TEORiK

FiziK

DERSLERi

Dizinin Kurucusu : AHMED YOKSEL QZEMRE Dizinin Yorietlclsi : <;ETiN CANSOY

«Teorik Fizlk Dersleri» ~imdilik 6 st Lisans ve 651 l.lsansustu dGzeyinde 12 cild metin kitabr ile 15 clld de <;DzGmlu problem kltabrndan olusan bir dizi olarak planlanrms bulunrnaktadrr.

METiN KiTAPlARI

Lisans Duzeyinde

f. Fizikte Matematik Metotfar; A.Y.Ozemre (I. bask 151 itt: Yoymlan No. 826, 1971; geni~/etilmiJ 2. bask/51 baztrlatuyor],

2. KHisik Teorik Mekanik; A.Y.Ozemre (istanbul Oniversitesi Fen Fakiiltesi ¥aY1l1/0" No. 132,

1976; 2. bask! No. 158, 1981).

3. Kuvantum Mekanigi

4. Klasik Elektrodir.amige Giri,; A.Y.Ozernre (ist. Oniv. Fen Fakiiltesi Yaymfarl. BASKIDA)

5. 151 Tearisi; AY.Ozemre (ist. Oniv. Fen Fakiiltesi Yaymfan No. 140, 1977; 2. haski st yakrnda cikacak).

6. Ozel RoHitivite Teodsi

lisansustu Duzeyinde

7. Gravitasyonun RoHitivist Tear-ired: A.Y.Ozemre (ist. Oniv. Fen Fak, Yay. BASKIDA) No. 168. 1982)

8. Kozmolojiye Gjri~: A.Y.Ozemre (ist. Oniv. Fen Fak. Yay. No. 161, 1981)

9. ireri Kuvantum Teorisi

10. 1;ekirdek Teorisi; <;.Cansoy (ist. Oniv. Fen Fak, Yay. No. 143, 1978) II. Alan Teorilerin~ Giri~

12. Temel Tanedkler Teorisi

~OZOMLO PROBLEM KiTAPLARI

Dtzlnin tasarlanan 15 adet <;6zGm1G Problem Kitabrndan hiilen yayadanm!§, baskida ya da hazrrlanrnakta olanlar sunlardrr-:

1/11 Fi:dkte Matematik Metot!ar (:ozumlii Problem Kitabl. E.Rrza (ist. Onlv. Fen Fak.

Yay. B/'.SKJDA)

2/1 Klasik Teorik Melcanik <;:ozumHl Problem Kitab!; A.Y.Ozemre ve ~.Zebitay (HAZIRNIYOR)

3/1 Kuvantum Mekanigi c;azumJU Problem Kitabq E.Rlza (ist.Oniv.Fen Fak. Yay. BASKIDA)

5/1 lSI Teorisi -;ozumH.i Problem Kitabq AY.Ozernre ve E.Rr:1:a (ist.Oniv.Fen Fak. Yay. No. 147. 1978)

10/1 ~ekiidek Tecrisi <;oziimJu Problem Kitabr; <;.Cansoy (ist.Oniv. Fen. Fak. Yay. BASKIDA)

TEORiK FiziK DERSLERi

CILD 7

GRA ViTASYONUN ROLATivisT TEORiLERi

Prof. Dr. AHMED YUKSEL QZEMRE

Istanbul Univcrsitesi Fen FaktiItesi

iST ANBUL UNivERSiTESi FEN FAKULTESi

===1982===

iSTANBUL ONivERSiTESi YAYINlARINDAN Sayl : 2952

FEN FAKOl TESi SaYI: 168

---

TEORiK FiziK

Sayr : 12

© 1982 - Her hakki istanbul Oniversitesi Fen FakUltesine aittir.

Bu kitabu: I. basimi 1350 adet olarak istanbul Oniversitesi Fen Fakiiites) Matbaastnda Mart 1982 de tamamlarurusur.

Bu Kitabtmt

istanbul Universitesi Fen Fakiiltesi Matematik Enstitiisiinde

1954 ita 1957 Ytllartnda Kendilerinden Feyz Almts Oldugum Aziz ve Muhterem Hocalarzm

Cihit ARF, Latfi BiRAN, Altmtas BUKE, Macit BUKE Feza GURSEY, Siieda GONEN<; (MORALI), Orban s. i<;EN Suzan KAHRAMANER, Nannk OGUZTORELi, Giacomo SABAN Ferruh ~EMiN, Naznn TERZiOGLU (merhfim), ve Halil ytJKSEL'e

Harmel ve Sukranlarzmla lthaf Ediyorum.

YAZARIN ESERLERi

* .;:ozi.ilmu~ Atom ve Reaktdr Fizigi Problemleri; iTO Niikleer Enerji EnstitUsU, 1962 (Cevlrt).

*

Notronlarm DifUzyon Teor-ls}, I. Cild; iTO Nilkleer Enerji Enstitilsil, 1963. Notronlarm OifUzyon Teorisi, 2. Cild; iTO NUkleer Enerji Enstit.iiaii, 1963. Geometrik E~itsizlikler; Tilrk Matematik Dernegl, 1963 (Cevlrt),

Contributions a Ja Theorie de la Diffusion des Neutrons Dependant du Temps; iTO Nilkleer Ener]l EnstitilsU, t 964.

Kuvantum Mekanigine Giri~; iTO NUkteer Enerji EnstitUsU, 1965 (Cevirr).

Reaktor Kritildiginin Notronlarm DifUzyon Teorisine Gore Analitik Vecheleri; iTO NUkleer Enerji Enstlttlstl, 1966 (C;eviri).

Hrah Reaktorlerin Fiziksel Analizine Giri~; iTO Ni..ikleer Enerji Enstitiiail, 1966 (<;eYiri). Notronlarln DifUzyon Teorisi, I. CHd (diizeltilmi~ ikinci basks}; iTO Ni.ikleer Enerji Enstitiisi], 1969.

Nukleer Reaktorler Fiziginin Matematik TemeUeri; iTO Niikleer Enerji EnstitUsi..i, 1969 (Cevi ri).

<;agda~ Fizige G iri~ C;ozu mW Problem Kitahl (~ehsuvar Zebitay ile birlikte); iTO Elektri k FakU ltesi, 1970.

';:agda~ Fizige Girj~ Ders Kitabl, I. Cild; iTO Elektrik Fakultesl, 1970. Fizikte Matematik Metotlar Oers Kitabr; iTO Elektri k Fakilltesi, 1971. KUisik Teorik Mekanik; ist. Oniv. Fen Faki..iltesi, 1976.

*

*

*

1(0

01:

iii

1(0 lsi Teorfsl, [st. Oniv. Fen FakUltesi, 1977

iii 151 Teor lsl C;ozumlLi Problem Kitabl (Emine Rrzc lIe birlikte), lst. On;v. Fen Faktiltesl, 1978. 'I< C;agda~ Fizige Giri~ Ders Kitabl (ikinci basks}: lst, Unlv. Fen Fakiiltesi 1978.

*

-;agda~ Fizige Giri~ ';:ozumlii Problem Kitabl (ikinci baskr), ist. Oniv. Fen Fakilltesi, 1979. Kozmolojiye Giri'j; ist. OniY. Fen Fakultesl, 1981.

Gravitasyonun RoHitivist Teorileri ; ist. UniY. Fen Fakultesl, 1982. KHisik Elektrodinamige Giri~ (Baskida).

'"

*

'" 151 Teor isl, (ikinci baski ; yakrnda t;lklyor) ; ist. Oniv. Fen Faklllresl 1982.

* C;:agda§ Fizige Giri~. (genlslettlrnls Uc;uncU baski ; yaklnda >;lklyor) ; Ist.Oniv. Fen Fakliltesi.

HAZIRLANMAKTA OLANLAR

Klaslk Teorik Mekanik c;:ozum!i.i Problem Kitabl ($ehsuvar Zebitay ile birlikte).

I

I I

~~~~- .. ~ .. ---~======~~

I{< Gravitasyonun Rolativist Teoriieri ';:ozumlii Problem Kitabt (~ehsuvar Zebitay. Hii~im Mutu~ ve Orner Oguz iJe bir/ikte)

bNSb~

TEORi K FiziK DERSLERi kulliyatlntn 7. cildini teskil eden "GRAViTASYONUN ROLATivisT TEORiLERi" isimli bu kitap '976w 1977 dcrs yihnda istanbul Oniversitesi Fen Fakiiltesl Teor ik Fizik Kursusunde ihdas etrnis ve haftada 2 saat ders ve I saat de uygulama olmak l1zere lisansustu 6grencilerine okutmus oldugunu aym islmli dersin notlanndan meydana gelmj~tir.

Yaklasik 25 yJ!!tk bir bilgi birikimi ve ozurnlemesi sonucu ve kesinttsiz 16 ayhk bir c;;:a!l§madan sonra ortaya konabllrnis olan bu kitap hic;;: bir orljlnalllk ihtiva etmemektedir. Ancak, konuya ve Ilceraturune a~ina olanlarm, kltabm muhtevasrnda ittihaz edilrnls olan felsefe ve stratejinin mGtaddan blraz farkh oldugunu teslim edeceklerini urnid etmekteyim.

Kitap bu haliyle 12 bolum ve bolumler ln sonuna eklenmls 222 kalern referans lle 56 da ahstrrma ve problem ihtiva etmektedir. Bunlarrn ve bunlara ilaveten baska problemlerin c;;:6zQmlerini ihtiva edecek olan "Teorlk Fizlk Dersleri, Cild 7/1. Gravitasyonun R6Hitivist Teorileri <;6zumlO Problem Kitabr" DoC;. Dr. ~ehsuvar Zebitay ile yardimcrlartm Orner Oguz ve Ha~im Mutu~'un da yardrrnlarryla hazirlanrnaktadir.

Kitaba mesned clan l isansustf dersinin kapsarnr disrnda kaldrklarrndan KRUSKAL koordinatlarr He KERR metrigi aynca lncelenrnernls, ancak kLic;uk blrer paragrafla bunlarrn mahtyetlertne deginilmekle yetlnllrnlj tlr, Ayrrca, bu kltabrn dayandlgl dersin amaci yalruzca salt gravitasyon olaynu geometrik blr yap' araclilgryia modelfendirmek oldugundan elektrornagnetlk olaylara ve, bu munasebetle, henGz cok spekulatif bir konu clan birle§i k alan teortlertne de hi~ deginllrnemlstlr. Gravitasyon alanlartrun kuvantu mlastrrtl mas! da gene aynr sebeplerden oturG kltabin kapsarn I d i§!nda brraktlrrust: r.

Bu kitap ne bir eJ kltabrdrr ve ne de konuyu derinligine ve ekslkslz i1lemi~ olmak lddiasinda clan bir kttaptrr-. Eu, yalruzca, Gravitasyonun R6!ativist Teo-

VII

VIII * GRAViTASYONUN ROLATivisT TEORiLERi

rileri konusunu haftada 2 saat ders itlbarlyle 2 yartyrlda IisansGstG ogrencilerine anlayabilecekleri bir biclrnde sunma arnaciru gGden 10 yrlhk bi r rGyanln, bir ozlemin rniitevazl bir bi~i mde tahakkukudur; 0 kadar! Bu motivasyon ve c;en;eve gez onunde tutulrnadrgi takdirde kltabrn eksigi pek ~oktur. Samimi niyazlm ise bu kitabrn eksik yanlaruun, eksiksizini yazabilme husGsunda baskalarina mGessir blr llharn kaynagl olrnasrdrr.

<;;ok stkmtth ve c;ileli 16 ay boyunca bu kitabr yazma sabrrru ve gGcGnu lfi tfetmis olan CENAB-I HAKK'a, diger biitun nirnetlert ic;in de oldugu gibi, hlYlklyla hamd ve ~(jkUrden acizim.

Kitap henGz manGskri halinde iken lcindeki hesaplari kontrol ederek bir sOru yanll§ln onlenrnesmde katktlari olan aziz yardrmcilanrn Haslrn [,-1utu~, Orner Oguz, Doc.Dr. Emine M. Rrza ve Doc, Dr.Sehsuvar Zebitay'a; manGskriyi biiyilk bir titizllkle okuyup pekc;ok yanlrsrn ve vuzuhsuz lugun izales inde beni kendisine minnettar b: rakan aziz meslekdasrm Prof. Dr. Fer-it Oktem'e : kltabin )'azdl~1 suresince bana bOyGk manevl destek olrnus olan aziz meslekdasrm Doc.Dr. <;;etin Cansoy'a; sevklrnt arttrrrms olan bGtGn ogrenci ve din leytcllerlme : formGllerinin dizgisi c;ok zor olan bu kitabr sabrr ve guleryuzle dizen mGrettip Tayfur La,c;in'e. baski operatoru ~akir Cellk'e, Fen Fakultesl Matbaaslnln emekleri gec;en diger personeline ve Matbaa MUdGru Mehmet Mardinligil'e en kalbl tesckkurlertml ifade etmekten bGyGk haz duyrnaktayim.

Oskudar, Mart 1982

Ahmed YGksel QZEMRE

I. BOLUM

Geceyi ve gijndiizii ve giinesl ve ayt yaratan O'dur. Herbiri bir yoriingede yiizer durur (XXI; 33) - Giine1j ve ay bir hesaba goredir (LV; 5)

KUR'AN

GRAViTASYON

KLASiK TEORisi

Bu bolurnun arnaci, klaslk gravitasyon teorisinin temel ilkelerini kisaca sergilemek, srrurlartru vurgulamak ve boy Ieee, gravitasyonun rolattvist teorilerinin sonuclarrnm derinligine anlasrlabilmesl i~in uygun bir mukaayese temeli olusturrnaktir,

(1.1) KLASiK GRAViTASYON TEORisiNiN TEMEllERi

Sernekandh Turk astronomu Sultan ULUG BEY'in (1394-1449) uzun gezegen gozlernlerine dayanarak haztr larms oldugu, gezegenlerin gokyuzundekl durumlarrru belirten cetvellerinin Danimarkah astronom TYCHO BRAHE'nin (1546-1601) sahip oldugu araclar ve gozlern olanaklanyla olgunra~tfrdml~ bir sekllde Bohernyah astronom JOHANNES KEPLER'e (1572-1630) inti kaal etmesi sonucu KEPLER'in bu cetvellerden, halen kendi adiyla arulan, us: kaanun ~Ikarml~ oldugu bilinmektedir.

Tarnfiman klnernatlk mab lyetll olan bu kaanunlarm 1. ve 2. sinden hareketle, yorungest GOne~i odaklanndan biri kabul eden bir elips olan herhangi blr gezegenin haiz oldugu ivmenin yalnizca Gtinese yoneltk ve de

h2 1 a=--- ~-e p ,2 r

r e =--

r I r i

(1.1.1 )

sekllnde GGne~ t!e kendisi arasmdaki , uzakhginm karesiyle ters orantrh oldugunu gosterrnek rnurnkundur [1].

Bu (Ll.L) lfadesi ndeki p ve h2 her ne kadar goz online alman gezegen yorOngesinin karakteristik bOyGklukleri iseler de, 3. KEPLER kaanununu goz onunde bulundurarak, h2/p orarurun GQne~ etrafmda dolanan her gezegenin yorunges! lcln aynr degeri haiz oldugunu gosterrnek de rnurnkundur. Buna gore. M0 i Ie Gunestn gravitasyon kGtlesini ve G ile de uygun bir sabiti gostererek

2 "I- KLASiK GRAViTASYON TEORisi

(Ll.2)

vaz edilebilir, ve gezegenin ivmesi de

GMG)

a=---e

:'. r

r

(1.1.3)

sekline girer.

Dinamik goru~ acrsrndan da m eylemsizlik klitleslnl halz bir gezegen uzertne etkiyen kuvvetin ifadesi

d2r G Mczm

K(r)=ma=m-=- :J e

dt2 r2 r

(1.1.4)

olacaktrr. Bu ifade kilresel kaordinatlarda

1

d .

- (r20) - rcp2 sin e cos 8 = 0 dt

r

1 _c!_ (r2cp sin2 0) = 0

r sln B dt

olur. Hareketin duzlernsel oldugu goz onunde tutulacak olursa 0 = rt/2 ve e = 0 lcln bu denklemler

(1.1.5)

sekhne Indlrgenrnls olurlar. lkinc! denklem merkezil kuvvetler ic;in ge<;erli alan a/an/or kaanununun diferansiyel ifSdesinden baska bir ~ey degildir. h ile gene alanlor sdbitini gostererek

r2rp = h

bulunur. Buradan ise

d h d

dt (2 dcp

yazllabilir. Buna gore ve u = l/r vaz ederek (1.1.5) den

TEORiNiN TEMELLERi .If- 3

(1.1.6)

olur. Bu ad1 diferansiyel denklemin genel c;ozumii de, e ve CPo ile i ki integrasyon parametresini gostererek,

1 1

u = -- -~ = - [l - e cos (cp + CPo) ]

r p

(1.1.6')

drr, Bu iHide kutupsal koordinatlar cinsinden bir konigin denklemid ir. O<e< 1 hali yorungenin bir elips, e= 1 halj bir parabol ve e > 1 hali de bir hiperbol olrnasma tekaabGI eder; CPo ise yorungenin eksenlere gore konumuyla ilgilidir. Koordinat eksenlerinin uygun blr donmesl aracrlrgryla CPo In degerini stftr olarak secrnek her zaman murnkundur.

Kisaca ozetlernek gerekirse KEPLER kaanunlarr Gilnesln crvarrnda, ifadesl (1.1.3) ile verilen bi r ivme alarnmn tarurruna denktirler. Bu ivme alaruru, dlnarnik goru§ acrsmdan, m eylemsizlik kGtlesini halz bir gezegen it;jn bir kuvvet alan! olarak da yorumlamak mGmkOndOr. Blr taraftan bu kuvvetin bir cekirn kuvveti oldugunu, diger taraftan da (L1.4) ifadesinin hem Gunesln hem de gezegenin kiltlesi bakrrrundan simetrik bir gorGnOm arz ettigini goz onunde bulundurursak (1.1.4) ifadesinin sanki gunesln gezegene uyguladlgr bir ceklrn kuvvetini temsil edlyorrnus gibi yorumlanabtldlgl kadar sanki gezegen de Gilnese blr cekim kuvveti uyguluyorrnus gibi .rumlanabilrneslnin mGmkiin olduguna i?aret etmek gerekir.

Evrendeki sayilarmyacak kadar kalabahk olan gok cisimlerinden ancak biri olan Gunestn, kendi crvartndakl gezegenler iizer lne uyguladlgl bu cekirn kuvvetinin tekeline sahlp oiarruyacagim ilk sezen NEWTON (1642-1727) olrnustur. NEWTON 1666 da bu c;ekim kaanGnunun ya!nrzca Gunes ile gezegenlere ozgO olrnayrp Evrendeki hiitun cisimler icin gecerl: oidugunu ; ve, artrk G ile yalnrzca Gunes sistemi i~in degil fakat tum Evren lcin ge<;erli bir evrensel sabiti gosterek, m1 ve m2 ktitlelerlnl haiz, rl ve Yz yervektorlu, noktasal ya da aralarrndaki I Y1 - r21 uzakIlgl kendilerinin bayutlarrna gore cok biiyuk alan iki cisim arasrnda

K = _ G m1 m2 r1 - r2

! Y1 - rzl2 I r1 - r2!

(1.1.7)

~eklinde; yani her clsrnin kutleslyle dogru ve aralarrndaki uzakhgm karesiyle de ters orantrh blr gravitasyon kuvvetinin (cekirn kuvvetinin) mevcOd oldugunu temel bir varsaYlm olarak kabul etrnistlr.

4 ... KLASiKGRAViTASYON TEORisi

Laboratuvarda yap dan deneylerle G evrensel sabltlnln degerinin G = 6,67-4.10-11 m3• kg-to san-2

oldugu tesbit edtlrnlstir.

Noktasal degil de sonlu yayglnlrgr haiz cismlerin crvarlarinda olusturduklarr r;ekim alanlarrnm ozelltklerlnl inceleyebilmek, ve bu alanlarrn noktadan noktaya degi§imlerini tesbit etmek uzere gravitasyonun alan teorisini olusturrnak gereklidir. Bir gravitasyon alarurun belli bi r noktadaki etkisi 0 noktaya yerle§tirilmi§ birim ktitlell su kOnetteki bir test tanecigi uzer ine bu alan rn uyguladlgl gravitasyon kuvveti araclflglyla saptarur.

Uzayda belirli bir 0 orijinine gore test dneciginin haiz oldugu yervektorunu r; gravitasyon alanrnr saptamak lstedlglrnlz cismin noktalarrnrn degi~ken yervektoruntl r'; cismin yogunlugunu p = per') ve hacrrurn da Vile goster ellrn. Cismin sonsuz kU4iuk bir d3r' hacrm elemanrndaki dm(r') = per') d3r' kGtlesinin, evrensel gravitasyon kaanOnuna gore, test tanecigi uzerine icra edecegt dg elemanter gravitasyon kuvveti

d _ G dm(r') . 1

g - - 1 ' 12

r-r

r-r'

Ir-r'l

duro Clsmln r deki test tanecigi uzerlndekl tum etklsi, cismi olusturan birttin kutle elernanlaruun ortak katkdarmdan lbaretttr :

g=-j

G per') d3r' r - r' I r- r ' 12 I r- r' I

v

Bu Wide, krsaca

e(r, r') = (r - r') / 1 r - r' I

vaz ederek,

g = _ G j e(r, r') per') d3r' I r - r' r~

(LI.8)

y

§eklinde de yazdabilir.

<I> = <P(r) eger g gravitasyon alarurun turedigi gravitasyon potansiyeli Ise,

g = - grad <P

(1.1.9)

ve

<p(r) = _ G I~ per') d3r'

~ I r-r' I

y

(1.1.10)

TEORiNiN TEMELLERi .. 5

olur. Ayrica n(r) ile V haemin! smir layan S yUzeyinin normal birim vektorunu gosterirsek GAUSS teoremi araclllgryla ve de (L1.S) i gaz oniinde bulundurarak

f g.n dS = f div g d3r = - J v2<D(r} d3r

s v v

= f ~ - G f e(r ,r') p(r') d3r' ~ . n(r) d1r

( I r - r' 12 )

S v

yazihr. Bu e~itligin en sag yanrndaki integraller belirli integraller olduklarrndan degerleri, integrasyon degi~kenlerinden bagr msrzd ir. Buna gore rile r' integrasyon degi§kenleri kendi aralarrnda degi§ tokus edilirlerse integrallerin degerleri bu degi§iklikten etkilenmeyecektir :

(1.1.11)

Sagdaki lfadede parantez lclndekt integralin lntegrantr, tarurni geregi df! elemanter kan acrsmdan baska bir §ey degildir. Halbuki kapah bir S yOzeyi uzerrnden dO run integrali de yalnlzca 41t verir. Buna gore (1.1.11) den kolayllkla

- div g(r) = v2<D(r) = 4nG per)

(1.1.12)

oldugu bulunur. Ote yandan da (I.1.9) dolayrsryla rot g - 0

(1.1.13)

oldugunu da kaydetmek gerekir.

Gravitasyonunun temel problemi: belirl i bir p(r) kutle dagthrn: ic;in g(r) alan siddetinin tayinidir. Bunun icin en kestirme yontem (1.1.8) integralini hesaplarnaktrr. Bir baska yontem de once. verilen per) kutle daglllmintn dogurdugu <D(r) gravitasyon potansiyelini (I.1.12) POiSSON denkleminden tayin etmek; ve sonra da (I.1.9) aracrhgryla g(r) alan §iddetini hesaplarnaktrr.

per) :#: 0 oldugu hal iliin (1.1.12) nin c;ozumu goz onune alinan cismin ic;indeki gravitasyon potansiyelini; ve p(r)-O oldugu hal iliin aynl denklemin liozumu de kendi dl§lnda yarattlgl gravitasyon potansiyelini verecektir.

i1gin<; bir soru da uzayda bir noktada yaratllan gravitasyon potansiyelinin uzayin bir baska noktasrnda ne zaman hlssedilecegl yani gravitasyon alarurun etklslnln yayilma hrzrru n ne oldugu sorusudur.

6 -'f KLASiK GRAViTASYON TEORisi

Bu soruyu cevap land i r mak (.izere

yt~ a a q, = 02 q, = - v2 <t> __!_ _1_ a2q, = 0

;J. v ,-. . • c2 at2

i Ie belirlenen dalga yayih m den klemi ni goz onu ne ala h m(*).

Bu, c hizryla yay! Imakta olan dalgalarr ifade etmektedi r. Bunu bilfiil gorebil-

mek uzere basit bir hall, tek boyutlu hfill goz online alahrn. Bu takdirde denklem

a2¢ 1 a2cp

----~ -=0

3X2 c2 at2

sekline indlrgenrnls olacakttr. Bunu cozrnek ic;in denklemin

(_l_ _ ~1 _i)_) (~+~] _i_) <p = 0

ax c at. ax c at

(I. 1. 14)

sekllnde de yazilabilecegtne i§aret edip

s = x- ct

T] = x + ct

t!e be!i rlenen yer.i degi§ken ler ithal edelim. Bu takdirde

a~ - ~ (a~-+ :t)

oldugunu ve dolayrsryla da (I. 1. 14) un

a2cp = 0 as aT]

~ __ 1_ (~+ _1_. ad-t)

, aT} - 2 ax c

seklinde yazrlabllecegini gorrnek kolaydrr. Bunu once S ye gore integre eder ve fo(T}) He de keyfl bir fonksiyon tanimlarsak

a(D

- = fo(T]) aT]

bulunur. Bu ifade blr kere de T] ya gore integre edilirse, t, ve t; lie keyf! iki fonksiyonu gostererek, neticede

e') Bu kitapta surekli oJarak EiNSTEiN'1n toplama kuralr uygulanacak yani ayru bir monomda eger ayru bir indis iki kere kullarulrrus ise bu, indisin alabllecegl buttin deger takrrnr i.izerinden toplam yaprlacaj ma delalet edecektir. Latin harfli indisler daima 1, 2, 3 ve grek harfl! indisler de daima 0, 1,2,3 degerl er-ini alacaklardrr.

Aynca tlv» ile 4 boyutfu oklitselimsi bir uzay clan MiNKOWSKi uzayirun (+ - - -) i§iretini haiz: 11ik = - (5ik ve 1J:.r.o = 0I-tO sekllndekl temel tansOri.i gosterHmektedtr.

TEORiNiN SINIRLARI * 7

bulunur. Bunun manasl m anlarnak i~in rnesela f2 = 0 ve dolayisryla <t> = fl(X - ct) varsayah m. Buna gore. her x = 5dbit duzlemlnde, Q) alaru zaman In fon kslycnu olarak degi~ecektir. Kezd belirli bir t ani icln de <t> degi~ik x ler icln farkh olacaktir. A~ikardlr ki cD alaru x - ct = sdbit yan i

x = sobit + ct

denklemini gercekleyen butun (x, t) deger clftlerl 1<;ln aynr degeri haiz olacaktrr, Buna gore alan, rnesela eger t = 0 anrnda bir x noktasrnda belirli bir degeri harz ise bir t zaman ara"gl sonra baslangrctakl yerden ct uzakhgrnda gene aynl degert haiz olacaktrr, Yani x - ekseni boyunca c htzryla yaydml~ olacaktrr. f](x - ct), bu bakrrndan, x - ekseni boyunca pozitif yonde ; f-;(x + ct) de gene x - ekseni boyunca fakat negatif yonde ilerleyen bir dalga hareketini tasvir etmektedir.

Dalganrn yaytlma hizmm sonsuza gittigini varsayalim. Bu takdirde

olacaktrr. ~u halde klaslk gravitasyon teorisine gore gravitasyon potanslyelt alaru kendisini doguran maddenin dismda sonsuz hizla yani ani bir blcimde yayllmaktadir. Buna gore gravitasyon potansiyelinin, klastk teoriye gore, temas yoluyla degil de uzaktan etki yoluyla kendini htssettrrdtgtnden de soz edilir.

Aynl ~ekilde

(Ll.lS)

denkleminin <;ozumunun de c hrzryla yayllan bir dalga hareketini temsil ettigini gostermek kaabildir [2]. Gene (-700 llrnitl icin (1.1.15) denkleminin (1.1.12) POiSSON denklemine gittigi ve dolayrsryla bir cismin kendi iclnde olusturdugu gravitasyon alarurun da, klasik gravitasyon teorisine gore, ani oJarak yayrldlgl gorulebilir.

(1.2) KLASiK GRAViTASYON TEORislNiN SINIRLARI

Klaslk gravitasyon teorisi Arz uzertndekl hareketlerin incelenmesi, ozelllkle serbest du~u~ ve mermilerin hareketlerinde; gezegenlerin, uydulann ve diger gok cisimlerinin yorungelerinin tayininde cck basanh olmus ; ve hatta Uranus ge~ zegeninin hareketinde teoriye uymayan bazi perturbasyonlarrn varirgrnln sebeblnln ancak Uranus'un ctesinde bulunabilecek bir baska gezegen olabllecegl varsaYImrndan hareketle boyle bir gezegenin Uranus uzertnde gozlenen pertGrbasyonlan dogurabilmesi i4iin, teorik hesaplarla, yorGngesinin. k.Gtlesinin ve belirli bir anda gokyuzunde nerede gozienebilecegtnln tayinini dahi rnumkun krlmrsnr. J.ADAMS (1819-1892) ve U. Le VERRiER (i81 1-1877) tarafrndan birbirlerinden baglmslz ola-

8 ... KLASiK GRAViTASYON TEORisi

rak yapllan bu hesaplar sonucu NeptGn gezegeni gen;ekten de hesaplarrn ongordugu blclrnde kesfedllmlsttr.

Aynr hikaye, bu asrrda, bu sefer Neptuniin mfiruz kaldrgr tesbit edilen perturbasyonlardan hareketle PARCivAL LOWELL'in (1855-1916) yapmr§ oldugu hesaplar sonucu bu pertGrbasyonlara sebep olan Pluton gezegeninin gozlernsel olarak kesfedllrnesiyle de tekerrGr etmlst!r.

Klaslk gravitasyon teorisinin biitUn bu parlak basarrlarrna ragmen ortaya, bu teori sen;evesi iclride ac;rklanamayan bazi durumlar da crkrrustrr.

Astronomlar ozelllkle MerkGr, Venus, Arz gibi Gunese yakrn gezegenlerin y6rungelerinin, Giines sisteminde hast! olan karsihkh etkilesmeler sonucu ortaya cikan perturbasyonlar nedeniyle, tam anlarruyla kapah yorungeler olmadiklarrru ve bir gezegenin yorunges!nt n Giinese en yakrn noktasi olan periheJ noktcsmm gezegenin Gunes etrafrndaki her dolarurm sonunda bir oncekl d uru m una nisbetle bir brp ac;rsr kadar iler lemis oldugun u tesbit etmtslerdlr. Perihel noktasmm ilerlemesi d iye btllnen bu olay bilhassa Merkur icin oldukca bartzdtr. NEWTON'un klasi k gravitasyon teorisine dayanarak yapilan perrurbasyon hesaplarr sonucu, Merkurun perihel noktasirun bir yuzyrl sonundaki kurnulatif ~q>N ilerleme mlkdartrun

olrnasi gerekmektedir. Bu degerin hemen hemen 5025" Ilk krsrru Arza bagll koordinat sisteminin rotasyonundan, ve 532" Jik krsrru da Venus, Arz, Jupiter V.s. gibi diger gezegen!erin Merkur uzertnde icra ettikleri pert urbasyonlardan iler i gelmektedir.

Ancak, 18. yuzyrlm ikinci yarrsrndanberi muntazarnan yaprlagelmls MerkGr gozlernlertnrn kayrtlarmdan, perihel noktasrrun bir yGzyrlda gozlenen ~<P2'o~ kumGlatif ilerlemesinin

a<pgoz = 5600,73' + 0.41'

oldugu tesbit edilrnist.ir. Aradaki

.6.cp = .6.CPlll'OZ - ~CPN =43,11' + 0,45'

farkt klaslk gravitasyon teorisi cercevesinde bir aciklarna bulamayan bir anormal ilerleme olarak ortaya rylkmaktadlr.

A~agrdaki cetvelde Merkurun, Venusun, Arzm ve bir de Mars ile Saturn arasmdaki kur;u k gezegenlerden biri olan [karusun perihel noktalarrrun bir yuzyddaki "anorrnal" ilerlemeleri ozetlenrnistlr :

TEORiNiN SINrRLARI .Jt.. 9

Gune~e uzakhgl
Gezegen (106 km) Doianlm/Yiizyll .6cp
Merkur 57,91 415 43,11" + 0,45"
Venus 108,21 147 8,4" + 4,8"
Arz 149,60 10O 5,0" + 1,2'
lkarus 161,00 89 9,8' + 0,8" Buna gore gezegen Gunese ne kadar yakrnsa anormal perihel ilerlemesinin de o kadar bilyuk oldugu gorulrnektedlr.

Merkurun perihel noktasrrun bu anormal ilerlemesini izah edebilmek Gzere bazi varsayrrnlar ileri surulrnustu r. Bunlardan biri, etkisi MerkGrGn perihel noktasrrun anormal ilerlemesine sebep olabilecek bir baska gezegen bulunmasi gerektigine dalr Le VERRiER'nin ileri sGrmG~ oldugu lddiadrr. Ancak boyle bir gezegenln dogal olarak kolayhkla gozlenrnest gerekmesine ragmen hi!i gozlenememi~ olrnast karsrsinda sonradan, gozlenmesi kolay bir gezegen yerine minik gezegenlerden olusan bir halkarun aynl etkiyi yaptlgl savunulrnustur. Fakat boyle bir gezegenler halkasi varsayirru, MerkGrGn perihel noktasrrun bir yuzyrlda 43,11' lik anorrnal ilerlemesini izah edebilecek bir sebep teskll etse bile Venus, Arz ve ikarGsi] nkilerini izah edememekte oldugundan terkedtlmtsttr.

Bir baska izah imkarnrun da Giinesin soz konusu 43,11" Ilk farkr lzah edebilecek kadar basik olmasi oldugu savunulrnustur. Boyle bir varsaYlm eger gercek 01- saydi MerkGrGn dGgGm noktasrnm da hemen hemen aynl oranda gerilemesine yol acacakti. Boyle bir olay gozlenrnernls oldugu gibi R.H.DicKE ve H.M.GOLDENBERG' in [3] Gllnesln basrkhgrru tesbit etmek Gzere yaprnrs olduklari hassas ol!iumler de Giinesln, MerkurGn 43,11' lik anormal bir ilerlemesine sebep olacak kadar basik olmadlglnl gosterrntsttr (bk. XI. BOLOM).

Meseleye NEWTON teorisi c;er<;evesi i!iinde bir c;ozGm getirmeyi arnaclayan bir baska varsaYlm da Gunesln, kendi zodyak 1§lgma yatakllk eden seyrelrnls blr gazla <;evrili oldugu ve bunun Arzrn yorGngesinden cok uzaklara kadar uzanabildigi varsayrrmdrr. Fakat bu varsaytrrun diger gezegenlerin perihel noktalarrrun anormal ilerlemelerinin de izahrru olusturabllrnesi i!iin, soz konusu gazln r;ok ozel bir yogunluk dagihmma sahip olmasrrun gerekli oldugu ortaya konrnustur. Ancak, bu kadar keyfl blr dagrlrrm i~eren bir varsaYlm, soz konusu dagllrmln nlcin boyle oldugu sorusunu cevapsiz blraktlgl ndan, epistomoloji yonunden tatrnlnkar bi r aciklamaya temel teskll etmemektedi r.

Meseleye NEWTON'un gravitasyon kaanOnunu tadll ederek bir r;ozGm getirmek isteyen tesebbusler de basarrh olarnarmstrr. Bunlardan biri gravitasyon kaanOnunun, n 7'" 2 olmak uzere,

10 Jt.. KLASiK GRAViTASYON TEORisi

K(r) = _ GM;;m

r

~eklinde olrnas: varsaYlmlna ve n nin de MerkurGn perihel noktasirun anormal i1erlemesini aciklayacak b lcirnde saptanmasina dayanmaktadir. Gercekten de eger n = 2,000 000 16 alinacak olursa bu kaanun cercevesl lclnde soz konusu anormal ilerlemeye dogal bir izah bulmak mGmkGn clmaktadir. Ancak gosterrnek kaabildir ki bu takdi rde yalruz MerkGrOn degil fakat GLine~ sistemindeki butun gezegenlerin perihel noktalarrrun bir yGzylida tam 43,11" lik bir a<;1 kadar gerilemeleri gereklidir. Bu ise gozlernler!e acik bir <;eli~ki i<;indedir.

Diger bir teklif de gravitasyon kaanOnunu

(n = 3, 4 veya 5)

sekllnde tadll etmekti r. Ancak, bu halde de tipki bir onceki halde oldugu gibi, o. ve n parametrelerinin degerlerinin, butun gezegenlerin perihel noktalaruun gozlenmis olan anormal ilerleme mlkdarlarrru aynl zamanda izah edebllecek biclrnde secllebllrnesl lrnkanr olrnadrg: gosterilmi~tir. (NEWTON gravitasyon kcaniinunu tadil ederek gezegen/erin perihel noktalanntn iler/emesini formel btr §ema icine 0- turtmaya yone/ik teklifler ve arastirmalor hokkmda derli topfu ozet bir bilgi ve aynntIlI bir referans listesi H.Arze/ies taraftndan veri/mi~tjr [4]).

Bu duruma gore butun gezegenlerin perihel noktalartrun anormal ilerlemelerini klaslk gravitasyon teorisi cercevesi iclnde tek bir sebebe bagll olarak basit bir bi<;imde acrklarnarun olanaksiz oldugunu: ve hatta bu teortyl tadi] ederek bu olayt a<;lkllga kavusturmayi arnac edinen bi r takrrn ad hoc (amaca uydurulrnus] varsaYlmlarm da basarrya ulasarnadrgrm gormG~ bulunmaktayrz.

Gezegenlerin perihel noktalarrrun anormal ilerlemeleri hakkrndaki gozlern sonuclarmrn klaslk gravitasyon teorisiyle bagda~mamasl, bu durum karsrsinda cikarrlmast gereken yegane epistemolojik sonuc; olarak sunu telkln etmektedir: "NEWTON'un KHisik Gravitasyon Teorisi tam ve kendi kendine yeterli bir teori degildir. Bfitun bilinen gravitasyon olaylarmm tam ve kendi kendine yeterli bir acrklarriasrru ve ongorusunu takdim edecek daha list duzeyde bir teori, bir takrrn amaca uygun sun'i varsayrrnlarrn kHisik teoriye ithaliyle degil fakat ancak !dasik teorinin dayandlgl temel kavramlar ve genel forrnel alt yaplda ger~ek!e~tirilecek temelJi degi~iklikJer yardlmlyla kurulabil!r."

II. Bolurnde Ozel Rolativite Teorisi (0 RT) cercevesl ic;inde konunun nasrl ele ahnabllecegl husGsunda teklif edllrnls olan c;e§itli teorileri krsaca gozden geclrecegtz, Hepsi de 4 boyutlu iiklitsellmsi MiNKOWSKi uzayrnda LORENTZ-invar-

REFERANSLAR -¥- II

yanslnl haiz, ve s;ogu da [i neer bl rer gravitasyon teorisi olmak vasfrna sahlp bulunan bu teortlerin arz ettikleri butun ozelliklerini ve vechelerini bu kitapta yansrtrnak soz konusu degildir. Bu itibarla II. Bolurnun sonuna, bu bo~lugu doldurmak uzere, ayrmtrh bir referans listesi Have edilmlst lr.

ALI~TIRMALAR VE PROBLEMLER

1.1. m kutleli bir gezegen, E kiictik bir kemmiyet olmak iizere, eger (e/r3) e, sekllnde itici bir perturbator kuvvetin etkisi altrnda kalirsa gezegenin boylece bozulrnus olan hareketinin, gezegenin her tam dolanrrrunda sabit ylldlz/arln olusturduklar: referans sisteminde perihel noktasrrun

radyan kadar gertlernts olmasryla tezahur edeceglni gosrertnlz.

1.2. NEWTON gravitasyon kaanOnunu invaryant brrakan sUrekli konform donu~Gm grubunu tesbit ediniz.

REFERANSLAR:

[1] AY.OZEMRE: Teorik Fizik Dersleri, eild: 2 - Klasik Teorik Mekanik; 45-49, LO. Fen Fakilltesl, (1976).

[2] L.LANDAU, E. LiFSHiTZ: The Classical Theory of Fields; 8. Bolurn, Addison Wesley, (1951).

[3] R.H. DicKE, H.M. GOLDBERG: Phys. Rev. Letters, 18, 313, (1967).

[4] H.ARZELiES: Relativite Generalisee, Gravitation; Fascicule: II,Le Champ Statique a Symetrie Spher ique, 108-[11 ve 119, Gauthier-Villars; Paris, (1963).

II. BOLOM

Errare humanum est! Ldtin atasozii,

Felix culpa!

Aziz AUG USrlNUS (354 - 430)

LO RE NTZ-I N VA RY AN S LI GRAViTASYON TEORiLERI

(11.1) GiRi~

Birbirlerine nazaran donrneslz duzgun dogrusal hareket yap an referans sistemlerinde (GALiLE sistem/eri'nde) fizik kaanunlarrrun seklen invaryant kalacak bir bl~imde ifade edilmesi gerektigini savunan Ozel Rolativite ilkesl, bilindigi glb], aslinda MicHELSON-MORLEY deneyinin 1~lgln bos uzayda izotrop (esyonlu) ve hemogen bir bictmde yayrldlglnl telkin eden sonucuna dayanmakta olan "heurtsuoue" (yol gostertcl) bir ilke olup fizigin bu anlamda yeniden formulasyonu i~in bir program lcermektedlr. ALBERT EiNSTEiN (1879-1955) bu yol gosterici lIkenin I~rgrnda bu programr gerceklesttrrnls ve gerek rnekanlg! gerekse elektromagnetik teoriyi GALiLE sistemlerinde invaryant bir bicirnde ifade etmeyi basarrrusti [1 J. Bu invaryanst saglayan donusurn formullert 0 RT'nden de bilindigi gibi LORENTZ donusum forrnullerldlr.

ORT'nin en onemll ozelligi hie; blr slnyalln, hi~ bir maddi etkinin c 1~lk hrzmdan daha huh yol alarruyacagi keyfiyetini temel ilke olarak kabul etrnis olmasrdrr, Bu itibarla gravitasyonu aRT cercevesi lcinde incelerken bu hususu goz oniinde bulundurmak gereklidir. Klasik Gravitasyon Teorisi He ORT arasmdaki uyumsuzluk, I. Bolumde de i§aret etrnls oldugurnuz, gravitasyon potansiyeli alanmrn klaslk teoriye gore sonsuz hrzla yayrlmasi keyfiyetinden dogrnaktadrr. Aynca gravitasyonun klasl k alan denklemi olan (1.1.12) ifadesi de LORENTZ donusurnune gore invaryant degildir.

Klaslk gravitasyon teorisini n daha dogru bir forrnulasyonunu ararken iki ~eyi goz onllnde bulundurmak gereklidir. Bunlardan biri NEWTON'un gravitasyon teorisinin, aradigrrnrz daha mGkemmel bir gravitasyon teorisinin mutlaka blr yaklasirmm olusturmasi gereklillgl : lklncisl de, en azrn dan, gezegenlerin perihel noktalarrnrn anormal ilerlemelerinin bu teori cercevesl i<;inde dogal bir izaha kavusa-

12

YORUNGE PROBLEMi .. 13

bilmesidir. Bu itibarla bir kuvvet merkezi etrafrnda dolanan bl r test taneciginin yorLingesinin belirlenmesi problemini, ileride geregini daha da iyi kavrayacaguniz vechile, daha geni~ blr gorLi~ acrsrndan yeniden ele almamrz gerekmektedir.

(11.2) YORONGE PROBLEMi

Merkezil blr kuvvetin etkts i altinda bu kuvvet merkezi etrafrnda dolanan bir test taneciginin hareket denklemleri i<;in

r - r82 = - K(r) ~2 + r2 82 = 2 T(r) r28 = H(r)

(IL2.1 ) (lL2.2) (IJ .2.3)

yaztlabilir. Bu denklemlerden llki test taneciginin uzerine etkiyen kuvvetl, ikincisi kinetik enerjisini ve sonuncusu da tanecigin yervektoruntln birim zamanda sGpurdugu alaru, r radyal uzakhg: cinsinden vermektedir. Klastk gravitasyon teorisi bahls konusu old ugunda, K(r) = - GM/r2 ile m = 1 kutlell test tanecigi uzerine etklyen ceklrn kuvveti; H(r) = h = siiblt: ile de aJanlar sabit! gostertlecektlr. r radyal uzakhk ve 0 da yorGnge duzlemlndeki yervektorunun kutupsa! acrsrdrr,

Bu denklemlerin temsil ettigi yorGngeyi genel sarrlarda, yani K(r), T(r) ve H(r) nin r nin keyfi fonksiyonlan olmalari halinde lnceleyeceglz.

Aslmda bu Lie; fonksiyonun birbirlerinden tamamen baglmslz olrnadrklarrru gormek kclaydrr. Nitekim (II.2.2) ile (n.2.3) arasrnda e = dS/dt yi eler de elde edilen denklemi t ye gore tu r-etttkten sonra 2 dr jd: ile bole rsek

K(r) = H(r) dH _ dT

,2 dr dr

bulunur. Klasik gravitasyon hali ic;in K(r) = - dT/dr olacagl gorulrnektedir.

Yorunge denklemini bulmak ic;in (11.2.3) den

(11.2.4)

d H(r) d

-- --

dt r2 de

yazilabtlecegtne dikkati c;ektikten sonra u=ljr vaz ederek bunu (II.2.!) ve (IL2.2) ye uygulayallm; bu takd i rde

d2u + f.! = ~_ (~)2 d(lnjHi)

del H2u1 de du

(II.2.S)

(dU)"Z 2_2T

- +u _~

de H2

(II.2.6)

14 .If- LORENTZ-iNVARYANSLI TEORiLER

denklemleri elde edilir. (11.2.6) aractligiyla (112.5) den (dujd8)2 elenecek olursa, (112.4) Q de goz onunde tutarak,

d21J + H = ~ __ (2T _ u2 ) d(ln I H I) = ~l dT _ 2T dH = N(u) (II.2.?)

d02 HZ u:! . H2 du H2 du H3 du

bulunur. Bu denklemi gen;:ekleyen u = Uo = s8bit ~eklindekj dairesel bir yorungenin Uo = N{uo) denkleminin kokti He beltrlenecegt (U.2.7) den kolaylrkla gorulur. Fakat (H.2.6) ya gore bu kok, aynl zamanda,

2 2T(uo) 2To

u = =--

o [1-/(uo)]2 H~

bagmtrslyla da verilmekte olup burada To ve Ho ile T(u) ve H(u) nun u = Uo daki degeri gosterilmi~ bulunulmaktadrr. Buna binaen dairesel bi r yorungeden ltibaren vukuu bu lacak olan herhangi bi r Tj = U - Uo sapmasl da, (II.2.?) de u == Uo + 1) vaz etmek sGretiyle,

dey! [ (dN)]

-2 + 1 - -- 1) = O(1}Z)

de du 110

(II.2.B)

diferanslyel denklemini gercekleyecektir. Bu diferansiyel denklem i gercekleyecek olan birinci mertebeden bir sapmanm, A ve 6' ile iki integrasyon sablttnl gostererek,

11 = A cos (e VI - (:~ t + c')

(11.2.9)

seklinde olacagl ortaya crkrnaktadu-. Yorunge buyuk ekseninin dcgrultusunu gcsteren 8' yO her zarnan srfrr olarak almak mumkundur,

Perihel noktasi r nin minimum ve dolayrsryla da u nun ve 11 nrn maksimum 01- dugu noktadrr. 11 lse, (II.2.9) a gore, argument! srfrra ve 21t ye eslt oldugunda maksimum olacaktrr. Eger cpp ile bir perihel noktasindan hareketle rnuteaklp perihel noktasina varrldlgrnda yervektorunun kutupsal acrsrndakl degi~imi gosterirsek

CPP =

2rc

- 1- o¢ ::::: 2It (1 + o¢)

V 1- (:~)~O

21t

(II.2.10)

bulunur. Buradan, eger 04> > 0 ise taneclgln perihel noktasrrun her dolanrm 50- nunda 04> radyan llerlernls olacagr ; eger o¢ < 0 ise de her dolanrm sonunda o¢ radyan kadar gertlernrs olacag: anlasrlrnaktadrr. KOSOk (dNjdu)uo degerlerl i<;in

LiGT'NE GENEL BAKIS :1f. 15

o¢= 1- \/1_(dN) =_1 (dN)

du Uo 2 du Uo

(II.2.ll)

olacaknr.

(11.3) LORENTZ- iNVARYANSLI GRAViTASYON TEORilERiNE GENEl BIR BAKI~

ilerideki bolurnlerde ayrmnlariyla lnceleyeceglmlz vechile gravitasyonun tutarh, kendi kendine yeterli, episternolojlk yonden tatrnlnkar ve gozlernler le <;eli~kili olmayan ilk teorisini AEiNSTEiN'ln 1916 da takd7m etrnls oldugu sekliyle Genel Rolativite Teorisi (GRT) teski] etrnistlr [2J.

GRT, gezegenlerin perihel noktalarrrnn NEWTON teorisinin a<;lklayamadlgl anormal ilerlemelerini hem yonlert ve hem de her blr gezegen icln gozlenrnis degerler bakrrmndan tek bir formGle bagll ve teorinin dogal bir sonucu olarak ongormu§ oldugu gibi aYrlca 0 zamana kadar gozlenmemts olan ikl olaym varllglnl da haber vermis ve bu olaylarrn bOyGklOklerini veren gene I forrnii Ileri tesis etrnlstir.

Bu olay!ardan blrt, gok cisimlerinin yaklnlndan ge~erken, 1§lgrn yorGngesinin dogrudan saprnasrdrr. ilk defa 1919 da bir Giine~ tutulmasrndan yararlanrlarak 61- <;GlmO~ olan bu olay GRT'nin gozlernle uyurnlulugunun en onemll testlerinden birlni teskil etmlsttr. GRT, Giine§in crvarrndan ge<;en 1§lgln maruz kalacagi maksimum saprnarun ilt teorik degeri olarak, ileride § (VI.S) de de gorecegimtz glbt,

A _ 4GM0

,u.t -

c2R0

ifadesini vermektedir. Bu, Gunes diski ne teget olarak gelen blr I§lnln saprna mikdarrdrr. Bu formGldeki sabitlerin degerlerini yerlerine koyarak elde edilen ~t = 1,75" degeri 1919 dan 1952 ye kadar yaprlan goz!emlerde o!<;;umlerin d uzeltllrnls ortalarna degeri olarak elde edllrnls olan .6goz = 2,03" degeri He % 1410k izafl bir hata lle uyusurn hallndedlr. 1§lgm gravitasyon alaru tarafrridan saptrrrlrnast diye isimlendirilen bu olayrn degerlendirilmesi, kritigi ve zengin bir literatGrO H.ARZELiES tarafrndan veri! m i§ti r [3].

(II.3.1)

Soz konusu olan diger olay da 1§lgm bir gravitasyon alarundan gecerken frekansrrun azalmasi olayrdtr. Spektrum cizgilertnin gravitasyon kdkenli krzrla kayrnasi diye de isimlendirilen bu clay ilk defa biiyuk bir hassasiyetle, 1959 da R. V. POUND ve G.A.REBKA tarafindan [4-5], MOSSBAUER olayma [6-8J dayanrlarak olc;ulmu§tGr. POUND ve REBKA'nm gerceklesttrrnts olduklart deneyin sartlarr altrnda G RT'ne gore Arz icin krrrmztya kaymarun teorik degertnln 4,94.10-15 01-

16 JI. LORENTZ-iNVARYANSLI TEORiLER

masrna karsiIrk bu yazarlarrn d enel olarak bu lrnus clduklar: deger (5,13 + 0,51).10-15 olup bu, goruldugu gibi, teorik degerle ~ok iyi bir uyum haltndedlr. Gravitasyon alamnda 1~lgln iki nokta arastnda katetttgi uzakhk dolayisryla alan potansiyelinin degi~imini c<D, bu nedenle 1~lgrn baslangtctaki Vo frekansmdakl degi§imi ni de QV ile gosterecek olursak GRT'n;n bu olayrn buyUklUgu i~in tesis etrnls oldugu formul, ozelllkle Giines ic;in

(11.3.2)

dir. Bu olayla ilgili dolgun bir lrteraturu de M.A. TONNELArda bulmak rnurnkundilr [9].

Btr gezegenin bUyUk ekseninin uzunlugu 20, drsrnerkezllg! de e ile gostertllrse, GRT cercevesl lcinde, gezegenin perihel noktasrnrn, NEWTON'un gravitasyon teorisi tarafrndan izah olunamayan dolarurn basrna anormal ilerlemesinin teorik degeri de

3GMo = + 3~

oc' (1 - el) p

(II.3.3)

ile verilmektedir (*).

Bu Ue; olay yani gezegenlerin perihel noktalarrrnn anormal ilerfemesi, r§rgrn gravitasyon alanrndan gecerken sapmasr ve gravitasyon alanlarrnda spektrum clzgilerinin krzrla kayrnasi butun gravitasyon teorileri i<;in ongorrneleri gereken ue;: test ve teorilerin gec;erliligi i<;in de asgari olc;i.itleri olustururlar.

GRT'nin sahip oldugu bUtUn avantajlara ragmen, gravitasyonu CRT cercevesi i<;ine yerle§tirmeye yonelik 1916 oncesi calismalarm somut orneklertne, bu tarihten gunurnuze kadar da daha btrcoklari eklenegelrnlsttr. BUtUn bu teorilerin ortak ve krsrtlayrct yanl hepsinin de fjzik kaanunlarrnrn formulasyonu yonUnden GAULE referans ststemlertnln birbi rlerine e§deger olduklarrnrn ifadesi olan LORENTZ invaryansr Uzerine in§a edilrnis olmalarrdrr. G ravitasyonun i lle de LORENTZ-invaryanslr bir teorisini kurmanrn cekici yanl, GRT'nde ortaya crkan Iineer olmayan alan denklemlerini c;ozmenin zorlugu karsrsinda, bu gibi teorilerin genellikle lineer teoriler olrnalarr: ve tam anlarnryla lineer olmayanlarrnrn da, hie;: degilse 1/c2 mertebesinde, matematik bakrrnmd an GRT'ne nisbetle cok daha kolay muamele edilebilir ifadelere yol acrnalarrdrr.

LORENTZ-invaryansll gravitasyon teorilerinin (LiGT'nin) gecerltllklertnt iki yonden incelemek murnkundur. Bunlardan biri bu teorilerin gozlernlerle karst-

(*) p = h'tGM = 0(1 - e2) dir; bunun icln bk. A. Y.OZEMRE: Teor-ik Fizik Det"slet"i, Cild 2 Klasik Teorik Mekanik, s.45-49 ve 112. Burada ayrrca f' = GMtc' vaz edilmistir.

LiGT'NE GENEL BAKI~ )(. 17

lastrrrlrnast, lklnclsl de akslyomatik temellerinin epistemolojik acidan lncelenmesidir. ileride de gorulecegi vechlle GRT'nin nisbeten keyfl varsayrmlardan arrnnus, ozelllkle her yonden tutarlr ve kendi kendine yeterli tam bir teorl olmasrna karsrhk LiGT dayandrklari ternel aksiyomlar bakrmrndan buyiik keyfi'likler arz edebilrnektedirler.

Biltun gravitasyon teorilerini: a) epistemoloji, ve b) matematiksel yap. acismdan da rnutalea etmek murnkundur. Epistemoloji acrsmdan bunlarr once: I) ic;-tutarlrllgl alan teoriler, ya da 2) kend i kendine tutarsrz teoriler diye lkt simfa ayrrabiliriz. Her iki srnrf da, ayrrca: I) kendi kendine yeterli ya da tam teoriler; 2) yetersiz ya da eksik teoriler alt slnlflarlna ayrI/obi/ir. Kendi kendine yeterli teoriler, NEWTON gravitasyon tearisinin verilerinin degerleri teoriye ithal edild iginde yukarrda soz konusu edilmls olan Lie; test ie;in de, gozlernlerle uyu~sun ya da uyu§masrn, belirli sayrsal degerler ongoren teorilerdir. Yetersiz diye nitelendirilen teoriler ise ya: a) ne tearinin kendisinin beltrteblldtgl ve ne de NEWTON gravltasyon teorisinin verileri aracrllglyla belirlenebilen, buna karsrhk degerlert ancak olaylara uyacak sekilde usturuplu secllirse, soz konusu Lie; test ie;in (veya bunlardan bazisr icln) sayrsal degerler verebilen parametreler ihtiva eden; ya b) baska fizik kaanflnlarr veya gozlemlerle acikca c;eli§ik olan, ya da c) i<;erdikleri buyukluklertn tasviri eksik olan teorilerdir.

Matematiksel yapr bakrmmdan ise LiGT'ni: I) POiNCARE. tipi, 2) skater, 3) vektorel ve 4) tansore! teoriler diye dort kategoriye ayrrrnak rnurnkundur.

POiNCARE (185-'4- 1912) tipi tearilerle digerleri arasrnda, problema yaklasrrn bakrrnmdan, buyuk bir metodolojik fark goze c;arpmaktadrr. Bu birinci tip teorilerde, iki cisim arasrndakl c;ekim kuvvetini aralarrndaki uzakligm karesinin tersiyle orantrh olarak veren NEWTON kaanGnunun dogrudan dogruya LORENTZ-invaryansrnr saglamak suretiyle klaslk gravitasyon teorisinin ORT cerceveslne slgdlrrlmastrun hedef ahnrnasma karsrlrk diger teoriler, gravitasyon potansiyelinin gercekledigi POiSSON denklemini ilk bir yakla~lm olarak kabul eden, LORENTZ-invaryansll daha genel bir teori in~a etmegi amaclamaktadrrlar. Bu teorilerde gravitasyon alarum doguran kaynak da alarun potansiyeli de ya skaler, ya vektorel, ya da tansorel buyuklukler olarak secllrnekte ve,

1 (}2

02 = T)~~ a a~ - - - - V2

" c1 at2

ile gene O'ALEMBERT operatorunu ve x ile blrleslrn (kuplaj) sabitlnl gosterek, LORENTZ-invaryanslr alan denklemleri

skaler teorilerde 01<D = -xT
vektorel teorilerde : 02<I>tJ, =_XT.] (II. 3.4)
tansorel teorilerde : 02<I>Wol = - xTtJ,~ 18 ... LORENTZ.iNVARYANSLI TEORiLER

seklln! alrnaktadu-lar. Buradaki T, T~, T~v kaynak fonkstyonlarrnt gosterrnektedtrler.

O'ALEMBERT diferansiyel operatdruntin

- (1 a )

O=~Bt'V

...... -+

seklindekl bir dartlG vektorden tureyen 02 = 0 . 0 seklindekl bir invaryant 01-

masi ve C~ 00 j~in LAPLACE operatorune indirgen mesl, (11.3.4) denklemlerinin ilk yakla~lmlarda (Ll.12) ile verilen POiSSON denklemine indirgenmelerini temin eden amaca uygun LiGT~njn temelini teskll etmektdir. Burada onernll olan nokta, tabiidir kl, kaynak fonksiyonlarmm secimi ve bu secirnln ortaya C;lkardlgl teorinin ne dereceye kadar gec;erli oldugu husflsudur.

~imdi ayrmtilarma fazlaca girmeden bu teorilerin matematiksel yaprlarmm temellerini krsaca gozden geclrmek lstlyo ruz.

(11.4) poi NCARE Tipi TEORiLER

Tarihi bakrrndan LORENTZ-invaryansll ilk gravitasyon teorisl 1906 da H.

POiNCARE. tarafmdan tesis edilmistir [10]. Bu cahsrnasrnda POiNCARE once, denge hali eger referans sistemine bagll olmayan (invaryant) bir ozelllk ise elektromagnetik kokenli 01 mayan bGtGn kuvvetlerin de GALiLE referans sistemlerinde trpki LORENTZ kuvveti gibi donu§um kurallanna uymalan gerektlglne i§iret etmektedir. Aynca gravitasyon etkllesmesinln yaydma hrzrnm da sonlu olmasrru tar-tt~an mGellif, eger Xl ve x2 gibi iki uC;lu vektorun temsil ettikleri idi 3 boyutlu uzaym iki noktasmda hissedilen gravitasyon etkisi He ilgili gecikme zarnant,

I x2-xll

t 2 = tl - --''-----"=----=..!...

C

(HA.I)

sekllnde yalruzca bu lkl noktanm koordinatlannm fonksiyonu lse bu yayrlma hrzrrun, yegane LORENTZ-invaryansll hiz olan c I§Jk hrzrna eslt olrnast gerektigi sonucuna varmaktadir.

POiNCARE. bundan sonra NEWTON'un gravitasyon kaanOnunu genellesttrerek, c;eken noktasal kiitlenln sukunette bulundugu referans sisternlnde, NEWTON c;ekim kuvvetinin uzak1Jgln karesiyle ters orannh ifidesine indirgenen LORENTZlnvaryansh bir kuvvet kaanGnu elde etmek Istemlsttr,

Dorrltl vektor formalizmi uyannca H.MiNKOWSKi (/864-1909) uzayinda, mOtad old ugu uzere, gene:

Xi = (XOI = eti• Xi) ile (i) noktasirun yervektorunu,

POiNCARE Tipi TEORiLER :y.. 19

Ui,Uj = c2 olmak uzere U; = dXj = (CYi' dXi) = (CYi > Yjui) ile (i) nokta-

d'";j d-rj

srnrn hiz vektorunu,

(IIA.2)

He (i) noktasina etkiyen kuvvet vektorunu gosterlr, ve

R = X2 - Xl = = (c (t2 - t]) , x2 - x.) = (Ro' x2 - x.) d. = (1 _ ~)l/Z dt = _!!!_ = !!:..

c2 Y c

tanrmlanrrsa, (1) ve (2) noktalari goz onune almdrgrnda, bu tarumlanan dortlO vektorlerden hareketle

(IIA.3)

(II.4.4)

R.R K.K
R.Ut K.R
R.U2 K.U1
U1,U2 1{,U2 lnvaryantlarrru in~a etmek kaabildir. Bu invaryantlardan sonuncusunun, (11.4.2) hareket denklemi ge~er1i oldugu takdirde, sifrr olacag: derhal goru lur, Sifrr degerlni haiz diger blr invaryant da R.R skaler s;arplmldlr. Gercekten de, eger (I1.4.1) ezelligi goz onilnde tutulu rsa

R.R = R~ -! x2 - Xl 12 = {c (t2 - tl)}2 -I x2 - Xl 12 50; 0 oldugu gerulur.

Bu dortlO vektorlerden hareketle slmdt oyle bir kuvvet kaanOnu ifadesi bulmak istiyoruz ki bu : 1) LORENTZ invaryansma sahip oldugu gibi, ustellk, 2) Gzerine etkidigi maddi noktanrn si.lkGnette bulundugu referans sisteminde de uzakIrgln karesinin tersiyle orantrh olan bir ifadeye indirgensin.

(HA.S)

LORENTZ Invaryansrrn saglamak uzere, yukarrda vertlrnls olan invaryant btlyGklilklerden K2.U2 = 0 ozde~liginden yararlanacagiz. iklnci sart: sagJayan ifadenin de

R

(IIA.6)

seklinde oldugunu g6stermek lstlyoruz. Gercekten de eger m2 kGtleli maddi noktaYI sGkGnette bulundugu referans slsterninln orijininde varsayarsak (X2 = 0 ve v2 = 0 olacagrndan)

20 ¥ LORENTZ.iNVARYANSLI TEORiLER

ve

R

bufunur. Ancak, kuvvetin ifadesi olarak (II.4.6) yl alarnayrz: zira U2 He skaler clarak ~arpddlglnda bu ifade ozdes olarak sifrr olmaz. (2) nurnarah maddi noktarun sGkGnette buluridugu referans sisteminde bir ~arpan yakla~lkllglyla NEWTON'un c;ekim kaanGnuna indirgenen (IIA.6) ifadesinden hareketle K2• U2 Ii: 0 bagmtlsrru saglarnak i~in (1I.4.6) ya

ifadesini eklemenin kaf1 gelecegl koJayca gorulrnektedtr. Buna gore hareket denklernl de

(R.U2) U1 ~

(R.U])3 (U)"U2) ~

(IIA.7)

sekllnde olacaktrr. Buradaki - Gm)m2c3 katsayrsi NEWTON c;ekim kaanGnuyla uyumu sagfamak uzere ithal edilmlstir. Bu hareket denkJemini hesaplar Icin daha elverlsll bir ~ekle donij~turmek i<sin, j = 1, 2 olmak Gzere,

ve

vaz edilirse (IIA.7) denklemi, bllesenler cinsinden,

(I1.4.8)

~ekline girer.

Bu denklemin ozel halleri MiNKOWSKi [II J, LORENTZ [12J, SOMMERFELD [13] tarafindan ve daha gene I halleri de De SiTTER [14], KOTTLER [15], WHiTROW ve MORDUCH [16] tarafrndan lncelenrnls tlr. Bu sonuncu iki rnuelliftn vermis 01- duklari POiNCARE. tipi daha genel bir teorideki hareket denkleml, n lle bir parametreyi goster erek,

SKALER TEORiLER ... 21

~2_~~ = _ Gm1 (:£)' n (x« _ x'" _ .~ u")

2 ?3 2 2 I 1

dS2 c- PI C X

(UA.9)

seklindedtr.

(IIA.9) denklemiyle karakterize edilen POiNCARE. ti pi teoriler klaslk uC; test ISln ilgi ce k ici sonuclar verirler. Bu denklemde eger n<2 ahnacak olursa, teori, gravitasyon alanlarrnda spektrum sizgilerinin herhangi bi r kaymaya rnaruz kalrnayacaklarrm ve 1~lgln da bir sapma gostermeyecegini ongorur. Teori n nin deger; ne olursa olsun, bir gezegenin perihel noktasrmn GRT'nin ongordugu ve gozlemIe de dogrulanml~ bulu nan degerinin n/6 Sl kadar ilerlemesini ongormektedir. n > 2 isin teorinin ne krzrla kayma olaymin ve ne de 1~lgln sapmasl olaytrun buyuklugunu hesaplamaya rnusalt oldugu saptan nustrr. n = 2 halinde ise teorinin kizrla kayma olayi icln, GRT ile aynl buyuklugu vermesine karsihk, 1§lgln sapmast isin ongordugu deger GRT'ninkinin yarrstdrr.

POiNCARE. tipi teorilerin lcerdlkler i kavramsal mahzurlarm baslrcas: belki de bunlarin gravitasyon alanlarrrun enerji yogunlugu icln pozitif definit bir ifade vermemeleridir. Keza bu tipten teorilerde kuvvetin tf retilebiJecegi bir impulsenerji tansoru veya bir potansiyel fonksiyonu da tarurnlanarnadrgindan teoriyi blr aksiyon ilkesi araclIIglyla blr varyasyon problemi olarak forrnule etrnek de mumkun degildir [17]. Bu itlbarla POiNCARE. tipi gravitasyon teorileri "uzaktan etkilesrne" teorileri srrufma girerler.

(11.5) SKALER TEORiLER

LORENTZ-invaryansll butun skaler gravitasyon teorilerinin ortak hareket noktalarr, problerne, POiSSON denklemini CRT cercevesl i<;inde Wide etmeye baslarnak suretiyle bir yaklasrm yapmalandrr. Bu itibarla da bunlar uzaktan etkilesrne tipinden teoriler degil. alan teorileridirler. Hepsini de bir varyasyon ilkesi aracihgryla formule etmek murnkundur.

Bu yoldaki ilk gayretler A.EiNSTEiN [18] ve M.ABRAHAMtdan [19-32] gelrntsttr.

A. ABRAHAM TEORisi

ABRAHAM'ln i ki ayn yonde geli~tirmij oldugu teorisi, POiSSON denkleminin CRT c;er~evesi isinde genellesttrtlmis hali olan

02<D = -41tGpo

denkleminden hareket etmekte ve <D skaler potansiyelinin I§JgJn uzaydaki yaydma hrzrru tayin ettigi varsaYlmlna dayanmaktadrr. <l> gravitasyon potansiyeli ile C 1§lk

22 ~ LORENTZ~iNVARYANSLI TEORiLER

hrz: arasmdakl bagrrnhhk da, ya: I) 6klitselimsi uzaym metrik yaprsinr, c2=c,(XO, Xl, x2, x3) varsaYlml altrnda,

ds2 = c2(XO, xl, x2, x3) de - dx' dx' sekllnde tadil ederken alan denklemlerini

(II.5A.la)

o f ds = 0

(II.SA.1 b)

~eklindeki bir varyasyon ilkesinclen crkarmak sOretiyle, ya da: 2) uzaym metriginin

§eklinde l}1-l~ MiNKOWSKi ternel metrik tansoru araclliglyia beltrlendtgtru: fakat <I.> ile c2 arasrnda, a ve Co ile iki sabiti gostererek,

c2 = CI. - 2co<l.>

§eklinde bir baglmllllgin varhgrm varsaYlp alan denklemini

(II.SA.2a)

(II.SA.2b)

§eklindeki bir varyasyon i1kesinclen tGretmek sOretiyle ortaya konmaktadrr. (II.5A.2a) §artl <D - (Do« c oldugu hailer i~in EiNSTEiN tarafmdan [18] tesis edllrnls olan

[ <D <D]

c = eo 1- ~ 0

forrnulune e§degerdi r. Bunun boyle oldugunu da, c - Co = oe ve <D - <Po = 0<1> yazdlrsa oe = - ~ o<D olacagrndan buradan, integrasyonla (Il.SA.2a) yl elde etc

mekle gorrnek kaabildir.

Bu teoride, gravitasyon kuvvetinin -grad c ile orantrh oldugu: gravitasyon alan slddetlnln O/e). I grad e 12 ile orantrlt oldugu : ve alan denklemlerinin de c cinsinden

§eklinde oldugu kolayca gorulGr.

Bu teorl, (II.SA.I) sekliyle gravitasyon kokenlt kizrla kaymayi dogru olarak ongormekte; 1§lgm sapmasl i~in ve gezegenlerin perihel noktalanrun ilerlemesi

SKALER TEORiLER ~ 23

ic;in de G RT'nin vermis oldugu degerlerin, strasryla, 1/2 sin! ve 2/3 un u verebilmektedir. (II.SA.2) ~ekliyle ise ABRAHAM teorisinin bu olaylar i<;in ongordOgG degerler G RT'nin kilerin (srrasryla): aynisi. yarlsi ve ayrusidrr ,

B. NORDSTROM'On TEORiLERi

NORDSTROM 1912-1913 de POiSSON denklemini, LORENTZ-invaryansrna uyan daha genel bir denklemin uzay krsrn rru olusturacak bir blclrnde genellestrrerek gravitasyonu CRT <;erc;evesi ic;ine sokmayi arnaclayan iki ayrl teori teklif etrnlstlr. Her lki teoride de 1~lgrn hiz: sablt kabul edilrnlst lr.

1. NORDSTROM'Gn BiRiNCi TEORisi

Bu teorinin temelinde cI> skaler gravitasyon potansiyelinin, POiSSON denkleminin 4- boyutlu uzay-zamana LORENTZ-invaryant bir genellestf rtlmestolan

(II.5B.I)

denklemi araclllgfyla tayin edllecegi fikri bulunrnaktadrr. Buradaki G gene evrensel c;ekim sabitlnl, Po ise sOkOnet hallndekl gravitasyon kutlesi yogunlugunu gostermektedir. Birim kirtle basina gravitasyon kuvvetinin iHidesi

lle verilecektir. Buna gore, m eylemsizlik kOtlesini haiz bir tanecigin bir gravitasyon alanrndaki hareket denklemi

(II.5B.2)

olacaktir, Eger eylemsizlik kOtlesinin (II.5B.2) de oldugu gibi skaler bir invaryant oldugu sartrru kosarsak, bu bagrnt: K"Ur->=iQ ozde~ligini gerc;eklemeye mGsait degildir. Fakat bu krsrtlayrci sart kaldrrrlacak olursa (II.5B.2) denklemi

Ilm dU[Jo U[Jo dm

ma'V=m--+ -

d't d't

(II.5B.3)

yazrlablleceglnden, buradan her iki yanl U" ile c;arplp IJ. Gzerinden konrrakte ederek,

de!> 2 dm

m-=c -

d-r d.

(II.5BA)

oldugu bulunur.

24 ;If. LORENTZ-iNVARYANSLI TEORiLER

Eger <.D gravitasyon potansiyeli m eylemsizlik kutlestni halz tanecigin evren ~izgisi boyunca sabit degilse, c = scbit oldugundan, (1I.5B.4) e binaen m eylemsizlik kutleslnl n <D gravitasyon potansiyeline

1 dm m d<D

(II.5B.S)

lfadesi uyarrnca bagh olmasi gerekir. Bu denklemin lJozumu ise

(II.5B.6)

dir.

(11.5B.l) denklemi p gravitasyon kGtlesinin yogunluk dagrlrmlnln <l> gravitasyon potansiyelini dogurd ugunu; (II.5B.6) ifadesi de gravitasyon alarun In cisimlerin eylemsizlik kutlelerlne tesir ettigini gostermektedtr. ~u halde bu teoriye gore, evrendeki butun cisimlerin dogurduklarr tum gravitasyon alarn herhangi bir cismin eylemsizlik kutlesinin degerine katkrda bulunacak; ya da baska bir deyts!e, bir cismin eylemsizligi (atalett) evrendeki butun cisimlerin olusturduklari gravitasyon alarurun veya krsaca evrendeki diger bGtlin cisimlerin fonksiyonu olarak belirlenecektir. Bu ise, kaba hatlariyla, MACH ilkesinin lfadesinden baska blr §ey degildir (bk. A. Y. DZEMRE : Teorik Fizik Derslerl, Clld 2 - Klasik Teorik Mekanik. s. 77-79).

(II.5B.3) ve (11.5B.5) aracrllg'yla hareket denklemleri olarak

(II.5B.7)

ifadesi bul un u r. Bu hareket den klem leri n in

sekllndekl bir varyasyon ilkesinden de crkartrlabtlecegtne i~aret edelim. Bu, eger e~/c~ carparnndan sarf-I nazar edlllrse, serbest bir tanecigin hareket denklemlerini veren mOtad varyasyon ilkesinin ayrudi r. integranttaki Ostel «;arpanln varIIgl, bu teorinin yalnlzca LORENTZ-invaryanslnl degil, aynl zamanda konform tasvir lnvaryansrru da haiz olduguna i~aret etmektedir. Bu teoride ternel metrik tansor, gflov = exp (2<1>/c2) 1),""" seklinde olup, yalruzca <.D den ileri gelen tek bir serbestlik derecesine sahlp bulunmaktadir.

SKALER TEORiLER -¥- 25

~imdi bu teoriye dayanarak, Giines etraftnda dolanan blr gezegenin perihel noktasrrun hareketini inceleyelim. Bunun lcin (1i.5B.?) hareket denklemlerini kutupsal koordinatlarda yazahrn. Gezegenin hareketi dOzlemde vukuu bulacaktrr, Buna gore ivmeni n bi lesenler i, noktah ifadelerle ca. zaman a gore tu rev al maya i~aret eder ek,

. dU···

U = a = _r = r - r 82 ,

r , d~

. dU···

U =a =-6=r8+2;6

e 6 d~

(I1.5B.8)

olacaktrr. Bu itibarla (11.5B.7) hareket denklemler icin, gravitasyon potansiyelinin cD = - GMjr seklinde olduguna da i~aret ederek,

o(-~)

or

(II.5B.9)

a (_ GM)

;-rfP=-~ r dr

c2 or d~

= _ J.LC2 r-2 (1 + c-2 ;2)

d· .

- (r26) = - ~; e d~

o(-~)

or

(1I.5B.10) (II.5B.11)

ifadeleri bulunur.

Bu teori cercevest lclnde gezegenin perihel noktasrn m hareketini saptamak uzere bu denklemleri (1I.2.1-3) denklemlerine benzetmellylz. GoruldugG gibi (II. 5B.9-11) denklemleri arasmda (11.2.2) denkleminin benzeri ekslk bulunrnaktadrr, Bu eksikligi gidermek uzere, kutupsal koordinatlarda

T}'I~ UfJo U; = U.U = U~- u;- U; = c2

01 mak hasebiyle

(IT.SB.12)

yazllabildigi ne i~aret edelim. Ote yandan (II.5B.9) dan kolayhkla ve k ile bir integrasyon sabitini gostererek,

(11.5B.13)

bulunur. Buna gore de (II.5B.12) den

;2 + ,2 {p = 2 T = P e2IJ.u _ c2

(II.5B.14)

elde edilir. (II.5B.11) de derhal integre edilebilir, ve h ile bir baska integrasyon sabitini gostererek,

26 ¥- LORENTZ-iNVARYANSLI TEORiLER

H = h e;J.u

(II.S.B.1S)

olur. (11.5B.14) ve (II.5B.I5) i (II.2.?) ye vaz ederek N(u) iliin

IIC2

N(u) = r_ e -2!-'U

h2

degert elde edilir. Buradan hareketle de (II.2.ll) e gore, bir dolanrrn sonunda gezegenin perihel noktasrrun

o¢ _ _!:_ (dN)

2 du lio

(II.S. B.I6)

radyan iler lemis yani !lIp radyan gertlemts olacagl meydana lilkar. Bu deger hem i§areti ve hem de bGyUklugil bakrrmndan gozlemle uyu§madlgrndan NORDSTROM'Gn 1. teorisi gelier1i blr teori degild ir. GorliidilgG gibi bu teori perihel noktasrnm hareketinin yonO ic;in gerileme, bGyOklGgG ic;in de GRT'ninkinin 1/3 GnG ongormektedir. Ayrrca, teoriye gore, 1§lgm gravitasyon alanrndan gecerken herhangl bir sapmaya rnaruz kalrnayacagi: buna karsrhk, frekansrnm trpki GRT'nin ongordGgu kadar azalacagt da gostertlebtllr.

2. NORDSTROM'Gn iKiNCi TEORisi

Bi rind teorisinin gozlemlerle uyusmadigr ve bazt kavramsal gu<;lukleri de ic;erdigini goren NORDSTROM bu sefer evrensel gravitasyon sabittnin aslrnda <D gravitasyon potansiyeline bag!! oldugu varsaYlmlna dayanan lkinct blr teori gellsttrmlsttr. Bu teori de, bir oncek! gibi, eylemsizlik kurleslnin gravitasyon potansiyelinin bir fonksiyonu (ve Ostelik de lineer bir fonksiyonu) olrnasrrn ic;ermektedir. Teorinin hareket denklemleri

sekllndekl bir varyasyon i1kesinden de <;Ikartl\abilmektedir. Bu da, npki birinci teoride oldugu gibi, hareket denklemlerine RiEMANNsal konform bir uzaym geodezik egrileriymi§ nazanyla bakrlabtleceglne delalet etmektedir. Bu teoride de temel metrik tansor gllv = ~2 'l11l~ sekllnde olup, gene <D den oturu tek bir serbestlik derecesine sahtptlr.

Bu teori de, her ne kadar 1§lgln krzila kayma olaymm bGyGklGgGnG dogru olarak ongormekre ise de gerek 1§lgrn gravitasyon alanlarr nda saprnayacagrru ; gerekse gezegenlerin perihel noktalarrrun GRT'nin verdigi deger!n 1/6 st kadar ve 0 da ters yonde olmak i.izere hareket edeceklerlni ongormG§ olmasi dolayrsiyla basarih ve gec;erli bir teori olarnarrustrr.

SKALER TEORiLER :Jf- 27

Bu teori hakkinda daha ayrmtrh bilgi i~in NORDSTROM'un [35], von LAU£inin [36] EiNSTEiN ve FOKKER'in [37], WELiNER ve SANDRi'nin [64], ve HARVEY'in [17J calrsmalanna basvurulabf ltr.

c. WHiTROW VE MORDUCH'un TEORisi

WHiTROW ve MORDUCH, U = f(x) = x + qx2 + ... olrnak uzere,

s f exp [-f(<I>/c2)] ds = 0 (ILSC.l)

~eklindeki bir varyasyon ilkesinden <;Ikartllan genellesttrtlrnts bir skaler gravitasyon teorisi verrnlslerdir [16]. Bu teori f(<1>/e2) = <I>/c2 sec;ildiginde NORDSTROM'un 1. teorisine indirgenmektedir. liTTLEWOOD [38J ve BERGMANN'm [39] ayn zamanlarda vermis olduklart skaler gravitasyon teorilerini, bu teori q = 1/2 i<;in ozel hal olarak kabul etmektedir [40]. liTTLEWOOD ve BERGMANN'ln teorileri kiztla kayma olayr i<;in GRT'ndeki degerin aymnl vermekle beraber, 1~lgln gl"avitasyon alarunda saprnayacagrru ve gezegenlerin perihel noktalarrrun gertleyecegtrn ve bu olayrn buyOklGgGnun de GRT'ninkinin 1/6 51 olacagim ongorrnektedtrler.

WHiROW ve MORDUCH q = 4 ahnd Igi takdirde De; klastk test i~in de teorinin verecegi sonuclarrn GRT'ninkilerin aynl oldugunu gosterrnislerdlr. Ancak bu teori q parametresinin flzlksel alarak neye tekaabul ettigini ve bunun degerinin nlcln 4 e eslt olmasi gerektigini aC;lkllga kavusturarnadrgmdan temel blr teari olmak niteligini haiz degildir ; bu itibarla da fenomenolaJi k blr teori denemesinden oteye gec;ememektedir.

Bu arada BERGMANN'm tearisine, mana bakimtndan degilse bile, sekll bakrmmdan cok srk: bagll blr teori olan W.E.THiRRiNG'in teorisinin [41] varllglnl da kaydetmek gerekir. Ba~langlc;taki motivasyonu skaler bir gravitasyon teorlsl olusturmak olmayan bu teorinin nasi! bir skater gravitasyon teorisine yol ac;acagl A.L. HARVEY [17J tarafindan tartrsrlrrustrr.

D. MiLNE'in TEORisi

Blrblclrn genisleyen bir evren modeliyle ilgili olarak farkh bir blcirndekl bir skaler gravitasyon teorisi de E.A.MiLNE tarafrndan teklif edllmlstlr [42-43]. 1~lk hlzrrun sablt olarak kabul edildigi bu teori her ne kadar daha sonralari CAMM [44], WHiTROW [45], WALKER [46] ve KROGDAHL [47J tarafrndan geli~tjrilmi~ ise de gozlernlere uygun dusmemesi dolayrsryla ter kedllrnlstir. Gercekten de bu teori 1~lglO gravitasyon alarunda sapmayacag iru ongormekte; gezegenlerin perihel noktalarrrun GRT ve gozlemlertn verdikleri degerden 1/6 SI kadar gerileyecekleri sonucuna varrnakta, krzrla kayma olayt lcin tse, yaplsl geregi, hie; bir ~ey beyan edememektedir.

28 1tf. LORENTZ-iNVARYANSLI TEORiLER

(11.6) VEKTOREL TEORiLER

LORENTZ invaryansrru haiz vektorel gravitasyon teorilerinin hareket noktasr (<1>"" lie vektorel gravitasyon potansiyelini, UiJ. He dort lu hiz vektortlnu ve pile de maddenin oz yogu nlugunu goscererek) alan denklemlerinin

(1I.6.1)

sekllnde oldugu varsayrrn.dir. Bu, LORENTZ-invaryansll bir teori olan MAXWELL'in elektromagnetik teorisinin haiz oldugu alan denklemlerinin ayrudir. MAXWELL tipi ilk gravitasyon teorisi 1900 da H.A.LORENTZ tarafrndan teklif edllrnlstf r. [48] Gerek bu tip, gerekse bunu ozel hal olarak kabul eden daha genel vektorel gravitasyon teorilerinin gerek kavramsal acidan, gerekse gczlernlerle uygunluk bakirmndan cok zayrf teoriler olduklart gostertlmlsttr. Gere;;:ekten de vektorel gravitasyon teorilerine yonelttlebilecek en kesin elesttrl bunlann gravitasyon alanlannm enerjisini negatif oJarak vermeleri ve klaslk lie;;: testin hie;;: birisi icin dogru bir deger temin edememeleridir.

MAXWELL tipl bir gravitasyon teorisinin hareket denklemlerinin of (ds-<I>jJ.dxiJ.) = 0

sekllndekl bir varyasyon ilkesinden e;;:lkartdabilecegi gostertleblllr.

Vektorel bir gravitasyon alanrndaki bir test taneciginin

AiJ.= dU""

d't

dortlu ivmesinin btlesenlertnln, dortlu <l>1J. gravitasyon potansiyelinin bllesenlerinin birinci mertebeden turevleri cinsinden lineer ve homogen fonksiyonlar 01- duklari kabul edilirse, T''" He en fazla UIJ. bagll bir takrm katsayilar gosterrnek uzere

(II.6.2)

yazrlabillr. U)lo A'" === a ozde§ligi r[J.'1P katsayrtarrmn sec;imini srrurlayacak bir §art olusturrnaktadrr. Bu takdirde

O -- U AI.I. - U dUI.I. - (l.VP U ( )

-- l' - )lo-- - r I'" op<l)'1

d1;

(II.6.3)

olacaknr. ~imdi m, p, q lie;;: adet keyfi d6rtlu vekt6r olmak uzere

rem, p, q. U) = rlJ.'1P(U) mIL pv qp

(II.6A)

VEKTOREL TEORiLER ~ 29

vaz edelim. Bu takdirde T(m, p, q, U) skaler buyliklGgunun alabllecegi en genel ~ekil A B, C, D ve E bir takrrn sablt katsayrlar ve c2 de 1~lgJn hrzrrun karesinin degeri olmak iizere

F(m, p, q, U) = A(m • U) (p . q) + B c2 (p • U) (q • m) + C c2 (p • m) (q • U)

+ D (m . U) (p . U) (q • U) + E c2 Eoci3y(;m"- pf3 q't VI) (II.6.S)

drr, Bu takdirde T (m, p, q, U) skaleri ni

r(u, p, q, U) = r"~p UIJo Pv q" = 0 olacak sekllde secellrn. Buna gore, (II.6.4) den

A(p • q) = - (B + C + D) (p • U) (q . U)

bagmtrs: elde edilir. Ancak, p ve q tamamen keyn lki dorclu vektor oldugundan bu baglntlnln gerceklesebllmesi i<;in

A = 0 ve B + C + 0 = 0

olrnalrdrr. Bundan otGrG (11.6.5) ifadesi de

r (m,p,q,U) = Bc2 (p.U) (q.m) + eel (p.m) (q.U) - (B+C) (m.U) (p.U) (q, U)+

(II.6.6)

sekllne girer. Fakat m , P ve q vektor-leri keyfi olduklanndan (H.6.S) ve (II.6.6) dan

olrnasi gerektig! tesbit edilir. ~imdi

1 ) 2

(J.= - (B-C e

2

{3 = _1 (B + C) c2 2

s = _1 Eel 2

ve

H _ Cl<D1Jo + _Cl<D~

IJov -

ax'J ox'-

vaz edilirse (11.6.2) hareket denklemleri

§ekline girer.

30 :if. LORENTZ-iNVARYANSLI TEORiLER

G6ruldUg(j gi bi H.P.ROBERTSON ve T. W.NOONAN'rn vermis old uklari sekliyle [49J, bu genelle~tirilmi~ vektorel gravitasyon teorisi gorUnu~te 3 parametre ihtiva etmektedir. Fakat bu denklemler Gunes etrafnda dolanan bir gezegene uygulanacak olursa gezegenin yorungesinin hem duzlernsel olrnast ve hem de GOne~in gezegenin yorunge duzlerninin iclnde bulunmasi icin S = 0 olrnasr gerektigi; ve keza , hrzlarin ve zamana gore tUrevlerin degerlerinin kuctik olduklar: varsaYlml altrnda NEWTON yaklasrmr yaplldlglnda da CJ. + f3 = 1 oldugu saptarur. Buna gore teorideki parametre saYlsl bire indlrgenrnts olrnaktadrr [49]. Bu pararnetreyi [3 olarak secersek gezegenin perihel noktasinm anormal ilerlemesi lcin.

(.L

tl¢ = - (1 - 4(3)

2p

bulunur. Bu teorinin GRT'nin 6ngormO~ oldugu degeri verebilmesi icin f3 = - 5/4 ve Ct. = 9/4 olarak almrnalari gerektigi gorulrnektedlr. Bu teori I~rgrn gravltasyon alanlarrnda saprnayacagi sonucunu vermektedir. Bu teori, ayrrca, spektrum C;izgilerinin gravitasyon kokenli krzrla kaymas: hakkrnda da f3 = 0 olrnadrkca ds = 0 denklemine herhangi bir rsrk (bir foton) tekaabUI ettirmenin de rnumkun olmadlglnl lcermektedir.

Vektorel gravitasyon teorileri hakkrnda daha fazla bilgi ic;in WHiTROW ve MORDUCH [40] ve KUSTAANHEiMO'nun [SO] cahsmalarma basvurulabilir,

(11.7) TANSOREl TEORILER

LORENTZ~invaryanslr tansorel gravitasyon teorilerinin hepsi de A.EiNSTEiN'm.

Gene) Kovaryans ilkesine dayanan GRT'nden cok daha sonra teklif edilrnlslardlr. ileride ayrrntdarryla tnceleyeceglrniz vechile genel kovaryans ilkesi butun fizik kaanunlartrun, birinden digerine sGrekli koordinat dorulsil mleriyle gecilebilen biltun referans sistemlerinde seklen invaryant kalmalarrru (bir referans slstemlnden digerine ge~i1digjnde kovaryant bicirnde degtsmelertnl) lcertr. Bu bakirndan fizik kaanunlarrrun en genel blcirnde forrnulasyonlan icin yol gosterici (= kilavuziavic, = heuristique) bir ilke ve hatta bundan da oceye : bir pro g ram mahiyetiridedlr.

EiNSTEiN'm Genel Ralativite Teorisi met r i k bir gravitasyon teorisidir; yani:

a) dart boyutlu uzay-zamanda iki olay verildi miydi bunlar arasmdakl dxtL koordlnau-arahklarmdan hareketle olusturu Ian

ds2 = g!Jov (XO, x', X2, xJ) dxll dx»

lnvaryanti, g!Jo'J temel metrik tansorunun bellrledlg! oz-aralrk o!up bu, uzay~zamanm geometrik yaplslnl da !a.yin eder;

TANSOREL TEORiLER ~ 31

b) test tanecikleri g~v temel metrik tansorune tekaabOI eden uzaym geodezik egrilerini izlerler; ve

c) yerel eylemsizlik sistemlerinde, ya da serbest dO~i.i~e terkedil mi§ referans sistemlerinde gravitasyon kokenli olmayan biitun fizik kaanunlari ORT'ndeki ~ekillerine indirgenirler.

LiGT arasrnda tansorel teorileri gozden gecirtrken bunlarrn GRT ile kar~da~trrrnasrru yapmak epistemolojik yonden de bize 1~lk tutacaktrr.

A. wHiTEHEAD'in TEORisi

A.N. wHiTEHEAD'in 1922 de teklif etrnis oldugu teori fuzuli parametre ihtiva etmeyen metrik bir teoridir [51]. Teori, etkllesmeler in belirli bir g~v gravitasyon metrigj aracdlglyla tavsir olunacagindan hareket etmekte ve g!-L'I nun, mk kGtleli cok sayida taneclk hallnde

dcr2 = 1]~'J dx~ dx" (II.? AI)

olmak Ozere,

(IL7A.2)

ifadesi ile bellrlendigf ni kabul etmektedir. Bu takdirde test taneclklertntn yorungeleri

(II.?A.3)

olmak Gzere

Q f ds = 0

varsayon ilkesi aracihgryla saptanabilmektedir.

GorGldugO gibi bu teoride (II.7 A2) tansorel gravitasyon potansiyellerinin belirledigi (II.7A3) gravitasyon metrigi He (II.7AI) ile verilen MiNKOWSKi metrigi birlikte bulunmaktadrtIar. Etkllesmeleri esas tasvir eden gflo'J metrigi oldugundan 1]~v MiNKOW5Ki metriginin fjziksel olarak gozlenebllmesl olanag: yoktur. ~u halde WHiTEHEAD teorisi 1]~" ve hJ.L" gibi iki temel tansorlu blr teoridir.

32 )(. LORENTZ-iNVARYANSLI TEORiLER

EDDiNGTON, bu teoride tek cisim problemi goz online alrrursa sGkOnette bulunan kuresel simetrik blr kGtlenin gravitasyon alarunrn, U y gun set; i I m i ~ b irk 0 0 r din a t sis t em i n d e GRT'nde elde edilen SCHWARZSCHiLD coziimune lnd lrgenebileceginl gosterrnlsttr [52,53]. Buna dayanarak SYNGE [54]. SCHiLD [55], ve WHiTROW ile MORDUCH [16]. wHiTEHEAD'in teorisinin her uC; test ic;in de GRT'nin verdigi degerlerin aynlnl verecegtrn gostermi~lerdir. Ancak SCHiLD sonradan, epistemolojik yonden bu i~lemi tenkid etmistir [56}.

sCHiLD'e gOi"e bu i~lem hie; de tatmin edici degildir. Eger butun fiziksel deneyler de yl degil de ds yi ole;liyorlarsa pekala da dan tarnarnen vaz gecilip teori blr RIEMANNsal uzay cercevesi i~inde m OHlea edilebilir ki bu da bizi GTR tipinde bir teoriye gotOrOr. da ya yalruzca gravitasyon potansiyellerini tayine yardirnci olrnarun dismda hie; bir fiziksel rolu olmayan bir buyukluk gozuyle bakmak hi<_; suphesiz aa run varllg! lcln yeterli blr sebep degildir. Bu itlbar la, ve ozelllkle kmla kayrna olayi ie;in, SYNGE, SCHiLD, 'lvHiTROW ve MORDUCH'in ittihaz ettikleri bu i~!emden bGtGnOyle vaz gecrnek gereklidir. Aksi halde, WHiTEHEAD teorisine gore, bir saatin i§leyiJinin saatin mahiyetlne ve saati clusturan maddi ncktalan bir arada tutan kuvvet alanlarrmn gravitasyon alaruyla etkllesrneslne cok kritik bir bicirnde bagll olacagrru beklerneliyiz. Niteklrn, mesela, ortaya crkar: kuvvetlerin daha cok elektromagnetik kokenli oldugu bir fotonun bir atomun dl~ elektronlan tarafmdan yaymianmasl olayt i le elektromagnetik koken!l olmayan bi r lslern olan bir y 1~lnmm bir atom c;ekirdegi tarafmdan yaymlanrnast olayi gravitasyon alanina bagll olacaklar ve atomik bir foton ile nGkleer bir fotonun bir gravitasyon alarunda rnaruz kalacaklari krrrruzrya kayma olayinm bGyOklugG her ikisl ic;in de ayn olacaktrr.

Bu rniilahazalar hi<; goz oriilnde bulundurulmasalar bile eM. WiLL'in 1971 de yaptlgl bir hesap WHITEHEAD teorisinin tarnamen saf dl~1 kalmasma yetrnlstir. WiLL, nitekim, wHiTEHEAD'in teorisine gore evrensel gravitasyon sabltlnln lfiboratuvarda ol<;lilen degeri Gzerinde Samanyolunun bir anizotropi yaratacagiru ve bunun sonucu olarak da 12 saat peryotlu ve de genligi gozlernlertn mOsaade ettigi en alt limitten 200 misli daha buyiik gel-git olaylan olrnasi gerekrigtnt hesaplarrustir [57]. Bu ise gozlemler!e turnuyle c;eli~ik bir duru mdur. Bu itibarla da WHiTEHEAD'in teorisinin buttlnuyle gecerh bir teori olarruyacagr anlasilrnrs olrnaktadrr,

B. BiRKHOFF'un TEORlsi

1943-1944 de teklif etrnis oldugu LORENTZ-invaryansll tansorel gravitasyon teorlsinde, BiRKHOFF, gravitasyon potansiyelinin

TANSOREL TEORiLER -¥- 33
C2 0 0 0
1J. 0 1 0 0 (II.7.B.1 )
<Doc:;l= ~
r 0 0 1 0
t 0 0 0 1 gibi ikinci mertebeden 5i metrik bir <Dall tansorf nden turedigini kabul etrnlstir [58, 59]. Bu tansorun maddenin varllgl hiilinde davrarusi da

(II.7B.2)

sekllndekl alan denklemleriyle belirlenmektedir. Mall ile bu teoriye mahsus enerjl-irnpuls tansoru gosterllmektedlr. Bir test tanecigi Lizerine etklyen kuvvetin iHidesi ise a priori

olarak kabul edllrnlsti r. Kv. dortlG kuvvetinin U£l dortlu hrz vektorune dik olrnasi da (Kv.U~ = 0), gravitasyon kuvveti olarak

(U.7BA)

seklinde bir jf3de se<jildiglnde saglanml~ olu r. Burada m4l! lie eylemsizlik kutlest ve mg lie de gravitasyon kirtlesi gostertlmektedlr. EOTVOS~DjCKE-BRAGiNSKi [60~63] deneyinin (EDB deneyinin) sonucunun paralelinde bir varsayrrnla bu teoride »J», = 1 kabul edilmekte ve dolayrsiyla da test taneciginln hareket denklemleri

(II.7B.5)

sekllnl almaktadrrlar.

BiRKHOFF Mall enerji-impuls tansoruniln ifidesi olarak da 1

Moc(3 = P UocU(3 - P 1)«13

2

(11.7B.6)

vaz etrnlsti r.

~imdi bu teoriyi uygulamak suretlyle gezegenlerin perihel noktalarrrun hareketlerini inceleyelim. Hareket duzlernsel oldugundan dor tlu vektorun yalrnzca stftrmci (ct), birinci (r) ve ikincl (tl) bilesenleri goz onune ahnacaktrr : ayrrca da hiz vektoru i<;in

(JI.7B.7)

olacaktir. Hesaplarda harflerin Ozerindeki noktalar daima .. oz zarnaruna gore tGreve delalet edecektir. Buna gore

34 .If- LORENTZ-iNVARYANSLI TEORiLER

ii, = iru: (ao(D"Av - a"A<Dov) = UoUo 80woo + UI'Ur Bowl''' + UoUe BO<D90-

- Uouo ao$oo - UrUO or<l>OO - UoUO ao<l>oo = - Uruo ar<Doo = - Ur (11oa Ua) X

X d(c2 j.w) ~ d't = _ ir Ua c2 (J. ~ _1 = _ U,. Uo (J.~ 1 = (J.~ Ua (II.7B.8)

du d't dr c2 U,. 11ra Ua

VI' = r - rez = U"AU" (dr<l>"AV - OJ,.<Drv) = UoUo 01'<1>00 + UoUe 01'<1>99

_ Oa U Ob U d(c2 I-lU) du d't + Oa U ob U d(l-lu) cl.'!_ d't _ - 11 u 11 b du d't dr 1) a 11 b du d't dr -

Uo Ua 2 • 1 . 1

= - - C I-lU - + (- U ) (- U ) (J. U - =

2 2 U 0 0 U

C (r r

. 1 '.

= - (- Ur) (- U (j) I.l U - = - {lo u r a

UI'

bulunur. (IL7B.8) derhal integre edilir; ve, k b lr integrasyon sabltl olmak

(II.7B.I0)

Gzere,

Uo = k eVou

(U.7B.l1)

elde edilir. (IL7B.1 0) ise

.. . 1 d(rl S) . .

r(r e + 2; 6) = - = - (.wr e

r d't

yazilabtlecegtnden, h ile gene bir integrasyon sabtttnl gosterer ek,

1 d(r2e) ..

- = - {lou8 ~ H(r) = h e-Vou

r2 d-e

olur. ~imdi gezegenin perihel noktasrrun ilerlemesini hesaplamak Gzere (11.2.7) ve (II.2.11) den N(u) yu ve 01;> yi hesaplamarruz gerekir. Ancak N(u) nun hesabi i~in §(II.5) deki gibi once 2T yi hesaplarnarruz lizlmdlr. (II.7B.7) ve (II.7B.1l) den

(11.78.12)

2T = ;Z + rZe2 = U~ - c2 = k2 e21-lu _ (2 bulunur. ~u halde, ve Ua = c"{ old ugunu da goz onunde tutarak,

TANSOREL TEORiLER 1f. 3S

ve

(II.7B.13)

sonucu elde edilir ki bu da GRT'nin verdigi sonucla ayrudrr.

BiRKHOFF teorisi diger iki test i<;in de GTR'nin verdigi sonuclarrn aynlnl temin etmektedir. Ancak, sadece bunlara bakip da teorinin GRT'nin ciddi blr rakibl oldugu sarulrnarnahdir ; zira bu teori iki yonden sakattrr, Bunlardan blr lncist, teorinin sesin yaydma hrzrrun C 1~lk hrzrna eslt cldugu (!) sonucuna varrnasrdrr. Bu tuhaf sonuc (II.7B.6) ile vertlmts oIan ozel blclrndekl enerjl-Impuls tansorunden llerl gelmektedir. Nitekim buna gore cisimlerin iclndekl basmc, kiitle-enerjlnln toplam yogunluguna esit bulunmaktadrr. Teorinin diger sakat yanl lse ir; <;eli~kiden arinrms olrnayrsr, tutarh bir yaplya sahip olmayrsrdrr. MOSHiNSKY bu teorinin alan denklemlerinden hareket ederek LAGRANGE fonksiyonunun ifadesini ve bunun yol a<;tlgl hareket denklemlerini C;lkartml~t!r [65]. Ancak bu denklemler teorinin basrnda a priori vaz edllmis olanlarla aynl degildir. Yani baska bir deyimle BiRKHOFPun vaz ettigi kuvvet ifadesi teorinin LAGRANGE forrnulasyonundan elde edllen sonuclariyla (bu arada ozelllkle toplam enerji-impulsun korunumu ile) uyumlu degildir.

c. BELiFANTE ve SWiHART'1n TEORisi

Bu mOelliflerin geli~tirmi~ olduklart LORENTZ-invaryansh tansorel gravitasyon teorisi bir takrrn parametreler ihtiva eden ve bunlarrn degerlertnt gozlern- 1erle uygun dusecek blclrnde secen fenomenolojik bir teoridir [66-68J. LAGRANGE formalizmine dayanan bu teori blrcok yonden, yukanda tan rrrurn verdlgtrntz metrik gravitasyon teorisi modeline uymaz. Gerc;ekten de, LEE ve LiGHTMAN'in hesaplarrna gore teorinin, bugunku hassasiyet strurlart goz on iine almdlglnda. EOTVOS-DicKE-BRAGiNSKY (EDB) deneyinin sonucuyla celtslk oldugu ortaya konmustur. Ayru mGellifler teorinin EDB deneyi He c;eli~ik dG~medigi hassasiyet mertebesiyle yetinildigi takdirde teoriyi metrik bi r teori olarak yeniden formGle etmenin rnurnkun oldugunu da gostermlslerdir [69].

36 J(. LORENTZ-iNVARYANSLI TEORiLER

LORENTZ - iNVARYANSLI GRAViTASYON TEORiLERi iC;iN SiNOPTiK QZET CETVEL

* i~aretli teorilerdek! sonuclar parametrelerin optimal degerlerine gcredlr,

''(;2

W ...J

"~ "02

...J w ...J -l

~j":;;;::

'0 "::r ~tJ. Ow ...J>

0- ::EO::: w< I-...J V)~

'c:::: ...J w~

zji

.- ~

z< 0::

o

w I-

« ...JI: -~ ~< ~~

~

E

~ ....

~ >

.::f: s., ~ QJ

E

I .....

<II 'QJ

il- I

I .;;; (l)

, E >

QJ4- ~ .~

'" ~ D<l

C III a c:: ...

.2

C'.

o I

b

>.

c:: '"

::(

E

...

"'0 ~o

~N

. ..:: c:: ;: <II QJ""C ~ C ~ QJ ~c

....

o

N - .....

r::!.. £::!.. 0 0 0

.........

..:

Q)

o ....

'Vi ._ c

'" L:

o ~ Q.~

«i

c ""C >.

<.::f:

o

c '" >.

o:S

E -0

c

.....

N 0'-

'"

*~

tJo

Q.Q)

.t.;I

.:02. -

a <II >. >

..:

Q)

.....

o

...J. ww._ I-lV) ·-o:::w

ffi~I:

0..'-

z

z

a::: o

w I-

....

-.0 ~ r<'"l

- --

c c .....

r<'"l -.0 '0 - --

111

::E <

,~

a::: til

<

::E :Q a::: lV)

o a:::

o Z

L :0 a:: l-

V)

o 0::: o Z

):I31!'I:I03i

):I31V)lS

.....

-0

-

1

.....

*

o

L

w

Z

...J

~5

z O::::J W

o a::: 0 I

Vl .!:: a::: Z

I- I 0 -c

ffi ~I: ~

co V)

o ::::J

a::: ~

1:I31!'I:I031. 131:1Qi)l3A I

o <

w

I w l-

I

~

'1:131!1:I03.1 13'dQSNVi

.....

....

....

LL LL

o :r: ~ 0:: til

- .-

....

....

~

< I

~

V)

ui IZ -c

LL

...J W til

LiGT'NiN SiSTEMATiGi ~ 37

(11.8) LORENTZ-iNVARYANSLI GRAViTASYON TEORiLERiNiN SiSTEMATiGi VE GENEL SON UC;LAR

Bu bolurnde krsaca deginmi5 oldugurnuz LORENTZ-invaryansll gravitasyon teorilerinin klas!k Us: teste ne derecede uyduklarr ve herbirinin belllbash epistemoloji k ozelll kleri, aksakl: klarr ve (ege r varsa) c;eli ~ kileri si nopti k bi r cetvel halinde 36. sayfada ver-ilrnls bulunmaktadrr,

Bu cetvelde karsrlasrrrma olc;utu olarak, sonuclar: gozf ern ve deneylerle uyu~an ve slmdlye kadar da henOz yalanlanmarnrs temel bir teori niteligini korurnus olan A. EiNSTEiNJln Genel Rolitivite Teorisi sectlmls : karstlasttrrnayi kolaylastrrmak amacryla da GRT'nin kHisik 0«; test icln verdigi degerler 1 e lndlrgenmistf r.

Bir gravitasyon teorisinin ges:erliligi konusunda, ileride genel kovaryans ilkesine dayanan gravitasyon teorilerini de incelerken basvuracagrrruz, bir d lzi eplstemolojik olC;Gt (kriter) uygulamak murnkundur [70]. Buna gore:

1. OL<;OT. goz online ahnan gravitasyon teorisi

a) i<;-tutarlrllga sahip midir?

b) kendi kendine yeterli midir?

c) en kucuk mertebeden yaklasirnda NEWTON teorfsiyle uyumlu mudur? sorularina olumlu cevap, almakla astlrr. Bu engele : NORDSTROM'Gn teorileri, LiTTLEWOOD ve BERGMANNJrn teorisi, WHiTROW ve MORDUCHJrn skaler teorlsl, wHiTEHEADJin teorisi ile BELiFANT£ ve SWiHART'rn teorisi drsrnda kalan butun LiGT'nin takrldrklari gorul mektedir.

2. OL<;OT engeli, teorlnln

a) 1~lgrn gravitasyon alanlarrnda krzila kayrnasrrn dogru olarak ongormesi, ve

b) £OTVOS-DicKE-BRAGiNSKY deneyi sonucu He uyumlu olrnasryla asrhr.

1. ol<;Otu asrms olan teoriler arasrndan yalnrzca BELiFANTE ve SWiHART'rn teorisinin bu engele taklldlgl gorOlmektedir.

3. OL<;OT, ise

a) f~fgln gravitasyon a!anlarrndaki yayilrna dogrultusunun bir dogrudan sapmasrru lsabetli bir sekllde ongcrrnekle asrhr.

Boylece, bu engeli de asan teorinin yalnizca wHiTEHEAD'in teorisi oldugu gorutrnekced!r.

4. OL<;OT, teorini n

a) gezegen!erin per lhel noktalarrrun anormal ilerlemesini dogru olarak ongormelerlnden lbarettlr.

'0/HiTEHEADJin teorisi bu engeli de asrnaktadrr.

38 • LORENTZ.iNVARYANSLI TEORiLER

5. OU:;OT ise, teorinin

a) Arzdaki gel-git olaylarr, ve

b) Arzrn rotasyon hrzmm degi~i mi

gibi [eoflzlksel olaylarla e;eli~kili olmamasrndan ibarettf r.

LORENTZ-invaryansll gravitasyon teorileri icin sonuncu engeli tesktl eden bu olcutun wHiTEHEADJin teorisin e de gee;erlilik pasaportu verrnedlg] gorulmektedir. Bu itibarla g 0 z I e m I e r let a m b i r u y u ~ u m j c; i n d e bulunan gec;erli t u t a r l j hie; bir LORENTZ-invar-

y a n s I I g r a v ita s yon teo r i s i yo k t u r.

Yukanda zi kredllrnls bulunan 5 olC;iit LiGT arasinda gee;erli bir teori olup olrnadlglnl anlamak ie;in yeterlidir. Ancak, meseleye, gee;erlilik degil de LiGT ile GRT arasinda bir karstlasttrrna yapmak actsindan bakrlrr ve GRT'nin teorik olarak ongardugu biitun olaylarrn buyukluklert LiGT'nin ongorduklerlyle karstlasttrrlrnak istenirse, bu takdirde gozlernlerle de gerceklenrnls bulunan uC; klaslk testir. oteslnde G RT'nin ongardugu 4 olaym daha gaz online alrnmast gerekir. Bunlar: iki cislrn probleminde, yani her ikisi de OZ harekete sahip cisimleri n olusturduklari ikili sistemlerde, I) periastron'un, yani iki gok cisminin birbirlerine en yakrn old uklarr noktanrn, ilerlemesi; 2) kirtle merkezinin daha bOyuk kutle!l cismin yorunges}nin periastron noktasrna dogru ivmesi; 3) merkezi kuresel cismin kendi eksenlerinden birinin etrafrndaki rotasyonu dolayrsiyla ortaya e;rkan "perIhel noktasrnrn ek ilerlemesi olayr": ve 4) gezegenin yorGnge dGzleminin normalinin merkezi gak cisminin rotasyon ekseni etrafrndakl presesyonu olayrd I r.

Bu toplarn 7 olaya nazaran LiGT lle GRT arasrnda bir karsilastrrma yapihrsa, GRTJne yalruzca bu olaylarrn sonuclari bakrmmdan en cok yaklasan teorinin wHiTEHEAD'in teorisi oldugu oraya e;rkmaktadlr. Bu 4 yeni olay hakkrnda geni§ bilgi ic;in WHiTROW ve MORDUCH'un konuyu ayrmtih bir bicirnde inceleyen c;ahsmasina basvurulablllr [40].

ALI~TIRMALAR VE PROBLEMLER

11.1. Ozerine Gllnesln c;ekim kuvvetinden baska hie; bi r kuvvet etkimeyen bi r gezegenin perihel noktasrrun NEWTON'un teorisine gore sablt kalacagiru gosteriniz.

11.2. POiNCARE'nin g enellestlr llrnls teorisine gore Cunes!n su kOnette bulundugu referans sisteminde 1~lgrn kirrruziya kaymasrru hesaplayinrz.

11.3. POiNCARE'nin genellesnrtlmls teorisi ~erc;evesi ie;inde n = 2 ve n<2 i~in 1~lgrn bir gravitasyon alanrnda dogrudan ne kadar sapacagin l tesbit ediniz.

11.4. Bl rinci NORDSTROM'Gn teorisinde 1~lgrn gravitasyon alanrnda krzila kaymasi olayrnrn buyuklGgunu tesbit ediniz.

ALI~TIRMALAR VE PROBLEMLER ~ 39

11.5. NORDSTROM'On birinci teorisinde 1~lgln gravitasyon alarunda dogrudan sapmasln In buyukl ugu n ij hesaplayt n lZ.

11.6. WHiTROW ve MORDUCH'1n vektorel gravitasyon teorisi genelle~tirilmi~ MAXWELL teorisi tipinde clup, <Du vekrorel potansiyeli

sekllndekt alan denklemlerini saglamakta olan bu teorinin hareket denklemleri de

sekllndedlr. Tj(J.v kontravaryant MiNKOWSKi metrik tansoru olup p de bir parametredir. <1>0 = Gmjc2r ve <l>i = 0 ol dugunu goz onunde bulundurarak, bu teort c;erc;evesinde. bir vektorel gravitasyon alarurun 1~lgln frekansi uzertndekl etkisini hesaplayrruz,

11.7. WHiTROW ve MORDUCH'm vektorel gravitasyon teorisinde, 1~lglO gravitasyon alanrnda sapmasJnJ p = 0 icin inceleyiniz.

11.8. Silindirik koordinatlarda btlesenlerl (0, 0, g) olan statik ve homogen bir gravitasyon alaru veriliyor. R ve U He bu alanda bulunan bi r tanecigin dortlu yer ve hiz vektorlert gosterrlrnekredtr. Bu takdirde NORDSTROM'un birinci teorisl c;er<;evesi i<;inde

A 0 0

1) unce. Ru = (0, 0, 0, 0) ve U(J. = (0, 0, 0, 0, cy) ba~langl<; sartlari altmda

tanecigin hareket denklemlerini integre ediniz.

2) Sonra da, birbirlerine, kGtlesi i hrnfil edilen 2L uzunlugundaki bir cubukla bagll iki eslt kutleden olusan bir halterin z = 0 duzlernl i<;inde, rotasycn merkezi cubugun ortast ve ekseni de z-ekseni clan bir eksen et rafrnda sabit Wo acrsal hlzryla dondugunu goz onunde bulundurarak bu kiitlelerden her birisi ic;in gecer!i olan R~ = (L, O. 0, 0) ve U~ = (0, LwoY' 0, cy) baslangu; sartlart altrnda halterin kutlelerl i<;in hareket denklemlerini integre ediniz.

3) Her iki sonucu da karsrlastrrarak, bu gravitasyon alanrnda, donen cismin donmeyene nisbetle daha yavas du~ecegini gosteriniz. Bu sonuca dayanarak "kuvvetli esdegerlik" llkesln!n NORDSTROM'un birinci teorisi i<;in ge<;erli olmadrgiru gostertnlz.

11.9. POiNCARE'nin genellestirtlrnls teorisine gore Gunesin, orijininde sukflnette bulundugu bir sisteme gore bir gezegenin perihel noktasrrun hareketini n = 2 ve n :r= 2 i<;in inceleyiniz ve GRT nin verdigi sonucla karsrlast: rrruz.

40 :If LORENTZwiNVARYANSLI TEORiLER

11.10. (Ill" vektorel potansiyelinin

(Dt.! =_G~O~

e2r

ile verilmesi hallnde, ~.'HiTROW ve MORDUCH'm gravitasyon teorisi cercevesi iclnde ve p = 0 lcin gezegenlerin perihel noktalarrnm hareketini inceleyiniz.

11.1 i. BiRKHOFF'un teorisi cer cevesi i(jinde J)lgln R yarrcaph bir gok cisminin gravitasyon alarundakl maksimum krzrla kaymasrru hesaplayiruz,

11.12. BiRKHOFF'un teorisi cercevesl icinde, 1)lgln, gravitasyon alanrndaki sapma mikdarrnt hesaplayin IZ.

ILl3. Aralarrndaki etk llesrne merkezi gravitasyon et kllesmesl olan iki gok cismi ic;in hareket denklemlerini ve herbirinin perihel noktalarrrun hareketini veren genel forrnulu tesis ediniz.

REFiERANSLAR

[I] A.EiNSTEiN, Ann.d.Phys., 17, 89l, (1905).

[2] A.EiNSTEiN, Ann.d.Phys., Serie: 4, 49, 769, (19 J 6).

[3] H.ARZELiES, Etudes Relativistes: Relativite Generalisee, Gravitation, Fasc. 11- Le Champ Statique a Symetrie Spher'ique, s. 142-172, Gauthier-Vi llars, (1963).

[4] R.V. POUND, G.A.REBKA, Phys. Rev. Letters, 3,439, (1959). [5J R.V. POUND, G.A. REBKA, Phys. Rev. Letters, 4,337, (1960). [6] R.L.MOSSBAUER, Z. Phys., 151, 124, (158).

[7} R.L.MOSSBAUER, Naturwissenschaften. 45, 538, (1958). [8] R.L.MOSSBAUER, Z.Naturforsch., 14a, 21 I, (1959).

[9] M.A. TONNELAT, les Verifications Experimentales de 10. Relaeivite

Generale; s. 293-297, Masson et Cie., (1964).

[10] H.poiNCARE, Rend. Cire. Mat. Palermo, 21, 129, (1906).

[II] H. MiNKOWSKi, Gott. Nachr., 53, (1908) - Phys. Z. c. 10,1909, (1980). [12J H.A.LORENTZ, Phys. z., 11,1234, (1910).

[13] A. SOMMERFELD, Ann. d. Phys., 33, 649, (1910). [14]W. De SiTTER, M.N.R.A.S., 71,388, (1911).

[15J F. KOTTLER, Encyclopaedie der mathematischen Wissenschaften, c. 6/2; 159, (1922-1934).

[16] G.j.WHiTROW. G.E. MORDUCH, Nature, 188,790, (1960).

REFERANSLAR :1f. 41

[17] A.L. HARVEY, Amer. }. Phys., 33,449, (1965).

[18] A. EiNSTEi N, Ann. d. Pys. 35, 898, (1911). - Bk. Henri Arze lles [3], s. 95, Ref. 4 [19] M.ABRAHAM, Rend. Accad. Lincei, 20,671, (1911).

[20] M.ABRAHAM, Phys. z., ra, 1,1(912).

[21] M.ABRAHAM, Phys. Z., 13,4, (1912).

[22J M.ABRAHAM, Phys. z., 13, 176, (1912).

[13] M.ABRAHAM, Phys. z., 13, 310, (1912).

[24J M.ABRAHAM, Phys. Z., 13,793, (1912).

[25] M.ABRAHAM, Nuovo Cimento, 6. seri, 3,21 I, (1912). [26] M.ABRAHAM, Arch. Math. Phys., 3. seri, 20, 193, (1912). [27] M.ABRAHAM, Nuovo Cimento, 6. sert, 3,459, (1912). [28] M.ABRAHAM, Ann.d.Phys. 38, 1056, (1912).

[29] M.ABRAHAM, Ann, d. Phys. 39,444, (1912).

[30] M.ABRAHAM, Atti Real. Accad. Lincei, 21, 27, (19/2). [31] M.ABRAHAM, Atti Real. Accad. Lincei, 21, 432, (1912).

[32] M.ABRAHAM, Jahrbuch der Radioaktivitaet, 11,470, (1912). [33] G. NORDSTROM, Phys. z.. 13, 1126, (1912).

[34] G.NORDSTROM, Ann. d. Phys., 40, 856, (1912).

[35] G.NORDSTROM, Ann. d. Phys., 42, 533, (1913).

[36] M. von LAUE, jahrb. Radio. E/ekt., 14,263, (1913).

[37] A. EiNSTEiN, Ann. d. Phys., 44, 321, (1914).

[38] D.E. liTTLEWOOD, Proc. Camb. Phil. Soc. Soc. 49,90, (1953). [39] O. BERGMANN, Amer. j. Phys., 24, 39, (1957)

[40] G.J. WHiTROW. G.E. MORDUCH, Relativistic Theories of Gravitation, A Comparative Analysis with Particular Reference to Astronomical Tests; Vistas in Astronomy, edit. A. BEER, 6, 1-67, Pergamon Press, (1965).

[41 ]W.E.THiRRiNG, Ann. Phys., 16, 96, (1961).

[42] E.A.MiLNE, Proc. Roy. Soc., A serisi, 106, 7, (1937).

[43] E.A.MiLNE, Kinematic Relativity, 142, Oxford Univ. Press, (1948). [44J G.L. CAMM, Nature, 155, 754., (1945).

[45] G.J. WHiTROW, Nature, 156, 365, (1945). [46] A.G.WALKER, Nature, 168,961, (1951).

[48] H.A.LORENTZ, Proc. Amst. Acad., 559, (1900).

[49] H.P.ROBERTSON, T.W. NOONAN, Relativity and Cosmology, s. 160-163, W.B. Saunders Comp .• (1969).

42 ... LORENTZ-iNVARYANSLI TEORiLER

[50] P.KUSTAANHEiMO, Ann. Acad. Sci. Fenn., A serisi, 228, I, (1957).

[51] A.N. WHiTEHEAD, The Principle of Relativity, Cambridge Univ. Press,

( 1922).

[52] A.S. EDDiNGTON, Nature, 113, 192, (1924).

[53] G.J. WHiTROW, G. E. MORDUCH, Ref. [40], s. 19. [54J J.L.SYNGE, Proc. Roy. Soe. A 211, 303, (1952).

[55J A.SCHilD, Proc. Roy. Soc., A 235, 202, (1956).

[56J A.SCHilD, Gravitation Theories of the Whitehead Type and the Principle of Equivalence, Evidence for' Gravitational Theories, edit. e.M 0 LlER, s. 82, Academic Press; (1962).

[57J c.n.wlu, Astrophys. j., 169, 141, (1971).

[58J G.D.BiRKHOFF, Proe. Nat. Acad. Sci., 29,231, (1943). [59] G.D.BiRKHOFF, Proc. Nat. Acad. Sci., 30, 324, (1944).

[60] R.V.EOTVOS, Math. Naturwis. Ber. aus Ungarn. 8, 65, (1888).

[61] R.V. EOTV6s, D. PEKAR, E. FEKETE, Ann. d.Phys. 68, II, (1922). [62] P.G.ROll, R. KROTKOV, R.H. DicKE, Ann. Phys., 26,442, (1964). [63] V.B.BRAGiNSKY. V.1. PANOV, SOY. Phys. jETP, 34,464, (1971).

[64] M.WEllNER, G.SANDRi, Amer.}. Phys., 32, 36, (1964); 32,504, (1964). [65] M. MOSHiNSKY, Phys. Rev., 80, 4 ve 514, (1950).

[66] F.J.BELiFANTE, J.C. SWiHART: Ann. Phys., I, 168, (1957). [67] F.J.BELiFANTE, j.c. SWiHART, Ann. Phys., I, 196, (1957). [68] F.J.BELiFANTE, J.e. SWiHART, Ann. Phys., 2,81, (1957).

[69] c.n.wlu, "The Theoretical Tools of Experimental Gravitation", Experimental Gravitation, edit. B.BERTOTTi, 1-110, bk. s. 12, Academic Press, (1974).

[70] c.n.wiu. "Einstein on Firing Line", Physics Today, October 1972, American Institute of Physics.

III. BOLOM

Testi yapmak icin kiIe sckil verilir ; ama

testinin kullamshligt icindeki bosluga baghdir ..• Lao-T:::u (M.D. 6. yii:::yd): TAO TE KiNG

EiNSTEiN baskalanmn a~ikar gibi kabul ettiklerini sorulara dijnii~tiirCll entellektuel bir tevazua sahiptl. Cornelius Lanczos.

GENEL ROLATivlTENiN FlzlKSEL TEMELLE~

(111.1) QZEL ROlATiviTE iLKESiNiN SI NIRLARI

Ozel Rolativite Teorisinin (ORT'nin) temelindeki Ozel Rolativite ilkesi ftzlk kaanunlarrmn ifadesl, ya da baska bir deylsle tablatr tasvir edlsimlz bakrrrundan buttin eylemsizlik sistemlerinin tarnamen esdeger olduklarrnr kabul etmektedlr. Matematik bakirrundan ise bu ilke fizigin temel denklemlerinin LORENTZ donii~Umlerine gore kovaryant bir bicirnde iHide edilmeleriyle sornutlastrrtlmaktadtr.

Fizigin temel denklemlerinin rnurnkun butun eylemsizlik sisternlerf ndeki, yani birbirlerine nazaran duzgun dogrusal harekette bulunan referans sistemlerindeki butun gozlemciler i<;in LORENTZ donusurnlertne gore kovaryant birbiclrnde ifade edilmeleri bu gozlemcilerin ortak blr dil kullanmalanna temel teskll eder. Bu <;e§it gozlemcller icin bu, aynl zarnanda, tabiatrn tasvlr+nde cbjektlfllgt de temin eder. Ancak tabiatm tasviri bakrrmndan gozlerncilertn er lstlkleri bu ob[ektlflik strurhdu-. Nitekim eylemsizlik sistemi tesk!l etmeyen referans sistemlerine bag!1 gozlerncller isin fizik kaantlnlartrun ifadesi eylemsizlik. sistemlerindeki gozlemcllerlnklnden farklr olabilecektir. Bunun en belirgin orneklerinden biri mekanik blr sistemi ivmeli bir referans sisteminde Incelernege kalkngrrruzda ortaya, sistemin fiziksel ozelltklertyle hi<;; bir llisklsl olmayan (rnerkezkac kuvveti cosious kuvveti. .. gibi) bir takirn gorunurnse] (zahiri) kuvvetlerin cikrnasr ve mesela NEWTON'un hareket kaanCinunun bu yilzden ivmeli sistemlerde eylemsizhk sistemlerinden farklr, seklen degi§ik olarak ifade edilmesidir. Bu gorunurnsel kuvvetlerin yalruzca referans sisteminin ivmesine bagll olduklarrru, ve NEWTON' un da, mutlak uzay kavrarnmr mekanik kaanOnlarrnrn en basit §ekillerine kavustuklari referans sistemini ternsil etrnek Gzere ithal etrnis oldugunu biliyoruz.

NEWTON'un du§uncesine gore, mutlak uzaya nazaran yaprlan bir ivmeli hareketin belirleyicisi olarak ortaya c;!kan gorunurnsel kuvvetler ic;erik ve koken bakrmmdan tabiattaki gercek kuvvetlerden farkhdrrlar. ~u halde eylemsizlik sis-

43

44 ;If- GRT'NiN FiZiKSEl. TEMEl.LERi

temleriyle ivmeli sistemler arasrndakl fark her lkl ci ns sistemdeki kuvvetler arasrnda da i~erik ve koken farki dogurmaktadlr.

Eger fizik kaanfrnlart, Ozel Roldtivite ilkesine dayanarak, yalruzca eylemsizlik sistemlerinde invaryant kalacak sekllde lfade edllmlslerse, rnurnkun biitun referans sistemlerindeki gozlerncller i~in fizik kaarulnlartrun objektifligi saglanml~ olrnayacaktrr.

Bundan baska, butun tabiat kaanunlarrru LORENTZ-invaryant kdmada her ne kadar matematiksel bir zorluk yoksa da bu turlO LORENTZ-invaryant krhnrrus kaanOnlarm fiziksel gen;egi yansitrp yansirrnayacaklart yani gozlern ve deneylerle uyumlu olup olmayacaklan da ayn bir problemdir. Nitekim, hi~ degtlse gravitasyon olaylar: soz konusu oldugunda, LORENTZ-invaryant gravitasyon teorilerinin bu yonde basarrh olamad iklartru II. Bolurnde gormu§ bulunmaktayrz.

~u halde fjzik kaan Gnlartrun biitun goziemciler icln objektif bir biclmde ifade ed ilmi§ olrnalartru saglarnak uzere Ozel R61ativite ilkesinden daha gene I, uygun bir ilke vaz edilmesi ve butun fizigin de bu yeni ilkeye gore yeni bastan formule edilmesi gerektigt kendiliginden ortaya crkrnaktad rr.

(111.2) E~DEGERLiK ilKESi

Bir kuvvet genellikle iki cismin veya iki alan In, veyahut da bir cisimle bir alarun kendi aralarrnda etk.llesrneler-l sonucu ortaya crkar. Mesela bir tasrn Arz uzerine dusrnesl, tas ile Arz arasindakl (daha dogr-usu tas lle Arzrn c;ekim alaru arasrndaki) etkllesrne sonucu ortaya crkan tasin aglrllgl dclayrsiyladrr. Bu gorO§ acisrndan bakrldrgrnda, eylemsizlik kuvvetlerini n dtsmdakl her kuvvetin bu cerceve ic;inde flziksel bir kokeni oldugunu saptamak ve gozlernek kolaydrr, Ancak, eylemsizlik kuvvetlerinin klasik mekanik cercevesi icinde kendileri i~in geometrik bir kokenden baska bl r koken tesbit edilememesi yGzGnden bir ayricahklart vardir, Fakat acaba bu ayrrcahk gerc;ek ve kesin midir, yoksa bir gorunurnden mi Ibaretttr? Yani baska bir deyimle, eylemsizlik kuvvetlerine acaba gerc;ekten de fiziksel bi r koken bulmak mumkun rnud iir ? Eytemsizligin kokeni problemi NEWTON'dan bu yana f'lzlkcller! epeyi ugra~tlrml§ olan ve bugun bi Ie her yonOyfe tatmin edlci bir teorisi yapilarnarrus olan bir konudur.

~imdi btl onemli problemi, ozel bir rnlsfili goz onunde tutarak, incelemege c;all§allm. Bunun i<;in tavana takih bir lpln ucunda asrh bos bir kova g6z onune alacagrz. Bu kovayi kendi simetri ekseni etrafinda dondurrnek sOretiyle aS11l bulundugu ipi iyice burallm ve kovayr sabit tutup suyla doldurduktan sonra da serbest brrakahrn. Bunu izleyen olaylarrn acrklanmasi eylemstzltgin kokenlnln ortaya konmasrnda 1§lk tutucu olacaktrr.

E~DEGERLiK iLKESi *" 4S

Kovayi serbest birakrnadan once kovadaki suyun yuzeyi duzlernseldir. Kova serbest birakrldrg: zarnan, bur-ulmus olan lpl, bur ulmarun ters yonuride ve gitgide artan bir donrne hrzryla kovayi don dii r r. ip sagddlk<;a hrz artarak bir maksimuma erlsir ve sonra da, bir sure, gitgide s6nen bir takrrn burulrnah sahrurnlardan sonra kova tekrar slikOnet haltne doner. Biitun bu safhalar suresince kovadaki su da kovarun hareketiyle suruklenerek, yuzeyi bir paraboloide donusur ve maksimum btr dertnllge erlstlkten sonra da, en sonunda, suyun sukuneteertsrnestyle duzlernsel olur.

Suyun ylizeyinin, suyun kovaya gore haiz oldugu ve baslangrcta buyuk iken kovarnn gitgide artan donrne hizrrun sonunda suyun butunuyle kovayla birlikte suruklenmesl sonueu srfrra indirgenen n gorel donrne hrzrna bagll olrnadig: acrktrr : zira kova en hrzh dondugunde suyu da kendisiyle birlikte surO kled igi zaman bu n gorel don me hizr, srfrr olrnaktadrr. Bu hrz, keza, gerek kovanm gerekse suyun beraberee sukflnette olduklarr zaman da stfrrdrr.

Ote yandan suyun Arza nazaran acrsal hrz: da su yuzeyinin done] bir paraboloid hallnl almasmda kesinlikle etken olan bir bGyUklu k degildir. <;Onkli aynl deney Arzrn kutuplannda da yaprlacak olsa, bu noktalarda hem kovanm ve hem de kovadaki suyun Arzrn eksenine gore acrsal hrzlarrrun stfrr olmalarrna ragmen su ylizeyinin hafifce gene donel bir paraboloid oldugu tesbit edilir. Kutupta kovadaki suyun yuzeyi eger duzlernsel olsaydi bu, ya Arzin donmedlglne ya da bGtOn kovarun (suyla birlikte), FOUCAULT sarkacrrnn dusey bir sablt duzlernde salrndlgl bir referans sistemine gore sOkGnette olrnasrna karut olaeaktr. Buna gore suyun yuzeyinin seklinl belirleyen etkenln, suyun soz konusu referans sistemlne gore haiz oldugu acrsal hrz oldugu sezilmektedir.

NEWTON da aynl misSI uzerinde yuruttOgO dusuncel er sonunda aynl karuya ertsrnistf r. NEWTON'a gore kovadaki suyun yiizeylnin ~ekli suyun. mutlak uzaya gore haiz old ugu acrsal hrzrn degeri tarafrndan belirlenmektedir. NEWTON kovadakl su yuzeyi cokuntusunu, kovanrn mutlak uzaya gore donmeslnln varllgl icin kistas olarak kabu I etrnist!r.

NEWTON'un bu yorumunu ilk defa BERKELEY (1685-1753) clesttrmlsttr. BERKELEY mutlak uzaya gore bir hareketin fiziksel bakirndan anlarnsrz old ugunu savunmus ve yukarlda SOZU edllrnls olan su dolu kova deneyinde esas goz onunde bulundurulmas: gereken husflsun kovanrn Evrene ve ozelllk le sabit yrldizlar takrrruna gore d6nmesi oldugu fikrinde d iretrnlstlr. BERKELEY bir cisrnln, aneak, baska cisimlere karst gorel hareketlnin fiziksel bir anlarru olabtleceglnt savunrnustur.

Bu dusunceler daha sonra ERNST MACH (1838-1916) tarafrndan islenerek eylemslzligln kokeninin arastrrtlmasi ve ineelenmesinde yararll olrnuslardir.

MACH'm bu konudaki ineelemeleri de onu, bir eylemsizlik sistemini sablt; yrldrzlar takrrruna gore duzgun dogrusal bir hareket yapan bir sistem olarak ta-

46 ... GRT'NiN FiziKSEL TEMELLERi

rurnlarnasma yol acrrustrr. MACH, Evrenin yu karrdaki rnlsalde soz kon usu edllrnls olan kova He ~uyun drsmdakl her seyle birlikte bir anda yok olmasi halinde hiS bir eylemsizlik olayirun da olarmyacaguu, yani Evrendeki maddenin turniinun NEWTON rnekaniginde gorunumsel kuvvetler aracdlglyla tasvir olunan eyJemsizlik olaylarrmn tek sorumlusu old ugun u savun m ustur.

Bir cismin eylemsizliginin Evrendeki butun cisimlerin fonksiyonu olarak belirlenmekte oldugunu ifade eden ilkeye MACH ilkesi adi verilir. Bu ilkeye gore. yukanda sozGnG etrnis oldugurnuz su dolu kova orneginde su yuzeyinin donel bir paraboloid seklinl kazanrnasr, kovarun mutlak uzaya gore donmesl sonucu olarak degil de su ile, gerl kalan butun Evren arastndakl bir c;.e~it gravitasyon erkllesmesinin sonucudur. Ve bu, suyun cok uzaglndaki tum kGtlelerin bu etkilesmeye katkilartrun suyun crvarrndakf lerin katktsindan sok daha yog-un bir bi<;i mde ortaya c;lktl31 bir etklles me olarak dusunulrncktedtr. Boylellkle MACH eylemsizlik slstemler inin i mtiyazh durumlartru, etk llerini yok edernedtg.rntz uzak gak clslmJerinin i~e karrsmalarrna atfetmektedir. Eger uzak gek cisimleri mevcOd clrnayip da rnesela Arz uzayda yalnrz basrna olsaydi hiitun referans sistemleri e§deger olaeak ve hepsi de eylemsizlik sistemJeri olusturacaklardr. Bu ideal dururnda FOUCAULT sarkacrrun sahnrrn duzlernlnln rotasyonu da olrnayacaktr.

Buna blnaen MACH ilkesi cercevesl i<;inde gorunurnsel eylemsizllk kuvvetleriyle gerc;ek gravitasyon kuvvetleri arasrnda bir e~degerligin var!!gl murnkun gortlnrnektedlr.

EiNSTEiN da slnJrh bir uzay bolgesi goz online almdlgmda zahiri eylemslzllk kuvvetleriyle gerc;ek gravitasyon kuvvetlerini fjziksel aJc;umlerle birbirlerinden ayrrdedehilrnenln rnurnkun olarruyacagrm gostermlsttr.

fONDS, DicKE ve BRAGiNSKi'nin gerceklesttrdrklert deneylerin sonucu olarak gitgide artan ve bugun icin 9.10-13 den daha kuc;uk blr duyarhhk!a ortaya konulrnus oldugu veehile (bk. II. BOLOM: [60 - 631) uygun secilrnls birimler clnsinden lfade edildiklerinde eylemsizlik kiitlesi He gravitasyon kOtlesi birbirlerine esrtttrler. Bu ozelllk zayrf e~degerlik ilkesi diye antlrnaktadtr. Bu denel verinin sonucu olarak gravitasyon kuvvetleri bir cisme, ttpki eylemsizlik kuvvetleri glb}, kutleden baglmslz bir ivme saglarlar. Nitekim gravitasyon potansiyelinin etklsinde hareket eden bir cismin hareket denklemi

me X = KG = - mg grad <I>

olacagmdan, ve me = mg olmasrndan otGru

..

X = -grad<D

oJdugu bulunur. Bu ozelllk llteraturde serbest dii§ii§iin tekligi i1kesi diye bilinmektedir r11.

GEODEZiK iLKESi >f.. 47

~imdi gortlnurnsel eylernsiz.llk kuvvetleriyle gravitasyon kuvvetlerinin hangi sar tlar altrnda ve nasi! esdeg er saydabileceklerini anlarnak iSi n EiNSTEiN i le blrlikte blrbiclm (yani kuvvet <;izgileri birbi rleri ne paralel) bir gravitasyon alarunda serbest dG~G~e terkedilrnls btr asansor goz online alalirn. Asansorun icinde kapalr bulunan ve drsarrdan hie; bir yoldan bir bilgi alamayan blr ftzikcln!n bir topu e!inden ilk hrzsrz brraktlgln r varsayalrm : bu takdirde bu top asansore gore sGkOnette olacak yani asansor tabarnndan sabit bir yOkseklikte kalakalacaktrr. Aksine, eger fizik<;i gravitasyon alarurun slflr sayilabtlecegl bir uzay bolgesinde g sablt lvrnesini haiz olarak yLikselen bir fuze ie;:inde bulunursa bu takdirde de ayaklarrna tesir eden kendi vGcGdunun reaksiyonu sebebiyle kendisinin Arz yGzeyinde hareketsiz bulunduguna hukmedeb+llr.

ie;fnde bulundugu referans sistemine drsaridan hie;: blr bilgi erlsttrtlrnedikce bir flzlkclnln sistem lcinde gen;ekle~tirecegi fiziksel deneyler aracrlrglyla yukarrdakl sartlar altmda sukunette mi olduguna ya da blr bf rblcirn gravltasyonalarunda rru bulunduguna kesinlikle karar vermesi lrnkam olmadlgl a~ikardlr. Baska bir deyimle asansor-deki fizikSi de. fuzedeki fizikci de etkisi altrnda bulunduklari kuvvetlerin eylemsizlik kuvvetleri mi yoksa gravitasyon kuvvetler l mi oldugunu kesti remeyeceklerdir. Bu fizlkciler isin etkisi altrnda bulunduklan kuvvetlerin kokenlertni fiziksel olcumlerle tesbit etmek lmkansrz 01 up bu kuvvetler ortaya ~Ikan etkileri bakrrmndan birbirlerrine e§degerdider. ~u halde : uzayrn slmrh hir bolgesl verHdiginde gorinnumse! eylernsizfik kuvvetleriyle gercek gravitasyon kuvvetferi birbirlerinden aYI rdedilemezler ; bunlar arasrnda yerel bir e~degerlik va~dlr. Bu, yerel ejdegerlik ilkesinin iHidesini teskil etmektedir.

Ancak, uzaYln yerel degil de yaygln bir bolgesl goz online almdrgrnda bu yerel e~degerligin krsrnen bczulacagi da a~jkardlr. Zira her ne kadar blrblclm bir gravltasyon alarunda, yukandaki serbest dG~O~e terkcdllrnls asansor misallnde oldugu grbt, uygun blr referans sistemi secirnlyle gravitasyon alarum yok etmek mum kiin lse de (rnesela kLitleli gok cisimlerinin hemen yakmlarmdakl gibi yani) gravitasyon alantrun kuvvet <;izgilerinin paralel olmayrp da yakinsak blr hOzme olusturduklari hallerde gravitasyon alarurun etkislnl turnuyle yok edecek hie;: bir donu~Om takrrru bulmak rnurnkun degildir. Boyle bi r halde gozlemct gravitasyon alanryla eylemsizlik alarunrn ancak ortak etkilerini tesbit edebilecek, fakat bunlarrn ayrl ayrr kackrlarrrun buyLikllikleri hakkrnda bir §ey soyleyemeyecektir. Bu takdirde gozlernclnln ifade edebilecegi tek husus, olsa elsa, ic;:inde bulundugu referans slsternlnln mutlak bir eylemsizlik sistemi olmadrgrdrr,

(111.3) OKLiTSEL OLMAYAN SiR GEOMETRioEN YARARLANMA GEREKLiLiGi; GEODEZiK iLKESi

~imdi gene blrblcim blr gravitasyon alanrndak! asansor rnisaline donellrn. Serbest dQ~G~e terkedllmls olrnast dolayrsryla asansorun blr eylemsizlik sistemi ola-

48 .l(- GRT'NiN FiziKSEL TEMELLERi

rak telakki clunabileceginl gordiik. Blr eylemsizlik sisteminden bir diger eylemsizllk sist emine ge<;j~ ORT'ne gore LORENTZ donusurn grubu aracrhgryla olrnakta ve eylemsizlik sistemlerinde de

d2 dr.tdv

s = Yl"v x x

(III.3.!)

buyuklGgO invaryant kalrnaktaydr. Yani baska bir deyls!e (III.3.1) in invaryant kaldlgl bii tu n referans sistemleri yerel e~degerlik ilkesi uyarrnca eylemsizlik sistemleridir ve bu slsternlerde, yerel olarak, gravitasyon kuvvetlertnt eylemsizlik kuvvetlerinden ayl rdetmek olanag: yoktur.

Ancak, blrblclm olmayan gravitasyon alanlari goz online allndlglnda, bunlarrn etkilerini tLimUyle yok edecek bir kooordinat donu§UmU mevcGd olrnadrgrna, ya da baska bir deylsle bunlari eylemsizlik kuvvetleri gibi yorumlayabllecegtrntz bir eylernsiz lik sistemi bulmanrn rnurnkun olrnadrgrna temas ettikti. ~u halde yaygln bir bolgedekl §iddetli ve gercek gravitasyon alanlarrrun i ncelenmesi soz konusu old ugunda bunlar, ya I) etkilerinin eylemsizlik kuvvetleri gibi yorurnlanabrlecegl hiS; bir eylemsizlik sisteminin m evcud olrnamasryla, ya da 2) bu gravitasyon alanlalarrndaki rnetrig!n oklltsellmsl bir metrik olan (UI.3.1) MiNKOWSKi rnetrigine indirgenemez olrnast yani bu alanlardakl metrigi ll"v rnetrtgtne donusturecek, jakobyeni stfirdan farkh surekli hi<; bir donusurn takrrrurun rnevcfld olmarnasryla karakterize edileceklerdir.

Boylellkle gen;ek gravitasyon alanlarrrun etkilerinin oklltsellrnsl olmayan, ancak yerel olarak oklltsellrnsl bir rnetrtge indirgenebilen. daha genel bir metrikle temsil olunan bir uzay-z.aman semasi cercevesi ic;inde incelenebilecekleri anlasilrnaktadir.

Bu uzay-zaman sernasr, gUY = guv(Xfi, xl> x2' x3) olmak i.izere zaman ve uzay koordtnatlartrun surekli fonksiyonu olarak tanrrnlanan bir guv ternel metrik tansor il aracihgryla

(lII.3.2)

sekllnde belirlenen ds2 nin karakterize ettigi dort boyutlu bir RiEMANN uzay. olacaktir. Bu kavramlarrn clusturduklarr c;er<;eve lcinde, boylellkle, uzay-zamantn geometrik yap.s. ile gravitasyon alan Ian arasrnda macematlklesctrtlebtltr fonkslyonel bir bagrmltllgrn var olrnasi gerektigi kolayhk!a sezilmektedir. Burada akla gelebilecek onernll bir soru, yalruzca matematik gorLi~ acrsmdan bakddlgl takdirde, (UI.3.2) ile belirlenen blr RiEMANN uzaYI ver ildlginde buna tekaabGI eden gravitasyon alarurun gercek bir gravitasyon alan. rru, yoksa esdegerllk ilkesi uyarrnca bir gravitasyon alaruyrrus gibi ortaya crkan bir eylemsizlik alan. mt oldugunun aytrdedllrnestnt rnurnkun kilacak 6[t;GtGn (kriterin) ne cldugu sorusudur. Bu husGsu IV. Bolurnde "EiNSTEiN'ln R61ativist Gravitasyon Teorisinin (ERGT'ni n) Geometrik Temelleri"ni incelerken ac;rkllga kavusturacagiz.

GEODEZiK iLKESi :Jf 49

~imdi, Gzerine yerel bir kuvvetin tesir etrnedlgi maddi bir noktantn hareketi yonGnden ve e~degerlik ilkesi acrsmdan, RiEMAN Nsal bir uzayla OKLiTsel bir uzay arasmdakl organik bagl sergilemek arnacryla basit bir rnisa] goz onune alacagiz. Birbirine dlk Ox ve Ot eksenleriyle temsil olunan iki boyutlu OKLiTsel bir (0) uzaYI olsun, Bu uzayda, Ozerine hie; bir kuvvetin tesir etmedigi maddi bir noktarim yaptlgl duzgun dogrusal hareketin denklemi x = at + b sekllndedtr. Bu iki boyutlu OKLiTsel uzaYI krvt rmak (ya da matematiksel olarak ifade edersek:

o

Jt

\

\&e~

\

M' e';

lG) T'

.

~ekil: 111.1

bu dGzlemi uygun blr sGrekli koordinat donG~GmGne tabi tutmak) sflrettyle egri bir (R) yuzeyi elde edelim. (0) dGzleminde duzgun dogrusal hareket yapan maddi noktarun yorungesi. (0) de iki nokta arasindakl en krsa yol olmak azelligini haiz olan "dogru"dur; bu ozelltk (0) de

B(j

s f dS(j = 0

A(j

varyasyon problemiyle karakterize edillr. Ao ve Bo ile (0) de maddi noktarun geC;tigi iki nokta gosterilmi§tir; dso ise (0) deki sonsuz kGC;Ok yay uzunlugunu gastermektedir. Varyasyonlar hesabrrun bilinen bir ozelligi dolayrsryla (III.3.3) denklernl, (0) yO (R) ye donusttiren sGrekli koordinat donij§GmGnde sekllnl korur; yani (0) de lkl nokta arasmdakl en krsa yol olrna ozelligini haiz yorGnge (R) de de gene iki nokta arasmda en kisa yol olma ozelligini haizdir. ~u halde goz onune alman donG§Gmde madd7 noktarun (D) yorGngesi (R) nin bir (G) geodezik egrisine donusrnektedir. Ore yandan, eylemsiz[ik ilkesine gore (0) de Gzerine hie; bir

(III.3.3)

so ... GRT'NiN FiziKSEL TEMELLERi

kuvvetin tesir etrnedigl maddi nokta ya sukunette, ya da (0) nun geodezigi olan blr dogru boyunca hareket ediyor bulunduguna gore bu hareketin yukarrda aciklanrnrs oldugu blclrnde (R) uzaYlna yanslmasJOdan <;Ikardacak sonuc da ancak §U olablllr : RiEMANNsal bir uzayda uzerlne hi): bir kuvvetin tesir etmedtgi bir maddi nokta ya sukunettedtr, ya da uzaym bir geodezi k egrisi boyunca hareket eder. Bu. eylemsizlik ilkesinin RiEMANNsal uzaylardakl ifadesi olup maddi nokta ie;in geodezik ilkesi ya da geodeziksel hareket kaanCinu diye de isimlendirilir.

~imdi (R) de x = f(c) ile bell rlenen (G) geodeziginin M ve M' noktalartndakl (G) ye teget dGzlemler (P) ve (P') olsunlar. MT ve MIT' de (P) ve (P') dGzlemlerinde M ve M' noktalarinda (G) ye teget dogrulart gostersinler. (Bk. ~ekil : III.l).

Eger (R) deki maddi nokta serbest hareket ediyorsa yani Gzerine hie; bir kuvvet tesir etrnlyorsa bu takdirde M'T' tegetty!e belirlenen Y' hrzmrn MT tegetiyle belirlenen V hrzina e§it ve aynl yonde olmasi gerekirdi:

y=v'

(III. 3.4)

Bu ise eylernslzllk llkeslnln genellesttr+lmls bir ifadesi demektir. Ancak, (111.3.4) §artlnl nasrl ve neye gore yazmahyrz, bunu da belirtmek gerekir. Eger bunu OKLiTsel (P) teget dGzlemindeki gozlernciye gore yazmak istersek, bu takd irde (P) de. (P') deki V' hrz vektorune tekaabul edecek alan v vektorunu bellrlernls olrnarruz gerekir. Bunu yapmak lcln gerekli i§lem. M den M' ye ve dolayrsryla V den de V' ye gee;i§i saglayan aym dx ve dt sonsuz kii~iik aruslari j~;n. M' ye ve Y' ye artrk (R) de degil de (P) teget dGzleminde tekaabul edecek olan m ve v yi belirlemektir. Bu takdirde M noktasmm yer degijtirmesine OKLiTsel (P) teget diizleminde tekaabill eden yorunge Mm ile vertlmts olacaktrr.

MM' nun (R) nin bir geodezigi olmasrna karsihk Mm. OKLiTsel (P) teget duzleminin artrk bir geodezigl yani bir dogrusu deglldlr. Bu itibarla da (P) deki gozlemci kendi referans sisteminde Inceledtgl maddi noktanrn hareketinin bir dogrudan sapml§ olmasmr bu maddi nokta iizerine tesir etmekte alan bir kuvvetin varllgma atfedecektir. Yani baska blr deyimle (R) de uzertne hie; bir kuvvet tesir etmeden hareket eden maddi bir noktanm (R) ye teget bir referans sistemine gore incelenen harekettn!n yorungesi bir egri olacaktir.

(PI) deki M'T' tegetine (P) de tekaabill eden mt tegeti M nin OKLiTsel teget uzaya yansryan yoriJngesini belirlemekte, ve mt nin MT den sapmast da avm OKLiTseJ uzayda noktan:n yorGngesinin eylemsizlik ilkesine gore bir dogru olmasrna karst koyan bir takim kuvvetlerin tezahuru olarak gorulmektedir.

Bu gorG§ acrsmdan, e"gri bir uzaydaki maddi noktanm eylemsizlik ilkesine uygun her hareketinin bu uzayda yalmzca kinematik cercevesl iclnde incelenebilmesine karsihk aynl hareketin bu uzaya teget blr OKLiTsel uzaya yansrrnasr bu uzayda di~ namik ozelllkler kazanmakta ve bir takim parazit sayilabllecek eylemsizlik kuvvet-

GEODEZiK iLKESi ~ 51

lerinin ortaya crkrnasma sahne olmaktad rr, Bu durum genel anlamda eylemsizlik hareketlerinin incelenmesi i(jin OKLiTsel uzay-zamantn yetersiz oldugunu da acik bir biclrnde ortaya koyrnaktadrr.

~imdi de. tersine, G~ boyutlu OKLiTsel uzayda noktarun ivmeli hareketini goz onune alahrn. Bu takdirde noktaya her an tekaabul ettirilebilecek olan eylemsizlik sistemlerinin eksenlerinin birbirlerine paralel kalacaklarrndan bahsetmek abes olur; zira. noktarun yorungesine her noktadaki teget hem yon ve hem de buyukluk bakrrrundan degi~mektedir. Boylece, yorOngenin her noktasrna tekaabul ettirilen (GALiLE) eylemsizlik sistemlerini aynl bi r OKLiTsel uzayda uyumlu bir blclrnde birbirlerine tutturrnak lmkam yoktur. Boyle bir ~eyi yapabilmek ancak her noktadaki yorOngeye teget dGzlemleri goz online almak ve hareketin blr teget duzlernlne yansimasmdan, paralel tasrrna yoluyla diger blr teget dGzlemine yanslmasfnl istidlfll etmek sGretiyle gerc;ekle§tirilebilir. Yukarrdaki ilk rnlsalden bildigimiz gibi hareketin bu yoldan tasviri ise OKLirsel olmayan bir uzay-zaman geometrisi cercevesi lcine rahatca sfgmakta ve bu tasvlr, bu c;erc;:eve ic;:inde (OKLiTsel uzay-zamanda l~erdigi bOtGn dinamik ozelllklere ragmen). blr kinematik problemine Indirgenmts 01- maktadrr.

~u halde, sonuc;: olarak diyebiliriz ki :

E~degerlik ilkesinin gorG§ acrsrndan gravitasyon alanlart lie eylemsizlik alanlart yerel olarak e§degerdirler. Gerc;ek gravitasyon alanlartrun tasviri egri blr uzaya tekaabGI eden RiEMANNsal bir metrikle murnkun olacaktrr. Bu rnetrtk, belirli blr noktanm sonsuz kGC;Ok crvarmda (yerel olarak), bu RiEMANNsal uzaya 0 noktada teget olan MiNKOWSKi uzaytnl almak sOretiyle ORT'nin rnetrtgtne donusturulebilir ve gravitasyon olaylarrnm bu teget uzayin ternsil ettigi GALiLE referans sistemindeki yansimalari NEWTON dlnamtg! yonGnden incelenebilir. Bu anlayrs acrsrndan egri uzaytn metrlgt, teget OKLiTsel uzayda, fenomenolojik bir blctrnde bir gravitasyon potansiyeli §eklinde yorumlayacaglmrz bi r bGyGklGgG ternsil etmektedir.

Olaylart bu dort boyutlu RiEMANNsal uzay-zaman cercevesl lclnde tasvir etmek yukandaki mlsallerden de sezrnls oldugurnuz gibi biitun dinamik unsurlann bu §ema i<;inde kinematik unsurlara lndlrgenrnls olrnasi sonucunu dogurmaktadrr, OJaylarm dinamik unsurlan ancak, bunlarr, vukuu bulduklart uzay-zaman noktasina teget MiNKOW5Ki uzaytna izdG~Grdugi.imGzde. yani yerel olarak kendilerini gosterrnektedtrler. Bu bakimdan olaylart dort boyutlu bir RiEMANNsal uzayzaman §emastna gore ve GRT'nin temelindeki ilkelere gore tasvlr etmerniz, bir bakrrna, fizi kteki dinamik u nsurlarrn yerine geometriyi ikaame etmek, fiZigi geometrile§tirmek anlarruna da gelmektedir.

52 1f GRT'NiN FiziKSEL TEMELLERi

(111.4) KUVVETLi E~DEGERLiK iLKESi

KuvvetJi e§degerlik ilkesi ashnda zayrf e§degerlik Ilkeslni de i(_;eren, fakat §u iki varsayrma dayanan bir ilkedir :

(a) Uzay-zamanrn her noktasinda birbirlerine bir LORENTZ donu§umLi yakla§lklrgryla e§deger olan yerel bir eylemsizlik sistemi srnrfr mevcOd olup bu referans sistemlerinde butun fizik kaanflnlarr, MiNKOWSKi uzayinda sahlp olduklarr standart blclme girerler.

(b) .Bu flzlk kaanunlarrrun MiNKOWSKi uzaymda sahip olduklarr §ekil ve ihtiva ettikleri sablrler ln degerleri bGti.in uzay-zamanda ayrudir.

Boylellkle flzlk kaanOnlarmrn Evrenin her noktasrnda ge crnlste de, halde de, gelecekte de aynr olduklarr, yani fizik kaanOnlarrnrn ve ihtiva ettikleri evrensel sabltlertn degerlerinin gravitasyon potansiyellerine baglr olmadrklan ifade edllrnls olmaktadrr.

Eger bir flzlk kaanfinu acrk bir §ekilde uzay-zamanm egrilik tansorunu ihtiva etseydi bu, (a) varsayrmrnrn gec;erli olmamasrna yol acardr, Keza, eger c;e§itli etkllesrnelertn slddettni tasvir eden boyutsuz k u p I a ] s a b Lc l e r t de eger aslrnda degi§ken olsalardt bu da (b) varsayrmrnrn gec;erli olmamasrna yol acardr.

Zayrf e§degerlik ilkesinin de yGklU taneclkler ic;in gecerll olmayacagi ve birblclrn bir gravitasyon alanrnda serbest du§u§e terkedilmis biri notr, digeri ise yukIG fakat aynr sukunet ki.itlesini halz iki parcacigm aynr hrzla dusmeyeceklerl zira yGklG tanecigin, ivmeli du§u§u esnasrnda, r§lma yoluyla ener]! ve dolayisryla da eylemsizlik kutlesl kaybedecegl ileri surulmu§ti.ir [2 - 5]. Fakat sonradan F.ROHRLiCH bu dusunme tarzrn In aldatrcr oldugunu ve zayrf esdegerllk ilkesinin yi.ikli.i tanecikler i<;in de ge<;erli oldugunu gostermlsttr, [6].

Zayrf esdegerllk ilkesinin kuvantik bolgede gecerl! olmaya devarn edip etmedigi arasttrrlrrus ve il k defa notron lar kullarularak Me REYNOLDS tarafrndan yaprIan deneyler [7], daha sonra DABLES. HARVEY, PAYA ve HORTSMANN tarafrndan geltsttrtlerek [8] notronun gravitasyon kGtiesinin eylemsizlik ktitlesine esit 01- dugunu 10-3 luk bir duyarlrllkla ortaya koyrnuslardrr. Daha sonra OVERHAUSER. COLELLA ve WERNER gene notronlar aracdlglyla. fakat bu sefer notronlarm gercekten de kuvantik davraruslarma dayanan bir yeni deneyde aynl sonucu %1 lik bir duyarldtkla elde etmislerdir [9-12].

(111.5) GENEL KOVARYANS iLKES~

ORT, butun eylemsizlik ststernlertnln, fizik kaanOnlarrnrn ifadesi bakrrnrndan birbirlerine e~deger olduklartru soyleyen Ozel Rolativite ilkesine dayanmak-

GENEL KOVARYANS iLKESi ;y. 53

taydr, Diger taraftan gravitasyonun LORENTZ-invaryant bir blclrnde tutarh bir teorisini yapmanm rnumkun olmad Iglnl da gorduktG.

Gravitasyonu da kapsayan bi r teorinin dort boyutlu RiEMANNsal bir uzayzaman sernastna dayah olrnast gerektigini ve bu cerceve iclnde eylemsizlik alan larryla ivme alanlarrrun e~degerliginden bahsolunabllecegtnl gorduk, Bundan baska butun gozlerncllertn aynl di1i konusrnalarr, yani olaylan hepsi lcln aynl biclrnde ifade edllrnis fizik kaanOnlarl aracilrgryla incelemelerinin bilimsel objektiflik anlamina geleceglne i~aret ettik. Butun bunlarrn telkin ettigi sudur ; F i z i k k a a n Il n La r j birinden digerine jakobyeni s r f r r » dan f a r Ic Lr , si.irekli ve ti.iretilebilir koordinat d e n ti s u m l e r Ly l e g e c i Le b i Le n biiti.in r e f e r a n s sistemlerinde aynl ~ekli muhafaza edecek b i c i m d e iHide e d i I mel i d i r. Genel Roiativite Ilkesi veya Genel invaryans ilkesi veyahut da Genel Kovaryans ilkesi diye de bflinen bu ilke flziksel lcerlkll olrnaktan ziyade yol gostertcl bir llke, hatta bir program gorunurnundedtr.

~u hfilde mesele, slmdl butun bu ilkelerin l~lgr altrnda dart boyutlu RiEMANNsal uzay-zamanda fizik kaanunlarrrun kovaryant bi r blcimde ifade edllrneler lnln .saglanmasmdan ve gravitasyonun da bu sernaya dogal bir blclrnd e oturtulmasindan ibarettir. Bu ltlbarla EiNSTEiN'm c:;:ogu kere "Genel Rolativite Teorlsl" diye arulan RoHitivist GralJitasyon Teorisinin (ERGT'nin) geometrik temelleri IV. BoIGmGn konusunu teskil edecekti r.

Ancak, strasi gelmlsken, yukanda ifadesini vermis oldugumuz Genel Rolativite ilkesinin ERGT'nde ne vus'atte gec;erli oldugu husGsuna da deg,inmek istiyoruz.

Genellikle Genel Rolativite ilkesinin programlnln ERGT tarafrndan gerceklestlrtlmls oJdugu kabul edilir. Bunun ic;in de <jogu kttaplar, gec:;:erlilik srrurlartru bir elestlrlye tab! tutmadan bu ilkeyi ERGT'nin temel bir ilkesi olarak vaz ederler. Aslmda bu ilke buyuk bir yol gosterlct rolu oynamakla beraber ERGT'nin buna ttimtiyle uymakta cldugu, ERGT'nde gerc:;:ekten de ayricahkh referans sistemlerinin bulunmadrgi pek savunulamaz.

Bilindigi gibi NEWTON mekanlglnde GALilE R8Hitivite ilkesi bu mekanigin biltun GALiLE referans sistemlerine gore invaryant oldugunu ifade eder. ORT'nde ise GALiLE referans sistemlerine gore invaryans fikri butun fizik kaanflnlarma genellesttrtlmls bulunmaktadir. Bu son halde tum fizlk kaanflnlarr, GALiLE donusurn grubuna gore degi! de, LORENTZ donO~i.lm grubuna gore butun GALiLE referans sistemlerinde invaryant olurlar.

Dikkat edilecek olursa her iki halde de bu ilkelerin iffrdesi bir c;e§it ayrrcalikh referans sistemi fikrine dayanmaktadir. Fizik kaanunlarrrun lnvaryansi her iki hal ic:;:in de yalruzca belirli bir referans slstemi srrufi (GALiLE referans sistemleri srmfr) ic;in teminat altrna ahnrrus bulunrnaktadrr,

54 .If GRT'Ni N FiziKSEL TEMELLERi

Genel R61ativite llkes! dclayisiyla ERGT'nin her s:e~it ayrrcalrkh referans sistemini ortadan kaldlrdlgl zannedilebilir. Halbuki ERGT i<;in bu hi<; de boyle degil~ dir. Bu teoride de digerlerinde oldugu gi bi ayrrcahkh belli bir referans sistemi SIruf vardir ve fizik kaanunlarirun lnvaryansi da ancak bu referans sistemleri sirufrna gore saglan maktadrr,

Krsaca Ei NSTEi N referans sistemleri diye Islrnlendlreceglmlz bu referans sistemleri slnJfl iki sekllde elde edllrnektedlr :

I) ya blr GALiLE sisteminden hareketle surekll, turettlebtllr, jakobyeni SIfirdan farkh sonlu bir d6nG~Gm araclliglyla,

2) ya da madde ve enerjinin varllgl sarn altrnda EINSTEiN'm (IV. Bolumde tesis edilecek olan) gravitasyon alan denklemlerini <;ozmek sOretiyle!

EiNSTEiN referans sistemierinin ayrrcahklarr: 1) RiEMANNsal olrnalarr, ve 2) EiNSTEiN'ln gravitasyon denklemlerini gerceklernelertyle bellrgtnlesrnektedtr. Ashnda bu dururn, ORT'ne nisbetle gene de olaganustu bir genellesttrrne demektir; ama ne de olsa EiNSTEiN referans sistemlerinin bunyeslndekl bu smrrhlrklar ERGT'nin Genel Rolativite ilkesini turnuyle i<;ermediginin de acrk delilidir. (Ko nunun daha ayrmtih bir tartrsmasi lcln bk. [13]).

(111.6) E~DEGERLiK iLKESiNiN ONGOROOGO OLAYLAR

~imdi § (111.3) de sozii edllrnls olan tasarrrnsal asans6r deneyine donellm ve asansorun duvarlanndan birinde ac;lIml~ bir delikten lcerl bir 1§lk ismrmn slzdlglnl varsayalrrn. Asans6r uzayda gravitasyon alaru bulunmayan bi r bolgede bulunuyor ve sabit bir gravitasyon alanrna e~deger olacak blr blclrnde yukan dogru sabtt ivmell blr hareket yapmlyorsa 1§lnm asansore girip de karsrdakl duvarda olusturturdugu aydinhk noktanm asansor tabanma olan BO' uzakllgl deligin tabana olan AD uzaklrgtna e~it olacaktrr ; yani bu durumda AB I~lnl asansorun DO' tabanma paralel olacak, baska bir deylsle 1~lk asansorun iC;inde. klaslk fizikten c;ok iyi bildigimiz glbl, bir dogru boyunca yay"ml~ olacaktir (Bk. ~ekil : III. 2).

Ancak eger asansor, uzayda, gravitasyon alaru bulunmayan bir bolgede bulunmakla blr llkte sabit bir gravitasyon alanrna e~deger olacak bir blclrnde yukari dogru ivmeli bir hareket yaplyorsa bu takdirde A deliglnden lcerl giren 1§lk. kars: duvara <;arpmcaya kadar gec;ecek olan ~t zaman aralrgl lcinde asansor de ~h = B' B kadar yukari dogru yer degi~tirmi§ olacaktrr. Buna gore 1§1n karst duvara B noktasmda degil tabana daha yakrn olan bir B' noktasinda ertsecektlr. Bu lse 1~lgln bu ~artlar altrnda asansor i<;inde bir dogru boyunca degil, fa kat A deligtnden itibaren

AB = d = c. (At) } -

BB' -g -gd

-_ 1 => a.:::::: ~ = - (.1t) =--

B8' = il.h = - 2 g. (At)2 AS 2c 2c2

E~OEGERLiK iLKESiNiN CNGOROOGO OLAYLAR 11- 55

radyanlik bir aC;1 kadar saparak blr egri boyunea hareket etrnis olmasi demektir. Burada -gd ise cD gravitasyon potansiyelinin d uzaklig: boyunca A<l> degi§iminden lbarettlr , Buna gore

(III. 6. 1)

olur.

~u hilde, eger e~degerlik ilkesl gecerltyse, 1§lgln gercek gravitasyon alanlanndaki yayilrnasrmn da bir dogru boyunca olmarnasi ve gravitasyon alarum doguran kaynaklarm (gok cisimlerinin) ctvarlarrnda I§mlann belirli bir sapmaya ugramalan beklenmelidir. Nitekim bunun boyle oldugunu § (VI.S) de ayrtnnlariyla goreeegiz.

~ 8
I 8'
I 4
I h hi I
I I
I I
t_ _I
0 0' I

+

8 ..

i I h I I I

-:! ~-----__.

1

~ h I.

....._ ....:af_

0'

o

$ekil: 111.2 - Tasartmsal asansor deneyi.

~imdi gene bos uzayda sablt bir g ivmesiyle yukselen blr asansor goz online alahrn, E§degerlik llkeslne gore bu tipkt g potansiyel gradyentini haiz sabit bir gravitasyon alanma e§deger olacaktrr, Asansorun tabanmdan C;lkan 'V frekansll monokrornatlk bir 1§lk tabandan d kadar yGkseklikteki bir ahci tarafindan kaydedilsin. Boyle bir dalganrn kaynaktan ahciya gitmesine kadar gec;en zaman yakla§lk olarak At = die dlr, Fakat bu arada alrcmm hizr, kaynagm dalgay: yayml§ oldugu an haiz oldugu hrza nisbetle Av = g.At = gdJc kadar artrnis bulunur. Bunu sonucu olarak ahci, dalgayi !lvle = gdlc2 lik bir DOPPLER kayrnasiyla kaydedeeektir. Buna tekaabGI eden frekans kayrnasi da, A<I> = - gd ile gene <1> gravitasyon potansiyelinin d uzakhg: boyunca degi§-me mlkdarrm gostererek

tJ.:v

gd

A<I>

(III.6.1)

-=---=--

\I

56 ~ GRT'NiN FiziKSEL TEMELLERi

olur. Bu sonuca gore, rnesela, buyuk gravitasyon alanrna sahip gok cisimlerinin spektrurnlarmda beJirli bir elemana ait ~izgilerin, aynr elemanrn Arzda laboratuvarda elde edilen spektrumundaki Sizgilere oran!a, (III.6.2) forrnulu uyarlnca kizrla kayrms olrnalart gerekecektir. Genel Rolat lvlte Teorisi cercevesl isinde bu konuya ayrtnnlarryla § (VJ.6) da deginecegiz.

Her ne kadar (III.6.2) baglntrslna e~degerlik ilkesinin bir sonucu olarak erl~ilmi~se de bunun bu ilkeden tarnarnen baglmsrz bir blclrnde elde edilmesi de murnkundur. Nitekim, E = hv enerjlll bir fotona bir

(111.6.3)

hareket kiitlesi tekaabul ettirmek rnurnkun oldugundan gravitasyon potansiyeJinin <l> oldugu bir noktada fotonun toplam enerjisi: hv + met> olacakttr, Eger foton A<l> lik bir gravitasyon potansiyeli farkr boyunca, mesela bir (G) gok cismi lle (A) Arz arasinda hareket ediyorsa toplam enerjinin korunumu llkesine gore

hVA + m<pA = hvc + m<Pc veya (III.6.3) U de g6z onGnde bulundurarak

ya da gene

(111.6.2)

--=--

ifadesi bulunur.

REFERANSLAR

[I] C.W. MisNER, K.S. THORNE, lA. WHEELER, Gravitation. s. 1050;

W.H.Freeman and Cornp., San Franslsco, (1973).

[2] H.BONDi. T.GOLD. Proc. Roy. Soc., A 229, 416, (1955). [3] B.DeWiTT. R.W.BREHME. An. Phys .• 9. 220. (1960). [4] D.L.DRUKEY, Phys. Rev., 76, 543, (1949).

[5] T.FULTON. F.ROHRLicH, An. Phys., 9, 449, (1960). [6] F.ROHR.LiCH, An.Phys., 22. 169. (1963).

REFERANSLAR ~ 57

[7] Mc REYNOLDS, Phys. Rev., 83, 172,233, (1951).

[8] J.W. DABLES, J.A.HARVEY. D.PA YA. H. HORSTMANN, Phys. Rev., 139. 765, (1965).

[9] A.W.OVERHAUSER, R.COLELLA. Phys. Rev. Letters, 33, 1237, (1974). [10] R.COLELLA, A.W.OVERHAUSER, S.A.WERNER. Phys. Rev. Letters, 34,

1472, (1975).

[[ I] F. BAli BAR, La Recherche, 7, 66-67. ([ 976). [[ 2] La Recherche, 7, 560, (1976).

[13] H.ARZELiES. Relativite Generafe, Gravitation, Fasc. I. s. XLlV-LJ; Gauthi e r- Vi liars et Cie .• Paris, (1961).

••. [The] Geometry as a branch of Physics [is] a I subjet to which no one has contributed more than

ALBERT EiNSTEiN, who by his theories of relativity

has brought into being physical geometries which

have supplanted the tradition-steeped a priori

geometry and kinematics of EUCLID and NEWTON. H.P.Rabertson

IV. BOLOM

GENEL ROLATlvlTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

(IV. I) iLi~KisEL (AFFIN) GEOM ETRi

ERGT'nin cercevesini olusturan dor't boyutlu RiEMANNsal geometriyi incelemek ve belirgin azelliklerini tesbit etmek iizere iki yontern vardrr. Bunlardan biri bu uzaYI bir metrik ile donatrnak, oteklsi ise vektorlerin paralel ot elenmesi kavrarnmdan hareket ederek, uzaytn, noktalan arasmdaki lllsklse! (arrin) ozelllklerlnl ortaya koyrnaktrr. Her iki yontem de <;ogu halde aynl formel sonuc;Ian verirler. Bununla beraber ancak bir metrik ithal etmekle elde edilen sonuclarm, metrikten tamamen baglmslz olanlardan ayird edilebilmeleri icln bu iki yonterni ayn ayn inceleyip ortak sonuclarrru vurgulamakta yarar vardrr,

Bir noktada tarum lanrms bir vektorun baska bir noktaya paralel otelenrnesl kavrarrunr gerc;ekle~tirecek blcimde bi r algoritmanm ithal edilmesiyle dart boyutlu geometriye yatakllk eden varyete de ozel bir topolojlk yapry!a donatrl mrs olur. Boyle bir uzaya noktasal iIi~kisel (affin) uzay denir. ili~kiseJ uzay ad: boyle bir uzayda vektorlerin paralel orelenmest acrsinda n noktalar arastndaki topolojik illskilerin ya da ili§-kisel baglanttlarm on plana ahnrms olrnasmdan oturudur,

ileride de gorGlebilecegi gibi lllsklsel uzay metri k uzaydan daha geneldir. Bu yGzden de gravitasyon ve elektrornagnettzrnayi aynl bir matematik c;erc;eve ic;inde incelemek idealine yonelik bazi Birle~tirilmi~ Alan Teorilerinde yalruzca lIi~kisel bir geometri kullanmak gerekmlsttr.

A. VEKTORLERiN PARALEL OTELENMESi VE MUTLAK TOREV

Bilindigi gibi Y = «XV) gibi bir fonksiyonun tOrevi, ((XV + .1xV) - (XV) ile fonksiyonun Q ve P gibi kornsu iki noktada aldlgl degerlerin farkrrn gostererek,

lim

.1x'i-+O

58

iLi$KiSEL GEOMETRi ... 59

ile verilmektedir. Fakat bir vektor alaru soz konusu oldugu nda, vektorlerln farkh noktalarda farkh sekllde donusrnelerl sebeblyle, bu tamrm dogrudan dogruya uygulamak lmkaru yokur. Bu gi.i~lUgUn i.istesinden gelebilmek icin bir vektorun P(x") noktasindan Q(x" + dx") noktasina paralel otelenmesi i~lemini tarurnlarnamrz gerekir.

Ptxl

$ekil : IV.I.

~imdi Atl gibi bir kontravaryant vektor alarn verllmls olsun. Atl nun Q(x'" + Ax") noktasmdaki bileserrler i P(x") noktasmdaki bllesenlerlne

(IV.!.!)

bagmtlslyla baglldlr. Ancak [Atl(Q) - N"(P)] farkr, iki farkli noktada tarurnlanml~ olan iki vektorun b llesenlerlnln farki oldugundan IlAtl(P) bir vektor degildir. Nitekim

AN(P) = IlN"(x) = N(Q) - Atl(P)

= AIi(;{x» _ AIi(X) = axtl A" _ Ali = (axt.t _ o~ ) A"(x)

ax" ax"

bir vektorun doni.i~GmG kurahrn ternsil etmemektedir.

~imdi AIi(P) nin Q da (IV.!.l) diferansiyeli aracllIglyla aldlgl degeri yerine At.t(P) nin ozel bir i~/em lJyarmca P den Q ya ta~mdlgmda alacag: A~(Q) degerini goz onune alahrn, eyle ki A~(Q) - N"(P) farki bu ozel islemden ileri gelen fll/N(P) farkryla gostertlsln. Bu na gore

(IV.I.2)

60 !If- GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

olur. Keza L\.'7N'(P) de, P ve Q ncktalarmda tarurnlanmrs olan iki vektorun bile~enlerinin farki oldug undan b ir vektor tesktl etmez. Bu ozel tasrrna i~lemini

(l'1.1.3a)

seklinde bir bifineer vektorel form araclhglyla tarumlayacagrz. Eger goz onune ailnan alan, bir kovaryant vektor alaru ise bu takdirde de soz konusu i§lem

(IV.l.3b)

sekllndekt bir bilineer vektorel formla tarumlanacaktrr , Buna gore A'.J. = 0 ya da L\.x" = 0 isin A"A'.J.(P) srfrr olacaktrr. L~" goz onune ahnan noktalar arasinda AVvektorunun tasmmasi yonunden mevcGd ili§kiyi tasvir eden katsaytlardir : bu sebeple L~ .. ye uzayrn iIi~kisel baglantl katsayrlarr adi verilir. Dort boyutlu bir uzay, bu 64 adet lllskisel baglann katsayrsirnn peslnen verllrnts olrnasryla bir iIi}kisel bagiantl yaplsl ile donatrlrrus olur.

(IV.l.3) tarurru geregi I1AV-(P) ¢ A//A'.J. oldugu a~ikardlr. ~imdi Nt nun Q noktasinda biri koordinat egrileri boyunca kayma, digeri de (lV.1.3) lle belirlenen ozel tasinrna i§lemi dolayrsiyla haiz olacagl degerler arasrndakl farkt goz onGne alahrn :

DAV- = AV-(Q) -A~(Q) = [AV-(P) + AAV-(P)]_ [AIL(P) + A//AV-(P)] = AA'.J.(P)_AIIAV-(P) = L\.AV-(P) _ u/ A"(P) = aNt(p) 8x" + LV- N'(P) tlX"

;0" ax" ;0" ..

(IV. 1.4)

Bu ifade, aynl bir noktada tarumlanrms olan iki kontravaryant vektorun farkt 01- dugundan bir kontravaryant vektoru ternsil etmektedir; dolayrsryla da secllen koordinat sisteminden baglmslz olan tansorel bir vasf vardrr. (IV.1.3) araclliglyia tarumlanrrus olan i~leme illsklsel bir uzayda b ir vektorun paralel otelenmesi i}lemi denir. Buna gore A~(Q) vektoril boyle tarnrnlanrrus blr paraleJ ctelenrneyle AV-(P) den hareketle elde edilrnis bir vekt6r olrnaktadir. Bu lslerne nisin paralel otelenrne denildlglnln sebebl, aynl i§lemi uzaYl bir metrikle donatarak lnceledlgtrnlz zaman bellrglnlesecektlr.

(IV.1.3a) ve (IV. 1.4) ifadeleri goz onunde ahndigmda DAV- = 0 ifad'esinin (IV.1.3a) ile esdeger oldugu ve dolayrsryla da ili~kisel bir uzayda bir vektorun paralel otelenmesi i~lemini karakterize edecegi ortaya S;lkmaktadlr.

(IV.1.4) den hareketle illsklsel uzay i~in yeni bir tGrev tarurm vermek miimkundur :

iLi~KisEL GEOMETRi )f. 61

D"AI,J. = lim

4x" ..... 0

L1AI,J.(P) - L1iIAI,J.(P)

~xv

veya

(IV.l.S)

Tarurmndan da anla~ddlgl vechile bu bGyu kluk tansorel vasrftadrr. Buna mutlak tiirev ya da kotiirev adt verilir. Bu raya kadar soylenilenleri kovaryant bir vekt6r alaru it;in de aynen s6ylemek ve benzer sonuclar tesis etmek mumkundur ,

~imdi ilisklsel bir uzay verildiginde bunu belirleyen L~v ili§klsel baglantr katsayrlarrrun, uzaym kendi Ozerine bi r tasvirinde halz olacaklari donG§Gm kurallarrru tesbit etmek istiyoruz. Her ne kadar dort boyutlu bir uzay it;in 64 adet L~ AV

katsayrsrrun 6nceden verllmesiyle uzaym lllsklsel baglantrsl tesbit edilrnls oiursa

da, bu LI,J. katsayilartrnn tarnarnen keyf! olarak verilmesi de, tutarh olmayan ve

AV

ozellikle bazt bGyGklUklerin vektorel (ya da tansdrel) vasfrru muhafaza etmeyen

sonuclara yol acablllr, Bu itibarla, L~'I lerin degerlerl uzerlne kesin blr suurlandirma koyrnaksrzm, goz onune alman uzaydaki bir koordinat donusumunde lllsklsel baglantl katsayriarrrun denu§um kurallartru, tutarsrz sonuclara yol acrnayacak bir blcirnde tanimlamak gerekir.

Yukarrda (IV.1.4) He tarnmlarnrs old ugumuz [b.N'(P) - ~IIN'(P)] farkinm kontravaryant bir vektorun bllesenleri olduklarrna degtnmlstlk. ~u halde LtJ. ili§ki-

AV

sel baglantl katsayilarrrnn donu§um kurahrn [6.A{). - 6./fAI,J.] nun vektorel vasfiru

bozmayacak §ekllde tesbit etmeliyiz. Bunun i<;in ili§kisel uzaYI kendi kendine surek!l bir blclrnde tasvir eden bi r

T : XV = XV (x'') ve

- -

r-1 : x" = x<T(x'I)

(IV. 1.6)

donusurn grubu vertlmts olsun. Buna gore AI,J. nGn donu§mG§GnG de A':$, ile gostererek

yazabiliriz. Ote yandan (IV.1.6) donusumlerlnden a;8 a~" = o~

ax" ax" "

yazdabileceginden

62 ¥- GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

(IV.I.?)

olur. Ote yandan da ~//At.L lcln

(IV.I.B)

yazllabilir. Buna gore (IV.!.?) He (IV.1.B) den

= a~t.L dAY + ( a2xt.L + L~~ a~h a~") A<X A;i3

ax'Y ax<X axi3 ax<X axi3

sonucu ~fkar. ~imdi. AAt.L - A//At.L farkrrun bir kontravaryant vektorun bllesenleri gibi degi§ebilmesi ic;:in L~'11 lerin (IV.1.6) donu§umunde

(IV. 1.9)

ax" -y t.L axA ax" a2xt.L

-_- L<Xi3 = Lhy -_ - ---- + -

a~ a~ a~ a~a~

~eklinde degi~melerinin yeterli olduguna dikkati ~ekelim. Gerc;ekten de bu takdirde (IV.1.9) ifadesi

(IV.l.IO)

olur ki bu da kontravaryant bir vektorun donu~um kuralmdan baska bir §ey degildir. Boylellkle lllsklsel baglantl katsayrlarrnrn donu§umkuraIrnrn da

(IV.1.11)

clmasi gerektlg! tesbit edllmls olmaktadir. Bu donu§um kurah L~'11 lerin tansor vasfrru haiz olmadrklartru da aC;:lkc;:a ortaya koyrnaktadir.

B. iLi~KjSEL GEODEZiK EGRiLERi

lllsklsel bir uzayda bir (G) egrisi vertldlgtnde eger herhangi bir P E (G) noktasrndakl tt.L(P) teget vektoru, bir baska Q E (G) noktasmdaki tt.L(Q) ve t~(Q) vektorfertntn farkt lle aynl dogrultuda ise (G) nin, lllsktsel uzayrn bir geodezik egrisi oldugu soylenlr. Buna gore tt.L(P) = dxt.Ljd-r: • ve "t" da (G) uzerlnde alrnan bir parametre olmak Gzere

iLi$KiSEL GEOMETRi J#. 63

yazilablllr, Burada K(t) ile blr orann katsayrsi gostertl rntsttr, (IV.1.4) e gore, ve gerekli parametre degi~imini de yaptiktan sonra

olur. ~imdi s = s(t) ~ek1inde yeni bir parametre ithal edersek bu son denklem s: !!_ (dXU dS) + L~~ dx" _!!!__ ~x~ ds = K(.) dxtJ. ds

d. ds ds d-: ds d"t ds d. ds d.

veya gerekli i§lemler ve duzenlernelerden sonra da

d2 xtJ. U dxtJ. dxv ( ds )-2 dx" (' d2s dS)

-+ LAV- -=- ~ - - -K(.)-

ds2 ds ds d. ds d.2 d.

bulunur. ~imdi s yi

(IV. 1. 1 2)

~2S = K(-t) .:!.:_ d't2 d't

olacak §ekilde secellrn. S ye iIi!ikisel (affin) parametre adi verilir, ve x" = xt.t(s) egrisini belirleyen denklem de

{IV. 1. 13)

(IV.1.14)

sekline girer. Bu denkleme geodezik denklemi adt verilir. (IV.1.14) denklemi, aynl zamanda, ttl = dxr).jds teget vektorunun kovaryant tlirevinin (G) boyunca stfir olduguna da delalet etmektedir. ~u halde ili§kisel bir uzaytn geodezik egrisi, tegetln kovaryant turevlnin srfrr oldugu noktalarm geometrik yeri olarak da tanrmlanabtllr.

ili§kisel uzayda veri len bir noktadan, verilen blr dogrultuda ancak bir tek geodezik egrisi geceblltr. Nitekim boyle bir geodezik, verllrnls olan bir x noktasindan Itlbaren verilen dogrultuda sonsuz kiic;uk bir dx" vektoru ahp bunu x" den XU + dxl! noktasrna kadar paralel tasryarak yeni bir d'xl! vektoru elde etmek; sonra bunu x" + dxl! noktasmdan xl! + dxtJ. + d'xt.t noktasina paralel tasryarak, ve ith ... bu §ekildeki ardarda Islernler uygulayarak biltun egriyi ortaya koymak sGretiyle elde edilir. Su halde bir noktadaki her dogrultuya bir geodozik egrisi tekaabul eder. Aynca bu noktanm hemen civarrndakl noktalar goz online ahndigmda, bu nokta ile bu kornsu noktalardan birinden de bir ve yalnlz bir geodezik egrisi gec;:er. Bununla beraber bu, uzay butunuyle elde almdlgmda dogru olmayabilir;

64 .If.. GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

mesela bir kiire yiizeyi iizerindeki geodezik egri!eri ki..irenin buyuk c;emberleri oldugundan iki antipod noktast goz online almdtgmda bu noktalardan gec;en geodezik egrllerintn saytst srrursrzdrr.

L~y diye iIi~kise! baglantJ katsayrlari verildi miydi bunu

vaz etmek sQretiyle alt indislerine gore simetrik ve antisimetrik krsrrnlarma aylrmak ve

~eklinde yazmak rnurnkundur. Bunu hatrrda tutarak, ili~kisel bir uzay verildiginde buna tekaabul eden geodezik egrilerini, yukarida gormu~ o ldugurnuz glbl, tek bir §ekilde belirleyebilmemize karsrlik bunun tersinin dogru olmadrgrru gosterrnek istiyoruz.

Once (IV.!.] 4) geodezik denkleminin yaplst geregi, L~v lllsklsel baglant: katsayrlarrrun bu denkleme katkrsrrun yalnlzca simetrik krsunlarmdan ileri gelmek-

te olduguna dikkat edelim. Nitekim L~'J = - L~v oldugundan (IV.I.14)

'V 'V

Lv. dx"A dx" + LV. dxv dx"A

J." VA - ,;::s 0

'V ds ds 'V ds ds

olacaktrr, Bu itibarla aym simetrik kisma fakat farklt antisimetrik krsrrnlara sahlp iki ilisklsel baglantl yaplsl, birbirlerinden yapl ltlbarlyle farkh olmalarma ragmen~ aynl geodezik egrilerl ailesini kabul edeceklerdir.

C. iLisKisEL UZAYI N EGRiLiKLERi

Vektorlertn paralel otelenrnesl kavramtndan hareketle tarurnlanabllen bazr geometrik buyGklGkler aracJl!glyla ili~kisel uzaym geometrik yaplslnl zenglnlestirmek rnurnkundur,

~imdi OKLiTsel olmayan, yani geodezik egrileri dogrulardan lbaret olmayan lllsklse] bir A4 uzaYI goz online alahrn. Bu uzayda blr M noktasirun c:;izdigi sonsuz kuc:;uk bir kapah (r) c:;evresi MOMIM2MJMO olsun (Bk. Sekil : IV.2). A4 e Mo noktasinda teget olan £4 OKLiTsel uzayrnda bu noktalara srrasryla rno == Mo, m,; m2 ve m] noktalart tekaabul ettlr ilrnls olsun. Boylece £4 de olusan OKLiTsel ~evre dy(J. ve oyv. kenar larim halz egrisel bir (,) paralelkenartrnsi c;evreyle tasvir olunabilecektir. e;.t ile de 0 keyf1 bir orijin olmak ilzere

iLi~KisEL GEOMETRi .If 6S

ay\.L ay'"

Ile keyfl bir M noktasina bagll olarak tarurnlanan [M. eiJ,] dogal referans sisteminin taban vektorlerlnl gcsterelim. Bu tarurna gore e", lerin dyiJ, artl~larina teget old u kla rt a~i kardl r.

a(OM) aM

e, =

(JV.1.1S)

~ekil : 'V.l.

Mo Ml M2M3 Mo cevreslnl teget E4 uzaymda M = Mo noktasinda degerlendirebilmek lctn Ml +--+ ml " .. , M3 +-- m3 tekaabGliyetlerini gcz onunde bulundurmak gerekir. Bu tekaabGliyetler dy[J. ya da oy'" glbl birinci mertebeden sonsuz kiic;Gklerin ortaya C;Ikmasma yol acarlar. Nitekim, rnese la, dM = dy'" e[J. olmak uzere Ml e mt = Ml + dM, noktasi tekaabGI edecektir. Aynca Ml deki [Mp (eiJ,)tl

--

dogal referans sisteminin taban vektorlerlne de mt de, mOml yaYI boyunca pa-

ralel tasrrna sonucu (IV.1.3b) ye blnaen,

de)" = w~ e", = L~~ e", dy~ olmak uzere (e;>Jl = e)" + de').. taban vektcr lerl tekaabGl edecektir.

Ancak Mo M, M2 M3 Mo cevreslnln, teget E4 uzayindakt bir tasvirini elde etmek ic:;in hem dyf.1 ve hem de oy'" otelemeler!nl hesaba katmak gerekir. Eger M = Mo noktasmdakl dogal referans sisteminin taban vektdrlerlni (e",)o ve ili§kisel baglann katsaytlarmin degerlerinl de (L~~)o He gosterirsek Ml noktasmdaki dogal taban vektorlert olan (ef.1)l = (e,,)o + (delJo vektorlerl, dyV = yV - y~ yazilabllecegtnden

(e",)l = (eiJ,)o + (deiJ,)o = (e\.L)o + (L:v)o (e')..)o (yv_y~) (IV. 1. 17)

(IV.1. I 6)

~ekljnde ifade edilebilirler. Bu ifadeyi

dM = dy'" (e",)l

(IV. 1. 1 B)

bagl ntrsma yerlesti ri rsek

66 )(- GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

(IV.1.19)

ifadesi bulunur. Buradan dM nin blrlnct mertebeden sonsuz kGC;Gk cinsinden

sekllnde verilecegi gorulmektedi r.

Benzer ~ekilde, (IV.1.17) nin (IV.1.16) ile verllmls olan de" = w~ (e",) 1 = L~~ dy~ (e",)l ifadesine yerlesttrtlmesi, ikinci mertebeden

(IV.1.21)

de" = w~ (e",)o + w~ (L:~)o (ea)o «(-y~) = [w~ + w: (L~-r}o (y'-y~)] (e",)o

(IV.1.22)

bagrntlslnl verir.

~imdi, A4 e Mo noktasinda teget olan £4 CKLiTsel uzayrna bagl! bir gozlemcinin £4 deki kendi referans sistemlnde, Mo Ml M2 M3 Mo kapah c;evresinin tasviri olan Mo=mo m1 m2 m3 Mo kapah c;evresi boyunca

1>- dM ve P de').,

integrallerini degerlendirmesinl gcz cnOne alahrn. Bu takdirde genellesttrllmls STOKES teoremi [bk. LANDAU, LiFSCHiTZ: The Classical Theory of Fields Addison Wesley Press, lnc., (1951); &.20-22] dolayrsryla ve (IV.1.19) a binaen

cfdM = / f (doM -odM)

= f f{ d[oy;L + (L~v}o (l-y~) oy').,] (e",}o -0 [dy"' + (L~v}o (yV_ y~) dl'J (e",)o}

= / J (L~v)o (dyV ol- oyV dl) (e",}o

diger taraftan da

IJ. !! IJ.

bulunur. Bir taraftan (L],.v)o = (LAv)o + (L').,v)o oldugunu goz onunde bulundurur,

- 'v'

vaz edersek

iLi$KiSEL GEOMETRi :II- 67

tJ.

olur. (L,.v)o In tarurmm hatrrlarsak, E4 deki paralelkenartmsi cevrenin slnlrladlgl <»

yGzey Gzerinde birinci mertebeden bir sonsuz kGs:Gk yakla~lkllglyla (L~v)o - L~"

yazilabtllr. Bu takdirde

(IV.1.23)

vaz ederek

(IV. 1.24)

olur. Eger .at! {e.Jo ,.e 0 ise bu, dM artislarrrun integre edilemez olduklarma, ya da baska bir deyimle Mo MJ M2 M3 Mo cevreslntn E4 deki tasvirinin kapah bir s:evre teskll etrnedlglne delalet eder (bk. ~ekil : IV.3). Bu takdirde A4 uzaymm burulmah bir uzay oldugu soylentr ; .at! vektorune de uzaym burulma vektori.i denir.

mt Mo=mo~_

, ......

I ... m mz

I ...)

, M'

I r ...

$ekil : IV.l - Burulmah u:z:ay (.Qtl ~ 0) hakkmda.

(IV.1.23) tarurmndan .ntJ. burulma vektorunun, A4 uzaYln1n llisktse! baglantl katsaytlarrrun antisimetrik kismma bagil oldugu gorulmektedir. ~u halde eger L~\J ler blzatlhl simetrikseler bu takdirde A4 un burulmall bir uzay olamayacag: ortaya Slkmaktadlr.

~imdi gene genellestlrllrnls STOKES teoremine dayanarak (IV.1.21) ve (IV.1.22) aracihgryla de), run E4 deki paralelkenarrrnst Sevre Gzerindeki

degi~imini hesaplayalim. Ancak hesaplart kclaylasnrmak yonunden, once,

68 Jf. GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

w:(d) = L~, dy'. "':(0) = L~, oy' 1 [w~ w~] = w~(d) w~ (0) - w~(o) w~(d) J (w~)' = dw~(o) - ow~(d)

(IV. 1.25)

vaz edeceglz. Buna gore ve (L~,,)o::::::: L~" almablleceglnden

g> de; = / f (doe}., - ode}.,)

= I f{ d[w~(o}+w~ (L:.)o (y·-y~)](e,,)o- o[w~(d) + w: (L:-;)o (y·-y~](eu)o} = ! f{ (w~)' - [w; w~ 1} (e,Jo = f l.n~ (etl)o (IV. 1.26)

yazllabilir. (IV.1.25) den hareketle (w~)' ve [w~ w~J aC;lkc;a hesaplanablllr : neticede (w~)' = d(L:" oy") - o(L~" dy")

= (oO"L~,,) (dya oy" - oy" dy'l) = 2 (oO"L~v) es:

[w~ w~] = L;" dy" L~v oy" - L;cr oy" L~v dyV

= L:cr L~v (dy" by" - oya dy'l) = 2 L;" L~'I dS"v ve dolayrsryla da

!1. tl" l.L)dSav (LI.L Ltl L" U T U "V

n}., = 2 (o"LAv - LAcr LTv = dcr AV - a'i }.,O" + A'I LTa - LAO" L.v) dS

olur. Buradan da

(IV. 1.27)

vaz ederek

I .n1.L = BIl. dsva I

}., AVO"

(IV.l.28)

yani

(IV. 1.29)

bulunur. lli~kisel baglaotl katsayrlari araclliglyia tantrnlanan dor duncu mertebeden B\"" tansorune A4 uzaYln1n egrilik tansoru adr verilir.

(IV.1.29) dan kolayca goru!dugu vechlle, egriligi sifirdan farkli bir uzayda, el.' taban vektor'lerl kapali bir cevreyt katedip de hareket noktalanna donduklerinde ilk durumlanyla cakrsmazlar , yani boyle uzaylarda yon degi~imleri integre edilemezler.

iLi~KisEL GEOMETRi .. 69

n~ dan hareketle elde edilen n = n~ skalerine de uzaym homoteti eg. riligi ad: verilir. Tabiidir ki, uzayrn n~ toplam egriligi ozdes olarak sifrrsa homoteti egriligi de slflr olur; ancak bunun tersi dogru degildir. Nitekim uzaym toplam egriligini sifrr kilmaksrzin homoteti egriligini sifrr kilrnak mi.imkUndr.

~ekil: IVA - Egriligi haiz (Q~ ~ 0)

uzaylarda yon degi~imlerinin integre Mo = mo

edilemez ofrnatar) hakkmda.

Toplam egriligin ozdes olarak srfrr oldugu uzaylann mutlak paralellik ya da uzaktan paralellik vasfrna sahlp olduklan soylenlr.

n~ J n~ ve n srfrr olup olmamalanna gore a~agldaki gibi 6 kornblnezon teskll ederler; ancak, bu bagmtl dtzllertntn, yanlarrna yazil: uzay cinslerinin tarurnlartru degil de yalruzca barlz ozelllkler'lnl dile getirdiklerini vurgulamak gerekir.

1) OKLiT uzay: : n~ = 0, n~ = 0, n=o (IV. 1.30)
2) RiEMANN uzaYI : nli = 0, n~ # 0, n=o (IV.1.31)
3) WEYL uzayi : n,!J.=0, ni # 0, n¢o (IV. 1.32)
4) EiNSTEiN - LEVi avtts uzaYI : n!J. ¢ 0, n~=o. 0.=0 (IV.1.33)
5) iNFELD uzaYI nli ¢ 0, , n~ 7J!: 0, 0.=0 (IV. 1. 34)
6) EiNSTEiN - SCHRODiNGER uzaYl n(J. ¢ 0, n~ ¢ 0, n¢o (IV.l.35) RiEMANN uzaYI onceden de deginmi~ oldugurnuz gibi ERGT'nin matematiksel forrnulasyonunun dayandrg: uzaydir. Son dor't uzay ise gravitasyon alan Ian ile elektromagnetik alan Ian aynl bir matematiksel <;er<;eve i<;inde formGle etrnege yonelik "Birle~tirilmi~ Alan Teorisi"nin formulasyonu lcln <;e~itli mGellifler tarafindan ele ahnrrus ve tncelenrnts olan uzaylardrr,

«(V.2) METRiK GEOMETRi

Metrik baglantll! uzay her noktasrnda bl r uzunluk birimi tanrrnlanmrs olan uzaydrr. Ti.imi.iyle i li~kisel (affin) bir uzayda kovaryanthgrn ya da kontravaryantllgm bir vektorun zati ozelliklert olrnasma karsrlrk metrik uzaylarda bu ozel-

70 11- GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

llklerl birbirlerine matematiksel olarak baglamanln mGmkGn oldugu malOmdur (bk. AHMED yOKS£L GZEMRE: Fizikte Matematik Metotlar, 2. BoIGm).

Metrik uzaym her bir x" (cr = 1,2 •... ) noktasinda tarurnlanrms olan {ell(x")} taban vektorlerl takrrnindan hareketle tarnrnlanan

(IV.2.1)

§eklindeki ikinci mertebeden simetrik tansore metrik tansor ad! verilir. Dort boyutlu bir uzayda gil" nun bagimsrz 10 blleserie sahlp olacagl a~ikardlr.

~ekil : IV.S.

Metrik bir uzayda M ve M + dM vektorlertnln belirled ikleri sonsuz yakm iki nokta arasrndakl ds sons uz kG<;Gk uzakhgrmn iHidesini hesaplamak Gzere

ds2 = dM. dM

yazrlablleceg! ne ve ayrlca da (IV. 1.15) e gore dM = ell dxV.

olduguna dikkati cekellm. Buna gore

(IV.2.2)

olur. Metrik tansorun kontravaryant bilesenleri de, bilindigi glbl,

ile tanrrnlanrnaktadrr. Buna binaen

g nun kofaktoru

gv.v = =lJ.v~ _

det. gv.v

(IV.2.3)

(IV.2.4)

olur. Bir A vektorunun kovaryant ve kontravaryant bllesenlerl arasmdaki i llskl de

bagmtlsmdan gorulmektedir. Bu ifadeyi her iki yarundan gli" ile carparsak

g(.t" A - gUll g AJ.. - s-v AI>. - A"

It - At/. - 0]" -

bulunur. Krsacas: gU ... metrik tansoru blr vektorun kovaryant (kontravaryant) bilesen leri verild igi nd e kontravaryant (konvarya nt) btlese n leri n i n saptan masrna ara-

"'-"

cihk etmektedir. Daha genel olarak Ap. ~;::: gibi karrsrk bir tansor verlldlglnde de

METRiK GEOMETRi ~ 71

AI).· at-c ••• _ ox AIl~ .':" .

P[3 • ", ••• - g'J;o g P • o~ .

yazilabtlecegt gosterilir.

Tarnrrn geregi g[.t .... metrik tanscru simetrik bir tansordur. ~imdi bunu da goz onunde bulundurarak (IV.l.lS) ve (IV.1.16) dan

dM = e, dxCt.

ve bunlara dayanarak da (IV.2.1) den

dg.,. .... = d(ell • e.) = (delJ.) . e .... + etJ. . (de v )

= L:p (e, . e.) dx" + L~p (e, . e;t) dxP

= (L:p g; .... + C" gytJ.) dx"

yazrhr, Bu ise

(1'1.2.5)

ye e~degerdir. (IV.2.S) de once p He (J. lndlslertnl, sonra da pile v indislerini degi~ tokus edersek, elde edilen

ifadelerinden

(IV.2.6)

bulunur. ~imdi (IV. 1.1 5) ve (IV. I. 16) tarurn bagmtrlanru da goz onunde tutarak

(IV.2.7)

A

vaz edelim. F; .... nun alt indislere gore simetrik oldugu (IV.2.7) tarurn bagrnnsmdan

derhal gorulmektedlr. Eger (IV.2.6) yl gAP ile <;arpar ve e~itligin her iki yanma da

A

LIl~ iHivp. edecek olursak gerekfi duzenlemelerden sonra <»:

(IV.2.8)

72 110. GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

olur. Bu ifadede r~~ den baska, ikinci ve Gc;:UncG terimlerin toplarrurun da ~ ve A

'V indislerine nazaran simetrik oldugu gorulmektedir. Buna gore L~v antlsiv

A A

metrik krsrru keyfi olarak seclldlglnde, L~v simetrik krsrrurun g[!V metrigi He L~v v nun aracdlglyla tek bir ~ekilde bellrlenmrj olacag: anlasrlmaktadrr,

§(IV.IB) den illsklsel baglann katsayilartrun antisimetrik krsrrnlarmrn geodezik egrilerini belirlemede katkrlari olrnadrgtm bilmekteyiz. Buna gore (IV.2.B) in slrnetri k kism [ olan

(IV.2.9)

katsaytlari g~~ metrtgtyle uyumlu bir simetrik iIi§kisel baglantl ailesi olustururlar. Bunlara tekaabGI eden geodezik egrileri §Gphesiz ki gene aynl g;.LV metrigi

x "

aracdlglyla Tv. v katsayrlarrna (y5_ni LtJ-~ 55 0 hallne) tekaabGI edenlerden farkh

v

olacaktrr.

x

LtJ-v == 0 halinin ntL == 0 haline yanl uzaym burulrnasrz hallne tekaabGI ettlv

gini gormustuk, Derslerimizin bundan sonraki bo-liim!erinde. aksi a~lk~a

belirfilmedig! surece hep, burulrnasrz bir metrik uzay olan dort boyutlu RiEMANN uzay-zamam goz online almacaktrr. Bu rnunasebetle

(IV.2.l0)

Ile tamrnlanan bGyGklGkler ile (IV.2.7) He tarumlanrrus olanlara, sirasryla, birinci ve ikinci cins CHRisTOFFEL (1829-1900) sembolleri adi verildigini de kaydedelim. Aynca

(IV.2.ll)

oldugu da kolayllkla hesaplarur,

Mutlak tGrevin metrik uzaylardaki ifadesi i<;in de, artnk Vv ile metrik uzaylarda XV koordlnatma gore mutlak tGrev alma lslernlnl gosterer ek

(IV.2.12)

ya da kovaryant blr vektor i<jin

METRiK GEOMETRi .iI(. 73

(IV.2.13)

yazabiliriz. Tansor hesabinda da herhangi mertebeden karis: k bir tansorun mutlak turevinin de

(IV.2.14)

V A I'T-::'" = a A 0""'" + ra A" .. · .. + r; A 0";" •• '

P I!~'" P I!~... "P :.r.~... ;"p I!~'"

seklinde tanrmlanabllecegl goscertltr (bk. AHMED YOKSEL DZEMRE, a.g.e., s. 96-97). Ayrrca (IV.2.l1) aracrhgiyla AI! gibi bir vektorun dlverjansirun da

(IV.2.15)

§eklinde yazdabilecegi de kolayca gorul Gr.

Metrik uzayda geodezik egrileri iki nokta arasindakl en kisa yolu temsil eden egriler olarak tarnmlarur. Buna gore metrik bir uzaydaki geodezik egrilerinin tesbiti

varyasyon problemine indirgenmekted ir. Bunun c;ozGmGnGn

(IV.2.16)

sekllnde oldugunu biliyoruz (bk. A. Y.DZEMRE, a.g.e., s.258-259).

Metrik uzaym ic;erdigi ilginc; ozelliklerden birini ortaya koymak uzere, (IV.2.14) ifadesini goz onunde bulundurarak, metrik tansorun mutlak ttirevlnl hesaplayalim: kolayhkla

V "A

pg<,l.Y = apglJ.v-Tt,Lpg]..v-TvpgIJ.A

74 JI. GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

=0

(IV.2.l?)

old ugu ortaya ~I kar. Bu son u~ Ricci (1853 ~ 1925) teoremi olarak b iii n mekted i r, Bir RiEMANN uzayinda AV. gibi bir vektorun kendine paraleI kalarak otelenmesi (IV.l.3c) ye blnaen, ve bu tGrden bir uzay lcln L~ ... = r~ v olrnast ozelllginden oturG,

ifadesi aracllrgryla temsil edilecektir. Buna gore AV. nun bir -r parametresiyle belirlenrnls bir egri boyunca paralel otelenmesl de

dAV. = _ rV. AA dxv

d"t' AV d"t'

(IV.l.l8)

denklemiyle karakterize edilecektir. Bu diferansiyel denklemin t;ozumu clan x" = xv. ("t' ; N) egrtlerl, goz onune ahnan RiEMANN uzayrnda, All- vektorunun kendi kendine paralel kalmak ~artlyla uzerlnde kayarak otelenebllecegl egri ailesini teskll ederler.

~imdi sv. = sv. (s) §eklinde bir egri goz onune alalrrn. Bunun d~V./ds ile verilen teget vekt6rGnGn bu egri boyunca kaydrrrlarak otelenmest esnasmda daima kendi kendine paralel kalrnasi i,;in ~v. = ;1..L(s) egrisinin ne gibi bir ozelligi halz olmasi gerektigini arasnrahrn. Buna gore

bulunur; oysa bu ifade blr RiEMANN uzayrmn geodezik egrilerini veren (IV.l.16) denkleminin aymsrdrr, ~u halde bir RiEMANN uzayrnda, teget vektortlnun kendi kendine paralel kalarak oteleneblldtg! egrilerin uzaym geodezik egrileri oldugu anlasrlmts olmaktadir.

Sir RiEMANN uzaymm (IV.1.31) e gore nv. = 0, n = 0, n~ ~ 0 sartlanyla karakterize edilen metrik bir uzay o[dugu anlasrlmaktadrr. Ozellikle nv. ¢ 0

• A

sartr egrilik tanscrunun srfrrdan farkh olmasi demektir. Bir RIEMANN uzaYI soz

konusu oldugunda bunun egrilik tansoru ic;in artrk B~va yerine CHRisTOFFEL sernbollerinin, sekll (IV.1.2?) ile bellrlenmls blr fonkslyonu olan R\VC1 tansoru ya~ zrh r :

(IV.2.19)

METRiK GEOMETRi ~ 75

R'" tansorune RiEMANN - CHRisTOFFEL egriJik tonsiirii ad! ver lllr. Bu ifadede

7\.va

tJ. indisini indirmek sflretly!e de

R~h'vcr = gp~ RP;..va = + (a",aa g7\v + BAa .. giJ,cr - allBv gAcr - B"Ba g" .. )

(IV.2.20)

ifadesi elde edilir. Buradan RIl",va run \I ve u ya gore; ve keza l.l. ve ).. ya gore antisimetrik oldugu gortllmektedlr :

(IV.2.21)

Aynca

(IV.2.22.)

RV, dan hareketle elde edilen

A,va

(IV.2.23)

tansoril 2. mertebeden simetrik bir tansor olup egrilik tansorunden hareketle elde edilecek olan 2. mertebeden her tansor ya bir i~aret farkiyla RAV ye eslttir, ya da srfrrdrr. ERGT'nde onernli blr rol ovnayacagrru goreceglmlz bu tansdre Ricci tansorii adt ver!lir. (IV.2.ll) ve (IV.2.23) ifadelerinden Ricci tansorunun simetrik bir tansor oldugu kolayllkla tahkik olunur :

(IV.2.24)

RIEMANN-CHRisTOFFEL egrilik tansorunden hareketle tammlanan

tansorilnun iki kere biizillrne lslemlne tabi tutulrnasryla elde edilen R=Rf.'\IL=g"~ R],.y skalerine de skaler egrilik adi verilir.

~imdi Va AVo = Ba At> + r: Aa. oldugunu hatrrlayarak V .. (Vcr AIL) yu teskll ede-

lim

V .. (Va Af.') = a ... (Vcr N) - r~a (V" N) + T~" (Va N)

= B a AIL + a (TIL Af»_r" (V AIL) + t= (V A")

'I a v aa WI -r ,,1: a

Buradan

16 11(. GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

(V"V~ - V~ V,,) AU = AA (3"T'" - 3_T'" + F" T" - r: I" ) = A" RU (lV.2.2S)

• v v, • aA U VA aT~"h VT cr"h A va

bulunur. Bu, blze, mutlak turev almada srrarun onernll cldugunu gosterrnektedtr. Ayru i~lemler eger kovaryant bir vektor !~in yaprhrsa, benzer ~ekilde

(IV.2.26)

bulunur. Eger bir vektcr alinacak yerde Aliv gibi ikinei mertebeden bir tansor goz online ahnacak olursa

bulunur. Eger Auv = VuAv secilecek olursa

(IV.2.27)

olacaktrr.

Bir RiEMANN uzayinda, ~ekil: IV.6 daki gibi, bir Pb ba~langl<; noktasmdan hareketle bir P; varrs noktasrna giden sonsuz ku<;uk farkh iki yol boyunca bir AlJ. kontravaryant vektorunun paralel otelenrnelertntn hesaplanrp mukaayesesi de ilgin<;tir. Ali nun. Pb den PI e kadar paralel otelenmesl sonunda degi~imi (IV.I.3a) ya blnaen

(IV.2.28)

duro

P,

~eki I : IV.6.

Ote yandan PI deki CHRisTOFFEL sembolleri de dxv cinsinden TAYLOR serisine acilrrsa

(IV.2.29)

METRiK GEOMETRi ... n

olur. Bundan yarafanarak A~ nun PI ile P; arasindakl degi?imi de kclayhkla hesaplarur :

A~(PJ - AI.1(Pl) = dN'(P1 PJ = - T~A (PI) AA(P1) d;O" =

A A

= - T~A (Pb) AA(Pb) dx" - av r~JPb) A"(Pb) dx" dxO"

+ r~").(Pb) rvA«(Pb) N'(Pb) dx" d;cr + 0(3)

(IV.2.31)

Buna gore

A~(Pb P1 Pv) = AI.1(Pb) + dAI.1(Pb PI) + dA~(PIP y)

(IV.2.32)

olur. A~ yO paralel otelerneyle ta?ldlglmlzda da benzer sekllde Pb-?PZ-+Pv yo!u ic;in N(PbP2Py) = AI.1(Pb) -r~A (Ph) A\Pb) d;O" - r:").(Pb) A"(Pb) dxv

(IV.2.33)

bu!unur. Buna gore AIJ. nun Pb -40 PI --')- P, yolu uzerrnde paralel orelenmest sonucu eri§tigi deger ile Ph --')- P2 -? P; yolu uzerinde paralel otelenmes! sonucu eri§tigi deger arasmdakl farkrn da

~ A

N(P P P) _AU(P P P) = AAu = Q r= AA dx" dxV_ a t= A" dx'J dx"

b 1 y b 2 v a" AV v Act

ya da (IV.2.19) u goz onunde tutarak

(IV.2.34)

dan lbaret oldugu tesbit edllrnls olur. Bu ifadeden de AU nun, keyf! bir vektor olarak ahnmasi sartryla, baska bir noktadaki degerlnln ancak ve ancak RIJ. == 0

A.va

ise yoldan bagrrnstz olacag: anlasilmaktadtr.

(IV.3) BiANCHi OZDE~LiKLERi

~imdi (IV.2.27) ifidesini bir kere p ile lJ. yu, ikinci kere de I..t. ile (J' yl de~ gi§ tokus ederek yeniden yazlp bunlari (IV.2.27) den crkarahrn. Egrilik tansorUndeki antisimetri ozelliklerini de goz o nilnde tutarak

78 .If- GENEL ROLA.TiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

olur. Aynca (IV.2.26) dan !J. indisine gore mutlak turev alarak

duro Bu ifadeyi de bir kere p lle l.I. yO, ikinci bir kere de !J. ile (J' yl degi§ tokus ederek yeniden yazlp elde edilenleri bu ifadeden -;Ikartallm; neticede

(IV.3.2)

bulunur. (IV.3.1) ve (IV.3.2) un sol yanlari ozdes olduklarrndan bu ifadelerden

sonucu ~Ikar. Ancak, A. vektoru tamarnen keyf] se~i1mi§ bir vektordur. Bu son ifadenin bu ~artlar altinda ge~erli olrnast ancak her iki yandaki parantezlerin ozdes olarak srfir olrnasryla rnurnktmdur. Boylelikle

R~ + RT + RT 58 0

~pa ~a~ a~p

(IV.3.3)

V RT + V W + V RT ;;;;;;; 0

~ vpa p va~ 0' VI!P

ozdesllklerr elde edllrnls olur. Bunlara BiANCHi ozde~likleri ad, verilir.

(IV.4) EiNSTEiN TANSORO

(lV.3.3) BiANCHi ozdesllklerlnden ilkini gVA lie c;arplp v indisi uzertnden toplam yaparak

METRiK GEOMETRi .If- 79

V(.LR-:hp" + VpR-:\(.L + V"R'thl.!p E: 0

bulunur. Eger bu ifadede A. ve 0' indislerine gore ve keza "t' ve ~ indislerine gore buzulrne lslernl uygulamrsa, (IV.2.21) simetri bagtntrlarrm ve RV""v = R oldugunu da goz onunde bulundurarak,

== - 2 V" (gO"h RhP) + VpR 1

ve buradan da GI.!V = Rl.!v - -_ gl.!vR vaz ederek

2

( 1'104.1)

bagmtisl elde edilir. Yani G: yalnlzca R\'1P RiEMANN-CHRisTOFFEL egrllik tans6rGnden hareketle elde edilen ve diverjanst ozdes olarak srfrr olan iklncl mertebeden bir tansordur. Buna gore

G(.L'1 Rllv 1 IJ,vR

= --g

2

(IVA.2)

olarak tarurnlanan tansore Ei NSTEi N tansoru adi verilir. A§ikar olarak

G Gh • G(.LV = gA'I G~

Il'l = gA'I Il ""

(IVA.3)

duro

ELiE CARTAN yalnlzca g(.L'I lerin 1. ve 2. mertebeden tGrevleri cinsinden ifade edilen ve g(.L'I lerin 2. mertebeden turevlertne gore lineer olan, aynca da kovaryant dlverjanst ozdes olarak sifrr olan tansorun, h ve A birer skaler 01- mak Gzere, ancak

SIlV = h [R(.Lv-+ gl.!v (R -2A) ] ~eklinde oldugunu lspatlarmstrr [1].

~imdi Ricci tansorunun sifrr cldugu hali goz onilne alalrrn : RlJ.v = O. Buna binaen R = 0 olur. ~u halde EiNSTEiN tansoru de stfrr olur :

(IVAA)

1

GIJ.V = R(.L\I--- gl.!vR = O.

2

Tersine, eger GIlV = 0 lse bu takdirde Rh'l nOn srfrr olacag: kolayhkla gorGIGr.

80 ... GENEL ROLA.TiViTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

Buna gore GA EiNSTEiN tansorun dn ancak ve ancak R" Ricci tansortlniln si-

~ ~

fir olmasi halinde sifir olacagi anlastlrnaktadrr.

(IV.s) METRiK UZAYIN SiMETRiLERi [2,3]

Onceki paragraflarda bir varyete Gzerinde <;e~itli geometrik yapilar tarurnlamak sGretiyle nasi! farkh geometriler elde edileblldlglnl gorduk. Bu paragrafta ise bu geometrilerin arzedebilecekleri simetri ozelllklerlne temas etmek istiyoruz.

Once. herhangi bir geometrik yapiyla donatrlmam I? bir varyete goz online alrndrgmda bunun simetri ozellikleri ne olabilir onu arastrralrm. Yaprsrz bir varyetenin temel ozelligi bir noktasrrun bir digerinden ayrrdedllernernesidlr. Bir an i<;ln boyle blr varyete Icinde kaybolrnus oldugumuzu farzetsek, noktalari birbi rlerinden farkl: kilacak i~aretler olmad Igmdan nerede bulundugurnuzu soylemernlze de lrnkan olmaz. Bir varyetenin haiz oldugu minimum ozellikler, rnesela, bagunl: olusu (yani varyeteye alt herhangi iki nokta verildtginde birinden oteklne varyeteni n i<;inden <;rkmaslzm gidebilme) gibi topolojik 6zelliklerdir. Bu ozelllkler ise varyetenin burulma, cekrne, buzrne v.s. gibi deformasyonlanyla bozulmayan, ortadan kalkmayan ozelltkleridtr.

Bunu daha beli rgin bir blcirnd e ifade edebilmek Gzere varyetenin kendi kendine tasviri yani varyetenin noktalannrn gene varyetenin baska noktalarrna donusrnesl fikri ithal edilir. ~u halde varyetenin her bir P noktasma varyetenin bir baska P' noktasi tekaabiil ettiriler. Bu tekaabOlde topolojik olarak yakm noktalarrn gene topoloJik olarak yakm noktalara donusrneslne dikkat edilir. Yani cOrnlenin bir P noktasrrun civart da kendisiyle birlikte, bu topolojik ozelligi bozulrnakSIZIn donusur, ~u halde bir P noktasmdan P' noktasma giderken P crvarrndakl topolojiyi de beraberimizde suruklernls ve bunu P' deki topoloji yerine ikaame etrnls oluruz. Yerel topolojinin daima OKLiTsel bir topolojl oldugu kabul edildigine gore P' deki topolojlyl P dekiyle lkaame etmenin curnlentn tumunde hi<;: blr degi~lklik dogurmayacagl a~ikardlr. Buna gore bir varyetenin en genel topolojlk donG~Omlere mGsait oldugu, ve haiz olacag: sl metrilerin de biitun mGmkGn topolo[lk donusurnlertn simetri grubu oldugu anlasrlrnaktadrr.

Bu dusuncelert varyetemize bir koordinat sisterni lthal etmek sOretiyle formule edeblllrlz. P noktasirun koordlnatlarrru rnesela {XV} sayrlarr ci.imlesi aracr-

Ilglyla. P' nunklleri de {x!J.} sayrlarj ci.imlesi aracdJglyla gosterellrn. Noktalarm bu tGrlG kooj-dlnatlastrrrlmasrrun, hi~ degilse sonlu bolgeler soz konusu 01- dugunda, si.irekli oldugunu kabul ederek varyetenin kendi kendine tasvirini

(IV.S.!)

denklemiyle ifade edebiliriz. Eger soz konusu 4 boyutlu blr varyete ise ;IL({XV}) fonkstyonlarrmn herhangi dordu topolojik bir d6nu?ume delalet edecektir.

METRiK UZAYIN SiMETRiLERi )(. 81

Sonsuz kO<;Ok bir deformasyon (yani bir tasvir) soz konusu oldugunda bu tasvir, elernanlart, her bir P noktastru donO§mu§ oldugu P' noktasma baglayan vektorler olan bir vektor alanr aracrllgryla temsil edilebilir. Bu takdirde varyetenin bu vektor alanrnrn dogurdugu blr hareket grubuna sahlp oldugu soylen ir. Yukarrda sozO ed ilrnis olan krsrtlarnalar hari<;, varyetenin topolojisini invaryant birakan tasvirler keyfi olduklarrndan varyete uzerinde tarurnlanan herhangi bir vektor alanirun rnurnkun bir harekete tekaabul edecegi a§ikardlr.

Goz online aldlglm IZ varyeteyi i/i~kise/ bagtatn: ya da metrik gibi geometrik bir yapryla donatrrsak acaba uzayrn simetri ozelllklert ne olur? Boyle blr uzayda bir otomorfizm yani uzaYI kendi kendine donusturen blr tasvir uyguladlglmlz zaman, blr noktadaki geometrik yaplyl 0 noktaya tekaabGI eden donusrnus noktadaki geometrik yapryla mukaayese etmemiz gerekir. Ancak bu her iki geometrik yapr birbirlerine ozdes iseler soz konusu tasvirin invaryant bir tasvir oldugundan ve uzaym bir simetrisini temsil ettiginden bahsedilebilir.

Bu goru§ acrsindan, varyetemiz Gzerinde geometrik bir yapr tantrnladrgrrruz an, simetri grubunu, rnii rn kiin butun topolojik tasvirJer grubundan belirli blr alt gruba lndlrgernls olacagrrruz a§ikardlr. Mesela eger varyetemizin geornetrik yap/srru LORENTZ-MiNKOWSKi metrigi ile bellrlemls bulunuyorsak uzayrrruzrn simetri grubu da LORENTZ donu§umlerininkinden lbaret olur. Baska bir tip metrik i<;in ise hi<; blr simetri grubu mevcGd 01 mayabilir de!

~imdi belirli blr metrikle donatrlrms bir uzayrn bu metrik yaplslnr degi§tirmeyen bir tasvirin ya da bir donu§umun ne gibi genel sartlart gerceklemesi gerekir, onu tesbit etmek istiyoruz. Tartrsmayi basitlestlrmek i<;in yalruzca sonsuz ku<;Gk donu§umleri goz online alacagrz, Aslrnda her sonlu donusurn sonsuz ku<;Qk donu§umlerin pespese uygulandiklarr bir dizi donu§OmOn blleskesl olarak telakkl olunablldlglnden, bu bir krsrtlama teskll etmez.

~imdi {xl.l} koordinatlr P noktasrru, [e ] «1 olmak uzere, {x" + E ~U(x)} koordinatlr P' noktasina tasvir eden bir ~V.(x) vektor alan! olsun. P' nun koordinatla-

rill I xII- ile gosterlrsek

xv. = xII- + E ;1.I(x) , I E I « 1

(IV.5.2)

olacaktrr, Uzayrn metrigini temsil eden gpa ikinci mertebeden bir tansor olmak haseblyle (IV.S.2) donusurnunde

sekllnde donu~mG§ olacaktrr; ya da ters donO§um soz konusu cldugunda

82 11- GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

(IV.5.3)

olacaktrr.

Eger (IV.5.2) d6nO~i.imGnGn uzaym metrik yaprsrru degi~tirmedigi kabul edtlirse butu n x ler i~in

g~ix) ~ gl.Lv(x) veya g~v(x)!e g~v(x) olrnahdir. Bu sart altrnda (IV.5.3) ifadesi

(IV.5A)

(IV.5.5)

~ek1ine girer. (IV.5.5) ifadesini gen;ekleyen her x -. x d6nG~GmGne e~metrikIi (izomeuik) donii~ijm adi verilir.

(IV.5.2) He ver llrnls olan sonsuz kG~Gk koordlnat d6nG~GmOnGn esrnetrlkll bir donG~Gme yol a<;masl i<;!n gerek sartrn, birinci mertebeden E yakla§lkllglyla,

axP axO" -

g"...(x) = ax" ax'" gpcr(x)

ya da

(IV.5.6)

oldugu anlaplrms olur. Bu ifiideyi ;~ vektor alarumn kovaryant btlesenlerl cinsinden yazacak olursak, S-r = g-rp;P ve dolayrsiyla

olrnasmdan otOrG (IV.5.6) nm

ALI$TIRMALAR VE PROBLEMLER Jf. 83

ya da

(IV.S.7)

~ekline lndirgenebllecegl gorulrnektedlr,

(IV.5.7) bagmtlstnl saglayan ~IJ.{X) gibi her dortlO vektor alarumn, glJ."(x) metriginin bir KilLiNG (1847-1923) vektorunu olusturdugu soylenlr [4]. Boylece bir metrtgln butun sonsuz kucilk esmetrlkll donu~Gm lerlnt tayin etme problemi metrigi n biltun KiLLiNG vektorlertni tayin etme problemine lndlrgenmls olmaktadrr. KiLLiNG vektcrlertnln herhangi bir lineer kombinezonunun gene bir KiLLING vektoru olclugu gostertleblllr. Boylellkle bir metrigin esmetr lkll sonsuz ki.iC;i.ik donllsurnlertnln KiLliNG vektorlertn!n taban vektorler lnl olusturduklart vektor alanlart uzaYI tarafmdan belirlenmekte oldugu goro.lmG~ olrnaktadrr.

KiLLiNG vektorlertnln varhgrrun j~aret ettigi simetrilere uzaym metrik otomorfizmleri adi da verilir. N boyutlu metrik bir uzaym haiz olabilecegi metrik otomorfizmlerin maksimum saYISlnl n (N + 1)Nj2 oldugu gosterlllr [3. 5]. Bu 0- zelligi halz uzaylara da maksimal simetrik uzaylar adt veriJir [3. 6].

ALI~TIRMALAR VE PROBlEMLER

IV.I. ili~kisel baglantl katsayrlarrmn hangi sartlar altrnda tansor vasfma sahip olabileceklerini tesbit ediniz •

• V.2. q:> ve tjI, koordinatlann fonksiyonlan olmak Gzere belirli bir koordinat slsterntnde

olsun. Bu takdirde :

1) RIi):'1a run yalnlzca t.¥ run fonksiyonu olacagrru, ve 2) tjJ = -In (alJ. x") oldugunda R'AV = RIJ. = 0 olacagrru gcsterintz.

'A~1i

IV.3. E4 deki dik kartezyen koordinatlar r'. y2, y3, y4 olmak uzere yl = R cos e

y2 = R sin e cos q:>

y3 = R sin e si n <p cos ~ y4 = R sin e sin q:> sin ~

84 Jf GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

d6nG~umu R yarrcaph bir hiperkllrenin parametrik gosterili~ini temin eder. (8, <P, t¥) bu R yaricaph kurenln uzertndekl koordinatlarl g6sterirse bu hiperyuzeytn metrigini ve egrtlik tansorunun srf rdan farkh bllesenlerlnl hesaplayrruz,

IV.4. Metrigi ds2 = sechiy (dx2 + dy2) ile verilen iki boyutlu bir RiEMANN yuzeylntn geodeziklerinin denklemini tesis ediniz.

IV.S. Bir geodezik egrisinin 5 ili~kisel (ann) parametresi cinsinden denklernl: x" = x!.'(s) ~eklinde olsun. 5 parametresi tlzerlnde eger ).. = )..(5) sekllnde surekli bir donusurn yapihrsa bu takdirde geodezik egrisinin denklemi ne ~ekil olur? 5 -7' ).,=)..(S) donusurnunun afin bir donusurn olrnasi yani A parametresinin de afin bir parametre olrnasi ic;in )., nasrl bir ~artl gerceklernelldlr Z

IV.6. x ve y dik kartezyen koordlnatlar, <p ve 6 da srrasryla azimGt ve zenit acrlan olmak Gzere

x=<p

e y = In cotg-

2

d6nG§GmG aracilrgryla birim kure yOzeyini dGzlem Ozerine tasvir etrnek murnkunduro Buna MERCATOR izdG§umG adt verilir. Buna gore kGre yuzeytnln metrlgtnt x ve y cinsinden hesaplayip meridyen <;emberlerinin, a. ve (3 iki parametre 01- mak iizere,

sin y = a. sin (x + (3)

ile temsil edileceklerini gosteriniz.

IV.7.

(I)

ieklinde bir metrik verildiginde oyle bir koordinat sistemi bulunuz ki bu sistemde (1) metrigi, uzaysal kisrru, OKLfTsei ifadesiyle oranttlt olacak ~ekilde ifade edtlebilsin (Esyonsel kOresel koordinat sistemi).

IV.S. w acrsa! hrzryla donen bir koordinat sisteminde uzaysal uzakliga tekaabul eden dl1 yi bulunuz. dJ2 aracl1Iglyla. donen bir diskin geodezik egrtlerln! ve diskin Gzerindeki geometriyi inceleyiniz.

IV.9. Sir 0 noktasmdaki g6zlemcinin (C) evren <;izgisinin denklemi xCt=xG(s) ile verilmektedir. Gczlerncinln yakrrunda birim ki.itleli serbest bir P .dnecigi de denkleml xG(=yC(s) ile belirlenen bir (r) yorGngesi uzerlnde hareket etmektedir.

ALI$TIRMALAR VE PROBLEMLER :f. 8S

s parametresinin belirli bl r degeri i<sin P nin konu mu

uet = dxIX(s) ds

U",-UIX = 1

ile belirlenen ve (C) ye 0 noktasrnda teget olan U vektorune dik bir hiperyGzey He (T) run arakesit noktasidrr.

Gozlerncl P nin konurnunu, dogrultusuJ 0 dan ge~en ve XIX = zOC(r) denklemiyle belirlenen uzaysal bir (G) geodezik egrisinin teget dogrultusu olan bir r vektoruyle belirlemektedir. Buradaki -e afin parametresi 0 dan itibaren (G) boyunca ol<;Glen uzakllgr gosterrnektedlr.

Bu sartlar altrnda P serbest taneciginin hareket denkleminin 0 noktasrndan gozlendigi sekllyle ve r mertebesinden terimler yakla~[kllglyla tesis ediniz.

IV.IO. RiEMANN-CHRisTOFFEL egrilik tansorunun N boyutlu blr uzay i<sin haiz oldugu bagrmslz bllesen saYlsrnrn N2(N2 - 1)/12 oldugunu gosterlnlz.

IV.II. n boyutlu bir Vn varyetesi blr g~~ metrigiyle donatrlrrusttr.

1

a) GIl~ c;: Rv.~ --- g~~ R 2

(~JV ==> 1.2 •... J n)

ile tarurnlanan genellestlrtlrnts EiNSTEiN tansorunun korundugu gosteriniz.

b) Blr Allv tansoru eger: Al-lviEAgv.v seklinde ise, bu takdirde Allv tansoruntln glJ.~ metrigine gore e§yonlG oldugu soylenlr,

gl-lv metrik tansorune bag" olarak tarumlanan Rl-lv Ricci tansortlruin esas dogrultulanrun, Rv.v nun e~yonlij olrnasi halinde belirsiz olacaklarrru gosterip A run degerin! tesbit ediniz.

c) Buradan, n>2 i<sin Ricci tansorunun haiz oldugu ilgin<; bir ozelligi ortaya koyunuz.

IV.12. ga;s(xP) metrik tansorunun bllesenlertnln goo==goo= 1 ve go; ==gOis=0 ozdesllklerlnl gercekledlklerl bir {xP} koordinat sistemine hemzaman koordinat

sistemi adi verilir. Buna gore, XIX -7 XOC = XIX + £ WOC(xP) §eklinde sonsuz ku<;uk bir noktasal donusurn vertldiginde, boyle bir donG§umde {x"} run hemzamanllk vasfrrun korunmasi i<;in wIX(xP) Iarm tab1 olmalari gereken en genel §artlan tesbit ediniz.

IV.13. MiNKOWSKi uzaYI goz online allndlgmda bu uzaym simetri grubunu KiLliNG denkleminden yararlanarak tesbit ediniz.

IV.14. Bir KiLliNG vektor alaru i<;in

86 Jt. GENEL ROLATiviTENiN GEOMETRiK TEMELLERi

v 0" Vp ;;1. = - R").. O"p~ ~;>..

oldugunu gosterlnlz. Bu bagmtldan yararlanarak ~A run bellrli blr X noktasi ndaki butun mertebeden turevlerlnln ~.(X) ve V~ ~)..(X) in fonksiyonu olarak bellrlenebileceklerini gostertniz.

IV.IS. Bir;;1. v ektor alaru yardrmry!a tamrnlanmrs bir metrik otomorfizm verllmls olsun. Bu takdirde, s ile bir geodezik egrisini parametrize eden yay uzunlugunu gostererek

bOyOkli.igOnOn herhangi bir xl1. = xl!(s) geodezlgl boyunca sabit kalacagrrn ispatlaymrz.

Terslne, ~(.t' dxiJ. Ids = sabit sartirun geodezik denkleminin bir integrali 01- mast is:in ;iJ. nun bir metrik otomorfizmin dogurgaru olmasi gerektigini gosteriniz.

IV.16. Egrisel bir yOzeyin RiEMANN-CHRisTOFFEL egrilik tanscrunun srfirdan farkh btlesenterinin yOzeyin GAUSS egriligi ile orantrh old ugunu gosteriniz.

IV.17. Denklemleri xiJ.=x(L(.) ile verilen, • gibi bir invaryant aracdlglyla pararnetrelenmls bir egri goz onune altndrgmda AiJ.(.) gibi bir vektor ile T" gibi

" ikinci mertebeden bir tansorun bu egri boyunca mutlak tOrevlerini hesaplayrruz,

IV. IS. x~Jtt') ve xl!(-r) + Ox(1.(.) gibi birbirlerine sonsuz yakin iki geodezik egrisi Gzerinde serbest dO~u~e terkedllrnls iki test tanecigi gez onune ahruyor, Bu takdirde

oldugunu gosrertnlz. Bu sonuc neden yerel esdegerltk ilkesiyle t;eli~ik degildir?

IV.19. Bir RiEMANN uzaymda daima RiJ. e 0 oldugunu gosteriniz.

t1~CI'

IV.20. N boyutlu RiEMANNsal bir uzaya tekaabul eden egrilik tansoruntln baglmslz bilesenlertnln saYlslnln

c, = _1 N2 (N2 - 1) H 12

oldugu g6sterilir. Buna dayanarak 2 boyutlu RiEMANNsal bir uzay i<;in

REFERANSLAR Jf- 87

sekllnde yaztlabilecegtnl gosterip R nin neye delalet ettigini bulunuz.

IV.21. 3 boyutlu RiEMANNsal bir uzay i<;in egrilik tansorun un

sekllnde yalmzca metrik tansor ile Ricci tansorunun fonksiyonu olarak ifade edilebileceglnl tahkik ediniz.

REFERANSLAR

f1] E.CART AN, }. Math. pures et appliquees, I, 14 L (1922).

[2] j.L.ANDERSON, Riemannian Geometry; Gravitation and Relativity, ed. CHiu and HOFFMANN; VV.A. Benjamin, Inc. s. 17-39, (1969)

[3] S. WEiNBERG. Gravitation and Cosmology; John Wiley and Sons, Inc.; s. 375-404; (1972).

[4] W. KilliNG. }. f.d. reine u. angew. Math. (CRELLE). 109, s. 121-186, (1892). l5] H.P. ROBERTSON, T.W. NOONAN, Relativity and Cosmology; Saunders; s. 352-327, (1969).

[6] S. HELGASON, Differantial Geometry and Symmetric Spaces; Academ ic Press, (1962).

v. BOLUM

... as EiNSTEiN did hope, that matter would eventually be understood in geometrical terms, it made sense to give Riemannian geometry a primary role in describing the thory of gravitation ... [but] Riemannian geometry appears only as a mathematical toni for the exploitation of the Principle of Equivalence, and not as a fundamental basis for the theory of gravitation.

S. Weinberg

ALAN DENKLEMLERi VE bZELLiKLERi

(V.I) ALAN DENKLEMLERi

Gecen bolumlerde gravitasyonun relativist bir teorisinin nasrl olrnast gerektigi husGsunda bazi yol gosterlci ilkeler tesbit etrntstlk. Bunlara dayanarak durumu kisaca ozetlersek :

1) Gravitasyonun relativist blr teorisinin alan denklemleri koordinat sisternlerinden bagrmsiz bir blclrnde ifade olunrnahdrr,

2) Bu teoriye yataklik eden uzay-zaman varyetesi dort boyutlu RiEMANNsal bir uzay olusturrnahdrr.

3) Teorl, maddenin, uzay-zamarun geometrik yaprsma vteslrtnl i<;ermelidir.

4) Teorinin alan denklemleri ilk yaklasikhkta klaslk gravitasyon teorisinin alan denklemine (POiSSON denklemine) indirgenebilmelidir.

Bu ~artlardan ilki genel kovaryans llkeslne e~deger olup teorinin tansorel vasfina i~aret etmektedir. ikinci sart gercek gravitasyon alanlarrrun ancak RiEMANNsal bir uzay-zaman <;er<;evcsi ie;inde tutarh bir ~ema olusturacagrna dair elde edilen sonucu yansrtmakta ve yerel e~degerlik ilkesine dayanmaktadrr, Oe;GncG ~art uzay -zarnarun geometrik yaplslnln, gravitasyon alaru Greteci olan maddeyle belirlenebilecegini irade etmekte ve, bir baktma, MACH ilkesinin bir ifadesi olmaktadir. Son ~art ise teorinin klaslk gravitasyon teorisiyle baglannh olrnasrru, yani blr bakirna klaslk teorinin bir genellemesini teskl] etmesini i<;ermektedir.

~imdiye kadar erisrnis oldugurnuz bilgilere dayanarak rolattvlst gravitasyon teorisinin alan denklernlerlnl, ancak indGktif bir sentezJe elde etmek irnkaru vardrr. Bu i~lem sirasmda ise yukarrda zlkredllrnls olan 4. ~artrn gerceklenrnekte olup olmadigrru peslnen tesbit etmek olanag: yoktur. ilk lie; sarttan hareketle alan denklemlerinin sentezini gerceklestlrdlkten sonradrr kl, bu denklemlerden hareketle bu sefer de bunlarrn 4. ~artl gercekleytp gere;eklemediklerini tahlil edebiliriz.

a8

ALAN DENKLEMLERi Jf. 89

Bununla birlikte bu son sart gene de blze, pesinen, gravitasyon alan denklemlerinin yapisl hakkinda yol gosterici olacaktrr,

Bu son sart relativist gravitasyon denklemlerinin ~ekli hakkinda iyice krsrtIayrc: bir ~arttlr. Zlra bu ~art ilk yaklas: klrkta POiSSON denklemini bu labilmemiz i<;in yen! alan denklemlerinin, koordinatlarrn en c;ok ikind mertebeden turevlerinl ihtiva etmesini gerekli kilmaktadrr.

Alan denklemlerinde MACH ilkesi uyarmca geometriyi etkileyen maddesel katkiyi da gene bir tansor araclhglyla ifade etmemiz gereklidir. Bu katkr POiSSON denkleminin sag yanmrn bir genellemesi olarak dusunulecekttr.

Ancak, ORT'nden de bildigimiz gibi madde ve enerji alaru Tv.v enerji-impuls tansoru aracJllglyla ternsil edilebilir. ikinci mertebeden simetrik bir tans6r olan T~v den

tans6r1erinin de ttlretlleblleceglne dikkati cektlkten sonra enerjl-lrnpuls tansortinun en onernll ozelllgintn korunum ezelligi oldugunu, yani dlverjanstrun slflf oldugunu da kaydede1im :

(V.I.1)

T!LV tansoruyle ternsll olunan madde-enerji dagillmlan mekanlk, termodinamik ve elektromagnetik ozelllklerl haiz akiskanlar olarak tasarimlanacaklardrr. Bu ozelllkler teker teker incelenebildikleri gibi bunlarm birbirleriyle etkilesrnelarlnl de goz onune almak mumkundur, Bu g6rO~ acrsmdan T~v enerjt-lmpuls tansorunu bir takrrn ikinei mertebeden tansdrlerln toplarru olarak yazmak gereklidir :

(V.l.2)

Burada p toplam enerji yogunlugunu, UIJ; vekt6rO Uv.UIJ; = 1 olmak Ozere dortlu -ruz vektorunu, E9lJ;v basinc ve gerilimler tansorunii, MW,. elektromagnetik enerji tansorunu, F~v elektromagnetik alanla maddenin etkllesrneslnl temsil eden tansoru ve Qv.v de termodinamik etkllesrne tansorGnG g6stermektedir.

incelenen problemlerde maddesel akiskanm bazt ozelllklerl <;ogu kere digerlerinden aglr basabilir. Bu takdirde TlJ;v nun ifadesini daha da basitlestlrmek mumkun olur. Buna gore

1) Yalruzca etkilesmeslz madde §emasl (toz ~emasl) ic;in:

(V.I.3)

90 .. ALAN DENKLEMLERi VE QZELLiKLERi

2) Akiskan ~emaSI i<;in :

Til-v = pc2 Uv.Uv + E>(.1V 3) Terrnodinarnik akiskan semasi ic;in:

Tv.v = pc2 Uv.Uv + E>:,tv + Q(.tv 4) Elektromagnetik alan §ernasl i<;in :

(V. 1.4)

(V. 1.5)

(V. 1.6)

5) Elektromagnetik alanh akiskan ~emaSI h;in (V.I.2) ifidesi, ve

6) Kozrnolojide c;ok kullarulan bir §erna olarak ideal akrskan ~emaSI ic;in de, pile skaler bastnci gostererek

(V. I. 7)

ifadesi kullaruhr.

Ashnda Tv.v nun bu sekllde temsil edilmesinin yetersiz olduguna i~a.ret etmemiz gerekir; zira bu §ekliyle Til-v kuvantum olaylarrru hi<; ic;ermemektedir. Bu bakrrndan bir krsrru elektrik yukli.i, diger bir krsrru da notr taneciklerden olusan maddenin bu nihal gori.inumi.inli yansrtamadrgr ic;in Tl,J.v nGn maddeyi temsil edebllmek yoni.inden nisbeten krsir, ve geC;ici bir arac oldugu soylenebthr. ERGTJnde, gGnGn birinde, koklu bir takirn gelisrnelere herhfilde Tl,I.v nun bu kaba ifadesinin kuvantum olaylanru da kapsayabilecek yonde tadll edilrnesiyle erisllebilecektir.

Gravitasyonun relativist teorisinde alan denklemlerindeki kaynak terimi, dlverjansi sifrr olan Tv.v tansoruyle ternsll olunabllecegtne gore maddenin uzay-zarnarun geometrik yapisl uzerlne etkisini belirleyecek olan kisrnrn da

i) uzay-zamanln Ri EMANNsal yaplslnl yansitan,

ii) dlverjansi ozdes olarak slflr olan,

ii) ikinci mertebeden sirnetrik bir tansor

aracdlglyla ternsil edilmesi geregi kendlllglnden ortaya <;Ikmaktadlr. Halbukl bu G<; sarta da uyan, bir sabtt <;arpan yakla§lkllglyla, ancak bir tek tansorun mevcOd oldugunu § (IV.3) den bilmekteyiz. ~u halde - x ile uygun bir orantt katsayrsrru gostererek ERGT'nin alan denklemleri ic;in artik

(V.I.8)

yazJ!abilir.

Bu alan denklemlerinin, eger varsa, Tv.v :;C 0 i<;in <;ozi.imlerine iC; c;oziim Tv-v = 0 ic;in c;ozGmlerine de dlJ c;oziim adi verilir. (V.1.8) alan denklemleri A

A VE X NIN DEGERLENOiRiLMESi ¥- 91

ve x gibi iki sablt ihtiva etmektedirler. ~imdi, kozmofojik sabit ad: verilen A ire EiNSTEiN s8biti adi verilen x run degerlendirilmesi is!n, bu alan denklemlerinin ilk yaklasikltkta POiSSON denklemine indirgenebilme ~artlndan yararlanacagrz,

(V.2) A VE x NIN OEGERLENOiRiLMESi

(V.1.8) alan denklemlerinden hareketle POiSSON denkleminin elde edilebilmesi isin: 1) cok zayif statik gravitasyon alanlarrru gaz onunde bulunduracak ve, 2) bu alanlardaki test taneciklerinin de I~Jk hrzrna nisbetle cck yava~ hareket ettiklerini kabul edecegiz, Bu sartlar zaten klasik NEWTON teorisinin gec;erli oldugu halleri belirleyen sartlardan baska bir ~ey degtld!r, Bu itibarla da uzay-zamanln metriginin, bu sartlar altmda, MiNKOWSKi metrlgtnden cok az farkh oldugunu kabul edecegiz. ~u halde c:y[..I.V ile zamandan baglmslz ve karesi de Ihrnal edilebilen c;ok ki.iC;Gk bir pertGrbasyonu gostererek

yani

(V.2.I)

ve ayrlca da

Ui <= 0 UO - U - I a g - 0

- , - 0 -, 0 ue>:

(V.2.2)

olacaktir. Bu takdirde (V.I.3) e gore

(V.2.3)

bulunur. Keza (V.1.8) alan denklemlerinden hareketle Rf-l _ _!_ 0[..1. (R - 2A) = - x T[.I

v 2 II V

(V.2A)

yazrlabtlecegtnden, buradan IJ. ve 'V ye gore buzulme i~leml uygulayarak

R = xT + 4A

(V.2.S)

ve bunu (V.2A) deki yerine yerlestlrtp (V.2.3) i.i de gaz onunde bulundurarak

ve

xpc2

RO =----+-A

o 2'

(V.2.6)

92 )f. ALAN DENKLEMLERi VE OZELLiKLERi

bulunur. Gte yandan R~ = gAt! R"v den Rg = s" R"o = Roo oldugundan (IV.2.23) ifadesinden, gik run (i,k = 1.2,3) XO a gore tGrevlerinin slflr olrnasr ve goz onune alinan alarun zaylfllgl dolayrsiyla da Ojgik seklrndekl tGrevlerin karelerinin ihmal edllebtllrolmalart nedeniyle

Ro - R - a r'k - a ~ 1 ik ~ (- ik ~ a (gOO)

0- 00 = - k 00 - k t 2 g o igoo ) = 11 Vi k 2

(v.2.?)

ya da (V.2.6) ve (V.2.?) yi beraberce goz online almak surettyle

_ ~ £ (goo) + ~ (goo) + ~ (goo) ( = _ V2 (goo)

( ax2 2 ayl 2 OZ2 2 ) 2

xpe2

= - -- + A (V.2.S) 2

bulunur.

Diger taraftan, vaz olunrnus olan ~artlar altinda bir test taneciginin geodezik denklemini goz online alahrn ; bu sadece

(V.2.9)

dan ibaret olur.

NEWTON'un ikinci kaanfmuyla (V.2.9) u karsrlastrracak olursak klasik anlamdaki <P gravitasyon potansiyelinin

d2xk o<D a (C2) a ~ ,2 (a (C2 )

dtZ = - 3Xk = - axk- 2: goo = - axk (2"" (1 + E Yoo) ) = - OXk 2 E Yoo

baglntisl dolayrsryla a Yoo pertG rbasyonuna ve dolayrsryla goo a

(2

<I> = - £ "(00 =>

2

2<1> goo = 1]00 + E 'Yoo = 1 + -_ c2

(V.2.10)

bagrntrsryla bagll olrnast gerektigi bulunur. Eger (V.2.l0) u (V.2.S) e yerlesttrtrsek bu sefer de

(V.2.ll)

bulunur. (V.2.ll) denklemi (1.1.12) ile ver llmls olan POiSSON denkleminden, yalruzca, fazladan - e2A terimi dclayrsryla fark etmektedir. Su halde EiNSTEiN'm

A VE x NIN DEGERLENOiRiLMESi ... 93

alan denklemlerinden hareketle klastk gravitasyon teorisini elde etmek it;in kozmolojik sablt it;in ya

A=O

(V.2.12)

olmasi, ya da A run sifrr addedilebilecek kadar kG<;Gk olrnasr gereklidir. Buna gore (V.2.ll) de

(V.2.13)

sekllne lndirgenrnls olur. Bunun (1.1.12) POiSSON denklemiyle karstlasttrtlmast EiNSTEiN sabltinln degertnt tesbit eder, ve

81t G

X=--

c4

(V.2.14)

oIur. Buna ve (V.2.12) ye blnaen artrk EiNSTEiN'm alan denklemlerinin nihai §ekli de

(V.2.IS)

olur.

(V.2.10) bagmtlsl blze, EiNSTEiN'm rolativist gravitasyon teorisinde, metrik tansorun bllesenlertnln bir nevi gravitasyon potansiyelleri gibi telakkl olunabilecegini telkln etmektedir. Alan denklemlerini <;ozmek demek, T:,tv ile temsil olunan madde ve enerji daglflml vertldlglnde buna tekaabul eden ve gIL" metrik tansoruyle temsil olunan gravitasyon potansiyellerini tesbit etmek demektir. Bu rnunasebet!e, Genel Rolativite Teorisinde, bundan once gormG§ oldugurnuz gravitasyon teorilerinin aksine, temel metrik tansorun bllesenler+nln, alan denklemleri tarafrndan belirlenmeleri dolayrsryla dinamik bir karakteri haiz olduklarma dikkati <;ekelim. Buna karsrlik LORENTZ-invaryant gravitasyon teorilerinin temel metrik tansorunun ise daima peslnen verllmls olan bir metrik, genellikle de TIlL''' MiNKOWSKi metrigi uzertne in§a edilmls oldugu hatrrdan <;Ikarllmamahdlr.

Kozmolojik sabtte gelince; bunun boyutunun L-2 olmasi gerektigl,

ds2 = gIL" dxlJ. dx' ve gAl! gAV = oj.! bagmtdarma binaen g!.&'1 ler boyutsuz bGyGklGkler

olduklarrndan, [Rw,] = L-2 olacag: keyfiyetinden kolayhkla gorGIGr. A ¢ 0 varsaYlmt alttnda (v.l.a) alan denklemlerinin c;ozi.imGnun Gune§ sistemine hie; bir etkisi olmadlgl gostertlrntsttr [1]. Ancak butun Evren goz onune almdtgtnda bazi Evren modellerinde A ~ 0 varsaYlml onernll bir rol oynayabilmektedir [2].