D‹YANET AYLIK DERG‹ ARALIK 2010 SAYI: 240

‹Ç‹NDEK‹LER
GÜNDEM
Din ve gelenek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
Yrd. Doç. Dr. Fatih Özkan
Atalar gelene¤ine karfl› Tevhid gelene¤i . . . . . . . . . . .9
Doç. Dr. Hülya Alper
Gelenek: Pranga m›, s›n›r m›? . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
Doç. Dr. Aliye Ç›nar
Gelene¤in diriltici solu¤u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
Doç. Dr. Ahmet Albayrak
Örf âdet olarak gelenekler ve din . . . . . . . . . . . . . . . .18
Dr. M. Selim Ar›k
D‹N - DÜfiÜNCE - YORUM
Dindar›n kül yutmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
Prof. Dr. M. fievki Ayd›n
Din hizmetlerinde dinî dan›flmanl›k ve
rehberli¤in temelleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
Prof. Dr. Suat Cebeci
D‹N ve SOSYAL HAYAT
Hz. Peygamber’in insan haklar› ihlâlleri ile

5
mücadelesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
H›z›r Ya¤c›
‹nsan›n di¤er canl›lara sayg›s› . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
Doç. Dr. Fikret Karaman
Bir engelli çevresinden ne bekler? . . . . . . . . . . . . . .33 Din ve
Bülent Acun gelenek
SÖYLEfi‹
Galip Gerede ile babas› Haf›z Esad Gerede üzerine . .35
Elif Arslan
A‹LE

22
Bir insan bir ömür . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
Nazl› Özburun
B‹R KONU B‹R AYET
Fazilet hissi Allah korkusundand›r . . . . . . . . . . . . . . .40
Doç. Dr. ‹brahim Hilmi Karsl›
Dindar›n kül
B‹R HAD‹S B‹R YORUM
yutmas›
Tedbir bizden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Prof. Dr. ‹. Hakk› Ünal
DÜNDEN BUGÜNE D‹YANET ‹fiLER‹ BAfiKANLI⁄I
Din hizmetlisi yetifltiren e¤itim kurumlar›n›n idaresinin
Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’nda olmas› teklifleri . . . . . . . .44
Dr. Mehmet Bulut
D‹N GÖREVL‹S‹N‹N HATIRA DEFTER‹NDEN
Kalplere hudut çizilemez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
Dr. Ülfet Görgülü
KÜLTÜR-SANAT
38
Bir insan
Mevlâna’n›n kuflat›c›l›¤› ve hoflgörüsü . . . . . . . . . . . .50
Tülay Çankaya bir ömür

EDEB‹YAT
Mehmet Âkif’in medeniyet alg›s› . . . . . . . . . . . . . . . .52
Mustafa Özçelik
SÖZÜN ÖZÜ - BERCESTE BEY‹TLER

58
Biflnev in-ney kim hikâyet mikuned
Ez-cüdâyihâ flikâyet mikuned . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
Vedat Ali Tok
CAM‹LER‹M‹Z
Y›ld›r›m Bayezid Camii ve Külliyesi . . . . . . . . . . . . . . .58
Cevat Akkanat
Y›ld›r›m Bayezid
PORTRE Camii ve Külliyesi
Câbir b. Abdullah (r.a.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
Doç. Dr. Adem Apak
ed‹törden
ed‹törden
Bu ayki gündem konumuz, farkl› yönleriyle öteden
beri çok tart›fl›lan konulardan biri olan “gelenek”. Ge-
lenek, toplumda sayg›n tutulup kuflaktan kufla¤a ile-
tilen, yapt›r›m gücü olan kültürel kal›nt›lar, al›flkanl›k-
lar, bilgi, töre ve davran›fllar, anane olarak tarif edil-
mektedir.
Gelenek, y›llar›n deneyim ve tecrübe birikimini, vic-
dani ve toplumsal kabulü, ortak haf›zay› ifade eder.
Gelenek, daha önceden yaflanm›fl ve kabullenilmifl
olmas› itibar›yla güven verir. Bir binan›n temeli, bir
a¤ac›n kökü gibi, üzerine yükselecek yap›n›n sa¤lam
ve güvenli olmas›n› sa¤lar. Bu yüzden bask›n olan
toplumsal kabul, gelene¤in korunmas›ndan ve yafla-
t›lmas›ndan yanad›r. Geçmiflte oluflan dinî, kültürel,
bilimsel ve sanatsal birikimi bir tarafa b›rak›p hiçe sa-
yan toplumlar ayakta kalamazlar.
Gelece¤e yönelik bir s›çrama tafl›d›r gelenek. Gele-
nek ayn› zamanda gelece¤e ilham verir, yeni ufuklar
açar. Gelene¤i dikkate almamak; özünden kopmak,
tekrara düflmek, mevcudu yeniden keflfetmeye ça-
l›flmak ve s›f›r noktas›ndan bafllamak olur. Çünkü
gelenek bir köktür, dallar bunun üzerinde yükselir,
gelecek bunun üzerine infla edilir. Gelenek, geçmifli
gelece¤e, bugünü yar›na tafl›yan güçlü bir köprüdür.
Peki, gelenek geliflmeye, ilerlemeye, yeni düflünce-
ler, yeni fikirler üretmeye engel midir? Gelenek dirilti-
ci bir soluk mu, içinde yaflad›¤›m›z flartlara uyum
sa¤lamam›z› imkâns›z k›lan bir ölü topra¤› m›d›r? Yo-
lumuzu do¤ru çizebilmemiz için bir s›n›r çizgisi mi, di-
nin sahih yorumuyla aram›zdaki uçurum mudur?
Kökün a¤ac› hayata ba¤lad›¤› gibi gelenek de dini
hayatla buluflturup, canl› tutar m›, yoksa hayat da-
marlar›n› t›kayan, canl› bir sosyal organizma olarak
kalmas›n› engelleyen bir pranga m›d›r? Gelenekle il-
gili tart›flmalar›n oda¤›n› oluflturan bu sorular, konu-
nun ne kadar önemli oldu¤unu göstermektedir. Sa-
dece flunu ifade edelim ki, iyi tahlil etmeden, özünü
ve ruhunu al›p bugüne tafl›madan, yaflanan hayat›
dikkate almadan körü körüne ba¤lan›lan bir gelenek,
toplumlar› açmazlara ve t›kan›kl›¤a götürebilir. ‹slam
f›kh› içtihat mekanizmas›yla gelene¤i olmas› gerekti-
¤i flekilde her zaman canl› tutabilmeyi ve bugüne
sa¤l›kl› bir flekilde tafl›yabilmeyi baflarabilmifltir.
2010 y›l›n›n bu son say›s›nda, “gelece¤e bakan yüzü
ile gelenek” konusunda birbirinden de¤erli kalemlerin
yaz›lar›n› ilginize sunuyoruz. Doç. Dr. Hülya Alper
“Atalar Gelene¤ine Karfl› Tevhid Gelene¤i”, Doç. Dr.
Aliye Ç›nar “Gelenek: Pranga m› S›n›r m›?”, Doç. Dr.
Ahmet Albayrak “Gelene¤in Diriltici Solu¤u”, Dr. M.
Selim Ar›k, “Örf ve Âdet Olarak Gelenekler ve Din”
bafll›kl› yaz›lar›yla konuya ›fl›k tutuyorlar. Bu ›fl›¤›n gö-
nüllerimizde de parlamas›n› ve gelene¤in güven ve-
ren sa¤lam yap›s›n›n bizi sa¤l›kl› ve ayd›nl›k bir gele-
ce¤e tafl›mas›n› diliyorum.
Bu vesileyle hicri y›lbafl›n›z› tebrik ediyor, 2011 y›l›n›n
bereketli, bar›fl ve huzur dolu bir y›l olmas›n› temen-
ni ediyorum.

Abone ‹flleri Temsilcilikler

Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› Ad›na Sahibi ve
Genel Yay›n Yönetmeni
Dr. Yüksel Salman
Sorumlu Yaz› ‹flleri Müdürü
Abdulbaki ‹flcan
Mali ‹fller ve Da¤›t›m Sorumlusu
Mustafa Bayraktar (Dön. Ser. ‹fll. Müd.)
Yay›n Koordinatörleri
Mustafa Bektaflo¤lu
mbektasoglu@mynet.com
Elif Arslan
elifarslan4@gmail.com
Tashih
Sait fian
Arfliv
Ali Duran Demircio¤lu
Dizgi
Latif Köse
Yönetim Merkezi
Dini Yay›nlar Dairesi Baflkanl›¤›
Üniversiteler Mahallesi Dumlup›nar Bulvar›
No:147/A 06800 Çankaya/ANKARA
Tel: (0312) 295 73 06 Fax: (0312) 284 72 88
Tel : (0312) 295 71 96-97
Fax : (0312) 285 18 54
e-mail : dosim@diyanet.gov.tr
Abone fiartlar›
Yurt içi y›ll›k: 24.00 TL.
Yurt d›fl› y›ll›k: ABD, 30 ABD Dolar›
AB Ülkeleri, 30 Euro
Avustralya, 50 Avustralya Dolar›
‹sveç ve Danimarka, 250 Kron
‹sviçre, 45 Frank
Abone kayd› için, ücretin Döner Sermaye
‹flletme Müdürlü¤ü’nün T.C. Ziraat
Bankas› Ankara - Akay flubesindeki
‹BAN: TR 84000100076005994308-
5001 no’lu hesab›na yat›r›lmas› ve mak-
buzun fotokopisi ile abonenin hangi say›- Konya Devlet Karayolu (29. km) O¤ulbey Kavfla¤›
dan bafllayaca¤›n› bildirir bir mektubun
Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›
Döner Sermaye ‹flletme Müdürlü¤ü
Üniversiteler Mahallesi Dumlup›nar
Bulvar› No:147/A 06800
Çankaya/ANKARA
adresine gönderilmesi gerekir.
Yay›n Türü: Ayl›k, Yerel, Süreli Yay›n
Diyanet Ayl›k Dergi (Türkçe)
Yurt içi: ‹l Müftülükleri, ‹lçe Müftülükleri
Yurt d›fl›: Din Hizmetleri Müflavirlikleri,
Din Hizmetleri Ataflelikleri
web: www.diyanet.gov.tr
e-mail: diniyayinlar@diyanet.gov.tr
sureliyayinlar@diyanet.gov.tr
aylikhaber@diyanet.gov.tr
Yay›nlanacak yaz›larda düzeltme ve
ç›kartmalar yap›labilir.
Yaz›lar›n bilimsel sorumlulu¤u yazarlar›na aittir.
Tasar›m - Bask› Cilt
Evren Yay›nc›l›k Serpmeleri Nu.: 1
www.uneryayincilik.com
www.evrenyayincilik.com
Tel.: 0 312 615 54 54 Pbx
Fax.: 0 312 615 54 55
Bas›m Yeri: ANKARA
Bas›m Tarihi: 10.12.2010
ISSN - 1300 - 8471
 BAfiYAZI
BAfiYAZI

Rahmân ve Rahîm olan ebedi kurtulufla ermeyi te-

Allah'›n ad›yla min eden ilahi bir ça¤r›d›r.
Bizlere yüce dinimiz ‹s- Dolay›s›yla temel görevi-
lam’a, milletimize ve bütün miz, ‹slâm’›n bu ayd›nl›k
insanl›¤a hizmet etme fle- ça¤r›s›yla 21. yüzy›l insan›-
refini bahfleden Yüce Rab- n› buluflturmak için var gü-
bimize sonsuz hamd ve cümüzle çal›flmakt›r. Eze-
sena olsun. Hz. Adem’den lî ve ebedî hakikat ad›na
Resûl-i Ekrem Muhammed topluma manevi yönden
Mustafa (s.a.s.)’ya kadar rehberlik etmek, bütün
insanl›¤›n kutlu elçilerine mahlûkata karfl› sorumlu-
salat ve selam olsun. luk duymay› gerektirir. Bu
yüzden din hizmeti görevi-
11.11.2010 tarihi itibar›yla ni sadece mihrap, minber
çok a¤›r, ama onurlu, çok ve kürsüyle s›n›rland›rmak
büyük ve flerefli bir emanet bir yan›lsamad›r. Çünkü
olan Diyanet ‹flleri Baflkan- Prof. Dr. Mehmet GÖRMEZ
Diyanet ‹flleri Baflkan› din, kiflinin varl›¤›n› anlam-
l›¤› görevi uhdeme tevdi land›ran ve ona hayata ve
edilmifl bulunmaktad›r. Bu ölüme dair nihai anlam ha-
görevi üstlenirken niyaz›m ve melceim Cenâb-› ritas› sunan en do¤ru ve en yetkin k›lavuzdur. Din, do-
Hakk’›n yard›m ve deste¤idir. Bu ulvi yolda en büyük ¤umundan ölümüne kadar insan hayat›n›n her evre-
temennimiz ‘istikamet’ üzere aya¤›m›z sürçmeden, sinde zorunlu olarak vard›r. Kuflkusuz dinin insana iç
Allah’›n r›zas›na uygun olarak görevimizi lay›k›yla yap- huzuru ve yaflama sevinci vermesi ancak bilgiye da-
mak olacakt›r. yanan ahlâk eksenli bir dini ayd›nlanma ve yüksek in-
Bu vesileyle, Cumhuriyet tarihi boyunca Diyanet ‹flleri sani erdemleri kazanmayla mümkün olabilir. Bunun
Baflkanl›¤› görevini ifa eden ve bize zengin bir miras sa¤lanmas› da ayn› nitelikleri tafl›yan din gönüllüsü
b›rakan bütün sayg›de¤er baflkanlar›m›z› rahmetle, görevlilerimizle mümkün olabilir.
flükranla ve minnetle yâd ediyor; ülke sath›nda oldu- Baflkanl›¤›m›z kuruluflundan bu yana din, toplum ve
¤u gibi, dünyan›n dört bir yan›nda insanl›¤a hizmet devlet aras›ndaki iletiflim ve etkileflim konusunda son
eden teflkilat mensuplar›m›z› ve aziz milletimizi gönül- derece hassas olmufltur. Bu ba¤lamda her zaman ‹s-
den selaml›yorum. lâm’›n temel sabiteleri ve kaynaklar›na ba¤l›l›¤› ilke edi-
Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›, Anayasa’n›n 136. maddesi nirken, dinin ve dini bilginin özgünlü¤ü ve özgürlü¤ü-
ve özel Kanununda yer alan hükümler gere¤i; laiklik il- nün sürdürülmesi hususunu ön planda tutmufltur. Ay-
kesi do¤rultusunda bütün siyasi görüfl ve düflünüflle- n› zamanda toplumun gelenekleri, gerçekleri, ihtiyaç-
rin d›fl›nda kalarak ve milletçe dayan›flma ve bütünlefl- lar› ve de¤iflimi konusunu da göz ard› etmemifltir.
meyi amaç edinerek, ‹slâm Dininin inançlar›, ibadet ve Cumhuriyet’le yafl›t olan Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›, yer-
ahlak esaslar› ile ilgili iflleri yürütmek, din konusunda leflik gelene¤i, kurumsal devaml›l›¤›, gündelik politika-
toplumu ayd›nlatmak ve ibadet yerlerini yönetmekle n›n d›fl›nda kalan siyaset üstü duruflu ve herkesi ku-
yükümlüdür. Baflkanl›¤›m›z bu görevin getirdi¤i so- flatan hizmet anlay›fl›yla daima milletimizin teveccüh
rumluluklar› müdrik olarak sundu¤u din hizmetini ‹s- ve takdirini kazanm›flt›r. Bu yöndeki ilkesel kararl›l›¤›
lâm’›n temel kaynaklar› olan Yüce Kitab›m›z Kur’an-› bundan böyle de devam edecektir. Baflkanl›¤›m›z›n
Kerîm ve Hz. Peygamberin sünneti ›fl›¤›nda, yüzy›llar halk›m›z nezdindeki sayg›nl›k ve etkinli¤ini art›rmak ve
içinde oluflan dini bilgi birikimi eflli¤inde, bugün insan- teflkilat›m›za toplumun ihtiyaçlar›na paralel olarak yeni
l›¤›n ulaflt›¤› kazan›mlar› da dikkate alarak, bütün ufuklar ve derinlikler kazand›rmak öncelikli ödevimiz-
mensuplar›n›n özverili gayretleriyle ve toplumun her dir.
kesimini kuflatacak flekilde sürdürme azim ve kararl›-
l›¤›ndad›r. Yüzy›llar boyu bu topraklarda seher vaktinde ezan›
Muhammedi ile bafllayan gün, yats› vakti yine ezan›
Din, insanlar›n özgür iradeleriyle tercih ettikleri, kendi- Muhammedî ile tamamlanm›flt›r. Mabetleri, mihrapla-
lerine dünyada esenlik içinde yaflamay›, ahirette de r›, minberleri, kürsüleri hep ilahi rahmet ça¤r›s›n›n yan-
k›land›¤› yerler olmufltur. Allah’›n izniyle sonsuza ka-
dar da bu böyle olacakt›r. Bize düflen, bu ça¤r›y› ye-
nilemektir. Bize düflen, bu ça¤r›y› bugünün insan›na
duyurmakt›r.
Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› mensuplar› olarak biliyoruz
ki, bu ulvi ça¤r›n›n, bu mukaddes davetin bugün her
zamankinden daha estetik, daha nezih bir dil ve sa-
da ile duyurulmas› gerekmektedir.
Ancak flerefelerden, kürsülerden, mihraplardan,
minberlerden yükselen ça¤r›ya insanlar›n karfl›l›k
vermesini istiyorsak, yani insan›n hakikate kulak ver-
mesini ve “davete” icabet etmesini arzu ediyorsak
öncelikle ça¤r›m›za ne kadar sahip ç›kt›¤›m›z›, insan-
lar› neye, niçin davet etti¤imizi bilmek “hesaba çekil-
meden kendimizi hesaba çekmek” durumunday›z.
Müftü olarak, vaiz olarak, imam-hatip olarak, müez-
zin olarak, Kur’an ö¤reticisi ya da Kur’an talebesi
olarak, erkek ya da kad›n cemaat olarak... Aksi hâl-
de, bu nefis muhasebesini, bu özelefltiriyi yapmaz-
sak, neden aram›zda bu kadar kalbi k›r›k insan oldu-
¤unun, mesela mübarek gün ve gecelerimizi, bay-
ramlar›m›z› bile neden bir ruh flölenine çeviremedi¤i-
mizin, anlams›z kin ve öfkelerle neden kardeflli¤imizi
yaralad›¤›m›z›n cevab›n› bulamay›z.
Ça¤›m›z sivil inisiyatifin ve bireyin özgürlük alan›n›n
olabildi¤ince geniflledi¤i bir ça¤d›r. Din de özü ve ta-
biat› itibar›yla sivildir. Dinî müesseseler ise din hiz-
metlerinin planl›, programl› ve organize biçimde top-
luma sunulabilmesinin do¤al bir sonucu olarak orta-
ya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›, hal-
k›m›z›n din hizmeti taleplerine cevap vermek için var
oldu¤unun bilinciyle din alan›ndaki sivilli¤i dikkate
alacakt›r. Esasen bu olgu, tarihi gelene¤imizle de
uyumludur. Unutulmamal› ki ‹slam ö¤retisinde ne di-
nî kurumlar ne de din adamlar› dinin mutlak otorite-
sidir. As›l otorite, dinin asli kaynaklar› ve bu kaynak-
lar›n güvenilir bir yöntemle anlafl›lmas› ve yorumlan-
mas› sonucu elde edilen bilgidir. Baflkanl›k bu bilgi-
nin toplumun her kesimiyle paylafl›lmas› konusunda
üzerine düfleni yapacakt›r.
Milletimiz yüzy›llar boyunca ‹slam’›n farkl› yorumlar›-
na sayg› çerçevesinde yaklaflm›fl, di¤er din men-
suplar›yla da bar›fl ve güvene dayal› bir yaflam›n te-
sisinde önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. Baflkanl›¤›m›z di-
nî ve tarihî kültürümüzden tevarüs etti¤imiz bu anla-
y›fl›n bugün de sürdürülmesine katk› sa¤lama irade-
sindedir.
Bugün her zamankinden daha fazla flefkat ve mer-
hamete muhtaç bir dünyada yafl›yoruz. Daha çok
maddi refah, daha ölümcül silahlar, daha çok gürül-
tü, afl›r› bilgi kirlili¤i, baflta aile olmak üzere; çocuk,
kad›n, gençlik ve toplumun di¤er kesimlerini tahrip
ARALIK 2010
eden zehirli ayg›tlar, ahlâkî de¤erleri çürüten etki-
li a¤lar ve ac›mas›z menfaat savafllar› günümüz insa-
n›n› birbirine düflman ediyor, güçsüzlefltiriyor ve yal-
n›zlaflt›r›yor. Manevi de¤erlerin olabildi¤ince örsele-
nip çöktü¤ü, dinin diriltici nefesinin hayata de¤medi-
¤i ve merhamet yüklü sesinin yank›lanmad›¤› bir
dünyada ne birey, ne aile, ne de toplum ayakta ka-
labilir. Ça¤›n zayi etti¤i bu yitik, güçsüz ve himayeye
muhtaç kesimlere dinin merhametli ve diriltici solu-
¤unu ulaflt›rmak dinî oldu¤u kadar insani görevleri-
mizdendir.
‹slam’› ‘korku’ ve ‘fliddet’ ile özdefllefltirmek isteyen-
ler, Allah’›n dini ile insanlar aras›na duvarlar örerek
sadece biz Müslümanlara de¤il, bütün insanl›¤a çok
büyük bir kötülük yap›yorlar. Buna karfl›l›k ‹slam ale-
mi ise maruz kald›¤› haks›zl›klara ra¤men, bir an ev-
vel nifak ateflini söndürmek, ‹slam’a mensubiyetin
hakk›n› vermek ve ‘bar›fl’ ikliminin teminat› olmak zo-
rundad›r. Zira ‹slam, ezelden ebede bar›fl›n ve esen-
li¤in dinidir.
Ça¤lar boyu bir ç›nar gibi yeryüzünün kalp merkezi-
ni, Mekke’den ‹stanbul’a, Buhara’dan Üsküp’e, Ka-
hire’den Cakarta’ya kadar genifl bir co¤rafyay› hi-
mayesine alarak medeniyetler infla eden Müslüman-
lar bugün bir kez daha adalet isteyen insanl›¤›n
umudu olmak durumundad›r. Esasen, bu umut sa-
dece Müslümanlar›n de¤il; bütün insanl›¤›n hasreti
ve özlemidir.
Yerküremizde küresel ölçekte yaflanan geliflmeler,
toplumlar aras› iliflkilerde ola¤anüstü yeni durumlar
ortaya ç›karm›flt›r. ‹letiflimin ve insani iliflkilerin yay-
g›nlaflt›¤› günümüzde dünyam›zda bilginin ulaflma-
d›¤› bir yer kalmam›fl, iliflkilerde fleffafl›k yayg›nlaflm›fl
ve dünyaya aç›k toplum anlay›fl› hâkim olmufltur. Bu
cümleden olmak üzere, Baflkanl›¤›m›z›n insanl›k ca-
mias›yla ortak inanç, tarih, co¤rafya, insani ve ahlaki
de¤erlerden kaynaklanan iliflkileri söz konusudur.
Baflkanl›¤›m›z hizmet alan›ndaki sahip oldu¤u tecrü-
be ve birikimi herkesle paylaflmay›, ortak ba¤lar›n
güçlendirilmesi ve bugün insanl›¤›n sorun alanlar›na
iliflkin çözüm aray›fllar›na katk› olarak görmektedir.
Teflkilat›m›z, din hizmeti sunarken Türkiye’nin din
alan›ndaki bilgi birikimi yan›nda, ‹slam aleminin ve
dünyan›n sahip oldu¤u zengin tecrübeden de yarar-
lanmay› önemsemektedir.
Bu a¤›r ve onurlu vazifeyi samimiyetle ifa ederken,
ön yarg›lar›m›z› aflarak ve eksiklerimizi görerek in-
sanlar›n vicdanlar›n› uyand›rmak, gönüllerine giden
yolu bulmak durumunday›z. Sesimizi duyuramad›¤›-
m›z ve dinin rahmet iklimini ulaflt›ramad›¤›m›z hiç
kimse b›rakmamal›y›z. Bu u¤urda olanca gücümüz-
le çal›fl›rken, Cenâb-› Hakk’›n inayetinin hep bizimle
birlikte olmas›n› diliyoruz.
4 SAYI: 240
 Gündem
Yrd. Doç. Dr. Fatih Özkan
I¤d›r Üniversitesi ‹lahiyat Fak.

Din ve gelenek

Gelenek, geçmiflten gelen ortak haf›zada muhafaza edilen bir nevi al›flkan-
l›klard›r. Bunlar hayat› kolaylaflt›r›r ve insanlar aras›ndaki iliflkileri düzen-
ler. Toplumsal hayat›n devasa boyutlar› göz önüne al›nd›¤›nda hakk›nda
yasal hükümler oluflturulmayan hususlarda önemli ifllevler yürütür.

‹nsan›n varl›¤›n› devam ettirme çabas›, tabiatta
bulunan her canl› türünde oldu¤u gibi f›tri bir nite-
lik tafl›r. ‹nsan, varolufl mücadelesinde kendisini
di¤er varl›klardan ay›ran insan türüne mahsus ni-
teliklerle temayüz eder. Hemcinsleri ile çeflit-
li flekillerde münasebet kurmak, insan varl›¤›n›n
devam flartlar›ndan biridir. ‹nsan›n zihinsel olsun
bedensel olsun, di¤er insanlarla kurdu¤u müna-
sebetlerdeki konumu hem etkin hem de edilgin-
dir. Dolay›s›yla insan hem kendi tabiat›n›n hem de
varl›klar âleminde yürürlükte olan kurallar›n tesiri
alt›ndad›r. ‹nsan›n kendine has özelliklerini muha-
faza ederek di¤er insanlarla birlikte varl›¤›n› sür-
dürmesi birtak›m kurallar›n geçerlilik kazanmas›n›
gerekli k›lar. Bu kurallar›n bir k›sm› dinî, bir k›sm›
beflerî ve tabii olabilmektedir. Her birinin yapt›r›m
gücü, tafl›d›klar› iç dinamikler ve bunlara yüklenen
anlam ölçüsünde gerçekleflir.
‹nsanlar›n de¤iflik etkenlerden hareketle bir araya
gelmeleri toplumlar› oluflturur. Toplumlar da bün-
yesine ald›¤› bireylerin huzur ve güvenini temin
için, onlar›n katk› ve onaylar›n› da almak suretiyle
bir arada yaflamay› mümkün k›lan kurallara müra-
caat eder. Bu kurallar toplumlar›n dinî, tabii ve
sosyo-kültürel birikimleri ›fl›¤›nda teflekkül eder.
Toplum kurallar› belli bir tarihî süreçte ortaya ç›kar
ve toplumlar›n de¤er yarg›lar›n›, hayat tarzlar›n› ve
öz niteliklerini içinde bar›nd›r›r. Bir anlamda top-
lumlar›n haf›zas›n› yans›tan bu kurallar, gelenek,

ARALIK 2010 5 SAYI: 240

 Gündem

âdet, anane, örf gibi kendi aralar›nda kimi farklar Gelene¤in oluflumuna kaynakl›k eden etmenlerin
içeren kavramlar ile tan›mlanmaktad›r. bilinmesi, insanlar›n ona karfl› tak›nd›klar› tutum-
lar› etkiler. Bu olufluma kaynakl›k eden de¤erlerin
Gelenek, geçmiflten gelen ortak haf›zada muha-
bafll›ca referans›n› ise din oluflturur. ‹nsanlar›n bi-
faza edilen bir nevi al›flkanl›klard›r. Bunlar hayat›
reysel hayat serüvenlerine bak›ld›¤›nda da onlar›n
kolaylaflt›r›r ve insanlar aras›ndaki iliflkileri düzen-
tecrübelerinde inanç ve itikada yönelik hususlar›n
ler. Toplumsal hayat›n devasa boyutlar› göz önü-
önemli bir yer tuttu¤u görülür. Tarihsel tecrübe
ne al›nd›¤›nda, hakk›nda yasal hükümler olufltu-
de dinin gelenek üzerindeki etkisinin ciddi boyut-
rulmayan hususlarda önemli ifllevler yürütür. Hat-
larda oldu¤unu ortaya koymaktad›r. ‹lk insan›n
ta örfün hukuki de¤er ifade etmesi de bu ba¤-
ayn› zamanda ilk peygamber oluflu, ilahî iradenin
lamda önemlidir.

ARALIK 2010 6 SAYI: 240

 Gündem

Gelene¤i, dayand›¤› referans mercii aç›s›ndan sahih ve gayrisa-

hih olmak üzere iki k›s›mda etüt edebiliriz. Sahih gelenek, in-
sanlar›n hayatlar›n› Kur’an ve sünnete uygun olarak düzenleme
kayg›lar›n›n bir neticesi olarak ortaya ç›kan, zamanla toplumsal
pratiklerle itiyat hâline gelen de¤erler bütünüdür.

tarihî süreçlere müdahil konumunu kavramam›z ma karmaflas› yaflad›¤› bir dönemde, Hz. Ebube-
aç›s›ndan anlaml› olacakt›r. kir’in hadiseye müdahalesi takdire flayan bir du-
rumdur. Onun meseleye hikmetli ve firasetli yak-
‹lahî irade peygamberleri ve kitaplar› ile dönem
lafl›m›, ‹slam toplumunda sahih bir gelene¤in yer-
dönem insanlar›n hayat›na müdahalede bulun-
leflmesine hayati katk› sa¤lam›flt›r. Hat›rlanaca¤›
mufl, onlar› özlerine sad›k kalmaya ça¤›rm›flt›r.
üzere, Allah Rasulü ebediyete irtihal etti¤inde pek
Tarih boyunca insanlara yap›lan kutlu ça¤r›n›n
çok sahabe bu gerçe¤i kabullenmekte güçlük
sonuncusu ve en mükemmeli ‹slam dinidir. ‹s-
çekmifltir. Hatta Hz. Ömer, Hz. Peygambere
lam’›n inanan insanlar›n hayatlar›n›n her evresine
ölüm isnat edenin karfl›s›nda kendisini bulaca¤›n›
müdahil olmas› yani insan›n bireysel ve toplumsal
hiddetle beyan etmifltir. Ancak Hz. Ebubekir bir
hayat› ile ilgili düzenlemeler öngörmesi, inanan in-
tafl›n üstüne ç›karak flu tarihi sözleri sarfetmifltir:
sanlar›n amelî ve itikadî tutumlar› üzerinde tayin
‘‘Her kim Muhammed’e tap›yor idiyse bilsin ki, o
edici rol üstlenmifltir. Dolay›s›yla Müslümanlar›n
ölmüfltür; kim de Allah’a tap›yorsa ediyorsa O
‹slam tarihi içerisinde oluflturduklar› gelenek, gö-
Hayy’d›r, Bâkî’dir.’’ (Buhârî, Menâk›bu's-Sahâbe, 5.)
renek, âdet ve al›flkanl›klar›, ‹slam’dan ba¤›ms›z
fiayet Hz. Ebubekir bu davran›fl› o zamanda or-
olarak ele almak ve anlamland›rmak mümkün de-
taya koymam›fl olsayd›, bugün ‹slam toplumunda
¤ildir. Din özelinde ‹slam, kendi inanç, ibadet ve
H›ristiyanvari bir gelene¤in izlerini görmemiz im-
ahlaki ilkeleri ›fl›¤›nda Müslümanlar›n geleneklerini
kan dahiline girebilirdi.
flekillendirmifl, ilmî, siyasi, toplumsal ve kültürel
alanda Müslümanlar›n oluflturdu¤u güzel örnek- Gayrisahih gelenek ise gelene¤in olumsuz form-
lere kaynakl›k etmifltir. lar›n› içerir. Bu anlamdaki gelenek, meflruiyetini
geçmiflte olan› mutlaklaflt›rmaktan al›r. Temelinde
Gelene¤i, dayand›¤› referans mercii aç›s›ndan sa-
ilkelerden ziyade toplumsal pratikler yer al›r. Baz›
hih ve gayrisahih olmak üzere iki k›s›mda etüt
ilim adamlar›m›z gelene¤in bu tür formlar›n› “gele-
edebiliriz. Sahih gelenek, insanlar›n hayatlar›n›
nekçilik” olarak vas›fland›rmaktad›r. Kur’an-› Ke-
Kur’an ve sünnete uygun olarak düzenleme kay-
rim, salt olarak geçmiflteki uygulamalara dayanan
g›lar›n›n bir neticesi olarak ortaya ç›kan, zamanla
ve kutsall›¤›n› “atalar”dan tevarüs etmekten alan
toplumsal pratiklerle itiyat hâline gelen de¤erler
gelenekle müflriklerin kurduklar› irtibat› flöyle tas-
bütünüdür. Bunlar ayn› zamanda ‹slam’›n, Müslü-
vir eder: "…Asl›nda, Allah’tan baflkas›na tanr›sal
manlar›n hayat›ndaki tan›ml› tezahür biçimlerini
nitelikler yak›flt›ranlar önce (biz de¤il) atalar›m›zd›,
oluflturur. Bu tarz gelenek, hayat›n ak›fl› içerisin-
biz sadece onlar›n izinden yürüyen bir kufla¤›z.
de Müslüman kitlenin dinle olan irtibat›n› güçlen-
Öyleyse, bât›l› ihdas edenlerin ifllediklerinden do-
dirir ve dinî pratikleri daha kolay anlamland›rma
lay› bizi mi helak edeceksin?..." (Araf, 173.)
imkân› sa¤lar. Müslüman kitlenin dinî esaslar› an-
Kur’an’›n aç›k daveti karfl›s›nda bu tarz gelenekçi
lamland›rmas›nda ve sahih gelene¤in oluflumun-
bir gerekçenin geçerlili¤i kabul görmemektedir.
da dinî ilimlerde derinlik sahibi kimseler büyük rol
Ayette de ifade edildi¤i üzere müflriklerin yaklafl›-
sahibidir. Nitekim Peygamberimizin “Âlimler, pey-
m› iki temel gerçe¤i z›mn›nda bar›nd›rmaktad›r. ‹l-
gamberlerin varisleridir.” (Buhârî, ‹lim, 10.) buyru¤u-
ki, uygulaman›n do¤rulu¤unu tayin ederken kül-
nu da bu çerçevede anlayabiliriz.
türel unsurlara müracaat edilmektedir. ‹kincisi ise
Her dönemde nebevî solu¤u hissettiren ve özgün belirli davran›fl kal›plar›n›n kutsanmas›yla uygula-
tavr›yla sahih gelene¤in oluflumuna katk› sa¤la- ma yüceltilmektedir. Bu temel dayanaktan hare-
yan, ilahî hikmetten nasibi olan insanlar olagel- ketle gelenekçi yap›, nebevî davetin karfl›s›na ga-
mifltir. Bu ba¤lamda Peygamber Efendimizin ve- yet kararl› bir tav›rla ç›kmaktad›r.
fat› üzerine, sahabenin bu durumu anlamland›r-
Gelenekselci yap›n›n öncülerinin tarihî pratiklere

ARALIK 2010 7 SAYI: 240

 Gündem
‹slam, topluma ait geleneklerin saf yap›lar olmad›¤› gerçe¤ini
göz ard› etmez. Bununla birlikte geleneksel yap›n›n içindeki
tevhide ayk›r› düflmeyen unsurlar varsa, bunlar›n kabulünde bir
sak›nca görmez.
yaslanarak toplumu statükoya ba¤lama gayretle-
ri karfl›s›na, modern zamanlarda en az öncekiler
kadar kabulü güç bir düflüncenin ortaya ç›kt›¤›na
tan›kl›k etmekteyiz. Modern düflünce, yede¤ine
ak›l, bilim, deneyim, özgürlük gibi f›tri nitelikleri al-
mak suretiyle geleneksel yap›lar›n karfl›s›nda ko-
numlanm›flt›r. Modern düflüncenin dayanak nok-
tas› fludur: Toplumlar›n ortaya koyduklar› kültürel
canl›l›k bir süre sonra sönümlenir ve tekrarlar bafl
gösterir. Dolay›s›yla yeni duruma adapte edile-
meyen kültürel kal›plar al›flkanl›klar›n da etkisiyle
toplumsal bilinci zaafa u¤rat›r. Modern düflünce
bu vak›adan hareketle geçmifli horlar, ilerlemeyi
ülkü edinir, akl›n evrimleflti¤ini savunur ve bilimsel
bilgiyi kutsar. Geleneksel de¤erlerin reddini, akl›n
ve bilimin gere¤i olarak görür. Toplumlar›n geç-
mifline ve gelene¤ine karfl› tak›n›lan bu tav›r, vak›-
alar› tarihî ba¤lam›ndan koparmakta, tarihten
dersler ç›karmay› güçlefltirmektedir.
Tarih boyunca toplumlar›n hayat›nda ortaya ç›kan
dinî tezahürler ve gelenek konusuna ‹slam’›n ›fl›-
¤›nda bakt›¤›m›zda, kutlu elçilerin yinelenen ça¤-
r›larla insanlar› ortak bir ilkeye, tevhide ça¤›rd›¤›n›
görmekteyiz. Tarih bize tevhidin süreklili¤ini gös-
termektedir. Bir kelam-› kibarda vurguland›¤› gibi,
“‹slam’›n de¤irmeni süreklidir.” Nitekim Kur’an’›n
Peygamberimize yönelik ilahî hitab›nda, onun in-
sanlar› önce kendi peygamberli¤ine, sonra da ev-
velce ayn› görevi üstlenen elçilerin peygamberli¤i-
ne inanmaya ça¤›rmas› istenmifltir: “Elçi ve onun-
la birlikte olan müminler, Rabbi taraf›ndan ona in-
dirilene inan›rlar. Hepsi, Allah'a, meleklerine, va-
hiylerine ve elçilerine inan›rlar. O’nun elçilerinden
hiç biri aras›nda ayr›m yapmazlar ve ‘‹flittik ve ita-
at ettik. Bize ma¤firet et ey Rabbimiz, zira bütün
yolculuklar›n var›fl yeri sensin!’ derler.” (Bakara, 285.)
Kur’an’›n tarihten verdi¤i olumlu ve olumsuz ör-
neklere bak›ld›¤›nda onun, insanl›¤›n tarihî serü-
venini çizgisel ya da çevrimsel zaman teorileriyle
izah edilebilecek bir sunumda bulunmaktan ziya-
de, inifl ve ç›k›fllar›yla, süreklilik ve devaml›l›¤›yla
helezonik bir zaman sunumunu öngördü¤ünü
söyleyebiliriz: “E¤er bafl›n›za bir bela gelirse, (bilin
ARALIK 2010
ki,) benzer bir belaya (baflka) insanlar da u¤ra-
m›flt›r; zira böyle (iyi ve kötü) günleri insanlar ara-
s›nda nöbetlefle döndürür dururuz. (Bu,) Allah'›n,
imana erenleri seçip ay›rmas› ve aran›zdan haki-
kate (hayatlar› ile) flahitlik yapanlar› seçmesi için-
dir…” (Âl-i ‹mran, 140.)
Kur’an, insan›n kendi geçmifliyle sa¤l›kl› bir ba¤
kurmas›n› ve tarihî süreklili¤e yabanc›laflmamas›-
n› ister: “Allah (bütün bunlar›) size aç›klamak, ön-
cekilerin (do¤ru) yollar›na erdirmek ve size ba¤›fl-
lay›c›l›¤› ile yaklaflmak ister…” (Nisa, 26.) Bu saye-
de insan kendini sahih bir silsilenin meflru bir
temsilcisi olarak görür.
Bu durumda e¤er gelenek denilen fenomene
meflru bir anlam verilecekse bunun çerçevesini,
Allah’a inanma, O’nun emir ve nehiylerini gözet-
me fluurunun oluflturdu¤unu söyleyebiliriz. ‹nsan-
l›k tarihi böyle bir gelene¤e geçmiflte tan›kl›k et-
mifl ve bugün de tan›kl›¤›n› sürdürmektedir. Bura-
da dikkat edilmesi gereken husus, gelene¤in tev-
hidi süreklilikle ba¤›n›n kurulup kurulamamas›,
kurulmuflsa bunun ne tür bir keyfiyete sahip oldu-
¤udur.
‹slam, topluma ait geleneklerin saf yap›lar olmad›-
¤› gerçe¤ini göz ard› etmez. Bununla birlikte ge-
leneksel yap›n›n içindeki tevhide ayk›r› düflmeyen
unsurlar varsa, bunlar›n kabulünde bir sak›nca
görmez. Bir uygulaman›n ‹slam’a göre meflruiye-
tinin ölçütü, ‹slam’›n öngördü¤ü flekil flartlar›n›
bünyesinde bar›nd›rmas› de¤il; ilahî r›zan›n göze-
tilerek uygulaman›n dayand›¤› iradenin Allah’a
has k›l›nmas›d›r. Dolay›s›yla geleneksel yap›n›n
dayand›¤› referans sistemi sürekli gözden geçiril-
meli, ilahî hükümlerle irtibat› canl› tutulmal›d›r. Zi-
ra ‹slam kendisini gelene¤e, örf ve âdete, kültürel
mirasa dönüfltürmek yerine o, bu tarz toplumsal
yap›lar›n ana referans kayna¤› olmak ister.
‹slam toplumunda sahip ç›k›lmas› gereken meflru
bir gelenekten bahsedilecekse bu, sahih sünne-
tin insanlar›n tutum ve davran›fllar›n› flekillendir-
mesi ve ‹slam’›n nab›z at›fllar›n›n toplumun her
katman›nda hissedilmesiyle olur.
8 SAYI: 240
 Gündem
Doç. Dr. Hülya Alper
M.Ü. ‹lahiyat Fak. Ö¤retim Üyesi

Atalar gelene¤ine karfl›

Tevhid gelene¤i

Kur’an’›n bütününde hak ve bât›l çat›flmas› konu edinilmekte, böylece bir bak›ma iki
farkl› gelenek ele al›narak insanlar hak, sahih ve do¤ru gelene¤e uymaya davet
edilmektedir. Dolay›s›yla Âdem aleyhisselâmdan beri tarih boyunca süregelen hak-
bât›l, iyi-kötü, tevhid-flirk mücadelesini iki farkl› gelene¤in mücadelesi olarak da
yorumlamak mümkündür.

Gelene¤e karfl› nas›l bir tutum gelifltirmeliyiz? Bir
fleyin pozitif bir de¤er verilerek kabul görmesi
için gelenekte bulunmas› yeterli midir? Veya tam
aksine gelenek ve geleneksel olmas› bir fleyin
olumsuzlan›p reddedilmesi için yeter sebep mi-
dir? Ya da gelene¤e tamamen karfl› ç›kmayan,
ama onun s›n›rlar› içine de hapsolmayan üçün-
cü bir durumdan bahsedilebilir mi?
Gelenek üzerine düflünmeye bafllad›¤›m›zda yu-
kar›daki gibi onlarca sorunun gündeme gelmesi
tabiidir. Ancak bu sorular›n do¤ru cevab›n›n bu-
lunabilmesi için öncelikle “hangi gelenek” soru-
sunun ayd›nlat›lmas› gerekir. Her ne kadar bütü-
nüyle gelene¤i kutsayanlar veya onlar›n tam ak-
sine bir hususu reddetmek için gelenekte olma-
s›n› kâfi görenler bulunsa da asl›nda bir fleyin
gelenekte yer almas› ya da gelenek hâline gel-
mesi, onun iyi veya kötü fleklinde nitelenmesi
için yeterli de¤ildir. Bu sebepledir ki “hangi gele-
nek?” sorusuna cevap aramak öncelikli ve an-
laml›d›r.
Kur'an-› Kerim’in gelene¤e karfl› yaklafl›m›n›n
do¤ru tespit edilebilmesi için de öncelikle bu so-
runun cevab›n› vermek zorunludur. Nitekim
Kur'an’da bir taraftan atalar gelene¤ine uyma
elefltirilirken di¤er taraftan tevhid gelene¤ine, bir
baflka ifadeyle ‹brahimî gelene¤e tabi olunmas›
istenmektedir. ‹lâhi vahiy incelendi¤inde görüle-

ARALIK 2010 9 SAYI: 240

 Gündem
Hz. ‹brahim tevhid gelene¤ini temsil ederken, ona karfl› ç›kan
kavmi atalar gelene¤ini temsil etmektedir. Nitekim Hz. ‹bra-
him’in kavmi, Allah’a flirk koflmalar›n›n gerekçesini, “babalar›n›
bu flekilde yapar bulmalar›” olarak atalar gelene¤ine ba¤lamak-
tad›rlar.
ce¤i gibi, Kur’an’›n bütününde hak ve bât›l ça-
t›flmas› konu edinilmekte, böylece bir bak›ma iki
farkl› gelenek ele al›narak insanlar hak, sahih ve
do¤ru gelene¤e uymaya davet edilmektedir.
Dolay›s›yla Âdem aleyhisselâmdan beri tarih bo-
yunca süregelen hak-bât›l, iyi-kötü, tevhid-flirk
mücadelesini iki farkl› gelene¤in mücadelesi ola-
rak da yorumlamak mümkündür. Bu gerçe¤e
iflaret eder bir biçimde bu yaz›n›n bafll›¤› “Atalar
Gelene¤ine Karfl› Tevhid Gelene¤i” fleklinde
isimlendirilmifltir.
Kur’an-› Kerim’de peygamberler ile kavimleri
aras›nda geçen diyaloglar› konu edinen metin-
ler, atalar gelene¤i ile tevhid gelene¤i aras›nda-
ki çat›flmay› da ortaya koymaktad›r. Bu noktada
Hz. ‹brahim’in tecrübesi bilhassa hat›rlanmaya
de¤erdir. Zaten Kur’an, Hz. ‹brahim’in güzel ör-
nekli¤ine dikkat çekmekle (Mümtehine, 4), onun di-
nine tabi olanlar›n iyili¤ini zikretmekle (Nisâ,125) ve
Hz. Peygamber’e onun yoluna uymas›n› emret-
mekle (Nahl, 123) Hz. ‹brahim’in peygamberler ta-
raf›ndan aktar›lan tevhid gelene¤i içindeki üst
konumuna iflaret etmektedir. Nitekim Hz. ‹bra-
him’in dini, dosdo¤ru olarak tan›mlanmakta ve
Hz. Peygamber’in de bu yola iletildi¤i belirtil-
mektedir. (En‘âm, 161) Bu sebeple tevhid gelene-
¤inin bir ad› da ‹brahimî gelenektir. Kur’an Hz.
‹brahim’in Yahudi veya H›ristiyan de¤il ama ha-
nif bir Müslüman oldu¤unu hat›rlatarak (Âl-i ‹mrân,
67) bir kez daha Hz. ‹brahim’in tevhid gelene¤i-
nin en büyük temsilcilerinden biri oldu¤unu vur-
gulamaktad›r.
Hz. ‹brahim tevhid gelene¤ini temsil ederken,
ona karfl› ç›kan kavmi atalar gelene¤ini temsil
etmektedir. Nitekim Hz. ‹brahim’in kavmi, Al-
lah’a flirk koflmalar›n›n gerekçesini, “babalar›n›
bu flekilde yapar bulmalar›” olarak atalar gelene-
¤ine ba¤lamaktad›rlar. (fiuarâ, 26) Benzer bir
mant›¤›n inkâr edenler taraf›ndan da ileri sürül-
dü¤ü görülmektedir. Onlar da yapt›klar› kötülük-
leri atalar›na uymaya dayand›rmaktad›rlar. (A‘râf,
28.)
ARALIK 2010
Asl›nda sadece yapt›klar› kötülüklere mazeret
bulma fleklinde de¤il, üzerinde bulunduklar› yo-
lun do¤rulu¤unu tamamen atalar›n›n yaflant›s›y-
la delillendirmek, bu gelene¤i izleyenlerin genel
bir tutumudur. Kur’an-› Kerim’de, “Senden ön-
ce de hangi memlekete uyar›c› göndermiflsek
mutlaka oran›n varl›kl›lar›: ‘Babalar›m›z› bir din
üzerinde bulduk, biz de onlar›n izlerine uyar›z’,
derlerdi.”(Zuhruf, 23) âyeti ile bu gerçek gözler
önüne serilmektedir. Ayr›ca yine çeflitli âyetlerde
Mekkeli müflriklerin vahyin ça¤r›s›na, “Hay›r, biz
atalar›m›z› üzerinde buldu¤umuza uyar›z.” gibi
itirazlarla karfl› ç›kt›klar› bildirilmektedir. Onlar›n
bu olumsuz tav›rlar›n›n, “Peki ama, atalar› bir
fley düflünmeyen, do¤ru yolu bulamayan kimse-
ler olsalar da m›?” fleklindeki ilâhi hitap yanl›fll›¤›
ortaya koymaktad›r. (bk. Bakara, 170; Mâide 104.)
Kur’an bu gibi ifadelerle atalar yoluna uyanlar›
elefltirerek, gelenekte var olman›n do¤ruluk kri-
teri say›lamayaca¤›n› beyan etmektedir. Yani bir
fleyin devam edegelmesi, herkes taraf›ndan uy-
gulanmas›, onun do¤rulu¤unun ne delili ne de
ölçütü olabilir. Ama böyle bir prensip elbette
hiçbir zaman bizi gelenekte olan›n yanl›fl say›la-
ca¤› sonucuna da götürmez. Kuflkusuz her za-
man bât›l bir gelenek oldu¤u gibi, hak bir gele-
nek de vard›r.
Bilindi¤i üzere tarih boyunca tevhid inanc› her
dönemde sürekli bir flekilde var olagelmifltir. Al-
lah Teâlâ’n›n Kur’an-› Kerim’de pek çok pey-
gambere vahiy gönderdi¤ini zikretmesi de bu
devaml›l›¤› ortaya koymaktad›r. Müslümanlar,
iman esaslar› aras›nda Hz. Peygamber’le birlik-
te daha önce geçen bütün peygamberlere iman
ettiklerini dile getirmekle, asl›nda vahiy gelene¤i-
ni ve bu gelene¤in devaml›l›¤›n› da ikrar etmifl
olmaktad›rlar. Yine pek çok peygamberin kendi-
lerini Müslüman olarak tan›mlamalar›, bunun ya-
n›nda Hz. Peygamber’in de kendisinin peygam-
berlerin ilki olmad›¤›n› belirtmesi (Ahkâf, 9) tevhid
gelene¤inin varl›¤›n› ve süreklili¤ini ortaya koy-
maktad›r.
10 SAYI: 240
 Gündem
Hak ve bât›l geleneklerin ikisinin birden varl›¤›na
ba¤l› olarak -daha önce de belirtildi¤i gibi- bir
fley gelenekte bulundu¤u için ne red ne de ka-
bul edilir. Çünkü birbirine z›t farkl› gelenekler ol-
du¤una göre gelenek bize her zaman do¤ruyu
sunmamaktad›r. O zaman burada do¤ru olan
nas›l bulunacakt›r? Kuflkusuz bu noktada in-
sano¤lu için akl› kullanmak, ak›l yolunu takip et-
mekten baflka bir seçenek yoktur. O hâlde in-
san, ancak aklî metodu kullanarak do¤ru gele-
ne¤i bulma imkân›na sahiptir.
Burada da tevhid gelene¤ini kendi d›fl›ndaki bü-
tün geleneklerden ay›ran temel bir özellik a盤a
ç›kmaktad›r. Tevhidin d›fl›ndaki gelenekler do¤-
ruluklar›n› önceden beri süregelmifllikleriyle is-
pata çabalay›p kendi yollar›na girmeyi taklit ile
sa¤larken, tevhid gelene¤inde devaml›l›k do¤ru-
lu¤un kriteri olarak sunulmad›¤› gibi, taklit de k›-
nan›r. ‹nsan›n benimsedi¤i yolu fluurlu bir flekil-
de kabul etmesi, bir baflka ifade ile tahkike ulafl-
mas› istenir. Bu da ancak aklî yönteme baflvur-
makla gerçekleflir. Nitekim Kur’an, Muhammed
Esed’in tercümesiyle “düflünme melekeleri du-
mura u¤ram›fl olanlar d›fl›nda”, kimsenin Hz. ‹b-
rahim'in inanç sistemini terk etmek istemeyece-
ARALIK 2010
¤ini” beyan etmekle, bât›l gele-
neklerde akl›n nas›l ât›l k›l›nd›-
¤›n› ortaya koymaktad›r. (Baka-
ra, 130.)
Ne yaz›k ki, geçmiflten günü-
müze insanlar›n en büyük so-
runlar›ndan biri de kendilerini
di¤er canl›lardan ay›ran ak›l
melekesini kullanmaktaki tem-
bellikleridir. Bu sebeple Kur’an
sadece akl› kullanmamay› k›-
namakla kalmay›p, insan› dü-
flünmeye ve tefekkür etmeye
de yöneltmektedir. Üstelik in-
san›n önyarg›lar›n› ve flartlan-
m›fll›klar›n› k›rmas›na yard›mc›
olarak, akl›n› ifllevsel k›lmaya
itecek etkileyici bir üslupla mu-
hataplar›na hitap etmektedir.
Zira ancak akl›n› kullanan insan
tevhidin hak oldu¤u gerçe¤inin
fark›na varacakt›r. As›rlar bo-
yunca yenilenen vahiy ile de-
vaml› ve de¤iflmez bir gelenek
olarak tevhidin varl›¤› gerçek
oldu¤u gibi, akla uygunlu¤u aç›s›ndan bu gele-
ne¤in baflkalar›na benzemedi¤i de bir gerçektir.
Bu ba¤lamda tevhid gelene¤inin son flekli olan
‹slam ve onun etraf›nda üretilen ‹slam düflünce
gelene¤i de bir ak›l ve vahiy gelene¤i olarak
isimlendirilebilir. Çünkü ‹slam’›n seçiminde ak›l
öncelikli rol oynad›¤› gibi, süreç içinde anlafl›l›p
yorumlanmas›nda da ak›l etkin bir rol oynar. Bu
sebepledir ki, ‹slam kelâmc›lar› aras›nda dine gi-
riflin ak›lla oldu¤unu düflünenler bulunmaktad›r.
(bk. Hülya Alper, ‹mam Mâtürîdî’de Ak›l-Vahiy ‹liflkisi, ‹stan-
bul: ‹z yay›nc›l›k, 2009, s. 157-164)
‹slam d›fl› gelenekler de¤il, ‹slam kültür havza-
s›nda süregelen gelene¤i “s›rf gelenek oldu¤u”
için kabul etmek asl›nda bu dinin ruhuna terstir.
Elbette bunu söylemek Müslümanlar›n mevcut
geleneklerini yok sayma de¤ildir. Zira din tabii ki
bir gelenek içinde var olacakt›r. Ancak burada
önerilen, bu gelene¤in hak oldu¤unun fark›na
var›larak taklit yoluyla de¤il, ak›l yoluyla, bilinçli
ve fluurlu olarak ona ittiba edilmesidir; belki böy-
le bir yaklafl›m kifliyi kurtulufla götürebilir. “E¤er
dinleseydik veya akletseydik bu atefl halk› içinde
olmazd›k.” (Mülk,10)
11 SAYI: 240
 Gündem
Doç. Dr. Aliye Ç›nar
Karamano¤lu Mehmetbey Üniv.
Sosyoloji Bölümü

Gelenek:
Pranga m›, s›n›r m›?

fiimdi, geçmiflin bir ön plan›d›r. Geçmifl de, flimdinin arka plan›d›r. fiimdi-
nin, geçmiflten ay›rt edilebilmesi için belirli temel hususlarda ona benze-
mesi gerekir. Gelene¤in tarihsel önemi, her dönemi, bir anlamda kendin-
den önceki dönemin bir devam› ya da geliflmifl flekli k›lar.

Gelenek denildi¤inde din; dinden söz edildi¤inde
de gelenek ak›llara geliverir. Bu iki kelimenin ar-
d›nda “ahlak” haritas› belirmeye bafllar. Bu üçgen
bazen bir özgürlük deltas› bazen de bir abluka
olarak görülür. fiüphesiz ayn› kalenin pranga ya
da özgürlük olarak alg›lan›fl›n›n farkl› gerekçeleri
ve nedenleri vard›r. Özgürlükten önce gelene¤in
kimlik teflekkülünde bir s›n›r ifllevi gördü¤ünün
unutulmamas› gerekir. Acaba gelenek ne zaman
bir s›n›r, dolay›s›yla özgürlük; ne zaman geliflme-
nin önündeki bir zincir olarak telakki edilir?
Bu soruyu cevaplamaya geçmeden önce gelene-
¤in ne oldu¤unu belirtmeliyiz. Gelenek, geçmifl-
ten günümüze nakledilen, intikal ettirilen ya da
miras b›rak›lan herhangi bir fleydir. Tevarüs edilen
fley, kültürel bir yap›d›r. ‹ster fiziki, isterse de
manevi bir fley olsun, gelenekle bir ‘ö¤reti’ ya da
‘bilgi’ kast edilmektedir. Öte yandan kültür de, bir
gelene¤i ön varsayan ö¤reti ve irfana dayan›r.
Dolay›s›yla gelenek kavram›, bilim, sanat ve ede-
biyat, e¤itim, hukuk, politika ve din dâhil olmak
üzere bütün kültür sahalar›yla ilgilidir.
‹nsan› sadece biyolojik varl›k olarak tan›mlaman›n
bir boyut kayb› oldu¤unu kabul edersek, onun
kendi tensel ve duyusal s›n›rlar›n›n ötesine aflabil-
mesi, ifllenip e¤itilebilmesi, kültürlenmesi için ge-
lene¤in önemi kendili¤inden a盤a ç›kmaktad›r.
‹nsan, gelenek ve kültür sayesinde, anlam ve de-

ARALIK 2010 12 SAYI: 240

 Gündem

Hiç kimse dünyaya eski gözlerle bakmaz. Ancak, kifli, gelenek-

lerin, kurumlar›n ve düflünme tarz›n›n belirli bir düzene¤iyle
denetlenen bir biçimde dünyay› görür. Do¤umdan itibaren,
içinde do¤ulan gelenekler kiflinin deneyim ve davran›fllar›n› bi-
çimlendirir.

¤er üreten bir varl›k le bakmaz. Ancak kifli

olur. Böylece de biyolo- geleneklerin, kurumla-
jik prangalar›n› k›rmak r›n ve düflünme tarz›n›n
için gelenek önemli bir belirli bir düzene¤iyle
basamak ifllevi görür. denetlenen bir biçimde
Ancak gelene¤in basa- dünyay› görür. Do-
mak ve köprü oluflu, ¤umdan itibaren, için-
yeni aç›l›mlara pencere de do¤ulan gelenekler
aralamak için alg›lan- kiflinin deneyim ve
mazsa, gelenek bir ab- davran›fllar›n› biçimlen-
luka oluflturmaya bafl- dirir. Demek ki, insa-
lar. Mesela bilgisayar no¤lu, dünyaya haz›r
donan›m›n›n h›zla ivme buldu¤u materyali ve
kazand›¤› günümüzde, birikimi anlayacak ve
daktiloya saplan›p kal- bunun üzerine gücü öl-
mak ilerleme ve özgür- çüsünde yeni fleyler
lük de¤il; bilakis tak›nt› koyabilecek kültürel
olarak bir gerileme ne- donan›mla gelmekte-
deni olabilir. Oysa bilgi- dir. Söz konusu top-
sayar›n özellikle yaz› lumsal ve kültürel kate-
program› ilk tasla¤›n› gorilerle donan›ml› ol-
daktiloya borçludur. mas› sayesinde insan,
hayat› kavramada ve
Somut bir örnek olmas›
kültürü üretmede her
bak›m›ndan verdi¤imiz
defas›nda s›f›r nokta-
bu yaz› gelene¤inin (da-
dan bafllama talihsizli-
ha basitinden daha komplikesine) evrilifli, kültürel
¤inden kurtulmufl olur.
yap›n›n geliflimi için de oldukça önemlidir. fiu hâl-
de diyebiliriz ki, gelenek ya da geleneksel kavra- T›pk› bir flehrin eski ve yeni binalardan oluflturul-
m›, bir toplumda farklar› olmakla birlikte, birkaç mas› gibi, insan varl›klar› da, baz›lar› eski baz›lar›
nesil ya da daha fazla bir sürede, flu ya da bu or- da daha yeni olmak üzere modeller oluflturur ve
tak payda alt›ndaki kültür örüntülerindeki, ayn› inançlar kabul ederler. Nas›l ki, bir flehrin binalar›-
davran›fl yap› formlar›n› ve inanç modellerindeki n›n durumu, büyüklü¤ü ve flekli tasvir edilirken
ortalama tekrar› aç›klamak için kullan›l›r. Ancak devir veya dönemler ç›kar›labilir ya da yok say›la-
bu tekrar t›pk› bir hamur gibi bazen geçmiflten bilirse, ayn› flekilde kifliyi tasvir ederken de, sade-
ayn› dokular› al›rken; bazen de de¤iflime u¤rama- ce onu mevcut durum ve zamanda ele almak
ya oldukça elverifllidir. Böylece de insan›n do¤u- mümkündür. Ancak, binalar›n yafl› ve bireylerin
mundan itibaren bofl beyaz bir sayfa üzerinde eylem ve inanç ögelerinin geçmifli, görmezden
varl›k sahnesinde belirmedi¤ini söyleyebiliriz. gelinerek atlan›rsa, her iki durumdaki aç›klama da
sathi kalacakt›r.
Gelenek, kiflinin hayat› boyunca, ne kadar sapk›n
olursa olsun, kendi bireysel eylemleriyle gelifltire- Çünkü flimdi, geçmiflin bir ön plan›d›r. Geçmifl
bilece¤inden oldukça genifl ve ayr›nt›l› bir davra- de, flimdinin arka plan›d›r. fiimdinin, geçmiflten
n›fllar toplam›d›r. Hiç kimse dünyaya eski gözler- ay›rt edilebilmesi için belirli temel hususlarda ona

ARALIK 2010 13 SAYI: 240

 Gündem
Bir insan›n s›n›rlar›n› bulamamas› delili¤in efli¤iyse, bir toplulu-
¤un gelene¤inin olmamas› da kaosun habercisidir. Toplulu¤un
geçmifl haf›zas› olmadan gelece¤e güvenle bakmas› düflünüle-
mez. Köksüz bir a¤ac›n, gürbüz dal ve buda¤›ndan söz etmek
mümkün de¤ildir.
benzemesi gerekir. Gelene¤in
tarihsel önemi, her dönemi bir
anlamda kendinden önceki dö-
nemin bir devam› ya da gelifl-
mifl flekli k›lar.
‹nsan kendinde mevcut olan
potansiyel güçleri gelenekte
buldu¤u materyallerle aktüel
hâle getirebilir. Mesela ilk insa-
n›n cennetten kovulmas›ndan
itibaren insan, potansiyellerini
gerçeklefltirmeyle karfl› karfl›ya
kalm›flt›r. Söz konusu potansi-
yellerin aktüellefltirilmesi gele-
ne¤in özümsenmesini gerektir-
mifltir. Bir baflka ifadeyle in-
san›n do¤ru olmakla birlikte ye-
tersiz olan kültürü özümsemesi
gerekmifltir. ‘Kültür’ terimi geç-
miflte keflfedilen inançlar› ve
modelleri içerir. Zira kültür sa-
dece insan›n kendi ça¤daflla-
r›nca de¤il, ayn› zamanda onun
atalar›nca da flekillendirilir. Eti-
molojik olarak kültür, ekip biç-
mek anlam›na geldi¤inden, kül-
tür ve gelenek, yenilikleri ve ümitleri ve üretimi
ima eder.
Bir kültürün bileflenlerinin her birinin öncüleri var-
d›r. Sonraki nesiller âdeta ayak izini takip edip ge-
lifltirirler. Bir kar y›¤›n› üzerinden hedefe varmak
isteyen kifli, daha önce yürünmüfl ayak izlerini ta-
kip etti¤inde, oraya ulaflmas› hem kolay hem de
güvenlidir. Bu, bir yandan zaman; öte yandan da
enerji tasarrufudur. Ancak ilk yola ç›k›lan yerden
itibaren hedefe yaklafl›ld›¤›nda kar eridiyse veya
erimekteyse, hâlâ ayak izlerini bulmaya çal›flmak
körlük do¤urur. Bu durumda önceki izler kolayl›k
yerine zorluk teflkil eder. Çünkü gelenek ufuk ve-
rir. E¤er pranga teflkil ediyorsa, gelenek saplant›
oda¤› olmaya bafllam›fl demektir. Amac› ufuk
vermekten ziyade, ufuk daralmas›na sebep olan
gelenek, taklit ifllevi görmeye bafllar. Oysa gele-
ARALIK 2010
nek, basamak ve model fonksiyo-
nuna haizdir.
Bir K›z›lderili atasözü bu durumu
flöyle dile getirir: “Bafllang›çta Tanr›,
her kavme kilden bir bardak verdi,
bu bardaktan onlar kendi hayatlar›-
n› içtiler.” ‹flte gelene¤in ana mad-
desinin kilden oluflu önemlidir. Zira
önceki flekil, bir baflka biçime dö-
nüflebilir. O de¤iflemez ve k›r›lgan
bir maddeden yap›lmam›flt›r. Esa-
s›nda bununla, insanlar›n gelenek
sayesinde muhayyilelerini gelifltirip
kendilerini bu basamak sayesinde
aflaca¤› kast edilmektedir. Dinin ve
ahlak›n evrensel yasalar› de¤iflmez-
ken, al›flkanl›k ve yaflant›yla ilgili
olan tarihsel boyutun de¤iflebilece-
¤inin imas› budur. Hatta dinin ve
gelene¤in, ahlak›n garantörü oldu-
¤unu düflünürsek, köken itibariyle
ahlak yaratma kelimesiyle ayn› kök-
ten geldi¤ine göre, din ve gelenek
de yarat›c›l›¤› tetikleyen zeminlerdir.
Ço¤u kiflinin evrensel yasalar yeri-
ne, geleneksel boyutu sabitlemesi
ve fanatizm üretmesi, gelene¤in ufuk olmaktan
ç›k›p, pranga ifllevini teslim almas›yla ilgilidir.
Gelene¤in dondurulmas› kadar onun iptal edil-
mesi de bir baflka açmaz›n kap›s›n› aralar. Kültü-
rel yap› da t›pk› bir insana benzer. (Din-Kültür ve Ge-
lenek iliflkisi hakk›nda genifl bilgi için, Sosyolojik ve Antropo-
Dolay›-
lojik Aç›dan Dine Bak›fl isimli kitab›m›za bak›labilir.)
s›yla s›n›rs›z kimlik olamayaca¤› gibi, s›n›rlar› ken-
dinde bulamayan flüphesiz d›flar›da bulmak du-
rumunda kalacakt›r/kald›r›lacakt›r. Böylece gele-
nek, bir toplulukta s›n›r ifllevini icra eder. Bir insa-
n›n s›n›rlar›n›n bulamamas› delili¤in efli¤iyse, bir
toplulu¤un gelene¤inin olmamas› da kaosun ha-
bercisidir. Toplulu¤un geçmifl haf›zas› olmadan
gelece¤e güvenle bakmas› düflünülemez. Kök-
süz bir a¤ac›n, gürbüz dal ve buda¤›ndan söz et-
mek mümkün de¤ildir.
14 SAYI: 240
 Gündem
Doç. Dr. Ahmet Albayrak
Rize Üniv. ‹lahiyat Fak.

Gelene¤in
diriltici solu¤u

Ülkemiz Do¤u ile Bat› aras›nda bir s›n›r toplumu görünümünde… Bu du-
rum, bizim geleneksel hikmet ve de¤erlerimiz ile hiper modern Bat› stan-
dartlar› aras›nda s›k›flmam›z› do¤urabiliyor. Bizde belli bir ölçüde dinamizm
oldu¤unu söyleyebilsek bile, geleneksel birikimden ilim, hikmet ve irfan
boyutlar›yla yeterince istifade edebildi¤imizi iddia edebilir miyiz?

"Üç bin y›ll›k geçmiflinin hesab›n› yapamayan insan,
günübirlik yaflamaya mahkumdur."
(Goethe)
Kaç y›ll›k geçmiflimizi özümseyebildi¤imizi hiç
düflünebildik mi? Geçmiflimizin kalbî ve zihnî
dünyam›zdaki izlerini takip edebiliyor muyuz?
Allah’›n ezelî ve ebedî olmas› gerçe¤ini göz önü-
ne alarak, maddî varoluflun ilk ân›ndan sonsuz-
lu¤a kadar hakikatin mutlakl›¤›na dair mü’min
olarak flahitli¤imizi yads›yabilir miyiz?
Bilindi¤i gibi, bir bina yap›l›rken temelin üstünde
yükselen direklere ihtiyaç vard›r. Temelin sa¤-
laml›¤›n› ve kapasitesini bu direkler temsil eder-
ler. Direklerin varl›¤› ve çoklu¤u temelin kapsa-
m›n› daraltmaz. Aksine her yeni kat ile temel, ye-
ni bir aç›l›m kazanm›flt›r. Her kat, temelin tekra-
ren kendini ortaya koyufludur.
Binan›n her bir dire¤i, kirifli ve duvar malzemesi
ile temel aras›nda organik bir ba¤ vard›r. Bir di-
re¤i “bu gereksizmifl” diyerek ortadan kald›rabi-
lir miyiz? Binan›n üst katlar›nda oturanlar›n ara-
lar›ndaki katlar› unutup temelde yafl›yormufl gibi
düflünmeleri, “Ponzo ‹llüzyonu”nun tersi gibi bir
fley olsa gerektir. Bu durum süreklilik kazan›rsa
halüsinasyona yol açacak ve kifli taraf›ndan bi-
na, var oldu¤undan farkl› alg›lanacakt›r. Aradaki
katlar› yok sayd›¤›nda bulundu¤u kat, temelden

ARALIK 2010 15 SAYI: 240

 Gündem

Duvarlar ard›nda sakl› kalan yiti¤imizi aramak için yola koyul-

mal›y›z. D›fl›m›zdaki maddî duvarlar ile içimizde örülü duvarlar
aras›nda anlaml› bir iliflki vard›r. Bu iliflkinin merkez noktas› in-
sand›r. Çünkü insan, duygu, düflünce ve davran›fllar›yla bu dün-
yay› anlamland›rabilir.

çok yüksekte, dayanaks›z olarak havada kala-

cakt›r. Alttaki katlar› hesaba katmadan yeni bir
kat ütopyas› yaflatmaya çal›flanlar, normallik ve
olabilirlilik s›n›r›n› da aflm›fl olacaklard›r. Gelenek
teriminin perspektifiyle din binas›n› de¤erlendi-
rirsek, "Müslümanlar›n güzel gördü¤ü fley, Allah
kat›nda da güzeldir." (Ahmed bin Hanbel, I, 379)
hadis-i flerifinden hareketle, hakikat temelinden
yükselen binan›n herfleyinin bize ait oldu¤unu,
mekânsal veya zamansal farkl›l›klar olsa da her
birim aras›nda organik birlikteli¤in varl›¤›n› kabul
etmemiz gerekir. Bu binan›n yeni katlarla kâina-
t›n derinli¤ine do¤ru yükselebilmesi için, mevcut
katlar›n insan› diriltici havas› teneffüs edilebilme-
lidir.
Ülkemiz Do¤u ile Bat› aras›nda bir s›n›r toplumu
görünümünde… Bu durum, bizim geleneksel
hikmet ve de¤erlerimiz ile hiper modern Bat›
standartlar› aras›nda s›k›flmam›z› do¤urabiliyor.
Bizde belli bir ölçüde dinamizm oldu¤unu söyle-
yebilsek bile, geleneksel birikimden ilim, hikmet
ve irfan boyutlar›yla yeterince istifade edebildi¤i-
mizi iddia edebilir miyiz? Tercihimiz salt metodik
düflünceyi içeren felsefe mi, yoksa irfânî duy- vahiyde bulunan, dallar› ve gövdesi as›rlar bo-
guyla sentezlenmifl tefekkür mü? yunca geliflmifl bir a¤aca benzetebiliriz. K›saca-
s› gelenek, sonsuz hikmet ile birlikte kutsî, ezelî
Hz. Âdem’den veya ilk vahiyden günümüze ka- ve ebedî olan hakikatin de¤iflmez ilkelerinin,
dar akan kutsî ›rma¤› tasvir eden gelene¤in de- farkl› zaman ve mekânlarda oluflan çeflitli flart-
vam eden etkilerine karfl› baz›lar›n›n elefltirel larda sürekli olarak uygulanmas›n› ifade eder.
yaklafl›mlar›, gelene¤i belki modernizmin antite-
zi olarak düflünmeleri, belki de dinî ihyan›n Geleneksel perspektif, Kur’an-› Kerim’i Allah’›n
önünde bir engel gibi görmeleri olabilir. Oysa ezelî ve ebedî kelâm›n›n dünyevî bir aç›klamas›
gelenek terimi, hem vahiy yoluyla insana bildiri- olarak kabul eder. Dolay›s›yla Kur’an’›n bütün
len kutsal olan›, hem de insanl›k tarihinde bu geleneksel yorumlar›, bu bak›fl aç›s›na göre de-
kutsal mesaj›n aç›l›mlar›n› içermektedir. Dolay›- ¤erlidir. Tasavvuf, ‹slam vahyinin kalbî veya de-
s›yla gelenek, bütün boyutlar›yla birlikte “ed-din” rûnî boyutudur; Sanat ise, dinin manevî hazine-
kavram›yla özdeflleflmektedir; do¤al ak›fl›yla bir lerinin görsel ve iflitsel formlarla aktar›m›d›r.
gelenek hâline gelen ve ilâhî modellere dayanan ‹slam’›n geleneksel anlamda insana bak›fl›, Al-
“es-sünnet”tir. Bir baflka ifadeyle gelenek, sün- lah’›n kulu ve O’nun yeryüzündeki halifesi olma-
netullah’›n yeryüzündeki tezahürüdür; böyle bir s›na dayan›r. ‹nsan yeryüzünde yaflamaktad›r ve
dünyadaki düflünce ve hayat›n her aflamas› ve dünyevî ihtiyaçlar› vard›r. Ancak o sadece bu
her asr›n› Asl’a ba¤layan “es-silsile”dir. Nasr’›n dünyaya ait de¤ildir ve ihtiyaçlar› da salt dünye-
verdi¤i örnekle gelene¤i, kökleri ilâhî Tabiat’daki vî de¤ildir. ‹nsan›n yeryüzünde hükmetmesi,

ARALIK 2010 16 SAYI: 240

 Gündem
kendisi için de¤il, bütün yarat›klardan üstün ol-
du¤u ve Allah’›n halifesi oldu¤u içindir. Dinin ih-
yas›n› gerçeklefltirebilecek böyle bir insan mo-
delinin belirginleflmesi, vahyin ve sünnetin yo-
rumlar›yla birlikte ele al›nmas›yla mümkündür.
Bu süreçte, Schuon’un vurgulad›¤› gibi, hem
zâhirin aç›klanmas› anlam›nda tefsirin, hem de
bât›n›n yorumu anlam›nda te’vilin birlikte ele
al›nmas› gerekmektedir. Tefsir, vahyin semantik,
teolojik ve tarihî bir aç›klamas› iken, te’vil, sem-
bolist, metafiziksel ve mistik bir yorumudur.
Böylece dinin simgesel boyutunun içsellefltiril-
mesiyle insan›n psiko-sosyokültürel bütünlefl-
mesinde vahyin rolü artacakt›r.
Hayat›n ve medeniyetin her alan›n›n özünü ihata
eden gelene¤in söz konusu kapsay›c›l›¤› dolay›-
s›yla insan, art›k sadece kendi zaman›nda de¤il,
geçmifl ve gelecek baflka zamanlarda da yafla-
yabilir; geçmifl âlimler ve yaz›lan eserler onunla
ça¤dafl olabilir, böylece bir tür al›flverifl yap›labi-
lir. Bu al›flverifl sonucu, Peyami Safa’n›n, “Eski
baflkad›r, eskimifl baflkad›r. Nice eskiler vard›r ki
hiç eskimez.” fleklinde ifade etti¤i gibi, eski diye
düflündü¤ümüz fley, eskimemifl olmaktad›r.
Böylece gelenek, geçmiflin ideallerinin yeniden
ARALIK 2010
ve yeni bir formla keflfedilmesidir. Aksi takdirde
Necip Faz›l’›n, “Kökünü be¤enmeyen dal ve da-
l›n› be¤enmeyen meyve, olmadan çürür.” dedi¤i
gibi, ilâhî gelenekten yeterince beslenmeden
birfleyler yap›yor olsak bile, ortaya koyduklar›m›-
z›n kal›c›l›¤›ndan flüphe etmeliyiz.
Gelenek için tarih, geçmifl bilgi ve kültürün çok
güçlü ve olumluluk içeren bir imaj›d›r. Bundan
dolay›d›r ki, bir dinin ve medeniyetin dengelerini
muhafaza etti¤inin ve hayatiyetini sürdürdü¤ü-
nün en önemli göstergesi, bilgi üretimini yönlen-
diren bir ilmî ve irfanî gelene¤e ve meflruiyetini
bu gelenekten alan bir ilmî önderli¤e sahip ol-
mas›d›r. Bu seviyeye ulaflabilmek ise, Eliot’un,
"Gelenek, hiçbir gayret sarf etmeksizin edinile-
cek bir miras de¤ildir." cümleleriyle vurgulad›¤›
gibi, hakikatin ve hayat›n her yönünü kapsay›c›
yo¤un bir çabay› gerektirmektedir. Bu çaban›n
kayna¤› ise salt bilgi de¤il, hikmetle sentezlen-
mifl ilimdir.
René Guenon’un ifadesiyle, tersine çevrilmifl,
gökyüzüne do¤ru yükselen kar›nca yuvalar› gibi
günümüzün yüksek tafl binalar›, geleneksel an-
lamda özgür olan insan› duvarlarla örmüfltür.
Duvarlar ard›nda sakl› kalan yiti¤imizi aramak
için yola koyulmal›y›z. D›fl›m›zdaki maddî duvar-
lar ile içimizde örülü duvarlar aras›nda anlaml›
bir iliflki vard›r. Bu iliflkinin merkez noktas› insan-
d›r. Çünkü insan, duygu, düflünce ve davran›fl-
lar›yla bu dünyay› anlamland›rabilir. ‹nsan›n, za-
man ve mekân boyutlar›n› aflarak, hem d›flar›-
dan kendisine örülen duvarlar› hem de kendi
kendisine durmadan ördü¤ü duvarlar› y›kabil-
mesi, onun bu dünyada var olmas›n›n bir so-
rumlulu¤udur.
Düflüncelerimizin s›¤laflt›¤›, ufuklar›m›z›n daral-
d›¤›, duygular›m›z›n yoksunlaflt›¤›, insanlar›m›z›n
bunal›mdan bunal›ma koflarken ümitlerini yitir-
meye yüz tuttu¤u, nitelikten ziyade niceli¤in
egemen oldu¤u günümüzde yap›lan ilmî ve kül-
türel çal›flmalar›n bir ideal haline gelebilmesi ve
bu gayretlerin din binas›n›n yeniden ihyas›n›n
yap› malzemeleri olabilmesi için tarihî geliflim se-
rüvenimizdeki köfle tafllar›m›za ihtiyac›m›z var-
d›r. Düflündüklerimizin, duygular›m›z›n ve aksi-
yonlar›m›z›n sa¤lam bir perspektifle tutarl›l›k ve
süreklilik kazanmas›yla varolufl zincirine bir katk›
yapabilmemiz, geleneksel birikimin fark›na var›l-
mas›yla mümkün olacakt›r.
17 SAYI: 240
 Gündem
Dr. M. Selim Ar›k
Bursa Merkez Vaizi

Örf âdet olarak

gelenekler ve din

Örf ve âdetler, toplum taraf›ndan bilinen, kabul edilen, hofl karfl›lanan, dine
göre de meflrû ve makbul olan davran›fllard›r. Kur’an’da geleneklerin ak›l ve
vahiy süzgecinden geçirilmesi, vahye ayk›r› olmayan, akla ve insan yarat›l›-
fl›na uygun bulunan örf ve âdetlerin kabul edilmesi emredilmektedir.

Din, f›trî (yarat›l›fla uygun) olup insanl›k tarihi ile
bafllar. Din, tarihin bütün devirlerinde ve bütün
toplumlarda daima mevcut olmufl, milletlerin örf
ve âdetlerinin oluflmas›nda önemli rol alm›flt›r.
Millet ve din kelimeleri aras›ndaki mana bütünlü-
¤ü de dikkat çekicidir. Nitekim “Millet-i ‹brahim”
terimi “Din-i ‹brahim” anlam›nda kullan›lmakta-
d›r. Ünlü Türk filozofu Fârâbî (339/950) milleti;
“Bir toplulu¤un bafl yöneticisinin koydu¤u flart-
larla mukayyet görüfl ve davran›fllar” fleklinde
tan›mlar. Din ise, “Allah taraf›ndan konulmufl,
ak›l sahiplerini kendi arzular› ile bizzat hay›rlara
sevk eden ilahî bir nizam” olarak tarif edilir. fiu
hâlde “din” ve “millet” terimleri birbirinden ayr›l-
mayan ve toplumun yap›s›n› yans›tan kültürel
ifadelerdir. Kur’an-› Kerim’de önceki dinlere de
“‹slam” denildi¤i görülmektedir. (Bkz. Âl-i ‹mran, 19.)
‹slam, tüm dinlerin ortak ismidir. Hz. Peygam-
ber’in tebli¤ etti¤i ‹slam dininin kendine özgü
hükümleri varsa da, önceki peygamberlere em-
redilen birçok husus aynen devam etmektedir.
Mesela adam öldürmek, zina etmek ve h›rs›zl›k
yapmak tüm dinlerde yasak k›l›nm›flt›r. Erkekle-
rin sünnet olmas› ise, Hz. ‹brahim’den intikal
eden f›trî bir gelenektir. (Bkz. Buhari, Enbiya, 8.) Gü-
nümüzde Yahudilerde bu gelenek hâlâ devam
etmektedir. Hak dinler; kiflinin can›n›, mal›n›, ak-
l›n›, dinini ve neslini korumay› hedeflemifltir.

ARALIK 2010 18 SAYI: 240

 Gündem

Hz. Peygamber, tevhid düflüncesine ve ‹brahimî gelene¤e ayk›r› bu-

lunmayan âdetleri kabul ederken, insanl›¤›n f›trat›na ve tevhide ters
düflen adetleri tamamen kald›rmaya yönelik çaba içinde olmufltur. Bu
düflünceler çerçevesinde ‹slam kültür ve gelene¤inin temelini teflkil
eden ‹slami ilimler, birer disiplin hâline gelmifl, özellikle “hadis, f›k›h
ve kelâm ilmi” Müslümanlara bu konuda en temel referans olmufltur.

Gelenekler: Örf ve inanç, tutum ve

âdet davran›fllar›n› ifade
etmektedir. ‹slami-
Türkçe’deki gelenek
yet tevhid inanc›n›
sözcü¤ü, bazen “örf
getirerek putperest-
ve âdet”, bazen de
li¤e karfl› kesin tav›r
“töre” fleklinde ifade
alm›fl, bu inanc›n
edilmektedir. Örf ise,
eseri olan ve insan
“‹yi olan, yad›rganma-
flerefine yak›flma-
yan, bilinen, pefl pefle
yan bütün kötü
gelen” anlam›na gel-
âdetleri ortadan kal-
mektedir. (Râg›b el-‹sfa-
d›rm›flt›r. Zira cehâ-
hânî, el-Müfredât, s. 334.)
let, ilmin z›dd› ola-
Sevinç günlerini hat›r-
rak “bilgisizlik” anla-
latan “bayram” keli-
m›na gelmektedir.
mesinin Arapça karfl›-
Kur’an’da bu husus
l›¤› “iyd” d›r. Iyd de,
“Hani inkâr edenler
“her y›l yeni bir se-
kalplerine taassubu,
vinçle dönen gün” an-
cahiliye taassubunu
lam›n› ifade eder.
yerlefltirmifllerdi. Al-
Böylece bayramlar›n
lah ise, Peygambe-
her y›l tekrarlanan ve
rine ve inananlara
milletin örf ve âdetine uygun olan gelenekleri ha-
huzur ve güvenini indirmifl ve onlar›n takva (Al-
t›rlatmaktad›r. Buna göre örf kelimesi, kamu vic-
lah’a karfl› gelmekten sak›nma) sözünü tutmala-
dan›n›n hay›rl› ve yararl› görüp âdet hâline getir-
r›n› sa¤lam›flt›.” (Feth, 26.) fleklinde belirtmektedir.
di¤i her türlü dinî ve millî konulardaki iyilik ve gü-
Görüldü¤ü gibi bu ayette, cahiliye ça¤›n›n taas-
zellikleri içermektedir. Abdullah b. Mesud
sup ve barbarl›¤›na, kin, nefret ve fliddetine ifla-
(r.a.)’un, “Müslümanlar›n iyi gördü¤ü Allah kat›n-
ret edilmektedir. Bundan dolay› Araplar›n ‹slam
da da iyidir. Onlar›n kötü gördü¤ü Allah kat›nda
döneminden önceki hayatlar›na “cahiliye devri”
da kötüdür.” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 379.) riva-
denilmifltir. Bu ayn› zamanda Araplar’›n çevrele-
yeti, toplumda kabul gören güzel âdetlerin
rinde yaflayan insanlara göre medeniyet bak›-
Kur’an ve Sünnet çerçevesinde olmas›na iflaret
m›ndan geri kalmalar›, puta tapmalar›, kötülük
eder. Çünkü Kur’an ve Sünnetin hofl görmedi¤i-
yapmalar›n› önleyen bir din, bir peygamber ve
ni, Müslümanlar da tasvip etmez. fiu hâlde örf
semavi kitaba sahip olmamalar›d›r. ‹slamiyet ise,
ve âdetler, toplum taraf›ndan bilinen, kabul edi-
ayd›nlanma ve bilgi devridir ve bu anlamda ca-
len, hofl karfl›lanan, dine göre de meflrû ve mak-
hiliye ça¤›n›n karfl›t›d›r.
bul olan davran›fllard›r. Kur’an’da geleneklerin
ak›l ve vahiy süzgecinden geçirilmesi, vahye ay- Taassup olarak yerleflen gelenekler
k›r› olmayan, akla ve insan yarat›l›fl›na uygun bu-
Hz. Peygamber zaman›nda Hz. ‹brahim'in getir-
lunan örf ve âdetlerin kabul edilmesi emredil-
mifl oldu¤u dine inanan birtak›m kimselerin
mektedir. (Bkz. Bakara,170.)
mevcut oldu¤u bilinmektedir. Bunlar, putlara
Cahiliye taassubu tapm›yorlar, kurban keserek ya da baflka bir fle-
kilde onlara tazimde bulunmuyorlard›. Bu inanç-
Cahiliye dönemi, Araplar’›n ‹slam’dan önceki

ARALIK 2010 19 SAYI: 240

 Gündem
taki kimseler zina ve fuhfla yönelmiyor, içki içmi-
yor, ya¤ma-soygun, h›rs›zl›k, cinayet vs. gibi dö-
nemin yayg›n kötülüklerine bulaflm›yor, k›z ço-
cuklar›n› diri diri topra¤a gömenlere engel olma-
ya çal›fl›yorlard›. Bunlar aras›nda Hz. Ebu Bekir
ilk s›ralarda yer almaktayd›. Cafer b. Ebî Talib,
Habeflistan Kral› Necafli’ye vard›¤› zaman Arap-
lar›n baz› cahiliye geleneklerini flöyle anlatm›flt›r:
“Ey Hükümdar! Biz cahiliye taassubuna sahip
bir kavimdik. Putlara tapar, ölü hayvan eti yer,
fuhufl yapard›k. Akrabal›k ba¤lar›na riayet et-
mez, komflular›m›za kötülük eder, güçlü olan›-
m›z zay›flar› ezerdi.” (‹bn Hiflam, es-Sire, I, 335.) Bu
gelenekler yaln›z Arabistan’da de¤il, her dö-
nemde taassup olarak yerleflmifl kötü âdetleri
ifade etmektedir. ‹slam, cahiliye dönemindeki
evlat edinme, iki k›z kardefli bir nikâhta tutma,
kardefllik sözleflmesi, s›rf vasiyete dayal› miras
paylaflt›rma usulleri gibi gelenekleri de kald›r-
m›flt›r. (Nisa, 11-14.) Araplar›n Kâbe ile iliflkileri,
ibâdetleri de cahiliye taassubuna dayanmaktay-
d›. Zira onlar, Kâbe’nin içine koyduklar› putlara
tap›yorlard›. Arap gelene¤inde de Kâbe’nin ba-
k›m ve yönetim sorumlusu (velîsi) olmak büyük
ARALIK 2010
bir mazhariyet ve flerefti. Müflrikler, Kâbe’de ge-
leneklerine göre ibâdet ederken ›sl›k çal›p el ç›r-
parak Beytullah’›n çevresinde dolafl›yorlar ve
Kureyflîler’in imtiyaz alâmeti olarak Kâbe’yi ç›p-
lak tavaf ediyorlard›. (‹bn Kesîr, III, 593-594.) Yine ca-
hiliye dönemindeki bir gelene¤e göre Araplar ih-
raml› iken veya daha baflka baz› dinî gerekçeler-
le evlerine girmezler; mutlaka girmeleri gerekti-
¤inde de -kap›y› kullanman›n do¤ru olmad›¤›na
inand›klar› için- evlerin arkas›ndaki bir pencere-
den veya açt›klar› bir delikten girerlerdi. Çünkü
bunun iyi ve erdemli bir davran›fl oldu¤una ina-
n›rlard›. Kur’an-› Kerim, “‹yilik, evlere arkalar›n-
dan girmeniz de¤ildir. Ama iyi davran›fl takva
sahibi insan›n davran›fl›d›r. Evlere kap›lar›ndan
girin. Allah’a sayg›l› olun ki kurtulufla eresiniz.”
(Bakara, 189.) ayeti ile bu davran›fl›n anlams›z bir
meflakkat oldu¤unu anlatm›flt›r. Ayr›ca bu dav-
ran›fl evdekileri rahats›z edece¤i için edebe de
ayk›r›d›r. As›l iyi ve erdemli olan davran›fl, anlam-
s›z geleneklerin tekrar› de¤il, insan›n her iflini
takvâya göre yapmas›, yani tutum ve davran›fl-
lar›n› Allah’a ve O’nun buyruklar›na sayg› bilinci
içinde yerine getirmesidir mesaj› verilmektedir.
20 SAYI: 240
 Gündem
Özenti ve taklid
‹slami ahlaka uymayan gelenekleri fluursuz
özenti içinde taklid etmek dinen hofl karfl›lan-
mam›flt›r. Nitekim bu konuda hadiste flöyle ha-
ber verilmektedir: "Kim bir (yabanc›) millete (dinî
ve ahlaki yönden) benzemeye çal›fl›rsa (kendi
benli¤ini ve ‹slam’›n izzetini düflünmeden, onlar
gibi olmaya ve yapmaya kendisini zorlasa), art›k
o kifli onlardan say›l›r." (Ebû Davûd, Libâs, 5.) Bu ha-
disteki sak›nd›rma Müslümanlar›n flahsiyetlerini
ve ahlaklar›n› korumaya yöneliktir. Yoksa fayda-
l› ifllerde gayrimüslimlerin yapt›¤›n› yapmama
anlam›nda de¤ildir.
Cahiliye devrindeki kad›nlar›n vücutlar›na i¤ne ile
yapt›rd›¤› “dö¤me” âdetini Peygamberimiz ya-
saklam›flt›r. (Bkz. Buhari, Libâs, 84.) Nitekim H›risti-
yanlar›n Kudüs hac›lar›n›n da kollar›na dö¤me
yapt›rd›klar› nakledilmektedir. (Kâmil Miras, Tecrid-i
Sarih Tercemesi, VI, 381.) Oysa insan›n vücudunu
süs ve gösterifl olarak da¤lamas› haramd›r.
‹slam dini, f›trata önem veren bir din oldu¤un-
dan “ahsen-i takvim” üzere yarat›lan insan›n f›t-
rat-› asliyesini de¤ifltiren bu dövme âdetinden
insanlar› uzaklaflt›rmaya çal›flm›flt›r. Nitekim bir
baflka hadiste, “Güzellik için dö¤me yapt›ran ve
Allah’›n yaratt›¤› güzelli¤i de¤ifltirmeye kalkan
kad›nlar› Allah rahmetinden uzaklaflt›rs›n” (Tirmizi,
Edeb, 33.) buyrulmaktad›r. Hadiste yaln›z kad›nla-
r›n zikredilmesi ise, bu kötü âdetin Arabistan’da
bilhassa kad›nlar aras›nda cereyan etmesinden
dolay›d›r. Bu konudaki yasak hem erkek hem de
kad›nlar için geçerlidir. Günümüzde de çeflitli ül-
kelerde yap›lan bu dö¤me gelene¤i, özellikle
gençlerimiz aras›nda da âdet hâline getirilmeye
çal›fl›ld›¤› görülmektedir.
Peygamberimiz Medine’ye hicret ettikten sonra,
buradaki Müslüman ahalinin ‹ran’dan gelenek
olarak intikal eden “nevruz” ve “mihrican” bay-
ramlar›n› kutlamaya devam ettiklerini görmüfltür.
Bunun üzerine, “Allah sizin için o iki günü daha
hay›rl› iki günle, kurban ve ramazan bayram›yla
de¤ifltirmifltir.” (Ahmed b. Hanbel, III, 103.) buyur-
mufllard›r. Demek ki Peygamberimiz o dönem
itibariyle Müslüman olmayan, ateflperest olan
bir toplumun geleneklerinin bayram olarak kut-
lanmas›n› hofl karfl›lamam›flt›r. ‹slam dininde ge-
lenek olarak kutlanan bu bayramlar, kurban ke-
simi ve s›la-› rahim ziyaretleriyle ayn› zamanda
ibadet hâline dönüflmüfl olmaktad›r.
ARALIK 2010
Sonuç
‹slam dininin son elçisi Hz. Peygamber'in nü-
büvveti, Mekke ve Medine dönemi olarak ikiye
ayr›lmaktad›r. Bu dönemlerin ‹slam kültür ve ge-
lene¤i aç›s›ndan önemli bir yeri vard›r. Zira Mek-
ke dönemi, inanç, ahlak, sosyal ve kültürel de-
¤erleriyle, ayr› dünyalar›n insan› olan cahiliye
Araplar›n›n, inanç ve de¤erler yönünden yeni-
den ele almakla geçmifltir. Medine dönemi ise,
Mekke döneminde yetiflen yeni insan tipinin,
inanç ve düflünce sisteminin pratik hayata geç-
ti¤i dönemdir. Bunlar›n muhtevas› ise, daha çok
muamelât olarak bilinen, hukuk, iktisat gibi ko-
nularla birlikte namaz, oruç, zekât gibi ibadetle
ilgili konular› teflkil ediyordu. Nitekim Hz. Âdem
(a.s.) ile bafllayan ve zaman zaman fetret dö-
nemleri geçiren tevhid inanc›, en son ve kamil
hâliyle yeniden flekillenmifltir. Bu yeni din, geç-
mifle ait her türlü yanl›fl ve bat›l düflünceleri ge-
ride b›rakarak kendi kültürünü de oluflturmufltur.
Bu kültürün odak noktas›n› hiç flüphesiz “tev-
hid” düflüncesi teflkil etmektedir. Dolay›s›yla Hz.
Peygamber, tevhid düflüncesine ve ‹brahimî ge-
lene¤e ayk›r› bulunmayan âdetleri kabul eder-
ken, insanl›¤›n f›trat›na ve tevhide ters düflen
âdetleri tamamen kald›rmaya yönelik çaba için-
de olmufltur. Bu düflünceler çerçevesinde ‹slam
kültür ve gelene¤inin temelini teflkil eden ‹slami
ilimler, birer disiplin hâline gelmifl, özellikle “ha-
dis, f›k›h ve kelâm ilmi” Müslümanlara bu konu-
da en temel referans olmufltur. Toplumun yaz›l›
ve uygulamal› kültüründe var olan iyi âdetler de-
vam ettirilip, kötü gelenekler terk edilmelidir.
Müslüman toplumunun kültür miras›n›n bafl›nda
ise ibadetler, aile de¤erlerine ba¤l›l›k, insan hak-
lar›na sayg›, içki, uyuflturucu ve fuhufltan uzak-
laflma gelmektedir. O hâlde bizlere miras olarak
intikal eden bu güzel geleneklerimizi, samimi ni-
yet ile ibadet hâline çevirmeli, ibadetlerimizi (flu-
ursuz yaparak) âdet hâline getirmemeliyiz. Me-
sela gelenek olarak kutlanan mevlid, dü¤ün ve
sünnet merasimleri dinin ruhuna uygun olarak
icra edildi¤inde, bu gelenekler ayn› zamanda bir
ibadet hükmüne geçmektedir. Böylece toplu-
mun kültürü ve gelene¤i hakiki milletine/dinine
dayan›rsa, o âdet ve gelenekler ibadet hâline
dönüflebilmektedir. fiu hâlde toplumdaki var
olan örf, âdet ve geleneklerin, milletimizin öz
benli¤ine uygun olup olmad›¤›na iyi bak›lmal›d›r.
21 SAYI: 240
 D‹N - DÜfiÜNCE - YORUM
Prof. Dr. M. fievki Ayd›n
Diyanet ‹flleri Baflkan Yard›mc›s›
msaydin@diyanet.gov.tr

Dindar›n kül yutmas›

Müslüman›n, karfl›laflt›¤› dinî nitelikli her bilgiyi Kur’an ve Sünnet ölçütüyle test etmek
suretiyle do¤ru olup olmad›¤›n› belirlemeye çal›flma yükümlülü¤ü bulunmaktad›r. ‹s-
lam’› genel hatlar›yla ve bir bütün olarak kavram›fl bir Müslüman, bunu flu veya bu öl-
çüde yapabilir. Özellikle de dinin sabiteleri dedi¤imiz dinin olmazsa olmazlar› aç›s›n-
dan bunu rahatl›kla yapabilmelidir.

¤retmen merkezli, takrire dayal› ezberci e¤itimin (bk. Ayd›n,

Ö Kas›m, 2009) çark›ndan geçmifl insanlar›n en önemli temel

yanl›fllar›ndan biri, bilgiye yaklafl›m biçimleridir. Onlar, mu-
hatap k›l›nd›klar› bilginin hep mutlak do¤ru oldu¤una flartland›r›ld›k-
lar› için güvendikleri birisinden okuduklar› ve dinledikleri bilgi karfl›-
s›nda genelde kendilerini “pasif al›c›” olarak konuflland›r›rlar. Kendi-
lerini, o bilginin kal›b›na girmekle yükümlü nesne olarak görürler. O
bilginin do¤rulu¤unu sorgulama, anlamland›rmaya çal›flma, man-
t›ksal bir iç tutarl›l›¤a sahip olup olmad›¤›n› yoklama, di¤er bilgilerle
iliflkisini kurma gibi ifllemlere tabi tutma ihtiyac› duymazlar. Hele bir
de bu bilgi dinî nitelikli ise, onun karfl›s›nda hiçbir varl›k eseri gös-
ter(e)mez, kendilerini ona büsbütün teslim etmeyi gerekli görürler.
Dinde teslim olma vard›r; ancak bunun mahiyetini ve s›n›rlar›n› çok
iyi bilmek gerekir. (bk. Ayd›n, Aral›k, 2009.) ‹slam’a göre kay›ts›z flarts›z
teslimiyet, sadece Allah’a ve Rasulüne’dir ve bu teslimiyet de körü
körüne bir teslimiyet de¤ildir; bu teslimiyet karar›n›n arkas›nda bilgi
ve düflünceden beslenen bir anlamland›rma süreci yer almaktad›r.
Allah ve Rasulü (s.a.s.), bir fley buyuruyorsa, mümin ona teslim ol-
makta tereddüt etmez/etmemelidir. “Ey iman edenler! … Bir konu-
da anlaflmazl›¤a düfltü¤ünüzde, onu Allah ve Rasulü’ne götürü-
nüz.” (Nisa, 59.) “Hay›r! Rabbin’e andolsun ki, onlar aralar›nda ç›kan
anlaflmazl›klarda seni hakem k›l›p sonra da verdi¤in karar nedeniy-
le içlerinde hiçbir zorlanma/s›k›nt› hissetmeksizin tam bir teslimiyet-
le ba¤lanmad›kça iman etmifl olmazlar.” (Nisâ, 65.)
Her mümin, Allah ve Elçisi’nin ne buyurdu¤unu anlam(land›rm)aya
çal›flmakla yükümlüdür. Anlamadan tabi olmak/uymak nas›l müm-
kün olabilir? Nitekim Kur’an ayetleri üzerinde müminlerin derin de-
rin düflünmeleri, onlar› anlam(land›rm)aya çabalamalar› bizzat Allah
taraf›ndan istenmektedir. (bk. Nisa, 82; Muhammed, 24; Mu’minun, 68; Sâd,
29.)

ARALIK 2010 22 SAYI: 240

 D‹N - DÜfiÜNCE - YORUM
Bu anlam(land›rm)a/kavrama görevini yerine ge-
tirmeye çabalayan Müslüman, Allah’›n maksad›n›
yakalamaya çal›fl›rken, Hz. Peygamber (s.a.s.) d›-
fl›nda, karfl›laflt›¤› hiçbir beflerî yoruma kay›ts›z
flarts›z teslim olma, onu kabullenme tavr›n› tak›n-
mak durumunda de¤ildir/olmamal›d›r. Allah ve
Rasulü (s.a.s.) d›fl›nda hiçbir otorite, kay›ts›z flart-
s›z ba¤lanmaya de¤er ve sorgulanamaz gö-
rül(e)mez. Hristiyanl›kta oldu¤u gibi bir din adam›
s›n›f›n›n bulunmad›¤› ‹slam’da, dinin temel kayna-
¤›n›n anlafl›lmas› ve yorumlanmas› konusunda te-
kel söz konusu de¤ildir. Bu konuda Müslüman›n
körü körüne bir ba¤lanma içinde olmas›n› ‹slam
asla hofl görmemektedir.
Bu yüzden Müslüman›n, karfl›laflt›¤› dinî nitelik-
li her bilgiyi Kur’an ve Sünnet ölçütüyle test et-
mek suretiyle do¤ru olup olmad›¤›n› belirlemeye
çal›flma yükümlülü¤ü bulunmaktad›r. ‹slam’› ge-
nel hatlar›yla ve bir bütün olarak kavram›fl bir
Müslüman, bunu flu veya bu ölçüde yapabilir.
Özellikle de dinin sabiteleri dedi¤imiz dinin olmaz-
sa olmazlar› aç›s›ndan bunu rahatl›kla yapabilme-
lidir.
Sahip oldu¤u bu imkan, Müslüman›n kolay kolay
kül yutmamas›na katk› sa¤lamaktad›r. Ancak ne
yaz›k ki, bu imkân›n iyi de¤erlendirilmemesi nede-
niyle tarihte zaman zaman bir çok hurafe ‹slam’a
mal edilebilmifl; bir çok Müslüman bunlar› ‹slam
sayabilmifltir. Osmanl›n›n son asr›nda özellikle
hoca k›l›¤›na girmifl gayrimüslimlerin katk›lar›yla
hurafelerin oldukça rahat yay›ld›¤› söylenebilir.
Bunun önünü almak, karfl›laflt›¤› dinî nitelikli bilgi-
leri ‹slam’›n temel de¤erleri ›fl›¤›nda sorgulay›p
anlamland›rabilecek müminleri yetifltirmekle
mümkün olacakt›r.
Geçenlerde bir mektup ald›m. Y›llard›r Din Kültü-
ARALIK 2010
rü ve Ahlak Bilgisi ö¤retmenli¤i yapan ve din e¤i-
timi dal›nda yüksek lisans diplomas› bulunan çok
çal›flkan bir bayan ö¤rencim göndermifl. Onun
yazd›klar› bu konuda tipik bir örnek teflkil etti¤i
için onlar› sizinle paylaflmak istiyorum:
“Say›n Hocam, bu hafta arkadafllar taraf›ndan bir
cuma oturmas›na davet edilmifltik. Gitti¤imizde
iki hoca han›m›n da Kur’an okumak ve sohbet et-
mek için geldiklerini gördük. Okunan Kur’an’dan
sonra hoca han›mlardan biri sohbet etmeye bafl-
lad›. Bir saat boyunca hiç susmadan pefl pefle
ayet ve hadisleri s›ralad›, büyüklerin hâllerinden
örnekler verdi. Sözü namaza getirdi ve ikindi na-
maz›yla ilgili flöyle bir olay anlatt›: Bir gün ashab-›
kiram mescidde bir kad›n›n a¤lamas›na flahit
olurlar ve niçin a¤lad›¤›n› sorarlar, söylemez. He-
men onu al›p Peygamber Efendimiz’in huzuruna
götürürler. Kad›n hâlâ a¤lamaktad›r. Peygambe-
rimiz niçin a¤lad›¤›n› sorar. O da çok büyük gü-
nahlar iflledi¤ini ve bunlardan dolay› a¤lad›¤›n›
söyler. Peygamberimiz de bunlar› kendisine an-
latmas›n› ister. Kad›n bafllar anlatmaya. ”Ya Ra-
sulallah! Ben zina ettim, bu zinadan bir çocuk
do¤du ve ben bu çocu¤u öldürdüm ve bir sirke
küpüne att›m. Bu sirkeyi de insanlara satt›m. Ben
a¤lamayay›m da kimler a¤las›n!” demifl. Peygam-
berimiz de: “Sus kad›n sus. Ben de ikindi nama-
z›n› kaç›rd›n zannettim.” demifl.
Hoca han›m bunlar› anlat›rken çok flafl›rd›m ve
her kesimden insanlar›n geldi¤i misafirlerin tepki-
leri nas›l olacak diye yüzlerine bakt›m. Hepsi gü-
zel güzel dinliyordu. Kimse flafl›rmam›flt›. Bu beni
daha da flafl›rtt›. …”
Dikkat edin, dinleyenler aras›nda okumufl/e¤itimli
bayanlar var. Bu foto¤raf, ‹slam ad›na ne kadar
ürkütücü ve endifle verici! Din diye anlat›lanlar›n
23 SAYI: 240
 D‹N - DÜfiÜNCE - YORUM
hiçbir do¤ru taraf› yok. Üstelik ‹slam’›n temel
prensipleriyle aç›kça çeliflen ifller (büyük günah-
lar), rahatl›kla hafife al›n›yor. Zina, cana k›yma,
hem de öz çocu¤unu öldürme, insanlar›n sa¤l›¤›-
n› tehlikeye sokma, sahtekârl›k, haram kazanç el-
de etme gibi büyük haramlar, bir ikindi namaz›y-
la karfl›laflt›r›larak onun önemini vurgulamak ad›-
na alabildi¤ine hafife al›n›yor. “Kul hakk›yla Al-
lah’›n huzuruna gitmemeye özellikle özen göster-
me” anlay›fl› âdeta s›f›rlan›yor.
Bütün bunlar›n ‹slam’la asla ba¤daflmayan as›ls›z
fleyler oldu¤unu anlamak için öyle ileri düzeyde
bir ‹slam bilgisine sahip olmak gerekmez; ‹slam’›
ana hatlar›yla tan›m›fl olmak, bu gerçe¤i fark et-
mek için yeter de artar bile. Ama bizim e¤itim-
li insanlar›m›z›n bile bunu baflaramad›¤›n› görmek
gerçekten düflündürücüdür.
Bu insanlar, genelde dinî bilgi karfl›s›nda özne
olarak kalmaya yönelik hiç bir çaba göster(e)mi-
yorlar. Hoca diye tan›d›klar› bir han›m›n din ad›na
söylediklerini pasif kabullenici yaklafl›mla dinle-
mekle yetiniyorlar. Sunulan dinî bilgiler üzerinde
düflünmek, onlar› sorgulay›p anlamland›rmaya,
onlar› bütünlefltirip tutarl›l›¤›n olup olmad›¤›n›, bil-
dikleri temel dinî prensiplerle ba¤dafl›p ba¤dafl-
mad›¤›n› yoklamaya yönelik hiçbir çaba göstermi-
yorlar. Hoca diye tan›nan kifli, Hz. Peygam-
ber’den nakletti¤ini belirtince akar sular duruyor;
onu dinleyip söylediklerini oldu¤u gibi kabullen-
mek, onlar›n kal›b›na dökülmekten baflka bir al-
ternatif oldu¤unu düflünemiyorlar. Çark›ndan
geçtikleri ezberci/kal›play›c› e¤itim ortam›/çevresi,
elefltirel düflünme/anlamland›rma/sorgulama ye-
teneklerini böylesine dumura u¤ratm›fl. Aktar›lan
bilginin güdümüne girmekten baflka bir alternatif-
leri kalmam›fl.
Bilgiye böyle yaklaflma, kifliyi kullan›lmaya haz›r
nesneye dönüfltürür; dolay›s›yla her türlü kullan›-
ma ve istismara müsait hâle getirir. Bu “her tür
kullan›m ve istismara”, ‹slam’la taban tabana z›t
durumlar da dahildir. ‹slam ad› alt›nda onunla as-
la ba¤daflmayan fikirler bile bunlara rahatl›kla ka-
bul ettirilebilir, savundurulabilir, haram ifller bunla-
ra yapt›r›labilir. Hem de büyük bir içtenlikle ve öz-
veriyle yaparlar. ‹slam dünyas›nda bugün bunun
örnekleri bolca sergilenmektedir.
Söylediklerinin hesab›n› Allah’a verece¤i bilincin-
den yoksun veya bu düflüncesi çok zay›f olan bi-
rilerinin, böyle kiflilere hocal›k yapmas› son dere-
ARALIK 2010
ce kolayd›r. Akl›na eseni, a¤z›na geleni din diye
anlatabilir. Bu kifli, bir de kötü niyetli ise, her tür-
lü as›ls›z fleyleri, hurafeleri ‹slam diye rahatl›kla tel-
kin edebilir. Böyle birinin söyledikleri ne kadar
as›ls›z olursa olsun, onlar› meflhur ‹slam büyükle-
rinden birine dayand›r›yorsa, sorgusuz sualsiz ka-
bul edilmesini garanti eder. Söze, “Hz. Peygam-
ber buyuruyor ki,…” diye bafllad› m›, karfl›s›nda-
kiler o sözün gerçekten Sevgili Peygamberimiz’e
ait olup olmad›¤›n› merak etmedikleri gibi, ger-
çekte ona ait oldu¤u bilinen hadis-i flerifleri do¤-
ru anlay›p anlamad›¤›n› sorgulama ihtiyac› da
duymazlar. Söze “Allah buyuruyor ki,…” diye
bafllarsa, bu takdirde onun do¤ru anlay›p anla-
mad›¤›n› araflt›rmaya hiç yeltenmezler. Yanl›fl an-
lat›mlara herhangi bir olumsuz tepkinin verilme-
mesi, böyle hocalar› iyice rahatlatmaktad›r. Böyle
bir ortamda, yanl›fllar›n düzeltilmesi imkân› da or-
tadan kalkmaktad›r. ‹slam’› içten çökertmenin en
kestirme ve ekonomik yolu da bu olsa gerek.
Sevdiklerinin aktard›klar› bilgilerle kal›planan bu
kimseler, ayn› zamanda baflkalar›ndan gelen
farkl› bilgileri anlamaya çal›flmaya ihtiyaç duyma-
dan hemen reddetme refleksiyle de hareket
ederler; aforizmac›d›rlar, tahammülsüzdürler.
Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› olarak alt› y›l önce Kur’an
Kurslar› ve E¤itim Merkezlerinde uygulamaya
koydu¤umuz yeni din e¤itimiyle, her insan›m›z›n
sözü edilen olumsuzluklardan ar›n(d›r›l)mas› he-
deflenmektedir. Bu yeni e¤itim anlay›fl›na göre
yürütülecek olan din e¤itimi faaliyetleri, insan›m›-
z›n düflünme, anlamland›rma, sorgulama yete-
neklerini besleyerek gelifltirecektir. Bu e¤itimden
geçen birey, dinin esaslar›n› ezberlemekle yetinen
de¤il, onlar› anlam(land›rm)aya çabalayan ko-
numda olacak ve sonuçta din alan›nda kolay ko-
lay kül yutmama yetkinli¤ine eriflecektir. Bu an-
laml› ö¤renmeyi gerçeklefltiren din e¤itiminden
yararlanan insan›m›z, kolay kolay hatalar›n üzeri-
ne yatmayacak, tepkilerini gösterecektir. Böylece
din ö¤retenler/anlatanlar hata yapmamak için
alabildi¤ine titiz davranmak zorunda kalacaklar›
gibi, yap›labilecek hatalar da geliflen elefltirel dü-
flünce sayesinde hemen fark edilerek düzeltilebi-
lecektir.
KAYNAK
AYDIN M. fievki, “Ezberci Din E¤itimi”, Diyanet Ayl›k Dergi,
Kas›m, 2009.
AYDIN M. fievki, “ Din E¤itimi Sorgulay›c› Düflünmeyi Besle-
melidir”, Diyanet Ayl›k Dergi, Aral›k, 2009.
24 SAYI: 240
 D‹N - DÜfiÜNCE - YORUM
Prof. Dr. Suat Cebeci
Sakarya Üniv. ‹lahiyat Fak.

Din hizmetlerinde
dinî dan›flmanl›k ve
rehberli¤in temelleri
Namaz, oruç, zekât, hac, kurban ibadetlerinin yerine getirilmesinde oldu¤u gibi,
toplumda s›kl›kla karfl›lafl›lan do¤um ve ölümler, evlenme ve boflanmalar, anlafl-
mazl›k ve huzursuzluklar, aile ve akraba iliflkileri, dinî bilgi ihtiyaçlar›, yard›mlaflma
ve dayan›flma konular›nda da din görevlisinin yard›m ve rehberli¤ine ihtiyaç duyul-
maktad›r. Bunlar›n yan›nda hastalara, düflkünlere, engellilere, fakirlere, çaresizlere
yönelik hizmetler de ayr› bir önem arz etmektedir. Bu alanlarda yap›lmas› gereken-
ler bir dinî dan›flmanl›k ve rehberlik hizmetidir.

D
in hizmetleri cami ile s›n›rl› kalmamakta, cami d›fl›nda da ge-
nifl bir alan› kuflatmaktad›r. Namaz, oruç, zekât, hac, kur-
ban ibadetlerinin yerine getirilmesinde oldu¤u gibi, toplum-
da s›kl›kla karfl›lafl›lan do¤um ve ölümler, evlenme ve boflanmalar,
anlaflmazl›k ve huzursuzluklar, aile ve akraba iliflkileri, dinî bilgi ihti-
yaçlar›, yard›mlaflma ve dayan›flma konular›nda da din görevlisinin
yard›m ve rehberli¤ine ihtiyaç duyulmaktad›r. Bunlar›n yan›nda has-
talara, düflkünlere, engellilere, fakirlere, çaresizlere yönelik hizmetler
de ayr› bir önem arz etmektedir. Bu alanlarda yap›lmas› gerekenler
bir dinî dan›flmanl›k ve rehberlik hizmetidir.
Kur'an ve Sünnette dinî dan›flma ve rehberlik anlam›na gelebilecek
görev ve hizmetlere dair epeyce bilgi mevcuttur. Bu bilgiler, dinî da-
n›flma ve rehberlik hizmetinin befl temel gerekçeye dayand›¤›n› gös-
termektedir.
1. Bilme ihtiyac›
Allah, insanlar› ö¤renme ve bilme ihtiyac› ile yaratm›fl ve bilmedikleri
hususlar› bilenlere sormalar›n› "E¤er bilmiyorsan›z ilim sahiplerine so-
run" (Nahl, 43.) mealindeki ayetle emretmifltir. Peygamberimiz de,
"Kim bir bilgi kendinden istenir de onu gizlerse, k›yamet gününde Al-
lah onun a¤z›na ateflten bir gem vurur." (Ebu Davud, ‹lim: 9; Tirmizi, ‹lim:
3.) buyurarak kendisinden bir bilgi istenen kimsenin mutlaka bu tale-
bi karfl›lamas› gerekti¤ini beyan etmifltir. Bu ayet ve hadisten anlafl›-
l›yor ki, hem bilinmeyen hususlar›n sorulmas› hem de sorulana ce-
vap verilmesi Müslümanlar için bir vecibedir.

ARALIK 2010 25 SAYI: 240

 D‹N - DÜfiÜNCE - YORUM

2. ‹kna olma ihtiyac›

Bilmek insan için nas›l bir ihtiyaç ise, ö¤rendi¤i ve
inand›¤› hususlarda ikna olmak da ayn› flekilde bir ih-
tiyaçt›r. ‹nsan›n bir bilginin do¤ru oldu¤una inanmas›,
o konuda ikna oldu¤u anlam›na gelmemektedir.
Kur'an-› Kerim’de, Allah'›n dostu (Halilullah) payesine
mazhar olmufl bir peygamber olan Hz. ‹brahim'in bi-
le ikna olmaya ihtiyaç duydu¤u anlat›lmaktad›r. "Ha-
ni ‹brahim, 'Rabbim! Bana ölüleri nas›l diriltti¤ini gös-
ter' demiflti. (Allah ona) '‹nanm›yor musun?' deyince,
'Hay›r (inand›m) ancak kalbimin tatmin olmas› için'
demiflti." (Bakara, 260.)
Allah Teala Hz. ibrahim'i örnek vermek suretiyle in-
sanlar›n en temel konularda bile iman etmekle kal-
may›p ikna olmak isteyeceklerine, bu iste¤in uygun
flekilde karfl›lanmas› gerekti¤ine dikkat çekmektedir.
Ayetin devam›nda Allah, "Öyleyse, dört kufl tut. On-
lar› kendine al›flt›r. Sonra onlar› parçalay›p her bir
parças›n› bir da¤›n üzerine b›rak. Sonra da onlar› ça-
¤›r. Sana uçarak gelirler." buyurarak, Hz. ‹brahim'e
ikna olmas› hususunda rehberlik etmifltir. Bu olay,
din e¤itimi ve din hizmetlerinde rehberlik edici bir yo-
lun tutulmas› gerekti¤ini de aç›kça göstermektedir.
3. Yard›m ihtiyac›
Hayat›n karmaflas› ve toplum hâlinde birlikte yaflama
olgusu, insanlar aras›nda yard›mlaflmay› zorunlu k›l-
maktad›r. ‹nsan hastal›k, yoksulluk, düflkünlük, çare-
sizlik anlar›nda hep uzanacak bir yard›m elini bekler.
Yard›m ihtiyac› sadece hayat›n maddi zorluklar› ko-
nusunda de¤ildir. Kötülüklerden ar›nd›r›p iyi bir insan
ve iyi bir Müslüman olma, bireysel ve toplumsal hu-
zuru ve mutlulu¤u sa¤lama konular›nda da yard›m-
laflma ihtiyac› vard›r. Kur'an’da, "‹yilik ve takva husu-
sunda yard›mlafl›n" (Maide, 2.) emri vard›r. Peygambe-
rimiz de daha ayr›nt›l› ve vurgulu bir flekilde yard›m-
laflma konusuna dikkatimizi çekmektedir:
''Kim bir Müslüman›n bir dünyevi s›k›nt›s›n› giderirse,
Allah da onun k›yamet günü s›k›nt›lar›ndan birini gi-
derir. Kim dünyada zora düflmüfl birinin iflini kolay-
laflt›r›rsa, Allah da onun dünyada ve ahirette iflini ko-
laylaflt›r›r. Kim bir Müslüman›n dünyada a盤›n› kapa-
t›rsa, Allah da onun dünya ve ahirette a盤›n› kapat›r.
Kul din kardeflinin yard›m›nda oldu¤u müddetçe, Al-
lah da kulunun yard›m›ndad›r.” (Tirmizi, Bir 19.)
Rehberli¤in tan›m›n› yap›p mahiyetini aç›klamaya ça-
l›flan uzmanlar bunun kifliye yap›lan sistemli bir yar-
d›m süreci oldu¤u üzerinde ›srarla durmaktad›rlar.
(Hasar› Tan, Psikolojik Dan›flma ve Rehberlik Teori ve Uygula-
ma, MEB, ‹stanbul, 2000) Allah ve Rasulünün bir Müslü-
man tavr› ve görevi olarak önümüze koyduklar› yar-
d›mlaflma davran›fl›n›n, bir rehberlik hizmeti olarak
görülmesi gerekir.
4. Moral (manevi takviye) ihtiyac›
Maneviyat insan›n; en içten, en anlaml› ve en kuflat›-
c› deruni dünyas›n›, ruhunu sarmalayan yan›n› olufl-
turur. Manevi s›k›nt›ya düflenlerin gözleri hiçbir fleyi
görmez, maddi k›ymetler umurunda de¤ildir, her
fleyden vazgeçebilirler. Zira manevi s›k›nt›, zihinsel
bütünlü¤ün ve duygusal dinginli¤in bozulmas›n› ifade
etmektedir. Maneviyat› güçlendirmeye yönelik telkin-
lerin bu konuda önemli iyilefltirici etkisi vard›r.
Peygamberimizin yürüttü¤ü risalet görevi ile ilgi-
li olarak bazen üzüntüye kap›ld›¤›, moral bozuklu¤u
içine düfltü¤ü görülmüfl ve Allah Teala vahiy yoluyla
onu teselli etmifltir. Bir ara vahiy gelmesi gecikince
müflrikler, “Rabbi ona dar›ld›, onu terk etti” fleklinde
istihzai tarzda dedikodulara bafllad›lar. Bu durum
karfl›s›nda Peygamberin derin bir üzüntüye kap›lma-
s› üzerine, “Kufllu¤a ve sükuna erdi¤inde geceye ye-
min olsun ki, Rabbin seni b›rakmad› ve sana dar›lma-
d› da...” (Duha, 1-3.) fleklinde bafllayan Duha suresi
nazil olmufltur.
Allah Teala ‹nflirah suresinde de peygamberin daima
yan›nda ve yard›m›nda oldu¤unu hat›rlatarak, zorluk-
la karfl›laflt›¤›nda endifleye kap›lmamas›n›, her zorluk
ortaya ç›kt›¤›nda ona karfl›l›k iki kolayl›k yarataca¤›n›
bildirmifl ve onu rahatlatm›flt›r.
Hz. Peygamber’in moral takviyesine ihtiyaç duydu-
¤unun ve Allah'›n onu teselli etti¤inin Kur’an’da anla-
t›lm›fl olmas›, moral takviyesinin ne kadar önem-
li oldu¤una, ihtiyac› olanlara bu takviyenin verilmesi
gerekti¤ine dikkat çekmesi bak›m›ndan oldukça ma-
nidard›r.

ARALIK 2010 26 SAYI: 240

 D‹N - DÜfiÜNCE - YORUM
5. Uzlaflma ihtiyac›
Dinî dan›flma ve rehberlik hizmetini gerektiren temel
sebeplerden biri de insanlar aras›nda s›kl›kla ortaya
ç›kan uzlaflma ihtiyac›d›r. ‹nsanlar›n aile ve toplum
hâlinde birlikte yaflamak zorunda olmalar›, s›k› iliflki
ve iflbirli¤ine girmeleri sebebiyle ara s›ra anlaflmazl›k-
lara düflülmektedir. Böyle bir durumda üçüncü fla-
h›slar›n araya girerek taraflar› uzlaflt›rmalar›, bir reh-
berlik görevi olarak yerine getirilmesi gereken dinî ve-
cibelerdendir.
Kur'an-› Kerimde uzlaflmazl›klar; (a) kifliler aras›nda,
(b) ailede, kar›-koca aras›nda ve (c) iki insan grubu
aras›nda olmak üzere üç kategoride ele al›n›r.
a) Kifliler aras›ndaki anlaflmazl›¤›n giderilmesinin em-
redildi¤i ayette, “Müminler ancak kardefltirler, öyley-
se kardefllerinizin aras›n› düzeltiniz!” (Hucurat, 1.) bu-
yurulmaktad›r. Demek ki insanlar kardefl dahi olsalar
aralar›nda anlaflmazl›k ve uzlaflmazl›klar›n olmas›
mümkündür. Ayet anlaflmazl›¤a düflen kiflilerin aras›-
n› bulup anlaflmalar›n› sa¤lamay› müminlere emret-
mektedir.
b) Efller aras›nda da zaman zaman ihtilaflar, ayr›l›¤a
kadar götürecek anlaflmazl›klar ç›kabilmektedir. Al-
lah Teala Kur'an-› Kerim’de, "E¤er kar›-kocan›n ara-
s›n›n aç›lmas›ndan endifle ederseniz, erke¤in ailesin-
den bir hakem, kad›n›n ailesinden bir hakem gönde-
rin, iki taraf (aray›) düzeltmek isterlerse, Allah da on-
lar› uzlaflt›r›r" (Nisa, 35.) buyurarak, müminlerin bu du-
ruma seyirci kalmay›p efllerin aras›n› düzeltmelerini
emretmifltir, iflte bu gerçek bir rehberlik hizmetidir.
Toplumun baz› kesimlerindeki ailelerde eskiden kal-
ARALIK 2010
ma k›z kaç›rma, kaçan k›z›n can›na kast etme, k›z› is-
temedi¤i kifliyle evlendirme, k›z çocuklar›n› okutma-
ma, kad›nlar› evden d›flar› ç›karmama gibi âdetlerin
düzeltilmesi de ayr› bir rehberlik hizmetini gerektir-
mektedir.
c) Kifliler aras›nda oldu¤u gibi akrabalar, kabileler,
zümreler fleklindeki insan gruplar› aras›nda da anlafl-
mazl›klar ç›kabilmekte, önüne geçilmedi¤i taktirde
bunun z›tlaflmalara, düflmanl›klara ve çat›flmalara
kadar gidebildi¤i görülmektedir. Kur'an-› Kerim’de
bu konuya dikkat çekilerek müminlerden iki grup
aras›nda bir çat›flma meydana gelmesi hâlinde bu-
nun derhal giderilmesi ve taraflar aras›nda bar›fl›n
sa¤lanmas› emredilmektedir. "E¤er müminlerden iki
grup birbirleriyle savafl›rlarsa aralar›n› düzeltin.” (Hucu-
rat, 8.) mealindeki ayet, anlaflmazl›¤› giderebilecek
yetkinlikteki kimseler için bunun farz-› ay›n mesabe-
sinde bir görev oldu¤unu göstermektedir.
Dinî Dan›flmanl›k ve Rehberlikte Temel Yaklafl›m
Dinî dan›flma ve rehberlik hizmetleri, problem-amaç-
yöntem iliflkisi ve bunlar›n uyumlu bütünlü¤ü içinde
yürütülecektir. Bu hizmetlerin konumuz ve yaz›n›n
hacmi gere¤i burada üzerinde durmam›za imkan ol-
mayan belli kurallar›, usul ve esaslar› vard›r. Bunlar-
dan önemine binaen sadece iki temel yaklafl›ma ifla-
ret etmekle yetinece¤iz.
Birincisi; dan›flmanl›k ve rehberlik çal›flmas›nda
problemlerin öznelli¤i yani kiflilere özgü olufllar› esas
al›nmal›d›r. Zira problem bir kiflinin problemidir, ona
özgüdür ve onun kiflili¤i ile ba¤lant›l›d›r. Bir problem,
onu yaflayan kiflinin karakterinden, kiflili¤inden, zihin-
sel ve duygusal yap›s›ndan ba¤›ms›z bir flekilde çö-
zümlenemez. Ayn› problemi yaflayan iki kifliden biri-
ne yönelik hizmette takip etti¤imiz yöntem baflar›-
l› sonuç verirken, di¤erinde ayn› sonucu vermeyebi-
lir. Bu bak›mdan dinî dan›flma ve rehberlik çal›flmas›
yürütenlerin salt probleme de¤il, kiflilerin problemle-
rine yönelmeleri ve çok yönlü, esnek bir tarz benim-
semeleri gerekir.
‹kinci temel yaklafl›m ise ihtiyaca odaklanmakt›r. Yu-
kar›da s›ralanan befl temel ihtiyaçtan hangisi ortaya
ç›km›fl, dan›flmanl›k ve rehberlik hizmetine konu ol-
muflsa, onunla s›n›rl› kal›nmal›d›r. Örne¤in bilgi ihtiya-
c› olan› ikna etmeye çal›flmamal›, ikna olma ihtiyac›n-
da olana moral takviyesi çabas›na giriflilmemelidir.
Bir konuda yürütülen dan›flmanl›k ve rehberlik hiz-
meti s›ras›nda baflka konulara geçmeye yol açacak
sebepler ortaya ç›ksa dahi konudan sapmamakta ›s-
rar edilmelidir. ‹htiyaçlar› do¤ru tespit etmek, proble-
mi iyi tahlil etmek ve en uygun, yard›m hizmeti için
probleme odaklanmak, dinî dan›flma ve rehberli¤in
özünü teflkil etmektedir.
27 SAYI: 240
 D‹N VE SOSYAL HAYAT
H›z›r Ya¤c›
Bart›n/Ulus Müftüsü

Hz. Peygamber’in insan

haklar› ihlâlleri ile mücadelesi
Hz. Peygamber, Kur’an’›n insana tan›d›¤› inanç hürriyetini hayata tafl›yarak, Medine
sözleflmesinde Yahudilere inançlar›n› serbestçe yaflama hakk› tan›m›flt›r. H›ristiyan
Necran heyetine, baz› sahabilerin karfl› ç›kmas›na ra¤men peygamber mescidinde iba-
detlerini özgürce yapma f›rsat› tan›m›flt›r.

eygamberler, temel hak ve özgürlüklerin hayat sürmelerinin mücadelesini vermifltir. Hak-

P en önde gelen savunucular› olmufllard›r.

Kendilerinin maruz kald›klar› haks›zl›klarla
mücadeleleri bir yana, bafllang›çta pey-
gamberlere tâbi olanlar›n daha çok halk›n zay›f
ve güçsüz kesiminden olmas›, haks›zl›¤a u¤ra-
m›fl insanlar›n hak arama mücadelelerinde pey-
gamberlerin öncü rolüne iflaret etmektedir.
Kur’an, ›rk, renk, cinsiyet, yafl ay›r›m› yapma-
dan, “Andolsun, biz insano¤lunu flerefli k›ld›k.”
(‹sra, 70.) buyurarak, insan›n Allah (c.c.)’›n “bafl-
yap›t›” olarak dünyaya gelmesini, onurlu bir
hayat sürebilmesi için yeterli görmüfltür. Bu ne-
denle yaflama hakk›, (‹sra, 33.) inanç hürriyeti, (Yu-
nus, 99; Kehf, 29.) insan onurunun korunmas›, (Hu-
curat, 11.) mülkiyet hakk›, (Nisa, 29.) seyahat öz-
gürlü¤ü, (Maide, 33.) özel yaflam›n gizlili¤i (Hucurat,
12.) gibi hak ve özgürlüklerin korunmas›na yöne-
lik temel ilkeler koymufltur.
Hz. Peygamber karfl›laflt›¤› tepkilere ra¤men bu
ilkeleri hayata tafl›m›fl, insanlar›n onurlu bir
s›zl›klarla mücadeleyi en onurlu görev saym›fl,
peygamberli¤inden önce Araplar›n övünç vesi-
lesi sayd›klar› “Hilfü’l-Fudûl” antlaflmas›na kat›l-
mas›n›, k›z›l tüylü develere sahip olmaya de¤ifl-
meyece¤ini ifade etmifltir. Can, mal, inanç, iffet
gibi, insan›n en temel hak ve hürriyetleri u¤run-
da mücadele verirken öldürülmesi halinde flehid
say›laca¤›n› haber vermifltir. (Ebû Davud, Sünnet,
29.) Haks›zl›¤a u¤rayanlara yard›m edilmesini,
haks›zl›k yapanlar›n yapmak istedikleri haks›zl›k-
lara engel olunmas›n› istemifl, (Buharî, Mezalim, 4.)
bu u¤urda cesaret ve kararl›l›kla mücadele et-
memenin uhrevî ceza ile sonuçlanaca¤› ikaz›n-
da bulunmufltur. (Ebû Davud, Melâhim, 17.) Kamu
mal›ndan afl›ran, (‹bn Mace, Cihad, 34.) borçlar›n›
ödemeyerek insanlara karfl› sorumluluklar›n› ye-
rine getirmeyenlerin cenaze namaz›n› k›lmaktan
imtina ederek, (Nesaî, Büyû’, 102.) insan haklar› ih-
lâllerine yönelik önemli bir cayd›r›c› ilke gelifltir-
mifl, namaz, zekât, oruç gibi ibadetleri yerine
getiren, ancak kul hakk› ile Allah (c.c.)’›n huzu-

ARALIK 2010 28 SAYI: 240

 D‹N VE SOSYAL HAYAT
runa ç›kanlar› müflis tüccara benzetmifltir. (Müs-
lim, Birr, 59.)
Medine sözleflmesinde yer verdi¤i, bir Müslü-
man’›n haks›z yere öldürülmesi durumunda bü-
tün Müslümanlar katilin karfl›s›nda yer al›r, (Mu-
hammed Hamidullah, el-Vesâiku’s-Siyâsiyye, ‘Terc. Vecdi
Akyüz, ‹stanbul, 1997, 69’) ifadesi ile insan›n yaflama
hakk›n› anayasal güvence alt›na alm›flt›r. Veda
hutbesinde cahiliye döneminin kan gütme dava-
lar›n› bütünüyle kald›rm›fl ve ilk uygulamaya da
kendi yak›nlar›ndan bafllayaca¤›n› ilan etmifltir.
(Müslim, Hacc, 147.) ‹ntihar etmeyi, herhangi bir ne-
denle çocuklar› öldürmeyi ve insanlara iflkence
yapmay› da yasaklam›flt›r. (Müslim, Birr, 117-119;
Nesâî, Tahrimu’d-dem, 9.)
Mülkiyet hakk›n› insan›n en temel haklar›ndan
biri olarak kabul eden ‹slam, bu hakk›n güvence
alt›na al›nmas› için h›rs›zl›¤›, tefecili¤i, doland›r›-
c›l›¤› ve her türlü hak ihlâllerini yasaklam›flt›r. Hz.
Peygamber, mülkiyet hakk›n›n dokunulmazl›¤›n›
ve ihlâl edilmeye kalk›fl›lmas› durumunda takip
edilmesi gereken durumu flöyle ifade etmekte-
dir.
Adam›n biri Rasulüllah (s.a.s.)’a gelerek: “Bir
adam bana gelip mal›m› zorla almak istiyor” de-
di. Rasulüllah (s.a.s.), “Ona Allah’› hat›rlat” bu-
yurdu. Adam: “Hat›rlamak istemezse” dedi. Ra-
sulüllah (s.a.s.), “Yak›n›ndaki Müslümanlardan
yard›m iste” buyurdu. Adam: “Çevremde Müslü-
manlardan kimse yoksa” dedi. Rasulüllah
(s.a.s.): “Devletten yard›m iste” buyurdu. Adam:
“E¤er devlet benden uzak ise” deyince, Hz.
Peygamber: “Mal›n›n u¤runda dövüfl ya ahiret
flehidlerinden olursun veya mal›n› kurtar›rs›n”
buyurdu. (Nesâî, Tahrimu’d-dem, 20.)
Hz. Peygamber, Kur’an’›n insana tan›d›¤› inanç
ARALIK 2010
hürriyetini hayata tafl›yarak, Medine sözleflme-
sinde Yahudilere inançlar›n› serbestçe yaflama
hakk› tan›m›flt›r. H›ristiyan Necran heyetine, ba-
z› sahabilerin karfl› ç›kmas›na ra¤men peygam-
ber mescidinde ibadetlerini özgürce yapma f›r-
sat› tan›m›flt›r. Esirlere Müslümanl›¤› kabul et-
meleri için bask› yap›lmas›n› kabul etmemifltir.
(Ebû Davud, Cihad, 116.) savafl esnas›nda kendini
ibadete veren insanlara dokunulmamas›n›, ‹slam
savafl hukukunun ilkelerinden biri olarak benim-
semifltir.
‹fade hürriyetine olan sayg›s›ndan dolay›, genç-
yafll›, kad›n-erkek herkes onun huzurunda ken-
disini rahatl›kla ifade etmifltir. Gençli¤inin güzel
y›llar›n› kocas›yla geçirdikten sonra kocas›n›n
kendisini z›har talak›yla boflamas› üzerine, Hz.
Peygamber’e gelerek ma¤duriyetini gidermesi
için onunla tart›flan kad›na hiçbir olumsuz söz
söylememifltir. (Mücadele, 1.) Zaman zaman elefl-
tiri s›n›rlar›n› bile zorlayan durumlarla karfl›laflma-
s›na ra¤men, insanlar›n düflüncelerini serbestçe
ifade etmelerine imkân tan›m›flt›r.
Henüz ‹slam’›n ilk günlerinde müflriklerden çek-
ti¤i s›k›nt›lar yüzünden bunalan ve bunun için
Rasulüllah (s.a.s.)’tan kendileri için dua etmesini
isteyen Habbab b. Eret’e, önceki milletlerden
baz› kimselerin inançlar› u¤runda yapt›klar› feda-
kârl›klar› hat›rlatt›ktan sonra, “Andolsun ki Allah
bu dini tamamlayacakt›r. Öyle ki, bir süvari
San’a’dan, Hadramevt’e (bizdeki ifadeyle Edir-
ne’den, Kars’a) kadar yol alacak da Allah’tan
baflkas›ndan korkmayacakt›r.” (Buharî, Menakibu’l-
ensar, 29.) buyurarak daha o dönemde seyahat
özgürlü¤ünün bu dinin önemli hedeflerinden biri
oldu¤unu ifade etmifltir.
Hz. Peygamber, insanlar›n ay›plar›n›n, gizli du-
rumlar›n›n pefline düflmenin, gereksiz kuflku
duyman›n, onlar›n suça itilmesine ve ahlaklar›n›n
bozulmas›na neden olabilece¤ini hat›rlatarak,
özel hayat›n gizlili¤inin korunmas›n› istemifltir.
(Ebû Davud, Edeb, 37; Müslim, Birr, 30.) ‹nsan›n mane-
vi flahsiyetini ayakta tutan de¤erlerin korunmas›-
na yönelik birçok tavsiye ve sak›nd›rmalarda bu-
lunmufltur. O, do¤umundan itibaren Allah
(c.c.)’›n flekilden flekile sokarak, hayat›n›n her
devresinde onda farkl› sanat harikalar› yans›tt›¤›
ve bu yüzden kâinatta baflköfleye oturtulmas›
gereken bir varl›k olan insan›n, erdemli bir hayat
sürebilmesine yönelik gerekli hukuki ve ahlaki
zemini oluflturma gayretiyle yaflam›flt›r.
29 SAYI: 240
 D‹N VE SOSYAL HAYAT
Doç. Dr. Fikret Karaman
Diyanet ‹flleri Baflkan Yard›mc›s›

‹nsan›n di¤er
canl›lara sayg›s›
Canl›lar âlemi
Teknolojinin ön plana Çevremize bakt›¤›m›zda her fleyin bir hesap, ölçü ve düzen içinde
ç›kt›¤›, flehirleflmenin yarat›ld›¤›n› görürüz. Biz nedenini bilemesek bile yarat›lan can-
h›zla ilerledi¤i ba¤, l› ve cans›z varl›klar›n hepsinin bir amac› ve hikmeti vard›r. Bir an
bahçe gibi alanlar›n için insan› bu varl›klar›n d›fl›nda tutal›m. Karada ve denizde birçok
ilaçland›¤› günümüz- hayvan türünün yaflad›¤›n› biliyoruz, Bunlardan bir bölümü sürüne-
de canl›lar›n yaflama rek, bir bölümü yürüyerek, bir bölümü uçarak, bir bölümü de su-
larda yüzerek hayatlar›n› devam ettirmektedir. Bunlar›n her biri top-
hakk› iyice daralm›flt›r.
luma ve üzerinde yaflad›¤›m›z dünyaya ayr› bir katk› sa¤lamakta-
Di¤er taraftan çevre
d›r. Görüntü yönünden çok renkli, birbirinden farkl› cilveleri, güzel-
bilincinin yeterince likleri, hareket tarzlar› ve durufllar›na flahit oluyoruz. Böylece hay-
geliflmemifl olmas› ko- vanlar âlemi, günlük hayat›m›z›n önemli bir parças› olmufltur. Bu iti-
nuyu daha da olumsuz barla üzerinde yaflad›¤›m›z dünyay› onlarla paylaflmak zorunday›z.
yönden etkilemifl ve Nitekim tarihin en eski dönemlerinde yaflayan toplumlar›n bile hay-
birçok hayvan türü- vanlar›n resimlerini ve motiflerini a¤aç, tafl, duvar ve ma¤ara gibi
nün tükenmesine ne- yerlere kaz›yarak iflledikleri anlafl›lmaktad›r. Bu uygulama, onlara
den olmufltur. Oysaki çok de¤er verildi¤inin bir ifadesidir. Bir k›sm›na da sayg› ve tap›n-
yaflayan bütün canl›la- ma derecesinde afl›r›l›¤a varan anlamlar yüklenmifltir. Di¤er taraf-
r›n kendilerine özgü tan bu canl›lar edebiyat, hikâye, masal ve fliir metinlerinde de s›k-
öncelikleri ve haklar› ça an›lm›fllard›r. Anka, hüma, güvercin, serçe, geyik, ceylan, at,
deve ve fil gibi türler, bunlardan sadece birkaç tanesidir.
vard›r. ‹nsano¤lu ken-
di cinsine gösterdi¤i fiüphesiz ki tarihte her toplumun hayvanlar âlemine yönelik fark-
sayg› ve sevgiyi onlar- l› muamele ve yaklafl›mlar› olmufltur. ‹slam dininin Kur’an, hadis gi-
dan da esirgememeli- bi sahih kaynaklar›nda, bunlarla ilgili kapsaml› aç›klamalar yer al-
dir. Unutmayal›m ki m›flt›r. Hat›rlanaca¤› üzere Kur’an surelerinden birkaç tanesi hay-
bütün hayvanlar, in- van isimlerini tafl›maktad›r. Bunlar; Bakara (inek), En’am (s›¤›r-da-
var), Nahl (bal ar›s›), Neml (kar›nca), Ankebut (örümcek) ve Fil (fil)
sanlar gibi sayg› göste-
sureleridir. Hadis ve f›k›h metinlerinde de; hayvanlara iyi muamele
rilme hakk›na sahiptir. edilmesi gerekti¤i, bunlardan zararl› olanlar›n hangi durumlarda it-
laf edilece¤i, eti yenen ve yenmeyenler ile kurbanl›klar›n nas›l kesi-

ARALIK 2010 30 SAYI: 240

 D‹N VE SOSYAL HAYAT
lece¤i, ölü hayvan›n hükmü ve zekât gibi konula-
ra yer verilmifltir. Kur’an’da ve hadislerde hayvan-
lar›n s›kça an›lmalar›n›n nedeni; bunlar›n da Allah
taraf›ndan yarat›ld›¤›n› hat›rlatmak ve onlar›n ya-
rat›l›fl›ndaki güzellikler üzerinde düflünmeye dik-
kat çekmek içindir. Bunlar›n bir bölümü de; in-
sanlar›n g›da, binek ve tafl›t ihtiyaçlar›n› karfl›la-
malar›, servet ve ziynet de¤eri tafl›malar› ve ken-
disinin istifadesine sunuldu¤una iflaret edilmifltir.
Di¤er taraftan bu nimetlere karfl›l›k flükretmenin
bir kulluk görevi oldu¤u vurgulanm›flt›r. Çünkü in-
san›n hayvanlardan faydalanma hususunda hu-
kuki kurallar›n›n düzenlenmesi, helal ve haram
olanlar›n belirlenmesi önem arz etmektedir. Ayr›-
ca bunlardan bir k›sm›; kurban ve zekât ibadetle-
rinde de¤erlendirildi¤i için bunlarla insanlar›n Al-
lah’a yaklaflmas› söz konusu olmaktad›r.
Haklar›n›n korunmas›
Üzülerek belirtelim ki teknolojinin ön plana ç›kt›¤›,
flehirleflmenin h›zla ilerledi¤i, ba¤, bahçe gibi
alanlar›n ilaçland›¤› günümüzde canl›lar›n yaflama
hakk› iyice daralm›flt›r. Di¤er taraftan çevre bilin-
cinin yeterince geliflmemifl
olmas› konuyu daha da
olumsuz etkilemifl ve birçok Kur’an’da ve hadislerde hayvanlar›n s›kça an›lmalar›n›n
hayvan türünün tükenmesi- nedeni; bunlar›n da Allah taraf›ndan yarat›ld›¤›n› hat›rlat-
ne neden olmufltur. Oysaki mak ve onlar›n yarat›l›fl›ndaki güzellikler üzerinde düflün-
yaflayan bütün canl›lar›n meye dikkat çekmek içindir.
kendilerine özgü öncelikleri
ve haklar› vard›r. ‹nsano¤lu
kendi cinsine gösterdi¤i sayg› ve sevgiyi, onlar-
dan da esirgememelidir. Unutmayal›m ki bütün
hayvanlar, insanlar gibi sayg› gösterilme hakk›na
sahiptir. Onlara kötü muamele edilemez. Zalima-
ne davran›fllarda bulunulamaz. Do¤al çevrelerin-
de özgürce üreme hakk› ve f›rsat› k›s›tlanamaz.
‹nsan yard›m›na muhtaç olan bu varl›klar›n, bes-
lenme ve bar›nma ihtiyac› usulüne uygun olarak
karfl›lanmal›d›r. Kesinlikle aç ve susuz b›rak›lma-
mal›d›r. Üzerlerinde fiziksel veya psikolojik ac›
çekmeye yönelik deneyler yap›lmamal›d›r. Bu ey-
lemler hayvan haklar›n›n ihlali say›l›r. ‹slam tarihin- edilmektedir. Bir bölümünden de g›da, deri ve
de hayvanlar›n sahipsiz b›rak›lmamas› için koru-
ma ve tedavi amaçl› vak›flar kurulmufl ve bar›nak-
lar yap›lm›flt›r. Etlerine ihtiyac› olmad›¤› halde sa-
dece zevk ve e¤lence için avlamak da do¤ru de-
¤ildir. Yüzlerine ac› oluflturacak damgalar yap›l-
mamal›d›r. Gücünden fazla yük vurulmamal›d›r.
Hz. Ömer (r.a.) devesine fazla yük vuranlar› ciddi
anlamda ikaz ederek gerekli cezay› vermifltir.
ARALIK 2010
Ömer bin Abdüaziz de hayvanlara a¤›r yük yük-
lenmemesi, demir, de¤nek ve tafl gibi sert cisim-
lerle dövülmemesi için talimat yay›nlam›flt›r. ‹slam
hukukçular› da hayvanlar›n canlar›n› ac›tacak fle-
kilde dövülmesini, aç b›rak›lmas›n›, gücünün üs-
tünde yük vurulmas›n› suç kabul etmifltir.
Hayatlar›n›n devam› için gerekli önlemlerin al›n-
mas›, toplumun ortak bir görevidir. Hayvan›n güç
ve yafl bak›m›ndan verimini kaybetmesi hâlinde
bile terk edilmemesi gerekir. Bak›m›, tedavisi ya-
flad›¤› müddetçe devam etmelidir.
Hayvanlar›n maruz kald›klar› haks›zl›klar› önlemek
maksad›yla 15 Ekim 1978 tarihinde Paris’teki
UNESCO Merkezinde Hayvan Haklar› Evrensel
Beyannamesi ilan edilmifltir. Bu metnin 9 ve 10.
maddeleri hayvan koruma hakk›n› ve güvenli¤ini
önemli ölçüde teminat alt›na alm›flt›r.
Madde: 9- Hayvanlar›n kendilerine özgü yasal
statüleri ve haklar› hukuk taraf›ndan tan›nmak zo-
rundad›r. Hayvanlar›n güvenli¤inin koruma alt›na
al›nmas› hususu devlet örgütleri düzeyinde temsil
edilmelidir.
Madde: 10- E¤itimden ve okullaflmadan sorumlu
merciler, vatandafllar›na çocukluktan itibaren
hayvanlar› anlamay› ve sayg› göstermeyi ö¤ren-
meleri için imkân sa¤lamak zorundad›r.
Hayvanlara karfl› flefkat ve merhamet
‹nsan›n emrine verilen veya kendisine emanet
edilen say›s›z nimetler aras›nda hayvanlar›n çok
istisnai bir yeri vard›r. Bunlardan elde edilen ürün-
lerin her biri ayr› bir fayda ve flifa kayna¤›d›r. Bir
bölümünden binek, yük ve ulafl›m olarak istifade
yün gibi gelirinden yararlan›lmaktad›r. Do¤al ola-
rak insanlar›n günlük ve hayati ihtiyaçlar›yla iç içe
olan ve bizim gibi ruh tafl›yan, ac›, s›z› duyan, ko-
nuflamayan, kendisini savunamayan bu çaresiz
varl›klara karfl› sorumluluklar›m›z›n oldu¤u tart›fl›-
lamaz. Gerçekten evcil veya vahfli hangi tür olur-
sa olsun, bu çaresiz varl›klara karfl› flefkat ve
merhamet gösterilmelidir. Allah’›n emri ve iradesi
31 SAYI: 240
 D‹N VE SOSYAL HAYAT

de bütün yarat›klara karfl› adaletli ve ölçülü mu- Hayvan besleme

amele edilmesi do¤rultusundad›r. Zira O’nun Ra-
Ço¤u kez evde hayvan beslenip beslenemeyece-
him s›fat› da; bütün varl›klara karfl› s›n›rs›z flefka-
¤i tart›flma konusu olmufltur. Hz. Peygamber
tini, lütuf ve merhametini ifade etmektedir. Hz.
(s.a.s.) döneminde sahabiden bir k›sm›n›n evle-
Peygamber (s.a.s.)’in flu sözleri bizim için çok an-
rinde kanarya veya serçe cinsinden kufl besledi-
lam ifade etmektedir: “Merhamet edene, Allah da
¤i bilinmektedir. (Buhari; Edeb, 81,112.) Baflka bir na-
merhamet eder. Siz yerdekilere merhamet ediniz
kilde ise; yaln›zl›ktan flikâyet eden bir sahabiye de
ki göktekiler de size merhamet etsin.” (Ebu Davud;
güvercin veya horoz beslemesini tavsiye etmifltir.
Ede, 58.)
‹slam bilginlerine göre; eziyet etmemek, aç ve su-
Modern dünyam›zda hayvanlara duyulan flefkat suz b›rakmamak flart›yla kedi ve kafeslerde kufl
ve merhamet düzeyinin mükemmel oldu¤u söyle- beslenmesinde sak›nca görülmemifltir. Ancak bu
nemez. Di¤er bir ifade ile bugünkü anlay›fl, yerel tür hayvanlar evlerde beslenirken, çevre aç›s›n-
ve bireyseldir. Hadis kaynaklar›nda gösterilen ör- dan rahats›zl›k ve kirlilik riski teflkil etmemelidir.
nekler ile ‹slam tarihinde gerçekleflen uygulama- Avlanman›n yan› s›ra ihtiyaç duyulan alanlarda
lar›n daha ileri derecede oldu¤u söylenebilir. Zira de¤erlendirilmek üzere köpek de beslenebilir.
Hz. Peygamber (s.a.s.) günahkâr bir müminin, Ancak ihtiyaç olmad›¤› takdirde evde köpek bes-
susam›fl bir köpe¤e yard›m ederek su temin etti- lemenin do¤ru olmad›¤› görüflü daha yayg›nd›r.
¤i için Allah taraf›ndan günahlar›n›n ba¤›flland›¤›n› Ne var ki günümüzde aile, akraba, komflu ve ar-
müjdelemifltir. (Buhari; fiirb, 9.) Baflka bir olayda ise; kadafll›k ba¤lar› oldukça zay›flam›fl, ferdiyetçi,
bir kediyi hapsederek, açl›ktan ve susuzluktan öl- maddeci ve bencil bir hayat tarz› ortaya ç›km›flt›r.
mesine yol açan bir kad›n›n, bu yüzden cehen- Bu olumsuz geliflmelerden etkilenen fert ve top-
lumlar›n say›s› her geçen
gün artmaktad›r. Buna para-
‹nsan gibi ruh tafl›yan, ac› hisseden, yiyece¤e ve suya lel olarak her geçen gün ev-
muhtaç olan hayvanlar âlemi, toplumun bir emanetidir. lerde süs ve e¤lence olarak
Dili yok. Konuflmas› yok. Kendini ifade edemez. fiikâyet köpek besleme gelene¤i
edemez. Bir fley verirsen al›r. Yoksa beklemede kal›r. Oy- yayg›nlaflmaktad›r. ‹lk bak›fl-
saki bunlar›n her biri insanl›¤›n bir ihtiyac›n› gidermek ta hayvan sevgisinin uzant›s›
üzere görevlendirilmifltir. gibi alg›lanabilecek bu
âdetin, insan sa¤l›¤›, ev içi ile
çevre temizli¤i ve maddi im-
nemlik oldu¤unu bildirmifltir. (Müslim; Selâm, 151- kânlar›n israf› aç›s›ndan çeflitli sak›ncalar olufltur-
152.) Yine Hz. Peygamber (s.a.s.) yuvas›ndan du¤u söylenebilir. Di¤er taraftan bu tür uygula-
yavrular› al›nd›¤› için ac› ve feryatla kanat ç›rpan malar insan›n mesai, sevgi ve ilgisinin yanl›fl yere
bir kuflu görünce bunu yapanlar› uyarm›fl ve odaklanmas›na neden olabilir.
yavrular›n›n derhal geri teslim edilmesini istemifl-
Özetlemek gerekirse, insan gibi ruh tafl›yan, ac›
tir. (Ebu Davud; Cihad, 112.) Cinsi ne olursa olsun
hisseden, yiyece¤e ve suya muhtaç olan hay-
canl› hayvan›n at›fl hedefi yap›lmas› yasaklan-
vanlar âlemi, toplumun bir emanetidir. Dili yok,
m›flt›r. Bunlar›n e¤lence amac›yla gürefl veya
konuflmas› yok, kendini ifade edemez. fiikâyet
dövüfltürülme ortam›na sürüklenerek ac› çek-
edemez. Bir fley verirsen al›r, yoksa beklemede
melerine de izin verilmemifltir. Yukarda aç›klan-
kal›r. Oysaki bunlar›n her biri insanl›¤›n bir ihtiya-
d›¤› gibi gereksiz yere damga vurularak eziyet
c›n› gidermek üzere görevlendirilmifltir. Bal ar›s›-
edilmesi, zevk için avlan›lmas› veya kötü söz
n›n gayreti, eti yenen, sütü içilen ve yününden is-
söylenmesi de k›nanm›flt›r. (Buhari; Zebaih, 25.) Hz.
tifade edilen di¤erleri… Suda yüzen bal›klar, dal-
Peygamber (s.a.s.); bir deveye binen Hz. Âi-
da öten kufllar, tarlada, ba¤da ve bahçede gezen
fle’ye, devesine karfl› flefkat ve merhametle dav-
böcekler… Allah bütün bunlar›n yarat›l›fl sebeple-
ranmas›n› tavsiye etmifltir. Yine açl›ktan karn›
rinde; hikmet, ibret ve iman iliflkisine de iflaret et-
s›rt›na yap›flm›fl bir deveyi görünce; hem sahibi-
mifltir. Nitekim Yüce Allah, bir sivrisine¤i, ondan
ni hem di¤erlerini ikaz etmek maksad›yla, “Bu
daha da ötesi bir varl›¤› örnek olarak vermekten
dilsiz hayvanlar hakk›nda Allah’tan korkun.” bu-
çekinmemifltir. (Bakara, 26)
yurmufltur. (Ebu Davud, Cihad, 44.)

ARALIK 2010 32 SAYI: 240

 D‹N VE SOSYAL HAYAT
Bülent Acun
Uluk›flla Merkez K›flla Camii Müezzin Kayy›m›

Bir engelli
çevresinden
ne bekler?
‹stisnas›z bütün aile bireyleri,
içlerindeki engelliyi sevgiyle
ba¤r›na basmal›, ona anlay›flla
yaklaflmal›; bir s›rdafl, bir yoldafl,
bir arkadafl olarak onu, aileye ve
topluma kazand›rmal›d›r.

Hayat Beklentiler Aras› Yolculuk…
Esasen hayat bafll› bafl›na bir beklentiler yuma¤›d›r.
‹nsano¤lu hayat› boyunca beklentiden beklentiye
gelir gider.
Beklenti deyip geçmemek laz›m, zira insan beklen-
tileri karfl›land›¤› ölçüde huzurlu ve mutlu, beklenti-
lerini karfl›layabildi¤i ölçüde baflar›l›d›r. Bu itibarla
denilebilir ki, bir ö¤retmen ö¤rencilerinin beklentile-
rine cevap verebildi¤i ölçüde onlara yararl› olabilir.
Bir din görevlisi, cemaatin taleplerine cevap verebil-
di¤i kadar onlar üzerinde etkili olur. Bir köfle yazar›,
okurlar›n›n duygular›na tercüman olabildi¤i kadar
okunur. Bir futbolcu taraftar›n›, bir sanatç›, izleyici-
sini coflturabildi¤i kadar sevilir.
Hepimizin herkesten beklentileri var, mesela biz
toplum olarak bir engelliden ne bekleriz? Bu bek-
lentileri flu flekilde s›ralamak mümkün:
Biz bir engelli kifliden öncelikle engelini aflmas›n›
bekleriz, çal›flkan bir kifli, üretken bir insan, azim-
li bir birey olmas›n› arzu ederiz.
Yukar›daki soruyu bir de tersten soral›m: Bir engel-
li, ailesinden, hocalar›ndan, idarecilerinden, arka-
dafllar›ndan ve çevresinden ne bekler? ‹flte bu çok
önemli soruya mütevaz› birkaç cevap denemesi:
Engellinin, ailesinden beklentileri: Engelli bir kim-
senin, isyan batakl›¤›ndan ç›k›p huzur tepelerine
yükselmesinin merdiveni ailedir. Ailesinden yeter-
li derecede destek alm›fl bir engelliye hiçbir zorluk
köstek olamaz, ailesini arkas›na alm›fl bir engel-
li hedefledi¤i bütün baflar›lar› da önüne alm›fl de-
mektir. Bu meyanda anne, baba, kardefller, efl ve
çocuklara düflen görevleri tek bir cümleyle özetle-
mek gerekirse, zannediyorum flöyle bir cümle kur-
mak yerinde olacakt›r: “‹stisnas›z bütün aile bireyle-
ri, içlerindeki engelliyi sevgiyle ba¤r›na basmal›, ona
anlay›flla yaklaflmal›; bir s›rdafl, bir yoldafl, bir arka-
dafl olarak onu aileye ve topluma kazand›rmal›d›r.”
Engellinin, ö¤retmenden beklentileri: Her baflar›-
l› engellinin arkas›nda fedakâr, cefakâr ve vefakâr
bir ö¤retmen vard›r. Anne-baban›n elinden tutarak
okula getirdi¤i engelliyi, ö¤retmen de akl›ndan tuta-

ARALIK 2010 33 SAYI: 240

 D‹N VE SOSYAL HAYAT
Bir engelli, her insan gibi toplumdan öncelikle iki fley
bekler: Sevgi ve anlay›fl. Sonra bir tatl› dil, bir güler yüz.
Bir engelli, insanlardan özde ve sözde, nezaket ve zarafet
bekler. Herkesin bir gün engelli olabilece¤ini hiç kimse-
nin unutmamas›n› bekler.
rak ayd›nl›k yar›nlara götürmelidir. Bu zaviyeden
bak›ld›¤›nda engellilerle ilgili ö¤retmenlere düflen
görevleri flu flekilde aktarabiliriz:
Bir engelliyi topluma kazand›rma noktas›nda, ken-
disini o gayeye adayarak, bu konuda hiçbir engel
tan›mamak.
Engellilerin okuldaki sorunlar›na pratik çözümler
üretecek donan›ma sahip olmak.
Engelli ö¤rencilerin, arkadafllar›ndan gelecek zararl›
söz ve davran›fllara karfl› gerekli tedbirleri almak.
Onlara hayat okulunda ayakta kalabilecekleri bilgi
ve becerileri okul hayat›nda kazand›rmak.
Engellinin din görevlisinden beklentileri: Engel-
li bir kimse için din görevlisi de en az ö¤retmen ka-
dar önemlidir. Bir engelliye do¤ru bir flekilde Rabbi-
ni, dinini, kitab›n›, peygamberini ö¤retmek, deyim
yerindeyse onu intihar girdab›ndan al›p iftihar bahti-
yarl›¤›na yükseltmektir.
Engelli olman›n peygamber olmaya, peygamber
müezzini olmaya, devlet baflkan› olmaya, muhad-
dis, müfessir ve mütefekkir olmaya engel olmad›¤›-
n› bilen bir engelli bütün engellere meydan okur. Ni-
telikli bir din görevlisi, gönlünden tuttu¤u bir engel-
liyi Allah (c.c.)’›n izniyle aciz insan konumundan ç›-
kar›p, herkesin el üstünde tuttu¤u aziz insan duru-
muna getirebilir.
Bütün engellileri kederden emin k›lman›n en güzel
yolu, onlara her fleyin Allah (c.c.)’tan geldi¤ini, yani
kaza ve kader kavram›n› tüm boyutlar›yla özümset-
mekten geçmektedir.
Yüce dinimiz ‹slam’›n diriltici soluklar›na belki de en
çok muhtaç olan kitlelerden birisi de engellilerdir.
‹slam’›n engellilere verdi¤i de¤eri bilen bir engelli, is-
yankâr dillerden akl›na düflen sonra da kalbini pas-
land›ran, “Ben kulun de¤il miyim?”, “Bats›n bu dün-
ya!”, “Kader utans›n!” cümlelerini, kadere iman sil-
gisiyle siler; onlar›n yerine sab›r kalemi ve tevekkül
harfleriyle flunlar› yazar:
“Kahr›n da hofl, lütfun da hofl.”
“Görelim Mevla neyler, neylerse güzel eyler.”
“Göz, Hakk’› görendir, gündüz gören göz de¤il.”
“Gönül gözü görmeyen, can gözünü neylesin.”
ARALIK 2010 34
Engellinin medyadan beklen-
tileri: Medyan›n öncelikle, en-
gellileri bilinçlendirip topluma
kazand›rma noktas›nda azami
gayret sarf etmesi gerekmek-
tedir. Tabii engelli e¤itimine,
onlar›n ailelerini e¤itmekle bafl-
lamak icap eder. Bu noktada
medya fevkalâde önemli bir okuldur.
Medyan›n, “Dünya Özürlüler Günü ve Engelliler
Haftas›”nda engelliler ve sorunlar›na reyting kayg›s›
ile yaklaflt›¤›n› üzülerek müflahede etmekteyiz.
Elbette engellilere ve sorunlar›na bu flekilde yaklafl-
mayan yay›n kurulufllar› da var, onlar› tenzih ediyo-
ruz.
Engellilerle ilgili medyadan beklentilerimiz flun-
lard›r:
Tarihte ve günümüzde engellerini aflm›fl, büyük ba-
flar›lara ulaflm›fl, bilim, sanat ve siyaset alanlar›nda
盤›r açm›fl engelliler için nitelikli sinema filmleri, bel-
geseller ve programlar yap›lmal›.
Engellilerin sorunlar› ve onlar›n çözümleriyle ilgi-
li ciddi çal›flmalar medyada hak etti¤i yeri bulmal›.
Engelliler, sadece belirli gün ve haftalarda de¤il, sü-
rekli gündemde tutulmal›.
Engellilerle ilgili yaln›z gö¤üs kabartan ve yürek bur-
kan haber, yorum ve analizler de¤il; en az bunlar
kadar “kafa yoran, çözüm sunan” haber, yorum ve
analizlere de yer verilmeli.
Engellinin toplumdan beklentileri: Hiçbir s›n›fsal
fark gözetmeksizin engellilerin toplumdan beklenti-
leri konusunda flunlar söylenebilir:
Esasen bir engellinin toplumdan beklentileri her-
hangi bir insan›n beklentilerinden çok da fark-
l› de¤ildir. Bir engelli, her insan gibi toplumdan ön-
celikle iki fley bekler: Sevgi ve anlay›fl. Sonra bir tatl›
dil, bir güler yüz. Bir engelli, insanlardan özde ve
sözde, nezaket ve zarafet bekler. Herkesin bir gün
engelli olabilece¤ini hiç kimsenin unutmamas›n›
bekler.
Engelli, ifl üretmeyip bahane üretenlere flöyle ses-
lenmek ister: Ya bir yol aç, ya da yoldan çekil; gü-
nefl olam›yorsan bari gölge etme; elin baston ola-
m›yorsa hiç olmazsa dilin sopa olmas›n.
Ve bir engelli bütün dünya insanl›¤›na flu hakikati
hayk›rmak ister:
“Görmek istemeyenden kör, duymak istemeyen-
den sa¤›r ve anlamak istemeyenden daha cahi-
li yoktur.”
SAYI: 240
 SÖYLEfi‹: Elif Arslan

Yirminci yüzy›lda yetiflmifl bir Kur’an bülbülü

Haf›z Esad Gerede

sad Gerede 1917 y›l›nda Bolu’nun Gerede ilçesinin A¤›zörengüney Köyü’nde dünyaya gelir.

E Babas› köyün ileri gelenlerinden olan Zaim Mehmet (Esat A¤a) o¤lu Ali’dir. Annesi ise Gere-
de’nin ileri gelenlerinden Hüseyin Avni (deli molla)’nin k›z› Fatma’d›r. Çocuklu¤unda medrese
tahsili al›r. Babas›ndan akait, felsefe, f›k›h dersleri alm›fl, ayn› köyden Abdurrahman Efendi,
Salih Efendi ve Muharrem Hocadan dersler alm›fl. Haf›z olmas›yla devam eden Kur’an e¤iti-
mi ömrü boyunca de¤iflik flehirlerde farkl› hocalarla devam etmifltir. Otuzlu yafllarda okuyuflunun güzel-
li¤i ve durulu¤u, sosyal iliflkilerde baflar›s›, haf›zl›¤›n›n hakk›n› veren oturmufl kiflili¤i, giyimine özeni ve
temsil etti¤i makamlar›n hakk›n› vermesiyle Türkiye’nin her yerinde tan›nan ve sevilen, halk›n gönlünde
taht kuran genç bir haf›zd›r. Ancak askerlik y›llar›nda yakaland›¤› böbrek yetmezli¤inden muzdariptir. Bu
rahats›zl›¤› sebebiyle k›rkbir yafl›nda aram›zdan ayr›l›r. Vefat›yla Türkiye’nin her yan›ndan sevenlerini ya-
sa bo¤an merhum Haf›z Esat Gerede’nin o¤lu Galip Gerede ile görüfltük, Esat Gerede’yi o¤lundan din-
lemek istedik.

ARALIK 2010 35 SAYI: 240

 SÖYLEfi‹

Baban›z› Haf›z Esat Gerede yapan, yetiflmesin-

de eme¤i geçen insanlar kimlerdir?
Galip Gerede: Babam ilk Kur’an e¤itimini do¤-
du¤u yerde Bolu’nun Gerede ilçesindeki A¤›zö-
rengüney köyünde Abdurrahman Efendiden al-
m›fl. Tabi babam Gerede’de kalmam›fl ‹zmir,
Trabzon (Trabzonda askerlik yapm›fl), Konya,
Ankara, ‹stanbul, Diyarbak›r, Eskiflehir, Malatya,
Mardin, Urfa …Türkiye’nin pek çok iline gitmifl,
oralarda yaflam›fl ve çal›flm›fl, gitti¤i hemen her
yerde oran›n âlimlerinden dersler alm›fl. ‹zmir’de
bir camide görev yaparken ayn› zamanda ‹zmir
müftü muavini Ali R›za Hocadan dersler alm›fl, Haf›z Esat Gerede Abdurrahman Gürses’le birlikte.
hoca kendisini Eflrefpafla musiki cemiyetine kay-
dettirmifl. ‹zmir’de ayr›ca Neyzen fieyh Cemil, Siz hiç bulundunuz mu bu toplant›larda, bu
Muallim ‹smail Hakk›, Hisar Camii Hatibi Rak›m meflklere flahit oldunuz mu?
Erkutlu’dan musiki dersleri alm›fl. ‹stanbul’da
Galip Gerede: Tabiî ki Özbekler Tekkesi fieyhi
Nuruosmaniye Camii ‹mam› Haf›z Hasan Akkufl,
Necmettin Beyin efli Kudret Han›m babam› çok
Haf›z Necati ve Fatih Camii Bafl ‹mam› Haf›z
sever ve haftan›n bir günü bize gelirdi. Biz de her
Ömer’den dersler alm›fl, bu zatlardan çok istifa-
hafta tekkeye giderdik, ayda bir kere de Özbek-
de etti¤ini anlat›rd›.Yine Konya’da Kap› Camii
ler Tekkesinde meflk edilirdi. Bu tekkeye döne-
Hatibi Postalzade Hac› Rahmi Efendiden Kur’an
min haf›zlar›, bestekârlar›, saz üstatlar› kat›l›rd›.
ilimleri ve k›raat dersi alm›fl.
Bu toplant›lara Dr. Alaaddin Yavaflça, Cüneyt
Haf›z Esad Gerede, Kur’an ve k›raat ilimleriyle Orhun, Mecit Sesigüzel, Münir Nurettin Selçuk,
birlikte yo¤un bir musiki e¤itimi de alm›fl görünü- Sadi Hoflses, Ulvi Ergüner, Niyazi Say›n, Kani
yor. Karaca, Zeki Alt›n, Aziz Bahriyeli, Halil ‹brahim
Galip Gerede: Evet öyle. ‹stanbul’da meflhur Çanakkaleli gibi dönemin ustalar› kat›l›rd›, kasi-
Haf›z Sami Efendinin cenaze merasiminde deler icra edilirdi.
Kur’an okurken Sultanahmet Camii imam› olan Haf›z Esad Gerede ayn› zamanda iyi bir hatip…
Haf›z Saadettin Kaynak’›n dikkatini çeker. Haf›z
Galip Gerede: Elbette, hitabete bafllamas›
Saadettin Kaynak bu sese hayran olur ve onun-
1948 y›l›nda ‹stanbul Edirne Kap› Mihrimah Sul-
la ilgilenmeye bafllar. Yavuz Sultan Selim Ca-
tan Camii’ne ‹mam Hatip tayin edilmesiyle ayn›
mii’nin imam› olarak tayin edilir ve Sadettin Kay-
zamana denk geliyor. O günlerde dostlar› ve ho-
nak’tan musiki usul ve makam derslerini almaya
calar› imaml›kla birlikte hatiplik yapmas›n› arzu
bafllar.
etmifller, o da imtihana girmifl ve kazanm›fl. Bu
Yine Saadettin Kaynak’›n tavsiyesiyle Devlet vazifesi s›ras›nda verdi¤i hutbeler, Baflkanl›k ve
Konservatuar› Türk musiki fas›l heyetine iki y›l cemaat taraf›ndan be¤enilmifl ve takdir görmüfl-
boyunca devam eder. Ayr›ca Neyzen Süleyman tür. Dönemin Diyanet ‹flleri Baflkan› Ahmet Ham-
Ergüner ve Haf›z Ali R›za Sa¤man’dan özel ders- di Akseki’nin de dikkatini bu dönemde çeker ve
ler alm›flt›r. onunla tan›fl›r.
Bazen bizim evde bazen Ulvi Ergüner’in evinde, O günlerde Diyanet ‹flleri Baflkan› olan merhum
bazen de Saadettin Kaynak ve Zeki Alt›n’la Öz- Ahmet Hamdi Akseki ile Haf›z Esad Gerede’nin
bekler Tekkesi’nde meflk ederlerdi. s›k s›k görüfltüklerini biliyoruz.
Haftan›n iki günü Haf›z Saadettin Kaynak’›n Galip Gerede: Evet, bu görüflmeler rahmetli Ak-
evinde haf›zlar, bestekârlar, müzisyenler topla- seki’nin babam› Ankara’ya davet etmesiyle ger-
n›r, güfteler bestelenir, yeni veya mevcut beste- çeklefliyordu. Tabii bu görüflmelerde dinî konu-
ler icra edilir, kasideler, mevlitler okunurdu. lar›n, din hizmetlerinin günün icaplar›na göre dü-
zenlenmesi üzerinde mütalaada bulunuyorlar-

ARALIK 2010 36 SAYI: 240

 SÖYLEfi‹

m›fl. Bu görüflmelerde pek Galip Gerede: Yap›lan bir

çok fikir geliflmifl, din hizmet- imtihan sonucu Haf›z Hasan
lerinin daha verimli, daha etkin Akkufl, Haf›z Abdurrahman
yürütülmesiyle ilgili planlar ya- Gürses ve Haf›z Esad Gere-
p›lm›fl. de s›nav› kazanm›fl ve Esad
Gerede radyoda her Cuma
Bir keresinde babam, o günkü
Kur’an-› Kerim okumas› için
ad›yla Diyanet Riyasetinin dü-
görevlendirilmifl.
zenledi¤i ve Ahmet Hamdi Ak-
seki imzas›yla bir mektup al›r. Babas›yla birlikte çeflitli or-
Mektupta, belirtilen günde ö¤- tamlarda bulunan, gitti¤i ba-
le namaz›nda Süleymaniye z› meclislere kendisiyle birlik-
Camiinde bulunmas›, sar›k ve te giden bir evlat olarak ba-
cübbesini de yan›nda getir- ban›z› nas›l hat›rl›yorsunuz?
mesi istenir. Süleymaniye Ca-
Galip Gerede: Babam aile-
miinde Kore flehitlerimiz için
sini çok severdi, bizlere karfl›
düzenlenen bu mevlitte ilk kez
çok müflfikti ve çevresi tara-
‹stanbul Radyo spikerleri ve
f›ndan da çok sevilirdi.
radyo mikrofonu ile tan›fl›r. O

gün okunacak mevlidi Bafl-
kan, babam›n organize et-
mesini istemifltir. Daha son-
ra bu program radyoda ya-
y›nlanm›flt›r. Babam, prog-
ram›n kendisinin tan›nma-
s›nda katk›s› oldu¤unu söy-
lerdi.
Mevlit kandili münasebetiyle
Ankara Radyosunda ilk
mevlit okunmas›…
Galip Gerede: O da ilginç
bir flekilde olmufl. Yine plan
ve çal›flmalar› önceden ya-
“
Kur’an okuyuflu ve o
okumaya efllik eden karak-
teri ve ahlak›yla, insanlar›n
kalplerindeki Kur’an sevgi-
sini perçinlemiflti. Giyimine,
kuflam›na her zaman özen
gösterirdi. Kur’an okuyan,
Kur’an’› temsil etme konu-
munda olan birinin temiz
ve fl›k giyinmesi gerekti¤ini
Kur’an okuyuflu ve o oku-
maya efllik eden karakteri
ve ahlak›yla, insanlar›n
kalplerindeki Kur’an sevgi-
sini perçinlemiflti. Giyimi-
ne, kuflam›na her zaman
özen gösterirdi. Kur’an
okuyan, Kur’an’› temsil et-
me konumunda olan biri-
nin temiz ve fl›k giyinmesi
gerekti¤ini söylerdi.
Son günleri nas›ld›?
Galip Gerede: 1958 y›l›n›n
May›s ay›n›n son günlerin-
de müzmin hastal›¤› onu

”
p›lmam›fl, yar›m saat içinde söylerdi.
yap›lan bir haz›rl›kla prog-
ram gerçeklefltirilmifl. Rah-
metli, radyo yay›n›n›n k›sa bir süre içinde olmas›
ayn› zamanda namaz vakitlerinin s›k›fl›k bir za-
man b›rakmas› sebebiyle mevlidin okuyacaklar›
bölümlerinin kaç dakika sürece¤i konusunda
önceden tecrübe etmedi¤i için yaflad›¤› heyeca-
n› adeta tekrar yaflarak anlat›rd›. O program s›-
ras›nda Mehmet Akif Ersoy’un Çanakkale Des-
tan›n› hemen orada besteleyip okumufl, ‘Güfte-
ler bile akl›mda de¤ilken nas›l besteledim, nas›l
okudum da güzel oldu, bu kadar be¤eni ald›,
bunu Allah’›n yard›m›ndan baflka bir fleyle aç›k-
layam›yorum.’ derdi.
Türkiye radyolar›nda her Cuma Kur’an-› Kerim
okuma nas›l geliflti?
yata¤a düflürüyor ve has-
taneye yat›r›l›yor. O dö-
nemde herkes seferber oluyor. Dr. Alaaddin Ya-
vaflça bizzat ilgileniyor. Maalesef 1 Haziran gü-
nü kurtulamayarak hayata veda ediyor. Vefat›
Türkiye radyolar›ndan haber olarak veriliyor, ül-
kede sevenleri taraf›ndan büyük bir üzüntü ile
karfl›lan›yor. Büyük bir kalabal›kla Fatih Cami-
i’nde ö¤le namaz›na müteakip cenaze namaz›
k›l›n›yor. Naafl› do¤du¤u yer olan Bolu’nun Ge-
rede ilçesi A¤›zörengüney Köyü’nde topra¤a ve-
rilmek üzere yine büyük bir kalabal›kla yola ç›k›-
yor. Yol boyunca Kocaeli, Düzce, Bolu’da se-
venleri taraf›ndan cenaze namazlar› k›l›nm›fl, yi-
ne büyük bir kalabal›k ve salâvat› flerifelerle ebe-
di mekân›na defnedilmifltir. Allah rahmet eylesin.

ARALIK 2010 37 SAYI: 240


B‹R ‹NSAN
B‹R ÖMÜR
Bir fleylerin etkisiyle
bir karar verilir gibi
olmufl ve bir yola gi-
rilmiflse de, bütün
telafl bitip herkes
evine çekildikten
sonra düflünceleriyle
bafl bafla kalan insa-
n›n kayg›s› kald›¤›
yerden devam eder.
aral›k 2010
A‹LE
Nazl› Özburun
fiimdi ben bir ömür boyu her
“ sabah uyand›¤›mda bu yüzü
mü görece¤im?!” Ben ne yapaca-
¤›m flimdi... Diyerek gelmiflti Ayfle...
Kayg›s› yüzündeki her bir zerreye
yans›m›flt›... Evlendi¤inin haftas›na
bu kayg›larla uyan›r olmufltu her sa-
bah...
Oysa biliyorum ki birçok insan da,
“Acaba yar›n uyand›¤›mda sevdi¤im
adam›/kad›n› yine yan›mda bulabile-
cek miyim?“ korkusuyla uykuya da-
l›yor ve uyand›¤›nda bugün de yafl›-
yor diye sevinçten uçuyor.
Y›llar geçtikçe, hayat›n anlam› konu-
sunda derinleflme artt›kça, ölümlü
oldu¤umuz gerçe¤i bilgi düzeyinden
hâl düzeyine geçtikçe, yan›m›zdaki-
nin daha bir de¤erlendi¤ini anlar›z.
Oysa Ayfleler ve Aliler, bugün çok
zor verdikleri evlilik kararlar›n›n ar-
d›ndan, ya yanl›fl verilmifl bir kararsa
diye düflünmeye bafll›yorlar. Hemen
ard›ndan bugünün Ali ve Ayfleleri,
seçtikleri ve evet dedikleri insana
mahkûm olmufl gibi hissediyorlar
kendilerini.
38 SAYI: 240
 A‹LE
vlilik, özgürlüklerin bitti¤i, mahkûmi-
E yetlerin bafllad›¤› bir alan olarak gö-
rülüyor art›k.
Dünyadaki di¤er tüm erkeklere ve
kad›nlara tek bir tanesini seçti¤i için
“hay›r “ demek zorunda kald›¤›n› düflünen insa-
n›n trajedisi bafll›yor böylece. Bir çiçekle bahar
olmaz ama, ben bir çiçe¤e evet dedim ve her
sabah ayn› iflkence, diye düflünmeye bafllayan
insan› ne avutabilir, ne memnun edebilir bun-
dan böyle...
S›n›f farklar›n›n bu kadar artmad›¤› ve s›n›flar
aras› benzerliklerin daha belirsiz oldu¤u geçen
yüzy›lda evlilik daha kolayd›. Mensup oldu¤u-
nuz s›n›fa yak›n benzer bir s›n›ftan evlenerek bir
ömür bir yast›kta yaflayabiliyordunuz.
fiimdiyse s›n›flar›n say›s› artt›. S›n›flar aras› ben-
zerlik netli¤ini kaybetti. Gördü¤ünüz ve be¤en-
di¤iniz insan›n ne türden bir s›n›fa mensup ol-
du¤u, neleri sevdi¤i, neleri sevmedi¤i kar›flt›. Bu
da seçim yapmay› zorlaflt›rd› ve yap›lan seçimin
“do¤ru mu, yanl›fl m›?” oldu¤u konusunda insa-
n› ikircikli bir yap›ya dönüfltürdü.
Kimi insanlar her flekilde piflmanlar.
Evlenenler evlendi¤i için, evlenmeyen- Hiç sorun yaflamaman›n ve daimi mutlulu¤un yeri
ler, evlenemedi¤i için... Fakat hepsi bu dünya olmad›¤› için kime evet dersek diyelim
bir piflman bir piflman… Memnuniyet bir dizi sorunla u¤rafl›yor olaca¤›z nas›lsa. Hiç so-
hayat›m›zdan sessizce ç›k›p gitti. Ye- runla u¤raflmamak buras› için mümkün de¤il.
rini kayg›ya ve flikâyete b›rakarak…
Yanl›fl seçim yapma korkusu veya
mutsuz olma korkusu, seçerken ve seçtikten
sonra daha iyisiyle karfl›laflabilme olas›l›¤›, Alile-
rin ve Ayflelerin bafl›nda hiç durmaks›z›n dönüp
duruyor…
Bir fleylerin etkisiyle bir karar verilir gibi olmufl
ve bir yola girilmiflse de sonras›nda, bütün telafl
bitip herkes evine çekildikten sonra düflüncele-
riyle bafl bafla kalan insan›n kayg›s› kald›¤› yer-
den devam ediyor.
Hepimiz bu zaman›n çocuklar›y›z ve ister iste-
mez zaman bizi de kendi içine alarak sürüklü-
yor. Ama bir yerde sürüklendi¤imizi fark etmek
ARALIK 2010
bile s›k›nt›lar›m›za bir çözüm olabilir diye düflü-
nüyorum. Ça¤›n vebas› seçim yapman›n zorlu-
¤u olsa da biz, ayarlar›m›z› yeniden yap›land›ra-
rak ayn› salg›nda hasta olmadan kalabiliriz.
‹lk bozuk ayar›m›z, dünyada sonsuza dek kala-
ca¤›m›za dair vehmimizi de¤ifltirmek olmal›. Ay-
fle sanki sonsuza dek kalaca¤›na ve Ali’nin su-
rat›n› görerek uyanaca¤›na dair bir vehim gelifl-
tirmiflti. Onu mutsuz eden bu vehmiydi. Ne
kendisi, ne de Ali demirden de¤il ve her akflam-
sabah uyanman›n kesinli¤inde uykuya geçmi-
yoruz. Her an ayr›labilece¤imiz bir dünyada be-
raberce yol alan insanlar›z yaln›zca.
‹kinci ayar›m›z: Kimi seçersek seçelim, seçti¤i-
miz insan bize göre flekillenecek dolay›s›yla ya-
flad›¤›m›z bir s›k›nt› varsa, o benden kaynakl›
olacak ço¤unlukla. Kimi seçersek seçelim, uç
örnekler ve kendi gerçekli¤imizin d›fl›nda olma-
mak flart›yla benzer fleyler yaflayaca¤›z.
Hiç sorun yaflamaman›n ve daimi mutlulu¤un
yeri bu dünya olmad›¤› için kime evet dersek di-
yelim, bir dizi sorunla u¤rafl›yor olaca¤›z nas›l-
sa. Hiç sorunla u¤raflmamak buras› için müm-
kün de¤il.
Zorluklar ve s›k›nt›lar, hepsi de birer geliflme f›r-
sat› de¤il mi sonuçta? O zaman niye korkuyo-
ruz hayattan? Kendimizle karfl›laflmaktan kork-
tu¤umuz için olabilir mi?
Bir insanla bir ömür diye bafllam›flt›k. Bir ömür
oldu¤u do¤ru ama, hangi insan kocaman kâ-
inat› içine s›¤d›rmam›fl ki? ‹nsan›n “bir” insan gi-
bi düflünülmesi acaba ne kadar do¤ru? ‹nsan
yüzeyde “bir” olabilir ama, derinlikte bir ömür
bir insan› yaflamak için yetmez, s›k›lmaya za-
man kalmaz. Böyle görebilirsek hayat› ve yan›-
m›zdakini, yapt›¤›m›z seçimlerden bu denli kor-
kuyor olmayaca¤›z.
Sonuçta, hangi seçim olursa olsun sonuç, yap-
t›¤›m›z seçimle son bulmufl olmuyor. Her sonuç
yeni bir sebep çünkü ve her fley bir ö¤renme
f›rsat›.
39 SAYI: 240
 Doç. Dr. ‹brahim Hilmi Karsl›
Din ‹flleri Yüksek Kurulu Üyesi

Fazilet hissi
Allah korkusundand›r

“Allah’a iman edip O’na ba¤lananlar var ya, iflte Allah onlar› lütuf ve rah-
metiyle kuflatacakt›r.” (Nisâ, 175)

Tevhidin özü, “Allah’tan baflka hiçbir ilâh olmad›¤›” ilkesine dayanmaktad›r. Baflka bir anlat›mla,
mümin olmak, Yüce Allah’› yegâne ilâh kabul etmeyi ve O’nun d›fl›nda tanr›sall›¤› iddia edilen güç-
leri reddetmeyi ifade etmektedir. Gönülden böyle bir inanca sahip olman›n ve gere¤ini yerine ge-
tirmenin, insan ve toplum üzerindeki tezahürleri nelerdir? K›saca ifade edecek olursak flunlar› söy-
lemek mümkündür:
Öncelikle ilâh, kelime manas› itibariyle, kalbin huzura ermesi ve rahatlamas› anlam›na gelmekte-
dir. Yine bu kelime, iç huzuru veren, korku, s›k›nt› ve endifleleri gideren, emniyet ve güven telkin
eden, ak›llar› hayrete düflüren manalar›n› içermektedir. Bu aç›dan bakt›¤›m›zda, Allah’a ba¤lanma,
flu ayet mealinde belirtildi¤i gibi en temel huzur ve mutluluk kaynaklar›ndand›r. “‹yi bilin ki, gönül-
ler ancak Allah’› anmakla huzur bulur.” (Ra’d, 28.)
Allah hakk›ndaki bilgi/marifet artt›kça O’na olan sevgi/muhabbet artacakt›r; muhabbet artt›kça
O’na olan teslimiyet artacakt›r; bu da kiflide gönül huzuru ve güven duygusunun artmas›na sebep
Bir Konu
olacakt›r. Yine Allah’a karfl› duyulan huflu/sayg› da insan›n di¤er varl›klara karfl› olan korku ve en-
Bir Ayet diflelerini giderecektir. Yayg›n ifadesiyle, “Allah’tan korkmayan her fleyden korkar, Allah’tan kor-
kan ise hiçbir fleyden korkmaz”. K›saca Allah’a karfl› duyulan huflu/sayg› ve sevgi, kalplerin huzur
ve sükûna ermesine sebep olacakt›r.
Yine insan, yarat›l›fl› itibariyle korkular›, zaaflar› ve endifleleri olan bir varl›kt›r. Yaln›zl›k, çaresizlik,
kederler, hastal›klar, musibet ve felaketler, onun hayat›nda her zaman karfl›laflabilece¤i durumlar-
d›r. ‹nsan, hayat› boyunca kendini tehdit eden, korku ve fobilere sebep olan durum ve varl›klar-
dan korunmaya çal›fl›r. Fakat baz› insanlarda korku ve endifle, saplant›lara dönüflür; hayat›n nor-
mal ak›fl› bozulur, hatta psikolojik ve psikiyatrik tedavi alma ihtiyac› bir zorunluluk hâline gelir.
‹flte Allah’a karfl› duyulan sevgi ve sayg›, insandaki bu psikolojik ve duygusal sapmalar› büyük öl-
çüde giderir, böylece insandaki zihinsel ve duygusal potansiyel yüce amaçlar istikametinde flekil-
lenir. Kiflinin Allah’a gönülden ba¤lanmas›, onun gücüne güç katar. Görünür-görünmez, maddi-
psikolojik k›saca bütün endifle ve korkulara karfl› eflsiz bir direnme gücü kazan›r (Âl-i ‹mrân, 3, 173;
Mâide, 54.) Çünkü insan, sonsuz kudret ve ilim sahibi Allah’a s›¤›n›r ve O’nun engin flefkat ve mer-
hametine ümit ba¤lar.
Allah’›n Rahmân yani sonsuz merhamet sahibi oluflu, asl›nda bütün varl›klar için bir güven kayna-
¤› ve yaflama ümididir. Çünkü O’nun sayesinde hayat bulmufl ve varl›klar›n› devam ettirmektedir-
ler. Müminler aç›s›ndan ise, durum çok daha farkl› bir boyut kazanmaktad›r. Çünkü onlar, Allah’›n
katmerlenmifl rahmetine nail olmaktad›rlar. (Ahzâb, 43.) ‹man edip muhabbetle O’na ba¤lananlar,

ARALIK 2010 40 SAYI: 240

adeta O’nun rahmetine gark olmufllard›r. Onlar ümitsizlik nedir bilmezler; sonsuz bir iyimserlik
duygusuna sahiptirler. Zira sonuç, günahlardan sak›nan muttakilerin olacakt›r. (Kasas, 83.)
Yine Allah’a ba¤l›l›k, irade e¤itimi aç›s›ndan oldukça mühimdir. ‹radesi güçlü olanlar da hayatta
baflar›l› olurlar. Daha çok iradesine sahip olanlar›n daha baflar›l› olacaklar› muhakkakt›r. Bunun ak-
sini söylemek de mümkündür. Yine iradesi güçlü olanlar›n karfl›laflt›klar› zorluklar› aflmada daha
kararl› ve metanetli olacaklar› aç›kt›r. Aksi takdirde, insan›n s›k›nt›lar karfl›s›nda umutsuzlu¤a ka-
p›lmas› ve yenik düflmesi kaç›n›lmaz olacakt›r.
Abdest, namaz, oruç vb. ibadetlerin düzenli bir flekilde eda edilmesi, bu aç›dan son derece
önemlidir. Özellikle günde befl vakit k›l›nan namaz, insan›n irade e¤itimi yönünden oldukça mü-
himdir. K›saca Allah’a sevgiyle ba¤lanmak ve buyruklar›na tavizsiz teslim olmak, insana kuvvet-
li bir irade ve içgüdülerini kontrol etme yetene¤i kazand›rmaktad›r. (Nâziât, 40.) Bu, ayn› zamanda
ticaretten, e¤itime, sanattan askerli¤e, hayat›n her alan›nda disiplinli olma ve zorluklar› gö¤üsle-
me aç›s›ndan da önemli bir avantaj sa¤lamaktad›r.
Allah’a sevgiyle ba¤lanmayan, bütün benli¤i ile ona teslim olmayan insan, daima içgüdülerinin
yönlendirmesine aç›kt›r. ‹htiras ve bencilce arzular›n› yerine getirmenin ötesinde, ulvî bir amaç güt-
mesi ihtimalden uzakt›r. (Meryem, 59.) Aksine hevâ ve heveslerini tatmin etmek hayattaki temel ön-
celi¤idir. Kibir, gurur, flehvet, flöhret, gösterifl, cimrilik vb. fleytanî dürtülerin kontrolüne girmeye
her zaman yatk›nd›r. Keyfine düflkündür; baflkalar› için rahat›n›n bozulmas›n›, huzurunun kaçma-
s›n› asla istemez, fedakârl›kta bulunmay› akl›n›n ucundan bile geçirmez. fiöyle veya böyle çevre-
sine baz› destek ve yard›mlar› dokunsa bile muhakkak bir beklentisi vard›r. Çünkü kendine mad-
di-manevi fayda sa¤lamayan, kâr getirmeyen ifllerin pefline düflmeyi ahmakl›k kabul eder. K›saca
flehvet, flöhret ya da servet, onun hayattaki temel amaç ve öncelikleridir.
Peki, Allah’a içten ve sevgiyle ba¤lananlar böyle mi? Aksine onlar, kendi iç dünyalar›nda en mü-
kemmel kanunlar›n meydana getiremedi¤i manevi bir disipline sahiptirler. Nefis ve hevâlar›n›n ar-
zular›na de¤il; sadece Allah’a kulluk etmektedirler. Böylece onlar, s›rf kendilerini düflünen bencil
insanlar olmaktan ç›km›fl, ulvî de¤erlere gönül veren fertler haline gelmifllerdir. ‹htiyaçlar› oldu¤u
halde baflkalar›n› kendilerine tercih ederler. Fedakârl›¤› ve özveriyi bir yaflay›fl tarz›, hayat› da bir
fazilet yar›fl› hâline getirirler. (Mü’minûn, 57-61.)
‹flte faziletlerle donanm›fl bütün bu hayat, Allah’a karfl› duyulan içten ba¤l›l›¤›n bir neticesinden
baflka bir fley de¤ildir. ‹lâhî dinler, tarih boyunca bu temel ahlâkî de¤erleri insanlara tebli¤ etmifl
ve bu hasletleri hayat tarz› hâline getiren say›s›z insan yetifltirmifltir. (Âl-i ‹mrân, 146.) Bu sayede bafl-
kalar› için fedakârl›k yapt›¤›, yard›mlar›na kofltu¤u ölçüde insan de¤er kazanm›flt›r. S›rf bireysel re-
fah›n› ve mutlulu¤unu art›rmaktan baflka bir fley amaçlamayan günümüz insan› düflünüldü¤ünde,
bu insan modeline ne kadar muhtaç oldu¤umuz daha iyi anlafl›lacakt›r. K›saca, Allah’a sevgi ve
Bir Konu
sayg›n›n ö¤retilmedi¤i fertler, bencilleflip ahlâkî de¤erlerden uzaklaflacak; bu da, toplumda suçla-
r›n artmas›na, hak ve hukuk ihlâllerinin ço¤almas›na sebep olacakt›r. Bir Ayet
Gerçek manada insan›n ahlâkl› olmas›n›n temelinde Allah’a gösterilen sayg› ve sevgi yatmaktad›r.
Çünkü insan, yapt›¤› fedakârl›¤›n veya hayr›n karfl›l›¤›n› görmek ister. ‹lâhî dinlerde de bu f›trî ger-
çeklik dikkate al›nm›flt›r. Bu aç›dan, dinin ortaya koydu¤u cennet-cehennem, ebedî kurtulufl, Al-
lah’›n r›zas› gibi inançlar dikkate al›nmad›¤›nda, insan›n ahlâkî eylemde bulunma iradesi büyük öl-
çüde zay›flar. ‹nsan ancak bütün gönlüyle bu uhrevî ve yüce de¤erlere ba¤lan›rsa, nefsinin ölçü
tan›maz arzu ve isteklerini gemleyebilir. Bencil duygu ve dürtülerini kontrol alt›na al›p fedakârl›kta
bulunabilir. Rahat ve keyfinin kaçmas› pahas›na di¤er insanlar›n iyili¤i ve hayr› için koflar, koflufl-
turur. Hatta öyle bir an gelir ki insan, mal›ndan ve can›ndan dahi bu u¤urda fedakârl›kta bulunur.
(Bakara, 207; Tevbe, 111.)
K›saca insandaki cömertlik, dürüstlük, hayâ, iffet, vefa vb. bütün ahlâkî de¤erler, Allah sevgisi ve
sayg›s›n›n gönüllerde kökleflmesi ile geliflir ve güçlenir. Nitekim millî flairimiz Mehmet Akif, flu di-
zelerde bu gerçe¤i gayet veciz bir flekilde dile getirmektedir:
Ne irfand›r veren ahlâka yükseklik, ne vicdand›r;
Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundand›r.
Yüreklerden çekilmifl farz edilsin havfi Yezdân’›n
Ne irfan›n kal›r tesiri katiyen, ne vicdan›n.

ARALIK 2010 41 SAYI: 240

 Prof. Dr. ‹. Hakk› Ünal
Din ‹flleri Yüksek Kurulu Üyesi

Tedbir bizden

Hilal b. Yisaf’›n, Zekvan’dan, onun da Ensar’dan bir adamdan nakletti-

¤ine göre, Allah Rasulü (s.a.s.) yaras› olan bir adam› ziyaret etti ve “fa-
lanca o¤ullar›n›n tabibini ça¤›r›n” dedi. Ça¤›rd›lar. Tabib geldi. Hasta
(veya oradakiler), “Ey Allah’›n Elçisi! Tedavi fayda verir mi?” dediler.
Hz. Peygamber, “Sübhanallah! Allah yeryüzüne flifas›n› yaratmad›¤› bir
hastal›k indirmifl midir?” buyurdu.”
(Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/371)

Hastal›k olgusu ve canl› varl›klar›n hastalanma potansiyeline sahip olmalar›

yarat›l›fl›n bir gerçe¤idir. Cenab-› Hak nas›l her canl›y› ölümlü k›lm›flsa, o can-
l›lar›n baflka canl› organizmalar›n etkisiyle hastalanma potansiyelini de var et-
mifltir. Yeryüzünde hastal›k sebeplerinin tamamen yok edilme imkân› varsa,
o zaman hiç hasta olmama ihtimalinden de bahsedilebilir. Ancak geçmifl tec-
rübeler ve yaflad›¤›m›z ça¤ dikkate al›n›rsa, günümüz dünyas›nda hastal›k ris-
kinin her zaman ve her yerde mevcut oldu¤u rahatl›kla söylenebilir. O halde
yap›lmas› gereken, hastalanmamak için gerekli tedbirleri almak, hastalan›nca
da en k›sa sürede tedavisine baflvurmakt›r. ‹flte yorumunu yapt›¤›m›z hadis-i
flerifte sevgili Peygamberimiz, yaras› olan bir flah›s için tabip ça¤r›lmas›n› is-
temekte, oradakilerin bunun faydal› olup olmayaca¤› konusundaki tereddüt-
leri üzerine, hastal›¤› yaratan Allah’›n mutlaka flifas›n› da yaratt›¤›n› bildirerek
bu flifay› aramak için gerekli giriflimlerin yap›lmas›n› istemektedir. (Tirmizi, T›b, 2.)
Allah Rasulü (s.a.s.), insan hayat›n›n en ciddi konular›ndan biri olan sa¤l›¤a
özel bir önem verdi¤i için hem kendi sa¤l›¤›, hem de arkadafllar›n›n sa¤l›¤›y-
la yak›ndan ilgilenmifl ve devrinin bütün tedavi yöntemlerine baflvurarak ge-
rekli ilaçlar› kullanm›flt›r. Sa¤l›¤a verdi¤i bu önem, hadis kitaplar›n›n “t›p” ve
“hastal›k” bölümlerinde genifl biçimde yer alan tavsiye ve önerilerinden de
aç›kça anlafl›lmaktad›r. ‹çinde yaflad›¤› toplumun, hastal›k ve tedavi yollar›
konusundaki tecrübe ve bilgi birikiminden istifade ederek, gerekti¤inde ken-
disi uygulad›¤› gibi, hasta olan arkadafllar›na da, birço¤u koruyucu hekimlik,
bir k›sm› da tedavi edici hekimli¤e ait çözüm önerileri sunmufltur. Örne¤in,
Bir Hadis çeflitli rahats›zl›klar›nda defalarca kan ald›rm›fl ve baflkalar›na da bunu tavsi-
Bir Yorum ye etmifltir. (Buhârî, T›b, 11-12.) Bir defas›nda kan ald›r›rken yan›na giren bir be-

ARALIK 2010 42 SAYI: 240

devi, ilk defa gördü¤ü bu olay karfl›s›nda korkmufl ve Hz. Peygamber’in, kan
Bir Hadis
alana ücret vermesi üzerine de, “Derini kesen bu adama ne diye para veriyor-
sun?” diyerek flaflk›nl›¤›n› dile getirmesi üzerine, Allah Rasulü de, bu ifllemin
Bir Yorum
hacamat oldu¤unu ve bunun en iyi tedavi yöntemlerinden biri oldu¤unu bede-
viye izah etmifltir. (‹bn Sa’d, Tabakât, 1/444.) Zaman zaman, ateflte k›zd›r›lm›fl de-
mirle da¤lama yöntemini kullanm›fl (Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4/138.), bazen de bu
uygulamadan fazla hofllanmad›¤›n› ifade etmifltir. (Buhârî, T›b, 15-17.) Hz. Pey-
gamber’in temizli¤in önemine iflaret etti¤i (Müslim, Taharet, 1.) ve s›k s›k difllerin
misvaklanmas›n› tavsiye etti¤i (Buhârî, Cum’a, 8.) bilinen hususlardand›r. Hasta-
l›klar›n yay›lmas›n› önlemek için, veba gibi bulafl›c› hastal›klara maruz kalanla-
r›n bulunduklar› yeri terk etmemelerini, baflkalar›n›n da onlar›n yan›na girme-
melerini ö¤ütlemifltir. (Buhârî, T›p, 30.) Yiyecek-içecek kaplar›n›n a¤›zlar›n›n aç›k
b›rak›lmamas›n› istemifl (Müslim, Eflribe, 96.), insanlar›n gelip geçtikleri yerlere ve
durgun sulara def-i hacet yap›lmamas›n› emretmifltir. (Müslim, Tahâre, 68.)
‹slam’›n geldi¤i dönemde Arabistan’da tabipli¤iyle ün salm›fl insanlar vard›.
Hz. Peygamber bunlara de¤er verdi¤i gibi, kendisinin ve ashab›n›n sa¤l›k so-
runlar›nda onlardan yararlanm›fllard›r. Mesela, Hâris b. Kelede es-Sekafî
(ö.50/670) bunlardan biriydi ve Allah Rasulü, hasta olan Sa’d b. Ebî Râfi’a,
ona baflvurmas›n› tavsiye etmiflti. (Ebû Davud, T›b, 12.) Bu tabiplerden birisi de
Ebû Rimse et-Teymî (ö.49/669)dir. Rivayete göre Ebû Rimse, kendisi gibi ta-
bip olan babas› ile beraber Hz. Peygamber’i ziyarete gelmiflti. Babas›, Hz.
Peygamber’in s›rt›nda güvercin yumurtas› büyüklü¤ündeki et parças›n› görün-
ce, “Ben insanlar içinde en iyi tabibim, seni tedavi edeyim mi?” diye sormufl,
Allah Rasulü de, “Hay›r, onun tabibi onu yaratand›r.” (‹bn Sa’d, Tabakât, 1/426.) di-
yerek muhtemelen kendisine zarar› olmayan bu ben’i ald›rarak sa¤l›¤›n› riske
atmak istememifltir.
Yorumunu yapt›¤›m›z hadisten ve verilen örneklerden anlafl›laca¤› üzere has-
tal›k ve tedavi konusunda Allah Rasulü’nün tutum ve davran›fl› tamamen
Kur’ânî oldu¤u gibi, insan akl› ve tecrübesine de uygundur. Yani Hz. Peygam-
ber, kendisinin ve arkadafllar›n›n maruz kald›klar› hastal›klar karfl›s›nda hiçbir
tedbir almadan eli kolu ba¤l› bir flekilde oturmam›fl, mücerret sab›r ve tevek-
kül tavsiyesinde bulunmam›flt›r. Bizim örnek almam›z gereken nokta buras›d›r.
Yani, Hz. Peygamber’in, bu konuda takip etmemiz gereken sünneti, o zaman-
ki tedavi yöntemlerini birebir uygulamaktan çok, onun sa¤l›k sorunlar› ve te-
davisi konusunda tak›nm›fl oldu¤u tav›rd›r. O günkü tedavi yöntemlerinin bir
k›sm› bugün kullan›lmayabilir, hatta kullan›lmas› sak›ncal› da olabilir. Örne¤in,
Hz. Peygamber, hicretten k›sa bir süre sonra difteri veya k›z›l(zübha) hastal›-
¤›na yakalanan Es’ad b. Zürâre’nin fliflen bo¤az›n›n da¤lanmas›n› emretmifl,
bir rivayete göre de bizzat kendisi iki kere da¤lam›flt›r. Bu s›rada Yahudilerin,
“E¤er Muhammed gerçekten peygamberse arkadafl›n› iyilefltirsin” demeleri
üzerine Hz. Peygamber, “ona do¤rudan fayda veya zarar veremeyece¤ini”
söyleyerek, kendisinde insan üstü bir güç olmad›¤›n› belirtmek istemifltir. Ni-
tekim Es’ad b. Zürâre k›sa bir süre sonra bu hastal›ktan vefat etmifltir. (‹bn Sa’d,
Tabakât, 3/610-611.) Bugün kesin olarak teflhis ve tedavileri yap›labilen ve etkili
ilaçlar› üretilmifl olan bu gibi hastal›klar›n tedavisinde, “Hz. Peygamber, o za-
manda flunlar› önermifl ve uygulam›flt›” diyerek ayn› yolu benimsemenin, onu
örnek almakla bir ilgisinin olmad›¤› aç›kt›r. ‹bn Haldun’un dedi¤i gibi, Hz. Pey-
gamber bize t›bb› ö¤retmek için de¤il, dini ö¤retmek için gönderilmifltir. (‹bn
Haldun, Mukaddime, 494.) O dinin içinde, insanlar›n maddi-manevi dünyalar›na
faydal› olacak her türlü evrensel ilkeye yer vard›r. ‹flte Hz. Peygamber’in teda-
vi ile ilgili ›srar ve tavsiyeleri de bu evrensel ilkelerden biridir.

ARALIK 2010 43 SAYI: 240

 Dünden Bugüne Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›

Dr. Mehmet Bulut

D‹B / Uzman
mbulut@diyanet.gov.tr

Din hizmetlisi yetifltiren e¤itim

kurumlar›n›n idaresinin Diyanet ‹flleri
Baflkanl›¤›’nda olmas› teklifleri
“Camide halk› irflad edecek hakiki bir vaiz, bir din mürflidi ve hatip an-
cak din ve dünya ilimleri okutularak ve insan› ifrat ve tefrite düflürmek
istidad›nda olan bu iki nevi ilmin yekdi¤erini murakabe yollar› ö¤reti-
lerek yetifltirilebilir. Bu flekilde yetiflen bir din adam›n›n, bir vaizin,
hatta bir köy imam›n›n bulundu¤u yerde her bak›mdan en münevver
bir mürflit olabilece¤inden flüphe etmemek laz›md›r.” (Ahmed Hamdi
Akseki, 1950 tarihli “Rapor”undan)

Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› statüsü itibariyle bir istihdam kurumudur, bir e¤itim kurumu de¤ildir; ancak,
temel görevi olan din hizmeti yan›nda veya din hizmeti kapsam›nda de¤iflik ortamlarda ve farkl› vas›-
talarla toplumu din konusunda ayd›nlatma, bilgilendirme görevi de vard›r. “Yayg›n din e¤itimi” etkin-
likleri olarak de¤erlendirilebilecek bu görevini de a¤›rl›kl› olarak kendi elemanlar›yla yerine getirmeye
çal›flmaktad›r. Buna göre “Baflkanl›k görevlileri ve e¤itim” söz konusu oldu¤unda iki husus akla gel-
mektedir. Birincisi “yayg›n din e¤itimcisi” de say›labilen din hizmetlilerinin yetifltirilmesi, ikincisi ise din
hizmetlilerinin yayg›n din e¤itimi kapsam›ndaki faaliyetleri.
Konuya din hizmetlilerinin yetifltirilmesi aç›s›ndan bakt›¤›m›zda, tarihi tecrübenin aksine, süreç içinde
Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n›n istihdam etti¤i elemanlar›n kendi d›fl›ndaki kurumlar maharetiyle yetiflti¤i-
ni görüyoruz. fiöyle de diyebiliriz: Kur’an kurslar›n› bir kenara b›rak›rsak, tarihi boyunca Baflkanl›k, ne
kendi eleman›n› yetifltirecek bir kuruma ne de genel anlamda formel herhangi bir e¤itim kurumuna
sahip olmufltur. Kur’an kurslar› ise daha çok yayg›n din e¤itim kurumlar› olarak telakki edilmifltir.
Baflkanl›¤›n, kendisinin yetifltirmedi¤i elemanlar› istihdam etmek durumunda kalmas›n›n, teflkilatça
sunulan din hizmetlerinde birçok zorlu¤u beraberinde getirdi¤i söylenebilir. Bu durumdan öteden be-
ri flikâyetçi olan Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›, elemen yetifltiren e¤itim kurumlar›n›n, kendilerine, arzu edi-
len nitelikte din hizmetlisi yetifltiremedi¤ini, “iyi yetiflmifl” eleman gönderemedi¤ini dile getirmifl; din
hizmetinin hassasiyetine paralel olarak, bu e¤itim kurumlar›n›n ne kadar daha nitelikli eleman yetiflti-
rirse kendilerinin sundu¤u hizmetin kalitesinin de o nispette yüksek olaca¤›n› ileri sürmüfltür. Nitelik-
li din hizmetlisi yetifltirilemeyiflinde ise, Baflkanl›¤›n kendi eleman›n› kendisinin yetifltirme imkân›n›n ol-

ARALIK 2010 44 SAYI: 240

may›fl› ve eleman yetifltiren kurumlar›n, e¤itim programlar›n› haz›rlarken ve di¤er hususlarda kendi-
siyle yeteri düzeyde istiflare etmeyifli iki önemli neden olarak gösterilmifltir.
‹flte bu sorunun çözümü noktas›nda dönemsel olarak iki çözüm önerisinin öne ç›kt›¤›n› görüyoruz.
Birincisi, özellikle 1960’l› y›llara kadar zaman zaman dile getirilmifl olan, Baflkanl›¤›n istihdam ede-
ce¤i elemanlar› bizzat kendisinin yetifltirmesi, baflka bir ifade ile mesleki din e¤itimi kurumlar›n›n
Baflkanl›¤›n idaresinde olmas›; ikincisi ise, Baflkanl›kla mesleki din e¤itimi veren kurumlar aras›nda
ciddi bir ilmi ve idari iflbirli¤inin sa¤lanmas›. ‹kinci öneri, özellikle 1970’li y›llardan sonra s›kl›kla dile
getirilmifltir.
Bu genel tespitten sonra, süreç içinde mesleki din e¤itimi kurumlar›n›n idaresinin Diyanet ‹flleri Bafl-
kanl›¤›’nda olmas› ya da istihdam edece¤i elemanlar› bizzat kendisinin yetifltirmesi taleplerini biraz
açmak istiyoruz.
Sorunun Menflei
Tarihi gelene¤imizde din e¤itimi kurumlar›n›n idaresi, dini teflkilatlanma içinde olmufltur. Bilindi¤i gi-
bi, Osmanl› döneminde din hizmetlilerinin yetiflti¤i e¤itim kurumlar› olan medreselerin (tedris) idare-
si fieyhülislaml›¤›n uhdesindeydi. Milli Mücadele y›llar›nda kurulan TBMM hükümetleri döneminde,
yani Diyanet ‹flleri Reisli¤i’nin kuruluflunun öncesinde ise medreseler, ülkemizde din hizmetlerini yü-
rütmekte olan fier’iye ve Evkaf Vekâleti çat›s›ndaki bir genel müdürlü¤e ba¤l›yd›. Cumhuriyetle bir-
likte 1924’te Tevhid-i Tedrisata geçilirken, yasan›n âmir hükmü gere¤i, ülke genelindeki medrese-
lerin idaresinin Maarif Vekâleti’ne devredilmesi gerekiyordu. Bilindi¤i gibi vekâlet, yasan›n uygulama-
s›n› böyle “devralma” fleklinde yapmam›fl, bilakis medreselerin ço¤unu kapatm›fl, sadece az bir k›s-
m›n›n yerine “‹mam ve Hatip Mektebi” ad›nda yeni okullar ve ‹stanbul’da Darülfünun’a ba¤l› bir ‹la-
hiyat Fakültesi açm›flt›. Buna göre, imam-hatip ihtiyac›n› karfl›lama amac›yla aç›lan ‹mam ve Hatip
mektepleriyle dini yüksek ö¤renimli eleman ihtiyac›n› karfl›lamak amac›yla aç›lan ‹lahiyat Fakültesi-
nin idaresi, din hizmetlerinin deruhtesiyle görevli Diyanet ‹flleri Reisli¤i’ne de¤il de Darülfünun ve
Maarif Vekâleti’ne verilmifltir. Uzun ömürlü olamayan bu e¤itim kurumlar›n›n kapat›lmalar›n›n üzerin-
den yaklafl›k 25 y›l geçtikten sonra, 1949’da aç›lan ‹mam-Hatip kurslar›yla Ankara ‹lahiyat Fakülte-
si ve 1951’den itibaren aç›lan ‹mam-Hatip okullar›n›n idaresi de Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’na b›rak›l-
mad›. Bu keyfiyetten Diyanet camias›n›n hoflnut kalmad›¤›n› söyleyebiliriz. Bunu bir örnekle aç›kla-
maya çal›flay›m.
Merhum A. Hamdi Akseki, Diyanet ‹flleri Reisli¤i’nin 1925 y›l› bütçesi TBMM’nde görüflülürken Re-
isli¤i temsilen Meclis’te bulunmufltu. Akseki, henüz bir y›l önce aç›lm›fl olan ‹mam ve Hatip mektep-
leriyle ilgili bir soruyu cevaplarken, üstü kapal› bir sitemle bu okullar›n kendilerine ba¤l› olmad›¤›n› flu
mealdeki sözlerle hat›rlatm›flt›: “‹mam ve Hatip mekteplerinin ba¤l› olduklar› bir makam vard›r. O
makam bize flu ana kadar herhangi bir kifli göndererek bunlar ‹mam ve Hatip mektebi mezunudur,
bunlar› istihdam et, dememifltir; mezun edip gönderirse biz de istihdam ederiz…”
Afla¤›da da de¤inece¤imiz gibi, 1924’te aç›lan ‹mam ve Hatip mekteplerinin ve Darülfünun ‹lahiyat
Fakültesi’nin kapat›lm›fl olmas›nda, bunlar›n Diyanet’e ba¤l› olmamalar›n›n da etkili oldu¤u ileri sü-
rülebilmifltir.
Önceki yaz›lar›m›zda da belirtmifltik; asl›nda e¤itimin tek elden yürütülmesine genel olarak karfl› ç›-
k›lmam›fl; ancak yasan›n medreseleri kapatmak fleklindeki uygulamas›na sert itirazlar yöneltilmifltir.
Dönemin bir k›s›m yetkilileri ve bir k›s›m bas›n mensubu, “dini müesseseler” diye de ifade edilen
medreselerin idaresinin Tevhid-i Tedrisat sonras›nda, ait oldu¤u mercie; yani istihdam kurumu olan
Diyanet ‹flleri Reisli¤i’ne de¤il de Maarif Vekâleti ve üniversiteye ba¤lanmas›ndan kuflku duymufllar,
bu olgunun, bu kurumlar›n kapat›lmalar›yla sonuçlanaca¤› iddias›nda bulunmufllard›. Bu görüflte
olanlara göre, bu proje ile hedef ve amaç, ilmi müesseseleri ortadan kald›rmakt›. Ö¤retimde birlik
sa¤lamak iddias›yla, önce medreseler de dâhil bütün e¤itim kurumlar› Maarif Vekâleti’ne devredile-
cek, sonra bir flekilde medreseler kapat›lacak ve bilahare di¤er baz› mektepler eski kurumlar›na ia-

ARALIK 2010 45 SAYI: 240

 Dünden Bugüne Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›

de edilecekti. Hatta daha o günlerde bu kanunla, askeri idadilerin aynen muhafaza edilece¤ini ve
bütün ink›lâb›n yaln›z medreseleri kapatmakla s›n›rl› kalaca¤›n› söyleyenler olmufltu. Gelinen nokta-
da bu öngörü ve kuflkunun yersiz olmad›¤› anlafl›ld›. Nitekim askeri mektepler de o zaman ayn› ka-
nunla Milli Savunma Bakanl›¤›’ndan al›narak bütçesi ve e¤itim kadrolar› ile Maarif Vekâleti’ne ba¤-
lanm›flt›. Fakat çok geçmeden askeri okullar Milli Savunma Bakanl›¤›’na iade edilirken mesleki dini
e¤itim verilmek amac›yla aç›lm›fl olan ‹mam-Hatip mektepleri as›l istihdam mercileri olan Diyanet ‹fl-
leri Reisli¤i’ne iade edilmemifl, sonuçta önce medreseler, birkaç y›l sonra da ‹mam ve Hatip mek-
tepleri ile ‹lahiyat Fakültesi kapanmaktan kurtulamam›flt›.
1950’li Y›llardaki Hâkim Görüfl: “Mesleki Din E¤itimi Kurumlar›n›n As›l Mercii Diyanet ‹flleri Baflkan-
l›¤›d›r”
Bu köfledeki yaz›lar›m›z›n birinde “din hizmetlerinde kasvetli y›llar” olarak niteledi¤imiz o a¤›r hasar-
l› dönemi yaflam›fl, ülkemizde ve dünyadaki din e¤itimi ve din hizmeti alan›ndaki geliflmeleri yak›n-
dan takip etmifl de¤erli hocalar›m›z, yaflanan olumsuzluklara da iflaretle, din hizmetlisi yetifltirecek
e¤itim kurumlar›n›n as›l merciinin Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› oldu¤unu, dolay›s›yla bu kurumlar›n ida-
resinin ta iflin bafl›nda Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’na verilmifl olmas› gerekti¤ini aç›klamaktan geri dur-
mam›fllard›r. Bu görüflte olanlar›n bafl›nda Diyanet ‹flleri Baflkanlar›ndan merhum A. Hamdi Akseki
gelmektedir.
1924 sonras› s›k›nt›lar›n› da yaflam›fl olan Akseki, 1950’de, Diyanet ‹flleri Baflkan› olarak haz›rlad›¤›
bir raporda, Tevhid-i Tedrisat sonras›nda, askeri okullar›n, as›l mercileri olan Milli Savunma Bakan-
l›¤›’na iade edildi¤ini hat›rlatarak flöyle diyordu: “E¤er o s›rada ‹mam ve Hatip mektepleriyle ‹lahiyat
Fakültesi de hakiki mercileri olan Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’na iade edilmifl olsayd› ne talebesi da¤›l›r
ne de mektep kapan›rd›; daha do¤rusu kapat›lmalar›na bahane bulunamazd›. Çünkü bunlarla ilgili
makam yaln›z Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› idi. Bu müesseselerin Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’ndan ayr› her-
hangi bir makama ba¤lanmalar› kadar gayri tabii bir hareket olamazd›.”
‹mam-hatiplerin aç›l›fl›n›n hemen öncesinde haz›rlanm›fl olan söz konusu raporunda merhum Akse-
ki, konuyu flöyle özetliyordu: “Memleketin hakiki din ihtiyac›n› karfl›layacak orta ve yüksek dereceli
din müesseselerinin aç›lmas› ve bütün mekteplerdeki din iflleri ile ciddi bir flekilde meflgul olmas›
için, Amerika’da, Avrupa’da oldu¤u gibi, bunun yegâne mercii bulunan Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’na
salahiyet verilmesi laz›md›r…”
Akseki bunlar› söylerken, o y›llarda aç›lmas› beklenen mesleki dini e¤itim kurumlar›n›n art›k Diyanet
‹flleri Baflkanl›¤›’na ba¤l› olmas›n›n bir zorunluluk haline geldi¤ini anlatmaya çal›fl›yor ve flu öneride
bulunuyordu: “Müftü, vaiz, imam, hatip, müezzin ve yüksek din adamlar› yetifltirilmesi için do¤rudan
do¤ruya D‹B’na ba¤l› müesseseler aç›lmas›na müsaade edilmeli…”
Bir önceki paragrafta yer verdi¤imiz ifadesinde de görüldü¤ü gibi, asl›nda merhum Baflkan›m›z, sa-
dece mesleki din e¤itimi veren okullar›n de¤il, okullarda verilecek din derslerinde de bir flekilde Di-
yanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n›n etkin olmas›n› da talep etmekteydi.
Ayn› raporda Akseki, 1949’da Ankara Üniversitesine ba¤l› olarak bir ‹lahiyat Fakültesinin aç›lm›fl ol-
mas›na karfl› olmamak ve onu da faydal› görmekle birlikte, kendilerinin esas arzu etti¤i fleyin, “mem-
leketin her sahas›ndaki dini ihtiyaçlarla mütenasip yüksek ‹slam âlimleri yetifltirecek hakiki bir din
müessesesi” oldu¤unu, ‹slam din hizmetlerinde ihtiyaç duyulan elemanlar›n ve ‹slam din bilginlerinin
yetiflmesi için ayr› yüksek okullar›n aç›lmas›n› ve bunun da, dünyan›n her taraf›nda oldu¤u gibi, din
hizmetlerini ifa eden Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’na ba¤l› olmas› gerekti¤ini ifade etmiflti. Çünkü üniver-
siteye ba¤l› bir ilahiyat fakültesi, dinler ve mezhepler üstü tarafs›z görüflle bilimsel araflt›rmalar ya-
pacak ve bu do¤rultuda e¤itim verecek bir kurumdur deniliyordu. Haliyle buras› ‹slam din âlimini,
gelece¤in müftüsünü, vaizini yetifltiremezdi. Keza yine 1949’da aç›lan 10 ayl›k ‹mam-Hatip kursla-
r›n›n Milli E¤itime ba¤l› olmas›n› da “at›lan yanl›fl ad›mlar›” olarak nitelendirmiflti. Çünkü ona göre bu
kurumlar›n mercii Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› idi.

ARALIK 2010 46 SAYI: 240

Merhum Akseki’nin mesleki din e¤itimi kurumlar›n›n Diyanet’e ba¤l› olmas›n› teklif etti¤i raporunda
Baflkanl›¤›n özerkli¤ini de önerdi¤ine göre, onun, bu yap›lanmalara bütüncül bir flekilde yaklaflt›¤›
sonucuna da varabiliriz.
Kurumlar aras› iflbirli¤i eksikli¤i
Özellikle 1970’li y›llardan itibaren art›k Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’na ba¤l› mesleki okullar›n aç›lmas› ya
da mevcutlar›n›n idaresinin Baflkanl›¤a verilmesi talepleri yerine mesleki din e¤itimi kurumlar› olarak
‹mam-Hatip Liselerinin ba¤l› oldu¤u Milli E¤itim Bakanl›¤› ile ilahiyat fakültesi dekanl›klar› ve YÖK’ün
Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› ile aras›nda -ki bunlar›n hepsi de birer devlet kurumudur- yeterli ilmi ve ida-
ri iflbirli¤inin olmay›fl› ve hatta baz› dönemlerde hiçbir iflbirli¤inin sa¤lanamam›fl olmas›ndan flikâyet
edilmifltir. Bu flikâyet genelde Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› taraf›ndan dile getirilmifltir. Son 5-10 y›ldan
beri ise, özellikle ‹lahiyat fakülteleriyle Baflkanl›k aras›nda ciddi bir iflbirli¤inin sa¤land›¤›n› söyleyebi-
liriz.
Bu arada flunu da belirtmeliyim ki, söz konusu süreçte Baflkanl›kla iyi bir iflbirli¤i ortam›n›n sa¤lana-
may›fl› sadece e¤itim kurumlar›yla da s›n›rl› kalmam›flt›r. Örne¤in devlet radyo televizyonlar›nda ya-
p›lan dini yay›nlarda da benzer s›k›nt›lar yafland›. ‹lgili kurumlar, kendi görev ve sorumluluklar›ndaki
hususlarda yine kamu hizmeti veren bir kurulufl olarak Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› ile teflriki mesaide
bulunmaya pek s›cak bakmam›fl ya da buna gerek görmemifl, haliyle her kurum, kendi do¤rular› is-
tikametinde faaliyetlerini sürdürmüfltür.
Belirtti¤imiz gibi, yak›n y›llarda Baflkanl›¤a formel e¤itim kurumu açma yetkisi verilmesine iliflkin ta-
leplere ender olarak rastlamaktay›z. Mesela, Mustafa Akkoca imzas›yla yak›n zamanda yay›mlanan
bir makalede, yeni yasada Baflkanl›¤›n e¤itim kurumu açmas›na imkân sa¤layacak bir hükme yer
verilmemifl olmas› kaç›r›lm›fl bir f›rsat olarak de¤erlendirilerek flöyle denmifltir: “Diyanet ‹flleri Bafl-
kanl›¤›’n›n en büyük meselelerinden birisi, flüphesiz e¤itimdir... Bir dereceye kadar hizmet içi e¤i-
timle Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› e¤itim merkezlerinde e¤itim verilmeye çal›fl›l›yor, fakat kâfi de¤ildir.
Polis Akademisi gibi mesle¤in özelli¤i dikkate al›narak e¤itim verecek bir Türkiye Diyanet Akademi-
si kurulabilir. Böyle bir taslak, teklif getirilseydi hiç flüphesiz Parlamentodan itirazs›z geçebilirdi…”
(Ö. Vatan, 03.09.2010)
Konuyu birkaç maddede flöyle toparlayabiliriz:
1. Günümüzde ortaya konan bütün samimi çabalara ra¤men din görevlisi yetifltirme problemimizi
henüz çözebilmifl de¤iliz. Geliflen Türkiye’de her al›nda görülen yeni aray›fllara din hizmeti gibi fev-
kalâde ciddi bir sorumlu¤u bulunan Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n›n bigâne kalmas› düflünülemez.
2. Özellikle günümüzde ülkemiz flartlar›nda, Baflkanl›¤›n istihdam etti¤i elemanlar›n, kendi idaresin-
deki e¤itim kurumlar›nda yetifltirilmesi ya da mevcut mesleki din e¤itim kurumlar›n›n Diyanet ‹flleri
Baflkanl›¤›’na ba¤lanmas› düflüncesi müzakereye aç›lmal›, bu do¤rultudaki tekliflerin uygulanabilir-
li¤i tart›fl›lmal›d›r. Çünkü az önce belirtti¤imiz mevcut durum itibariyle din hizmetinde eleman istih-
dam›nda birtak›m s›k›nt›lar yafland›¤› aç›kt›r.
3. Baflkanl›¤›n sundu¤u hizmetler günümüzde kategorik olarak da çeflitlenmifl durumdad›r. Dolay›-
s›yla sunulan hizmetin niteli¤ine göre vas›fl› görevliler yetifltirmek daha da önem kazanm›flt›r. Buna
göre, günümüzdeki ilahiyat fakültelerinde oldu¤u gibi, tek tip bir dini yüksek e¤itim de¤il de hizme-
tin özelli¤ine göre dizayn edilmifl ö¤retim programlar›n›n uygulanmas› aç›s›ndan da Baflkanl›¤›n ken-
di idaresinde e¤itim kurumlar›na sahip olmas› bir ihtiyaç olarak gözükmektedir. Bu ihtiyaç mevcut
ilahiyat fakültelerimizi yeniden dizayn ederek de sa¤lanabilir; ancak kendi eleman›n›, bizzat kendi
idare ve gözetiminde yetifltirebilece¤i e¤itim kurumlar›na sahip olmas› daha ideal ve ileri bir hedef
olarak gözükmektedir.

ARALIK 2010 47 SAYI: 240

Din Görevlisinin
Hat›ra Defterinden
Dr. Ülfet Görgülü / Din ‹flleri Yüksek Kurulu Uzman›
Kalplere hudut çizilemez
Gidip gördük, yaflay›p flahit olduk ki; Anadolu’muzda oldu¤u gibi
“az›nl›¤›n” yaflad›¤› Bat› Trakya’da da “›fl›¤› yanan evler” çok.
Gönüllerdeki anavatana, bizlere duyulan muhabbetin ›fl›klar› hiç sön-
memifl, bilakis flavk› artm›fl y›llar geçtikçe.
Tam s›n›rdan kaçarken vurulmak nedir bilir
misin?
Nöbetçiler ha gördü, ha görecek
Parmaklar›n dikenli tellere de¤di de¤ecek…
Ama... Bir ad›m daha atamazs›n.
Uzan›p tutamazs›n;
Göz p›narlar›nda donup kal›r hayallerin
Planlar›n, kaç›fl›n, kurtuluflun
Ve deler sevgi dolu yüre¤ini,
Sevgi nedir bilmeyen bir kurflun..
Ö¤rencilik y›llar›mda ezberledi¤im bir çeviri
fliirin ilk m›sralar›n› m›r›ldanarak geçiyorum
Bat› Trakya’ya, ‹psala s›n›r kap›s›ndan. Bir
hudut çizilmifl görülmeyen. Meriç nehrinin
bir yakas› Türkiye, di¤er yakas› Yunanistan.
Mübadele y›llar› canlan›yor gözümde. Rah-
metli dedem, anneannem ve di¤erleri Sela-
nik’in köylerinden kalk›p, yola düfltüklerinde,
bir daha dönmemek üzere ayr›ld›klar› top-
raklara, köylerine son bir kez nas›l bakt›lar
acaba? diye düflünüyorum, gözlerim dolu-
yor.. Art›k o günler çok gerilerde kalm›fl, ni-
ce zorluklar afl›larak gelinmifl bugünlere. Yi-
ne de bir kez dokundu¤unuz yüreklerden
ARALIK 2010
bin ah iflitiyor, “Rabbim kimseyi dünyada da
ahirette de az›nl›k eylemesin” dualar›na flahit
oluyorsunuz.
“Az›nl›k” olmak neye göre? Hangi say›ya vu-
ruyor, hangi ölçüte göre de¤erlendiriyoruz
bunu? Üstelik Yüce Rabbimiz buyurmuyor
mu: “Nice az say›daki, çok say›dakini Al-
lah’›n izniyle yenmifltir.” (Bakara, 249.) diye?
Bat› Trakya’daki soydafllar›m›z›n mevcut nü-
fus içinde say›ca oran› az olabilir ama, Ra-
mazan ay› süresince tan›k olduk ki; iman›
çok, özverisi çok, anavatana ba¤l›l›¤›, mu-
habbeti çok! Tatl› dili, güler yüzü çok! Cö-
mertli¤i, ikram› çok..
Bat› Trakya’l›; ‹skeçe, Gümülcine, Dedea-
¤aç’l› kardefllerimiz! Siz az›nl›k de¤ilsiniz bi-
zim nezdimizde. Her biriniz bir âleme bedel,
Yüce Rabbimizin meth u sena etti¤i kullar›s›-
n›z. ‹nsan, kâinat›n gözbebe¤i, yarat›lm›flla-
r›n en flereflisi ve faziletlisidir. Mevlân›n en
de¤erli, k›ymetli varl›¤›d›r. ‹nsan, anavatan›n-
dan, akraba ve dostlar›ndan uzakta olsa da,
Allah kuluna flah damar›ndan da yak›nd›r.
(Kaf, 16.) Siz az›nl›k de¤ilsiniz! Her biriniz bir
kocaman özlemsiniz yüre¤imizde, bir bitme-
yen flark› dillerimizde ve tükenmeyen bir
48 SAYI: 240

sevgi gönüllerimizde.. Siz “biz”siniz, biz
“siz”iz. Bak›n hepimiz ne ço¤uz! Rasulüllah
Efendimizin (s.a.s.) buyurduklar› gibi; mü-
minler olarak hepimiz bir vücudun organlar›
gibiyiz. (Buharî, Edeb, 27; Müslim, Birr, 66.) Birimi-
zin parma¤›na batan diken, hepimizin can›n›
yakar, yakmal›d›r. Kalplerimiz bu hissiyatla
çarpmal›d›r.
Hani bir büyü¤ümüzün hat›ras›nda anlatt›¤›
bir ev vard› ya..
"T›p fakültesini yeni bitirmifl, pratisyen hekim
olarak ilk görev yapt›¤› yere, Konya'ya ba¤l›
bir beldenin sa¤l›k oca¤›na gitmiflti. Gençti,
bekard›. Küçük bir beldeydi gitti¤i yer. ‹lk
gece bir eve misafir olmufltu. Tren istasyo-
nunun hemen yan›nda bir evdi bu.
Akflam yeme¤inden sonra çaylar gelmifl,
sohbetler edilmiflti. Üzerinde yol yorgunlu-
¤u, geldi¤i yeni yerin yabanc›l›¤› vard›. Saat-
ler ilerliyor, a¤›r bir uyku onu içine çekiyordu.
Ev sahibine bir fley de diyemiyordu. Bir
müddet daha geçti; yine bir hareket yoktu.
Evin büyü¤ü olan Hac› anneye s›k›larak:
"Anneci¤im, sizin buralarda kaçta yat›l›yor?"
diye sordu. Hac› anne: "Evlad›m az sonra
gelecek olan treni bekliyoruz" dedi. Merak
edip, tekrar sordu: "Trenden sizin bir yak›n›-
ARALIK 2010
n›z m› inecek?" “Hay›r evlad›m” dedi Hac›
anne; “Bekledi¤imiz trende bir tan›d›¤›m›z
yok. Ancak buras› uzak bir yer. Trenden bu-
ralar›n yabanc›s› birileri inebilir. Bu saatte,
yak›nlarda, ›fl›¤› yanan bir ev bulmazsa, so-
kakta kal›r. Buralar›n yabanc›s› biri geldi¤in-
de, "›fl›¤› yanan bir ev" bulsun diye bekliyo-
ruz." (Prof. Dr. Saffet Solak’›n an›s› Kaynak: ‹nternet)
Gidip gördük, yaflay›p flahit olduk ki; Ana-
dolu’muzda oldu¤u gibi, “az›nl›¤›n” yaflad›¤›
Bat› Trakya’da da “›fl›¤› yanan evler” çok.
Gönüllerdeki anavatana, bizlere duyulan
muhabbetin ›fl›klar› hiç sönmemifl, bilakis
flavk› artm›fl y›llar geçtikçe.
“Size Türkiye’mizden selâmlar getirdik” de-
di¤imizde, bir selâm›n ne kadar k›ymetli bir
hediye oldu¤unu yaflad›k oralarda, “Ve aley-
küm selâm, bizi unutmam›fl, buralara gel-
miflsiniz k›zan›m. Bizden de selam götürün
Türkiye’mize” karfl›l›¤› verilirken yafll› gözler-
le. fiimdi bu sat›rlardan ulaflt›r›yorum, kutsal
bir emaneti tafl›rcas›na getirdi¤imiz oradaki
kardefllerimizin, soydafllar›m›z›n selâm ve
muhabbetlerini sizlere. “Bizim yüzümüz, yö-
nümüz anavatan›m›za dönük, öyle yafl›yoruz
buralarda. Siz de unutmay›n bizi dualar›n›z-
da.” mesajlar›yla birlikte...
Balkan köylerinin p›narlar›ndan serinledik,
ulu ç›narlar›n alt›nda gölgelendik, Bat› Trak-
ya’da. “Halka hizmetin Hakk’a hizmet” oldu-
¤unun fluuruyla yaflam›fl ecdad›n izlerini
gördük, eserlerini dolaflt›k. Camilerle, köp-
rülerle, imarethanelerle b›rak›lan o flerefli mi-
rasa sahip ç›kamam›fl olman›n ac›s›n› yafla-
d›k.. Fatihalar okuduk isimleri silinmifl mezar
tafllar›n›n bafl›nda. Minaresi y›k›lm›fl, kitabesi
sökülmüfl, mihrab›na piyano konulup, kon-
ser salonuna çevrilmifl camilerle tan›flt›k, hâl
diliyle konufltuk. D›fl› harab, içi harab, flere-
felerini leyleklerin yuvalar›yla flenlendirdi¤i,
cemaatsiz kalm›fl camilerimizle...
Bat› Trakya! Bir sanc› oldun sen ba¤r›m›z›n
sol köflesinde. Bat› Trakyal›’m! Selâm olsun
hepinize. Topraklara çekilen hudut, çekile-
mez asla yüreklerimize.
49 SAYI: 240
Kültür - Sanat
Tülay Çankaya
Din Hizmetleri Uzman›
Amasya Müftülü¤ü

MEVLÂNA’NIN
KUfiATICILI⁄I VE
HOfiGÖRÜSÜ
“Ben yaflad›¤›m müddetçe Kur’ân’›n
kölesiyim. Ben Hazret-i Muhammed’in
aya¤›n›n topra¤›y›m. E¤er biri, benim
sözümden bundan baflka en ufak bir fley
bile nakledecek olursa, o kimseden de
onun sözünden de uza¤›m.”
Mevlâna Celaleddin-i Rumi

aral›k 2010 50 SAYI: 240

 Kültür - Sanat

‹
nsanl›k tarihi hayat› ilgilendiren her lar ve hahamlar da dahil, kültürel bak›mdan çok
alanda yetifltirdi¤i seçkin insanlarla dolu- farkl› inançlar›n mensuplar› kat›lm›flt›r.
dur. Gerek tefekkür, araflt›rma, gerekse
Günümüzde taassup, hoflgörüsüzlük, cimrilik,
keflif ve bulufllarla yak›ndan ilgilenmeyi ha-
bencillik, baflkalar›n›n kusurlar›n› araflt›rma,
yat gereklili¤i ve tarz› olarak hisseden marifet
gerginlik ve öfke gibi yerilen hususiyetlerin dün-
ehli insanlar, bir anlamda di¤er insanlar›n ak›l,
ya insanlar› aras›nda yay›lm›fl olmas› sonucu
gönül ve ruh inkiflaflar›na ayna olmufllard›r.
ortaya ç›kan bunal›mlara karfl› o, as›rlar ötesin-
Mevlâna da kendisinden önceki büyük düflü-
den gönderdi¤i sözlerle bir bilgi kayna¤› olarak
nürleri do¤ru anlay›p özümseyebilmifl bir dü-
insan akl›n› nur ile y›kam›fl, ak›l ve gönülleri kir-
flünce adam› ve insandaki fiziksel, ruhsal gelifli-
den kurtarm›fl, bir veli hüviyetiyle gönüller cofl-
me ›fl›k tutabilmifl, onu do¤ru yorumlam›fl en-
turmufl, bir pir, bir mürflit olarak insan kalbini
der flahsiyetlerden birisidir.
Mevlâna, 30 Eylül 1207 (6 Rebi- Toplumlara özgürlük ve demokrasi getirme ad›na iflle-
ülevvel 604)’de Belh'te dünyaya nen cinayetler ve savafllar, bitmek bilmeyen k›y›mlar
gelmifltir. Belh'te siyasi istikrar ve yaflanan y›k›mlar, bizi yeniden durup düflünmeye
bozuldu¤unda ailesi ile birlikte sevk etmekte ve Mevlânalar yetifltirmifl kültür ve me-
13. asr›n ortalar›nda Horasan deniyeti yeniden okumaya yöneltmektedir.
da¤lar› ile bozk›rlar›ndan gelerek
Selçuklu devletinin baflkenti olan Konya'ya yer- saflaflt›rm›flt›r. Bizlerin bir kufl sütü eksik olan
leflmifltir. Görüflleri ve felsefi çal›flmalar› ile Sel- sofralar›m›za, flu markay› giyiyorum, bu marka-
çuklu devletinin yönetimi taraf›ndan büyük say- y› kullan›yorum gösterifliyle böbürlendi¤imiz bu
g› görüp, fikirlerinden istifade edilmifltir. ‹lmin, zamana inat, evinin sofras›nda bir kâse çorba-
irfan›n ve flairce duygunun bulufltu¤u bir bilge dan fazlas›n› görünce öfkelenmesi, dünya mal›-
kifli olarak, toplumun gündelik hayat›yla yak›n- na hiç yüz vermeyerek maddenin çok ötesine
dan ilgilenmifl ve insan ruhunun problemlerine geçebilmifl olmas›, hiç flüphesiz Mevlâna’y› da-
ikna edici çözümler sunmufltur. Ünü ça¤›n›n ve ha da yüceltmifltir.
yaflad›¤› co¤rafyan›n s›n›rlar›n› aflan Mevlâna;
Toplumlara özgürlük ve demokrasi getirme ad›-
sufi kimli¤inin yan› s›ra, âlim, flair ve mütefekkir
na ifllenen cinayetler ve savafllar, bitmek bilme-
bir flahsiyettir. ‹slam dünyas›nda hürmet belirt-
yen k›y›mlar ve yaflanan y›k›mlar, bizi yeniden
mek için önemli kiflilerin isimlerinin önünde kul-
durup düflünmeye sevk etmekte ve Mevlânalar
lan›lan “Efendimiz” anlam›ndaki “Mevlâna” la-
yetifltirmifl kültür ve medeniyeti yeniden oku-
kab› Mevlâna Celaleddin Muhammed ile birlikte
maya yöneltmektedir. Biz, Mevlâna'n›n beslen-
özel bir isime dönüflmüfltür. Onu yücelten ve
di¤i kaynaktan beslenmekteyiz. Tasasavuf bü-
kendi deyimiyle ‘gönüllerde yer bulmas›n›’ sa¤-
yükleri üzerine çal›flmalar yapan ünlü Alman ‹s-
layan, engin hoflgörüsü, sevgi insan› olmas›, in-
lam bilimcisi Annemarie Schimmel, “Türklerin
sanlara bir yandan özgüven afl›larken di¤er
niçin Bat›’ya yönelme gereklili¤i duydu¤unu an-
yandan korkular›n› giderip zihinsel bak›mdan
lam›yorum; Mevlâna gibi bütün insanl›¤a yol
ar›nmalar›n› sa¤layarak onlardaki dinsel taassu-
gösteren bir ›fl›k varken…” diyor. Gelece¤imizin
bu y›km›fl olmas›d›r. Onun, “Putperest olsan
sevgiyi, huzuru, hoflgörüyü yakalayabilmesi için
da, mecusî olsan da…, tövbeni bin kez boz-
Mevlâna gibi sevgi kahramanlar›m›zla, dünyaya
mufl olsan da gel!... Bizim dergâh›m›z, umut-
sevgi ve hoflgörü mesajlar›m›z› sürekli ulaflt›r-
suzluk dergâh› de¤ildir.” sözleri onu evrensel
mak zorunday›z.
yapm›fl; o yüzden cenaze törenine, her inanç
ve anlay›fltan kifliler taraf›ndan ona duyulan bü- Mevlâna’y› ve kendimizi daha iyi tan›yabilmek
yük sevgi ve sayg›dan dolay›, o devirde papaz- ve daha iyi anlayabilmek ümidiyle…

ARALIK 2010 51 SAYI: 240

Mustafa Özçelik

Mehmet Âkif’in
Medeniyet Alg›s›
Arapça “Medîne” kelimesi ile ayn› kökten olan “medeniyet” kelimesi¸
sosyoloji literatürüne girdi¤i andan beri pek çok flekilde tarif edilmifl¸ ki-
mi zaman sadece “maddi”¸ kimi zaman “manevi”; kimi zaman da “hem
maddi hem de manevi” dinamikleriyle birlikte ele al›nm›flt›r. Bu fark-
l› yaklafl›mlar› tabii karfl›lamak gerekir. Çünkü kavramlar›n anlam hari-
tas›n› “inan›fllar” belirlemektedir. Dolay›s›yla bir Müslüman›n medeniyet
tan›m›yla¸ bir putperestinki ayn› olmaz¸ olamaz.
Medeniyet kavram›ndaki bu alg›lama farkl›l›¤› onu bu yüzden her za-
man tart›fl›lan bir kavram hâline getirmifltir. Bilhassa kültürel çat›flmala-
r›n yafland›¤› toplumlarda bu tür tart›flmalar¸ hiçbir zaman sona erme-
mifl¸ hatta giderek dozunu hep yükseltmifltir. Tarihinde çok ciddi k›r›l-
ma noktalar› yaflayan ülkemizde de medeniyet¸ hep bu tür tart›flmala-
r›n öznesi olmufltur. Çünkü geçmiflimiz itibariyle biz zaten bir medeni-
yetin ba¤l›s›yd›k. ‹slam medeniyeti idi bu ve temel dinamikleri vahye
dayal› idi. Tanzimat’ta ise¸ yönümüzü Bat›’ya çevirdik ve yeni bir me-
deniyet kavram›yla¸ Bat› medeniyetiyle karfl› karfl›ya geldik.
Konuyu Türkiye düzleminde ele alacak olursak iflte o tarihten beri¸ me-
deniyet “tek”e indirgendi. Arap¸ ‹ran¸ Endülüs ve Anadolu co¤rafyala-
r›nda kurulma ve yaflama alan› bulan ‹slam medeniyeti¸ Müslümanlar›n
bilinen sebepler yüzünden geri kal›fllar›yla birlikte adeta sosyolo-
ji literatüründen ç›kar›ld› ve medeniyet denilince akla sadece Bat› me-
deniyeti gelir oldu. Tart›flmalar da bu medeniyete girilip girilmemesi
noktas›nda flekillendi. Bu mesele bir varolufl ve yok olufl meselesi ola-
rak görüldü¸ lehinde ve aleyhinde taraflar olufltu. Hâlen Türkiye’nin
Cumhuriyet’ten bu yana yönünü “muas›r medeniyet”e göre ayarlad›¤›-
n› ve bu hedefe mutlaka varmak istedi¤ini hat›rlayacak olursak mede-
niyet konusundaki bu alg› yanl›fll›¤›n›n hâlâ devam etti¤ini söyleyebiliriz.
Yani medeniyet denilince akla sadece Bat› medeniyeti getirilmekte¸
‹slam medeniyeti bu meselenin bir öznesi olarak görülmemektedir.

ARALIK 2010 52 SAYI: 240

Sözü burada Mehmet Âkif’e getirmek istiyoruz. Zira o¸ bu meselenin
en tart›flmal› isimlerinden biridir. Bilhassa ‹stiklal Marfl›’nda yer alan
“Medeniyet dedi¤in tek difli kalm›fl canavar…” ifadesinden dolay› bu
tart›flmada bir taraf kabul edilerek¸ kimilerince “medeniyet düflman›”¸
kimilerince de “medeniyeti farkl› alg›layarak¸ Bat› medeniyetinin bilim
ve teknikle gerçeklefltirdi¤i geliflme ile¸ bu vas›talar› zulme dönüfltü-
ren uygulamalar› birbirinden ayr› tutan biri” olarak görülmüfltür.
Mehmet Âkif’in bir flair olmaktan öte meselelere bir toplum bilimci
s›fat›yla bakan¸ üstelik perspektifi ‹slam olan biri oldu¤unu düflüne-
cek olursak¸ onun fikirleri etraf›nda yap›lan bu tart›flmalar›n bizi me-
deniyetin sadece bir yüzü de¤il¸ iki yüzü oldu¤u fleklinde bir sonuca
götürece¤i muhakkakt›r.
Bat›’n›n Rönesans ve reform hareketleriyle bafllatt›¤› köklü de¤iflim¸
bu co¤rafyada bulunan ülkeleri ilim ve teknik sahas›nda çok ileri se-
viyeye getirdi¤i tarihen sabit bir hadisedir. Bat›¸ bu süreçte kendini
yenilemifl¸ bilhassa Do¤u toplumlar›na göre çok ileri bir noktaya gel-
mifltir. Ama burada dikkat edilmesi gereken hadise¸ bu geliflmenin
maddi planda olufludur. Basitçe ifade edecek olursak¸ üniversiteler
aç›lm›fl¸ laboratuarlar ço¤alm›fl¸ buralarda ö¤retilen ilimler ve yap›lan
araflt›rmalarla iktisadi anlamda geliflmenin getirdi¤i imkânlara kavu-
flulmufltur. Fakat bu imkânlar¸ insan›n sadece maddi taraf›na hitap
etti¤i için manevi taraf› hep yoksullaflt›r›lm›fl; böylece manevi de¤er-
lerden uzaklaflan Bat› toplumu¸ ekonomisi için yeni pazarlar bulmak
için sömürgecilik hareketlerine giriflmifltir.
Bat› için bu yeni pazar yerleri ise Do¤u co¤rafyas› olmufltur. Zira o
zamanda üç k›tada her anlamda gücü temsil eden Osmanl› Devle-
ti/medeniyeti zirveye ç›km›fl olman›n rehavetiyle bir duraklama¸ geri-
leme ve ard›ndan çöküfl devresine girmifl; zay›flam›fl ve böylece ko-
lay elde edilebilir bir pazar hüviyetine bürünmüfltür. Meselenin bir de
tarih içerisinde sürekli olarak görülen taraf› vard›r. ‹slam medeniye-
tiyle Bat› (asl›nda Haçl› medeniyeti demek daha do¤rudur) aras›nda
hep bir mücadele söz konusu olmufltur. Bu yüzden¸ elde etti¤i mad-
di imkanlar sayesinde güçlenen Bat›¸ mücadele hedefine ‹slam mil-
letinin yaflad›¤› co¤rafyay› koymufl ve bu co¤rafyada medeniyet ad›-
na eflsiz zulümler ifllemifltir. Âkif’in Safahat’› bu trajik hikâyenin bir
belgesidir.
‹flte Tanzimat’tan itibaren Bat›’ya giden ayd›nlar¸ Bat›’n›n Do¤u-
‹slam ülkelerindeki zulümlerine gözlerini kapayarak onun bilim ve
teknik alan›ndaki geliflmelerini görmüfller¸ üstelik bunlar› do¤ru bir
flekilde tahlil edemeden hep görünen fleylere tak›l›p kalm›fllard›r. Bu

ARALIK 2010 53 SAYI: 240

kör bak›fl¸ onlar›; bizi gerileten sebebin din oldu¤u¸ ondan ba¤›m›z› kopar›rsak Bat›l›lar gibi
kalk›naca¤›m›z fikrine götürmüfltür. Ayd›nlar›n ço¤u böyle düflünürken¸ yine olup bitenlerin
ciddi tahlillerini yapamayan halk¸ Bat›’ya karfl› tavr›n›¸ onu tümüyle reddederek göstermifl,
bunu do¤ru bir davran›fl olarak benimsemifltir. Yani halk da yanl›fl›n bir baflka ucundan tut-
mufl¸ Bat›l›laflma ad›na ülkeye giren olumsuzluklarla medeniyeti efl anlaml› olarak alg›lam›fl¸
onun müsbet taraflar›n› bile görememifltir. Bunlar›n sonucu olarak¸ Bat› karfl›s›nda böylesi iki
olumsuz tav›r egemen olmufltur. ‹flte Âkif ve onun gibi say›l› fikir adam› bu iki yanl›fla da düfl-
memifl¸ Bat›’y› iki yönüyle de görme ve tan›ma imkân› bulmufllard›r. Böyle düflünenlerin tezi
ise özetle flöyledir: Bat› Medeniyetinin bir de¤il iki yüzü vard›r. Biri ilim ve teknik yönüdür ki¸
bu yönüne s›rt çeviremeyiz. Böyle bir tav›r bizim yok oluflumuz demektir. Çünkü as›r¸ ilimler
asr›d›r. Bu ilimlere sahip olmayan milletler yok olup giderler. Bu yüzden Bat›’dan mutlaka
alaca¤›m›z fleyler vard›r. Ama neyi nas›l alaca¤›m›z› iyi bilmeliyiz. Bat›’dan bir fley al›n›rken
ilim¸ fen¸ sanat gibi bize faydal› yönleri al›nmal›; modas›¸ sosyal yaflama flekilleri gibi daha çok
manevi de¤erlerle ilgili k›s›mlar› terk edilmelidir. Akif’in;
Al›n›z ilmini Garb’›n¸ al›n›z san’at›n›
Veriniz hem de mesâinize son sür’atini
Çünkü kâbil de¤il art›k yaflamak bunlars›z;
Çünkü milliyeti yok san’at›n¸ ilmin; yaln›z
‹yi hât›rda tutun etti¤im ihtâr› demin:
Bütün edvâr-› terakkîyi yar›p geçmek için.
Kendi mâhiyyet-i rûhiyyeniz olsun k›lavuz
Çünkü beyhûdedir ümmîd-i selâmet onsuz.
fleklindeki söyleyiflleri, Âkif ve onun gibi düflünenlerin anlay›fllar›n› özetlemektedir. Görüldü-
¤ü gibi burada önemli olan bozgun psikolojisine düflmeden “millî rûh”u k›lavuz edinerek
benli¤imize uygun fleyler almak¸ di¤erlerini ise reddetmektir.
Bat›’n›n bu müspet taraflar›na asla karfl› ç›kmayan¸ bunlar› mutlaka almam›z gerekti¤ini söy-
leyen Âkif, Bat›’n›n öte yüzünü de görecek bir ferâsettedir. Çünkü Bat›¸ önce Balkanlarda
yakt›¤› fitne atefliyle oralar› kan gölüne çevirmifl¸ ard›ndan Anadolu’ya gelip dayanm›flt›r. Bu
yüzden karfl›m›zda “vatan nâm›na bir kabristan” durmaktad›r. Âkif bu durumu “Dipçik alt›n-
da ezilmifl¸ parçalanm›fl kafalar¸ oyulmufl gözler¸ süngülenmifl bedenler¸ kopar›lm›fl bafllar.
Süngülenmifl gö¤üsler…” fleklindeki ifadelerle tasvir eder. Bat›¸ bu yönüyle tamamen vah-
fletin¸ zulmün ad›d›r. Böyle bir Bat› için söylenecek söz ise fludur:
Tükürün ehl-i salîbin o hayâs›z yüzüne
Tükürün¸ onlar›n aslâ güvenilmez sözüne
Tükürün¸ maskeli vicdân›na asr›n¸ tükürün.
Bu ifadeler¸ hamâsî bir söylem olmay›p¸ bir karfl› koyufl ifadesi¸ zulüm karfl›s›nda mücadele

ARALIK 2010 54 SAYI: 240

için bir ça¤r›d›r. Çünkü vatan elden gitmektedir. Vatan giderse din de gidecektir. Onun gi-
difli ise hüsrân›m›zd›r.

Akif¸ ‹stiklal Marfl›’nda iflte böyle bir medeniyet için “Canavar..” s›fat›n› kullanmaktad›r. Fa-
kat¸ devrinde ve sonraki zamanlarda körü körüne¸ Bat›’n›n sadece bir yüzüne bakanlar bu
durumu anlayamam›fl¸ onu “medeniyet düflmanl›¤›” ile suçlam›fllard›r. Konunun bu yönü bir
tarafa b›rak›lsa bile¸ burada flu soru da sorulmal›d›r: Bat›’n›n bilim ve tekni¤i al›n›rken¸ ahlâ-
k› ve davran›fl kal›plar› reddedilebilir mi? Bu yüzden Akif’in ve onun gibi düflünenlerin bu ta-
v›rlar› da kimi zaman elefltirilmifltir. Bu elefltirilerin temel ç›k›fl noktas› ise medeniyetlerin bir
bütün olduklar› gerçe¤idir. Bu görüfl sahiplerine göre bir medeniyet ya tamamen al›n›r ya da
reddedilir.

Bu fikir¸ teoride bir bak›ma do¤rudur ama¸ Akif’in sahip oldu¤u dünya görüflü ve Müslüman
bak›fl aç›s› bunu kabul edemez. Ayr›ca onun bu tavr› de¤erlendirilirken yaflad›¤› zaman›n
flartlar› gözden uzak tutulmamal›d›r. Kendi medeniyetimizi yeniden ihya etmek için uzun va-
deli ve çok yönlü çal›flmalara ihtiyaç vard›r. Bunu k›sa bir sürede yapabilmek mümkün de-
¤ildir. Zaten Bat› Medeniyeti de uzun bir sürecin sonunda bulundu¤u seviyeye gelmifl¸ bu
gelifl sürecinde sadece kendi millî köklerine ve H›ristiyan kimli¤ini reddetmemekle beraber¸
sadece H›ristiyanl›k düflüncesine dayanmakla yetinmemifl¸ ‹spanya yoluyla Endülüs/‹slam
medeniyetinden çokça yararlanm›flt›r. Öyle ise medeniyetlerin evrensel bir taraflar› da var-
d›r. Bunlar ilim ve fen k›sm›d›r. Bu yönlerin al›nmas›nda sak›nca olmas› bir yana¸ zaruret bi-
le vard›r.

Meseleye böyle bakmak da mümkündür. Fakat flu da bir gerçektir ki¸ medeniyetin dayand›-
¤› temel ideoloji¸ ilim ve fen gibi evrensel sayd›¤›m›z hususlar›n kullan›m biçimini etkiler. Me-
sela psikoloji ilmi¸ Do¤u’da insan›n ruhsal anlamda geliflmesini öngörürken¸ ilahî olanla sü-
rekli bir ba¤ içindedir. Ayn› ilim; Bat›’da mesela bir ürünün pazarlanmas›nda¸ insan›n bak›fl¸
düflünüfl biçimlerinin kodlanmas›nda bir araç olarak kullan›labilmektedir. Bunu ekonomi¸
sosyoloji¸ siyaset gibi her saha için düflünebiliriz. Öyleyse¸ k›sa vadede¸ güçlü olan medeni-
yetin evrensel taraflar›n› zorunluluk nedeniyle al›rken¸ uzun vadede¸ ald›klar›m›z› bir yandan
bizim yapmam›z, bir yandan da kendi fikir ve ürün üretimimizi kendi de¤er yarg›lar›m›za gö-
re gerçeklefltirmemiz gerekir. Zira¸ bir medeniyetin bütün yönleriyle tam bir üyesi olmam›z
da mümkün de¤ildir. Yak›n tarihimiz bunun olamad›¤›n›n aç›k göstergesidir. Bu olamay›flta
Bat› karfl›tlar›n›n mücadeleleri meseleyi izah için yeterli de¤ildir. Yani bugün tam Bat›l› ola-
mam›flsak Bat›l› olmak istemeyenlerin varl›¤›ndan de¤il¸ bunun sosyolojik olarak imkâns›zl›-
¤›ndand›r. Bunu anlad›¤›m›z gün¸ baflka bir medeniyet karfl›s›ndaki tavr›m›z› daha sa¤l›kl›
tesbit edip kendi medeniyetimizi diriltmenin imkânlar›na kavuflabiliriz.

ARALIK 2010 55 SAYI: 240

Sözün Özü
berceste beyitler
Vedat Ali Tok

Biflnev in-ney kim hikâyet mikuned

Ez-cüdâyihâ flikâyet mikuned
Mevlana Celaleddin Rûmî

Dinle neyden kim hikâyet etmede, ayr›l›klardan flikâyet

etmede (Ney’i dinle ki bir hikâye anlat›yor; ayr›l›klardan flikâyet ediyor.)
(Tercüme beyit: Nahifi Süleyman Efendi)

ocuklu¤umdan beri onun gerçekte var oldu¤unu düflünemedim hiç. O, bir

Ç mesnevinin, bir geçmifl zaman roman›n›n içinden ç›k›p Hakk’›n huzurunda

edeple ba¤dafl kurmufl, bir kahraman foto¤raf›ndan baflka bir fley de¤ildi.
Bir Mecnun, bir Ferhat, bir Alper Tunga, bir… neyse Mevlana da ancak oy-
du… Sürekli tefekkür hâlinde. ‹ç içe yerlefltirmekte oldu¤u tefekkür hapla-
r›n› sihirli bir kapsülle insanlar›n manevi flifas›na sunan bir hekim kahraman...
Belh’ten Anadolu’ya –Konya’ya- geldikten sonra onu ayakta, yürürken, gezerken hiç
görmedim. Bir yerden baflka bir yere giderken de yürümüyor, tayy-i mekân ediyor ve
duruflunda, oturuflunda ufak tefek de¤ifliklikler olsa bile bafl› olgun bu¤day baflakla-
r› gibi hep e¤ik; edepli ba¤dafl› hiç bozulmam›fl, yeninden görünmeyen ellerinden
sarkan dualanm›fl tespih taneleri…
Mevlana bir eski roman kahraman› ve tam manas›yla bir kahraman. Seyyid Burha-
neddin ve fiems-i Tebrizî gibi iki kuvvetli m›knat›s›n aras›nda bileylenmifl; yüklendi¤i
enerjinin kuvve-i câzibesine cem olmufl insanlar›n aras›nda bât›n› Hak’la, zâhiri halk-
la lebâleb bir kahraman…
Molla Camî’nin dedi¤i gibi, peygamber de¤il; ama kitap sahibi. Zaten kitab› da âyet-
ler tefsiri, hadisler flerhinden ibaret de¤il miydi ki?
Mesnevî… S›k›flm›fl bir yanarda¤ patlamas›ndan baflka nedir? Seyyid Burhaneddin
hazretlerinin fler’î, fiems-i Tebrizî’nin manevi/tasavvufî doldurufllar›n›n flekillenip bir
güzel infilak›d›r Mesnevî. Bu, öyle bir infilakt›r ki birbiri ard›nca devam eden, dur du-
rak bilmeyen ve kayna¤›n kontrolünden ç›km›fl bir infilak… ‹yi ki Hüsameddin Çelebi
vard› ve bu yürekler sarsan, beyinlerde ink›lâplar yaratan patlay›fllar› kay›t alt›na ald›.
O bir mesnevi, bir eski roman kahraman›yd›; çünkü hayat›nda romanda olmas› gere-
kenler vard›. Ölmez konu: Aflk… Hatta bafltanbafla aflk… Hasret… ‹stenmeyen, fakat
mevcudiyeti inkâr edilemeyen bir kötü haslet: K›skançl›k. Ve hayat›nda en fazla de¤er
verdi¤i kifli, roman›n da baflkahramanlar›ndan fiems’in esrarengiz ölümü… Acaba ci-
nayet mi sorusu bugün bile ayd›nlat›lamam›fl... Bütün bunlar›n aras›nda Mevlana…
Yanm›fl, yak›lm›fl. Piflmifl Mevlana. Ve bir neyle müflahhaslaflt›rm›fl öz ruhundaki ma-
ceras›n›. Öz yurdundan, baflkalar› da duysun, bu yan›k ve uhrevî seday› ve iflitenler de
yans›n diye, kopar›lm›fl, yak›lm›fl, flerha flerha yaralanm›fl, at›lm›fl özge diyarlara. Mev-
lana, öz yurdundan kopar›lm›fl bir kam›flla hülasa etmifl dünya maceras›n›.

ARALIK 2010 56 SAYI: 240

Biflnev in-ney kim hikâyet mikuned
Ez-cüdâyihâ flikâyet mikuned
Ney sesini dinlememizi istiyor Mevlana. Ki ney bir hikâye anlatmada. O hikâye ki ayr›l›klardan fli-
kâyet etmede.
Mevlana’n›n gurbet hayat›n› tasvirle bafllad›¤› beyitleri, Belh’ten Mo¤ol bask›n› korkusundan dola-
y› Anadolu’ya göç ile tevil etmek çi¤ bir hüküm olur elbet. O yan›k neyin sesine iyi kulak verenler
Gayb âleminde Hakk’a “Belâ” sözü vermifl bir yüre¤in dünya sürgünüyle kopard›¤› feryattan bafl-
ka bir fley duyamaz asl›nda. Milk-i bekâdan fani dünyaya düflen bir yürek feryad›d›r ney… Kim onu
hakk›yla iflitirse Mevlana’ya yoldafl, hâline hâldafl olabilir.
Mevlana’n›n duymam›z› istedi¤i sesin maceras›na bakal›m: Râvîlere göre: Hz. Muhammed (s.a.s.)
‹lâhî aflk s›rr›n› Hz. Ali’ye (r.a.) söyler. S›r saklamak güçtür. Hz. Ali dayanamaz; gider, çölde kör bir
kuyuya anlat›r bu s›rr›. Kör kuyu da s›rr›n› muhafaza edemez; coflar, taflar. Etraf su ile kaplan›r. Bu-
rada sazlar biter. Bir çoban sazl›ktan bir kam›fl keser. Delikler açar, içini temizler ve üfler. Ç›kan
ses fevkalâde coflkuludur; çünkü ‹lâhî s›rr› anlat›r. Ney, kam›fll›ktan kopar›lm›fl ve uzak bir diyara
götürülmüfltür. Dolay›s›yla gurbete düflmüfltür. fiikâyeti de bundand›r. Mevlana’n›n “Mesnevî”sini
Türkçelefltiren Nahifî’den dinleyelim devam›n›:
Der kam›fll›kdan kopard›lar beni
Nâliflim zâr eyledi merd ü zeni
(Beni kam›fll›ktan kopard›lar; feryatlar›m erkek ve kad›n herkesi a¤latt›.)
Her kim asl›ndan ola dûr ü cüdâ
Rûzgâr-› vasl› eyler muktedâ
(Her kim asl›ndan ayr› ve uzak düflerse hep vuslat zaman›n›n izinde olur.)
Mutasavv›f der ki: Allah, önce ruhlar› yaratt›. Bunlar›n bulundu¤u yeri biz bilemeyiz; çünkü oras›
Gayb Âlemidir, Bezm-i Elest’tir. Sonra ona kendi ruhundan üfledi ve dünyaya gönderdi. Ruh bu-
rada bir beden buldu. Yani ney’in sazl›ktan kopuflu gibi, insan da vatan›ndan ayr›l›p gurbete düfl-
tü. Ruh, gurbette huzursuzdur. Vatan›n› özler. Fakat nefsi, benli¤i onu dünyaya ba¤lamaya çal›fl›r.
Ney ile kâmil insan aras›nda macera ortakl›¤› vard›r. Çünkü ikisi de yanar. O saz parças› ney hâ-
line gelene kadar çeflitli evrelerden geçer. Mevlana’n›n “Hamd›m, pifltim, yand›m.” demesi de her-
halde bundand›r. Neyin kemale ermesi, Hakk’› zikretmesi için k›zg›n demir parças›yla içi da¤lan›r;
içindeki pütürler ütülenir, tertemiz edilir. Sonra ses ç›karmas› için delikler aç›l›r vücudunda. Bun-
dan sonra üflenir neye ve ney ötelerden haber verir duyabilenlere… Kâmil insan da öyle de¤il mi?
‹çini benlikten, maddiyattan, süsten püsten… k›sacas› mâsivâdan ar›nd›r›r; sonra söyledi¤i her fley
Hak ve hakîkat olur.
Ney ve insan ne kadar benziyor birbirine. Herhalde bu yüzden Mevlana, hikmet kayna¤› Mesne-
vî’sine uzun bir ney maceras›n› anlatmakla bafllam›fl. fiair Fuzûlî, fliirlerinde f›rsat düflürdükçe in-
san›n hayat çizgisiyle ney aras›nda benzerliklere iflaret etmifl. Birinde de flöyle demiflti:
Ney kimi her dem ki bezm-i vasl›n› yâd eylerem
Tâ nefes vardur kuru cismümde feryâd eylerem
(Ney gibi senin kavuflma meclisini ne zaman yâd etsem, kuru cismimde nefes var oldukça feryat
eyliyorum.)
Neyin, neyistân› an›p inlemesi gibi, insan da hayatta oldu¤u müddetçe hep Bezm-i Elest’i yâd edip
hasretle inleyecektir. Hâl böyle olunca âfl›k için ölüm “vuslat” olmaz m› Sevgiliye…

ARALIK 2010 57 SAYI: 240

CAM‹LER‹M‹Z
Cevat Akkanat

Y›ld›r›m Bayezid
Camii ve Külliyesi

Bursa Y›ld›r›m Bayezid Külliyesi, vaktiyle flehrin d›fl›n-

da, kuzeydo¤usunda bulunan bir tepenin üzerine in-
fla edilmifl olup, bugün, kendi ad›n› verdi¤i ilçenin
merkezinde yer almaktad›r. Ankara yolunun iki yüz
metre güneyindeki bu yap› manzumesi, 14. yüzy›l›n
sonlar›nda (1390-1400) Y›ld›r›m Bayezid taraf›ndan
infla ettirilmifltir. Külliyeyi oluflturan yap› birlikleri genel
olarak kendi döneminde yap›lm›fl, sadece türbeyi o¤-
r›m’daki ise yedi günde bozulur. Böylece külliyenin,
lu Süleyman Çelebi yapt›rm›flt›r. (1406) Bu arada, kül-
Bursa ovas›na hâkim flimdiki havadar yerine, Evliya
liyenin ana unsuru olan camiin yap›m› Ankara Savafl›
Çelebi’nin ifadesiyle, “cennet bahçeleri içinde güllük
(1402) sebebiyle tamamen bitirilememifl, ancak di¤er
gülistanl›k, sümbül ve reyhan bahçeleri içinde” yap›l-
o¤lu Musa Çelebi taraf›ndan daha sonra tamamlatt›-
mas›na karar verilir.
r›lm›flt›r.
“Camisi kaleye benzer Y›ld›r›m…”
Bir kurulufl dönemi külliyesi…
Kitabesi zaman›m›za ulaflmam›fl olan Y›ld›r›m Camii,
“Kurulufl Dönemi Osmanl› Külliyeleri” bafll›kl› bir ma-
erken dönem Osmanl› camilerini inceleyen kimi arafl-
kalesinde Salih Pay, külliye yap›m›nda “plânlanm›fl bir
t›rmac›lara göre sosyal amaçla kurulmufl bir zaviye-
kompozisyon”un “k›smen Bursa Y›ld›r›m Külliyesi ile”
dir. Yap›yla ilgili olarak Y›ld›r›m Bayezid Han Vakfiye-
ortaya ç›kt›¤›n› belirtir. M. As›m Yediy›ld›z ise, Y›ld›r›m
si’nde geçen “zâviyetü’fl-flerife ve’l-imâretü’l latîfe”
Bayezid Han Vakfiyesinden hareketle, Y›ld›r›m Külli-
ifadesi bunu do¤rulamaktad›r. Fakat, külliye için ter-
yesi plân›nda merkezdeki camiye ba¤l› olarak medre-
tip edilen 1400 tarihli istibdalnâmede, yap› için kulla-
se, hamam, imaret, türbe, bezzazistan ve dârüflflifa
n›lan cami, cami-i flerif, mecma-i latîf gibi ifadeler,
bulundu¤unu, fakat kimi unsurlar›n camiden uza¤a
mekân›n cami olarak infla edildi¤ini, en az›ndan o dö-
(sözgelimi bedestenin Ulucami civar›na, dârüflflifan›n
nemde cami ile zaviye terimlerinin ayn› anlamda kul-
ise Y›ld›r›m Camii’nin 200-300 m. güneydo¤usuna)
lan›ld›¤›n› akla getirmifltir. Bu ba¤lamda, baz› araflt›r-
yap›larak bütünlü¤ün k›smen ve bilerek bozuldu¤una
mac›lar orta yolu tutmufl, Y›ld›r›m Bayezid Camii tipin-
dikkat çekmifltir.
deki camileri zaviyeli camiler olarak adland›rm›flt›r. fiu
Y›ld›r›m Bayezid, külliyenin yerini belirlerken babas› halde, bu camide devletin kimi yönetim iflleri, halk›n
Murad Hüdavendigâr’›n tercihinin tam tersi bir istika- sosyal ve dinî ihtiyaçlar› bir arada sürdürülmüfltür de-
meti seçmifltir. Daha önce bu sayfalarda ele ald›¤›m›z nilebilir.
Hüdavendigâr Külliyesi bilindi¤i gibi, flehrin bat› tara-
D›fltan d›fla 766 m2’lik bir alan› kaplayan Y›ld›r›m Ba-
f›ndaki bir tepeye infla ettirilmifltir. Y›ld›r›m Bayezid ise
yezid Camii, ters T plânl› camilerin en özgünü kabul
do¤uda bir tepeyi tercih etmifl, dolay›s›yla flehrin ge-
edilmektedir. Tamam›yla tafl ve mermerden yap›lm›fl-
liflimi do¤uya yönelmifltir.
t›r. Hemen her çeflit dekordan uzak, sade bir yap›
Tam da bu noktada, Y›ld›r›m’›n yer seçimi ile ilgi- olan bu cami, tafl iflçili¤i bak›m›ndan devrinin en gü-
li yapt›¤› rivayet olunan bir girifliminden bahsedelim. zel eseri olarak gösterilmektedir. Belki de bu güzide-
Bayezid, külliyenin inflaat›na bafllanaca¤› vakit flehrin likten ötürü, Y›ld›r›m Bayezid’i anlatt›¤› bir manzume-
farkl› noktalar›na birer parça et ast›r›r. Yeflil’e ast›r›lan de Behçet Kemal Ça¤lar, “Camisi kaleye benzer Y›l-
et üç günde, Çekirge’ye ast›r›lan dört günde, Y›ld›- d›r›m” demektedir…

ARALIK 2010 58 SAYI: 240


‹çe do¤ru yolculuk…
Y›ld›r›m Bayezid Camii’nin son cemaat yerini olufltu-
ran revak, di¤er camilerde görülmeyen bir özellik tafl›-
maktad›r. Camiin bu bölümü, sekiz adet dört köfle-
li mermer payeler üzerine yerlefltirilmifl endaml› “Bur-
sa kemerleri”yle, baflka hiçbir yerde görülmeyen güç-
lü bir etkiye sahiptir. Bu son cemaat yeri gri kesme
tafllarla kapl›d›r. Revak befl kubbeyle örtülüdür. 8x14
m. ebad›nda olan bu son cemaat yeri, do¤u, bat› ve
kuzey taraflardan aç›k olup, hayli havadard›r. Son ce-
maat yerinin do¤u ve bat› k›s›mlar›n›n duvarlar›nda
üçer pencere ve birer oyma mihrap vard›r. Bu iki fla-
heser mihrapta Bayezid’in Y›ld›r›m’l›¤›n› ifade eden
motifler bulunmaktad›r.
Son cemaat yerini genifl bir hol takip eder. Girifl kap›-
s› önünde bulunan bu alan›n üstünde küçük fakat
gösteriflli bir kubbe vard›r. Burada, do¤u ve bat› taraf-
larda olmak üzere, alta büyük, üstte küçük ikiflerden
toplam dört pencere ve oymal› mermerden yap›lm›fl
birer nifl bulunmaktad›r.
Büyük ve kanatl› a¤aç bir kap›dan geçilerek caminin
içine, ikinci cemaat yerine girilir. Kap› sade ve göste-
riflsizdir. Bu ana kap›n›n hemen arkas›nda camiin
vaktiyle var olan do¤u ve bat› minarelerine geçifli sa¤-
layacak birer kap› vard›r. Bu kap›lar art›k ifllevsizdir.
‹kinci cemaat yerine giriflin hemen sa¤›nda bir müez-
zin yeri vard›r. Bunun üstünde de ahflaptan sade bir
üslupla yap›lm›fl ve merdivenlerle ç›k›lan ikinci kat mü-
ezzin mahfili (kimi kaynaklara göre hünkâr mahfili) bu-
lunmaktad›r. Yine giriflin her iki yan›nda kuzey duvar-
dan geçiflleri olan ve L biçiminde koridorlarla ulafl›lan
sofalar ve odalar bulunmaktad›r. Burada, içeriden
merdivenle ç›k›lan ve hangi amaçla yap›ld›¤› bilinme-
yen, fakat 1825 tarihli bir onar›m belgesinde hünkâr
mahfili fleklinde bahsedilen üst kat yer almaktad›r.
Daha önce bahsetti¤imiz son cemaat yerine ve girifl-
teki hole aç›lan pencereler, camiin bu kuzey taraf›n-
daki oda ve sofalara aittir.
‹kinci cemaat yeri, öndeki birinci cemaat yeriyle, ka-
natlar› oluflturan iki yan›ndaki eyvanlardan kemerler
vas›tas›yla ayr›l›r. Camiin bu merkezî bölümü
22.50x11.30 m. çap›nda bir kubbeyle örtülüdür. Bu
kubbe oldukça yüksektir ve camiye hayli ferahl›k ver-
Y›ld›r›m Bayezid Darüflflifas› Y›ld›r›m Bayezid Medresesi
ARALIK 2010
CAM‹LER‹M‹Z
mektedir. Merkezî kubbeyle camideki di¤er bütün
kubbelerin ortalar› sade süslemelere sahiptir. Dört
penceresi olan bu kubbenin güney taraftaki pencere
hariç üçünden ›fl›k girer. Ifl›k girmeyen pencere birin-
ci cemaat mahalli ile ikinci cemaat mahalli aras›ndaki
ihtiflaml› kemerin üstündedir.
‹kinci cemaat yerinin iki taraf›ndaki eyvanlar zeminden
74 cm. yükseklikte olup, bu eyvanlara ikifler basa-
makla ç›k›lmaktad›r. Eyvanlar›n üstü sivri tonozlar›n
oluflturdu¤u sekiz köfleye oturan kubbeyle örtülmüfl-
tür. Bunlardan bat›daki eyvan›n, d›fl cephesinde altta
bir büyük, bir küçük pencere; güneyde bir, kuzeyde
bir ›fl›ks›z pencere vard›r. Do¤udaki de ayn› özellikle-
re sahiptir.
‹kinci cemaat yerinin güneydo¤u ve güneybat› köfle-
lerinden birer kap›yla içlerine girilen odalar bulunmak-
tad›r. Bunlardan güneybat›daki odan›n k›ble duvar›n-
da bir ocak bofllu¤u yer al›r. Bu duvarda boydan bo-
ya alç›dan yap›lm›fl raflar bulunmaktad›r. Bu raflar,
vaktiyle bu odan›n makam odas› olarak kullan›ld›¤›na
iflaret kabul edilir. Raflar›n bulundu¤u yerlere yeflil çi-
niler serpifltirilmifltir. D›fl cepheye aç›lan bat› duvar›n-
da bir pencere vard›r. Kubbede ise bat›da iki, kuzey-
de iki pencere dikkat çekmektedir. Güneyde ve do-
¤udaki ikifler pencere ›fl›ks›zd›r. Bu odan›n kubbesi
dört köflelidir. Güneydo¤udaki oda da bat›dakinin ay-
n› plândad›r. ‹kinci cemaat yeriyle, bu iki odan›n zemin
Y›ld›r›m Bayezid Hamam›
59 SAYI: 240
CAM‹LER‹M‹Z

seviyeleri ayn›d›r. Fakat, birinci cemaat yeri ile eflit ol-

may›p, birinci cemaat yerinin (mihrap önü bölümün)
seviyesi eyvanlardaki gibi (74 cm. yükseklikte) olup,
buraya dört basamakla ç›k›l›r.
Mihrap önündeki cemaat yeri…
Birinci cemaat yeri ile ikincisini üstte birbirinden hey-
betli bir kemer ay›r›r. Bu ihtiflaml› kemerin yerle birlefl-
ti¤i yerlerde mermer oyma iflçili¤i görülmeye de¤er ni-
teliktedir.
Bu mihrap önü bölümünün bat› ve do¤u duvarlar›nda
altta birer büyük, üstte ikifler küçük pencere vard›r.
Güneyde ise altta mihrab›n iki taraf›nda birer büyük,
üstte iki küçük pencere bulunur. Mihrap önü alan›n
üstü kare plan üzerine oturan bir kubbeyle örtülüdür.
Buradaki kubbenin çap› 10.10 m., yüksekli¤i ise
18.10 m.dir. Bu kubbede dört pencere vard›r. Bun-
lardan kuzeydeki kemerin üstündeki ›fl›k vermez.
Birinci cemaat yerinin duvarlar› çeflitli yaz›larla süslen-
mifltir. Daireler içinde ayetler, dikdörtgenler içinde ha-
disler vard›r.
Camiin içi, ses bak›m›ndan çok hassast›r…
‹ç ve d›fl di¤er unsurlar…
Y›ld›r›m Bayezid Camii’nin mihrab› çok güzeldir. Bu
mihrap kare flekilli bir nifl ve çevresindeki düzenleme-
lerden oluflur. Niflin iki köflesinde cilal› ve yeflilimtrak
renkte yuvarlak mermer sütunlar bulunmaktad›r. Üze-
rinde ise sark›tlardan oluflan kemer ucu yer almakta-
d›r. Niflin çevresi basit profilli üçgen, kare ve çokgen
dolgulu ve Türk tarz› flekillenmifl taçland›rmal› duvarla
çevrilidir. Mihrap, muhteflem bir taca sahip olup güzel den yap›lm›fl sade bir f›skiye bulunur. fiad›rvan›n üs-
yaz› ve motiflerle süslüdür. tüne sekiz sütuna oturtulacak yeni zamanlara ait bir
muhafaza yap›lm›flt›r.
Y›ld›r›m Bayezid Camii minberi ahflaptan yap›lm›fl
olup, sade bir görünüm arz eder. Bu minberle ilgi- Y›ld›r›m Bayezid Camii’nin yap›ya bitiflik orijinal iki mi-
li eldeki bilgiler 16. yüzy›l›n sonlar›na aittir. Bundan ç›- naresi 1855 depreminde y›k›lm›fl, yerlerine flimdiki tek
kan sonuç, minberin bu tarihten sonra ilave edilmifl minare yap›lm›flt›r. Camiin kuzeybat› köflesine, yap›-
olmas› ihtimalidir. dan ortalama 2 metre ayr› bir flekilde yap›lan flimdiki
minare kesme köfeki tafltan yap›lm›flt›r.
Caminin üzeri, kuzey-güney do¤rultusunda iki büyük
kubbe ile do¤u-bat› yönünde küçük kubbeler ve to- Onar›mlar› hakk›nda…
nozla örtülmüfltür. Camide büyüklü küçüklü toplam Y›ld›r›m Bayezid Camii, as›l mimari özellikleri fazla bo-
on üç kubbe bulunmaktad›r. Bunlar›n tamam› kurflun- zulmadan günümüze kadar gelebilmifl bir eserdir. El-
la kapl›d›r. Cami duvarlar›n›n kal›nl›¤› yaklafl›k iki met- deki kay›tlara göre cami, en az on sekiz onar›m gör-
redir. Duvarlar düzgün kesme tafl ile örülmüfltür. Bu müfltür. Bu onar›mlardan baz›lar›n› flu tarihlerle sabit-
duvarlarda toplam yirmi sekiz pencere vard›r. Mermer lemek mümkündür: 1637, 1835, 1845, 1855, 1879,
oymac›l›¤›n›n eflsiz örneklerinden olan pencereler de- 1908, 1970, vd…
mir parmakl›klarla muhafazal›d›r. Bu onar›mlarda, genellikle fliddetli rüzgârlarla eskiyen
Camiin bahçesinde, son cemaat yerinin hemen önün- kubbe kurflunlar› yenilenmifltir. Yaln›z 1637 ve 1845
de, mermerden yap›lm›fl on iki köfleli bir flad›rvan var- onar›mlar›nda, camiin yan›nda minarenin flerefe kap›-
d›r. On iki musluklu bu flad›rvan›n ortas›nda mermer- s›ndan yukar›s› tamir edilmifltir. 1835’te minber, mih-

ARALIK 2010 60 SAYI: 240


rap, müezzin ve hünkâr mahfilinin boyalar› ve camiin
nak›fllar› elden geçirilmifltir. 1876 y›l›nda da bir kubbe-
si ve baz› k›s›mlar› y›k›lm›fl, 1879 y›l›nda esasl› bir ona-
r›m görmüfl, bugünkü orijinal durumunu alm›flt›r.
Külliyenin di¤er unsurlar›…
Y›ld›r›m Medresesi: Camiin kuzeybat›s›nda bulunan
medrese, 1399’da Y›ld›r›m Bayezid taraf›ndan yapt›-
r›lm›flt›r. Uzunlamas›na revakl› bir avlu etraf›na dizilmifl
20 oda ve eyvan fleklindeki aç›k bir dershaneden olu-
flan Y›ld›r›m Medresesi’nin yap›m›nda kesme tafl, mo-
loz tafl ve tu¤la kullan›lm›flt›r. Bina, 1948 y›l›nda tamir
edilerek dispanser olarak hizmete sunulmufl olup
bünyesinde ayr›ca sa¤l›k oca¤› da bulunmaktad›r.
Dârüflflifa: Külliye bünyesinde bulunan Dârüflflifa
1390-1394 y›llar› aras›nda Y›ld›r›m Bayezid taraf›ndan
yapt›r›lan ilk Osmanl› hastahanesi ve t›p okuludur. Ak›l
ve sinir hastal›klar›n›n da hastahanede tedavi edildi¤i
bilinir.
1560 metrekarelik meyilli bir alan› kaplayan Y›ld›r›m
Dârüflflifas›, medrese gibi uzunlamas›na bir plâna sa-
ARALIK 2010
CAM‹LER‹M‹Z
hiptir. Revakl› bir avlu etraf›nda 21 oda, giriflin sa¤ ve
solunda olmak üzere iki mutfak, bir eczane, en dipte
yer alan iki tabip odas› ve ortadaki yemekhaneden
oluflan yap›, arazinin meyilli oluflundan dolay› kade-
meli bir flekilde oluflturulmufltur.
1855 depreminde zarar gören bina, sa¤l›k hizmeti
özelli¤ini kaybetmifl ve bir dönem “Baruthane” olarak
kullan›lm›flt›r. Camiin 250 m. do¤usunda yer alan ya-
p› çok harap bir haldeyken 1997-2002 y›llar›nda asl›-
na uygun olarak onar›lm›flt›r. Günümüzde bir vak›f
bünyesinde “Bursa Y›ld›r›m Dârüflflifa Göz Merkezi”
olarak hizmet vermeye devam etmektedir.
Y›ld›r›m Bayezid Türbesi: Türbe medresenin do¤u-
sundad›r. 1406’da Y›ld›r›m Bayezid’in o¤lu Süleyman
Han taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. 10.5x10.5 m. ölçülerin-
de, kare plânl›d›r. Üç ufak kubbenin örttü¤ü revak-
l› bir girifli vard›r. Türbenin kubbesi sekizgen bir kas-
na¤a oturur. Yuvarlak bir mihrab› vard›r. Türbede, or-
tada Y›ld›r›m Bayezid, sa¤›nda o¤lu ‹sa Çelebi, solun-
da efli ve ayakucunda kim olduklar› bilinmeyen iki ha-
n›m›n sandukas› vard›r.
Hamam: Camiin bat›s›nda, e¤imli bir arazide bulunur.
Cami, medrese ve imaret ile beraber yapt›r›lm›flt›r.
Moloz taflla infla edilen hamam kare plânl›d›r. Hama-
m›n soyunmal›k bölümü kubbeli ve kare plânl›d›r. Bu-
radan kubbeli ›l›kl›k bölümüne geçilmektedir. Göbek
tafl› kubbe ve eyvan ile örtülüdür.
61 SAYI: 240
 portre Doç. Dr. Adem Apak
Uluda¤ Üniv. ‹lahiyat Fak.

En çok hadis rivayet eden sahabilerden

Câbir b. Abdullah (r.a.)

Câbir b. Abdullah (r.a.), Hz. Peygamber’in (s.a.s.) özel iltifat ve ilgisine mazhar
olan sahâbîlerden say›l›r. Nitekim Rasulüllah (s.a.s.) bir defas›nda onu devesi-
nin arkas›na bindirmifl, hastaland›¤› zaman ziyaretine gitmifl, babas›n›n flehade-
ti dolay›s›yla üzüldü¤ünü görünce, onun Allah Teâlâ'n›n iltifat›na nail oldu¤unu
haber vererek kendisini teselli etmifltir.

bû Abdurrahman ve Ebû Muhammed künyeleriyle de tan›nan Câbir b. Abdullah

E (r.a.), Miladi 607 y›l›nda Medine’de dünyaya geldi. Ensar’›n iki büyük kabilesinden
Hazrec’in Benî Seleme koluna mensuptur. Babas› Uhud Gazvesi'nde ilk flehid
düflen sahâbî Abdullah b. Amr b. Haram, annesi ise han›m sahâbîlerden Enîse
(Üneyse) bint Aneme'dir. (‹bn Sad, et-Tabakat, (thk. Ali Muhammed Umeyr), I-XI), Kahire ts. IV,
382; ‹bn Abdilberr, el-‹stîâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb, I-VI, Kahire ts, (Dâru Nehdati M›sr), I, 219-220; Zehe-
bî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, I-XXIII, (thk. fiuyab Arnavud), Beyrut 1985, III, 189.)

Câbir b. Abdullah (r.a.) risaletin on üçüncü y›l›nda (622) yap›lan ‹kinci Akabe Biat›'na 70
kiflilik Medineli grup aras›nda babas› ile birlikte kat›ld›. (‹bn Hiflam, es-Sîretü’n-Nebeviyye,
(thk. Mustafa es-Sakkâ-‹brahim el-Ebyârî-Abdülhâf›z fielebî), I-IV, Beyrut ts.II, 106.) Hatta onun he-
yet içindeki en küçük üye oldu¤u zikredilir. (‹bn Abdilberr, I, 220.)
Câbir (r.a.), yafl›n›n küçük olmas› sebebiyle Bedir Gazvesi'ne ifltirak edemedi. (Müslim,
Cihâd, 145.) Daha sonra Uhud’a ifltirak etmek için Allah Rasulü’ne (s.a.s.) müracaat et-
ti. Hz. Peygamber (s.a.s.) de gidip babas›ndan izin ald›¤› takdirde savafla kat›labilece-
¤ini söyledi. Heyecanl› bir flekilde babas›na gitti. Ancak babas› geride yedi k›z karde-
flini himaye edecek baflka bir kimse olmad›¤› için onun savafla ifltirakine izin vermedi,
ard›ndan da flayet kendi bafl›na bir fley gelirse kardefllerinin sorumlulu¤unu onun üst-
lenmesini istedi. Bu sebeple Câbir (r.a.) çok arzu etmesine ra¤men Uhud’a da ifltirak
edemedi. Ancak babas›n›n bu savaflta flehit olmas› üzerine onun vasiyeti gere¤i aile
fertlerinin bak›m ve himayesini üstlendi. (‹bn Hiflam, III, 127; (‹bn Sa’d, IV, 383.) Uhud’a ma-
zereti sebebiyle kat›lamayan Câbir (r.a.) bu hadiseden sonra Allah Rasulü’nün (s.a.s.)
bütün faaliyetlerine ifltirak etmifltir.
Hendek Harbi öncesinde Müslümanlar bir taraftan hendek kazarak muhasara için ha-
z›rl›k yap›yor, di¤er taraftan da açl›k tehlikesi ile mücadele ediyorlard›. Hendek kazmak-
la meflgul olan sahabîler, bir kaya parças›na tesadüf ederler ve onu bir türlü yerinden
oynatamazlar. Hz. Peygamber (s.a.s.) kayan›n üzerine biraz su serpmelerini söyler ve
eline ald›¤› balyozu üç defa tafla vurur, tafl param parça olup da¤›l›r. Hz. Câbir (r.a.)

ARALIK 2010 62 SAYI: 240


der ki: "Dikkat ettim, Allah Rasulü (s.a.s.) bu ifli yapt›¤›
s›rada karn›na açl›¤›n› bast›rmak için tafl ba¤lam›flt›”.
‹flte bu s›k›nt›l› ve ›st›rapl› günlerden birinde, Hz. Câ-
bir'in (r.a.) evinde bir miktar arpa ile bir o¤lak vard›. Ha-
n›m›yla konuflarak, bunlar› Rasulüllah (s.a.s.) ile bera-
berinde bulunan birkaç sahabiye ikram etmeye karar
verdi. Bu amaçla Rasulüllah’a (s.a.s.) gelip yeme¤e
davet etti. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a.s.), "Pe-
ki, han›m›na söyle, ben gelinceye kadar yeme¤i ocak-
tan indirmesin, arpa ekme¤ini de tand›rdan ç›karma-
s›n" buyurdu. Biraz sonra Hz. Câbir (r.a.) Hendek ma-
hallinden ayr›larak evine döndü. Bu arada Peygambe-
rimiz (s.a.s.) bütün Ensâr ve Muhâcirîne iflittirecek bir
sesle, "Ey Hendek ahâlisi! Câbir bir yemek haz›rlam›fl,
bizi davet ediyor. Haydi gidelim" diye ça¤r›da bulundu.
Bunun üzerine açl›ktan k›vranan yüzlerce sahabi bu
davete icabet ederek Câbir'in (r.a.) evinin yolunu tuttu-
lar. Sahabiler gruplar hâlinde evin içini ve civar›n› dol-
durmufltu. Bu arada, Hz. Câbir (r.a.) bir piflen yeme¤e,
bir de gelenlere bakarak flaflk›nl›ktan ne yapaca¤›n› bi-
lemiyordu. En sonunda eve Rasulüllah (s.a.s.) geldi ve
yeme¤i ortaya koymalar›n› emretti. Yeme¤in bafl›na
geçerek gelenlere da¤›tmaya bafllad›. Biraz ekmek
al›p, üzerine bir miktar piflmifl et koyarak s›raya dizilmifl
olan sahabilere ikram etti. Yüzlerce Müslüman karn›n›
doyurdu¤u halde birkaç kiflilik olan yemek bir türlü bit-
mek bilmiyordu. Herkes yeme¤ini ald›ktan sonra, Allah
Rasulü (s.a.s.) de bir miktar al›p yedi. Ve geride hâlâ
ekmek ve et duruyordu. Hadiseye flahit olan ev sahibi
Câbir (r.a.) flöyle der:
"Bütün misafirler yemekten ve o¤laktan yediler, gittiler.
Daha tenceremiz dolu kayn›yor, daha hamurumuz ek-
mek yap›l›yor. Zira Allah Rasulü (s.a.s.) o hamura, o
tencereye mübarek a¤z›n› koyup, bereketle duâ et-
miflti.” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 377.)
Câbir b. Abdullah› (r.a.)’ Hz. Peygamber (s.a.s.)’in vefa-
t›ndan sonraki dönemde de ‹slam fetihlerinde aktif bir
flekilde görmek mümkündür. O daha ziyade fiam fetih-
lerine kat›lmay› tercih etmifltir. Hz. Ebû Bekir (r.a.) dö-
neminde bafllayan bu faaliyetler, Hz. Ömer’in (r.a.) ha-
lifeli¤i esnas›nda aral›ks›z bir flekilde devam etmifltir.
Câbir (r.a.), Halid b. Velid (r.a.)’in ordusu içinde fiam
muhasaras›na ifltirak etmifltir. (Zehebî, Siyeru Âlâm, III, 192.)
Hulefa-i Raflidin dönemini ilim ve cihad faaliyetleriyle
geçiren Câbir b. Abdullah (r.a.), Hz. Ali (r.a.) ile Muâvi-
ye aras›ndaki ihtilâfta Hz. Ali (r.a.)'nin yan›nda yer al-
ARALIK 2010
portre
makla birlikte (‹bn Abdilberr, I, 220.), daha sonraki siyasî
ihtilâflar›n d›fl›nda kald›. Müslümanlar aras›ndaki ihtilâf-
lardan söz edildi¤i zamanlarda flu hadis-i flerifi nakle-
derdi: “‹nsanlar Allah'›n dinine cemaatler hâlinde girdi-
ler. Yine zaman gelecek, cemaatler hâlinde ondan ç›-
kacaklar”. (Ahmed b. Hanbel, III, 390.)
Hz. Hasan (r.a.)’›n halifelikten çekilmesi üzerine Müslü-
manlar›n idaresini üstlenen Muâviye b. Ebû Süfyân,
kumandanlar›ndan Büsr b. Ebû Ertât’› kendi ad›na
halktan biat almak üzere Medine'ye gönderdi¤inde
(H.40/M.660), Büsr, Ensar büyüklerinden Câbir b. Ab-
dullah (r.a.) biat etmeden flehirde kimsenin biatini ka-
bul etmeyece¤ini ilân etti. Peygamber flehrinde bir
kargaflan›n ç›kmas›ndan endiflelenen Câbir (r.a.) mü-
minlerin annesi Ümmü Seleme (r.anha) ile istiflare et-
tikten sonra istemeyerek de olsa Muaviye’ye biat et-
meye karar verdi. (‹bn Sa’d, IV, 385.)
Emevilerin ilk halifesi Muâviye b. Ebû Süfyân Miladi
670 y›l›nda, Medineliler'in Hz. Osman (r.a.)'› katlettikle-
ri iddias›yla Hz. Peygamber'in (s.a.s.) minberiyle asas›-
n› al›p fiam'a götürmeye karar verdi. Ancak baflta Câ-
bir (r.a.) olmak üzere Müslüman önderleri bunun yan-
l›fll›¤›n› ifade ederek, onu niyetinden vazgeçirdiler. Mi-
ladi 692 y›l›nda Halife Abdülmelik’in Mekke ve Medine
valisi Haccâc, Medine'ye gelince Hz. Osman (r.a.)'› fle-
hid ettikleri itham›yla flehir halk›na hakaret etti ve baz›
sahâbîlerin elini kurflunla damgalatt›. Bu sayg›s›zca gi-
riflimden Câbir b. Abdullah (r.a.) da nasibini alm›flt›r.
(Zehebî, III, 192-193.)
Hayat›n›n sonlar›na do¤ru gözlerini kaybeden Câbir b.
Abdullah (r.a.) Hicretin 78. (M.697) y›l›nda Medine'de
hayata veda etti. (‹bn Abdilberr, I, 220.) Onun doksan dört
y›l yaflad›¤›, öldü¤ünde de namaz›n› Hz. Osman'›n
Medine valisi olan o¤lu Ebân b. Osman'›n k›ld›rd›¤› ri-
vayet edilmektedir. (‹bn Sa’d, IV, 391-392; ‹bn Abdilberr, I,
220.)
Câbir b. Abdullah (r.a.), Hz. Peygamber (s.a.s.)’in özel
iltifat ve ilgisine mazhar olan sahâbîlerden say›l›r. Nite-
kim Rasulüllah (s.a.s.) bir defas›nda onu devesinin ar-
kas›na bindirmifl, hastaland›¤› zaman ziyaretine gitmifl,
babas›n›n flehadeti dolay›s›yla üzüldü¤ünü görünce,
onun Allah Teâlâ'n›n iltifat›na nail oldu¤unu haber ve-
rerek kendisini teselli etmifltir. Câbir (r.a.)'in Rasûl-i Ek-
rem (s.a.s.)’e olan yak›nl›¤›n› gösteren baz› rivayetler
hadis kitaplar›nda önemli bir yer tutar. Bunlar›n en
önemlileri flunlard›r:
63 SAYI: 240
 portre
Câbir (r.a.)’in babas› Abdullah bin Amr'›n geride b›rak-
t›¤› mal çok az oldu¤u gibi, çok miktarda da borcu
vard›. Ancak küçücük bir hurma bahçesine sahip olan
Câbir (r.a.)'in bahçesindeki hurmalar›n geliri birkaç se-
nede bile babas›n›n borcunu ödeyebilecek durumda
de¤ildi. Ço¤u Yahudi olan alacakl›lar ise hurmalar›n
toplanma zaman› gelince Câbir (r.a.)'in kap›s›n› çalma-
ya bafllad›lar. 0 da hurma bahçesinden baflka gelirleri
olmad›¤›n› ve o y›lki mahsulün borcunu karfl›lamaya
yetmeyece¤ini görünce durumunu Allah Rasulü
(s.a.s.)’ne bildirdi. Hz. Peygamber (s.a.s.) toplanan
hurmalar› birkaç öbek hâlinde y›¤d›rd›. Sonra da bun-
lardan en büyük öbe¤in yan›na oturarak ölçe¤i eline
ald› ve alacakl›lardan herkese alaca¤› nisbetinde hur-
ma vermeye bafllad›. Hz. Peygamber (s.a.s.)'in bir
mucizesi olarak Câbir (r.a.)'in bütün borçlar› ödendik-
ten sonra da hurmalar›n hiç eksilmedi¤i görüldü. (Bu-
hârî, Vesâyâ, 36, Megâzî, 18.)
Baflka bir rivayete göre Câbir (r.a.), Zâtürrikâ Gazve-
si'ne gidildi¤ini duyunca Hz. Peygamber (s.a.s.)'le bir-
likte savafla kat›ld›. Bu gazveden dönerken onun zay›f
ve bak›ms›z devesinin en geride kald›¤›n› gören Rasûli
Ekrem (s.a.s.), Câbir (r.a.)'e devesini çöktürmesini
söyledi; sonra da eline ald›¤› bir sopa ile deveye
vurunca dermans›z hayvan birçok deveyi geride b›ra-
kacak kadar canlan›p süratlendi. (‹bn Sad, IV, 390.) Bu
s›rada Câbir (r.a.)'le sohbet eden Allah Rasulü (s.a.s.)
onun evlendi¤ini ö¤renince bir k›zla m›, yoksa dul bir
han›mla m› evlendi¤ini sordu. Evlendi¤i kad›n›n dul ol-
du¤unu ö¤renince bir k›zla evlenmenin daha iyi so-
nuçlar do¤urabilece¤ini hat›rlatmas› üzerine Câbir
(r.a.), çocuklar› bafl›na toplay›p onlarla meflgul olabile-
cek bir kad›n› özellikle tercih etti¤ini, kardefllerinin ara-
s›na onlar›n yafl›nda birini getirmeyi do¤ru bulmad›¤›n›
söyleyince, Hz. Peygamber (s.a.s.) onun bu fedakârl›-
¤›n› takdir etti. (‹bn Hiflam, III, 216-217.)
Rivayete göre bir yolculuk esnas›nda Hz. Peygamber
(s.a.s.), maddi s›k›nt› içinde bulundu¤unu bildi¤i Câbir
(r.a.)'den devesini kendisine satmas›n› istedi. Uzun bir
pazarl›ktan sonra Medine'ye var›nca teslim etmek
flart›yla deveyi sat›n ald›. Gazve dönüflü Câbir (r.a.)
deveyi teslim etmek üzere götürünce, Hz. Peygamber
(s.a.s.) ona olan borcunu ödedi ve deveyi de kendisi-
ne hediye etti. (‹bn Hiflam, III, 215; ‹bn Sad, IV, 384.)
Câbir b. Abdullah (r.a.) Hz. Peygamber'den (s.a.s.),
Hz. Ebû Bekir (r.a.), Hz. Ömer (r.a.), Hz. Ali (r.a.), Hz.
Ebû Ubeyde b. Cerrah (r.a.), Hz. Muâz b. Cebel (r.a.),
ARALIK 2010 64
Hz. Zübeyr b. Avvâm (r.a.) ve di¤er sahabîlerden pek
çok hadis rivayet etmifltir. Binden fazla hadis nakleden
alt› sahâbîden (müksirûn) biri olarak onun 1540 rivaye-
ti hadis külliyat›nda yer alm›flt›r. Rivayet etti¤i hadisler-
den elli sekizi Buhârî ve Müslim'de, ayr›ca yirmi alt›s›
sadece Sahîh-i Buhârî'de, 126's› da Sahîh-i Müs-
lim'de yer almaktad›r. (Zehebî, III, 190-191.) Onun rivayet-
leri toplu olarak da Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde
bulunmaktad›r (III, 292-400.) Ayn› zamanda Medine'de
fetva veren sahâbîler aras›nda yer alan Câbir (r.a.)'in
verdi¤i fetvalar bir küçük cüz tutacak hacme ulaflm›fl-
t›r. (Zehebî, III, 190.) Ayr›ca onun talebelerinden Süley-
man b. Kays el-Yeflkürî’nin kendisinden bir sahîfe ya-
z›p rivayet etti¤i kaydedilmektedir (‹bn Hacer, Tehzîbü't-
Tehzib, IV, 215.) Abdullah b. Üneys'in, Câbir (r.a.)'in Hz.
Peygamber (s.a.s.)'den duydu¤u, üzerinde mazlum
hakk› bulunan kimsenin cennete giremeyece¤ine dair
bir hadisi (Buhârî, Tevhîd, 32.) bizzat onun a¤z›ndan ö¤-
renmek maksad›yla deve s›rt›nda fiam'a kadar bir ay
süren uzun bir yolculuk yapt›¤› bilinmektedir. (Müsned,
III, 495; Buhârî, ‹lim, 19.)
Mescid-i Nebevî’de bir ilim meclisi oluflturan Câbir
(r.a.)'den faydalanan tabiîler aras›nda o¤ullar› Abdur-
rahman, Ak›l ve Muhammed ile Saîd b. Müseyyeb,
Atâ b. Ebü Rebâh, Hasan-› Basrî, Muhammed b.
Münkedir, Bilâl b. Sa'd, Mücâhid, fiabî, Tâvûs b. Key-
sân ve Muhammed el-Bâk›r gibi âlimler vard›r.
Sünni kaynaklarda oldu¤u gibi, fiiîler'e ait eserlerde de
Câbir b. Abdullah (r.a.)'a nisbet edilen birçok rivayet
bulunmaktad›r. fiiî akîdesinin temel esaslar›n› meyda-
na getiren Hz. Ali (r.a.)'nin vesayeti, müminler üzerin-
deki otoritesi, "s›rât-› müstakîm"in o oldu¤u, on iki
imam›n dindeki yeri gibi konularda Câbir (r.a.)'in riva-
yetlerine bu eserlerde yer verilmifltir. Yine fiiî kaynak-
l› rivayetlere göre Hz. Peygamber (s.a.s.)'in ‹mam Bâ-
k›r'a gönderdi¤i selâm› Câbir (r.a.) tebli¤ etmifltir (Ta-
bersî, s. 262-263.) Allah Teâlâ'n›n do¤rudan Hz. Fatma
(r.anha)'ya gönderdi¤i, imamlar›n adlar› ile onlar›n hilâ-
fet s›ras›n› belirleyen yaz›l› belgeyi (levha) Hz. Fât›ma
(r.anha)'dan izin alarak yine o istinsah etmifltir. ‹mam
Bak›r, Câbir (r.a.)'le görüfltü¤ü zaman bu belge hak-
k›nda ona birtak›m sorular sormufl, sonra kendi elin-
deki belgelerle onun istinsah etti¤i nüshay› karfl›laflt›r-
m›fl ve ikisi aras›nda fark bulunmad›¤›n› tesbit etmifltir.
Ancak bu gibi iddialar›n hiçbiri Sünnî kaynaklarda yer
almamaktad›r. (Kandemir, M. Yaflar, “Câbir b. Abdullah, D‹A,
VI, 530-531.)
SAYI: 240