan pri
izučavanju IS i potrebno je sagledati njegove
aspekte kao što su: strateška poslovna integra-
cija, dizajniranje organizacije, menadžment.
 IS se mogu objasniti i na sledeći način:

Predstavljaju rješenje za organizaciju i

mena-džment, bazirano na informacionoj
tehnologiji, na izazove koje postavlja okruženje.
IS je više nego sam kompjuter. Efikasno
korišćenje IS zahtjeva razumjevanje organiza-
cije, menadžmenta i informacione tehnologije
koje utiču na sistem i čine sistem.
Svi IS mogu biti opisani kao organizaci-
ona i menadžment rješenja na izazove koje
nameće okruženje.
 2.1.3. Novi problemi i novi izazovi u
menadžmentu
Informacioni sistemi stvaraju mnoge inte-
resantne šanse-kako poslovne tako i individualne.
Međutim oni takođe predstavljaju i izvor novih
problema, ali i izazova za menadžere.
Postoji pet ključnih izazova sa kojima se
susreću menadžeri:
1. Izazovi strategije poslovanja, govori o tome

kako koristiti informacione tehnologije u cilju

postizanja konkurentnosti, efektivnosti i digitalne
osposobljenosti,
2. Globalizacija, posmatra kako firme mogu
ekonomskog okruženja.
3. Informaciona arhitektura i infrastruktura
treba da ukaže kako organizacije mogu razviti
informacionu arhitekturu i infrastrukturu info-
rmacione tehnologije koje će pomoći u ostva-
renju njenih ciljeva u uslovima rapidnih promje-
na poslovnih zahtjeva i tehnologije.
4. Investicije u informacione sisteme poka-
zuju kako organizacije mogu ustanoviti poslo-
vnu vrijednost informacionih sistema.
5. Odgovornost i kontrola pokazuju kako se
organizacije mogu osigurati da se njihovi IS
koriste na etički i socijalno opravdan način.
 2.1.4. Vrste informacionih sistema prema
organizacionom nivou
U svakoj organizaciji postoji veliki broj
oblasti interesovanja, specijalnosti, hijerarhi-
jskih nivoa, veliki broj zaposlenih, pa samim
tim i veliki broj različitih potreba – dolazi se do
za-ključka da postoji potreba za različitim
informa-cionim sistemima.
Organizacija može biti podjeljena na:
• Strateški nivo,
• Menadžment nivo,
• Nivo znanja,
Operativni nivo.
i na pet glavnih funkcionalnih oblasti:
• Prodaja i marketing,
• Proizvodnja,
• Finansije,
• Računovodstvo
• Ljudski resursi

Četiri osnovne vrste IS koriste različitim orga-

nizacionim nivoima:
1. Sistem koji podržava operativni nivo, tj.
operativni menadžment, omogućavaju obavljanje
osnovnih aktivnosti i transakcija u organizaciji.
 Osnovna svrha IS na ovom nivou je da
odgovori na svakodnevna pitanja, tj. rješi ruti-
nske probleme.
2. Sistemi koji podržavaju nivoe znanja,
imaju svrhu da unose nova znanja u poslova-
nje kompanije i pomognu joj pri kontroli papiro-
logije. Ovi informacioni sistemi imaju najbrži
razvoj i primjenu u poslovanju.
3. Sistemi koji podržavaju menadžment
nivoe u organizaciji, su sistemi koji podržavaju
aktivnosti posmatranja, kontrole, donošnja
odluka i administrativnih aktivnosti srednjeg
nivoa menadžmenta.
4. Informacioni sistemi koji podržavaju
strategijski nivo u organizaciji su sistemi koji
pomažu viši nivo menadžmenta prilikom
odlučivanja i sprovođenja određenih strategi-
jskih odluka i dugoročnih pravaca, kako u orga-
nizaciji, tako isto vezano za okruženje.
Ovi IS podržavaju aktivnosti dugoročnog
planiranja top menadžmenta.
 2.2. RAZVOJ INFORMACIONIH SISTEMA
U posljednih nekoliko decenija svjedoci
smo intezivnog razvoja informacione tehno-
logije. Najbrži rast zabilježen je u industriji
mikroračunara i razvoju softverske podrške.
Tome je značajno doprinio paralelan razvoj
novih tehnologija i orjentacija industrije na
primjenu kompjutera u svom poslovanju.
Razvoj mikroračunara omogućava da se
napravi sistem dovoljno mali da bi ušao u do-
move ljudi i sa relativno zaokruženim funkcio-
nalnim konceptom koji podržava rješavanje
određenih problema.
 Razvoj softvera grabi krupnim koracima
naprijed, ali ipak najveći prodor i najveća išče-
kivanja su koncentrisana na razvoj telekomuni-
kacija i međusobno povezivanje kompjutera na
globalnom, odnosno svijetskom nivou, kao i na
razvoj multimedijalnih sistema.
Razvoj satelitskih komunikacija doprinio
je stvaranju gigantskih kompjuterskih mreža,
kao što su BITNET, FIDONET, INTERNET i
drugi.
Trenutno je najatraktivniji projekat tzv.
Informacionih autoputeva ( Information
Highways) oko koga su najrazvijenije zemlje
već počele preliminarne razgovore, jer su u
pitanju ogromna ulaganja potrebna za posta-
vljanje ovih mreža, koje se mjere stotinama
milijardi dolara.
Ideja „Informacioni autoput” je postala
izvjesnost razvojem superprovodnika i optičkih
vlakana, čime je omogućeno da se kroz mre-
žne vodove propušta stotine megabajta u
seku-ndi.Poređenja radi, DSL linije, pod
najboljim uslovima, dopuštale su svega 2Mb u
sekundi.
Gledajući u budućnost , možemo
očekivati da će doći do neminovnog otvaranja
novih aspekata upotrebe kompjutera,koji je do
 bilo i bespredmetno razmatrati.
Da bi se omogućila komunikacija među ko-
risnicima, razvijeni su protokoli za upravljanje
prenosom podataka. Njihov zadatak je da
izvrše identifikaciju učesnika
komuniciranja,sprovedu kontrolu toka
podataka,otklone nastale greške u prenosu i
sinhronizaciji komunikacionih procesa.
Zbog maksimalnog korišćenja resursa,
distribuiranja memorije i procesne snage komp-
jutera, dolazi do razvoja LAN mreža ili INTRA-
NETA, koje se po potrebi povezuju u WAN
mreže.
 Postavljanje osnova za razvoj IIS u našoj
industriji je u ovom trenutku važan i delikatan
zadatak, jer su naša preduzeća uglavnom bez
profitabilnih programa,sa zastarijelim mašina-
ma i tehnologijom, bez finansijskih sredstava
za pokretanje proizvodnje i bilo kakvih investi-
cionih ulaganja. Takođe, postoje nedovoljno
znanje i motivisanost kreativnih kadrova, kao i
nedovoljna sprega nauke i proizvodnje.
Projektovanje IIS podrazumijeva integra-
ciju svih kompjuterizovanih aktivnosti i novih
informacionih tehnologija.
 Kada govorimo o IIS u našim uslovima,
postavljaju se sledeće dileme:
1. Da li su IIS stvarnost ili fikcija,
2. Da li su naša preduzeća u mogućnosti
da uspostave i realizuju ovaj sistem?
Istraživanja iz 1994. godine pokazuju da
31% projekata je otkazano prije njihovog za-
vršetka, a daljnje analize pokazuju da 52,7%
projekata košta 89% više od njihove orginalno
proračunate cijene.
Istraživanja su pokazala da se tri faktora
navode kao najčešći uzroci zakašnjenja
projekata i neostvarenih očekivanja klijenata
( tzv.”Challenged Projects”):
1. Slabost saradnje i komunikacije sa
klijentima (12%),
2. Nekompletni zahtjevi i specifikacija
(12%),
3. Promjene zahtjeva i specifikacije (12%).
Najnovija istraživanja na uzorku od 40000
projekata pokazuju poboljšanje u odnosu na
istraživanja iz 1994. godine:
1. 34% projekata završava uspjehom,
2. 15% potpunim neuspjehom,
3. 51% pripada grupi “Chellenged” projekata.

Za uspjeh prjekta potrebno je:

1. Obratiti pažnju na kvalitet proizvoda,

2. Neprekidno raditi na usavršavanju odnosa
sa kupcima/klijentima,
3. Razumijeti zahtjeve klijenata,
4. Upoznati konkurenciju i poboljšati kompa-
rativne prednosti proizvoda kompanije u
odnosu na konkuretske proizvode,
5. Stvoriti svrsishodne procese,
6. Osmisliti dobru marketing strategiju,
7. Poboljšati tok informacija unutar projekta,
8. Raditi na kvalitetu međuljudskih odnosa u
projektnom timu i poboljšanju stepena mo-
tivacije,
9. Pridržavati se principa poslovne etike.

Kvalitet projekta karakteriše:

1. Tačnost informacija,
2. Brzina,
3. Intuitivnost softvera,
4. Uredan izgled ekrana,
5. Dobro rukovanje greškama,
6. Kvalitetna prateća dokumentacija.
 2.2.1. Intranet
Kada se u okviru jedne kompanijske
mreže primjene Internet rješenja - tj. koriste
TCP/IP protokol, web server, mail server i drugi
serveri, nastaje Intranet. Ovakvo rješenje
spada u B2E interakciju.
Intranet predstavlja korišćenje tehno-
logija baziranih na Internetu u okviru orga-
nizacije, a u cilju podrške komunikaciji i
pristupu informacijama.
Intranet predstavlja jedno od rješenja za
informacioni sistem koji kompaniji pruža korist.
 Informacioni sistem u vidu Intraneta je sve
češće rješenje u savremenim kompanijama.
Najnovija istraživanja kojima je obuhvaćeno
1000 kompanija pokazuju,da 96% kompanija je
ili već koristilo, ili namjerava da koristi Intranet,
a svega 4% nema u planu njegov razvoj.
Slika. Primer Intranet mreže
 2.2.2. Internet
Internet je mreža svih mreža. Efikasnost,
funkcionalnost, ljepota i upotrebna vrijednost
Interneta leži u informacijama koje se na njemu
nalaze.
Internet omogućava brz razvoj marketing
funkcija, jer omogućava proizvođačima roba i
usluga da zadovolje potrebe i želje kupaca na
brz i efikasan način.
Prednosti korišćenja Interneta za marketi-
nške aktivnosti su:
1.Niski troškovi,
2. Veliko tržište – svjetsko,
3. Kontinualno prisustvo na tržištu – 24 časa dnevno

2.2.3. Elektronsko poslovanje i menadžment

Elektronsko poslovanje predstavlja

elektronski prenos i razmjenu poslovnih
dokumenata ili informacija između kompju-
terskih sistema, sredstvima standardizova-
nih elektronskih poruka preko specijalnih
komunikacionih mreža sa visokim nivoom
zaštite.
 Elektronsko poslovanje obuhvata širok
spektar poslova i tehnologija i sve vidove
interakcija:
٠ B2E ( Business to Employees ),
٠ B2B ( Business to Business ),
٠ B2C ( Business to Customer ).
Uvođenje elektronskog poslovanja u
organizacije dobija se potpuno novo tržište,
prodavnica bez zidova, preduzeće bez velike
prateće papirologije, idealni preduslovi za
organizaciju poslova i visoku stopu profita.
Slika . Šematski prikaz elektronskog
poslovanja
 EDI – Elektronska razmjena podataka
EDI je razmjena formatiranih poslovnih
transakcija u standardnom formatu, od ko-
mpjutera do kompjutera između poslovnih
partnera.
EDI koristi mogućnosti koje pružaju posto-
jeći kompjuteri i telekomunikaciona mreža uz
istovremeno unaprijeđenje poslovanja,
sniženje troškova, poboljšanje u pružanju
usluga i sma-njenje grešaka do kojih se dolazi
u radu na klasičan način. Međutim,
implementacija EDI sistema je skupa.
 Primjena Interneta u obavljanju EDI
transa-kcija ( Internet EDI tj. XML/EDI )
omogućila je mnogim srednjim i malim
preduzećima da iskoriste prednosti EDI
transakcija bez ulaganja značajnih finansijskih
sredstava.
Jezik XML je podignut na na nivo standa-
rda, koji je prije nekoliko godina prihvatio
Microsift i počeo da implementira u svoje tehno-
logije. Danas, sve aplikacije sa oznakom XP i
NET imaju mogućnost uvoza, izvoza, snimanja i
otvaranja XML dokumenata.
 E - commerce
E – trgovina je skup komercijalnih akti-
vnosti koje se vode preko elektronskih mre-
ža (najčešće preko Interneta), a koje imaju
za krajni cilj prodaju ili nabavku proizvoda
ili usluga.
E – trgovina obuhvata kako maloprodajne
(B2C e-commerce) tako i veleprodajne (B2B
e-commerce) transakcije ( www.internet.com ).
B2C e-commerce je sistem poslovanja na
malo, tj. poslovanje sa krajnjim korisnicima pro-
izvoda ili usluga.
B2B e-commerce je sistem poslovanja između firmi
ili poslovanje firme na veliko.
Prema istraživanjima koje je sprovela firma
Forester Research smatra se da će B2B e-co-
mmerce 2004. godine postati industrija od 2,7 triliona
dolara profita.
Posljednjih godina, razvojem Interneta i kripto-
grafije, počinju se pojavljivati razni prijedlozi za sta-
ndard tehnologije novčanih transakcija preko Inte-
rneta. Jedni koriste kreditne kartice, drugi čekove,
treći obračunavaju kupovinu preko telefonskog raču-
na kupca.
 800

0 milijardi dolara
2001 2002

Slika. Dijagram predviđenog porasta

vrijednosti
trgovine elektronskim putem
 2.3. Poslovanje u digitalnoj ekonomiji
Sve što danas čovek radi sadrži digitalnu dime-
nziju. Digitalna ekonomija se odnosi na ekonomiju
koja se zasniva na digitalnim tehnologijama.
Uključujući komunikacione mreže (Internet, intranet i
privatne mreže), računare, softver i druge
informacione tehnologije.
Digitalna ekonomija se, takode, ponekad zove
Intemet ekonomija,nova ekonomija ili Web ekonomi-
ja. U novoj ekonomiji, digitalno umrežavanje i komuni-
kacione infrastrukture pružaju globalnu platfomiu na
kojoj Ijudi i organizacije uzajamno deluju, komunici-
raju, sarađuju i traže informacije.
 Izraz digitalna ekonomija odnosi se i na
medusobno približavanje računarstva i komuni-
kacionih tehnologija, koji stimuliše elektronsku
trgovinu i ogromne organizacione promjne po-
slovanja. Stvorena je mogućnost da infomiacije
budu uskladištene, obrađene i prenijete putem
računarskih mreža na mnoge destinacije širom
svijeta.
Digitalna ekonomija stvara ekonomsku
revoluciju,koja je, označena neviđenim ekono-
mskim učinkom i najdužim periodom nepreki-
dne ekonomske ekspanzije u istoriji.
 2.3.1. Informacioni sistem kao digitalni

nervni sistem organizacije

Uspješne firme biće one koje digitalne
alate koriste za preoblikovanje svog rada. Te
firme će donositi brze odluke, efikasno i dire-
ktno će kontaktirati sa klijentima na mnoštvo
pozitivnih načina.
Bil Gejts u svojoj knjizi „Poslovanje
brzinom misli" navodi: Da bismo djelovali u
digitalnom dobu, razvili smo novu digitalnu
infrastrukturu. Ona je slična ljudskom ne-rvnom
sistemu. Biološki nervni sistem aktivira vaše
reflekse da biste mogli brzo da djelujete u
slučaju opasnosti ili neke potrebe. On vam daje
informacije potrebne za razmišljanje o
 Digitalni nervni sistem obuhvata digitalne
procese koji povezuju sve misli i delovanja
jednog preduzcća. Sastoji se od digitalnih
procesa koji preduzeću omogućuju zapažanje
okoline i reakcije na dogadaje u njoj.Osjećanje
konkurentskih izazova i potreba klijenata uz
organizaciju pravovremenih odgovora.
Digitalni nervni sistem zahtjeva kombina-
ciju hardvera i softvera, a od obične
računarske mreže se razlikuje po tačnosti,
brzini i boga-tstvu informiacija koje stavlja na
raspolaganje.
 Digitalni nervni sistem pomaže u rješa-
vanje stvarnih poslovnih teškoća i jača tri gla-
vne funkcije svakog poslovanja:

• Odnos sa klijentom/partnerom

• Odnos sa zaposlenima

• Poslovne procese

Stoga je potrebno preusmjeriti

preduzeća na tok digitalnih informacija i
internetski način rada.
 Postoji dvanaest uslova podjeljenih na tri
ključne oblasti koje je potrebno ispuniti da bi se tok
digitalnih informacija učino sastavnim dijelom jedne
kompanije:

1. Rad sa znanjem:
• Istrajte na tome da komunikacije kroz preduzeće

teku e-poštom, tako da se na novosti može rea-

govati trenutno.
• Podatke o prodaji proučavajte zajednički,
umreženo, kako biste u njima našli uzroke i
razmjenili mišljenja. Pronađite trendove zbivanja i
prilagodite uslugu pojedinim klijentima.
• Poslovnu analizu obavljajte na računarima, a

radnike znanja pretvorite u analitičare proi-

zvoda, usluga i profitabilnosti.
• Upotrebom digitalnih alata stvorite virtualne
radne ekipe, nevezane za geografske loka-
cije, koje u stvarnom vremenu dijele
saznanja
i iskorišćavaju tuđe ideje. Digitalne sisteme
upotrebite za stvaranjesvima dostupne isto-
rije preduzeća.
• Svaki papirnati proces pretvorite u digi-
talni,čime ćete otkloniti administrativna za-
2. Poslovne operacije:
• Upotrebom digitalnih alata eliminišite
jednostavne poslove ili ih pretvorite u poslo-
ve za povećanje efikasnosti fizičkih procesa i

poboljšanje kvaliteta stvorenih proizvoda i

usluga.
• Stvorite digitalnu povratnu petlju za poveća-
nje efikasnosti fizičkih procesa i poboljšanje
kvaliteta stvorenih proizvoda i usluga. Svaki
zaposleni morao bi lako da prati sve ključne
činioce.
• Digitalne sisteme upotrebite za direktno pro-
 poboljšaju proizvod ili uslugu.
• Digitalne komunikacije upotrebite za promje-
nu prirode vašeg poslovanja i granica oko
vaše firme.

3.Trgovinu:
• Zamjenite informacije za vrijeme. Upotrebom

digitalnih transakcija sa svim dobavljačima i

partnerima skratite vrijeme ciklisa, a svaki
poslovni proces promjenite u isporuku tačno
na vrijeme.
• Iz transakcije sa kupcem, digitalnom ispo-
• Upotrebom digitalnih alata pomozite
klijentima u rješavanju njihovih teškoća,
a lični kontakt ostavite za složene,
najvažnije kupčeve potrebe.
 2.4. Informacioni sistemi
menadžmenta
Polazeći od sistemskog pristupa,Informa-
cioni sistem (IS) možemo definisati kao sređeni
skup metoda, procesa i operacija za prikuplja-
nje, čuvanje, obradu, prenošenje i distribuciju
podataka u okviru jdne organizacije, uključujući
i opremu koja se u te svrhe koristi i Ijude koji te
aktivnosti obavljaju.
Osnovne komponente IS su:
• Hardware - materijalno-tehnička osnova koju

prvenstveno čine informacione tehnologije.

• Software - programska osnova.
• Orgware - organizacioni postupci, metode i
uputstva kojima se sve komponente
povezuju
u funkcionalnu cjelinu,
• Lifeware - kadrovska osnova IS.
• Data - podaci i infomiacije.
• Netware - projektovanje i povezivanje
kompjutera u cilju harmonizacije prostonio
dislociranih kompjutera.

Informacioni sistem možemo smatrati kao

fabriku za proizvodnju informacija. Pri tome
možemo razlikovati sledeće IS:
• IS koji služe za rješavanje strukturiranih pro-
blema. Pri rešavanju ovih problema koriste
se naučne metode i postupci za opisivanje i
rješavanje zadataka uz primjenu kompjutera.

Kompjuteri najčešće služe za brzo i tačno

rješavanje zadataka.
• IS koji treba da pruže podršku rješavanju
nestrukturiranih poslova i zadataka, predsta-
vljaju viši kvalitet u razvoju informacionih si-
stema. Od njih se traži ne samo da svim
korisnicima učine dostupnim informacije koje
• IS koji omogućavaju korišćenju velikih količi-
na podataka registrovanih u bazama podata-
ka i bazama znanja. Njihov razvoj treba da
vodi spoznajnim sistemima ili sistemima
znanja koji se zasnivaju na veštačkoj intelige-
nciji.
Infonnacioni sistem menadžmenta može-
mo definisati kao kompjuterizovani informacioni
sistem koji je ciljno orijentisan na IS obezbje-
đenja podrške upravljanju i rukovođenju u po-
slovnim sistemima.
Informacioni sistemi menadžmenta
obezbjeđuju menadžerima i drugima korisne
informacije koje su im neophodne u svako-
dnevnom donošenju menadžerskih odluka.

Šematski prikaz Informacioni sistemi

menadžmenta dat je na sledećoj slici.
Slika. Informacioni sistemi menadžmenta
 NIS Neautomatizovani
informacioni
system
MIS E
S MIS (Menagment
Information System)
EI
S
NIS
H
S Informacioni sistemi
DW
menadžmenta

DS DB ES
S (Expert system)-Ekspertni sistemi
KBS
DW
(Data Warehouse)-Skladište
podataka
EIS
(Executative Information
system)-
3. MENADŽMENT POSLOVNIH
SISTEMA
 3.1. POJAM I VRSTE PREDUZEĆA

Preduzeće je skup Ijudi (radni kolektiv) i

sredstava (zgrade, oprema, hartije od vrijedno-
sti, itd.) čiji je osnovni zadatak da obavi odre-
đeni posao u procesu društvene repodukcije.
Preduzeće je pravno lice koje obavlja
djelatnost radi sticanja dobiti. Preduzeće stiče
svojstvo pravnog lica upisom u sudski registar
pod određenim uslovima: defmiše se djela-
tnost, sjedište firme i matični broj.
 Privredu čine proizvodne i neproizvodne
delatnosti materijalne i nematerijalne proizvo-
dnje, potrošnje i prometa ekonomskih dobara.
Prema međunarodnoj standardnoj klasifi-
kaciji privrednih djelatnosti, sve privredne djela-
tnosti se razdvajaju u 17 sektora, 60 odsjeka,
159 grupa i 292 klase. Sektori C, D i E su
sektori u kojima se obavlja privredna djelatnost
koja je označena kao industrijska proizvodnja.
Industrija je privredna djelatnost koja
ima specifičan način proizvodnje koji je
ujedno razdvaja od ostalih privrednih
djelatnosti, prvenstveno od poljoprivrede,
Prema kriterijumu svojine razlikujemo:

1. Udruženo preduzeće
-ortačko društvo
-komanditno društvo
2. Društvo kapitala
-akcionarsko društvo
-društvo sa ograničenom odgovo-
rnošću
3. Javno preduzeće
4. Državna preduzeća.
 Ortačko društvo (o.d.) nastaje kada dva
ili više fizičkih lica(ortaci) udružuju kapital
(novac, stvari, prava, rad ili usluge)da bi
obavljali zajedničku djelatnost pod zajedni-
čkom firmom. Ortaci imaju slobodu ulaganja.
Svaki ortak neograničeno svojom imovinom
odgovara za obaveze društva.
Komanditno društvo (k.d.) nastaje
kada dva ili više fizičkih lica udružuju kapital da
bi obavljali odredenu djela-tnost pod
zajedničkom firmom. Najmanje jedno lice cjelo-
kupnom svojom imovinom odgovara za
obaveze društva (komplementar), a ostala lica
za obaveze društva odgo-varaju djelom
sopstvene imovine (komanditor).
 Akcionarsko društvo (a.d.) se u
Nemačkoj i SAD označava sa AG, Inc.,
respektivno. Ono se osniva ugovo-rom između
dva ili više fizička ili pravna lica, čiji je osnovni
kapital utvrđen i podjeljen na deonice (akcije)
određene nominalne vrednosti.
Ulozi akcionara mogu da budu u gotovom
novcu, hartijama od vrijednosti, stvarima i dr.
Akcionarsko društvo ulozima akcionara može
trajno da raspolaže. Akcionari ne mogu da
povrate svoje uloge, ali akcije mogu da prodaju
na tržištu hartija od vrednosti.
U akcionarskim društvima se donose
značajne ekonomske odluke: politika cijena,
izbor i realizacija investicionih projekata, iznos
 Društvo sa ograničenom
odgovornošću (d.o.o.) u Nemačkoj i SAD
označava se sa GmbHG, Lmtd.. respekti-vno i
osnivaju ga fizička i privatna lica radi
obavljanja određene privredne delatnosti.
Osnovni kapital čine ulozi osnivača. Svaki
osnivač snosi rizik poslovanja samo do visine
svog uloga.
Javno preduzeće osniva država radi
obavljanja onih pnvrednih djelatnosti koje su
neophodne za normalno funkcionisanje
građana, preduzeća i ostalih institucija. Javna
preduzeća su npr. : pekara,mljekara,
elektrodistri-bucija, preduzeće gradskog
prevoza i dr. Međutim, u praksi se dešava
 Drugi kriterijum na osnovu kojeg
vršimo klasifikaciju preduzeća jeste
kriterijum povezanosti, odnosno
kriterijum integracije. Integracija
označava proces povezivanja dva ili više
preduzeća u jedno složeno preduzeće.

Prema ovom kriterijumu

razlikujemo:
1. Vertikalno integrisano
preduzeće,
2. Horizontalno integrisano
 Vertikalno integrisano preduzeće nastaje
udruživanjem onih preduzeća čiji su procesi rada
sledljivi, tj. nadovezuju se jedan na drugi. Osnovni
smisao ovakvog načina povezivanja je da se kom-
pletira proizvod. Tipični primeri vertikalno integri-
sanih preduzeća su preduzeća mašinogradnje,
drvnoindustrijski kompleksi i dr.
Horizontalno integrisano preduzeće nastaje
povezivanjem preduzeća u kojima se obavljaju isti
procesi proizvodnje sa ciljem da se kompletira
ponuda. Po pravilu ovi sistemi imaju granski kara-
kter. To su veliki tekstilni i poljoprivredni kompleksi,
preduzeća automobilske industriie i dr.
 Holding kompanije čine
akcionarska društva koja su tehničko i
ekonomski nezavisna, a povezana su u
mjeri koja odgovara međusobnim
interesima. Na čelu akcionarskih društava
nalazi se holding koji raspolaže sa 51%
akcija. Primjer holding kompanije je FIAT
iz Italije.
Merdžeri nastaju kada jedno preduzeće
apsorbuje ostala. Imovina apsorbovanih
preduzeća prelazi u vlasništvo preduzeća koje
je izvršilo apso-rpciju.
Konglomerati nastaju udruživanjem dva
ili više preduzeća koja ne moraju da obavljaju
 Koncerni nastaju udruživanjem preduzeća koja
obavljaju poslove koji pripadaju različitim privrednim
granama. Preduzeća koja se udružuju zadržavaju
pravnu samostalnost. Najpoznatiji koncern je
MITSUBISHI.
Multinacionalne kompanije su vrlo zastuplje-
ne u privredi zemalja EU i SAD. Poslednjih godina
dolazi do ekspanzije nastajanja multinacionalnih
kompanija. U literaturi ne postoji opšta definicija multi-
nacionalnionalne kompanije. Multinacionalno predu-
zeće je ono preduzeće koje obavlja poslove u najma-
nje dvije države. Kada se govori o multinacionalnom
preduzeću razlikujemo: (1) interne i (2) eksterne
mreže.
 3.1. Virtuelna organizacija
Pojava virtuelnih organizacija kao nove orga-
nizacione forme vezana je za razvoj informacionih
tehnologija i prilagođavanje organizacija savremenim
uslovima i načinima poslovanja.
Virtuelne organizacije najčešće čine dvije ili više
organizacija (često sa različitih geografskih lokacija)
koje se javljaju na tržištu kao nova jedinica.
,,Virtuelna organizacija je geografski distribuirana
organizacija čiji su članovi vezani zajedničkim interesima
ili ciljevima,dok komuniciraju i koordiniraju svoj rad putem
infomacionih tehnologija" (Ahuja. K.M.. Carlev. M.K. 1998).
 Kao i kod svih organizacija, i kod
virtuelnih organizacija postoji
menadžment i timovi, radna mjesta i
zadaci, proizvod. Kancelarija virtuelnih
organizacija smještena je na mrežnoj
platformi gdje Ijudi međusobno
kontaktiraju. Poslovna strategija
predodređuje platformu. Arhitektura
platfome mora biti dovoljno fleksibilna
U virtuelnim organizacijama,proizvodači više
da reaguje fleksibilno na promjene
ne proizvode kompletan proizvod u izolovanim
tržišta i tehnologije.
fabikama. Ovi se pona-šaju kao čvorovi u
mreži snabdjevača, potrošača, inženjera i
ostalih specijalizovanih uslužnih funkcija.
 Karakteristike virtualnih organizacija

Opšti cilj svake kompanije je, jasno, da

poveća svoj udio na tržištu i ostvari profit.
Strateški ciljevi organizacija učesnica u
virtuclnoj organizaciji su:
• Maksimiziranje fleksibilnosti i adaptivnosti
na promjene u okruženju.
• Dostizanje kritične veličine u skladu sa
tržišnim ograničenjima.
• Optimizacija globalnog lanca snabdjeva-
nja.
 Virtuelne organizacije
karakterišu i sledeće osobine:
(http://www.iwi.unibe.ch)

• prelazi granice,
• geografska disperzija,
• komplementarnost suštinskih
nadležnosti,
• udruživanje resursa,
• promjena učesnika,
• jednakost partnera,
 Razlikuju se tri grupe
karakteristika koje najviše utiču na
vrstu virtuelne organizacije
(Martinez, & others, 2001):

• karakteristike tržišta,
• proizvodni proces,
• strateški ciljevi organizacije.
 Struktura virtuelnih
organizacija
Mogući su sledeći pojavni oblici
virtuelnih organizacija:
• trajne virtuelne organizacije,
• virtuelni timovi,
• virtuelni projekti,
• privremene virtuelne organizacije.
U pojedinim izvorima literature mogu
se definisati i sledeći oblici virtuelnih
organizacija:
• partnerstvo,
• licenca,
• strateška alijansa,
• virtuelni Web (IMB i ATT).
 Modeli organizacione strukture.

Posebna pažnja je usmjerena na vrste

organizacionih struktura proizvodnog i distri-
butivnog podsistema u lancu snabdijevanja,
pošto je sa inženjerskog stanovišta najintere-
santniji za proučavanje.
Osnovni modeli organizacione strukture
su:
1. funkcionalni i
2. divizioni.
 Top mendžment

. . . . . .
F1 Fn FN

. . .
Fn1 Fnm FnM

Slika . Šematski prikaz funkcionalnog modela

Osnovne karakteristike funkcionalnog modela

su: poslovi se grupišu prema srodnosti, upravljanje je
centralizovano i tip koordi-nacije zavisi od veličine i
starosti preduzeća.
 Top mendžment

D1 . . . Dn . . . DN

F1 . . . Fk Fk

Slika .Osnovni oblik divizionog modela

Osnovne karakteristike divizionog modela su:

1. grupisanje organizacionih jedinica je izvršeno
prema
predmetu,
2. upravljanje je decentralizovano i
3. koordinacija je manje formalizovana i obavlja se
 Divizioni model organizacione strukture je
primjenljiv u nestabilnim uslovima poslovanja
preduzeća čija su osnovna obilježja:

1. okruženje je neizvesno,
2. ciljevi su različiti i promjenljivi,
3. tehnologija je složena i dinamična,
4. veliki je broj aktivnosti koje zahtjevaju
kreativnost i inovaciju i
5. neophodna je primena heurističkih metoda
u procesu odlučivanja.
 Izvedeni modeli organizacione
strukture su:
• matrični,

• inovativni,

• struktura po strategijskim
poslovnim jedinicama -SBU
(Strategic Business Area).
 Matrična organizaciona struktura je
zasnovana na koncepciji upravljanja
projektima. Ova struktura integriše
tradicionalnu funkcionalnu i savremenu
divizionu
organizacionu strukturu. Na slici je dat šematski
prikaz matrične organizacione strukture.

Slika . Matrična organizaciona struktura

 Osnovne vrste organizacione
strukure proizvodnog sistema su :
• serijska,
• asemblerska,
• zvjezdasta.
Direktan ulaz

1
...
n ...
Np Ds
Direktan izlaz
 U proizvodnom sistemu se nalazi Np
podsistema koji su u rednoj vezi: izlaz iz
jednog podsistema je ulaz u drugi.
Tipičan primjer proizvodnog sistema
koji ima serijsku strukturu je sistem sa
linijskom proizvodnjom.
Karakteristike linijske proizvodnje su
da se procesi rada nadovezuju jedan na
drugi, a to dalje uslovljava da su radna
mjesta strogo raspoređena prema
tehnološkom postupku. Vremenski gubici
između sukcesivnih postupaka gotovo da
ne postoje.
 1

N No Ds

Np

Slika 2.8. Asemblerska struktura proizvodnog

sistema

Proizvodni sistem ima Np podsistema čiji se

izlazi upućuju na podsistem N0, gde se obavlja proces
montaže. I u ovoj strukturi, generalno, svaki
podsistem može da ima svoj izlaz na tržište. Izlazi iz
podsistema su poluproizvodi koji mogu da se tretiraju
 Ovu strukturu karakterišu jedan
proizvodni podsistem N0, čiji izlazi idu na Np
različitih podsistema u kojima se transformišu
proizvodi iz podsistema N0. Naravno, svaki
proizvodni podsistem može da ima izlaz na
tržište, a generalno izlazi proizvodnog sistema
upućuju se kupcima, npr. preko distributivnog
sistema. Ovaj tip organizacione strukture
karakterističan je za preduzeća u kojima je
zastupljena proizvodnja tekstila.
1 1

N0 Ds

Np
Slika 2.9. Zvjezdasta struktura
proizvodnog sistema
sistema su CIM (Computer Integrated
Manufacturing). koji integrišu opremu,
aktivnosti, konvencionalne i inteligentne
komponente i organizacione jedinice.
Struktura CIM sistema je hijerarhijska,
višenivojska i sastoji se od CIM podsistema,
CIM modula i CIM segmenata.
Prema CIM konceptu,
CIM podsistemi koji grade strukturu
proizvodnog sistema su: planiranje i
vremensko usaglašavanje proizvodnje,
praćenje troškova materijala, upravljanje
inženjeringom podataka, upravljanje
kvalitetom, upravljanje alatima i priborima,
upravljanje zalihama, distribucija, dijagnostika
i održavanje, snabdevanje i prodaja.
 Kontrola može da se definiše u širem i
užem smislu. U širem smislu, kontrola je
proces poređenja ostvarenog sa očekivanim i
preduzimanje mjera kako bi se vrijednosti
kontrolisanih veličina dovele do granica koje
su prethodno određene. U užem smislu,
kontrola se definiše kao proces utvrđivanja
koliko je odstupanje tekućeg od planiranog
stanja sistema. Proces kontrole šematski
može da se prikažeMJERE
na slici.

poređenje

X X X

ulazi proces izlazi

 Aktivnosti procesa kontrole se
realizuju u četiri faze :

• Izbor indikatora,
• Praćenje izvršenja,
• Poređenje ostvarenih sa željenim

vrednostima indikatora,
• Preduzimanje mjera.
 Serija standarda ISO 9000:2000

Serija standarda ISO 9000:2000, koja se zvanično

pojavila 15. decembra 2000. godine, a u maju 2001. godine
izašla je zvanična verzija ove serije standarda na srpskom
jeziku, obuhvata sledeća tri standarda:

ISO 9000:2000, Sistemi menadžmenta kvalitetom -

Osnove i rečnik: sadrži riječnik i koncept na kome se
zasniva ova serija standarda. Opisnog je karaktera i sadrži
osam principa menadžmenta kvalitetom.

ISO 9001:2000, Sistemi menadžmenta kvalitetom -

Zahtevi: standard u odnosu na koji će biti provjeravana i
sertifikovana.

ISO 9004:2000, Sistemi menadžmenta kvalitetom -

Uputstva za poboljšanje performansi: nije namenjen za
potrebe sertifikovanja ili ugovaranja, već je u vidu uputstva
u cilju stalnog poboljšavanja u organizaciji. Sadrži i program
samoocjenjivanja.
 Stalna poboljšavanja
sistema mendžmenta
kvalitetom

Odgovornost
rukovodstva

Korisnici Korisnici
Menadžment Mjerenje,anal Zadovoljen
resursima iza i je
poboljšavanje

Ulaz Realizacija Izlaz

Zahtjevi proizvoda
Proizvod
 Koncept totalnog upravljanja
kvalitetom (TQM)
1. Kreirati konzistentnost ciljeva i unapređenja,
2. Usvajanje nove filozofije,
3. Smanjiti uticaj inspekcija,
4. Prekinuti sa kupovinom na bazi cjene kao osnove za odlučivanje,
5. Stalno unapređivanje.
6. Obezbjediti stalnost obučavanja,
7. Obezbjediti "liderstvo",
8. Raditi bez straha/opasnosti,
9. Rušiti barijere između sektora,
10. Eliminisati slogane, natpise i ciljeve radnika,
11. a) Eliminisati radne standarde (radne kvote),
b) Eliminisati upravljanje prema kvotnim ciljevima,
12. a) Rušiti barijere među radnicima,
b) Rušiti barijere između "plavih" i "bijelih" mantila,
13. Uspostaviti obavezujuće programe obuke i samoprovjeru za
menadžment,
14. Uključiti sve da rade na procesima transformacije.
 Tabela. Uporedni prikaz karakteristika
američkog i japanskog menadžmenta

Američki menadžment Japanski mendžment

1.Doživotno zapošljavanje u
1.Kratkotrajno jednoj kompaniji
zapošljavanje 2.Kolektivno odlučivanje
2.Individualizam u 3.Kolektivna odgovornost
odlučivanju
3.Individualna 4.Postupno napredovanje na
odgovornost poslu
4.Brzo 5.Indirektna kontrola
službi napredovanje u 6.Nespecijalizovana
5.Direktni profesiona-
kontrole mehanizmi lna karijera
6.Specijalizovana 7.Briga o svim ljudima
profesiona- kompanije
lna karijera
7.Selektivna
zaposleni- briga o
ma
 Markentinške Potrebe R&D
informacije kupaca inžinjering
informacije

Združena Postavljanje Konkurencija

strategija proizvodnje

ORIJENATACIJA
Procesna
Proizvodna

ZADATAK PROIZVODNJE
-Troškovi-cene
-Kvalitet-Izrada
-Fleksibilnost-obim i asortiman
-Snabdevanje i servisiranje

Elementi proizvodne strategije

Projektovanje proizvoda
Projektovanje tehnologije
Sistem kontrole
Radna snaga

IMPLEMENTACIJA
Projektovanje novog proizvoda
Modifikacija procesa
Uvježbavanje radnika
Sistemska modifikacija

Proizvodne aktivnosti

povratna veza Dopremanje do kupca povratna veza

 3.2. ODLUČIVANJE U POSLOVNIM
SISTEMIMA

Proces odlučivanja
Većina autora smatra da proces donošenja
odluke čine četiri osnovne faze, a to su:

1. Formulacija problema,
2. Kreiranje modela,
3. Rješavanje problema,
4. Implementacija rješenja.
 Faza formulacije
Pojednostavljen Organizacioni ciljevi
REALNOST Procedure pretraga
ja Prikupljanje podataka
Identifikacija problema
Nadležnost problema

Faza kreiranja
Testiranje Formulisanje modela
modela Postavljanje kriterija za
izbor
Generisanje alternativa
Verifikacija i FAZA IZBORA
testiranje Rješavanje modela
USPJEH predloženog Senzitivna analiza
rješenja Izbor najbolje ili
zado.alter.
Implementacija Plan implementacije
rješenja
NEUSPJE
H

Proces rješavanja
problema
problema
Rešenje gotovo svakog
problema koji egzistira u
preduzeću zavisi od više
kriterijuma optimalnosti,
simultano. Stoga, ovi
problemi mogu da se postave
kao zadaci višekriterijumske
optimizacije koji su u literaturi
označeni kao MCDM (Multi
Criteria Decision Making)
 Problemi MCDM se međusobno
vrlo razlikuju. Generalno, ovi pro-
blemi se klasifikuju u dvije grupe:
• Višeatributivno donošenje odluka
- MADM (Multi Attribute Decision
Making),
• Višeciljno donošenje odluka -
MODM (Multi Objective Decision
Making).
 MADM MODM

Kriterij umi atributima ciljevima

(način defmisanja)
Cilj implicitan eksplicitan
Atributi eksplicitan implicitan
Ograničenja neaktivna aktivna

Alternative konačan broj, beskonačan broj

unapred određene
Interakcije sa nisu izražene vrlo velike
donosiocima odluka
Upotreba izbor planiranje

Razlike između MADM i MODM

problema
 3.3.INFORMACIONI SISTEMI U
MENADŽMENTU

Informacioni sistemi mogu se klasifikovati na različite

načine. Prema stepenu automatizacije razlikuju se:
1. neautomatizovani informacioni sistemi,
2. upravljački informacioni sistemi, koji podržavaju
donošenje rutinskih odluka, uglavnom na nivou

operativnog upravljanja,
3. sistemi za podršku odlučivanju, koji podržavaju
donošenje složenih i teških odluka,
4. ekspertni sistemi, koji rješavaju probleme
vrhunskih eksperata,
5. hibridni sistemi,
6. vještačka inteligencija.
Prema vrsti pruženih usluga razlikujemo:
1. sisteme za kompjuterske usluge opšte

namjene,
2. sisteme za čuvanje i pretraživanje
podataka,
3. sisteme za komutaciju podataka,
4. sisteme za upravljanje fizičkim
procesima,
5. sisteme za kontrolu i upozorenja,
6. sisteme za obradu transakcija.
3.3.1. Neautomatizovani informacioni

sistemi
U neautomatizovanim informacionim
sistemima primenjuje se ručna ili meha-
nografska obrada podataka. Osim
ručnih i stonih kalkulatora koriste se
mehanografska sredstva za izvršavanje
specifičnih poslova, kao što su:
• knjiženje,
• fakturisanje,
• izdavanje naloga i sl.
 Informaciona
baza

Ulazni Izlazni
informacion Osnovna funkcija informacion
i (posao,organizaciona i
tokovi jedinica) tokovi
Neautomatizovani
informacioni sistem

Nosioci podataka su dokumenti. Na

njima su podaci upisani tako da se mogu
čuvati i prenositi. Informaciona baza je
skladište dokumenata koji se u njoj
čuvaju. To mogu biti kartoteke,
biblioteke, skupovi zapisnika, službenih
• da pravila za obradu podataka nisu
strogo
definisana već su dobrim dijelom
iskustvena,
• da je obrada spora, što dovodi do
kašnjenja
informacija,
• da se prave greške koje mogu nastati
zbog:
nepridržavanja ili nepostojanja strogih

uputstava za obradu, pogrešno

prispjelih
podataka, pogrešno upisanih rezultata
 
Narudžbenica se izdaje na
osnovu ugovora koji je sklopilo
preduzeće sa partne-rom, ali
narudžbenica može da se izda i u
slučaju proizvodnje za zalihu.
Narudžbenica definiše vrstu
proizvoda, količinu koja je
ugovorena sa naručiocem kao i rok
isporuke. U jednoj narudžbenici
može biti zastupljeno više
proizvoda. Na osnovu naružbenice
Radni nalog
 
Na osnovu ugovora sa potrošačima ili na
osnovu naloga prodaje u preduzeću se otvara
radni nalog, odnosno nalog za izradu, koji je
osnovni operativni dokument. Sam naziv ovog
dokumenta govori da je to nalog ili naređenje
svima koji učestvuju u proizvodnji o početku
proizvodnog procesa. Nijedan proizvodni proces
ne smije da se započne bez izdavanja radnog
naloga. Radni nalog sadrži informacije o
proizvodu, odnosno dijelu proizvoda, količini
proizvoda (dijelova), roku početka i završetka
proizvodnje. U samom radnom nalogu definisan
je nosilac troškova u proizvodnji na čiji račun će
se knjižiti rashodi u vezi sa izvršenjem naloga.
Sastavnica
Sastavnica je prva faza tehnološke
razrade radnog naloga. U cilju efikasnijeg
upravljanja radnim nalogom neophodno
je sastavnicu tako formirati da se mogu
sagledati sve obaveze koje su preuzete
radnim nalogom. Sastavnica je dokument
koji se formira na osnovu konstruktivne
dokumentacije i definiše sve komponente
(sklopove, podsklopove, dijelove) koji
čine finalni proizvod. Sastavnica sadrži
sledeće podatke: nazive svih elemenata,
njihove šifre, količine kao i nivo ugradnje,
oznaku crteža ili standarda.
Radionički crtež
 
Radionički crtež daje prikaz finalnog
proizvoda sa svim komponentama i
detaljima vezanim za oblik i dimenzije,
tolerancije, vrste obrade, vrste
materijala, oznake, potpis konstruktora,
overavača i kontrolora, broj crteža, itd.
Radionički crtež koristi se u
tehnološkoj pripremi za razradu
tehnološkog postupka, na radnom
mjestu za obradu pojedinih operacija, i u
kontroli za provjeru ispravnosti
urađenog prema zahtjevu.
Operaciona lista (tehnološka lista)

Operaciona lista sadrži podatke o

opisu operacija, redosljedu operacija,
naziv i oznaku mašine za obradu za
svaku operaciju, alate, standardne,
specijalne, tehnološko vreme izrade,
normalno vreme izrade, normu materijala
za deo, šifru opracione liste.
Svrha lansiranja operacione liste je
formiranje podataka potrebnih za
obračun cjene koštanja. Ova lista
omogućava nam da uporedimo planirano
i ostvareno kako bismo mogli da
1 3512 00836 14 1592 19 0527 02

Količina Naručilac Br. Rok Dopuna Izvršilac Vr. rada R. PLD

zahteva nalog

Proizvod ZUPČANIK Br. crteža Poz. JM kom Kod dijela

TB.1302.02.00 2
Materijal Č. 1530 Dimenzija-model 0210x115 kol./JM 32 Mesto JM kom Kod materijala
uskladišten
ja
Br. Kod K Planirano vreme Napomena
OPIS TEHNOLOŠKOG
operacije POSTUPKA tpz. Ti min T čas

1 1.01.2 Isjeći čelik Ø210 na L=l 15 10 120 130

2 2.02.2 Obraditi kote: L=110, Ø210h8, a ØH9 na Ø109,6 30 85 116

i kotu 30°

3 5.06.1 Brusiti meru Ø110H9 30 30 60

4 2.03.1 Obraditi 65 zuba, a meru preko zuba ostvariti u plusu 120 340 460
0,5. Podela: 24/65 i brzina 31/56; n=100º/min

5 KO Plameno kaljenje
6 KO Brušenje profila zuba
D Skladište međufaze
RUKOPIS Izradio
- OPERACIONA LISTA -
Datum Potpis

Operaciona lista
 
Radna lista je dokument koji se ispostavlja
za svaku operaciju rada (često se vezuje za
radno mjesto). Radna lista sadrži podatke o
materijalu, vrsti rada, vremenu potrebnom za
izvršenje rada i procjeni kategorije rada. Na
osnovu ovog dokumenta računovodstvo dobija
podatke o nosiocu troškova i radniku koji je
izvršio rad. Sa druge strane radne liste dodaju
se informacije vezane za izvršioce rada. Radna
lista može posjedovati i rubrike za upisivanje
podataka tehničke kontrole o kvalitetu
izvršenog rada. Ukoliko se radi o većem broju
proizvoda (dijelova), tehnička kontrola treba da
upiše broj dobrih i broj loših dijelova i označi
uzrok (radnik ili materijal, itd.).
Trebovanje materijala
Trebovanje, kao i povratnica i
preda-jnica materijala, ostvaruje
spregu između proizvodnje i
skladišta. Na osnovu trebo-vanja
izdaje se odgovarajući materijal,
alat, dijelovi potrebni za
izvršenje pro-cesa proizvodnje.
Trebovanje sadrži na-ziv, šifru i
količinu materijala, vrednost
trebovane količine.
 1 3512 00836 14 1592 19 0527 02

Količina Naručilac Br. Rok Dop Izvršilac Vr. R. PLD

zahteva una rada nalog

Proizvod Br. crteža Poz. JM Kod dela

TB.1302.00. kom
SLOBODNI ZUPČANIK 00
Materijal Dimenzija- kol./ Mesto
model JM uskladišten JM Kod materijala
ja
PLD Kod dela NAZIV DELA- Oznaka Poz JM Kol Mesto N
materijal MATERIJALA teh. ./ Uskla stanje
a dokume JM dišten
n.
ja

04 Vijak M6x20, JUS TB.130 4 kom

M.B1.055 2.00.00
ČV.10
Trebovao Datum Izdao Primio Jedinična cena
izdavanja

TREBOVANJE PROIZVODNO BR. Izdata Ukupna cena

količina

Trebovanje
dijela
Predajnica
 
Predajnica se koristi u slučaju
predaje gotovih proizvoda,
poluproizvoda i dijelova proizvoda
odgovarajućem skladištu.
Predajnicom se završava ciklus
proizvo-dnje po jednom radnom
nalogu. Predajnica sadrži podatke o
nazivu gotovog proizvoda (dela),
količini, ovjeri kontrole, šifri radnog
naloga i predajnice.
3.3.2. Upravljački informacioni sistemi koji

podržavaju donošenje rutinskih odluka

Svi informacioni sistemi izvršavaju osno-
vne funkcije vezane za: prikupljanje, čuvanje,
obradu i distribuciju podataka.
Projektovanje informacionog sistema
svodi se na nalaženje odgovarajućeg modela
realnog sistema. Realni sistem ne opisuje se u
potpunosti modelom podataka jer model
podataka prikazuje stanje u jednom trenutku i
kako se ono može menjati.
 Potrebno je opisati i procese koji mjenjaju
stanje sistema i formiraju izlaze iz sistema na
osnovu poznatih ulaza. Procesi su međusobno
povezani tokovima podataka, koji predstavljaju
ulaze u pojedine podsisteme i module,
odnosno, odgovarajuće izlaze iz podsistema i
modula u okviru jednog informacionog sistema.
Pri izvršavanju procesa vrši se
transformacija ulaznih podataka u izlazne, koji
predstavljaju rezultat izvršene obrade. Procesi
se opisuju modelom procesa. Opisivanjem
procesa opisuje se funkcionisanje realnog
sistema. Cilj je da se uoče i opišu vitalne
funkcije realnog sistema, jer svaka funkcija
obuhvata jedan ili više povezanih procesa.
 Za projektovanje modela procesa
danas se koriste nekoliko metoda.
Najčešće se koriste:
• SSA, metoda strukturne sistemske
analize,
• BSP (Bussines Svstem Planning),
metoda planiranja poslovnog
sistema,
• SDM (Svstems Design Method),
metoda sistemskog projektovanja.
3.3.3. SISTEM ZA PODRŠKU
ODLUČIVANJA
3.3.3.1. POJAM SISTEMA ZA PODRŠKU ODLUČIVANJA

"Sistemi za podršku odlučivanju su

intera-ktivni računarski sistemi za
namjerom da pomognu menadžerima ili
donosiocima odluka da identi-fikuju,
strukturiraju, i/ili rješe polustrukturirane i
nestrukturirane probleme i da naprave
izbor među alternativama"
Informacioni SPO-Sistemi za podršku odluči-
vanja (DSS-Decision Support Syste-ms) vezani su za
nastanak i razvoj programskih jezika četvrte genera-
cije i generatora aplikacija.
 Sistemi za podršku
odlučivanju imaju zadatak da
pružaju pomoć pri donošenju
odluka, ali sa naglaskom na
rješavanju nestrukturiranih ili
slabo strukturiranih
problema.
Sistemi za podršku odlučivanju
pružaju pomoć pri donošenju odluka
na svim nivoima odlučivanja, ali su
od posebnog značaja za više nivoe.
 Osnovna ideja ovog informacionog siste-
ma je da korisnik u interakciji sa izlaznim info-
rmacijama iz informacionog sistema donosi
odluke.
SPO se definiše kao sistem koji donosi-
ocu odluke omogućuje kombinaciju ličnog pro-
suđivanja sa računarskim izlazima u aktivnom
korisničkom interfejsu sa mašinom, pružajući
korisne informacije za proces odlučivanja.
Prva međunarodna SPO konferencija
održana je 1981. godine ( Ostin, Teksas ) i
okupila je oko 300 proizvođača, istraživača i
korisnika SPO.
 Sva istraživanja se svode uglavnom na to
da je SPO interaktivni kompjuterski bazirani si-
stem koji pomaže donosiocima odluke da kori-
ste podatke i modele pri rješavanju nestruktu-
ralnih problema.

KAKO POČINJE SVAKO ODLUČIVANJE ?

Svako odlučivanje počinje uočavanjem proble-

ma. Problem se smatra svaka situacija u kojoj se
neko sadašnje ili dato stanje treba promijeniti, jer
onako kakvo jeste zbog nečeg ne zadovoljava.
 Odlučivanje predstavlja izbor jedne ili više
alternativa koja će obezbjediti postizanje cilja.

Potrebno je uočiti dvije kritične situacije koje

prethode odlučivanju, a to su:

• nastajanje problema i
• uočavanje problema.

SPO treba da obezbjedi menadžmentu

vremenski odgovarajuću informaciju koja će biti
tačna, relevantna i kompetentna.
 SPO se može definisati kao informacioni
sistem koji ispunjava potrebe strateškog odlu-
čivanja.
Zbog toga je najcjelishodnija izgradnja
distributivnih SPO sa pristupom svim
potrebnim informacionim resursima.
SPO se koristi za slabo struktuirane pro-
bleme. Osnovni razlog zbog kojeg se oni prete-
žno koriste na višim nivoima odlučivanja, jeste
taj, što su niži nivoi odlučivanja suočeni sa bo-
lje struktuiranim problemima, pa su u prilici da
koriste egzaktne,kvantitativne metode, koje su
jednostavnije za primjenu i daju jednoznačne
rezultate.
 Svrha SPO je da podrži a ne da zamijeni
donosioca odluka. Kako je SPO namjenjen
odlučivanju, on pokušava da integriše mena-
džment i tradicionalne funkcije obrade podata-
ka.
Znači, SPO sadrži algoritme logičkih i raci-
onalnih procesa putem kojih klasifikuje, upore-
đuje i formira informacije za odlučivanje.
3.3.3.2. STRUKTURA SISTEMA ZA PODRŠKU
ODLUČIVANJA
Osnovne komponente sistema za
podršku odlučivanju su:
• baza modela,
• baza podataka,
• generator sistema za podršku
odlučivanju
• korisnik.
Ova struktura opisuje sisteme za podršku
odlučivanju u onom obliku u kome su egzistirali
od ranih 70-tih do 90-tih godina prošlog vijeka.
 Korisnik

Generator SPO

Baze Baze modela

podataka
Osnovne komponente SPO

Današnji sistemi za podršku

odlučivanju osavre-menjeni su za niz
karakteristika u odnosu na njihovu
prethodnu generaciju. Razlike je moguće
uočiti pore-đenjem njihovih struktura.
 Komponente sistema za podršku
odlučivanju su:

• podsistem za upravljanje podacima,

• podsistem za upravljanje modelima,
• podsistema za upravljanje znanjima,
• podsistem - korisnički interfejs,
• korisnik
 Drugi
računarski
zasnovani
sistemi
Podaci:
spoljašnji i
unutrašnji Upravljanje Upravljanje
podacima modelima

Upravljanje
znanjem

Korisnički
interfejs

Korisnik

Struktura SPO (Turban,

Aronson, 1998)
Tipičan SPO se sastoji od sledećih podsi-
stema:
• DBMS – podsistem podataka i
upravljanja podacima,

• MBMS – podsistem modela i

upravljanja modelima,

• DGMS – podsistem dijaloga i

upravljanja dijalogom.
podacima

Ovaj podsistem sastoji se iz

sledećih elemenata:
• baze podataka sistema za
podršku
odlučivanju,
• sistema za upravljanje
podacima,
• direktorijuma sa podacima,
• upita.
 Spoljašnji
izvori
podataka

Finansije Marketin Proizvodn Ostalo

g ja Kadrovska
sl.

Unutrašnji
izvori Personalni
podataka
Ekstrakci
podaci
ja

Datawareho
Upiti use

Interfejs
Sistem za upravljanje mendžmenta
bazama
Direktorijum Podataka - DBMS : Upravljanje
sa podacima -traženje
modelima
-ažuriranje
-generisanje
-brisanje Upravljanje
znanjem
Podsistem za upravljanje podacima (Turban,
Aronson, 1998)
podataka (Data-base Management
Svstem - DBMS) prvenstveno služi za
kreiranje, pristupanje i ažuriranje baze
po-dataka. Sistem za upravljanje bazom
podataka posjeduje sposobnosti da
ekstrahuje podatke, ažurira zapise u bazi
podataka, povezuje podatke iz različitih
izvora, izdvaja neohodne podatke za fo-
rmiranje upita ili izvještaja, obezbjeđuje
sigurnost podataka, izvodi kompleksne
zadatke manipulacije podataka za
potrebe formiranja različitih upita, prati
podatke koji se koriste od strane SPO i
upravlja podacima preko rječnika
modelima

Podsistem za upravljanje
modelima sastoji se iz sledećih
elemenata:
•baze modela,
•sistema za upravljanje bazom
modela,
•jezika za modeliranje,
•direktorijuma modela i
•komandnog procesora.
 Modeli (Baza modela) Direktorijum sa
modelima
-Strateški
,taktički,operativni
-Statistički,finansijski,

marketing,menadžment
-Blokovi za izgradnju
modela
Upravljanje bazom Izvršenje
modela modela
-Komande za
modeliranje Integracija
-Održavanje modela
-Interfejs Izvršne
-Jezik za modeliranje komande

Upravljan Upravljan Interfejs

je je menadžme
podacima znanjem nt

Podsistem za upravljanje modelima (Turban,

Aronson, 1998)
 
Sistemi za podršku odlučivanju koji
posjeduju podsistem za upravljanje
znanjem nazivaju se inteligentni sistemi
za podršku odlučivanju (Intelli-gent
Decision Support Svstems - IDSS),
sistemi zanovani na znanju (Knowledge-
based DSS) ili jednostavno kombinacija
SPO/ES. Glavna karakteristika koja
izdvaja ovaj podsistem od ostalih je
postojanje baze znanja, što omogućava
pružanje korisniku ekspertize o posta-
vljenom problemu. Baza znanja je
predstavljala sinonim za ekspertne
Podsistem - korisnički interfejs
 
Podsistem - korisnički interfejs sastoji
se iz sledećih komponenata:

• sistem za upravljanje korisničkim

interfejsom,
• jedinice za prevođenje na prirodan
jezik,
• terminala,
• printera, plotera i sl.
 Upravljanje Upravljanje Interfejs
podacima znanjem menadžment

Sistem za upravljanje
korisničkim interfejsom

Prevođenje na prirodan
jezik

Terminal Printer,
Ploter

Korisnik

Struktura podsistema - korisnički interfejs

(Turban, Aronson, 1998)
 Podsistem - korisnički interfejs pokriva
sve aspekte komunikacije između korisnika i
sistema za podršku menadžmentu.
Podsistem - korisnički interfejs ima jako
veliki značaj kako za korisnike sistema tako i
za projektante informacionih sistema. Od
kvaliteta korisničkog interfejsa zavisi
mogućnost upotrebe i prihvatljivost sistema
od strane korisnika. Pojedini autori
smatraju da je razvitak hardverske tehnologije
omogućio komforniji rad i uslovio je pravu
eksploziju u razvoju softverske tehnologije,
naročito na novijim verzijama Windows
platforme, a to je predstavljalo i otvaranje
novog prostora za napredne sisteme za
podršku odlučivanju.
Prednosti i nedostaci sistema za podršku
odlučivanju

Prednosti primjene SPO u poslovnim preduzećima

(na osnovu rezultata istraživanja Udo Guimaraesa iz
1994. g. u preduzećima) su:
• postizanje većeg kvaliteta odluke,
• poboljašanje komunikacije,
• smanjenje troškova,
• povećana produktivnost,
• ušteda vremena,
• poboljšano zadovoljstvo potrošača i zaposlenih.
• Neke urođene ljudske vještine i talenti se
ne mogu
ugraditi u današnje SPO (misli se na fazu
projektovanja SPO),
• SPO je ograničen na znanje koje posjeduje.

Ograničene su sposobnosti SPO da stekne

nova
znanja,
• SPO je ograničen vrstama obrade znanja
koju
njegov softver može da izvrši,
• Mogućnosti SPO su ograničene
mogućnostima
kompjutera (hardvera i operativnog
• Jezik kojim korisnici treba da saopšte svoje
zahtjeve ograničava broj korisnika na one
koji prihvataju ovakav način izražavanja.
Način prezentacije takođe ograničava broj

korisnika,
• SPO mogu biti napravljeni za prilično usku i
specifičnu oblast primjene. Moguće je da se
zahtjeva više SPO u rješavanju različitih
zadataka u toku rada. Tada se postavlja
pitanje ko treba da koordinira rad nekoliko
SPO.
Princip rada, osobine rada SPO-a i
karakteristike implementacije
Barrett i Castore (1989) dali su prikaz
strukture sistema za podršku odlučivanju i pri
tom opisali princip rada korisnika sa SPO-om.
Proces započinje
korisnikovom dilemom. Korisnik definiše
problem, u čemu mu SPO može pružiti pomoć
kroz snimanje, praćenje i prikupljanje po-dataka
iz spoljašnjih i unutrašnjih izvora podataka, na
osno-vu čega se stiče uvid o nastanku i
karakteru problema.
Po završetku formulacije problema SPO
vrši obradu podataka koristeći se pri tom
bazom podataka i/ili bazom znanja. Po izvršenoj
obradi problema SPO nudi korisniku raspoloživi
 Korisnikova
dilema
Opis Definisanje i formulacija Opis domena
situacije problema
Ekspertsko Obrada od strane Znanje
rezonovanj SPO Informacije
e Izvori
Prezentacija
i logika podataka
alternativa

Korisnikov
izbor
Društveni Projekcija Ekonomski
faktori posljedica faktori
Informacije za buduću
upotrebu

Struktura SPO-a (Barrett,

Castore, 1989
 Ekspertni sistemi (Expert Systems - ES)
Pojavom  
ekspertnih sistema, znatno je
olakšan rad na onim mjestima odlučivanja gde
se donose veoma složene ili veoma značajne
odluke, tj. svuda gde se ne smije dozvoliti
donošenje pogrešne odluke iz razloga
nemogućnosti saniranja posljedica.
Ekspertni sistemi djeluju poput tima
eksperata iz određene oblasti sa tom razlikom
što trajno čuvaju podatke uz svakodnevno
proširivanje svoje baze znanja.
 „Ekspertni sistem je računarski program
koji djeluje kao ljudski ekspert u dobro defini-
sanom specifičnom zadatku, na bazi znanja“.

„Ekspertni sistemi su programski sistemi koji

sadrže ljudsko znanje i koriste ga u rješavanju proble-
ma iz oblasti veštačke inteligencije. Ekspertni sistemi
koriste mehanizam koji omogućava lako programira-
nje problema, kao npr. simuliranje ljudskog znanja, za
koje je smatrano da ga nije moguće implementirati.
Upravo u lakoći simulacije ljudskog znanja treba
tražiti odgovor uspjeha ekspertnog sistema“.
 „Ekspertni sistem je modeliranje, unutar
računara, ekspertskog znanja, tako da rezultu-
jući sistem može ponuditi inteligentan savjet ili
donijeti inteligentne odluke".
Prvi počeci razvoja sistema zasnovanih na zna-
nju koji su prethodili ekspertnim sistemima javljaju se
polovinom 60-tih godina. Razvoj ekspertnih sistema
zavisi od razvoja informacionih tehnoligija, tj. od pe-
rformansi kompjutera. Vrlo brzo (krajem 60-tih
godina) kompjuteri su postali ograničavajući faktor, pa
su uslijedile neminovne promjene na polju
usavršavanja kompjutera, što je izazvalo novi uspon u
razvoju oblasti veštačke inteligencije.
Ipak, tek tokom 80-tih godina ekspertni sistemi
su doživeli široku upotrebu na komercijalnom tržištu.
 MYC1N Antibiotska terapiia bakterijske infekcije krvi
Dijagnostički sistemi DART Otkrivanje i lokalizovnje grešaka kod kompjutera
INTERNIST Bolesti unutrašnjih organa

XCON Konfigurisanje VAX kompjutera

Razvojni sistemi SYN Razvoj visokointegrisanih kola (VLSI)
SYNCHE\1 Sinteza hemijskih jedinjenja
ISIS Projektovanje procesa finalizacije
Sistemi za planiranje MOLGEN Eksperimenti u molekularnoj genetici
Sistemi za DENDRAL Spektrogramska identifikacija hemijskih
raspoznavanje jedinjenja
PROSPECTOR Rekodijagnosticiranje geoloških rudnih ležišta
objekata
TEC Vojno osmatranje prostranih terena
Savetnički WERRA Predviđanje i regulisanje poplavnog talasa
sistemi
RADEX Bolnička briga o pacijentima
PROCON Operativno vođenje hemijskog postrojenja
Okvirni EMYCIN Prazni inferentni sistem i sistem sa bazom
ekspertni sistemi znanja za dijagnostiku
( ljuske ES) LOOKS Objektivno orijentisani sistem za
programiranje i regulaciju
ART Sistem za programiranje ekspertnih sistema
Podjele ekspertnih sistema

Jedna od uopštenih podjela ekspertnih sistema

sugeriše na postojanje dvije grupe ekspertnih siste-
ma (Stojiljković, 1995):
• Ekspertni sistemi koji analiziraju neki problem i
• Ekspertni sistemi koji vrše sintezu u procesu
rješavanja problema.

Podjelu ekspertnih sistema možemo izvršiti i

prema drugim kriterijumima.
Jedna od uobičajenih podela odnosi se na
vrstu informacija koje ekspertni sistemi pružaju
(Stoiljković, Milosavljević, 1995):
 • Samostalne - u stanju su da samostalno izvedu proces
donošenja odluke i planiranja budućih pravaca akcije, a
korisnika izveštavaju o primjenjenim postupcima i razlozima za
usvajanje određene procedure.
• Konsultantske - pružaju razne konsultantske usluge u
smislu da pomažu korisniku na taj način kako bi i pravi ekspert
pružio svoje mišljenje. Ova grupa ekspertnih sistema koncipi-
rana je tako da se njima koriste eksperti kojima su potrebna
dodatna mišljenja za rješavanje kompleksnih problema (stvara
se atmosfera poput formiranja tima eksperata).
• Savjetničke - mogu koristiti i eksperti ali i oni ostali
korisnici kojima je potreban savjet u odgovarajućim situacijama.
• Sistemi za ispitivanje šta bi bilo ako... - ova grupa
ekspertnih sistema omogućava razmatranje određenih situacija
u kojima je potrebno predvidjeti efekte primjene alternativnih
akcija.
 Turban i Aronson (1998) iznose da postoje sledeće
vrste ekspertnih sistema:

• Ekspertni sistemi zasnovani na znanju (Expert Svstems

Versus Knovvledge-based Svstems, Knowledge-based Expert
Svstems),
• Ekspertni sistemi zasnovani na pravilima,
• Ekspertni sistemi zasnovani na okvirima (Frame-based
Expert Svstems),
• Hibridni sistemi,
• Ekspertni sistemi zasnovani na modelima (Model-based
Svstems),
• Ekspertni sistemi spremni za rad (Ready-made, Off-the-shelf
Svstems),
• Ekspertni sistemi koji rade u realnom vremenu (Real-time
Expert Svstems).
 Zadaci koje ekspertni sistemi uspješno rješavaju su:

• Evidentiranje i interpretacija podataka kojim se opisuju

različite situacije ili stanja sistema,
• Dijagnostika i servisiranje,
• Planiranje, predviđanje i prognoziranje (posledica odluka i
sl.),
• Dizajn (razvoj konfiguracije objekata uz poštovanje
zadatih ograničenja),
• Mjerenje (interpretacija rezultata merenja),
• Otkrivanje kvarova u složenim tehničkim sistemima,
• Analiza i konsultacije (u oblastima: osiguranja, kreditiranja,
finansiranja, investicione i poreske politike, marketinga i ana-
lize tržišta, uvođenje novih tehnologija itd.),
• Kontrola (upravljanje ponašanjem sistema) i sl.
 Model jednostavnog ekspertnog si-
stema sastoji se samo od četiri dijela
(Doukidis, 1991).
Oni su:
• baza znanja,

• "mehanizam" za zaključivanje,

• korisnički interfejs i

• radna memorija .
 KORISNI Korisni
K k

Studen
Podrška
t
Interfejs, sredstva za rukovanje
fajlovima ,
Sredstva za pružanje objašnjenja Expres
,alat za rukovanje bazom znanja. s

Mehanizam za
zaključivanje

Baza znanja Radna

memorija

Model ekspertnog sistema (Doukidis, 1991)

 Znanje eksperta se čuva u nizu fajlova nazva-
nih baza znanja. Najčešće je znanje predstavljeno
pomoću ,,if ... then" pravila.
„Mehnizam" za zaključivanje koristi bazu
znanja kako bi se obezbjedila nova informacija.
„Mehanizam" za zaključivanje koristi neke forme
logičke dedukcije da bi se obezbedili odgovori.
Preko korisničkog interfejsa omogućava se
komunikacija između ekspertnog sistema i
korisnika.
Radna memorija sadrži detalje o stanju znanja
sistema u određenom trenutku.
 Primjer rada je sledeći:

Korisnik zove ekspertni sistem preko korisni-

čkog interfejsa.
Ekspertni sistem uz pomoć „mehanizma" za
zaključivanje upravlja pravilima u bazi znanja.
Ukoliko su sistemu potrebne dodatne informa-cije,
on će pitati korisnika (preko interfejsa), a zatim
sačuvati te informacije u radnoj memoriji. Svaki nov
podatak koji se pojavi kao izlaz „mehanizma" za
zaključivanje takođe se čuva u radnoj memoriji.
Ovaj proces se nastavlja sve dok sistem ne
obezbjedi korisniku sve odgovore na njegova pitanja
ili dok se ne iskoriste sva pravila.
 Razvojno okruženje
Konsultantsko
znanje
Baza znanja
Korisni Činjenice o Činjenice: šta je poznato iz domena
k specifičnom Pravila:logičke reference(npr.između
znanju simptoma
Korisnički i posljedica.
interfejs
Mogućnost Inženjer
pružanja znanja
objašnjenja Dokumentova
Mehanizam Akvizicija no znanje
Preporučen -prevodilac znanja
e akcije za
-raspored
zaključivanje Ekspertsko
-pojačivač
znanje

-konzistencije
Blackboard (radni Izdvajanje
prostor)____ znanja
Plan Program
rada Rješenje Opis
problema

Struktura ekspertnih sistema (Turban,

Aronson, 1998)
 Proces funkcionisanja ekspertnih sistema može se raščlaniti na
sledećih pet komponenata (Roth, 1992):

• Akvizicija (sticanje) znanja - predstavlja jedan od najznačajnijih

zadataka za ekspertni sistem dijaloga sa korisnikom sistem mora primiti i
sintaktički - formalno jer putem ispravne ali i semantički adekvatne
raznovrsne informacije. Od akvizicije znanja zavisiće memorisanje znanja i
samim tim i kvalitet rada ekspertnog sistema.

• Reprezentacija (memorisanje) znanja - vrši se dugotrajnim procesom

memorisanja programskih modula sastavljenih od činjenica i pravila i
načina za rješavanje problema (mehanizmi zaključivanja), za određenu
oblast.
• Obrada znanja (rešavanje problema) - u stvari predstavlja izvršavanje
programa radi dobijanja rješenja sa odgovarajućim pratećim objašnjenjima
putem logičkog procesa za rješavanje problema.
Ovaj zadatak podrazumjeva automatsko vrednovanje činjenica i pravila
prema prethodno datoj logici zaključivanja pomoću traženja i upoređivanja,
a zatim dobijanje rezultata u obliku novih podataka ili pravila do krajnjeg
algoritma za rješavanje problema.
• Komponente za objašnjenje (predstavljanje znanja) -
omogućavaju pregled unutrašnjih međuzavisnosti, aktivnih i
neaktivnih pravila za rješavanje problema i pružaju razumjeva-
nje zaključka koji je dao ekspertni sistem. Tako predstavljene
činjenice koje je koristio ekspertni sistem u procesu donošenja
odluke služe korisniku da uvidi koje su bile polazne osnove
ekspertnog sistema da se opredjeli za neku odluku, ali neki
podatak može da se pokaže kao netačan ili besmislen pa se
proces zaključivanja ekspertnog sistema sa novim ispravnim
informacijama može uputiti na ponovno razmatranje. Takođe,
posjedovanje komponente za objašnjavanje kod ekspertnih
sistema omogućuje korisniku sticanje novih znanja.
• Interfejs (jedinica za dijalog) - omogućuje komunikaciju
korisnika sa ekspertnim sistemom putem tastature i ekrana, ali
moguće su i ostale varijante direktne komunikacije ekspertnog
sistema sa okolinom npr. putem slike, tona, mjernih signala itd.
 Predstavljanje znanja i mehanizmi
zaključivanja
 
Nakon komplikovanog procesa prenoše-
nja znanja eksperata „na papir" i logičkog puta
povezivanja pojedinih činjenica postavlja se
pitanje kako to znanje uobličiti u formu koja će
biti funkcionalna za rad ekspertnog sistema.
Jedan od načina za prevazilaženje ovog
problema moguć je korišćenjem produkcionih
pravila.
 Produkciona pravila mogu imati više
stanja i više akcija. Npr. produkciona pra-
vila mogu od korisnika zahtjevati akciju u
smislu da korisnik odgovori na dodatna
pitanja sistema radi ponovnog pretraživa-
nja baze znanja.
Ekspertni sistem može imati više
stotina produkcionih pravila, što usložnja-
va proces projektovanja logičkog povezi-
vanja ovih pravila u bazi znanja.
Kontrolna struktura određuje koje
će pravilo biti sledeće upotrebljeno.
Kontrolna struktura često poziva „ma-
šinu za zaključivanje". Na bazi info-
rmacija koje dobije od korisnika (na
pitanja koje je postavio ekspertni
sistem), „mašina za zaključivanje"
vrši selekciju i testiranje pojedinih
pravila i u bazi znanja traži odgova-
rajući savjet ili odluku.
 Pitanje-problem
koji postavlja Činjenice, Pravila Zaključak
korisnik

EKSPERTNI SISTEM
Korisnik
Baza znanja Proces
zaključivanja ES

Uzrok Provera i ispitivanje Pretpostavk

stanja sistema hipotetičkih
zaključaka
e

Proces zaključivanja
ekspertnog sistema
Olančavanja unaprijed, što znači da se slijedi put od poznatih
činjenica do krajnjeg zaključka.
Olančavanje unazad uključuje biranje hipotetičkih zaključaka i
testiranje da se uporedi da li će se potrebno pravilo u skladu sa
zaključkom ispostaviti kao tačno.
Uvođenje ekspertnog sistema u rad

Uveđenje ekspertnog sistema u rad predstavlja poslje-

dnju fazu u procesu razvoja ekspertnog sistema, a ova faza
podrazumjeva testiranje i implementaciju ekspertnog sistema.
Tokom testiranja ekspertnog sistema ispituje se i provje-
rava logičko zaključivanje, provjeravaju rezultati testiranja,
otklanjaju uočene nepravilnosti, a zatim se vrši ponovno testi-
ranje sve dok se ne postigne zadovoljavajući kvalitet rada
ekspertnog sistema. U okviru implementacije ekspertnog siste-
ma uključuju se svi faktori bitni za radno okruženje počev od
usklađivanja hardverskih zahtjeva ekspertnog sistema za
njegovo optimalno funkcionisanje pa sve do obuke kadrova za
rad sa ekspertnim sistemom, pri čemu se ne misli samo na
korišćenje ekspertnog sistema već i na njegovo održavanje u
smislu stalnog ažuriranja baze znanja.
 HIBRIDNI SISTEMI
(Hibrid Systems-HS)
Ovi sistemi nastaju integracijom dva ili
više kompjuterskih informacionih sistema.

Postoji više klasa HS ali osnovna je

integracija sistema za podršku odlučivanju
i ES.
 Moguće su sljedeće varijante hibridnih ekspertnih
sistema:
• Kompletno preklopljeni - sistem ima dualnu prirodu;
zasnovan je i na znanju i na neuronskoj mreži. Pomoću
uređaja za konverziju sistem može da se prikaže ili kao ES ili
kao neuronska mreža.
• Parcijalno preklopljeni - sistem posjeduje osobine i ES i
neuronske mreže ali ova dva sistema komuniciraju preko
kompjuterske memorije.

• Paralelni - ES i neuronska mreža rade zajedno, paralelno i

komuniciraju preko ulaznih i izlaznih uređaja.

• Sekvencijalni - gde je izlaz iz jednog od komponentnih

sistema.
• Povezani ili ugrađeni - ES je ugrađen u neuronsku mrežu
ili ona u ES (tzv. gost i domaćin).
 Integracija ekspertnih sistema i sistema za podršku
odlučivanju može se izvesti na dva osnovna načina i to:

1. Ekspertni sistem integrisan kao SPO komponenta gde je

moguće identifikovati pet različitih slučajeva:

• Ekspertni sistem kao inteligentna komponenta uz bazu podataka

u SPO,
• Ekspertni sistem kao inteligentna komponenta uz bazu modela u
njeno upravljanje u SPO,
• Ekspertni sistem kao komponenta u SPO a sa namjenom da
poboljša karakteristike korisničkog interfejsa,
• Ekspertni sistem kao komponenta za pomoć u izgradnji SPO,
• Ekspertni sistem kao komponenta u SPO koja pruža korisniku
razne konsultativne usluge.
2. Ekspertni sistem kao posebna kompo-
nenta SPO - gde je, takođe, moguće definisati
podvarijante:
• Ulaz u ekspertni sistem je izlaz iz SPO,
• Ulaz u SPO je izlaz iz ES.
Kao najkompleksniji oblik integracije
kompjuterskih informacionih sistema za
podršku menadžment odluči-vanju smatra se
tzv. globalna integracija. Globalna integra-cija
može uključivati nekoliko tehnologija za
podršku me-nadžmentu i nekoliko
kompjuterskih informacionih siste-ma ili čak
povezivanje sa sistemima iz druge
 Povratna
sprega
Analiza i obrada Raporti
BAZA
PODATAKA
EIS Predviđanj
e,
prognoze
BAZA
MODELA
MBM DBM Preporuče
S S ne akcije
Ekspertni
BAZA sistemi
ZNANJA Objašnjen
ja
Hardver i savjet
softver
Interaktivna
povratna veza
Donosil veza
ac
odluke
Ulaz Obrada
Izlaz
Globalna integracija kompjuterskih informacionih sistema
(Turban, Aronson, 1998)
 Kao ulaz sistem ima bazu podataka, bazu
znanja i bazu modela. EIS komponenta se koristi za
filtriranje podataka, stavljanje filtriranih podataka u
centar posmatranja i povezivanje sa ostalim dijelovi-
ma organizacije koji su povezani sa datim proble-
mom. Ekspertni sistem je neophodan donosiocu odlu-
ke u smislu da mu pruži podršku tokom modeliranja u
upravljanja bazom modela, podataka i znanja, kao
uvod za EIS i SPO analizu i procjenjivanje.
Izlazi iz modela globalne integracije su izvje-
štaji, prognoze, savjeti, i sl. Povratna sprega ili veza
je neophodna radi obezbjeđivanja dodatnih
informacija, znanja ili modela koji se mogu ponovo
upotrebiti u budućnosti.
SKLADIŠTE PODATAKA (DATA
WAREHOUSE - DW)
Bili Inmon (koga često nazivaju „ocem skladišta
podataka") 1993. godine definisao je skladište podataka
na sledeći način (Inmon, 1993):

Skladište podataka (data warehouse - DW) je:

• subjektno orijentisana,
• integrisana,
• nevolatilna,
• vremenski promjenljiva kolekcija podataka za
podršku menadžerskom procesu odlučivanja.
 
 Data warehouse ili skladište podataka je baza
podataka sa posebnom strukturom podataka, proje-
ktovanom tako da se relativno brzo i jednostavno
mogu izvoditi složeni upiti nad velikom količinom
podataka (IN2, 2002).

Osobina DW-a da pruža brz pregled i analizu

velike količine poslovnih podataka koji se kasnije
uglavnom koriste za ocjenu postignutih rezultata, pri
planiranju i odlučivanju, čini ih pogodnim za integra-
ciju u sistemima za podršku odlučivanju ili osno-
vnom za izgradnju sistema poslovne inteligencije (BI
- Bussiness Inteligence)
 Proizvodni informacioni
sistemi

IZVOR
1
Program za BAZA
periodično SKLADIŠTA
osvježavanje
skladišta podatka
PODATAKA
IZVOR
2

Dodatne
datoteke
Prikaz skladišta podataka (IN2, 2002)

IBM za data warehouse ponekad koristi termin

„informaciono skladište". Uobičajeno je da je
skladište podataka smjšteno na mainframe
serverima u preduzeću. Na slici je dat grub
prikaz skladišta podataka.
 Skladište podataka obavlja na-
jmanje tri različite aplikacije (Arbor
Softvvare, 1996):

• osnovne radne aplikacije,

• aplikacije za upite i izvještaje,
• aplikacije za analizu i planiranje.
 Osnovne radne aplikacije - odnose se na tabele i statističke
pakete, grafičke alate koji su korisni za upravljanje i predstavljanje
podataka na individualnom PC-ju. Razvijeni u samostalnom
okruženju ovi alati koriste aplikacije koje mogu da obraduju samo
manju količinu podataka iz skladišta podataka.

Aplikacije za upite i raporte - obrađuju podatke pomoću

jednostavnih radnih upita i generisanje osnovnih raporta. Ovi raporti
sadrže istorijske podatke, ali ne zadovoljavaju potrebe preduzeća za
iscrpnim (dubljim) analizama.

Aplikacije za analizu i planiranje - zadovoljavaju suštinske

poslovne potrebe kao što su predviđanje, analiza proizvodnih linija,
finansijska konsolidacija, profitabilnost, proizvodne mix-analize -
aplikacije koje koriste postojeće podatke, željene (projektovane -
koriste se za upoređivanje odstupanja ostvarenog od željenog stanja)
ili tačno izdvojene podatke neophodne za određenu analizu.
 Klasični proizvodni Skladište podataka

informacioni DW
sistem

Osnovna Unos podataka od Čitanje podataka

strane operative (izveštavanje, analize) od
namjena preduzeća. strane upravne strukture
preduzeća i analitičara.
Vrsta korisnika Najčešće operativaUpravna struktura
preduzeća. preduzeća.
Način rada - U radno vrijeme: U neradno vrijeme (da
veliki broj manjih ne smeta svakodnevnom
operacije transakcija koje radu): mali broj transakcija
koje se vrše uglavnom vrše unos koje vrše čitanje i unos
nad manjih količina vrlo velikih količina
podataka. podataka (ekstrakcija
sistemom podataka).
Ručni unos pojedinih
Način unosa zapisa Automatizovani unos
od strane operative velikih količina podataka
podataka
Osnovne razlikepreduzeća. prikupljenih iz
između klasičnog proizvodno- izvornih
informacionog
proizvodnih sistema
sistema i skladišta podataka (IN2, 2002)
Učestalost Permanentan unos za Periodični unos (jednom
Skladište podataka prikaz toka procesa i podataka (IBM,1996)
 Skladište podataka za razliku od drugih
vrsta informacionih sistema posjeduje osobine
objedinjavanja različitih podataka koji mogu
poticati iz različitih proizvodno-informacionih
sistema realizovanih na različitim platforma-
ma, može se relativno brzo otkriti promjena u
izvornom sistemu, ima iterativni karakter
izgra-dnje modela podataka, može se
detektovati greška u proizvodnom sistemu,
dugotrajnije čuva podatke u odnosu na
klasične proizvo-dno-informacione sisteme
(najčešće 5-10 godina; IN2, 2002).
 Proizvodno-informacioni sistem preduzeća
najčešće je sastavljen iz više podsistema, fizički
odvojenih ili na različitim platformama (neintegralni
informacioni sistem).
Skladište podataka vrši funkciju objedinjavanja
podataka iz svih raspoloživih izvora i ovo je upravo
jedan od najtežih zadataka prilikom izgradnje skladi-
šta podataka.
Direktan ručni unos podataka u skladište podataka
nije dozvoljen, jer se podaci u skladište podataka unose preko
proizvodno-informacionog sistema (što i jeste osnovna namena
proizvodno-informacionog sistema).
Unos podataka u skladište podataka obavlja se
automatski i periodično.
Unosi se velika količina podataka npr. dnevno na kraju
radnog dana vrši se prikupljanje i objedinjavanje podataka iz svih
raspoloživnih izvora. Ovaj proces obavlja program, a njegova
dinamika pokretanja zavisi od naše potrebe u pogledu
ažurnosti podataka.
 VJEŠTAČKA INTELIGENCIJA
Meyer kaže da je vještačka
inteligencija (VI) rezultat važećih znanja
koja potiču iz različitih naučnih oblasti i
koja su transformisana u oblik koji
omogućava rješavanje problema.
Transformacija se vrši pomoću različitih
tehnologija VI.
Mnogi autori smatraju da ne postoji
jasna definicija VI. Ona je različita u
odnosu na druge kompjuterske nauke i
ne može se definisati kao jasan skup
Prema Meyeru dijelovi vještačke inteligencije su:

Učenje – glavna sposobnost inteligentnih sistema. To je upravljanje

faktorima koji utiču na rješavanje postavljenog problema.
Znanje i inteligencija su vrlo često razmatrani kao sinonimi. Inteligencija i
znanje su prikazivani kao rezultat sticanja, memorisanja, dobijanja,
kombinacije, komparacije i korišćenja informacija u novom kontekstu:
apstrakcija, predstavljanje i modeliranje.
Mehanizam učenja može da se predstavi kroz algoritam procesa učenja.
Ovde treba napomenuti da postoje dva dela procesa učenja: heurističko i
logičko. Proces učenja se sastoji iz: prikupljanja ulaznih podataka iz
okruženja, indukcije, dedukcije i analize informacija.

Modeliranje simbolima – VI omogućava rješavanje problema koji ne

mogu da se riješe na klasičan način, primjenom klasične metodologije. U
VI se koriste simboli, umjesto algoritama, pomoću kojih se predstavljaju
realni predmeti, njihove karakteristike i relacije koje postoje.
Heuristika – VI koristi pravila heuristike koja olakšavaju
pretraživanje i pronalaženje rješenja. Heuristika je plod intuicije i
iskustva. Primjena heurističkih metoda je prema Guberiniću i dr.
(1970) usmjerena u dva pravca: (1) na rešavanje složenih zadataka
koji se mogu predstaviti u kvantitativnom obliku ali su toliko složeni
da njihovo rješenje nije moguće naći pomoću strogih analitičkih
tehnika i (2) na probleme koji se ne mogu predstaviti matematičkim
modelom jer su promenljive u modelu kvantita-tivne prirode. Drugim
rjecima, cilj heurističkih metoda je da omoguće nalaženje
prihvatljivih rešenja složenih problema koji ne mogu da se reše
pomoću klasičnih metoda.
Rješavanje problema – ovaj pojam označava razumijevanje
događaja i transformaciju znanja u odgovarajuće akcije.
Rešavanje problema može da se ostvari na dva načina:
Primenom heurističkih metoda (rešavanje problema sa aspekta
upravljanja podacima),
Primenom analitičkih metoda (rešavanje problema sa aspekta
upravljanja modelima).
Integracija – VI treba da omogući realnu
informacionu integraciju: raspoloživost
informacija i znanja unutar poslovnog
sistema.
Tehnike i jezici vještačke
inteligencije – tehnike VI su: tehnologija
školske table, klijent/server, kreativno
razmišljanje, inteligentna sredstva,
robotika, modeliranje i simulacija itd.
Jezici koji se koriste za
programiranje su: LISP, PROLOG, C++,
LOGO i sl.
 INFORMACIONI SISTEMI U
DRŽAVNOJ UPRAVI
Razvoj informacionih sistema za
potrebe državne uprave je veoma složen i
dugotrajan posao. Takav informacioni
sistem mora da bude u stanju da daje
pojedinačne podatke o građanima, prostoru,
imovini i pravima, kao i osnovne podatke po
određenim obilježjima.
On mora omogućiti povezivanje svih
područja određene države uz uslov
očuvanja njihove samostalnosti. Svako
državno područje u okviru informacionog
sistema, treba da predstavlja podsistem, sa
mogućnošću međusobnog komunici-ranja i
razmjene podataka.
 Informacioni sistem sa bazama ili bankom
podataka mora da osigura sljedeće osnovne
funkcije:
- da održava u stanju ažurnosti cjelinu organi-
zacijski i strukturalno povezanih osnovnih podataka,
- da daje ažurne, potpune, tačne i relevantne
informacije koje se uzajamno dopunjuju,
- da bude fleksibilan i da se lako može prilago-
diti novim potrebama i zahtjevima,
- da je sposoban da zadovolji normalne sta-
ndardne zahtjeve i da može da odgovori na svaki
nenormalan upit odgovarajućom porukom ili suge-
stijom.
 ELEKTRONSKO POSLOVANJE
Elektronsko poslovanje (e-business) je
transformacija ključnih poslovnih procesa, upotre-bom
Interneta i elektronskih informacionih tehno-logija, radi
automatizacije poslovnih transakcija i tokova
poslovanja.

Elektronska trgovina (e-commerce) je termin koji

se odnosi samo na neke načine elektronskog
poslovanja. Nekada se odnosila na obavljanje on-line
transakcija sa kupcima a danas obuhvata sve
transakcije sa kupcima, dobavljačima i partnerima.
Može se reći da je skup tehnologija i procedura koje
automatizuju poslovne transakcije putem elektronskih
sredstava.
Prednosti elektronske trgovine za
preduzeća su:
• prodavac može da sretne veliki broj
kupaca bilo gdje na zemaljskoj kugli,
• kompanije mogu da koriste servise drugih
kompanija vrlo brzo,
• marketinški distribucioni kanali se
drastično smanjuju ili eliminišu,
• e-commerce smanjuje troškove stvaranja,
obrade, distribucije i skladištenja informacija
na papiru za 90%,
• servisi i veze sa kupcima su olakšani.
Prednosti za korisnike:
• kupcima se obezbjeđuju jeftiniji proizvodi i
usluge,
• kupci imaju više izbora,
• kupci mogu 24 časa dnevno obavljati
kupovinu, gde god da se nalaze,
• kupci mogu da dobiju značajne informacije
u trenutku,
• e-commerce omogućava kupcima da
prilagode proizvode i usluge.
 Modeli elektronskog poslovanja
B2B (Business to Business) - trgovina između firmi preko
Interneta. Koristi se za transakcije robe i novca,
posredovanje u lancima nabavke, raspisivanje on-line
tendera.
B2C (Business to Consumer) - svaka trgovina preko
Interneta između jedne firme i kupca za njegove lične
potrebe. Primjer ovakvog poslovanja je sajt maloprodaje
proizvoda ili usluga. B2B model je složeniji od B2C modela
jer firme obično žele da pregovaraju o cijenama, isporuci,
garanciji i sl. B2B modeli zahtijevaju inegraciju informacionih
sistema firmi koje posluju.
C2C (Consumer to Consumer) - direktan kontakt potrošača
sa drugim potrošačima. Kompanija koja podržava ove
transakcije mora da pronađe neki način za naplatu usluge.
Intratrgovina - kupovina i prodaja koja se odvija unutar
jedne kompanije, korišćenjem intraneta i korporacijskih
portala.
G2B (Government to Business) - saradnja vlade i
poslovnih subjekata kao i drugih pravnih lica.

G2C (Government to Consumer) - saradnja vlade i

građana. Servis građanima je dostupan 24 časa
dnevno.
G2G (Government to Government) - omogućava
državnim organima da efikasno koriste Internet
servise na svim nivoima upravljanja.
G2E (Government to Employees) - korišćenje
informacione i komunikacione tehnologije radi
saradnje zaposlenih u vladinim organima.

Mobilna trgovina (m-trgovina) - elektronska trgovina

putem bežičnih uređaja kao što su celularni telefoni,
Sredstva za prenos informacija kod elektronske
trgovine su:
Direktni linkovi - koriste direktne linije kada
je obim transakcija mali ili posebne zakupljene
linije kada je obim transakcija veći. Kompanija
se mora pripremiti na signale zauzeća, razlike u
vremenskim zonama.
VAN (mreže dodatih vrijednosti) - obavljaju
osnovne funkcije poštanske službe.
Omogućavaju razmjenu dokumenata i poruka.
Komunikacija sa VAN se vrši preko telefonskih
linija, podaci se smiještaju u samom VAN
sistemu i dostupni su u svakom trenutku. VAN
su popularne ali nisu najbolje rješenje zbog
visokih troškova.
ISP (provajderi Internet usluga) - treće lice koje
pruža usluge vezane za Internet. Internet je
jeftin i lako se koristi ali mnoge kompanije su
zabrinute zbog bezbjednosti. ISP sistemi moraju
VPN (virtuelne privatne mreže) - interno
implementirane mreže ili ponuđene od strane
trećeg lica da bi potrošačima olakšale transport
transakcija i poruka e-trgovine. Za VPN je
potreban pristup Internetu i njegovim servisima
kao i korišćenje Web browser-a.

CSP (provajderi trgovinskih usluga) - to su

telekomunikacione kompanije ili ISP koji nude
različite usluge: pristup Internetu velikom
brzinom, obradu transakcija, konsalting. CSP
nude npr. održavanje Web sajta, bezbjednost
servera, upravljanje porudžbinama...
Razvoj aplikacija za elektronsku trgovinu

Razvojne strategije u elektronskoj trgovini s

obzirom na korisničke aplikacije mogu biti:
kupovina aplikacija, iznajmljivanje aplikacija i razvoj
aplikacija sopstvenim snagama.
Kupovina aplikacija za elektronsku trgovinu
treba pažljivo da se razmotri. Glavni kriterijumi su
funkcionalnost aplikacije, fleksibilnost sistema, potre-
ban hardver i softver, lako korišćenje, bezbjednost,
cijena, finansijski uslovi...
Iznajmljivanje aplikacija ima prednost u odnosu
na kupovinu aplikacija kada je obavezno ekstenzivno
održavanje ili kada kupovina zahtijeva veliki trošak.
Postoje dva načina iznajmljivanja:

jedan način je da se aplikacija iznajmi od

firme koja se bavi takvim uslugama i da se
instalira u prostorijama kompanije,

drugi način je iznajmljivanje aplikacije od

isporučioca aplikacionih usluga koji obezbje-
đuje softver i hardver na svom sajtu.
 U oblastima gde je izgradnja
aplikacija suviše složena ili održavanje
teško, angažuju se isporučioci
aplikativnih usluga (Application
Service Provider- ASP). Kriterijumi za
izbor ASP isporučioca:
• procjena isporučioca,
• aplikacija i smeštaj podataka,
• obim usluge,
• usluge podrške,
• integracija,
• baza podataka i prenosivost.
 KAKO DO USPJEHA?
Da bi se promjene dogodile i bile
uspješno provedene moraju biti
prisutni bar sljedeći elementi:
• Vizija
• Znanja
• Motivacija
• Resursi
• Plan akcije
HVALA NA PAŽNJI !