PAUNAWA: Kung baguhan pa lamang kayo sa Wikipedia, magtanong o kausapin ang

mga Tagapangasiwa (admin) o ang ibang patnugot sa pahina ng Kapihan bago baguhin
ang isang artikulo.

Talaan ng mga kabanata sa Noli me Tangere

Mula sa Tagalog na Wikipedia, ang malayang ensiklopedya
(Idinirekta mula sa Pilosopo Tasyo)
Tumalon sa: nabigasyon, hanapin
Ang Noli Me
Tangere ni Jose
Rizal

• Buod ng
Nobela
• Mga
tauhan
• Buod ng
Bawat
Kabanata
:
• 1 : Isang
Pagtitipo
n
• 2 : Si
Crisosto
mo
Ibarra
• 3 : Ang
Hapunan
• 4 : Erehe
at
Filibuster
o
• 5:
Pangara
p sa
Gabing
 Madilim
• 6 : Si
Kapitan
Tiago
• 7:
Suyuan
sa Azotea
• 8 : Mga
Alaala
• 9 : Mga
Suliranin
Tungkol
sa Bayan
• 10 : Ang
San
Diego
• 11 : Ang
mga
Makapan
gyarihan
• 12 : Araw
ng mga
Patay
• 13 : Mga
Unang
Banta ng
Unos
• 14 : Si
Pilosopo
ng Tasyo
• 15 : Ang
mga
Sakristan
• 16 : Si
Sisa
• 17 : Si
Basilio
• 18 : Mga
Kaluluwa
ng
Naghihir
ap
• 19 : Mga
Suliranin
ng Isang
Guro
• 20 : Ang
Pulong
sa
Tribunal
• 21 :
Kasaysay
an ng
Isang Ina
• 22 :
Liwanag
at Dilim
• 23 : Ang
Pangingi
sda
• 24 : Sa
Kagubata
n
• NK :
Elias at
Salome
• 25 : Sa
Tahanan
ng
Pilosopo
• 26 :
Bisperas
ng Pista
• 27 : Sa
Pagtataki
psilim
• 28 :
Isang
Sulat
• 29 : Ang
Kapistah
an
• 30 : Sa
Simbaha
n
• 31 : Ang
Sermon
• 32 : Ang
Panghug
os
• 33 :
Malayan
g Pag-
iisip
• 34 : Ang
Panaghal
ian
• 35 : Mga
Pala-
palagay
• 36 : Ang
Unang
Suliranin
• 37 : Ang
Kapitan-
Heneral
• 38 : Ang
Prusisyo
n
• 39 : Si
Donya
Consolac
ion
• 40 : Ang
Karapata
n at ang
Lakas
• 41 :
Dalawan
g
Panauhin
• 42 : Ang
Mag-
asawang
De
Espadan
a
• 43 : Mga
 Balak
• 44 :
Pagsusur
i ng
Budhi
• 45 : Ang
mga
Inuusig
• 46 : Ang
Sabunga
n
• 47: Ang
Dalawan
g
Senyora
• 48: Ang
Talinhag
a
• 49: Ang
Tinig Ng
Mga
Pinag-
uusig
• 50: Ang
Mga
Kaanak
ni Elias
• 51: Mga
Pagbaba
go
• 52: Ang
Baraha
ng Patay
at Ang
Mga
Anino
• 53: Ang
Mabuting
Araw Ay
Nakikilal
a Sa
Umaga
• 54: Ang
Lahat ng
 Lihim Ay
Nagbubu
nyag At
Walang
Di
Nagkaka
mit ng
Parusa
• 55: Ang
Pagkaka
gulo
• 56: Ang
Mga Sabi
at Kuro-
kuro
• 57: Vae
Victus
• 58: Ang
Sinumpa
• 59: Pag-
ibig Sa
Bayan
• 60:
Ikakasal
Si Maria
Clara
• 61: Ang
Barilan
Sa Lawa
• 62: Ang
Pagtatap
at Ni
Padre
Damaso
• 63: Ang
Noche
Buena
• 64:
Katapusa
n

Ang kahong
ito: tingnan • pag-usapan • b
aguhin
Ito ay ang talaan ng mga kabanata ng Noli Me Tangere ni Jose Rizal, pati na rin ang mga
buod nito.

“ ...mamamatay akong hindi mamamalas ang pagsikat ng araw sa aking bayan... Kayong
mga makakakita sa pagbubukang-liwayway, malugod ninyo siyang tanggapin, at
inyong gunitain ang mga nabuwal sa dilim ng gabi! ”
–Elias, Kabanata 59[1]
[baguhin] 1. Isang Pagtitipon
Nagkaroon ng isang malaki at marangyang pagtitipon sa bahay ni Don Santiago Delos Santos o
mas kilala bilang si Kapitan Tiyago. Halos mapuno ng mga panauhin ang tahanan ni Kapitan
Tiyago sa Kalye ng Anluwage. Ang tanging tumatanggap ng mga panauhin ay si Tiya Isabel na
pinsan ni Kapitan Tiyago. Nakahiwalay ang mga panauhing babae sa mga lalake. Kabilang sa
mga dumalo sa pagdiriwang na iyon sina Padre Sibyla, kura paroko ng Binondo; si Padre
Damaso na nakikipag-agawan sa importanteng upuan; Tenyente Guevarra, ang tenyente ng
guardia civil at ang isang binatang kararating lamang mula sa Europa.
Nagkaroon ang bawat pangkat ng panauhin ng kani-kanilang paksa. Ang mga paksa ng mga
tauhan o mga panauhin ni Kapitan Tiyago ay tungkol sa pagkakatanggal ni Padre Damaso sa
Parokya ng San Diego matapos magsilbi ng matagal na panahon sa bayan ng San Diego. Naging
usapin din ang tungkol sa pulbura at ang pagiging Indio ng mga Pilipino, kabilang na rin ang
tungkol sa monopolyo ng tabako.
Sa kalaunan ng kapistahan ay dumating ang mag-asawang Dr. de Espadaña at Donya Victorina.
Ang mga pamilyang Bagayao ang dahilan kung bakit hindi sila nagkaintindihan, bansag ng mga
tao sa kanila sa San Diego ay mga plastik at walang mga pinag-aralan.
[baguhin] 2: Si Crisostomo Ibarra
Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa ang kasuotan. Binating lahat ni kapitan
ang mga panauhin at humalik sa kamay ng mga pari na nakalimot na siya ay bendisyunan dahil
sa pagkabigla. Si Pari Damaso ay namutla ng makilala si Ibarra.
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak ng kanyang kaibigang namatay
dahil sa at kararating lamang niya buhat sa pitong taong pag-aaral sa Europa. Malusog ang
pangangatawan ni Ibarra, sa kanyang masayang mukha mababakas ang kagandahan ng ugali.
Bagamat siya ay kayumanggi, mahahalata rin sa pisikal na kaanyuan nito ang pagiging dugong
Espanyol.
Tinangkang kamayan ni Ibarra si Pari Damaso sapagkat alam niyang ito ay kaibigang matalik ng
kanyang yumaong ama. Ngunit, ito ay hindi inamin ng pari. Totoo, siya ang kura sa bayan. Pero,
ikinaila niyang kaibigan niya ang ama ni Ibarra.
Napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling tinalikuran niya ang pari at napaharap sa
tinyenteng kanina pa namamasid sa kanila. Masayang nag-usap sina tinyente at Ibarra.
Nagpapasalamat ang tinyente sapagkat dumating ang binata ng walang anumang masamang
nangyari. Basag ang tinig ng tinyente ng sabihin niya sa binata na nasa ito ay higit na maging
mapalad sa kanyang ama. Ayon sa tinyente ang ama ni Ibarra ay isang taong mabait. Ang
ganitong papuri ay pumawi sa masamang hinala ni Ibarra tungkol sa kahabag-habag na sinapit ng
kanyang ama.
Ang pasulyap ni Padre Damaso sa tinyente ay sapat na upang layuan niya ang binata. Naiwang
mag-isa si Ibarra sa bulwagan ng walang kakilala.
Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat sa kanyang pag-aaral sa Europa,
ipinakilala niya ang kanyang sarili sa mga nanduruong kamukha niyang panauhin. Ang mga
babae ay hindi umimik sa kanya. Ang mga lalaki lamang ang nagpapakilala rin sa kanya.
Nakilala niya ang isang binata rin na tumigil sa pagsusulat.
Malapit nang tawagin ang mga panauhin para maghapunan, nang lumapit si Kapitan Tinong kay
Ibarra para kumbidahin sa isang pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa anyaya ang binata
sapagkat nakatakda siyang magtungo sa San Diego sa araw na naturan.
[baguhin] 3: Ang Hapunan
Isa-isang nagtungo ang mga panauhin sa harap ng hapagkainan. Sa anyo ng kanilang mga
mukha, mahahalata ang kanilang pakiramdam. Siyang-siya si Pari Sibyla samantalang banas na
banas naman si Padre Damaso. Sinisikaran niya ang lahat ng madaanan hanggang sa masiko niya
ang isang kadete. Hindi naman umiimik ang tenyente. Ang ibang bisita naman ay magiliw na
nag-uusap at pinupuri ang masarap na handa ni Kapitan Tiyago. Nainis naman si Donya
Victorina sa tenyente sapagkat natapakan ang kola ng kanyang saya habang tinitignan nito ang
pagkakulot ng kanyang buhok.
Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo naman ay pinagtatalunan ng dalawang
pari kung sino sa kanila ang dapat na lumikmo roon.
Sa tingin ni Pari Sibyla, si Pari Damaso ang dapat umupo roon dahil siya ang padre kumpesor ng
pamilya ni Kapitan Tiyago. Pero, si Pari Sibyla naman ang iginigiit ng Paring Pransiskano. Si
Sibyla ang kura sa lugar na iyon, kung kaya’t siya ang karapat-dapat na umupo.
Anyong uupo na si Sibyla, napansin niya ang tinyente at nagkunwang iaalok ang upuan. Pero,
tumanggi ang tenyente sapagkat umiiwas siyang mapagitnaan nang dalawang pari.
Sa mga panauhin, tanging si Ibarra lamang ang nakaisip na anyayahan si Kapitan Tiyago. Pero,
kagaya ng may karaniwang may pahanda, magalang na tumaggi ang kapitan sabay sabing
“huwag mo akong alalahanin.”
Si Crisostomo ibarra ay isang mabait at magarang tao sya ay ginagalang ng maraming tao ang
kagalit nya ay si padre damaso ngunit kaibigan ng ama ni ibarra si Padre damaso. Sinimulan ng
idulot ang pagkain. Naragdagan ang pagpupoyos ng damdamin ni Pari Damaso, ang ihain ang
tinola. Paano puro upo, leeg at pakpak ng manok ang napunta sa kanya. Ang kay Ibarra ay puro
masasarap na bahagi ng tinola. Hindi alam ng pari, sadyang ipinaluto ng kapitan ang manok para
kay Ibarra.
Habang kumakain, nakipag-usap si Ibarra sa mga ibang panauhin na malapit sa kinaroroonan
niya. Batay sa sagot ng binata sa tanong ni Laruja, siya ay mayroon ding pitong taong nawala sa
Pilipinas. Bagamat, wala siya sa bansa, hindi niya nakakalimutan ang kanyang bayan. At sa
halip, siya ang nakakalimutan ng bayan sapagkat ni wala man lang isang taong nakapagbalita
tungkol sa masaklap na sinapit ng kanyang ama. Dahil sa pahayag na ito ni Ibarra, nagtumibay
ang paniniwala ng tinyente na talagang walang alam ang binata sa tunay na dahilan ng
pagkamatay ng kanyang amang si Don Rafael.
Tinanong ni Donya Victorina si Ibarra na bakit hindi man lang ito nagpadala ng hatid-kawad, na
kagaya ng ginawa ni Don Tiburcio nang sila ay magtaling-puso.
“Nasa ibang bayan ako nitong mga huling dalawang taon”, tugon naman ni Ibarra.
Nalaman ng mga kausap ni Ibarra na marami ng bansa ang napuntahan nito at marami ng wika
ang kanyang alam. Ang katutubong wikang natutuhan niya sa mga bansang pinupunntahan niya
ang ginagamit niya sa pakikipagtalastasan. Bukod sa wika, pinag-aaralan din niya ang
kasaysayan ng bansang kanyang pinupuntahan partikular na ang tungkol sa Exodo o hinay-hinay
na pagbabago sa kaunlaran.
Ipinaliwanag ni Ibarra na halos magkakatulad ang mga bansang napuntahan niya sa tema ng
kabuhayan, pulitika at relihiyon. Pero, nangingibabaw ang katotohanang nababatay sa kalayaan
at kagipitan ng bayan. Gayundin ang tungkol sa ikaaalwan at ikapaghihirap nito.
Naudlot ang pagpapaliwanag ni Ibarra sapagkat biglang sumabad si Padre Damaso. Walang
pakundangan ininsulto niya ang binata. Sinabi niyang kung iyon lamang ang nakita o natutuhan
ni Ibarra, siya ay nag-aksaya lamang ng pera sapagkat kahit na bata ay alam ang mga sinabi nito.
Nabigla ang lahat sa diretsang pagsasalita ng pari.
Kalmado lamang si Ibarra, ipinaliwanag niyang sinasariwa lamang niya ang mga sandaling
madalas na pumunta sa kanila si Pari Damaso noong maliit pa siya upang makisalo sa kanilang
hapag-kainan. Ni gaputok ay hindi nakaimik ang nangangatal na si Damaso.
Nagpaalam na si Ibarra. Pinigil siya ni Kapitan Tiyago sapagkat darating si Maria Clara at ang
bagong kura paroko ng San Diego. Hindi rin napigil sa pag-alis si Ibarra. Pero, nangako siyang
babalik kinabukasan din.
Ngumakngak naman si Padre Damaso, nang umalis si Ibarra. Binigyan diin niya na ang gayong
pagkilos ng binata ay tanda ng kanyang pagiging mapagmataas. Dahil dito, aniya, dapat na
ipagbawal ng pamahalaang kastila ang pagkakaloob ng pahintulot sa sinumang Indio na
makapag-aral sa Espanya.
Nang gabing iyon, sinulat ng binata sa kolum ng Estudios Coloniales ang tungkol sa isang
pakpak at leeg ng manok na naging sanhi ng alitan sa salu-salo; ang may handa ay walang silbi
sa isang piging at ang hindi dapat pagpapaaral ng isang Indio sa ibang lupain.
[baguhin] 4: Erehe at Pilibustero[2]
Hindi alam ni Ibarra kung saan patungo. Binaybay ang plasa ng Binondo, tumingin-tingin sa
paligid kung may mga nagbago. Sinundan siya ni Tinyente Guverra at nagkuwento ang tinyente
tungkol sa ama ni Ibarra. Pinakamayaman si Don Rafael sa San Diego. Maraming gumagalang at
nagmamahal kay Don Rafael, marami rin namang galit at naiinggit dito. Inakusahan si Don
Rafael ng hindi pangungumpisal dahil maraming nakaaway na mga pari ng Katolikong
Simbahan. Ginawang kulektor ng inyong ama ang isang Kastilang walang alam na pakalat-kalat
sa daan. Lagi itong pinagtatawanan ng mga tao roon. Isang araw, binigyan ito ng dokumento,
nagdunung-dunungan ito sa pagbasa. Pinagtawanan ng mga bata ang artilyero dahil sa inaasta
nito. Sa galit, hinabol niya ito, nang hindi niya mahuli ang mga bata, binato niya ang mga ito ng
baton. Natamaan ang isang bata sa ulo at natumba ito, pinagsisipa pa ito ng artilyero.
Nagkataong dumaraan si Don Rafael, hinawakan niya kaagad ang artilyero. Sa matipunong
katawan ni Don Rafael, may nagsabing nasaktan nito ang artilyero. Sa pagpalag ng artilyero,
umitsa ito at tumamaang ulo sa isang malaking bato. Binuhat ni Don Rafael ang bata patungong
bulwagang bayan. Sa kabilang dako, sumuka ng dugo ang artilyero at tuluyan ng namatay. Nag-
imbestiga ang mga pulis, ikinulong si Don Rafael at naglabasan kung saan-saan ang mga lihim
na kaaway. Inakusahan siyang erehe at pilibustero. Inakusahan siyang nagbabasa ng El Correo
de Ultramar at ilang ipinagbabawal na babasahin. Nagtago rin ito ng mga larawan at sulat mula
sa binitay na pari. Nagsusuot ito ng barong tagalong sa kabila ng pagiging Kastila. Inakusahan
ding nakikipagkaibigan sa mga tulisan. Inakusahan ding nangangamkam ng mga lupain.
Ipinagtanggol ni Tinyente Guevarra si Don Rafael kaya maraming nagsabi na siya ay nasisiraan
na ng bait. Isang Kastilang abugado ang ipinakuha ni Don Rafael kay Tinyente Guevarra.
Mahusay ang abugado subalit napakaraming kalaban ni Don Rafael. Sa kabuuan, naging
napakasalimuot ng kaso. Sa dalamhati at hirap na dinanas sa loob ng rehas, ginupo ito ng
karamdaman. Namatay ito sa loob ng bilangguan na walang mahal sa buhay ang nakiramay.
[baguhin] 5: Isang Tala sa Gabing Madilim
Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda deLala. (Ito ay isang uri ng panuluyan, na
tinutuluyan niya kapag siya ay nasa Maynila). Kaagad na nagtuloy si Ibarra sa kanyang silid at
naupo sa isang silyon.. Sa sinapit ng ama, gulong-gulo ang isip nito. Maya-maya ginala ang
paningin sa kalawakan ng himpapawid.
Mula sa bintana, natanaw niya ang aso maliwanag na bahay sa kabila ng ilog. Naririnig niya ang
kalansing ng mga kubyertos at pinggan. Dinig din niya ang tugtugin ng orkestra.
Kung nagmasid lamang ng husto sabahay na iyon si Ibarra, makikita niya kung sinu-sino ang
naroroon. May isang magandang binibini na nababalot ng manipis na habi,may suot na
diyamante at ginto. Sa likuran naman may mga anghel, pastol at dalagang nag-aalay ng bulaklak.
Ang mga umpukan naman ng mga Kastila, Pilipino, pari, intsik, militar ay nakatuon lahat sa
kagandahan ni Maria Clara. Giliw na giliw silang nakatingin sa dalaga, maliban sa isang batang
Pransiskano na payat at putlain. Iba ang kanyang nadarama. Si Pari Sibyla ay siyang-siya sa
pakikipag-usap sa mga dilag samantalang si Donya Victoria ay matiyagang inaayos ang buhok
ng dalagang hinahangaan ng pari.
Dahil sa pagal ang isip at katawan ni Ibarra sa paglalim ng gabi, madali siyang nakatulog at
nagising kinabukasan na. Ang tanging hindi inabot ng antok ay ang batang Franciscano.
[baguhin] 6 : Si Kapitan Tiyago
Ang katangian ni Kapitan Tiyago ay itinuturing hulog ng langit. Siya ay pandak, di kaputian at
may bilugang mukha. Siya ay tinatayang nasa pagitan ng 35 taong gulang. Maitim ang buhok, at
kung hindi lamang nanabako at ngumanganga, maituturing na siya ay magandang lalaki.
Siya ang pinakamayaman sa Binondo dahil sa marami siyang negosyo at iba pang klase ng ari-
arian. Tanyag din siya sa Pampanga at Laguna bilang asendero, hindi kataka-taka na parang
lobong hinihipan sa pagpintog ng kanyang yaman .
Dahil sa siya ay mayaman, siya ay isang impluwensyadong tao. Siya ay malakas sa mga taong
nasa gobeyerno at halos kaibigan niya lahat ng mga prayle. Ang turing niya sa sarili ay isang
tunay na kastila at hindi Pilipino. Kasundo nIya ang diyos dahil nagagawa niyang bilhin ang
kabanalan. Katunayan, siya ay nagpapamisa at nag papadasal tungkol sa kanyang sarili.
Ipinalalagay ng balana na siya ay nakapagtatamo ng kalangitan. Iisipin na lamang na nasa
kanyang silid ang lahat ng mga santo at santong sinasamba katulad nina sta.lucia, san pascual
bailon, san antonio de padua, san francisco de asis, san antonio abad, san miguel, sto. Domingo,
hesukristo at ang banal na mag-anak.
Para kay kapitan tiyago kahit na ano ang itakda ng mga kastila, yaon ay karapat-dapat at kapuri-
puri. Dahil sa kanyang pagpupula sa mga pilipino, siya ay naglilingkod bilang gobernadorcillo.
Basta opisyal, sinusunod niya. Anumang reglamento o patakaran ay kanyang sinusonod. Sipsip
din siya sa mga taong nasa poder. Basta may okasyon na katulad ng kapanganakan at kapistahan,
lagi siya mayroong handog na regalo.
Si kapitan tiyago ay tanging ng isang kuripot na mangangalakal ng asukal sa malabon. Dahil sa
kakuriputan ng ama, siya ay hindi pinag aral. Naging katulong at tinuruan siya ng isang paring
dominiko. Nang mamatay ang pari at ama nito, siya’y mag isang nangalakal. Nakilala nya si pia
alba na isang magandang dalagang taga santa cruz. Natulong sila sa pag hahanap-buhay hangang
sa yumaman ng husto at nakilala sa alta sosyedad. Naging kaibigan din nila ang pinakamayaman
sa boung san diego- si don rafael ibarra, ang ama ni crisostomo ibarra . dahil sa anim na taon ng
pagsasama sina tiyago at pia at hnidi nagkaroon ng anak kahit na kung saan-saan sila namanata.
Dahil dito ipinayo ni padre damaso na sa Obando sila pumunta kina san pascal baylon at sta clara
at sa nuestra sra de salambaw.
Parang dininig ang dasal ni pia, siya ay nag lihi, gayuman nagiging masakitin si pia, nang siya ay
magdalangtao. Pag kapanganak niya siya ay namatay. Si padre damaso ang nag anak sa binyag at
ang anak in pia ay pinangalanang maria clara bilang pag bibigay karangalan sa dalawang
pintakasi sa obando, kay tiya esabel, pinsan ni kapitan tiyago, ang natokang mag-aruga kay
maria. Lumaki siya sa pag mamahal na inukol ni tiya esabel, kanyang ama at mga prayle.
Katorse anyos si maria, nang siya ipinasok sa beaterio ng sta catalina. Luhaan siya nag paalam
kay pari damaso at sa kanyang kaibigan at kababatang si crisostomo ibarra, pag kapasok ni maria
sa umbento, si ibarra naman ay nag punta na ng europa upang mag aral.
Gayunman, nagkasundo sina don rafael at kapitan tiyago na maski nagkalayo ang kanilang mga
anak. Pag dating ng tamang panahon silang dalawa (maria at crisostomo) ay pag iisahing dibdib.
Ito ay sa kanilang paniniwala na ang dalawa ay tunay na nag-iibigan.
[baguhin] 9 : Mga bagay-bagay ukol sa Bayan[3]
May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiyago. Ang nakasakay sa loob nito
ay si Tiya Isabel at hinihintay na lamang na sumakay si Maria. Tiyempong dumating si Pari
Damaso at tinanong ang mag-ale. Sinabi nilang kukunin ni Maria ang mga kagamitan nito sa
Beaterio. Ang ganito ay hindi minabuti ng pari, bubulong-bulong na nagtuloy na nagtuloy siya sa
bahay ni Tiyago. Ang pagbulung-bulong ng pari ay inaakala ni Isabel na mayroon itong
minimemoryang sermon.
Nahalata kaagad ni Kapitan Tiyago ang pagbabagong anyo ng pari nang hindi nito iabot ang
kamay nang magtangka siyang magmano rito. Sinabi ng pari na kailangang mag-usap silang
sarilinan ni Kapitan Tiyago. Pumasok sila sa isang silid at isinarang mabuti ang pinto.
Sa kabilang dako, pagkaraang makapagmisa si Pari Sibyla, kaagad na nagtuloy siya sa kumbento
ng mga Dominiko sa Puerta de Isabel II. Dumiretso siya sa isang silid at tumambad sa kanyang
paningin ang anyo ng isang matandang paring may sakit. Sinigilahan siya ng matinding
pagkaawa rito. Ikinuwento ni Pari Sibyla sa paring may-sakit ang tungkol sa naganap na
pagkakaalitan nina Pari Damaso at ni Ibarra. Ipinaliwanag ni Pari Sibyla na si Ibarra ay taong
mabait at mabuting tao. Ang dalawang pari ay nagpalitan ng mga kuru-kuro tungkol sa
mayamang binata, kay Maria Clara at kay Kapitan Tiyago. Sa kanilang pagsusuri, ang mga ito ay
lubhang napakalaki ng maitutulong sa ikasusulong ng kanilang korporasyon at kapatiran ng
panahong iyon.
Sa paniniwala ng may sakit na pari, dahan-dahan ng nawawala ang kanilang mga kayamanan
lalo na sa Europa dahil sa pagtaas ng buwis na nagiging dahilan ng pagkawala ng kanilang mga
ari-arian. Hindi na nararapat, anya, ang pagtataas ng buwis sa kanilang mga lupain sapagkat ang
Pilipino ay natututo ng mamili ng lupa sa iba’t ibang lugar at lumilitaw na kasimbuti rin ng sa
kanila o higit pa.
Bago umalis si Pari Sibyla, naibalita rin niya na ang tinyente ay hindi rin nagsumbong sa
Kapitan-Heneral at diumano, ito ay nakikiisa pa kay Pari Damaso. Pero, nalaman din ng kapitan
ang buong pangyayari. Ito ay naibalita ni Laruja sa isang pahayagan. Si Pari Damaso ay
napalipat pa sa higit na mabuting bayan.
Sa kabilang banda naman, natapos na rin ang masinsinang pag-uusap nina Kapitan Tiyago at Pari
Damaso. Sinisi ni Pari Damaso si Kapitan Tiyago dahil sa hindi nito pagtatapat. Binalaan pa niya
ang kapitan na kailanman ay huwag itong magsinungaling sa kanya sapagkat siya ang inaama ni
Maria Clara. Pag-alis ng pari, kaagad na pinatay niya ang mga ipinatulos na dalawang kandila
kay Maria na patungkol para sa maluwalhating paglalakbay ni Ibarra patungong San Diego.
[baguhin] 10 : Ang bayan ng San Diego
Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa isang baybayin ng isang lawa at
my malalapad na bukirin at palayan. Karamihan sa nakatira rito ay mga magsasaka. Dahil sa
kanilang kamangmangan, ang mga inaaning produkto agrikultura ay naipagbibili nila ng murang-
mura sa tsino.
Mula sa pinakamataas na bahagi ng simboryo ng simbahan, halos natatanaw ang kabuuan ng
bayan. Sa may itaas na bahagi, may kubo na sadyang itinayo. Gayunman, mapapansin sa
pagtanaw sa kabuuan nito ang isang tila pulong gubat na nasa gitna mismo ng kabukiran.
Kagaya pa ng ibang bayan sa Pilipinas, ang San Diego ay mayroong itinatagong alamat. May isa
umanong matandang kastila na dumating sa bayan. Ito ay matatas magsalita ng tagalog at
nanlalalim ang mga mata. Binili niya ang buong gubat. Ang mga pinambayad niya ay mga damit,
alahas at salapi. Hindi nagtagal ang matanda ay nawala.
Isang araw ang mga nagpapastol ng kalabaw ay nakaamoy ng masangsang na amoy. Hinanap
nila ang pinanggalingan ng amoy at nakita nila ang nabubulok na bangkay ng matanda na
nakabitin sa isang puno ng balete. Dahil sa pagkamatay ng matanda, lalo siyang kinatakutan
sapagkat nung nabubuhay pa siya, takot na takot sa kanya ang mga babae sa pagkat bahaw ang
tinig nito, paimpit kung tumawa at malalalim ang mga mata. Sinunog ng ilan ang damit na galing
sa matanda at ang mga hiyas naman ay tinapon sa ilog.
Hindi nagtagal, isang batang mistisong kastila ang dumating at sinabing siya ang anak ng
namatay. Ito ay may pangalang Saturnino. Siya ay masipag at mapusok. Sininop niya ang gubat.
Sa kalaunan, nakapag-asawa siya ng isang babaeng taga-Maynila at nagkaroon ng anak na
tinawag niyang Rafael o Don Rafael, na siyang ama ni Crisostomo.
Si Don Rafael ay hindi malupit bagkus siya ay mabait. Ito ang dahilan kung bakit kinagiliwan
siya ng mga magsasaka. Napaunlad niya ang lugar, mula sa pagiging nayon. Ito ay naging bayan.
Nagkaroon ng isang kura Indiyo. Pero, nang namatay, si Padre Damaso na ang pumalit at naging
kura pareho ng bayan.
[baguhin] 11 : Ang mga Makapangyarihan
Sino ba talaga ang makapangyarihan sa San Diego?
Bagamat si Don Rafael, ang tawag sa ama ni Ibarra. Hindi siya ang Kinikilalang
makapangyarihan kahit na siya ang pinakamayaman. Pero, siya ay iginagalang at halos lahat ng
mga tao ay mayroong pagkakautang sa kanya. Sa kabila ng kabusilakan ng kanyang damdamin,
siya ay kinalaban ng magkaroon ng usapin at ni wala pa ngang kakampi.
Si Kapitan Tiyago man, kahit na masalapi at sinasalubong ng banda ng musiko at hinahainan ng
masasarap na pagkain kapag nagpupunta sa bayan,kapag siya ay nakatalikod, siya ay tinatawag
na Sakristan Tiyago.
Ang kapitan sa bayan (gobernadorcillo) ay hindi rin kabilang sa mga tinatawag na casique o
makapangyarihan. Ang kanyang puwesto ay nabili niya sa halagang P5,000. Madalas siyang
sabunin at kagalitan ng alkalde mayor.
Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa mahigpit na pag-aagawan sa
kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang mga ito ay sina Padre Bernardo Salvi, isang payat at
batang pransiskano at siyang pumalit kay Padre Damaso. Payat siya sapagkat mahilig siyang
mag-ayuno at parang mahina ang katawan. Kung ihahambing siya kay Pari Damaso, siya ay
mabait at maingat sa tungkulin.
Katunggali naman ni Pari Salvi sa kapangyarihan ang Alperes. Ang alperes ang puno ng mga
guwardiya sibil. Kasama ng Alperes ang kanyang asawa na si Donya Consolacion, isang Pilipina
na mahilig maglagay ng mga kolorete sa mukha. Hindi tumitingin si Donya Consolacion sa
salamin kaya kanyang ipinagpapalagay na siya ay maganda. Ang pagkakapangasawa ng Alperes
ay binubunton niya sa pamamagitan ng paglalasing, pag-uutos sa mga sundalo na magsanay sa
init ng araw o dili kaya ay sinasaktan ang kanyang eposa.
Bagama’t may hidwaan ang alpares at Pari Salvi kapag sila ay nagkikita ay pareho silang
nagpaplastikan. Sila ay nagbabatian sa harap ng maraming tao at para walang anumang
namamagitan di pagkakaunawaan. Pero, kapag hindi na magkaharap gumagawa sila ng kani-
kanilang mga paraan para makapaghiganti sa isa’t-isa.
Ang Alperes at si Pari Salvi ang tunay na makapangyarihan sa San Diego. Ang tawag sa kanila
ay mga casique.
[baguhin] 13 : Mga babala ng bagyo
Dumating si Ibarra sa libingan at hinanap ang puntod ng ama- si Don Rafael. Kasama niya ang
isang matandang utusan niya. Sinabi ng matanda kay Ibarra, na si Kapitan Tiyago ang
nagpagawa ng nitso ni Don Rafael. Ito anya ay tinaniman niya ng mga bulaklak ng adelpa at
sampaga at nilagyan ng krus.
Nakita nina Ibarra at matanda ang tagahukay. Sinabi nila ang palatandaan ng libingan ni Don
Rafael. Tumango ang tagahukay. Pero, nasindak si Ibarra ng ipagtapat ng tagahukay na kanyang
sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay sa lawa dahil sa utos ng isang matabang kura.
Higit umanong mabuti na mapatapon ang bangkay sa lawa kaysa makasama pa ito sa libingan ng
mga intsik.
Parang pinagtakluban ng langit at lupa si Ibarra. Nasindak siya ng husto. Ang matanda naman ay
napaiyak sa kanyang narinig. Parang baliw na nilisan ni Ibarra ang kausap hanggang sa
makasalubong niya si Pari Salvi na nakabaston na may puluhang garing.
Kaagad na dinaluhong ni Ibarra si Pari Salvi. Bakas sa mukha ni Ibarra ang nagalalatang na poot
at galit sa dibdib. Nararamdaman iyon ni Pari Salvi. Tinanong ni Ibarra si Pari Salvi kung bakit
nagawa nila ang malaking kalapastangan sa kanyang ama. Sumagot si Pari Salvi na hindi siya
ang may kagagawan niyon kundi si Padre Damaso na tinawag na Padre Garrote.
[baguhin] 14 : Si Tasyo, ang Baliw o ang Pilosopo
Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Siya ay laging laman ng lansangan, walang tiyak na
direksyon ang kanyang paglalakad. Nang araw na iyon ay dumalaw din siya sa libingan upang
hanapin ang puntod ng nasirang asawa. Ang pagkakilala kay Tasyo ng mga mangmang ay isang
taong may toyo sa ulo o baliw.
Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya ay pinahinto sa pag-aaral mula sa
dalubhasaan ng San Jose. Natatakot kasi ang kanyang ina, na dahil sa pagtatamo niya ng higit na
mataas na kaalaman, baka makalimutan niya ang Diyos. Isa pa, gusto ng kanyang ina na siya ay
magpari. Pero,hindi niya ito sinunod at sa halip ay nag-asawa na lamang siya. Gayunman,
pagkaraan ng isang taon, namatay ang kanyang asawa. Inukol na lamang ni Tasyo ang sarili sa
pagbabasa ng mga aklat hanggang sa mapabayaan niya ang kanyang mga minanang kayamanan.
Bagamat nang hapong iyon mayroong babala na darating ang unos sapagkat matatalim na kidlat
ang gumuguhit sa nagdidilim na langit, masaya pa rin ang hitsura ni Pilosopo Tasyo. Ito ang
ipinagtaka ng mga taong nakakausap niya. Tinanong siya kung bakit, Diretso ang sagot
niya:”Ang pagdating ng bagyo ang tangi kong pag-asa sapagkat’t ito ang magdadala ng mga
lintik na siyang papatay sa mga tao at susunog sa mga kabahayan. Sana magkaroon din ng
delubyo sapagkat may sampung taon na ngayon, isinuwestiyon ko sa bawat kapitan ang pagbili
nila ng tagahuli ng kidlat o pararayos ngunit ako’y pinagtawanan lamang ng lahat.”
Ayon pa sa kanya, hindi binili ng mga kapitan ang kanyang pinabibili at sa halip ay mga paputok
at kuwitis ang kanilang binili at binayaran ang bawat dupikal ng kampana, gayong sa agham ay
mapanganib ang tugtog ng mga batingaw kapag kumukulog. Iniwanan ni Tasyo ang kausap at
nagtuloy ito sa simbahan. Inabutan niya ang dalawang bata sa pagsasabing ipinaghanda sila ng
kanilang ina ng hapunang pangkura. Tumanggi ang mga bata.
Lumabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may kabayanan. Nagtuloy siya sa bahay ng mag-
asawang Don Filipo at Aling Doray. Masayang sinalubong ng mag-asawa at itinanong kung
nakita niya si Ibarra na nagtungo sa libingan. Sumagot siya ng oo sa pagsasabing nakita niya
itong bumaba sa karwahe. Naramdaman niya, anya, ang naramdaman ni Ibarra nang hindi makita
ang libing ng ama. Ayon kay Tasyo isa siya sa anim na kataong nakipaglibing kay Don Rafael.
Sa pag-uusap pa rin nila, nabanggit ni Aling Doray ang tungkol sa purgatoryo sapagkat nuon ay
undas nga. Sinabi ni Tasyo na hindi siya naninwala sa purgatoryo. Pero, sinabi niyang iyon ay
mabuti, banal at maraming kabutihan ang nagagawa nito sa tao upang mabuhay ng malinis at
dalisay na pamumuhay. Binigyang diin pa niya na ang purgatoryo ay siyang tagapag-ugnay ng
namatay sa nabubuhay.
Pagkuwa’y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang buhos ng ulan. Ito ay sinasalitan ng
matatalim na kidlat at kulog. Siyang-siya si Pilosopo Tasyo sa gayong pangyayari sapagkat
nakataas pa ang kanyang dalawang kamay at nagsisigaw habang naglalakad papalayo sa mag-
asawa.

[baguhin] 15 : Ang Mga Sakristan

Parang plegarya ang tunog ng kampanang binabatak ng magkapatid na sakristan na sina Crispin
at Basilio. Sila ang kausap kanina ni Pilosopo Tasyo at sinabihan ng sila ay hinihintay ng
kanilang inang si Sisa para sa isang hapunang pangkura. Sa anyo ng hitsura ng magkapatid
mapagsisino na sila ya hilahod sa hirap.
Sinabi ni Crispin kay Basilio ng kung kasama sila ni Sisa. Disin sana, siya ay hindi
mapagbibintangang isang magnanakaw. At kung malalaman ni ni Sisa na siya ay pinapalo, tiyak
hindi papayag ang kanilang ina. Ang anyo ng pangamba sa mukha ni Crispin ay nababakas.
Idinadalangin na sana magkasakit silang lahat. Ang suweldo lang kasi ni ay dalawang piso sa
isang buwan. Minultahan pa siya ng tatlong beses. Pero, hindi pumayag si Basilio sapagkat
walang kakainin ang kanilang ina. Isa pa ang katumbas ng dalawang onsa ay P32.00. lubhang
mabigat ito para kay Basilio.
Ipinakiusap ni Crispin na bayaran na lamang ni Basilio ang ibinibintang sa kanya. Pero, kulang
pa ang sasahurin ni Basilio kahit magbayad sila. Dahil dito, nasabi ni Crispin na mabuti pa ngang
magnanakaw na siya sapagkat maililitaw niya ito. At kung papatayin man siya sa palo ng kura at
siya’y mamamatay magkakaroon naman ng mga damit si Sisa at ang kapatid na si Basilio.
Nasindak ang huili sa binanggit ng kapatid.
Nag-aalala pa si Basilio na kapag nalaman ng kanilang ina napagbintangang nagnakaw si
Crispin, tiyak na magagalit ito. Pero, sinabi ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang ina
sapagkat ipakikita niya ang maraming latay na likha ng pagpalo ng kura at ang bulsa niyang
butas-butas na walang laman kundi isang kuwalta na aginaldo pa niya noong pasko, na kinuha pa
sa kanya ng hidhid na kura.
Gulo ang isip ni Crispin dahil mahirap na gusot na napasukan nilang magkapatid. Gusto niyang
makauwi silang magkapatid upang makakain ng masarap na hapunan. Magmula ng
mapagbintangan siyang nagnakaw, hindi pa siya pinapakain hangga’t hindi niya naisauli ang
dalawang onsa. Maliwanag sa mga pahayag ni Crispin na kaya siya napagbintangang
magnanakaw sapagkat ang kanilang ama ay mabisyo, lasenggero at sabungero.
Habang nag-uusap ang magkapatid, ang sakristan mayor ay walang kilatis na nakapanhik sa
palapag na kinaroonan nila. Antimano, puyos ito sa galit. Sinabi niya kay Basilio na ito ay
kanyang minumultahan dahil sa hindi tamang pagtugtog ng kampana. Kapagdaka, si Crispin
naman ang hinarap at sinabing hindi ito makakauwi hanggang hindi niya inilalabas ang dalawang
onsa na binibintang sa kanya. Tinangkang mangatwiran ni Basilio, pero sinanslaa siya ng
sakristan mayor sa pagsasabing kahit na siya ay hindi makakauwi hanggang hindi sumasapit ang
eksaktong ika-10 ng gabi. Gimbal si Basilio sapagkat ika-9 pa lamang ng gabi ay wala ng
puwedeng maglakad sa lansangan kung gabi. Makikiusap pa sana si Basilio, pero biglang
sinambilat ng sakristan mayor si Crispin sa bisig at kinaladkad na papanaog sa hagdanan
hanggang sa sila ay lamunin sa dilim.
Dinig ni Basilio ang pagpapalahaw ng kapatid. Pero, wala siyang magawa, naiwan itong parang
tulala. Ang bawat pagsampal ng sakristan kay Crispin ay sinusundan ng masakit na pagdaing.
Nanlaki ang mata at nakuyom ni Basilio ang kanyang palad sa sinapit ng kapatid. Pumasok sa
isip na kung kailan siya maaaring magararo sa bukid habang naririning niya ang paghingi ng
saklolo ni Crispin. Mabilis na pumanhik siya sa ikalawang palapag ng kampanaryo. Mabilis na
kinalag niya ang lubid na nakatali sa kampana at nagpatihulog na padausdos sa bintana ng
kampanaryo. Nuon ang langit ay unti-unti ng nagliliwanag sapagkat humihinto na ang ulan.
[baguhin] 16 : Si Sisa
Ang kadiliman ay nakalatag na sa buong santinakpan. Mahimbing na natutulog ang mga taga-
San Diego pagkatapos na makapag-ukol ng dalangin sa kanilang mga yumaong mga kamag-
anak. Pero, si Sisa ay gising. Siya ay nakatira sa isang maliit na dampa na sa labas ng bayan.
May isang oras din bago narating ang kanyang tirahan mula sa kabayanan.
Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng lalaking iresponsable, walang pakialam sa
buhay, sugarol at palaboy sa lansangan. Hindi niya asikaso ang mga anak, tanging si Sisa lamang
ang kumakalinga kay Basilio at Crispin. Dahil sa kapabayaan ng kanyang asawa, naipagbili ni
Sisa ang ilan sa mga natipong hiyas o alahas nito nuong sila siya ay dalaga pa. Sobra ang
kanyang pagkamartir at hina ng loob. Sa madalang na paguwi ng kanyang asawa, nakakatikim pa
siya ng sakit ng katawan. Nananakit ang lalaki. Gayunaman, para kay Sisa ang lalaki ay ang
kanyang bathala at ang kanyang mga anak ay anghel.
Nang gabing iyon, abala siya sa pagdating nina Basilio at Crispin. Mayroong tuyong tawili at
namitas ng kamatis sa kanilang bakuran na siyang ihahain niya kay Crispin. Tapang baboy-damo
at isang hita ng patong bundok o dumara na hiningi niya kay Pilosopo Tasyo ang inihain niya
kay Basilio. Higit sa lahat, nagsaing siya ng puting bigas na sadyang inani niya sa bukid. Ang
ganitong hapunan ay tunay na pangkura, na gaya ng sinabi ni Pilosopo Tasyo kina Basilio at
Crispin ng puntahan niya ang mga ito sa simbahan.
Sa kasamaang palad, hindi natikman ng magkapatid ang inihanda ng ina sapagkat dumating ang
kanilang ama. Nilantakang lahat ang maga pagkaing nakasadya sa kanila. Itinanong pa niya kung
nasaan ang dalawa niyang anak. Nang mabundat ang asawa ni Sisa ito ay muling umalis dala ang
sasabunging manok at nagbilin pa siya na tirahan siya ng perang sasahudin ng anak.
Windang ang puso ni Sisa. Hindi nito mapigilan na hindi umiyak. Paano na ang kanyang
dalawang anghel. Ngayon lamang siya ngluto, tapos uubusin lamang ng kanyang walang pusong
asawa.
Luhaang nagsaing siyang muli at inihaw ang nalalabing daing na tuyo sapagkat naalala niyang
darating na gutom ang kanyang mga anak. Hindi na siya napakali sa paghihintay. Upang maaliw
sa sarili, di lang iisang beses siya umawit nang mahina. Saglit na tinigil niya ang pagaawit ng
kunduman at pinukulan niya ng tingin ang kadilimang bumabalot sa kapaligiran. Nagkaroon siya
ng malungkot na pangitain. Kasalukuyan siyang dumadalangin sa Mahal Na Birhen, ng
gulantangin siya ng malakas na tawag ni Basilio mula sa labas ng bahay.
[baguhin] 17 : Si Basilio
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo. Dumadaloy ang kanyang dugo.
Ipinagtapat ni Basilio ang dahilan ng kanyang pagkakasugat. Siya ay hinabol ng mga guwardiya
sibil at pinahihinto sa paglakad. Pero siya ay kumaripas ng takbo sapagkat nangangamba siyang
kapag nahuli siya ay parurusahan siya at paglilinisin sa kuwartel. Dahil sa hindi niya paghinto
siya ay binaril. Dinaplisan siya ng punglo sa ulo. Sinabi din niya sa ina na naiwan niya sa
kumbento si Crispin. Nakahinga ng maluwag si Sisa. Ipinakiusap ni Basilio sa ina, na huwag
sabihin kanino man ang dahilan ng kanyang pagkakasugat sa ulo. At sa halip ay sabihin na
lamang na nahulog siya sa puno.
Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na napagbintangan na nagnakaw
ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang natikman ng kapatid sa kamay ng
sakristan mayor. Napaluha si Sisa dahil sa awa sa anak. Sinabing ang ma dukhang katulad
lamang nila ang nagpapasan ng maraming hirap sa buhay. Hindi nakatikim ng pagkain si Basilio.
Kaagad na sinayasat ng ang ina nang malaman na dumating ang ama. Alam niyang
pagdumarating ang ama tumitiking ng bugbog ang ina. Nito. Nabanggit ni Basilio na higit na
magiging mabuti ang kanilang kalagayan, kung silang tatlo na lamang. Hitsa puwera ang ama.
Ito ay pinagdamdam ni Sisa.
Sa pagtulog ni basilio siya ay binangungot. Sa panaginip niya, nakita niya ang kapatid na si
Crispin ay pinalo ng yantok ng kura at sakristan mayor hangang sa ito ay panawan ng malay tao.
Dahil sa kanyang malakas na pagungol, siya ay ginising ni Sisa. Tinanong ni Sisa kung ano ang
napanaginipan nito. Hindi sinabi ni Basilio ang dahilan at sa halip , kanyang sinabi kung ano ang
balak nito sa kanilang pamumuhay. Ang kaniyang balak ay (1) ihihinto na silang magkakapatid
sa pagsasakristan at ipapakaon niya si Crispin kinabukasan din, (2) hihilingin niya kay Ibarra na
kunin siyang pastol ng kanyang baka at kalabaw at (3) kung malaki-laki na siya, hihilingin niya
kay Ibarra na bigyan siya ng kapirasong lupa na masasaka.
Sa pagsusuri ni Basilio sila ay uunlad sa kanilang pamumuhay dahil siya ay magsisipag sa
pagpapayaman at paglilinang sa bukid na kanyang sasakahin kung saka-sakali.
Si Crispin ay mag-aaral kay Pilosopo Tasyo at si Sisa ay titigil na sa paglalamay ng mga
tinatahing mga damit. Sa lahat ng sinasabi ni Basilio, si Sisa ay nasisiyahan. Ngunit lihim na
napaluha ito sapagkat hindi isinama ng anak sa kanyang mga balak ang kanilang ama.
[baguhin] 18 : Mga Kaluluwang Nagdurusa
Napuna ng mga manang na matamlay at tila may-sakit si Pari Salvi ng magmisa kinabukasan.
Naruon sa kumbento ang mga manang at manong upang isangguni sa kura kung sino ang pipiliin
niyang magsermon sa kapistahan ng bayan. Si Pari Damaso ba? Pari Martin o ang coordinator?
Sa kanilang paghihintay, naging paksa sa kanilang usapan ang tungkol sa pagkakaroon ng
‘indulhensiya plenarya,’ na siyang tanging kailangan ng mga kaluluwang nagdurusa sa
purgatoryo upang mahango roon. Ang isang karaniwang indulhensiya sa kanilang pagkaalam ay
katumbas na ng mahigit na 1,000 taong pagdurusa sa purgatoryo. Ang mga manang na nag-uusap
ay pinangungunahan ng isang batang-batang balo, Manang Rufa at Manang Juana. Dahil sa
kanilang kaabalahan sa pag-uusap, hindi nila napansin ang pagdating ni Sisa.
Siya ay mayroong sunong na bakol na puno ng sariwang gulay na pinitas niya sa kanyang
halamanan. Mayroon din siyang halamang dagat na katulad ng pako, na paboritong gawing salad
ng kura. Suot niya ang kanyang pinakamagandang damit. Tulog pa si Basilio ng umalis siya sa
kanilang dampa.
Dumiretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Inaasahan niya nMakapal na panitika marinig ang
tinig ni Crispin. Ngunit hindi niya ito marinig. Binati niya ang mga sakristan at kawasi sa
kumbento. Hindi siya napansin ng mga ito. Kung kaya’t siya na mismo ang nag-ayos sa mga dala
niyang gulay sa isang hapag.
Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang makausap ang pari. Pero, sinabi sa kanyang
hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya ang tagapagluto, Kung nasaan si Crispin.
Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang sumabog sa kanyang pandinig: Si Crispin ay
nagtanan din pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at pagkawala ng magkapatid.
Naipagbigay alam na ng alila sa utos ng kura ang pangyayari sa kwartel. Ang mga guwardiya
sibil ay maaring nasa dampa na nina Sisa upang hulihin ang magkapatid, pagdiin pa ng alila.
Nangatal si Sisa. Naumid ang labi. Mabilis na tinakpan ang kanyang dalawang tainga nang
paratangan siya ng alila na isang inang walang turong mabuti sa mga anak dahil nagmana ito sa
ama.
Tuliro siyang nagtatakbong nilisan ang kumbento. Gulong-gulo ang isip.
[baguhin] 19 : Mga Suliranin ng Isang Guro
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay hindi gaanong nabagabag. Palibhasa ito ay
napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang binatang guro.
Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa itinapon ang labi ni Don Rafael. Sang –
ayon sa kanya, kasama si Tenyente Gueverra nuong itinapon ang bangkay. Wala siyang tanging
magawa nuon kundi makipaglibing.
Malaki ang utang na loob kay Don Rafael. Nuong bagong salta ito sa San Diego, ang Don ang
tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo. Sinabi ng guro kay Ibarra na ang
malaking suliranin niya at ng mga mag-aaral ay ang kakulangan ng magagastos.
Malaki ring problema anya, ang kawalan ng pagtutulungan ng mga magulang at mga taong nasa
pamahalaan. Lumilitaw na hindi ang lahat ng mga pangangailangan ng mga batang nag-aaral na
katulad ng mga libro na karaniwang nasusulat sa wikang Kastila at ang pagmememorya ng mga
bata sa mga nilalaman nito. Dahil din sa kakulangan ng mga bahay-paaralan, ang klase ay
ginaganap sa silong ng kumbento sa tabi ng karwahe ng kura. Nasanay ang mga bata na bumasa
ng malakas. Ito ay nakakabulabog sa kura, kaya nakakatikim ng sigaw, at mura ang mga bata at
guro.
Nabanggit din ng guro kay Ibarra na dahil sa pagbabagong kanyang ginawa, madaling natutuhan
ng mga mag-aaral ang wikang kastila. Pero siya ay nilait ni Pari Damaso sa pagsasabing ang
wikang kastila ay hindi nababagay sa katulad niyang mangmang. Ang kailangan lamang niyang
matutuhan ay tagalog.
Ipinaris pa siya ni Pari Damaso kay Maestro Circuela, isang guro na di marunong bumasa ngunit
nagtayo ng eskwela at nagturo ng pagbasa sa kanyang mga estudyante. Labag man sa kanyang
kalooban, wala siyang magawa kundi sumunod kay Pari Damaso. Pero, nag-aral din ang guro ng
wikang kastila para sa kanyang pansariling interes.
Sobra ang pakialam ni Pari Damaso sa guro. Nang huminto ang guro sa paggamit ng pamalo sa
pagtuturo. Siya ay ipinatawag ng kura upang ipabalik sa kanya ang paggamit ng pamalo sapagkat
mabisa ito sa pagtuturo. Tumututol man sa kanyang kalooban, sumunod din siya saspagkat
mismong mga magulang ay napahinuhod ni Pari Damaso na ibalik ang pamalo sa pagtuturo.
Dahil sa naging sukal sa kalooban ang pagtuturo, nagkasakit ang guro. Nang ito ay gumaling at
bumalik sa serbisyo, kakarampot na lamang ang kanyang tinuturuan. Sa kanyang pagbabalik,
nagkaroon ng bagong kura. Hindi na si Pari Damaso. Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang
isalin sa wikang tagalog ang mga aklat na nasusulat sa wikang Kastila.
Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa katesismo,pagsasaka,kagandahang asal na hango
sa Urbanidad ni Hustensio at Felisa at sa Kasasysayan mg Pilipinas. Pero, sa lahat ng mga
araling ito dapat unahin ang pagtuturo ng relihiyon , ayon sa mga bagong kura nang ipatawag
niya ang guro. Nagkomit si Ibarra na tutulungan niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa
tribunal na kanyang dadaluhan sa paanyaya ng tinyente mayor.
[baguhin] 20 : Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at lugar na pulungan ng mga
makapangyarihang tao sa bayan. Nang dumating sina Ibarra at ang guro, nagsisimula na ang
pagpupulong. May dalawang pangkat na nakapaligid sa mesa. Ito ay binuo ng dalawang lapian sa
bayan. Ang conserbador ay pangkat ng mga matatanda. Ang isa naman ay pangkat ng mga
liberal na binubuo ng mga kabataan. Ito ay pinamumunuan ni Don Felipo. Pinagtatalunan nila
ang tungkol sa pagdaraos ng pista ng San Diego. May labing isang araw na lamang ang nalalabi
at pista na. Tinuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil malabo pa ang mga
paghahanda sa piyesta.
Kung saan-saan napunta ang kanilang pulong. Nagsalita pa si Kapitan Basilyo,isang mayaman na
nakalaban ni Don Rafael. Walang binesa at walang kawawaan ang talumpati niya. Dahil
dito,isinahapag ni Don Felipo ang isang mungkahi at talaan ng mga gastos. Ang mungkahi niya
ay magtayo ng isang malaking tanghalan sa liwasang bayan at magtanghal ng komedya sa loob
ng isang linggong singkad. Ang dulaan ay nagkakahalaga ng P160.00 samantalang ang komedya
ay P1,400 na tig-P200. Bawat gabi. Kailangan din ang mga paputok na paglalaanan ng P1,000.
Binatikos si Don Felipo sa kanyang mga mungkahi, kung kaya’t iniatras niya ang mga ito.
Sumunod na nagpananukala naman ay ang kabisa na siyang puno ng mga matatanda. Ang
kanyang mungkahi (1) tipirin ang pagdiriwang (2) walang paputok (3) ang magpapalabas ng
komedya ay taga San Diego at ang paksa ay sariling ugali upang maalis ang mga masamang
ugali at kapintasan.
Nawalang saysay din ang panukala ng kabisa sapagkat ipinahayag ng kapitan na tapos na ang
pasya na kura na tungkol sa pista.Ang pasya ng kura ay ang pagdaraos ng anim na prusisyon,
tatlong sermon, tatlong misa mayor at komedya sa Tundo. Ito ang gusto ng kura, kaya sumang-
ayon na lamang ang dalawang pangkat.
nag paalam na si ibarra sa guro at ipinaalam na sya'y pupunta sa ulumbayan ng lalawigan upang
lakarin ang isang mahalang bagay.
[baguhin] 21 : Kasaysayan ng isang ina
Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding bumabagabag sa kanyang isip ang
katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng kura. Para siyang tatakasan ng sariling bait sa pag-
iisip kung paano maililigtas sina Basilio at Crispin sa kamay ng mga sibil. Tumindi ang sikdo ng
kanyang dibdib nang papalapit na siya sa kanyang bahay ay natanaw na niya nag dalawang sibil
na papaalis na. Saglit na nawala ang kaba sa kanyang dibdib. Hindi kasama ng mga sibil ang isa
man sa kanyang anak.
Gayunman, sa sumunod na sandali, muling sinakmal ng matinding pangamba si Sisa. Nang
makasalubong niya ang dalawang sibil. Pilit na tinatanong siya kung saan niya diumano itinago
ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang anak. Pilit na pinaamin din siya tungkol sa paratang
ng kura. Kahit na magmamakaawa si Sisa, hindi rin pinakinggan ang kanyang pangangatwiran.
Hindi siya pinaniwalaan ng mga sibil. At sa halip pakaladkad na sinama siya sa kuwartel.
Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang kanyang mga kausap. Ipinakiusap ni Sisa
na payagan siyang mauna ng ilang hakbang sa nga sibil habang sila ay naglalakad patungong
kuwartel kapag sila ay nasa kabayabnan na.
Pagdating nila sa bayan, tiyempong katatpos pa lamang ng misa. Halos malusaw sa kahihiyan si
Sisa. Kaagad na ipinasok siya sa kwartel. Nagsumiksik siyang parang daga sa isang sulok.
Nanlilimahid at iisa ang kanyang damit. Ang buhok naman ya daig pa ang sinabungkay nag
dayami. Gusot-gusot ito. Ang kanyang isip ay parang ibig ng takasan ng katinuan
Sa bawat paglipas ng sandali, nadagdagan ang kasiphayuan ni Sisa. Magtatanghali, nabagbag
ang damdamin ng Alperes. Iniutos na palayain na si Sisa. Ngunit hinang hina na siya. May
dalawang oras din siyang nakabalndra sa isang sulok.
Painot-inot na naglakad si Sisa hanggang sa muli siyang makarating sa kanyang bahay. Dagling
umakyat siya sa kabahayan . Tinawag ang pangalan ng mga anak. Paulit-ulit, parang sirang
plaka. Ngunit hindi niya ito makita, kahit na panhik panaog ang ginawa niya. Tinungo niya ang
gulod ,at sa may gilid ng bangin. Wala ang kanyang hinahanap. Patakbo siyang bumalik sa
bahay.
Natapunan niya ng pansin, ang isang pilas ng damit ni Basilio na may bahid ng dugo. Hawak ang
damit, pumanaog siya ng bahay at tiningnan sa sikat ng araw ang pilas ng damit na nababahioran
ng dugo. Nilulukob ng matinding nerbiyos ang buong katawan. Ano na nag nangyari sa kanyang
mga anak. Hindi madulumat ang nararamdaman niyang kasiphayuan.
Naglakad-lakad siya kasabay ng pasaglit-saglit na pasigaw ng malakas. Ang banta ng
pagkabaliw ay unti unting lumalamon sa kanyang buong pagkatao.
Kinabukasan, nagpalaboy-laboy sa lansangan si Sisa. Ang malakas na pag-iyak, hagulgol at
pagsigaw ay nagsasalit at kung minsan ay magkasabay na ipinakita ang kanyang kaanyuan.
Lahat ng mga taong nakakasalubong niya ay nahihintakutan sa kanya ni Ibarra.
[baguhin] 22 : Liwanag at Dilim
Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel sa San Diego para sa pistang
darating. Naging bukambibig ang pagdating ni Maria sapagkat matagal na siyang hindi
nakakauwi sa bayang sinilangan. Isa pa, minamahal siya ng mga kababayan dahil sa
kagandahang ugali, kayumian at kagandahan. Labis na kinagigiliwan siya. Sa mga taga San
Diego, ang isa sa kinapapansinan ng malaking pagbabago sa kanyang ikinikilos ay si Padre
Salvi.
Lalong pinag-usapan si Maria, nang dumating si Ibarra at madalas na dalawin ito. Sinabi ni
Ibarra kay Maria na handa na ang lahat para sa gagawin nilang piknik kinabukasan. Ikinatuwa ito
ni Maria sapagkat makakasama na naman niya sa pamamasyal ang kanyang dating kababata sa
bayan.
Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama ang kura sa lakad nila sapagkat magmula
ng dumating siya sa bayan nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing makakaharap niya ang kura.
Malagkit kung tumingin ang kura kay Maria at mayroong ibig ipahiwatig ang mga titig nito.
Kung kaya, tuwirang hihingi ni Maria kay Ibarra na huwag ng isama sa pangingisda si Padre
Salvi.
Pero, sinabi ni Ibarra na hindi niya mapagbibigyan ang kahilingan ni Maria sapagkat yaon ay
lihis sa kagandahang-asal at kaugalian ng mga taga- San Diego.
Naputol ang kanilang pag-uusap ng biglang dumating si Padre Salvi. Humingi ng paumanhin si
Maria sa dalawa at iniwanan ang mga ito sa pagsasabing masakit ang kanyang-ulo.
Inanyayahan ni Ibarra si Padre Salvi na sumama sa kanilang piknik. Inaasahan iyon ng kura,
kaya na kaagad na tinanggap niya ang paanyaya.
Laganap na ang dilim ng magpaalam si Ibarra na uuwi na. Sa daan, nakasalubong niya ang isang
lalaki na dalawang araw ng naghahanap sa kanya. Hiningi ng lalaking nakasalubong ni Ibarra
ang tulong nito tungkol sa kanyang problema sa asawa at mga anak.
At sabay na nawala sa pusikit na dilim sina Ibarra at ang lalaki.
[baguhin] 23 : Ang Pangingisda
Madilim–dilim pa nagsigayak na ang mga kabataan,kadalagahan at ilang matatandang babae na
patungo sa dalawang bangka nakahinto sa pasigan. Ang mga kawaksing babae ay mayroong
sunung-sunong na mga bakol na kinalalagyan ng mga pagkain at pinggan. Ang mga bangka ay
nagagayakan ng mga bulaklak, mga iba,t-ibang kulay na kagaya ng gitara, alpa,akurdiyon at
tambuli.
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan na sina Iday, Victorina, Sinang at
Neneng. Habang naglalakad masaya silang nagkukuwentuhan at nagbibiruan. Paminsan-minsa
ay binabawalan sila ng mga matatandang babae sa pangunguna ni Tiya Isabel. Pero, sige pa rin
ang kanilang kuwentuhan.
Nag-tig-isang bangka ang mga dalaga sapagkat lulubog daw ang kanilang sinasakyan. Dahil
dito,mabilis na lumipat ang ilang kabinataan sa bangkang sinasakyan ng mga dalagang kanilang
pinipintuho. Si Ibarra ay napatabi kay Maria. Si Albino ay kay Victoria. Natameme sa
pagkakagulo ang mga dalaga .
Ang piloto o ang sumasagwan sa dalawang bangkang para umusad sa tubig ay isang binatang
may matikas na anyo,matipuno ang pangangatawan,maitim,mahaba ang buhok at siksik sa
laman. Ito ay si Elias.
Habang hinihintay na maluto ang tanghalian. Si Maria ay umawit ng Kundiman. Balana ay hindi
nakaimik. Sinabi ni Andeng na nakahanda na ang sabaw para sa isisigang na isda.
Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan Tiyago. Ang magbibinatang anak ng
isang mangingisda ay namandaw sa baklad. Ngunit,kaliskis man ng isda ay walang nasalok.
Si Leon na katipan ni Iday ang kumuha ng panalok.Isinalok ito. Ngunit,wala ring nahuling isda.
Sinabi na ang kawalan ng isda sa lawa.sSgawan ang mga babae na baka mapahamak ito. Pero,
pinayapa sila ng ilang mga kalalakihan sa pagsasabing sanay si Elias na humuli ng buwaya.
Ilang saglit lang, nahuli na ni Elias ang buwaya. Pero higit na malakas ang buwaya, nagagapi si
Elias. Dahil dito, kumuha ng isang punyal si Ibarra at lumundag din sa lawa. Hindi hinimatay si
Maria Clara sapagkat ang mga ‘dalaga noon ay hindi marunong mahimatay.’
Biglang umalimbukay ang pulang tubig. Lumundag pa ang isang anak ng mangingisda na may
tangang gulok. Pamayamaya’y lumitaw sin a Ibarra at ang piloto o si Elias na dahil iniligtas siya
ni Ibarra sa tiyak na kapahamakan, utang niya ang kanyang buhay dito.
Natauhan mula sa pagkapatda si Maria ng lumapit sa kanya si Ibarra. Nagpatuloy ang mga
magkakaibigan sa pangingisda at nakahuli naman ng marami. Nagpatuloy sila sa gubat na pag-
aari ni Ibarra. Nananghalian sila sa lilim ng mayatabong na punong- kahoy na tumutunghay sa
batisan.
[baguhin] 24 : Sa Kagubatan
Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Padre Salvi, nagtuloy ito sa kumbento upang kumain
ng almusal. May inabot na sulat ang kanyang kawaksi. Binasa niya ito. Kapagdaka’y nilamutak
ang liham at hindi na nag-almusal. Ipihanda niya ang kanyang kaerwahe at nagpahatid sa
piknikan.
Sa may di – kalayuan, pinahinto niya ang karwahe. Pinabalik niya sa kumbento . Namaybay siya
sa mga latian hanggang sa maulinigan niya si Maria na naghahanap ng pugad ng gansa.
Naniniwala ang mga dalaga na sinuman ang makakita ng pugad upang masundan niya at makita
parati si Ibarra nang hindi siya makikita nito.
Tuwang-tuwa si Pari Salvi sa panood sa papalayong mga dalaga. Nais niyang sundan ang mga
ito. Pero, ipinasya niyang hanapin na lamang ang mga kasama nito. Nang punahin ng mga
kasama nito tungkol sa sa kanyang galos, sinabi niyang siya ay naligaw.
Pagkaraang makapananghali, napag-usapan nina Padre Salvi ang taong tumatampalasan kat
Padre Damaso na naging dahilan ng pagkakasakit nito. Kamala-mala, dumating si Sisa. Nakita
siya ni Ibarra, kaya kaagad na iniutos na pakainin ito. Ngunit, mabilis na tumalilis si Sisa.
Napunta ang usapan sa pagkawala nina Crispin at Basilio, mga sakristan ni Pari Salvi. Naging
maigting ang pagtatalo nina Pari Salvi tt Don Felipo sapagkat sinabi ng Don na higit pang
mahalaga sa kura ang paghahanap sa nawawalang onsa kaysa sa kanyang dalawang sakristan.
Namagitan na si Ibarra sapagakt magpapangana na ang dalawa. Sinabi niya sa mga kaharap na
siya na ang kukupkup kay Sisa. Kadagdaka’y nakiumpok na si Ibarra sa mga nagsisipaglarong
biinata at dalaga na naglalaro ng Gulong Ng Kapalaran. Nagtanong si Ibarra kung
magtatagumpay siya sa kanyang balak. Inihagis niya ang dais at binasa siya ang sagot na tumama
sa: ” Ang pangarap ay nanatiling pangarap lamang.” Ipinihayag niyang nagsisinungaling ang
aklat ng Gulong ng Kapalaran.
Mula sa kanyang bulsa, inilabaas niya ang isang kapirasong sulat na nagsasaad na pinatibay na
ang kanyang balak na magtayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang sulat, ang kalahati ay
ibinigay kat Maria at ang natitirang kalahati ay kay Sinang na nagtamo ng pinakamasamang
sagot sa kanilang paglalaro. At iniwanan na ni Ibarra sa pagalalaro ang mga kaibigan.
Dumating si pari Salvi. Walang sabi- sabing hinablot ang aklat at pinagpunit-punit ito. Malaking
Kasalanan, anya ang maniwala sa aklat sapagkat ang mga nilalaman nito’y pawang
kasinungalingan. Nabanas si Albino at sinabihan ang Kura na higit na malaking kasalanan ang
pangahasan ang hindi kanya at walang pahintulot sa pagmamay-ari nito. Hindi na tumugon ang
kura at sa halip ay biglang tinalikuran ang magkakaibigan at nagbalik na ito sa kumbento.
Sa darating naman ang apat na sibil at ang sarhento. Hinahanap nila si Elias na siya umanong
tumampalasan kay Padre Damaso. Inusig nila si Ibarra dahil sa pag-aanyaya at pagkupkop sa
masamang tao. Pero, tinugon sila ni Ibarra sa pagsasabing walang sinuman ang maaring
makialam sa mga taong kanyang inaanyayahan sa piging kahit na sinuman ang mga taong ito.
Ginagulad ng mga sibil at sarhento ang gubat upang hanapin si Elias na umano’y nagtapon din sa
labak sa alperes. Ni bakas ni Elias ay wala silang nakita.
[baguhin] Nawawalang Kabanata : Elias at Salome [Kabanata X]
Kung hindi nag-iba ng landasin ang mga guwardiya sibil, maaaring natagpuan nila ang taong
kanilang hinahanap, sa isang dampang nakalagak sa mataas na pook sa may baybayin ng isang
lawa. Naroon sa batalan ng kubo si Salome, ang dalagang nanahi. Dumating si Elias, ang piloto
ng bangkang hanap ng mga Kastilang guwardiya sibil. Sa buong akala ni Salome, lilitaw si Elias
mula sa lawa, subalit hindi ito ang nangyari dahil sa nakakilala kay Elias. Napag-usapan ng
dalawang nagsusuyuan sina Crisostomo Ibarra at si Maria Clara na anak ni Kapitan Tiago.
Nagkaroon ng pamamaalam. Lilisanin ni Elias ang pook, at ibig ding umalis ni Salome upang
manirahang kapiling ng mga kamag-anak sa Mindoro. Kung hindi lamang sa kanilang mga
kapalaran, maaaring matagal nang nagpakasal ang dalawang magkaibigan sa puso. Ibig sanang
makapiling ni Salome si Elias, na samahan siya nito sa paglipat sa Mindoro, subalit walang
kalayaan si Elias na gawin ito dahil sa mga kaganapan noong araw na iyon bago sila muling
magkita. Hiniling ni Elias na pahalagahan ni Salome ang ari pa nitong kabataan at kagandahan
upang makakita ng kapalit ni Elias para maging kaisang-dibdib. Hinikayat naman ni Salome, na
sa kaniyang paglayo, na gamitin ni Elias ang tahanan ni Salome bilang kaniyang tirahan at
tulugan, bilang pagaalala nila sa isa’t isa habang magkalayo. Isang gawaing maituturing ni
Salome sapat na upang maituring na magkasama pa silang dalawa sa kabila ng kanilang
magiging pagkakalayo sa isa’t isa. Sa halip, kumalas si Elias sa pagkakayap kay Salome. Mabilis
siyang lumiwas at naglaho sa mga anino ng mga puno. Sinundan lamang ni Salome ng tanaw ang
papalayong si Elias, nakikinig sa mga humihina nang mga yabag ng lalaking kaibigan.
[baguhin] 25 : Sa Tahanan ng Pilosopo
Pagkaraang libutin ni Ibarra, nagsadya ito sa bahay ni Pilosopo Tasyo (Tandang Tacio/Mang
Tasyo). Inabutan niya ito ng nagsusulat ng heroglipiko sa wikang Pilipino. Abala ito, kaya ninais
niyang huwag ng gambalain ang matanda. Pero napuna nito ng siya ay papanaog na. Pinigilan si
Ibarra, Sinabi ni Mang Tasyo na ang sinusulat niya ay hindi mauunawaan ngayon. Ngunit, ang
mga susunod na salin- lahi ay maiintidahan ito sapagkat ang mga ito ay higit na matalino at
malamang hindi nahihimbing sa panahon ng kanilang mga ninuno.
Ipinalagay ni Ibarra na siya ay dayuhan sa sariling bayan at higit namang kilala si Mang Tasyo
ng mga tao. Kung kaya’t isinangguni niya ang kanyang balak tungkol sa pagpapatayo ng
paaralan. Pero, sinabi ng matanda na huwag siyang sangguniin sapagkat itinuturing siyang baliw
ng maraming tao, at sa halip ay kanyang itunuro sa binata ang Kura, ang kapitan ng bayan at ang
lahat ng mayayaman sa bayan. Ayoon pa rin sa kanya, ang mga taong kanyang tinutukoy ay
magbibigay ng masasamang payo subalit ang pagsangguni ay hiindi nangangahulugan ng
pagsunod. Sundin lamang kunwari ang payo at ipakita ni Ibarrang ang kanyang ginagawa ay
ayon sa mga pinagsangunian.
Tinugon ni Ibarra si Mang Tasyo na maganda ang kanyang payo peero mahirap gawin sapagkat
kinakailangan pa bang bihisan ng kasinungalingan ang isang katotohanan. Maagap na tumugon
din ang matanda na higit pa sa pamahalaan ang kapangyarihan ng isang uldog, nagtagumpay
lamang ang binata kung ito ay tutulungan at kung hindi naman. Ang lahat ng kanyang mga
pangarap ay madudurog lamang sa matitgas na pader ng simbahan. Matindi ang paniniwala ni
Ibarra na siya ay tutulungan kapwa ng bayan at pamahalaan.
Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina Mang Tasyo at Ibarra. Ayon pa rin
kay Mang Tasyo ang gobyerno ay kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito ay matatag sapagkat
nakasandig sa pader ng kumbento at ito ay kusang babagsak sa sandaling iwan ng simbahan.
Sinabi ng binata na kasiyahan na niyang masasabi ang dipagdaing ng bayan. Ito ay hindi
naghihrap tulad ng sa isang bansa sapagkat dati – rati tinatangkilik tayo ng relihiyon at ng
pamahalaan. Pero, sinabi naman ni Mang Tasyo na pipi ang bayan kaya hindi dumaraing.
Katunayan, anya darating ang panahong magliliwanag ang kadiliman at ang mga tinimping
buntunghininga’y magsisiklab. Ang Bayan ay maniningil ng pautang at sa gayo’y isusulat sa
dugo ang kanyang kasaysayan.
Ipinaliwanag ng binata na ang Pilipinas ay umiibig sa Espanya at alam ng bayan na siya ay
tintangkilik. Kaya ang Diyos, ang Gobyerno at ang relihiyon ay di- papayag na sapitin ang araw
na sinabi ni Mang Tasyo. Ikinatwiran naman ng matanda na tunay na mainam ang mga balak sa
itaas ngunit hindi natutupad sa ibaba dahil sa kasakiman sa yaman at sa kamangmangan ng
bayan. Sa palagay niya, ang dahilan ay sapat ang utos ng Hari ay nawawalang silbi sapagakat
walang nagpapatupad. Dahil dito, ang aatupagin ng pamahalaan rito kundi ang magpayaman sa
loob lamang ng tatlong taong panunukungkulan. Sa puntong ito, napuna ni Mang Tasyo na
lumalayo na sila ni ibarra sa usapan. Inungkat muli ni Ibarra ang paghingi niya ng payo. Ang
payo ng matanda ay kailangang magyuko muna si Ibarra ng ulo sa mga naghari-harian.
Hindi naatim ni Ibarra ang payo ng matanda at sa halip ay sunod-sunod na tanong ang kanyang
pinakawalan.(1)Kailangan bang magyuko at mapanganyaya? (2)Kailangan bang maapi upang
maging mabutiing kriistiyano at parumihin ang budhi upang matupad ang isang layunin?
(3)Bakit ako mangangayupapa kung ako ay nakapagtataas ng ulo?
Direkto sa punto naman ang sagot ni Mang Tasyo na “Sapagakat ang lupang pagatatamanan
ninyo ay hawak ng inyong mga kaaway. Kayo ay mahina upang lumaban. Kailangang humalik
muna kayo ng kamay!” Mariing sinalungat naman ni Ibarra ang pahayag na ito ng matanda sa
pagsasabing:”humalik pagkatapos nilang patayin ang aking ama at hukayin sa libingan. Ako’y
hindi naghihiganti sapagakat mahal ko ang aking relihiyon. Ngunit ang ank ay hindi
nakaklimot!”
Sa sinabing ito ni Ibarra, Inimungkahi ng matanda na habang buhay sa ala-ala ng binata ang
sinapit ng kanyang ama ay limutin muna niya ang tungkol sa kanyang balak na papapatayo ng
paaralan. Kinakailangang gumawa na lamang siya ng ibang paraan na ikagagaling ng kanyang
mga kababayan. Naunawaan ni Ibarra ang payo ng matanda, pero kailangang gawin niya abng
naipangakong handog sa kasintahang si Maria. Humingi pa si Ibarra ng payo kay Mang Tasyo.
Isinama ng matanda ang binata sa may tabi ng bintana. Ang ibinigay nitong payo ay mga
halimbawa. Itinuro ni Mang Tasyo kay Ibarra ang isang rosas na sa deami ng bulaklak ay
yumuyuko sa lakas ng hangin. Kung ito ay magpapakatigas ng tayo, ang tangkay niya ay tiyak na
mababali. Ang sinunod niyang itinuro ay matayog na puno ng makopa. Dati-rati, anya, ay isang
maliit na puno ang itinanim. Ito ay tinukuran niya ng mga patpat hanggang sa kumapit ang mga
ugat nito sa lupa. Kung ang puno ay itinanim niya ito ng malaki ay hindi mabubuhay sapagkat
ibubuwal ng hangin. Ito ay ipinaparis niya kay Ibarra na parang isang punong inilipat sa isang
lupaing mabato mula sa Europa. Kaya, kailangan nito ang sandalan. Isa pa, hindi kaduwagan ang
pagyuko sa dumarating na punlo. Ang masama ay sumalubosdfng sa punlong iyon, upang hindi
na muling makabangon.
Tinanong ng binata kung malilimot ng kura ang ginawa niya. Nag-aalala na baka pakitang –tao
lamang ang pagtulong sa kanya dahil sa ang pagtutujro ay magiging kaagaw ng kumbwento sa
kayamanan ng bayan.
Binigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagumpay si Ibarra, ito ay maroon ding
mapapala sapagkat tiyak na may lalabas na bagong pananim mula sa mga itinanim nito. At ang
binata ay magsisilbing isang mabuting halimbawa sa iba na natatakot lang magsimula.
Kinamayan ni Ibarra si Mang Tasyo at sinabing kakausapin niya ang kura na marahil ay hindi
naman kastulad ng umusig sa jkanyang ama. Ipakikiusap din niya sa kura na tangkilikin ang
kaawa-awang balo at ang mga anak. Ilang saglit pa, tuluyang umalis na si Ibarra.
[baguhin] 26 : Bisperas ng Pista
Ika-10 ng Nobyembre ang bisperas ng pista sa bayan ng San Diego.Naging masigla sa
paghahanda ang kilusan sa lahat ng dako.Ang mga bintana ng bahay ay napapalamutian ng iba’t-
ibang dekorasyon. May nagpapaputok ng kuwitis at may nagtutugtugan ng mga banda ng
musiko.
Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis na bungang kahoy,may nakahandang
pagkain ,alka na binili pa sa Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong pabo,serbesa,tsanpan
at iba pang klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa.Ang mga pagkain ganito ay inuukol sa
mga banyaga,kaibigan o kaaway,at sa mga Pilipino, mahirap man o mayamanupang masiyahan
sila sa pista.
Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang mga kanununuan ay inilalabas din
kabilang na ang kanyong binurdahan ng mga dalaga,belong ginansilyo,alpombra,bulaklak na
gawang kamay, banehang pilak na lalagyan ng tabako, sigarilyo,hitso at nganga.Dahil sa sobrang
kintab ng sahig ay pwewdeng ng makapanalamin.Puno ng kurtinang sutla ang mga pinto at at
pati ang mga santo at imahen ay nagagayakan din.
Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong kawayan. Naglagay naman ng
malaking tolda at mayroong tukod sa may paligid ng patyo ng simbahan. Ang tolda ay mayroong
tukod na kawayan upang makadan ang prusisyon. Sa liwasang bayan naman ay itinayo ang
magandang tanghalan siyang pagdarausan ng komedya ng mga taga-Tondo. Madalas na
tinutugtog ang kampana kasunod ang mga putok ng mga kuwitis at bomba.
Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong orkestra ang inihanda sa para sa
pagdiriwang ng pista. Sina Kapitan Tiyago at Kapitan Juaquin na may dalawang 18,000, ang
intsik na si Carlos na siyang naglalagay sa sugal na liam-po at mga mamamayan buhat pa sa
Lipa, Tanauan, Batangas at Sta. Cruz ang inaasahang na darating. Batay sa mga balita Si Padre
Damaso ang magsesermon sa umaga at magiging bangkero naman pasgdating ng gabi. Ang mag
magbubukid at taga bundok ay naghahanda ng manok,baboy bungangkahoy at mga gulay na
dadalhin sa mayayamang may-ari na kanilang sinasaka.
Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos ng mga trabahador ang katangang
semento na siyang pagtatayuan ng bahay paaralan. Si Nol Juan, ang nangangasiwa sa mga
manggagawa. Habang abala ang mga manggagawa,ipinaliliwanag ni Juan ang kanilang itatayo
ay isang malaking paaralan. Ang isang panig ay para sa mga lalakiat ang ikalawa naman ay para
sa mga babae. Ang paaralan ay magiging kauri ng mga modernong paaralan sa Alemenya. Batay
sa planong ginawa ni Nol Juan, na siyang arkitekto ,ang tagiliran ng eskwela ay tatamnan ng
maraming puno at gulay, magkakaroon ng bodega at piitan para sa mga batang tamad na mag-
aral.
Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman samantalang ang kura ay
humiling na siya ang gawing padrino at magbabasbas sa paglalagay ng unang batosa huling araw
ng pista. Sa mga pag-alok ng pagtulong ay tumanggi si Ibarra sapagkat hindi naman simabahan
ang kanyang ipinagagawa. Sasagutin niya ang klahat ng gastos.
Dahil dito,siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa Maynila. Ginawa siyang huwaran,
ngunit karaniwan, ang atin lamang natutularan sa kanila ay maliliit na bagay na kanilang
ginagawa at ang mga kasiraan ay napupuna tulad ng ayos ng kurbata, tabas ng kuwelyong damit,
bilang ng butones ngtsaleko o amerikana. Nawala sa isipan ni Ibarra ang mga natatakot na hinala
ni Pilosopo Tasyo, at ito ay kanyang nasasbi ngunit tinugon siya nng matanda sa isang aral ni
Balagtas na “Kung ang isalubong sa iyong pagdating may masayang mukha’t pakitang gilliw,
lalong pag-ingata’t kaaway na lihim…siyang isaisip na kakabakahin.
[baguhin] 27 : Sa Pagtatakipsilim
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan Tiyago ang pinakamalaki.
Sinadya niyang higtan sa dami ng handa ang mga taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na
kanyang mamanugangin.Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang tanyag na diyaryo sa Maynila sa
pagsasabing siya ay bihasa at mayamang kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.
Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw nang dumarating ang sari-saring inumin
at pagkaing galing sa Europa sa tahanan ni Kapitan Tiyago. Sa pagdating ng Kapitan sa bisperas
may pasalubong ito kay Maria na isang agnos na may brilyante at esmeralda at kapirasong kahoy
na mula sa bangka ni San Pedro.
Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiyago at Ibarra. May mga ilang kaibigang dalaga si
Maria na kinumbidang mamasyal si Ibarra. Humingi ng pahintulot si Maria sa ama nito at siya ay
pinahintulutan naman. Gayunman, nagbilin ang ama na kailangang umuwi bago maghapunan si
Maria sapagkat darating si Padre Damaso. Mahigpit na inanyayahan naman ni Kapitan Tiyago si
Ibarra na sa kanilang tahanan na siya maghapunan. Pero, nagdahilan si Ibarra na mayroon siyang
hinihintay na bisita.
Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga dalaga. Si Maria ay napagitna kina Iday at
Victoria at naglalakad siyang kasunod si Tiya Isabel. Siyang-siya si Maria sapagkat nakadama
siya ng kalayaan sa labas ng kumbento. Ang mga naglalakad ay napatapat sa bahay ni Simang.
Nanaog kaagad ito at sila ay inimbitang pumanhik muna. May bumati kay Ibarra kay at pinuri
naman si Maria. Nakita ni Ibarra si Kapitan Basilio, na naging kaibigan at tagapagtanggol niya
na sumama ito sa kanya kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang munting bangka sa
monte si Padre Damaso. Napangiti lamang si Ibarra. Hindi masigurado kung ano ang
ipinahihiwatig ng ngiting yaon, kung oo, o hindi.
Nakarating sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang ketongin na nakasalakot at umaawit sa
saliw ng kanyang gitara. Pinandidirihan at nilalayuan siya ng mga tao sapagkat natatakot silang
mahawa ng sakit nito. Ang ketongin ay pinarusahan ng maraming palo dahil lamang sa
pagliligtas niya sa isang nahulog sa mababaw na kanal.
Pagkakita ni Maria sa ketongin, sinagilahan siya ng pagkahabag. Kinuha ni Maria ang suot na
agnos at nilagay sa bakol ng ketongin, sa pagtataka ng kanyang mga kasama. Kinuha ng
ketongin ang agnos sa bakol at ito ay kanyang hinagkan. Sumunod ay lumuhod ito sa sa may
harap ni Maria at isinubsob ang ulo at hinagkan ang mga bakas ng yapak ni Maria. Nagtakip ng
mukha si Maria at pinahid ng panyo ang lubhang namamalisbis sa mukha.
Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa at hinawakan sa bisig ang ketongin.
Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin ang ilaw sa kampanaryo at sinabing naruroon ang anak niyang si
Basilio na bumababa sa lubid. Itinuro rin niya ang ilaw sa kumbento at sinabing nandoroon
naman ang anak niyang si Crispin. Binitiwan ni Sisa ang ketongin at umalis na kumakanta.
Umalis na rin ang ketongin na dala ang bakol.
Sa gayong pangyayari, naibulong na lamang ni Maria na mayroon palang mga taong kulang-
palad.
[baguhin] 28 : Ilang Sulat
Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang tungkol sa pista. Ginawa ito upang
malaman ng banyaga na interesadong mabatid ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng pista ng
mga Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng makakatulad sa karangyaan ng pista ng
pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano, pagdalo ni Padre Hermando Sybila, mga
kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng gabinete, Batanggas at Maynila.
Kabilang din sa balita ang pagkakaroon ng dalawang banda ng musiko noong bisperas ng pista.
Ang pagsundo ng maraming tao at at mga makapangyarihan sa kura sa kumbento; ang
paghahanda ng hapunan ng Hermana Mayor at at ang pagtungo sa tahanan ng madasaling si Don
Santiago De los Santos upang kaunin si Parde Salvi at Padre Damaso Verdolagas.
Nasabi din sa dyaryo ang pag-ganap sa sa dula ng mga balitang artistang sina Ratia Carvajal at
Fernandez na kapwa hinahangaan ng lahat pero dahil sa kastila ang kanilang usapan, ang
marurunong lamang ng espanyol ang mga nakakaintindi sa palabas. Higit na nasiyahan ang mga
Pilipino sa komedyang tagalog. Ang hindi pag dalo ni Ibarra naman ay ipinagtaka ng lahat.
Alas once ng umaga, kinabukasan, idinaos ng birhen ang prusisyon ng birhen de la Paz. Dumaan
ito sa paligid ng simbahan, na kasama ang karong pilak nina Santo Domingo at San Diego.
Isinunod naman kaagad ang misa kantada sa saliw ng orkestra at awit ng mga artista pag
nagkatapos ng . Siyang-siya ang lahat sa sermon ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng
sayawan at ang pinakamaringal ay ang pagsayaw ni Kapitan Tiyago. Ang nakita kay Maria na
nakasuot mestisa at nagniningning sa brilyante ay humanga sa ganda.
Isang liham naman ni Kapitan Aristorenas kay Luis Chiquito ang nag-anyaya na ito’y dumalo sa
pista upang makipasya at makipag-laro ng monte sa mga batikan tahur na sina Kapitan Tiyago,
Pari damaso, Kapitan Juaquin, Kabesang Manuel at ang konsul.
Samantala, Tumanggap din ng lihan si Ibarra na dinala ni Andeng. Anang liham:
Crisostomo:
Ilan araw na ng hindi tayo nagkita. Ikaw raw ay may sakit, kaya’t ipinagdasal kita at ipinagtulos
ng kandila kahit sinabi ni itay na hindi naman malubha. Kagabi, pinilit nila akong tumugtog at
sumayaw kaya nayamot ako. May ganyan palang mga tao. Kung hindi lang talaga ako
kwinentuhan ni Padre Damaso ay talagang iiwan ko sila.
Ipaabot mo saakin ang kanyang kalagayan at ipapadalaw kita kay Itay.. Ipaubaya mo na kay
Andeng ang paglalagay ng iyong tsa, mahusay siya kaysa sa iyong katulong.
Maria Clara:
Habol:
Ako’y dalawin mo bukas, upang dumalo ako sa paglalagay ng unang bato sa paaralan. paalam
[baguhin] 29 : Ang Kapistahan
Maagang pumasiyo sa lasangan ang mga banda ng musiko. Nagising ang mga nututulog. Muling
narining ang tuong kampana at mga paputok.
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga hiyas na itinatago nila. Tanging
si Pilosopong Tasyo lamang ang hindi nagpalit ng bihisan. Binati siya ng tinyente mayor.
Sumagot ang Pilosopo na “Ang magsaya ay dinangangahulugan ng paggawa ng mga kabaliwan.”
Ang pagsasaya, anya pagtatapon ng pera at tumatakip sa karaingan ng lahat. Si Don Felipo at
sumang-ayon sa pananaw na itoni Tasyo subalitwala siyang magawa sa kagustuhan ng kapitan at
ng kura.
Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay walang tigil sa kalilibot. Binabatak naman
ng mga hermana mayor ang mga tao upang tumikim ng kanilang inihandang pagkain.
Dahil sa mga tanyang na tao, mga kastila at alkalde ang magsisimba ng araw na iyon, si Padre
Damaso, kaya nagpahiwatig siya na hindi makapagbibigay ng sermon kinabukasan. Pero, hindi
siya natatanggi sapagkat sinabi ng mga kasama niyang pari na walang ibang nakakaalamat
nakapag-aral sa buhay ni San Diego kundi tanging siya lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot ng
babaing nangangasiwa sa kumbento.
Siya ay pinahiram ng langis sa leeg atdibdib, binalot ito ng pranela at hinilot. Pagkaraan ay nag-
almusal si Padre Damaso ng ilang itlog na binatil sa alak.
Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang prisisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at
inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San Francisco. Naiiba ang prusisyon
kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa suot na abito
ay kaagad na makikilala ang mayayaman at mahihirap.
Natatangi ang karo ni San Diego na sinusundan ng kay Francisco at ang Birheng de la Paz.
Maayos ang prusisyon, ang tanging nagbago lamang ay si Pari Salvi ang nasa ilalim ng palyo sa
halip na si Pari Sibyla. Ang prusisyon ay sinasabayan ng mga paputok ng kuwitis, awitin at
tugtuging pangsimbahan.
Huminto ang karong sinusudan ng palyo sa tapat ng bahay nina Kapitan Tiyago. Nakadungaw sa
bintana ang alkalde, si Kapintan Tiyago., si Maria, si Ibarra at ilan pang kastila. Si Padre Salvi ay
hindi bumati sa mga kakilala. Ito ay nagtaas lamang ng ulo mula sa kanyang matuwid na
pagkakatayo.
[baguhin] 30 : Sa Simbahan
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong makasawsaw sa agua bendita. Halos
hindi na humihinga ang mga tao sa loob ng simbahan. Ang sermon ay binayaran ng P250,
ikatlong bahagi ng ibinayad sa komedya na magatatanghal sa loob ng tatlong gabi. Naniniwala
ang mga tao na kahit na mahal ang bayad sa komedya, ang manonood dito ay mahuhulog sa
impierno ang kaluluwa. Ang mga nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa langit.
Habang hinihintay ang alkalde, walang tigil na nagpapaypay ng abaniko, sumbrero at panyo ang
mga tao. Nagsisigawan at nag-iiyakan naman ang mga bata. Ang iba ay ina-antok sa may tabi ng
kumpisalan.
Ilang saglit lang dumating ang alkalde kasama ang kanyang mga tauhan. Ang suot niya ay
napapalamutian ng banda ni Carlos III at ng limang medalya sa dibdib. Inakala ng ilang tao na
ang alakalde ay osang sibil na nagsuot-komedyante.
Sinimulan ang pagmimisa ni Padre Damaso. Humandang makinig ang lahat. Ang pari ay
pinangungunahan ng dalawang sakristan sinusundan ng prayleng may hawak na kuwaderno.
Pumanhik sa pulpito si Pari Damaso at at Pari Sibyla. Pero, tanging palibak ang inukol niya kay
Pari Martin, na ang ibig sabihin ay higit na magaling ang isesermon niya kaysa kahapon.
Binalingan ni Padre Damaso ang kasamang prayle at pinabuksan ang kuwderno upang kumuha
ng tala.
[baguhin] 31 : Ang Sermon
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa wikang Kastila at Tagalog. Ang
pambungad na sermon ay hinalaw sa Aklat II, Kabanata IX, Salaysay 20 mga salitang winika ng
Diyos sa pamamagitan ni Estres ng nagsasaad ng:Ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting
espiritu upang sila’y turuan, hindi mo inaalis sa kanilang bibig ang iyong tinig at binigyan mo
sila ng tubig mapawi ang kanilang pagkauhaw”
Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si Padre Martin ay napalunok ng
laway dahil sa alam niyang higit na maagaling ang pambungad na iyon sa kanyang sariling
sermon.
Nagpugay ang pari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod at itinuro ang pintong malaki.
Inakala ng sakristan yaon ay isang pagturo sa kanya upang isara ang lahat ng mga pintuan.
Nagalinlangan anp alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na. Ngunit, hindi niya magawa sapagkat
nagsisimula ng magsalita ang predikador.
Sinabi ni Padre Damaso na kanyang binitiwan ang mga pananalita ng Diyos upang maging
kapakikapakinabang na tulad ng isang binhing umuusbong at lumalaki sa lupain ng banal na si
francisco. Hinikayat niya ang mga makasalanan na tularan ang mapagwaging si gideon, ang
matapang na si David, ang mapagtagumpay na si Roldan ng kakkristiyanuhan, ang guwardiya
sibil ng langit.
Nakita ni pari Damaso na napakunot – noo ang alperes sa kanyang tinuran. Kung kaya’t sa
malakas na tinig, sinabi ni Damaso na “opo, ginoong Alperes, higit na matapang at
makapangyarihan bgamat walang armas kundi isang krus na kahoy lamang. Natatalo nila ang
mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kampon ni Lucifer. Ang mga himalang likhang ito ay tulad
ng paglikha kay diego de Alcala.”
Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Padre Damaso sa wikang Kastila, kaya hindi
maiintiihan ng mga Indiyo. Ang tanging naunawaan ng karamihan ay ang salitang guwardiya
sibil, tulisan, San Diego at San Francisco. Umasim din ang muha ng alperes, kaya inakala ng
marami na pinagalitan siya ni Pari Damaso dahil sa hindi pagkakahuli nito sa mga tulisan.
Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang tukuyin ang pagwawalang – bahala
ng mga tao sa kasalanan, isang lalaki ang namumutlang tumindig at nagtago sa kumpiskalan.
Nagbebenta kasi siya ng alak at madalas na usigin siya ng mga karabinero dahil sa hinihingan
siya ng patente.
Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiyago ay napahikab. Samantala, si Maria ay hindi
nakikinig sa sermon sapagkat abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni Ibarra na malapit
lamanng sa kanya. Nang simulan na sa tagalog ang misa, ito ay tumagal ng tumagal. Lumilisya
na si Padre Damaso sa sermon niya sapagkat puro panunumbat, sumpa, at pagtutungayaw ang
isinasumbulat niya. Dahil dito,pati si Ibarra ay nabalisa lalo nang turulin ng pari ang tungkol sa
makasalanang hindi nangungumpisal na namamatay sa bilangguan na walang sakramento sa
simbahan. Hindi rin nakaligtas sa pag-aglahi ng pari ang mga mistisilyong hambog at
mapagmataas, mga binatang salbahe at pilosopo…ang mga parinig na ito ay nadadama ni Ibarra.
Pero, nagsawalang kibo na lamang siya.
Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya nagpakuliling na si Padre Salvi upang huminto
na si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating oras. Habang isinasagawa
ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit kay Ibarra at nagbabala tungkol sa gagawing
pagdiriwang sa paaralan. Kailangang maging maingat, anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at
huwag lalapit sa bato sapagkat maari siyang mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na kaagad
namang umalis.
[baguhin] 32 : Ang Panghugos
Ipinakita ng taong madilaw kay Nol Juan kung paano niya mapapagalaw ang pampakilos ng
kalong ang kanyang itinayo. Ito ay mayroong walong metro ang taas , nakabaon sa lupa ang apat
na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid kaya tila napakatibay ng pagkayari at
napakalaki. Ang bandang itaas naman ay mayroong banderang iba-iba ang kulay.
Tinignang mabuti ni Nol Juan kung paano ittinaas at ibinababa ang batong malaki na siyang
ilalapat sa ilalim sa pamamagitan ng pag-aayos ng kahit isang tao lamang. Hangganghanga si
Juan sa taong madilaw. Nagbubulungan sa pagpuri ang mga taong nasa paligid nila.
Sinabi ng taong madilaw kay Nol Juan na natutuhan niya ang paggawa ng makinarya kay Don
Saturnino na nuno ni Don Crisistomo. Ito pa anya ay maraming nalalaman. Hindi marunong
mamalo at magbilad sa araw ang kanyang mga tauhan;marunong ding gumising ng mga
natutulog at magpatulog ng gising.
Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon ng panulukang-bato ng
bahay-paaralan. Sa ilalim ng maraming habong na itinayo ay pawang puno ng pagkain at inumin
aalmusalin ng mga panauhing isa-isang sinudo ng mga banda at musiko. Ang mga naghanda sa
almusal ay mga guro at mag-aaral.
Nagsimulang magbasbas si Pari Salvi sa pamamagitan ng pagbibihis ng damit na pang-okasyon.
Ang mga mahahalagang kasulatan naman pati na ang mga medalya, salaping pilak at relikya ay
inilulan na sa isang kahang bakal. Ang kahang bakal ay ipinasok naman sa bumbong na yari sa
tingga.
Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig sa taong madilaw na siyang may hawak ng lubid. Ang
lubid ay nakatali naman sa isang kalo na magtataas at magbaba ng bato na ilalapat sa nakatayong
bato sa ibaba. May uka sa gitna ang bato, Sa ukang ito ilalagay ang bumbong na tingga.
Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa wikang Kastila ang alkalde. Pagdaka’y
isa-isa ng bumaba ang kura, mga prayle , mga kawani, ilang mayayamang bisita at Kapitan
Tiyago para sa pasinaya. Dahil sa biro ni Kapitan Tiyago at amuki ng alkalde, napilitan ding
bumaba si Ibarra. Hustong nasa ibaba ito, nang bigla na lamang humalagpos ang lubid sa kalo.
Nagiba ang buong balangkas at umalumbukay ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang usok,
si Ibarra ay nakitang nakatayo sa pagitan ng bumagsak na kalo at ng batongbuhay.
Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay. Ito’y natabunan ng mga biga na nasa paanan
ni Ibarra. Gusto ng alkalde na ipahuli ang nangasiwa sa pagpapagawa, na walang iba kundi si
Nol Juan. Pero, nakiusap si Ibarra na siya na ang bahala sa lahat. Makaraang ipagtanong niya si
Maria, kaagad na umuwi si Ibarra upang magpalit ng damit.
Isa si Pilosopong Tasyo sa nakasaksi sa maganap na pangyayari. Yaon daw ay isang masamang
simula.
[baguhin] 33 : Malayang Pag-iisip
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na ipaglihim nito ang pagbibigay niya ng
babala sa kanya. Isapa, si Elias ay nagbabayad lamang ng utang na loob sa kanya. Ipinaliwanag
din niya na dapat pa ring mag-ingat si Ibarra sapaglkat sa lahat ng dako ito ay mayruong
kaaway.” Batas ng buhay ang di pagkakasundo. Lahat tayo’y may kalaban, mula sa pinakamaliit
na kulisap hanggang sa tao; mula sa pinakadukha hanggang sa lalong mayaman at
makapangyarihan,” pagdidiin pa ni Elias.
Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos lahat ng lugar, dahil sa kanyang mga ninuno at
ama na nagkaroon don ng mga kagalit, dahil na rin sa kanyang balak na pagpapatayo ng
paaralan. Isa sa mga kaaway ni Ibarra ay ang taong madilaw. Umano’y narinig ni Elias ang taong
madilaw ng sinundang gabi nakikipag-usap sa di kilalang tao at sinabing “hindi kakanin ng isda
ang isang ito (Ibarra) tulad ng kanyang ama, makikita ninyo.”
Ang ganitong natuklasan ni Elias ay kanyang ikinabahala sapagkat kahit na ipinagmamalaki ng
taong madilaw ang kaalaman sa trabaho. Hindi ito humingi ng mataas na sahod ng magprisinta
kay Nol Juan. Binanggit ni Ibarra na nanghihinayang sa pagkamatay ng taong dilaw sapagkat
marami pa sanang mababatid ‘buhat sa kanya. Pero, ikinatwiran ni Elias na maski na mabuhay
ang taong madilaw inakala niyang matatakasan ang pag-uusig ng bulag na hukuman ng tao.
Subalit sa kamatayan ng Diyos ang humatol at naging hukom.
Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni Elias, kung ito ay nakapag-aral o hindi.
Ang sagot ni Elias ay: Napilitan akong maniwalang lubos sa Diyos sapagkat nawalan na ako ng
tiwala sa Diyos. Alam ni Elias na marami pa ang mga taong gustong kumausap kay Ibarra kaya
nagpaalam na ito. Pero, nangako siyang anumang oras na kailangan siya ay babalik siya sapagkat
mayroon pa siyang tinatanaw na utang na loob kay Ibarra.
[baguhin] 34 : Ang Pananghalian
Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na nanananghalian sa isang malaking hapag.
Nakaluklok sa magkabilang dulo ng mesa sina Ibarra at ang alkalde. Nasa bandang kanan ni
Ibarra si Maria at nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa magkabilang panig naman nakaluklok
sina Kapitan Tiyago, kapitan ng bayan, mga prayle, kawani at kaibigang dalaga ni Maria.
Ganadong kumain ang lahat ng makatanggap ng telegrama sina Kapitan Tiyago, siya’y kaagad
na umalis. Darating ang Kapitan Heneral at magiging panauhin ni Kapitan Tiyago sa kanyang
bahay.
Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili ang Kapitan Heneral sapagkat ito umano
ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka. Kung saan napasuot ang usapan ng mga kumakain.
Ang hindi pag-imik ni Padre Salvi, ang hindi pagdating ni Padre Damaso, kawalan ng kaalaman
ng mga magbubukid ng kobyertos at kung anong kurso ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak.
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya, maliban kay
Ibarra. Umiinit na ang usapan noon sapagkat nagsisimula ng ilagay ang mga tsampan sa kopa.
Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang
usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring. Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang
ungkatin ni Pari Damaso ang tungkol sa pagkamatay ng ama ni Ibarra ang pag-aglahi. Sumulak
ang dugo ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso at sasaksakin nito sa dibdib. Pero,
pinigilan siya ni Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan ang mga kasalo sa
pananghalian.
[baguhin] 35 : Mga Kuro - kuro
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay madaling kumalat sa buong
San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung sino ang may katwiran sa dalawa. Nagkakaisa
ang lahat na kung naging matimpi si Ibarra, hindi sana nangyari ang gayon. Pero, ikinatwiran ni
Kapitan Martin na walang makapigil kay Ibarra sapagkat wala itong kinatatakutang awtoridad.
Handa ang binata na dungisan ang kamay nito sa sinumang lumapastanganan sa kanyang ama.
Dahil sa maagap na pagsansala ng kanyang itinanggi at minamahal na si Maria. Kaya, hindi niya
itiniloy ang balak na kitlan hininga si Padre Damaso.
Ipinapalagay naman ni Don Filipo na hinihintay daw ni Ibarra na tulungan siya sa taumbayan
bilang pagtanaw ng utang na loob sa kabutihang nagawa niya at ng kanyang ama. Nanindigan
naman ang kapitan ng bayan na wala silang magagawa sapagkat laging nasa katwiran ang mga
prayle. Ang ganito, anang Don Filipo ay nangyayari sapagkat hindi nagkakaisa at watak-watak
ang mga taumbayan samantalang ang mga prayle at mayayaman ay nagkakabuklod-buklod.
[baguhin] 36 : Ang Unang Panganorin
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiyago dahil sa hindi inaasahang pagdating ng
Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang pagtangis at hindi pinakikinggan ang payo ng kanyang
ale at ni Andeng. Paano nga, pinagbawalan si Maria ng kanyang ama na makipag-usap kay
Ibarra habang hindi pa inaalis ang eskomonyon sa binata.
Saglit na umalis si Kapitan Tiyago sapagkat pinapupunta ito sa kumbento. Pinatuloy na inaalo
naman ni Tiya Isabel si Maria sa pagsasabing susulat sila sa Papa at magbibigay ng malaking
limos. Madali namang mapapatawad si Ibarra sapagkat nawalan lamang ng ulirat si Padre
Damaso. Si Andeng ay nagboluntaryong gagawa ng paraan para magkausap ang magkasintahan.
Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan Tiyago. Sinabi nito na inutusan siya ng
pari na sirain ang kasunduan ng pag-iisang dibdib ng magkasintahan. Si Pari Sibyla ay nagsabi
naman na huwag tanggapin si Ibarra sa kanyang tahanan at ang utang ni Kapitan Tiyago na
P50,000 sa binata ay huwag ng pabayaran kundi mawawala ang kanyan buhay at kaluluwa.
Inalo ni Kapitan Tiyago si Maria sa pagsasabing ang ina raw nito ay nakita lamang niyang
umiyak nang ito’y naglilihi. Isa pa, anito, may kamag-anak si Padre Damaso sa nakatakdang
dumating mula sa Europa at siyang inilalaan ng maging panibagong katipan ni Maria. Sindak
ang mga kausap ni Kapitanlalo na si Maria na napailing lamang, umiiyak at tinakpan ang mga
taynga. Pati si Isabel ay nagalit at sinabihan ang Kapitan na ang pagpapalit ng katipan ay hindi
parang nagpapalit lamang ng baro.
Dahil kaibigan ni Kapitan Tiyago ang Arsobispo. Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ito.
Pero, sinabi ng Kapitan na mawawalang kabuluhan lamang sapagkat ang arsobispo ay isang
prayle rin at walang ibang paunlakan kundi ang mga kapwa prayle. Pagkarrang pagsabihan ng
Kapitan si Maria na tumigil na ito sa kangangalngal at baka mamugto ang mga mata. Hinarap na
niya ang paghahanda sa bahay.
Pamaya-maya dumating na nga ang Kapitan-Heneral. Ang buong kabahayan ni Kapitan Tiyago
ay nagsimula ng mapuno ng mga tao. Si Maria naman ay tumakbo sa silid at nagdasal sa Mahal
na Birhen. Nasa ganito siyang kalagayan ng pumasok ang kanyang Tiya Isabel at sinabing gusto
siyang makausap ng Kapitan-Heneral. Mabigat man sa loob ay unti-unti na siyang nag-ayos ng
katawan.
[baguhin] 37 : Ang Kapitan-Heneral
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra. Samantala, kinausap muna
niya ang binatang Taga-Maynila na nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa misa si Padre
Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso. Namumutla at nginig ang
buong katawan ng binata ng pumasok siyang kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito,
nakangiti na siya. Ito ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral;. Mayroon siyang panahon
basta sa katarungan. Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad ang mga reverencia na sina
Padre Sibyla,Padre Martin,Padre Salvi at iba pang mga prayle. Yumuko ang mga ito at nagbigay
galang sa Heneral dahil hindi kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng heneral. Sinabi nina
Padre Sibyla at Pari Salvi na may sakit ang hinahanap. Ang sumunod na nagbigay galang sa
heneral ay sina Kapitan Tiago at Maria Clara. Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa
nito sa pananghalian. Kung hindi dahil sa kanya , maaring napatay na ni Ibarra si Padre Damaso.
Sinabi ng Heneral na kailangang tumanggap ng gantimpala si Maria na kaagad namang tumutol.
Samantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si Ibarra at nakahanda na siyang humarap sa
Heneral. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi niyang nais itong
makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na samahan siya nito
sa paglilibot. Hindi matiis ni Pari Salvi na ipaalala sa Heneral na si Ibarra ay excomunicado.
Pero,hindi siya pinapansin nito at sa halip sinabi ng Heneral na ipaabot kay Padre Damaso ang
pangangamusta na gumaling ito kaagad. Nagkasalubong si Ibarra at Maria Claro pero hindi sila
nag-usap nagkatitigan lamang sila at wari’y nag-uusap ang kanilang mga mata
Pagkakita ng Henaral kay Ibarra mabilis niya itong kinamayan at sinabing tama lang ang
kanyang ginawa lalo na ang ginawang pagtatanggol sa ala-ala ng ama. Tiniyak niya na
kakausapin ang arsobispo tungkol sa pagkakaexcumunicado ni Ibarra. Sa pagkukuwento,
lumitaw na mapalad si Ibarra na makatagpo ang pamilya ng Kapitan Heneral noong siya ay
nagpunta sa Madrid. Tinanong ng Heneral kung wala man lang liham na tagubiling dala si Ibarra
para sa kanya. Hindi na kailangan ito, ani Ibarra sapagkat lahat daw ng mga Pilipino ay
tinagubilin sa Heneral. Sa pagpapahayag ni Ibarra ng kanyang sariling pananaw sa buhay,
nagpamuni ng Heneral na matalino ang binata. Iminungkahi niya itong ipagbili ang lahat lahat na
ari-arian at sumama na sa kanya sa Espanya sapagkat hindi nababagay ang kanyang kaisipan sa
Pilipinas. Pero,sinasabi ni Ibarra na higit na matamis ang mamuhay sa bayang sinilangan at
pinamuhayan din ng mga magulang nito.
Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni Ibarra sapagkat inaakala niyang higit nga niyang
kilala ang Pilipinas kaysa sa kanya. Nang maalala niya si Maria, sinabi ng Heneral kay Ibarra na
puntahan na niya ang kanyang kasintahan at itagubilin na papuntahin sa kanya si Kapitan
Tiago.Ipinagugunita niya kay Ibarra na samahan siya sa pamamasyal. Tumango si Ibarra at
umalis na. Ilang saglit lamang ay tinawag ng Heneral ang mga kagawad at sumunod ang alkalde.
Sinabihan ng Heneral ang alkalde na hindi na kailangang maulit pa ang naganap na pananghalian
at ibigay ang lahat ng kaluwagan kay Ibarra sa pagsasakatuparan ng kanyang mga mabubuting
layunin. Huwag ding pakialaman si Ibarra, mariing pautos pa ng Heneral.
Tumango ang Alkalde sa sinabi ng Heneral. Nangako siyang pangangalagaan din ang kaligtasan
ni Ibarra. Nang dumating si Kapitan Tiago kaagad na binati siya ng Heneral dahil sa
pagkakaroon ng kapuri-puring anak at marangal na kasintahan ng kanyang anak .Nagprisinta pa
ang Heneral na maging ninong sa kasal.Nabigla si Kapitan Tiago at pinagpawisan ito. Samantala,
kaagad na hinanap ni Ibarra sa Maria. Kumatok siya sa silid ni Maria sapagkat naririnig niya ang
boses nito. Pero, hindi binuksan ang pinto at sa halip ay si Sinang ang sumilip. Sinabi ni Sinang
na isulat na lamang ni Ibarra ang sasabihin sapagkat papunta sila sa dulaan.Nagtaka si Ibarra
kung bakit ayaw siyang kausapin ni Maria Clara.
[baguhin] 38 : Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga batingaw ay nagbabadyang
inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata na halos lahat ay mayroong dalang sinding parol.
Kasamang naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan Tiyago, ang alkalde, ang
alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng kapitan. Nagpatayo ang kapitan ng isang kubol sa
harap ng kanyang bahay upang pagdausan ng pagbigas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng
bayan. Kung hindi lamang sa imbitasyon ng Kapitan Heneral, mas gusto ni Ibarra na manatili na
lamang sa tahanan ni Kapitan Tiyago upang makasama niya si Maria.
Nangunguna sa prusisyon ang taltong sakristan na may hawak na mga seryales na pilak.
Kasunod nila ang mga guro, mag-aaral at mga batang may dala-dalang parol na papel. Ang mga
agwasil at tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o
humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama na namimigay ng libreng kandila para gamiting
pang-ilaw sa prusisyon.
Ang mga santong pinuprusisyon ay pinangungunahan ni San Juan Bautista. Sumunod si San
Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal na
Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na Hermano Tercero.
Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat ng kubol sa pagdadarausan ng loa. Mula sa
tabing may isang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda at may bigkis
ang lumabas. Pagkatapos na bumigkas ng papuri ang bata sa wikang Latin, Kastila at Tagalog ay
pinagpatuloy ang prusisyon hanggang sa mapatapat sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang lahat ay
natigilan sa magandang pag-awit ni Maria Claria ng Ave Maria ni Gounod sa saliw ng kanyang
sariling piyano. Kung napatigil si Padre Salvi sa ganda ng tinig ni Maria Clara. Higit na
nakadama ng kalungkutan si Ibarra. Nadarama niya ang mensahe ng tinig ng kasiphayuan ng
kasintahan. Saglit na naputol ang pagmuni-muni ni Ibarra nang palalahanan siya ng kaptian
Heneral tungkol sa imbitasyon nitong makasalo sa pagkain upang pag-usapan ang pagkawala
nina Basilio at Crispin.
[baguhin] 39 : Si Donya Consolacion
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bahay ni Donya Consolacion ay pinid na pinid. Nang
umagang iyon, ang asawa na alperes at paraluman ng mga guwardiya sibil ay hindi
nakapagsimba. Paano hindi siya pinayagang lumabas ng kanyang asawa. Ikinahihiya ng alperes
ang katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kanya namang amoy katulad ng kalaguyo ng mga
guwardiya sibil. Pero, para sa sarili ni Donya Consolacion siya ay higit pa ngang maganda kaysa
kay Maria Clara.’
Ang ipinagpuputok pa ng damdamin ng Donya bukod sa siya ay hindi pinayagang lumabas ng
bahay ay ang pangyayaring sobra kung alipustain at murahin siya ng alperes. Suklam na suklam
ang Donya at iniisip kung paano makapaghiganti. Ang pagdili-dili niya ay nakapagbigay sa
kanyang ng ibayong ngitngit.
Nang araw ngang iyon, bago dumaan ang prusisyon, ipinasara niya sa bantay ang lahat ng mga
bintana at nagpasindi pa ng ilaw. Inutusan din nitong huwag magpapasok maski sinuman.
Pinakandado niyang mabuti pati pintuan. Habang nag-iisip ang Donya narinig niyang umaawit si
Sisa na dalawang araw ng nakukulong sa kwartel. Pinapaakyat ng Donya si Sisa upang
pakantahin. Palibhasa, sa wikang kastila ang utos ng Donya, hindi ito maunawaan ni Sisa. Isa pa
hindi matino ang isip, isa na siyang baliw.
Kinuha ng Donya ang latigo ng alperes at muling inutos na kumanta si Sisa. Pero, hindi sumunod
si Sisa. Dahil dito, inutusan ng Donya ang sundalo na sabihin kay Sisa ang gusto nitong
mangyari. Kumanta si Sisa ng Kundiman ng Gabi. Ang awit ay tumalab sa damdamin ng Donya
at nakapagsalita ng Tagalog. Napamaang ang sundalo, hindi niya sukat akalain na marunong ng
Tagalog ang Donya. Napansin ng Donya ang pagkamaang ng kawal, kaya galit na pinaalis ito.
Binalingan ng Donya si Sisa at sa pilipit na pangangastila ay inutusan itong magbaile o
sumayaw.
Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at paa. Nabuwal si Sisa at nagisi ang manipis
nitong damit kasabay ng paglabas ng dugo mula sa nabakbak na sugat. Nasisiyahan ang Donya
sa gayong tanawin. Ang kanyang galit ay naibunton niya kay Sisa.
Hindi napansin ng Donya ang pagdating ng alperes na pasikad na binuksan ang nakasarang
pintuan. Pagkakita ng alperes kay Sisa, sinagilahan ito ng pangangatal ng katawan sa galit at
namutla. Bumalasik ang kanyang mukha. Ngunit, parang walang anuman ito sa Donya. Tinanong
pa niya ang alperes kung bakit hindi man lang daw bumati ito sa kanya. Hindi sumagot ang
alperes. Inutusan niya ang bantay na bigyan ng damit at pagkain si Sisa. Kailangang gamutin din
ang mga sugat nito, bigyan ng magandang higaan at huwag lalapastanganin. Ang dahilan si Sisa
ay nakatakdang ihatid sa tahanan ni Ibarra kinabukasan din.
Sa kabilang dako, kung magkaroon man ng kagaspangan ng ugali si Donya Consolacion yaon ay
bunga ng kanyang kawalan ng sapat na edukasyon. Siya ay dating labandera lamang ng mga
sundalo na mapangasawa niya ang alperes na nuon ay isa lamang kabo. Ito ang dahilan kung
may plastik na pag-uugali. Pilit siyang nag-aastang may pinag-aralan, marunong ng kastila at
may ugaling Europeo.
[baguhin] 40 : Ang Karapatan at ang Lakas
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis. Ang huling pailaw ay
parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan ng ‘luces de Bengala’ na siyang nagsisilbing
ilaw sa mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan.
Malaki ang entabladong pagdarausan ng dula. Ang nangasiwa sa palabas ay ang Tinienti Mayor
na si Don Filipo sapagkat ang Kapitan ay nasa sugalan. Kausap ng Tiniente si Pilosopong Tasyo
at nakasentro ang kanilang pag-uusap na nagbibitaw na ang Don sa kanyang tungkulin. Danga’t
nalamang hindi tinanggap ng alkalde ang pagbibitiw nito. Saglit naputol ang pag-uusap ng
dalawa ng dumating si Maria Clara kasama ang mga kaibigan. Kasunod nilang dumating ang
kura at ilang kastila. Isa-isa silang inihatid sa upuan ng tiniente.
Nagsimula na ang palabas sa pamamagitan ng tambalang tinig nina Chananay at Marianito ng
‘Crispino dela Comare’. Ang pansin ng lahat ay nasa entablado maliban kay Pari Salvi na walang
kurap na nakatitig kay Maria Clara.
Tapos na na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang bulungan, pero
hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan at ang mga kasama nito.
Tumindig si Pari Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo na paalisin si Ibarra. Ngunit, hindi
sumunod ang Don at sinabing hindi niya magagawa ang gayon sapagkat nag-abuloy ng malaki si
Ibarra. Isa pa, anang Don hindi siya natatakot sa gagawin ng kura sapagkat maghapong kau-
kausap ng Kapitan Heneralat ng Alkalde ng lalawigan si Ibarra. Kaya, wala itong dapat
ipangamba. Napilitan umalis ang Kura at ang mga kasama nito. May ilang tao na lumapit kay
Ibarra at sinabing huwag pansinin ang paglisan ng kura, sapagkat ang mga ito ang nagsasabing si
Ibarra ay eskumulgaldo. Dahil dito, naitanong ni Ibarra na sila ay nasa panahon pa ng edad
Media.
Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na ilang sandali siyang mawawala sapagkat
mayroong nalimutang tipanan. Pinigilan siya ni Sinang subalit nangako si Ibarra na babakik na
lamang siya. Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw, nang lumapit ang dalawang sibil kay Don
Filipo at ipinatitigil ang palabas dahil hindi raw makatulog sa ingay ang alperes at si Donya
Consolacion. Pero, hindi pinagbigyan ang kahilingan ng mga sibil at natapos na ang dula. Pero,
bigla na lang nagkagulo.
May dalawang sibil na hinagad ang mga musikero upang pigilin ang palabas pero ang mga ito ay
nahuli ng mga kuwadrilyero na katulong ni Don Filipo. Tiyempo namang nakabalik na si Ibarra.
Kaagad na hinanap niya si Maria. Kumapit na sa bisig ni Ibarra ang mga nasindakna dalaga.
Walang tigil naman sa kauusal ng letania sa latin si Tiya Isabel. Ang mga sibil na inihatid ng
mga kuwaddrilyero sa tribunal ay pinagbabato ng mga tao. May mga pulutong ng mga
kalalakihan na nagbabalak ng masama sa mga sibil. Pero, pinakiusapan sila ni Don Filipo na
huwag ng palalain pa ang pangyayari. Ngunit, hindi siya pinansin. Kaya kay Ibarra siys
nakiusap. Sinabi ng binata na wala siyang magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias na puntahan
ang mga kalalakihang nagbabalak ng masama. Napahinuhod naman ng piloto ang mga lalaki na
huwag ng ituloy ang kanilang mga binabalak. Isa-isa ng nagsialisan ang mga tao.
Mula naman sa kinaroroonan ni Pari Salvi, nakita niya ang buong pangyayari sa liwasan.
Dumating din ang kanyang utusan na nagbalita rin tungkol sa nangyaring kaguluhan.
Bigla na lamang nakita ni Pari Salvi sa kanyang pangitain na si Mari Clara ay walang malay-tao,
pangko ni Ibarra at nawala sila sa kadiliman. Halos nagkandahulog siyang bumaba sa kumbento
at nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala ng tao. Binubulyawan siya ng mga kastila, pero hindi niya
alumana. Mabilis na tinungo niya ang bahay ni Kapitan Tiyago. Sa nakapinid na durungawan
nabanaagan niya ang mga anino nina Maria Clara at Tiya Isabel. Ang pagkabahala sa dibdib ng
pari ay unti-unting nawala. Ligtas sa kapahamakan si Maria. Bumalik na sa kumbento si Pari
Salvi.4
[baguhin] 41 : Dalawang Panauhin
Dahil sa nangyari hindi dinalaw ng antok si Ibarra, kaya naisipan nitong gumawa sa kanyang
laboratoryo. Pamaya-maya pumasok ang kanyang utusan at sinabing mayroon siyang panauhing
taga-bukid. Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang kanyang panauhin ay si
Elias.
Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay nakita niya si Bruno at Tarsilo. Una, ay upang
ipaalam na nilalagnat o may sakit si Maria Clara. Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra
sapagkat nakatakda siyang magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung wala
itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra ang maluwalhating paglalakbay ni Elias.
Hindi nakatiis si Ibarra kung paano napatigil ni Elias ang kaguluhan nangyari sa liwasan. Sinabi
ni Elias na kilala niya ang magkapatid na namumuno sa panggugulo. Ang mga ito ay mga sibil.
Ang ama ng magkakapatid na patayin sa palo ang mga sibil na nanggulo sa liwasan. Pero dahil
sa may utang na loob ang magkapatid kay Elias, sila ay madaling napakiusapan nito. Hindi na
kumibo si Ibarra, kaya nagpaalam na si Elias.
Nagbihis at nanaog na si Ibarra habang sinisisi ang sarili sa pagkakasakit ng kasintahan. Tutungo
siya sa bahay ni Kapitan Tiyago. Sa daan nakasalubong niya ang isang maliit na lalaking
nakaitim at may pilat sa kaliwang pisngi. Ito ay si Lucas at kapatid ng taong madilaw na namatay
sa paghuhugos ng unang bato sa paaralan. Nabanas ng husto si Ibarra sa pangungulit ni Lucas na
kung magkano raw ang ibabayad sa pamilya ng kanyang kapatid. Sinabi ni Ibarra na magbalik na
lamang si Lucas dahil dadalaw ito sa isang maysakit. Ska na nila pinag-usapan ang tungkol sa
pagbabayad. Mauubos na ang pagtitimpi ni Ibarra, kaya tinalikuran niya kaagad si Lucas.
Sinundan ng masamang tingin ni Lucas si Ibarra sabay bulong sa sariling si Ibarra ay apo nga
talaga ng nagbilad sa init sa kanyang ama at iisa ang dugong nananalaytay sa kanilang mga
ugat… subalit kapag ito (Ibarra) ay mahusay magbayad ng mataas, sila ay magiging mabuting
kaibigan.
[baguhin] 42 : Ang Mag-asawang de Espadaña
Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiyago sapagkat may sakit si Maria. Pinag-uusapan ng
magpinsang Tiya Isabel at Kapitan Tiyago kung alin ang mabuting bigyan ng limos, ang krus sa
Tunasan na lumaki, o ang krus sa Matahong na nagpapawis. Nais malaman ni Tiyago kung alin
sa dalawang ito ang higit na mapaghimala. Napagdesisyonan na parehong bigyan ng limos ang
dalawang ito upang gumaling kaagad ang karamdaman ni Maria. Natigil ang pag-uusap ng
magpinsan nang mayroong tumigil sa harap ng bahay. Ang dumating ay sina Dr. Tiburcio de
Espadaña, na inaanak ng kamag-anak ni Pari Damaso at tanging kalihim ng lahat ng ministro sa
Espanya.
Inaasahan ni Tiyago ang mga dumating na panauhin. Pagkatapos na maipakilala ni Victorina si
Linares, sinamahan sila ni Tiyago sa kani-kanilang silid.
Sa biglang tingin, aakalain na si Donya Victorina ay isang Orofea. Siya ay isang ginang na may
edad na 45, pero ipinamamalitang siya ay 32 taong gulang lamang. Nuong bata at dalaga pa siya
at kapani-paniwalang maganda ito. Kaya, hindi siya nagpasilo sa mga lalaking Pilipino at ang
pinangarap niyang mapangasawa ay isang dayuhan. Isa siyang social climber at ibig na
mapabilang sa mataas na antas ng lipunan. Ngunit, ang bitag na inihanda niya ay walang nasilo.
Nalagay siya sa pangangailangan na kailangang makapangasawa siya ng dayuhan. Napilitan
siyang masiyahan sa isang maralitang Kastila na taga-Espanya itinaboy ng bayang Extremadura
at ipinadpad ng kapalaran sa Pilipinas. Ang kastilang ito ay Tiburcio de Espadaña na may 35
taong gulang,ngunit mukha pang matanda kay Donya Victorina.
Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sa barko dumanas siya ng katakot-
takot na pagkahilo at nabalian pa ng paa. Nahihiya na siyang magbalik sa Espanya, dahil
ipinasya na niyang manatili sa Pilipinas. Eksaktong 15 araw siya sa bansa nang matanggap siya
sa trabaho dahil sa tulong ng mga kababayang Kastila. Sapagkat hindi naman siya nag-aral
pinayuhan siya ng mga kababayan na humanap nang magandang kapalaran sa mga lalawigan at
magpanggap na isang mediko na ang tanging puhunan ay ang pagiging kastila. Ayaw sana
niyang sumunod dahil nahihya siya, pero dahil sa gipit na gipit na siya,wala siyang
mapagpipilian kundi sumunod sa payo.
Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng San Carlos bilang tagapagbaga ng mga painitan at
tagapaspas ng alikabok sa mga mesa at upuan pero wala talagang kaalam-alam sa panggagamot.
Sa una mabana ang singil. Lumalaon pataas ng pataas, sinamantala niya ng husto ang pagtitiwala
ng mga Indio. Dahil dito, umaasa siya na tuloy-tuloy na ang kanyang pagyaman. Ngunit,
nagsumbong ang mga tunay na mediko sa Protomediko de Manila na siya ay pekeng doktor.
Nawalan na siya ng pasyente. Babalik na sana siya sa pamamalimos sa mga kakilala’t kababayan
subalit napangasawa nga niya si Donya Victorina.
Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang kanilang pulut-gata. Ilang araw ang
nagtagal bumili ng aranya at karomata si Donya Victorina at matutuling kabayo mula sa Albay at
Batangas para sa gamit nilang mag-asawa. Binihisan din niya ng husto ang asawa para
magmukhang kagalang-galang. Ang Donya ay nagsimulang maging ilusyunada bilang isang
Orofea. Nagpusod-Espanyola at naglagay ng mga palamuti sa katawan. Ilang buwan ang
lumipas, Ipinamalita niyang siya ay naglilihi at sa Espanya manganganak sapagkat ayaw
ipanganak ang anak na tatawaging rebolusyunario. Ang kanyang pangalan ay dinagdag din ng
de, kayat nakalimbag sa mga tarheta nito ang Victorina delos Reyes de Espanada.
Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang pagbubuntis ng Donya ay naunsyami kayat wala
siyang magawa kundi ang manatili sa “lupaing ito ng mga salvaje.” Ang ginawa niya ay
nagpatingin sa mga hilot at manggagamot, ngunit wala ring nangyari. Hindi siya nagkaanak.
Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi pagkakaroon ng anak, naibunton niya ang kanyang
ngitngit sa asawa nito. Parang maamong kordero ang Don, kahit na ano ang gawin ng Donya
hindi ito nakakarinigan ng reklamo, kapag nagagalit ang Donya, nilalabnot niya ang pustiso ng
asawa at kung minsan nama’y hindi niya ipinapahintulutan lumabas ng bahay.
Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na maglagay ng titulong medicina at cirugia.
Tumutol ang Don sapagakat pamemeke na naman ang gagawin niyang panggagamot. Ngunit,
wala siyang magawa at sumunod na lamang sa Donya. Tunay na amini’t hindi, siya ay Ander de
Saya.
Nagpaukit sa marmol ang Donya ng karatulang may nakasulat na:DOCTOR DE ESPADAÑA,
ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE ENFERMEDADES at ito ay ikinabit sa kanyang
bahay.
Naisip din ng Donya na kumuha ng tagapangasiwang kastila sa kanyang mga ari-arian sapagkat
hindi niya pinagkakatiwalaan ang mga Pilipino. Ipinakaon naman ng Don ang pamangkin si
Linares na nag-aaral ng pagkamananggol, sa gastos ng Donya.
Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating si Pari Salvi. Dati ng kakilala ng mag-asawa ang
pari, kaya si Linares na lamang ang kanilang ipinakilala. Kaagad sinabakan na ni Donya
Victorina ang pamimintas sa mga tag-lalawigan at pinangalandakan na kaututang dila nila ang
alkalde at ng iba pang nasa mataas na poder sa estado.
Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni Tiyago na kadadalaw lamang ng Kapitan – Heneral
sa kanilang tahanan. Halos hindi makapaniwala ang Donya. Gayunpaman, dahil sa wala na
siyang magawa sinabi na lamang na nanghinayang siya at hindi kaagad nagkasakit si Mari disin
sanay’y nakadaupang palad nila ang Henerl.
Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan nila si Maria na noon ay nakahiga sa isang
kamagong na nakaukurtinahan ng husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay may taling panyo na basa
ng agua colonia at nakakumot ng puti. Nasa tabi ang dalawang kaibiganng babae at si Andeng na
may hawak ng punpon ng azucena.
Naitanong naman ni Linares kay Pari Salvi kung saan si Padre Damaso, sapagakat may dala
itong sulat-tagubilin para rito. Sinabi ni Salvi na dadalaw ito kay Maria kaya napanatag ang loob
ni Linares.
Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at sinabing may sakit ito, ngunit mapapagaling.
Ang iniresetang gamot niya ay: Sa Umaga ay liquen at gatas, Jarabe de altea at dalawang
pildoras de Cinaglosa. Sinamantala ito ng Donya at ipinakilala si Linarez na nabigla sapagkat
nakatoun ang kanyang mga mata at isip kay Maria na lubhang nagagandahan.
Saglit nanautol ang walang kurap na pagkakatitig ni Linarez sa magandang mukha ni Maria nang
sabihin ni Pari Salvi na dumating na si Pari Damaso. Ang pari ay kagagaling lamang niya sa
sakit, siya ay putlain mabuway kung lumakad, payat at hindi masalita. Ang una niyang ginawa
ay dumalaw nga kay Maria Clara.
[baguhin] 43 : Mga Balak Ni Badjao
Tuloy-tuloy si Padre Damaso sa kamang kinahihigan ni Maria at luhaang sinabi sa “Anak ko,
hindi ka mamamatay.”Nagtaka si Maria sa nakitang anyo ng pari. Ang mga nakakakilala sa
prayle ay halos hindi rin makapaniwala na ang paring may magaspang na ugali at matipunong
anyo ay mayroon palang gayong kalambot na damdamin ng pari. Tumindig si Pari Damaso at
nagpunta sa silong ng balag sa ilalim ng balkonahe at umiyak na parang batang ibunulalas ang
lahat ng sama ng loob. Dahil dito, nasabi ng lahat na talagang mahal na mahal ng pari ang
inaanak na si Maria. Nang kumalma na ang damdamin ng pari, ipinakilala ni Donya Victorina si
Linares. Sinabi ni Linares na siya ay inaanak ng bayaw ni Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni
Linares ang sulat sa pari na binasa naman niya. Lumitaw na si Linares ay nangangailangan ng
trabaho at mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali niyang maihanap ng trabaho ang binata
sapagkat ito ay tinanggap na abogado sa Universidad Central. Tungkol naman sa pag-aasawa,
sinabi ni Damaso na kakauapin nila si Tiyago. Naiwan si Pari Salvi na malungkot at nagmumuni-
muni. Nagitla na lamang siya nang batiin ni Lucas, na humihingi umano ng payo tungkol sa
pagkamatay ng kanyang kapatid. Nagdrama ng husto si Lucas, pilit na nagpapatulo siya ng luha
nang isalysay niya ang pakikipagkita niya kay Ibarra at binigyan lamang ng P500.00 para sa
pagkamatay ng kanyang kapatid. Nagalit ang pari sa kadramahan ni Lucas, kaya pinagtabuyan
niya ito at pasalamat siya’t hindi siya ipinabilanggo ni Ibarra. Umalis na bumubulong-bulong si
Lucas.

[baguhin] 44 : Pagsusuri ng Budhi

Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa kanyang pagkahibang walang sinasabing
pangalan kundi ang pangalan ng kanyang inang hindi man lamang nakikilala.Siya ay
binabantayang mabuti ng kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago naman ay nagpamisa at
nangako na magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo. Unti-unti namang bumaba
ang lagnat ni Maria. Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng gamot na inireseta
niya sa dalaga. Sa kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya nilabnot ang pustiso ng asawa. Isang
hapon napag-usapan ang nakatakdang pag lipat ng parokya ni Pari Damaso sa Tayabas. Sinabi ni
Kapitan Tiyago na ang ganitong pagkakalayo ng pari ay labis na daramdamin ni Maria sapagkat
para na rin niya itong ama. Ipinaliwanag din niya na ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng
mga pangyayari noong pista. Sinabi naman ng kura na mabuti nga ang di pag papahintulot ng
kapitan na mag kausap ang anak at si Ibarra. Pero, tinutulan ng Donya ang ganitong pananaw ng
dalaga sapagkat matibay ang kanyang paniniwala, na si Don Tiburcio ang nakapagpagaling kay
Maria. Hindi pinansin ni Pari Salvi ang Donya at sa halip sinabi niya na malaki raw ang nagawa
ng pangungumpisal sapagkat daig ng isang malinis na budhi ang lahat namga gamot na gaya ng
pinatutunayan na ng maraming pagkakaton. Dahil dito, nabanas ang Donya at iminungkahi niya
kay Pari Salvi na gamutin ng kanyang kumpisal Si Donya Consulation na asawa ng alperes.
Hindi umimik ang pari at sa halip ay tinagubilinan niya si Kapitan Tiyago na ipahanda kay Tiya
Isabel si Maria sa isang pangungumpisal muli sa gabing iyon at bibigyan niya ng viatico
kinabukasan upang tuloy-tuloy na ang kanyang paggaling. Samantala, pinainom ni Sinang si
Maria ng isang pildoras na mula sa bumbong na kristal at bilin ng doktor ay itigil ito kapag
nakakaramdam siya ng pamimingi. Itinanong ni Maria kay Sinang kung hindi sumulat si Ibarra.
Sumagot si Sinang na abala si Ibarra sa pag-aasikaso na mapatawad ng Arsobispo ang kanyang
ekskumunyon. Saglit na natigil ang kanilang pag-uusap sapagkat siyang pagpasok ni Tiya Isabel
upang ihanda muli si Maria na sulatan niya si Ibarra at sabihing limutin na niya ito. Di nakapag
tanong si Sinang dahil nagsisimula na si Tiya Isabel, si Maria naman ay nag-iisip ng mga
kasalanan. Binasa ni Tiya Isabel ang sampung utos. Pagkaraan ay nagtulos ng isang malaking
kandila sa harap ng altar ng mahal na Birhen. Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon. Napansin
ni Tiya Isabel na sa halip na makinig ang pari sa sinasabin ni Maria, tila ba binabasa ang nasa
isip ng dalaga. Nung lumabas ng silid si Pari Salvi, ito ay namumutla at nakapangagat labi, kunot
ang nuo at pawisan. Sa malas, siya ang kinumpisalan na di nagtamo nag patawad.
[baguhin] 45 : Ang mga Inuusig
Nagpunta sa Kagubatan si Elias at hinanap si Kapitan Pablo. Siya ay sinamahan ng isang lalaki
sa yungib na tila nasa ilalim ng lupa. Nang makita ni Elias ang Matandang Pablo na natatalian
ang ulo ng isang bigkis na kayong may bahid ng dugo. Kayat na nagkilala silang dalawa. May
anim na buwan na, nang huli silang magkita. Noon, ayon Kay matandang Pablo siya ang naaawa
Kay Elias. Subalit, ngayon nagkapalit sila ng puwesto. Si Elias ay malakas samantalang ang
matanda ay sugatan at lugami sa hirap ng katawan at kalooban. May 15 araw na naibalita kay
Elias ang sinapit ni Kapitan Pablo. Katunayan, pinaghanap siya nito sa kabundukan ng dalawang
lalawigan. At ngayon nga ay kanya na itong natagpuan.
Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na nais niya itong isama sa lupain ng mga di-binyagan upang
doon na manirahan nang payapa kahit na malayo sa sibilisasyon, yaman din lamang daw walang
nangyari sa kanyang paghahanap sa angkang nagpahamak sa kanyang pamilya. Binigyang diin ni
Elias na magturingan na lamang silang dalawa bilang mag-ama yamang pareho na silang nag-iisa
sa buhay. Umiilig lamang ang matanda sa kahilingan ni Elias at sinabing wala siyang dahilan
para magpanibagong buhay sa ibang lupain. Kailangan niyang maipaghiganti ang kalupitang
sinapit o pagkamatay ng kanyang dalawang anak na lalaki at isang babae sa kamay ng mga
buhong. Nuon anya, siya ay isang duwag ngunit, dugo at kamatayan ang isinisigaw ng kanyang
budhi dahil sa kaapihang kanyang natamo. Karumal-dumal ang sinapit ng kanyang mga anak
kaya ganito na lamang ang kanyang pagpupuyos.
Ang kanyang anak na dalaga ay pinagsamantalahan at inilugso ang kapurihan ng isang alagad ng
simbahan. Dahil dito, nagsiyasat ang dalawa niyang anak na lalaki. Pero, nagkaroon ng nakawan
sa kumbento at ang isa niyang anak ay sinuplong. Ang anak niyang ito ay ibinitin sa kanyang
buhok at narinig niya ang sigaw, daing at pagtawag sa kanya, pero siya ay nasanay sa buhay na
tahimik ay naging duwag at hindi nagkaroon ng lakas ng loob na pumatay o magpakamatay. Ang
paratang na pagnanakaw sa kanyang anak ay di napatunayan, isa lamang malaking
kasinungalingan. Ang kurang nagparatang ay inilipat sa ibang lugar.Pero ang kanyang anak ay
namatay sa sobrang pahirap na dinanas.
Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at pinangambahan na siya ay maghihiganti dahil sa
sinapit ng dalawamg kapatid. Ito ay hinuli ng mga awtoridad dahil nakalimutan lamang niyang
magdala ng sedula. Ito ay pinahirapan din hanggang sa magpatiwakal na lamang. Ngayon, wala
ng nalalabi sa kanya kundi bababa ng bayan upang maghimasik at makapaghiganti. Hindi naman
siya nag-iisa, marami siyang kaanib na kapwa rin pinag-uusig ng awtoridad. Ang mga ito ang
bumubuo sa kanyang pangkat na pinamumunuan. At sila ay naghihintay lamang na tamang
tiyempo at araw upang lumusob.
Naunawaan ni Elias ang paninindigan ni kapitan Pablo, siya man daw ay tulad nito na sa
pangambang makasugat nang walang kinalaman, kinalimutan niya ang paghihiganti. Pero, para
sa kapitan, ang paglimot ay lubhang napakahirap. Kaya ang ganang kay Elias ay napakadali
sapagkat siya ay bata pa, hindi namatayan ng mga anak at hindi nawawalan ng pag-asa. Nangako
ang matanda na hindi rin siya susugat sa sinumang walang kasalanan tulad ng ginawa nitong
pagkakasakit na naging sanhi ng kanyang pagkakasugat at huwag lamang ang isang
kuwadrilyong tumutupad lang naman ng kanyang tungkulin.
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay napakapalad na makilala at makatulong sa
isang binatang mayaman, matapat, may pinag-aralan at nag-iisang anak ng isang taong marangal
na hinamak din ng isang pari, maraming kaibigan sa Madrid kabilang na ang Kapitan-Heneral.
Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa matanda na makakatulong daw ang binatang ito sa
kanilang pagnasang maipaabot sa heneral ang mga hinaing ng bayan. Tumango ang matanda.
Dahil dito, ipinangako ni Elias na malalaman ni Kapitan Pablo ang magiging resulta ng kanyang
lakad o pakikipag-usap sa binata (si Ibarra ) sa loob ng apat na araw. Sa mga tauhan ng kapitan
ang kakatagpuin niya sa may baybayin ng San Diego at sasabihin niya ang sagot. Kapag
pumayag ang binata, may maasahan at makakapagtamo sila ng katarungan at kung hindi naman,
si Elias ang unang kasama niyang maghahandog ng buhay.
[baguhin] 46 : Ang Sabungan Diyan sa San Lazaro
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa San Diego. Ito ay nahahati sa
tatlong bahagi. May pasukan ito sa pinto na binabantayan ng isang babaeng naniningil ng bayad
sa pagpasok. Nakahanay naman sa magkabilang daraanan na mga tao ang mga tindera na
nagtitinda ng kung anu-ano na katulad ng pagkain, gamit na maliliit sa bahay, sigarilyo at iba pa.
Kalapit ito ng isang may kalakihan ding lugar na kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at mga
sobra ang hilig sa sabong. Dito nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta sa kamay ng mga
tao at pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay ulutan. Ang ikatlong bahagi naman ng
sabungan ay tinatawag na ruweda. Dito dinaraos ang mga sultada. Makikita sa lugar na ito ang
mga taong may matataas na tungkulin, mayayaman, ang mga tahur at sentensyador.
Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas. Nagtanong si Kapitan
Basilio tungkol sa manok na isasabong ni Kapitan Tiyago samantalang papasok ito sa sabungan
na kasunod ang dalawang alalay o utusan na may dalang isang lasak na manok at isang malaking
putting tinali. Bulik naman ang manok ni Kapitan Basilio. Nagkaroon muna ng batian tungkol sa
pagkakasakit ni Maria Clara, pagkaraan nagkasundo ang dalawa na paglabanin ang bulik at ang
lasak sa pustang P 3,000. Parang apoy na kumalat ang paglalaban. Nagkaroon ng pustahan ang
mga sabungero. Lumilitaw na dehado ang pula at llamado naman ang puti.
Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang sabungero sa gagawing pagsusultada, ang
dalawang binatang magkapatid na sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga pumupusta. Sila ay
matamang pinagmamasdan ni Lucas.Pamayamaya ay lumapit ang pinakabata sa dalawa kay
Lucas at nakiusap na pautangin ito ng pera para may maipusta. Sina Bruno at Tarsilo ay may
masaklap na karanasan sa mga sibil, ang kanilang ama ay pinatay sa palo ng mga ito.
Tinanong ni Lucas ang magkapitd kung payag na sila sa kondisyong kanyang ibinigay. Ayaw ng
nakatatanda. Dahil dito, sinabi ni Lucas na kahit kilala man niya ang magkapatid na ayaw
ipaghiganti ang pagkamatay ng kanilang ama, hindi niya mapapautang ang mga ito ng perang
hindi niya pag-aari. Ang Pera, anya ay kay Don Crisostomo Ibarra. Gayunman, kung papayag
sila sa kanilang amuki, madali niyang mabibigyan ng pera ang mga ito. Ikinatwiran ng dalawa,
na kundi lamang sa kanilang kapatid na babae ay matagal na siguro silang nabitay. Pero, sinagot
sila ni Lucas na mga nabibitay ay mga duwag lamang, walang salapi at mahihina at kung sakali
ay malapit lamang ang bundok.
Samantala, pinagsalpuk na ang dalawang manok, na ilang sandali lang ay kapwa sugatan. Pero
matindi ang sa puti. May tarak ito sa dibdib samantalang ang sa pula naman ay sa pakpak
lamang. Gayunman, unang bumulagta ang puti na nagkikisay at sumunod naman ang pula na
ipinipikit ang mga mata. Ang nanalo sa labanan ay ang pula. Hiyawang umaatikabo ang
sumunod.
Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno at hindi sila nakapusta disin sana’y nanalo ng tig-P100
bawat isa. Sa di kalayuan, nakita nila si Pedro, ang asawa ni Sisa na binibilangan ng pera ni
Lucas. Naisip nilang pumusta sa sususnod na laban.
Tiyempo namang ang isusunod na paglalabanin ay ang bulik ni Kapitan Basilio at ang lasak ni
Kapitan Tiyago. Nakalimutan ng magkapatid ang tungkol sa kanilang kapatid na babae. Naisip
nilang walang mangyayari sa kanila kung kukunin nila ang inaalok na pera ni Lucas sapagkat si
Crisostomo ay kaibigang matalik ng heneral at kasama pa nito sa pamamasyal.
Nang lumapit ang magkapatid kay Lucas, hindi sila nabigo. Sila ay binigyan ng tig- P30.00 sa
kasunduang sasama sila sa pagsalakay sa kuwartel. Kapag sila ay nakapagsama pa, tig-sasampu
uli sa bawat maisama nila. Kapag nagtagumpay sila sa gagawing pagsalakay, may tig-P100 at
ang mga kasama nila at sila naman ay tig-P200 ang tatanggapin. Tumango sila pareho sa lahat ng
kondisyon. Kaagad na tinanggap ang perang hinihingi nila. Tinagubilinan ni Lucas ang
magkapatid na kinabukasan ay darating ang mga sandatang padala ni Ibarra. Sa ikawalo naman
ng gabi sa makalawa ay kailangan magtungo sila sa libingan upang tumanggap ng utos. Ito
lamang at naghiwalay na silang tatlo. Tuloy ang sabong.
[baguhin] 47 : Ang Dalawang Senyora
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago, magkaakbay naman na namamasyal sina
Donya Victorina at Don Tiburcio upang malasin ang bahay ng mga Indio. Ayon sa Donya pangit
ang mga bahay ng mga Indio. Sa kanilang paglakad, nababanas siya ng husto kapag hindi
nagpupugay sa kanila ang mga nakakasalubong. Dahil dito, inutos niya sa Don na mamalo ng
sumbrero. Pero, tumanggi ang Don bunga raw ng kanyang kapansanan.
Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang mga paningin.
Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo hanggang paa, ngumuso at dumura
sa kabila. Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo… Binanggit ng
Donya ang pagiging labandera ng alperesa samantalang pinagdidikdikan naman ng huli ang
pagiging pilay at mapagpanggap na asawa ng Donya. Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit
ang latigo ng alperes na nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin si Donia Victorina.
Pero, Bago mag-pang-abot ang dalawa, dumating ang alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang
pangyayari ay sinaksihan ng maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang pagtatalakan.
Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit pasinghal na binulyawan siya ng alperes
kasabay sa pagtawag ditong ‘mapagbanal-banalang Carliston’. Nagalit naman ng husto si
Victorina at sinabi kay tiburcio na kailangan hamunin niya ang alperes sa pamamagitan ns sabelo
o rebolber. Tumanggi ang Tiburcio, kaya nahablot na naman ng di oras ang kanyang pustiso ng
nagtatalak na asawa.
Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan nilang kausap ni Linares si Maria at ang mga
kaibigan nito. Kay Linares nabaling ang atensyon ng Donya, inutusan nito na siya ang humamon
sa Alperes sa pamamagitan ng baril o sable at kung hindi ibubulatlat nito sa madla at kay
Kapitan Tiyago ang tunay nitong pagkatao. Namutla si Linares at humingi ito ng paumanhin sa
Donya.
Siya namang pagdating ni Kapitan Tiyago na lugo-lugo sapagkat natalo ang kangyang lasak.
Hindi pa nakapagpapahinga si Tiyago, Tinaltalan kaagad siya ng Donya. Sinabi niya sa Kapitan
na hahamunin ni Linares ang alperes at kapag hindi niya ito nagawa, di dapat itong magpakasal
kay Maria. Sapagkat ang duwag ay hindi nababagay sa inyong anak, pagdidiin pa ng Donya.
Dahil sa narinig nagpahatid si Maria sa kanyang silid.
Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina at Don Tiburcio iniwan nila ang kuwenta sa
paggagamot kay Maria at ito’y umaabot sa kung ilang libong piso. Naiwan naman si Linares na
nasa gipit na kalagayan.
[baguhin] 48 : Ang Talinhaga
Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng pagkakabalita ni Lucas sa magkapatid na Tarsilo at
Bruno. Ang unang sinadya ng binata ay ang tahanan ni Kapitan Tiyago upang ibalita na siya ay
hindi excommunicado at dalawin si Maria. May dala siyang sulat mula sa arsobispo na ibinigay
nito sa kura at nagsasaad na inaalis na ang excomunion. Tuwang- tuwa si Tiya Isabel, sapagkat
boto siya kay Ibarra at ayaw din niyang mapangasawa ng kanyang pamangkin si Maria ang
kastilang si Linares. Tinawag ni Isabel si Maria at pinatuloy si Ibarra.
Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita niyang kalapit ng kasintahan si Linares
na nasa balkon. Nakasandig sa silyon si Maria at may hawak na abaniko. Sa may paanan nito ay
nandoroon si Linares na nagkukumpol ng rosas at sampaga. Namulat si Linares ng makita si
Ibarra samantalang si Maria ay namula at hinayaang malaglag na lamang ang tangang pamaypay.
Sinikap nitong tumayo, pero hinang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si Linares ay waring
napapatda at hindi makapagsalita.
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang diipinasabing pagdalaw. Nakatingin
lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa ang bawat katagang namutawi sa kanyang labi.
Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang siya dadalaw.Tumango ang
dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo ang
kanyang isip. Sa paglakad niya, humantong siya sa ipinapagawang paaralan. Binati siya ni Nol
Juan at mangagawang dinatnan niyang abalang gumagawa. Binigyang diin ni Ibarra sa mga
dinatnan na wala ng dapat ipangamba sa kanya ng sinuman sapagkat siya ay hindi na
excomugaldo. Pero, tinugon siya ni Nol Juan na hindi nila pinapansin ang excommunion
sapagkat silang lahat ay pawang excomulgado.
Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga manggagawa. Yumukod si Elias at ipinahiwatig sa
pamamagitan ng tingin na mayroon siyang gustong sabihin sa kanya. Dahil dito, inutusan ni
Ibarra si Nol Juan na kunin at ipakita sa kanya ang talaan nito ng mga obrero upang kanyang
tignan. Nilapitan ni Ibarra si Elias na nag-iisang nagkakarga ng bato sa isang kariton. Sinabi ni
Elias na nais niyang makausap ang binata nang ilang oras. Ipinakiusap nitong mamangka sila sa
baybay ng lawa sa bandang hapon upang pag-usapan ang isang napakahalagang bagay. Tumango
lamang si Ibarra nang makitang papalapit na sa kanila si Nol Juan. Si Elias naman ay lumayo na.
Nang tignan ng binata ang talaan ng mga obrero, wala ang pangalan ng pilotong si Elias.
[baguhin] 49 : Ang Tinig Ng Mga Pinag-uusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad na
humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni Ibarra ang dahilan,
nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na magkausap. Dahil nag-aalala siyang
makita si Elias, nagdahilan na lamang siya. Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias
na di siya matatandaan ng alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang
pumasok sa kanyang isip ang kanyang pangako kay Maria.
Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang sugo ng mga
sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (Si Kapitan Pablo)
na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at pagbabala. Ang kahilingan ng mga
sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng
mga ganap na pagbabago sa mga kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng
katarungan at sa iba pang pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa
pagkatao ng mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay
ng mga sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa karapatang pantao.
Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo pang makakasama.
Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa Madrid sa pamamagitan ng
salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay kanyang mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang
magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat
kung may kasiraan man ang korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan.
Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay naniniwala satinatawag
na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na kailangang gumawa muna ng
masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag ang sakit ay malala,
kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit ng bayan ay malubha kaya’t
kailangan ang kaparaanang marahas kung ito ay makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot,
anya ay sinususri ang pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na
sinisikap na bigyan ng lunas. Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo ang
kasamaan, ito’y iniinis sa pananakot, paggawa ng marahas at walang habas na paggamit ng
lakas. At kapag pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang katahimikan
ng bayan. Paano raw magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit ang mga tulisan
ay patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na kabutihan sa bayan
sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao kahit na marangal dahil lamang sa
nakalimutan ang cedula personal, at kapag kailangang malinis ang kanilang mga kuwartel, ay
manghuhuli sila ng mga kaawa-awang mamamayan na walang lakas na tumutol.
Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang mga tao dahil sa
matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad na hinihingi ng
bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang pagtangkilik laban sa
korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na loob na dapat tanawin ng bayan sa
mga paring pinagkakautangan ng pananalig at patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga
may-kapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang bayan. Pero, hindi
napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya
kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na ilipat na sa Diyos o sa kanilang mga
bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di magtatamong-pala.
[baguhin] 50 : Ang Mga Kaanak Ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na siya ay kabilang
din sa mga sawimpalad.May 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang tenedor de
libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang asawa at isang anak na lalaki, ito ay
nanirahan sa Maynila.Isang gabi nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal
ang kanyang nuno sa salang panununog. Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa
abogado, siya ay nahatulan. Ito ay ipinarada sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa
bawat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan
kahit na sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat ng
kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang. Nanganak ang babae, ngunit hindi
nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang kanilang
natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng
mga awtoridad ang pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay hindi itinuloy
at ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon. Gayunman, pagkasilang niya,
ginawa ang hatol. Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila
sa kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa siya ng
panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo. Nakilalasiya sa tawag
na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina ay nakilala naman sa tawag na
haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso dahil sa mabait at tinawag na lamang anak ng
ina. Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay nakabulagta ssa
ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa puno. Ang
kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay ay ikinalat. Ang ulo naman ay
siyang dinala sa kanyang ina. Walang nalalabing paraan sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos na
pangyayaring ito kundi ang tumakas. Siya ay ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang
obrero sa isang mayamang angkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga
ito ng magandang ugali.
Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kanyang kabuhayan hanggang
sa makakilala siya ng isang dalagang taga-bayan na kanyang inibig ng tapat. Gayunman
sinasagilahan siya ng matinding pangamba na mamanhikan. Nangangambasiyang matuklasan
ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang babae, minsan ay nailugso nito ang puri ng
babae at desidido siyang panindigan ang nagawa. Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng babae at
wala siyang kayang ipagtanggol ang sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot ng pag-ibig ay
nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae at isang lalaki. Ang lalaki
ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na ang kanilang ama. Naniniwala naman
sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na isip,
palibhasa’y may kaya ang nuno si Elias ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na
babae ay sa Concordia. Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay hindi
nila namamalayan. Namatay ang kanilang nuno kaya’t umuwi silang magkapatid upang
asikasuhin ang kanilang kabuhayan. Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na
babae ay nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahal sa kanya, ngunit ang kanilang kahapon
ang nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa kanyang salapi at ugaling mapag-mataas, isang
malayong kamag-anak ang nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay pinatunayan
ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang kanilang ama. Namatay na naghihinagpis ang
kanilang ama dahil sa pag-aakalang siya ang naging dahilan ng kasawian nilang magkapatid.
Pero, bago ito namatay naipagtapat niyang lahat ang kahapon ng magkakapatid.
Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang mabalitaan niyang ikinasal sa
iba ang kanyang kasintahan. Isang araw nawala na lamang ito’t sukat.Lumipas ang anim na
buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang bangkay ng babaing natagpuan sa
baybayin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito ang kanyang kapatid. Dahil dito siya ay
nagpagala-gala sa iba’t-ibang lalawigan bunga ng iba’t-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na
hindi naman niya ginagawa. Dito natapos ang salaysay ni Elias. Nagpalitan pa ng iba’t-ibang
pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin ni Ibarra kay Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa
kanya na siya (Ibarra) ay taus-pusong nakikiisa sa kanilang mga damdaming. Lamang, wala
siyang magagawa kundi ang maghintay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama
rin. Dagdag pa rito, sa kasawian ng tao siya man ay matroong kasalanan din. Nang makarating
na sila sa baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin na at huwag
babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta ni Kapitan Pablo
at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay tutupad sa kanyang pangako na
aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na dumating na ang oras ng pakikibaka sa mga
Kastila.
[baguhin] 51 : Mga Pagbabago
Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng liham mula kay
Donya Victorina na nagsasaad ng ganito:
Mahal kong pinsan,
Sa loob ng tatlong araw, kailangang malaman ko kung kayo ay magtuos ng alperes at naglaban.
Kapag natapos na ang taning na ito at hindi mo pa siya nakakalaban ay, ipababatid ko kay
kapitan Tiyago na ikaw ay di naging kalihim, hindi mo nabibiro si Canovas at hindi nakakasama
ni Heneral Martinez sa anumang kasayahan. Ibubunyag ko rin ang iyong lihim kay Clarita
(Maria) at hindi rin kita bibigyan ng salapi. Lahat ng magustuhan mo ay ibibigay ko basta
kalabanin mo lamang ang alperes. Ako ay hindi tatanggap ng anumang paumanhin o dahilan.
Ang pinsan mong nagmamahal sa iyo ng buong puso,
VICTORINA DE LOS REYES ESPADANA Sampaloc, Lunes ika-7 ng gabi
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang alperes subalit
sino naman kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago.
Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling sa paghahangad lamang na
makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng Donya.
Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya ang tungkol sa
sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay Ibarra kasabay ng kanyang
pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may kapusukan ng kauniti. Tanging ang sagabal
na lamang sa pagpapatawad ay si Pari Damaso. Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria
ang kakausap sapagkat inaama niya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa
silid kasama si Victoria.
Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago pumasok si Ibarra na kasama si Tiya
Isabael. Binati niya ang kapitan at yumukod naman kay Linares. Si Pari Salvi ay buong lugod na
kumamay kay Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa lamang niyang papurihan ito.
Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang itanong kung galit sa kanya si Maria.
Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na limutin na siya ng binata ngunit sinabi ni Ibarra ng gusto
niyang makausap ng sarilinan ang kasintahan. Di nagluwat, umalis na si Ibarra.
[baguhin] 52 : Ang Baraha ng Patay at Ang Mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at alikabok ng
makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim ng
pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si Elias. Hindi raw pero
siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang
unang anino na ito nga ay pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang
kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura.
Binigyang diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang
ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni Ibarra
na sila ay magiging 20 na katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan ang mga anino nang
mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na namamaybay sa bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating na anino na
sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang mga dinatnan ng
kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng sigaw na “Mabuhay Don
Crisostomo”! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader. Ang bagong dating naman ay
naghintay sa sulok ng pintuan.
Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid. Umaambon palibhasa,
sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan nilang magsugal at kung
sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa
loob ng libingan at sa ibabaw ng puntod ay umumpog magkaharap upang magsugal. Ang mataas
sa dalawa ay si Elias at ang may pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal
sapagkat sa isang tao lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya umalis
itong hindi kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.
Nang gabing iyon dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan. Pinaguusapan nila ang
tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli rito ay hindi mapapalo sa loob ng
tatlong buwan. Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung saan ito pupunta. Sa simbahan ani
Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat ayon sa alperes walang pilat si Elias. Ilang
saglit lamamg, si Elias mismo ang nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang
kilalanin. Sinabi ni Elias na hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa
kanyang kapatid at ang lalaking nasabi raw ay nagngangalang Elias(Lucas).Ang mga sibil ay
kaagad na patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.
[baguhin] 53 : Ang Mabuting Araw Ay Nakikilala Sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan ng
nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga kapatiran ni San Francisco, may 20 ang
nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman ang narinig ni Ermana sipa
kahit na malayo ang kanyang bahay sa libinga. Sa pulpito, binigyang diin naman ng kura sa
kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo at Pilosopong Tasyo na
ilang araw na ng naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap ng alkade ang kanyang pagbibtiw sa
tungkulin. Hindi naman mapakali si Tandang Tasyo sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw
ay hindi nararpat at napapanahon. Sa panahon ng digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili
sa kanyang tao. Sa pagiisip ni Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di na
katulad noon na may 20 na taon na ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin.
Namamalas na nag naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at ang pagdayo
naman ng mga kabataan sa Europa ay nadadma na rin .
Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa
kasaysayan, Matematika, Agham, wika at iba pang uri ng kaalaman na itinuturing na enerhiya
noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang malawak na daigdig na kanyang ginagalawan at
tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga makatang nagpapahayag ng
malaya at mga makaagham ng pagsubok. Hindi na rin kayang sawatain ng kumbento ang
paglaganap ng mga modernong kabihasnan.
Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan, sa relihiyon, sa kahihinatnan
ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng mga naglilingkod sa Simbahan hanggang sa
tanungin ni Don Filipo si Tandang Tasyo kung hindi nangangailangan ng mga gamot sapagkat
napansin nitong hinang-hina na sya. Pero tinugon sya ni Tandang Tasyo na ang mga mamamatay
ay hindi na nangangailangan ng gamot at sa halip ang mga maiiwan ang mangangailangan.
Ipinakiusap din niya sa Don na sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng ilang araw
sapagkat malapit na siyang yumao. Sa kabila ng karamdaman ni Tandang Tasyo ang kapakanan
ng bayan ang kanyang inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay
tumatahak parin sa karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam na si Don Filipo.
[baguhin] 54 : Pagbubunyag
Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong gustong humalik sa
kanyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng bahay at malakas na
tinawag ang alperes. Lumabas agad ang alperes kasunod ang asawang si Donya Consolacion.
Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad ng alperes ang mga kambing ng kura na naninira
sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya ay
mayroong napipintong pag-aalsa na gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa
pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang
kuwartel at kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila ang
gagawing paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang
itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal upang mahuli
nang mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang mapakanta ang sinumang
mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng
alperes at kura ang pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda.
Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa tirahan ni
Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang amo nito na kaagad
naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay Ibarra ipinagtapat niya kaagad
ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si Ibarra ang kapural at nagbayad sa
mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito
sapagkat di na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang
mahuhuli ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa niya ang
tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon nito sa
kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon ang kanyang
nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto
ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si
Elias at naisip niyang gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan
ng biglang siyang matauhan. Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid
kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog sa
mga mahahaagang papeles at dokumento.
[baguhin] 55 : Ang Pagkakagulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya niyaya niya ang
kaibigan ni Sinang sa piyano. Nagbulungan silang dalawa habang palakad lakad si Pari Salvi sa
loob ng bulwagan. Hindi mapakali si Maria sa paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni
Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon ang argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang
“multong” si Pari Salvi. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng
gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo
sa isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. Nang
tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya namang pagpasok ni
Ibarra na luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria ang kasintahan ngunit biglang
umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok. Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita.
Ang Kura naman ay nagtago sa likod ng haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay
nakakarinig ng puro putokan, sigawan at pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na
kumedor ay biglang pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya Isabal ay panay ang dasal
samantalang ang magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan.
Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at bintana ng
biglaan.
Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura. Inakala ng mga nasa bahay na
nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng panganib kaya lumabas na sa
pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din. Pinasok naman ni Tiya Isabel ang
magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si Ibarra at Maria, basta nagpatuloy nalamang sa paglakad
ng binata, mabilis. Napadaan siya sa hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang
tribunal, nangingibabaw ang tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang
pabayaan makatakas ang mga nahuling lumusob.
Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong na ihanda ang
kanyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta ang mga hiyas,
salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang balaraw at dalawang
rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig sya ng malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng
isang kawal na kastila. Lalaban sana siya ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang
kanyang baril at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal.
Isinama.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni Ibarra. Para siyang
sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang angkan, ang kanyang nuno, si
Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring ang lahat ay tinatawag siyang duwag…
isang duwag. Labis na pangingipospos ang kanyang damdmin. Hanggang sa maisip niyang
balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa
kanilang amo. Nang malaman niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero
lumigid lamang saka umakyat sa bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan,
mga aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya sa sako at
inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil. Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria
at isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga mga
gas at saka sinilaban.
Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang katulong ng
walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok. Naalaska ng husto ang
directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at mabilis silang pumanik. Pero
sinalubong sila ng makapal na usok at ang apoy na nakarating na sa gabinete. Biglang nagkaroon
ng bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal
kasama ang mga katulong ni Ibarra.
[baguhin] 56 : Ang Mga Sabi at Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San Diego. Ni isa mang
tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong paligid.
Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bintana at inilibot ang paningin.
Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na magbbukas ng bintana. Ang mga
magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi tulad noong
mandambong si Balat. Sa kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay.
Ipinapalagay naman ng iba na ang mga kuwadrilyero raw kaya dinakip si Ibarra. Ang mga lalaki
ay nagpunta naman sa kuwartel at sa may tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka
raw ni Ibarra na itanan ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang pakikipag-isang dibdib
niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan Tiyago ang kanilang pagtatanan sa tulong ng
mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking kagagaling lamang sa tribunal. Sinabi
nitong nagtapat na si Bruno. Pinatunayan nito ang balita tungkol sa magkasintahang sina Ibarra
at Maria. Sa ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha’y nais niyang paghigantihan, mabuti na lamang
at nasa bahay ni Kapitan Tiyago si Pari Salvi. Ang mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng
binata. May isang utusang babae naman ang nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng
puno ng santol si Lucas.
[baguhin] 57 : Vae Victus
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta sa mga batang sumisilip sa
puwang ng mga rehas upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon ang alperes, direktorsillo,
Donya Consolation at nag kapitan na halatang malungkot. Bago mag-ikasiyam dumating ang
kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes sina Ibarra at Don Filipo. Kasunod niya ang
isang parag batang umiiyak at duguan ang salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay
na nabihag ng mga sibil.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung kaalam si Ibarra
sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang
ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo ng mga sibil. Dahil dito,
iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang
kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na
may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang
pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo
hanggang sa magdugo ang buong katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya ang isang bilanggo
ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino kay Tarsilo ang dinatnan.
Sinabi niyang nuong lamang niyua nakita. Dahil dito, muli siyang pinalo hanggang sa mabalot
ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng kura ang gayong tanawin kaya lumabas siya sa
bulwagan na namumutla. Nakita ng kura ang isang dalagang parang nagbibilang ng mga
naririnnig sa loob ng tribunal, humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito ay
ang kapatid na dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang di mapansin si Tarsilo, lalong
nagngitngit ang alperes. Binulungan pa siya ni Donya Consolacion na lalong pahirapan ang
binata. Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan. Walang
makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo kaya ito ay itinimba sa isang balong
nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy. Kung ilang bese ibinulusok ang katawan ni
Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang pagpapahirap hanggang sa takasan siya ng hininga sa
gayong uri ng kalupitan. Nang matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa
pang bilanggo.
Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at kaya napapunta sa patyo ay
upang magbawas sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan nito. Inaantok ang alperes sa naging
sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa karsel.
[baguhin] 58 : Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa kumbento, kuwartel
at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa kanilang mga inilalakad. Palibhahsa wala
silang kilalang malakas at makakapitan na makakatulong upang palayain ang kanilang kaanak na
bilanggo. May sakit ang kura at ayaw na lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong makipag-
usap kahit kanino. Ang alperes naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang mga
babaingh nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi.
Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Palakad-lakad umiiyak
ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni Kapitana Tinay ang pangalan ng kanyang anak
na si Antonio. Si Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa rehas upang tignan ang kambal
niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay nanduroon din at walang gatol na ipinagsasabio na kaya
raw hinuli si Andong ng mga sibil ay dahil sa bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang
halos mangiyak-ngiyak na nagsabing si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro
ng paaralan ay kasama-sama rin ng mga tao. Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat
ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang baka. Tinangka ng mga
kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero,
ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan nila iyon, mahihirapan sa
paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ng kariton. Ang sinunod na ilaban ay
mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na nakuha pang batiin ng naka ngiti ang kanyang
asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya ng dalawang sibil. Nang makita
naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay binirahan ito ng katakot takot na hagulgol. Si
Andong ay napaiyak din ng makita ang biyenan na may pasari ng kanyang pagkakakulong.
Katulad ng kambal na anak ni Kapitana Maria, and seminaristang si Albano ay naka gapos na
mabuti. Ang huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos ngunit nasa pagitan ng dalawang
kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at naghahanap
ng isang mukhang kaibigan.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa ang may sala ay
siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal ng abot-
siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga pinuno ang mga sibil sumunod sin sila sa utos ng
binata. Ang alperes ay lumabas na naka-kabayo at batbat ng sandata ang katawan. Kasunod ay
may 15 ng kawal na umaalalay sa kanya.
Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang tumatawag sa kanyang
pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis at tinwag na siyang duwag. Pati ang kanyang
mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga tao hanggang siya ay tinawag ng erehe ng dapat
mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra. Naalala niya ang kwento ni Elias tungkol sa
babaeng nakakita ng ulong nasa bakol at nakabitin sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng piloto
ay parang biglang naglaro sa kanyang pangitain.
Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay pinagbawalan umiyak ni Kapitan
Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata. Walang naawa sa kanya. Doon nya
nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan kaibigan at magandang
kinabuhasan.
Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si Pilosopong Tasyo na pagod na pagod at
naka balabal ng makapal na kumot. Sundan nya ng tingin a ng papalaong kariton na sinakyan ng
bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na niyang umuwi. Kinabukasan, nagisnan ng isang pastol
patay na si Tasyo sa may ointuan ng kanyang bahay.
[baguhin] 59 : Pag-ibig Sa Bayan At Kapakanang Sarili
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at napalathala sa mga diyaryo
sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iba-iba ang estilo ng mga balitang
lumaganap. At ang pang-unawa sa mga ito ay batay sa talas ng isip, kuro-kuro, damdamin at
paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento ay higit na naliligalig. Ang mga provincial ay palihim
na nagdadalawan at gumagawa ng mga pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang ilan naman ay
nagpunta sa palasyo at naghahandog ng tulong sa pamahalaang nasa panganib. Nabanggit pa nga
na maging ang munting heneral o generalillo daw MAG-AGUERO ay napagkuro ang
kahalagahan ng korporasyon. Samantala, ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at sinabing ito ay
karapat-dapat na bigyan ng isang mitra.
Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa mga heswita sa
Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa isang bahay naman sa Tondo, hindi mapakali si
Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ng kagandahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang
sisi sa kanya ng asawang si kapitana Tinchang. Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa
isang tabi lamang at di umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang,
disin sana ay haharap siya sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod laban
sa mga manghihimagsik.
Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang dumating ang kanilang
pinsan na si Don Primitivo. Ito ay isang lalaking may edad at mahilig magsasalita ng Latin. Siya
ay ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng payo sapagkat marunong itong mangatwiran.
Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang pagkakita sa pinsan. Ayon sa kanya, pinakain
ni Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at niyukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng
Espanya sa gitna ng maraming tao at sinabing sila'y magkaibigan.
Sinabi ni Don Primitivo na dapat maipakilala si Tinong kay Ibarra pagkat ang mga mabubuti raw
ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kaya’t walang ibang nalalabing paraan kundi ang
gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng di oras si Tinong dahil sa payo. Nang
bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo ang ibinigay ni Don Primitivo: (1) magbigay sila ng
regalo sa heneral ng kahit anong alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng
mga kasulatan na maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang pagsunong ni
Ibarra sa kanyang mga kasulatan.
Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at
mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa naganap na pag-
aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit daw ang heneral kay Ibarra sapagkat naging
napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng isang ginang na talagang walang utang na loob
ang mga indio kaya’t di dapat silang ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong
paaralan ay isang pakana lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong
kuta na gagamitin niya sa kanyang pansariling pangangailangan. Sumabat naman ang isa pang
babae at ipinaliwanag na si Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing na puno ng brilyante sa
heneral. Napalingon ang lalaking komang at tiniyak kung totoo ang balita. Nagdahilan ang
pingkok at nanaog na ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tondo ay tumanggap ng mga paanyaya ng
pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol sa pagtulog ng ilang
mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de Santiago na may bantay pa. Si Kapitan Tinong ay
kasama sa mga inimbita.
[baguhin] 60 : Ikakasal Si Maria Clara
Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man lamang. Hindi rin
siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay nagpamisa sa Mahal na
Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del Carmen. Kung hindi naimbita si Kapitan
Tiyago ng pamahalaan, masamang kapalaran naman ang dumapo kay Kapitan Tinong. Tulad ng
karamihan siya ay inimbitahan ng pamahalaan. Di nakabuti ito sa kanya ang ‘paglalakbay’ sa
ibat-ibang tanggapan nito sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain, namamanas at
di palaimik. Hindi na rin siya bumaba ng bahay, dahil nangangamba itong baka batiin siya ng
isang pilibustero. Alam ni Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Espadaña na kapwa itinuring na
pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung babarilin si
Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero. Bagama’t namumutla at mahina si
Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. Humantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina
Maria at Linares. Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na
kung ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari,
desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y maglalabas-
masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares. Si Linares ang tagapayo ng
Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga bisitang kastila at intsik. Nangunguna sa
mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla, ilang pransiskano at dominikano, ang alperes na ngayon ay
tinyente at may grado ng komandante, ang mag-asawang de Espadaña, si Linares na nagpatihuli
ng dating at si tenyente Guevarra ng mga sibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit malungkot siya ay magalang na
tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si Maria, pero ito raw ay
tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin na marunong daw siya sa buhay
sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang unang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo
siyang nasaktan at naghirap ang kalooban. Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap.
Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na ng Maynila
samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito madedestino. Ipinaliwanag ni Guevarra na hindi
mabibitay si Ibarra na katulad ng mga nangyari kina GOMBURZA at sa halip ito ay ipatatapon
lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso ng binata at pagkaraan ay binati niya si Maria.
Ito raw ay nakakatiyak ng magandang kinabukasan. At nagpaalam na ang tinyente.
Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran ng bahay ni
kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may lulan itong dalawang lalaki.
Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra. Nakatakas siya sa tulong ni Elias.
Dumaan lamang ang binata upang ipaalam ang damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang
kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan. Inilahad ni Maria ang tunay na kasaysayan at
pagkatao nito. Napilitan umano itong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang
inang namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging pag-ibig kundi
si Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria. Matagal.
Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng sumbrero si Elias at
yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang si Maria.
[baguhin] 61 : Ang Barilan Sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa bahay ng isang
kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa libingan
ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa ibang
bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa
Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na
lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang magkapatid. Pero,
tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang mga bantay.
Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming sakate. Nang mapadaan sila sa
tapat na polvorista, sila’y pinatigil at tinanong ng bantay si Elias kung saan ito nanggaling.
Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila at rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang
kura. Kumbinsido ang bantay sa paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at
pinagbilinan na huwag magpapasakay sa bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang
bilanggo. Kung mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng bantay
ang bilanggong tinutukoy ay nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa
pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may ilog-Beatang inawit ni
Balagtas upang akalaing siya ay taga-Peñafrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan at ilang
bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra. Nakalabas na sila sa
ilog-Pasig
At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-bakasyunan ng mga heswitas
kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni Elias ang masasayang araw na tinamasa niya, may
magulang, kapatid at maganddang kinabukasan. Namuhay nang masagana at mapayapa. Sumapit
sila sa malapad na bato at nang makitang inaantok na bantay na wala siyang kasama at
mahihingi, pinaraan niya si Elias.
Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang isang palwa ng
mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan niya ito ng bayong.
Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya sumagwan itong patungo sa may
Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon ang palwa. Tinawag sila. Inisip ni Elias na
magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias na napagtatalikupan sila at walang
kalaban-laban. Isa pa wala silang dala ni isa mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit si
Elias. Sinabi niya kay Ibarra na magkita na lamang sila sa noche buena sa libingan ng nuno ni
Ibarra. Tumayo si Elias at tumalon sabay sikad sa bangka.
Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias. Pinaulanan nila
ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias pinapuputukan ito. Nang may
50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may pampang, nahapo na ang humahabol sa kanya sa
kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang
may bahid ng dugo sa tubig ng baybayin ng pampang.
[baguhin] 62 : Ang Pagtatapat Ni Padre Damaso
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag. Ang mga
mata ni libao ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni
Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari
Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at
pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong buhay pa si Ibarra walang
sinumang lalaking kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya,
ang kamatayan o ang kabuhayan.
Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, kaya humingi ito ng
tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan diin niya ang walang
kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na pumasok sa
kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan. Umalis si Pari Damaso na sakbibi ng
lumbay. Tumingala ito sa langit at pabulong na sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa.
Hiniling niya sa Diyos na siya ang parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na
nangangailangan ng kanyang pagkalinga. Damdam na damdam ng pari ang kasiphayuang
dinaranas ni Maria.
[baguhin] 63 : Ang Noche Buena
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang nakatayo sa libis ng isang
bundok. Sa dampa ay mayroong nakatirang mag-anak na tagalog na nabubuhay dahil sa
pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong isang matanda na gumagawa ng
walis. Sa isang tabi naman mayroong isang dalaga na naglalagay ng mga itlog ng manok, gulay
at dayap sa isang bilao. Sa di-kalayuan, may isang batang lalaki at batang babae ang naglalaro sa
tabi ng isang payat at putlain. Ang batang nakaupo sa nakabuwal na kahoy ay si Basilio, may
sugat ito sa paa. Inaaliw siya ng dalawang batang naglalaro. Nang utusan ng matanda ang apong
dalaga na ipagbili ang mga nagawang walis, sinabi niya kay Basilio na may dalawang buwan na
ang nakakaraan nang ito ay kanilang matagpuang sugatan at kalingain pagkatapos. Isinalaysay
naman ang tungkol sa buhay nilang mag-anak. Kaya, nang ito ay magpaalam na uuwi na sa
kanila, siya ay pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa niya ng pindang na usa para sa kanyang
inang si Sisa.
Samantala, noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog sa ginaw bunga ng
hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na masayang-masaya ang
mgat tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang buong bayan. Wla man lamang nakasabit na
mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla.
Kausap ng kapitan si Don Filipo na napawalang sala sa mga bintang na laban dito nang
mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy. Pero, hindi naman nananakit ng kapwa.
Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si sinang ay tumanggap ng liham buhat kay Maria
subalit hindi niya ito binubuksan sa takot na malaman ang nilalaman. Habag na habag ang
magkakaibigan sa magkasintahang Maria at Ibarra. May kumalat namang balita na ang
pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago mula sa bibitayin ay utang niya kay Linares.
Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang kanyang ina. Paika-ika niyang
tinalunton ang landas patungo sa tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit ng
walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan ang sibil na papanhikin si Sisa. Subalit
nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo. Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero
binato siya ng alilang babaing nasa daan. Nasapol sa ulo si Basilio pero hindi ito tumigil sa
pagsunod sa inang tumatakbo. Nakarating sila sa may guabat. Pumasok sa pinto ng libingan ng
matandang kastila si Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti. Pilipt na binubuksan ito ni Basilio.
Nakita niya ang isang sanga ng baliting nakakapit sa kinaroroonan ng ina. Kaagad niya itong
niyakap at pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng ulirat.
Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio, unti-unting nagbalik ang katinuan ng
kanyang isip. Nakilala rin niya ang anak. Napatili ito ng malakas at biglang napahandusay sa
ibabaw ng ank. Nawalan ng malay. Nang magbalik naman ng ulirat si Basilio at nakita ang ina,
kumuha ito ng tubig at winisikan sa mukha. Dinaiti niya ang kanyang taynga sa dibdib ni Sisa.
Sinakmal ng matinding pagkasindak si Basilio. Patay na ang kanyang ina. Buong higpit na
niyakap niya ang malamig na bangkay ng ina at napahagulgol ng malaks, pasubsob sa ina. Nang
mag-angat siya ng ulo, nakita niya ang isang taong nagmamasid sa kanya. Tumango si Basilio
nang tanungin siya ng tao kung anak siya ng namatay.
Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya matutulungan si Basilio na mailibing si Sisa. Sa
halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-ipon ng maraming tuyong kahoy at ibunton sa bangkay
ng kanyang ina at pagkaraan sila ay silaban hanggang sa maging abo ang kanilang katawan.
Itinagubilin rin ng lalaki kay Basilio ang malaking kayamanan na nakabaon sa may puno ng
balite. Kay Basilio na raw ito kung walang ibang dumating na tao upang gamitin niya sa pag-
aaral. Ang lalaking sugatan na kausap ni Basilio na dalawang araw ng hindi kumakain at sa wari
ay malapit ng mamamatay ay si Elias. At lumakad na si Basilio upang manguha ng panggatong.
Si Elias ay tumanaw naman sa dakong silangan at nagwikang higit pa sa isang dalangin. Siya ay
babawian ng buhay nang di nakikita ang pagbubukang-liwayway ng bayang kanyang minamahal.
Sa mga mapalad, huwag lamang daw limutin nang ganap ang mga nasawi sa dilim ng gabi. Sa
pagkakatingala niya sa langit, kumibot hanggang sa unti-unting nabuwal sa lupa.
Nang magmamadaling-araw, namalas ng buong bayan ng San Diego ang isang malaking siga na
nagmumula sa may lugar na kinamatayan ni Sisa at Elias. Sinisi pa ni Manang rufa ang gumawa
ng siga na hindi raw marunong mangilin sa araw ng pagsilang ni Hesus. -Kim J.M.N.
[baguhin] 64 : Katapusan
Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria Clara, nanirahan na si Padre Damaso sa
Kabundukan. Di nagtagal, siya ay inilipat ng padre provincial sa isang malayong probinsiya.
Kinabukasan, siya ay nakitang bangkay sa kanyang higaan. Sa pagsusuri ng doktor, sama ng
loob o bangungot ang sanhi ng kanyang ikinamatay.
Sa kabilang dako, si Pari Salvi habang hinihintay niya ang pagiging obispo ay nanungkulan
pansamantala sa kumbento ng Sta. Clarang pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis na
rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila.
Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitan Tiyago ay dumanas ng
sapin-saping paghihirap ng damdamin, nangayayat ng husto, naging mapag-isip at nawalan ng
tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento, sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi
na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na lamang mabuhay mag-isa. Ang lahat ng mga
santo at santang kanyang pinipintakasi ay nalimot na niya. Ang kanyang inaatupag ay ang
paglalaro ng liyempo, sabong at paghithit ng marijuana. Madalas tuwing takip-silim ay makikita
siya sa tindahan ng intsik sa Sto. Cristo. Di nagtagal, napapayaan niya ang kanyang katawan at
kabuhayan. Ang kanyang dating marangyang tahanan ay mayroong nakasulat sa pintuan na:
Fumadero Publico de Anfion. Ganap na siyang nalimot ng mga tao. Wala ni isa mang
nakakaalala sa kanya, siya na isang tanyag at dating iginagalang.
Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya Victorina upang mapagbuti ang pagbabalatkayo niyang
siya’y taga-Andalucia. Siya ngayon ang nangungutsero. Si Don Tiburcio ay hindi na niya
pinakikilos. Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siya natatawag bilang “doktor” para mag-gamot.
Wala na rin siyang ngipin.
[baguhin] Talababa
1. ↑ Capili–Sayo, Teresita; Cresenciano Marquez, Jr. (1996). "54" (in Tagalog/Filipino).
Noli Me Tangere ni Jose Rizal (Anotated edition ed.). Quezon City: Phoenix Press, Inc..
pp. 374. ISBN 9710617753.
2. ↑ Sa ibang aklat, Erehe at Subersibo
3. ↑ Sa ibang aklat, Iba't ibang [mga] Pangyayari

[baguhin] Mga sanggunian

 • Sauco, Consolacion; Valeria Nacino (1997). Rizal: Pinakadakilang Bayaning Pilipino.
Sampaloc, Manila: Omniscience Publishing, Inc.. ISBN 971-750-001-0.
• Zaide, Gregorio (1992). Jose Rizal: Life, Works and Writings. Mandaluyong City:
National Book Store, Inc.. ISBN 971-08-5207-8.
• Capili-Sayo, Teresita; Cresenciano C. Marquez, Jr. (1996). Noli me Tangere ni Jose
Rizal. Quezon City: Phoenix Publishing House, Inc.. ISBN 971-06-1775-3.
[itago]
t•u•b
Mga Piling Sulatin ni Rizal

Kabataan Sa Aking mga Kababata • Ang Aking Unang Salamisim

Pag-aaral sa
Ateneo Maligayang Bati • Isang Alaala sa aking Bayan • Sa Sanggol na si
Municipal de Jesus • Ang Tanglaw ng Bayan
Manila

Pag-aaral sa
Unibersidad Sa Kabataang Pilipino • Sa Tabi ng Pasig • Konseho ng mga
ng Santo Diyos-Diyosan
Tomas

Unang Pag-ibig sa Tinubuang Lupa • Pinatutula Ako • Talumpati sa

Pangingibang Piging na Parangal sa mga Pilipinong Pintor • Sa mga Bulaklak ng
-bansa1 Heidelberg • Noli me Tangere2,3 • Dalit sa Paggawa

Antosyon sa Sucesos de las Islas Filipinas • Ang Pangitain ni

Ikalawang Prayle Rodriguez • Sa Pamamagitan ng Telepono • Sa mga
Pangingibang Kababaihan ng Malolos • Ang Katotohanan Para sa Lahat •
-bansa Hinggil sa Katamaran ng mga Pilipino • Ang Pilipinas sa Loob ng
Isandaang Taon • El filibusterismo2

Pagpapatapon Ang Aking Kinaligpitan • Awit ng Manlalakbay • Himno para sa

sa Dapitan Punong Talisay

Paghatol Huling Pahimakas

1
Ibinilang na rito ang mga sinulat niya pagkabalik niya mula Europa hanggang sa kanyang
ikalawang pangingibang-bansa. 2 Isang nobela. 3 Silipin din ang kinaltas na kabanata ng Noli me
Tangere, ang Elias at Salome. 4 Para sa kanyang makontrobersiyang ikatlong nobela, tingnan ang
Makamisa.
Kinuha mula sa "http://tl.wikipedia.org/wiki/Talaan_ng_mga_kabanata_sa_Noli_me_Tangere"
Mga kategorya: Jose Rizal | Mga sulatin ni Rizal | Noli Me Tangere
Mga pansariling kagamitan
• Lumagda / tumala
Mga ngalan-espasyo
 • Artikulo
• Usapan
Naiiba pa
Mga tingin
• Basahin
• Baguhin
• Kasaysayan
Mga gawain
Hanapin
Top of Form
Natatangi:Maghan

Maghanap

Bottom of Form
paglilibot
• Unang Pahina
• Mga nilalaman
• Napiling nilalaman
• Mga kaganapan
• Alin mang artikulo
pakikihalubilo
• Patungkol
• Pamayanan
• Kapihan
• Mga huling binago
• Magkaloob
• Tulong
Mga kagamitan
• Mga nakaturo rito
• Kaugnay na mga pagbabago
• Mga natatanging pahina
• Bersyong maililimbag
• Palagiang kawing
• Sumangguni
• Huling pagbabago: 03:40, 1 Pebrero 2011.
• Magagamit ang teksto sa ilalim ng Lisensyang Creative Commons Attribution/Share-
Alike; maaaring mailapat ang karagdagang termino. Tingnan ang Takdang Gamit para sa
mga detalye.
• Patakaran sa paglilihim
• Tungkol sa Wikipedia
• Mga pagtatanggi
•
•