YERALTI KABLO ARIZALARI NASIL BULUNUR?

      Enerji nakil ve haberleşme kablo hatlarının yeraltına alınmasıyla birlikte bu kablolara ait
işletme sorumlulukları da bir o kadar önem taşımaktadır.Gerekli standartlardaki bir yeraltı kablosu
olması gereken standartlar dahilinde yeraltına döşendiğinde, dış etkenlere maruz kalmadığı
sürece çok uzun yıllar hizmet verebilir(ortalama 40-50yıl).Fakat gerek dış etkenler, gerekse
kablonun kapasitesinin aşılması durumunda veya imalat hataları yüzenden yeraltı kabloları zaman
zaman arızalanabilir.

      Arıza durumunda kablo enerji tutmaz ve bağlı olduğu sistemden gerekli korumalar tarafından
devre dışı bırakılır.Yapılması gereken tek şey arızayı bulmak ve onarmaktır. 

     Günümüzde uzunluğu ve çalışma gerilimi her ne olursa olsun bu kabloları ölçebilecek, yani
noktasal arıza tespiti yapabilecek kablo test araçları mevcuttur.Fakat Dünyada şuan hiçbir
teknoloji yeraltı kablo arızasını her zaman %100 bir şekilde noktasal olarak bulmayı taahhüt
edemez.Dolayısıyla tam donanımlı kablo test araçlarının bile bu anlamda %5 'lik bir başarısızlık
oranı mevcuttur.

      Çünkü öyle tip arızalar mevcuttur ki bunları bulmak bazen imkansıza yakındır.Ancak farklı
noktalardan kabloya ulaşılıp, by-pass yapılarak bu durum bertaraf edilebilir.

     Yeraltı kablo arızalarının tespiti başlı başına bir uzmanlık alanıdır.Bunun için geliştirilmiş birçok
cihaz ve ekipman mevcuttur.Yeterli donanıma ve kapasiteye sahip bir kablo test aracı normal
şartlarda ortalama olarak 30 ila 60dk.zaman zarfında uzunluğu ve çalışma gerilimi her ne olursa
olsun, arıza yerini noktasal olarak tespit edebilir(%70-80).Fakat bazen 50mt.'lik bir kabloda
saatlerce tespit çalışması yapmak bile başarısızlıkla sonuçlanabilir.

     Ölçüm işlemi sırasında en çok dikkat edilmesi gereken nokta iş güvenliği ve insan
hayatıdır.Çünkü arıza tespit cihazlarının büyük bir kısmı yüksek gerilim prensibine göre çalışır.

     Ölçüm yapılacak noktadaki sistemde ve kabloda kesinlikle enerji olmaması, hattın
topraklanması ve emniyet şeridiyle kontrolün tamamiyle ölçüm ekibinde olması şarttır.Aksi
takdirde en ufak bir dikkatsizlik sonucu ciddi yaralanmalar, hatta ölümcül olabilecek sonuçlar
doğabilir.

ARIZALI YERALTI KABLOSUNUN ÖLÇÜMÜNDE İZLENEN ADIMLAR

SIRASIYLA SUNLARDIR;

1-)KABLO İZOLASYON TESTİ

   A.G, Y.G kablo ölçümler için genel olarak 0-5kV’ arası ayarlanabilir DC gerilim üretebilen
izolasyon test cihazı yeterlidir.Ancak bazen Y.G kablo izolasyon testlerinde bu cihaz yetersiz
kalabilir(Yüksek dirençli muf arızalarında,kablo imalat hatalarında).Bu durumda kablonun çalışma
gerilimde enerji üretebilen HI-POT yani yüksek gerilim test cihazına ihtiyaç vardır.Bu cihazlar GΩ
seviyesindeki yüksek izolasyon direncini çok rahatlıkla okuyabilirler.

  Ölçüm için şu şekilde gerçekleşir;

a-)Kablonun her iki ucu bağlı olduğu branşmandan sökülerek boşa çıkartılır.Doğru kablo üzerinde
çalıştığımıza emin olduktan sonra, kablo iletkeninin izolasyon testi yapılır.Bu ölçüm R=U/I
formülünden yola çıkılarak gerçekleşir.
b-)Tek fazlı kablolarda, faz iletkeni ile işletme toprağı ve faz iletkeni ile koruma toprağı arasındaki
R empedansı, 3 fazlı kablolarda ise; her fazın işletme toprağına, her fazın koruma toprağına ve
her fazın kendi arasındaki R empedansı yani izolasyon direnci ölçülür.

   Test sonunda kablo gerek kapasitif gerek endüktif olarak enerji yüklenmiş olabilir.Bu
yüzden kablonun deşarj olduğundan kesinlikle emin olunmalı ve gerekli topraklamalar
yapmalıdır.

c-)Ölçü-Test Teknisyeni kablo izolasyon testi sonucunda çıkan değere göre kablonun arızalı olup
olmadığına karar verir.Olması gereken max. izolasyon direncidir.Fakat yeraltı kabloları toprak
altındaki ıslaklık ve nemden dolayı sağlam olsalar bile bazen düşük izolasyon direnci
gösterebilirler.Bu durum bizi yanıltabilir.Özellikle çok uzun kablolarda bu sıklıkla karşılaşılan bir
olaydır.En kesin sonuç matematiksel olarak Rmin. değerini bulmak; yani kablonun olması gereken
minimum izolasyon direnci bulmaktır.Bu hesabı yaparken kablonun cinsi, çalışma gerilimi, ve
uzunluğu baz alınır.Daha garanti bir yol ise HI-POT yani yüksek gerilim dayanım testidir.Bu testte
ise çok düşük bir akımla kabloya işletme geriliminde bir voltaj uygulayarak izolasyon direncini
ölçmektir.
    
      Yanlış bilinen bir bilgi vardır ki oda;1kV=1MΩ yani, kV başına 1 MΩ izolasyon direnci
normaldir denir.Oysaki 34.5kV’ luk Y.G sisteminde çalışan bir kablonun faz-işletme toprağı arası
çalışma gerilimi(Uo) 20.3kV’ tur.Bu hesaba göre 20.3kV=20,3MΩ eder.

      Siz eğer izolasyon direnci 20.3MΩ olan bu kabloya 20.3kV enerji verirseniz sisteminiz kesici
hücre veya Y.G sigorta tarafından anında açılacaktır.Bu kablonun enerji tutması mümkün değildir!

      A.G sisteminde 0.4kV gerilimle çalışan bir kablo 1MΩ arıza direncine rağmen bir müddet
çalışabilir.Fakat bu çok fazla sürmez.Çünkü burada arıza direncinden dolayı kaçak bir akım söz
konusudur.Bu akım her geçen gün biraz daha artarak arıza direncini KΩ seviyesine kadar
indirir.Artık bu kablonun enerjilenmesi söz konusu olamaz.

      Bu bilgiler ışığında kablonun arızalı olup olmadığına kanaat getirilir.Bu test işlemi aşağıdaki
şekillerde basitçe gösterilmiştir.
 
 Şekil-1) İYİ İZOLASYON

  
           

  
  Şekil-2) KÖTÜ İZOLASYON

     Şayet kablo arızalı ise arıza ön tespiti için 2.aşamaya  yani; ‘’TDR CİHAZI ÖLÇÜMÜ’’ne geçilir.

2-)TDR CİHAZI KABLO ANALİZİ

     Bu aşamada arızalı olan yeraltı kablosu bir TDR cihazına bağlanarak kablonun genel durumu
izlenir.

TDR CİHAZI; kablonun boyunu ve üzerindeki hataları operatöre gösterebilen osiloskop ekran
grafikli bir cihazdır.Bu cihaz yeraltı kablo arızasının ön tespitinde kullanılır.Çalışma sistemi radar
cihazına çok benzer.
  
Şekil-3) RADAR

        RADAR CİHAZI; çok yüksek dalgadaki (mikrodalga) frekanslarını saatte yaklaşık
300.000km/sn hızla, ölçmek istediği nesneye darbeler halinde yollayan ve geri yansıyan dalgayı
algılayıp bunu ekranda sayısal ve grafiksel bir şekilde mesafe olarak, operatöre gösteren bir
cihazdır.

      TDR cihazı da aşağı yukarı aynı prensipte çalışır.Radar cihazından dan farklı olarak sinyal
anteni yoktur.Kablo bağlantısı yapılarak ölçülmek istenilen kabloya irtibatlanır.Burada her
kablonun cinsine göre ayrı bir dalga hızı vardır.Cihaza bu değer kaydedilir ve ölçüm bu şekilde
gerçekleşir.Şayet bu dalga hızı cihaza yanlış girilir ise ölçümde bu istinadiyen yanlış olur.
 
     Ölçüm için su adımlar izlenir;

a-)TDR cihazına bağlanan kablonun öncelikle toplam uzunluğu değerlendirilir.Kablonun tahmini

bilinen uzunluğu ile cihazın ölçüm uzunluğu kıyaslanır ve kablonun toplam uzunluğuna kanaat
getirilir.
 Şekil-4) SAĞLAM KABLO ÖLÇÜMÜ

b-)Kablo hasarlı ve izolasyon direnci ortalama 100Ω gibi kısa devreye yakın bir şekilde düşük
veya kablo belli bir noktadan kopmuş ise bunu TDR ekranında %2 yanılma payı ile çok rahat bir
şekilde sayısal ve grafiksel olarak görebiliriz(Şekil-5).

Şekil-5) DÜŞÜK ARIZA DİRENÇLİ KABLO ÖLÇÜMÜ

    Ancak izolasyon direnci 100Ω dan fazla ise ekranda en ufak bir hata görmemiz olası değildir.
(Şekil-6)

Şekil-6) YÜKSEK ARIZA DİRENÇLİ KABLO ÖLÇÜMÜ

c-)Yapılan bu ön tespitten sonra kablonun kesin olarak kaçıncı metrede arızalı olduğunu
bulmamız gerekir.Bunun için en çok kullanılan ARC REFLECTION METODU’ na baş vurulur.Bu
metotda noktasal tespit için kullanılan darbe jeneratörü ve arc reflection filitresine ihtiyaç doğar ve
3.aşamaya geçilir.

3-)ARC REFLECTION METODU

    Bu metotda amaç yeraltı kablosunun arıza yerini metraj olarak kesin tespit yapmaktır.Sistemin
çalışma prensibi; arıza yerinde yani izolasyonun en zayıf olduğu yerde, çok düşük bir frekansta
manyetik bir ark oluşturmak ve oluşan bu arkı TDR ekranında kısa devre şeklinde sayısal ve
grafiksel olarak görmektir.

a-)DARBE JENERATÖRÜ, yeraltı kablo arızasının en önemli parçasını oluşturan bir cihazıdır.Bu
cihaz DC yüksek gerilim ürettiği için gerekli topraklamalar ve güvenlik tedbirleri alınmadan
operasyona kesinlikle başlanmamalıdır!

    ARC REFLECTION FİLİTRESİ; darbe jeneratörünün kablo üzerine yolladığı yüksek gerilim

enerjisini aynı anda filitreleyerek TDR cihazının ekranına kısa devre şeklinde yansıtan bir
cihazdır.Kısaca darbe jeneratörü ve TDR arasına bağlanan bir filitredir.

    Darbe jeneratörü, arc reflection filitresi sayesinde TDR cihazına bağlanır.Burada artık 3 adet
cihaz iş birliği içerisindedir ve arızaya bir adım daha yaklaşılmıştır.

b-)Artık TDR cihazının operatöre arızanın kaçıncı metrede olduğunu söylemesinin zamanı
gelmiştir.Çünkü artık arızalı noktada izolasyon direnci çok yüksek olsa bile TDR ekranında bu
gözükecektir.Burada darbe jeneratörünün ürettiği enerji önce arc reflection filitresine, daha
sonrada yeraltı kablosuna ve beraberinde TDR ekranına kısa devre şeklinde yansıyacaktır.Bu olay
sadece 5ms(mikro saniye)’ lik bir zamanda gerçekleşir.(Şekil-7)

Şekil-7) ARC REFLECTION METODU

c-)TDR ekranında artık arıza noktası bellidir.Kablonun X metresinde bir hasar vardır ve ona ulaşıp
bu sorunu çözmemiz gerekir.İşte bu noktada kablonun güzergahını bilmemiz şarttır.Çünkü
kablonun kesin güzergahını, derinliğini, çevresinde bulunan diğer yeraltı kablolarının konumunu
bilmeden kabloya müdahale etme şansımız yoktur. Dolayısıyla kablonun güzergahını ve
çevresindeki diğer yeraltı kablolarını tespit ederek kazı yapılacak alanda en az tahribatla bu işin
üstesinden gelmemiz gerekir.Bundan sonraki 4.aşama, ‘’KABLO GÜZERGAH TESPİTİ
‘’çalışmasıdır.

4-)KABLO GÜZERGAH TESPİT ÇALIŞMASI

    KABLO GÜZERGAH TAKİP CİHAZI; yeraltı kablolarının yer üzerinden güzergahını tespit
etmekte kullanılan bir cihazdır.Bu cihaz 2 farklı üniteden oluşur.

    TRANSMITTER ÜNİTESİ; belirli bir sabit frekans veya değişken frekanslarda sinyaller
üretebilen ve bunu yeraltı kablosuna aktaran bir cihazdır.

    RECEIVER ÜNİTESİ; yeraltı kablosundaki oluşan bu sinyalleri algılayıp cihaz ekranına
yansıtan ve ayrıca dahili veya harici kulaklık vasıtasıyla insan kulağının duyabileceği bir frekansa
dönüştüren bir cihazdır.

    Ayrıca yine receiver ünitesi sayesinde  yeraltındaki enerjili kabloların yerlerini ve derinliklerini
transmitter cihazı olmaksızın bulmakta mümkündür.

    Güzergah tespit çalışması su şekilde gerçekleşir;

a-)Transmitter ünitesi gerekli bağlantılar yapılarak yeraltı kablosuna irtibatlanır.Cihaz gerekli

ayarlar yapılarak çalıştırılır.

    Artık güzergah boyunca kabloda dalga şeklinde sinyaller vardır ve bu sinyalleri algılamak için
operatör receiver ünitesiyle hat boyunca dolaşmak suretiyle güzergah tespit çalışmasına
başlayabilir.

b-)Receiver ünitesi sayesinde operatör cihaz üzerindeki ekran yardımı ile kablonun yönünü oklar
vasıtasıyla görebilir veya ses tonu sayesinde güzergah tespiti yapabilir.Belirlenen noktalar renkli
bir boya ile işaretlenip yeraltı kablosunun yer üzerinden kesin güzergahı tayin edilir.(Şekil-8)

                

Şekil-8) KABLO GÜZERGAH TESPİTİ

c-)ARC REFLECTION METODU’ nda TDR ekranında gördüğümüz X noktasındaki metraj kadar
kablo güzergahını belirlememiz yeterli olacaktır.Bunu bir arazi metresi yardımıyla tayin
edebiliriz.Şüpheli bölgede ikişer metre ara ile receiver ünitesi sayesinde derinlik ölçülür ve
işaretlenir.Bunun amacı kazı çalışması esnasında kabloya zarar vermemek için alınan bir
tedbirdir.

      Şayet kablo çok uzun değilse ve arıza noktası kablonun sonuna yakın ise kablonun sonuna
kadar güzergahı tespit etmemizde fayda vardır.Kablo boyu çok uzun ve arıza noktası ölçüm
noktasına yakın ise kablonun tamamını takip etmemiz yersiz olacaktır.

d-)Artık kablonun güzergahı ve arıza noktası %2 yanılma payı ile tahmini olarak tespit
edilmiştir.Operatör burada henüz kesin olarak bir yer tayin edemez. Çünkü %2 lık bu pay,
300mt.lik bir kabloda ±6mt yani; 12mt. lik bir alanda kazı çalışması yapmak demektir.Bu gerçekten
çok masraflı ve meşakatli bir iş olur.Artık arıza yerinin  ‘’NOKTASAL TESPİT ÇALIŞMASI’’  olan
5.ve son aşama sıra gelmiştir.

5-)NOKTASAL TESPİT ÇALIŞMASI

      Bu aşamada operatör artık kablo arızasını noktasal (1mt’ lik bir alanda) olarak tespit
edebilir.Bunun için DARBE JENERATÖRÜ ve ZEMİN DİNLEME CİHAZI’ na ihtiyaç doğar.

     DARBE JENERATÖRÜ; ayarlanan zaman aralığında periyodik olarak yeraltı kablosuna DC
yüksek gerilim vererek, izolasyonun en zayıf olduğu noktada manyetik ve akustik frekans
oluşturan bir cihazdır.

     Operatör bu gerilimi çok iyi ayarlamalıdır aksi taktirde yeraltı kablosuna veya darbe
jeneratörüne zarar verebilir!Bunun için geliştirilmiş koruma sistemleri olsa bile darbe
şeklinde üretilen yüksek gerilim arıza direnci yerine empedansı daha düşük olan faz-toprak
arasından cihaza geri dönerek ciddi hasarlara yol açabilir.Bu nedenlerden dolayı operasyon
sırasında Y.G izole eldiven kullanmak çok önemlidir.

     ZEMİN DİNLEME CİHAZI; yeraltında oluşan manyetik ve akustik seslerin ortalamasını alıp,
bunu cihaz ekrana sayısal ve grafiksel olarak verebilen ve aynı zamanda kulaklık vasıtası ile insan
kulağının duyabileceği tonda frekansa yükselten bir cihazdır.
          
      Bu operasyon su şekilde gerçekleşir;

a-)Darbe jeneratörü arızalı olan yeraltı kablosuna gerekli topraklamalar yapılarak

bağlanır.Kablonun her iki ucunda gerekli güvenlik tedbirleri alındıktan sonra cihaz operatörü
başlamaya hazırdır.

b-)Dinleme operatörü ise, kablonun tahmini olarak arızalı bulunduğu noktada zemin dinleme
cihazıyla birlikte dinleme yapmaya hazırdır.

c-)Cihaz operatörü darbe jeneratörünü çalıştırarak telsiz ile çalışmayı başlattığını dinleme
operatörüne anons geçer ve bunun üzerine X  bölgesinde dinleme gerçekleşir.

    Arızalı bölgede dinleme yaparken ortamda sessizlik olması şarttır!Aksi taktirde kati
sonuca varılması mümkün olmaz!Araç trafiğinin yoğun olduğu bölgeler, cadde altından
geçişler, asvalt ve beton zeminlerde arızayı tespit bazen imkansız olabilir.

    Burada dinleme operatörünün bu alandaki şahsi deneyimleri ve kişisel kabiliyeti çok
önemlidir.Cihaz kendi başına arıza noktasını operatöre gösteremez.Dolayısıyla operatör ile cihaz
deyim yerinde ise bir bütün olur ve ortak çalışılarak sonuca gidilir.

d-)Dinleme operatörü gerek cihazın gerekse kendi kişisel kabiliyetlerini sergileyerek belirlediği bir
noktada mutabık kalır ve o nokta işaretlenir.

    Arıza noktası artık bulunmuştur.(Şekil-9)

                
 Şekil-9) NOKTASAL ARIZA TESPİTİ

        Kazı ve tamir ekibi çalışmalarına başlamadan önce kazılacak alanda son bir kez kablo takip
cihazının receiver ünitesiyle yeraltındaki olası muhtemel enerjili kablo taraması yapılır.Bunun
nedeni, kazı sırasında oluşabilecek kablo yaralanmalarına karşı alınana bir tedbirdir