-1-

HISTORIA E EKONOMISTIT

Përmbajtja

Mirënjohjet

Prolog
Historia e ekonomiksit
Ç’farë është ekonomiksi?
Pamja e të shkuarës përmes lenteve të sotme.
Historia e treguar këtu

1.Bota e lashtë
Homeri dhe Hesiodi
Manaxhimi i tokës- Oikonomikos-i i Ksenofonit.
Shteti ideal i Platonit
Aristoteli mbi Drejtësinë dhe Këmbimin
Aristoteli dhe blerja e të mirave.
Roma
Konkluzionet

2.Mesjeta
Rënia e Romës
Judaizmi
Kristianizmi i hershëm
Islami
Nga Karl Marteli tek Vdekja e Zezë
Shekulli Dymbëdhjetë Rilindja e Ekonomiksit në Universitete
Nilola Oresmi dhe Teoria e Parasë
Konkluzione

3.Emergjenca e një pikpamjeje të Botës Moderne-Shekulli i Gjashtëmbëdhjetë.

Rilindja dhe Emergjenca e Shkencës Moderne.
Reformacioni
Lindja e Shteteve Kombëtare Europiane
Merkantilizmi
Makiaveli
Shkolla e Salamankës dhe Thesari Amerikan
Anglia nën Tudorët
Ekonomiksi në Shekullin e Gjashtëmbëdhjetë

4.Shkenca, Politika dhe Tregëtia në Anglinë e Shekullit XVII

E kaluara
Shkenca dhe shkencëtarët e Shoqërisë Mbretërore
Fermenti politik
Problemet e Ekonomiksit-Fuqia tregëtare e Hollandës dhe Kriza e 1620-ës
Doktrina e Balancës Tregëtare.
Kursi i interesit dhe rasti i Tregëtisë së Lirë
Kriza e rimonedhëzimit të 1690
Ekonomiksi në shekullin e XVII-të në Angli

1 23
-1-
 -1-

5Absolutizmi dhe iluminizmi në Francën e Shekullit të XVIII

Problemet e Shtetit Absolut
Kritikat e hershme të Merkantilizmit në shek. e XVIII
Kantiloni mbi Natyrën e Tregëtisë në përgjithësi
Iluminizmi
Fiziokracia
Turgoti
Mendimi Ekonomik nën Regjimin e Lashtë

6.Iluminizmi Skocez në Shekll. XVIII

Ambjenti
Hatkinsoni
Hume
Sr.James Steuart
Adam Smith
Ndarja e Punës dhe Tregu
Akumulimi i Kapitalit
Smithi dhe Laissez-Faire
Mendimi Ekonomik dhe fund i Shekll. XVIII

7.Politika Klasike Ekonomike, 1790-1870

Nga Moral i Filozofisë tek Politika Ekonomike
Utilitarianizmi dhe Radikalët Filozofikë
Ekonomiksi Rikardian
Politikat e Qeverisë dhe Roli i Shtetit
Paraja
John Stuart Mill
Karl Marx
Konkluzionet

8.Çarja midis Historisë dhe Teorisë në Europë, 1870-1914

Profesionalizimi i Ekonomiksit
Jevons, Ëalras dhe Ekonomiksi Matematik
Ekonomiksi në Gjermani dhe Austri
Ekonomiksi Historik dhe Shkolla e Marshall-ianëve në Britani
Teoria Ekonomike Europiane, 1900-1914

9.Lindja e Ekonomiksit Amerikan , 1870-1939

Ekonomiksi në USA në fund të Shekll.19
John Bates Clark
Ekonomiksi matematik
Thorstein Veblen
John R.Commons
Pluralizmi Brenda Luftës
Studimet e Konkurrencës Brenda Luftës
Migrimi i Akademistëe Europianë

10. Paraja dhe Cikli i Biznesit

Procesi kumulativ i Ëickell
Ambjenti Ekonomik i Ndryshuar
Teoritë Austriake dhe Suedeze të Ciklit të Biznesit
Britania: Nga Marshalli tek Keynes

2 23
-1-
 -1-

Tradita Amerikane
Teoria e Përgjithshme e Keynes
Revolucioni Keynesian
Tranzicioni nga Lufta tek Post-Lufta e II-të Botërore
Makroekonomiksi

11.Ekonometriksi dhe Ekonomiksi Matematik, nga 1930 deri sot

Matematizimi i Ekonomiksit
Revolucioni në Llogarinë e të Ardhurës Kombëtare
Shoqëria e Ekonometriksit dhe Origjina e Ekonometriksit Modern
Frisch, Tinbergen dhe Komisioni Coëles
Lufta e II-të Botërore
Teoria e Ekuilibrit të Përgjithshëm
Teoria e Lojës
Matematizimi i Ekonomiksit (Përsëritje)

12. Ekonomiksi i Mirëqënies dhe Socializmi, nga 1870 deri më sot.

Socializmi dhe Margjinalizmi
Shteti dhe Shteti i Mirëqënies
Shkolla e Lozanës
Debati Kalkulimi-Socialist
Ekonomiksi i Mirëqënies, 1930-1960
Dështimi i Tregut dhe Dështimi Qeverisës
Konkluzionet

13. Ekonomistët dhe Politika, nga 1939 deri më sot.

Roli i Shpenzimeve të Profesionit të Ekonomiksit
Ekonomiksi Keynesian dhe Planifikimi Makroekonomik
Inflacioni dhe Monetarizmi
Makroekonomistët e Rinj Klasikë
Zhvillimi i Ekonomiksit
Konkluzionet

14. Ecja e Disiplinës, nga 1960 deri më sot

Ekonomiksi i Aplikuar
Imperializmi ekonomik
Ekonomiksi Heterodoks
Konceptet e Reja dhe Teknikat e Reja
Ekonomiksi në Shekullin e XX-të

Epilogu: Ekonomistët dhe Historia e tyre

Një Shënim mbi Literaturën

Referencat

3 23
-1-
 -1-

Falenderimet
Shumë pjesë nga ky libër janë shkruajtur gjatë periudhës së qëndrimit në Akademinë Britanike të
Lexuesve Kërkues nga 1998 deri në 2000. Unë jam mirënjohës në drejtim të Akademisë Britanike
për mbështetjen e saj dhe për disa kolegë të cilët lexuan pjesë të ndryshme të dorëshkrimit dhe
komentet e detajuara të të cilëve më kanë ndihmuar për të korrigjuar disa gabime dhe në
zhvillimin e argumentave. Këta janë M.Blaug, A.Breëer, B.Coats, M.Morgan, D.O’Bren,
M.Perlman, G.Reuten dhe R.Sëanson. Unë gjithashtu uroj për falenderim këto mbishkrime për
Historinë e Shoqërive të Ekonomiksit me listat e emaileve të cilat ju përgjigjën kërkesave të mija
për për pjesët informuese (në përgjithësi të dhëna) që unë nuk do ti kasha gjetur dot vetë
(B.Dimand solli një minierë me informacion). Unë jam gjithashtu shumë mirënjohës për
F.Brandao dhe A.Amaldovar për ftesën që më bënë për të studiuar në një kurs në Universitetin e
Oportos i cili më ndihmoi mua si të organizoja pjesët e materjalit në gjysmën e dytë të librit.
S.McGrath i Penguin Books më inkurajoi mua ti përvishesha këtij projekti dhe ishte i duruar kur
unë tejkalova afatin për një kohë të gjatë. Ai gjithashtu më sugjestionoi me ndihmën ashtu sic bëri
B.Davenport i cili botoi draftin përfundimtar ekzemplar dhe më kurseu mua nga disa gabime.
Asnjë nga këta njerëz, natyrisht, nuk mbartin ndonjë përgjegjësi për ndonjë gabim që edhe duhet
të ketë mbetur. Së fundi, jo për nga rëndësia, unë do të dëshiroja të falenderoja familjen time:
Alison-in, Robert-in dhe Ann-in.

4 23
-1-
 -1-

Hyrje
Historia e Ekonomiks-it.
Ky libër merret me historinë e përpjekjeve për të kuptuar fenomenin ekonomik. Kjo ka lidhje me
atë që është përshkruar në mënyra të ndryshme si historia e mendimit ekonomik, historia e ideve
ekonomike, historia e analizave ekonomike dhe historia e doktrinave ekonomike. Nuk është,
përveçse një incident, e lidhur me fenomenin ekonomik në vetvete fakti se si njerëzit kanë
provuar ti japin udhë atij. Ashtu si edhe historia e filozofisë ose historia e shkencës, kjo është një
shkencë e historisë intelektuale. Në ilustrim të kësaj pikpamjeje, subjekti i këtij libri nuk është
Revolucioni Industrial, ngjitja e bizneseve të mëdha ose Depresioni i Madh-është fakti se si njerëz
si Adam Smith-i, Karl Marx-i, John Maynard Keynes dhe shumë figura më pak të njohura, janë
perceptuar dhe analizuar në botën ekonomike.
Të shkruarit e ideve të historisë së ekonomiksit përfshin thurjen sëbashku të ngjarjeve të
ndryshme. Eshtë qartësisht e nevojshme të tregosh historitë e njerëzve mendimet e të cilëve
përbëjnë në vetvete mendimin e ekonomistëve. Është gjithashtu e nevojshme mbulimi i historisë
së ekonomisë. Shkencëtarët e natyrës mund tëpretendojnë p.sh., se strukturat atomike dhe
molekulare e AND-së janë sot të njëjta si në kohën e Aristotelit. Ekonomistët nuk mund të
pretendojnë sipas këtij krahasimi. Konfrontimi botëror i ekonomistëve ka ndryshuar radikalisht
madje vetëm në pak shekujt e fundit. (Ndoshta është një sens sipas të cilit “natyra njerëzore” ka
qenë gjithmonë e njëjtë por kuptimi i saktë dhe domethënës i kësaj nuk është i qartë). Problemet
e historisë politike gjithashtu për ngjarjet politike dhe ekonomike janë të lidhura pazgjithshmërisht
dhe ekonomistët kanë, ndoshta jo shpesh, duke qenë të përfshirë në politikë, një tjetër varësi
directe ose indirekte prej saj. Ata kanë kërkuar të influencojnë mbi politikën dhe lidhjet me
politikën i kanë influencuar ata. Përfundimisht është e nevojshme të meren në konsideratë
ndryshimet në lidhje me disiplinat duke nënvizuar klimën intelektuale. Konceptet e hershme të
ekonomistëve dhe mënyra e tyre e mendimit ishte pashmangshmërisht e formësuar nga epoka

5 23
-1-
 -1-

kur ata shkruajtën. Historia e ekonomiksit ka prekur në këtë mënyrë mbi historitë e fesë,
teologjisë, filozofisë, matematikës dhe shkencës si dhe ekonomiksit dhe politikave.
Çfarë e bën problemin e vështirë është fakti i marrëdhënieve midis këtyre historive të
ndryshme e aspak të thjeshta. Nuk është justifikim për pretendimin, p.sh.,që lidhjet tentojnë
thjesht nga historia ekonomike ose politike drejt ideve ekonomike. Idetë ekonomike ushqejnë
politikat dhe influencojnë çfarë ndodh në ekonomi (jo domosdoshmërisht në mënyrën që synojnë
inventarizuesit); tre tipet e historisë janë të ndërvarura. Po kështu është e vërtetë lidhja midis
historisë së ekonomiksit dhe historisë intelektuale më në përgjithësi. Ekonomistët kanë kërkuar të
aplikojnë në mësimet e disiplinës së tyre nëpërmjet të mësuarit nga shkenca –nga shkenca e
kohës së Aristotel-it, Neëton-it ose Darvin-it. Ata janë influencuar prej lëvizjeve filozofike siç janë
Iluminizmi, pozitivizmi ose postmodernizmi si dhe prej influencave në drejtime për të cilat ne jemi
të pandërgjegjshëm. Megjithatë lidhjet ecin sipas një rruge tjetër. Teoria e seleksionimit natyror të
Darvinit, p.sh., ishte fuqimisht e influencuar prej ideve ekonomike të Maltusit. Shkurt, idetë
ekonomike janë një komponente integrale e kulturës.
Një factor që shërbeu në drejtim të shpërndarjes së gjerë të ekonomiksit dhe disiplinave
të tjera dhe jetës intelektuale në përgjithësi është fakti i fundit e i freskët se ekonomiksi nuk ishte
një aktivitet i kujdesuar prej një grupi specialistësh të quajtur “ekonomistë”. Kufijtë modernë të
disiplinës thjesht nuk egzistojnë; gjithashtu roli i universiteteve në shoqëri ka ndrruar veçanërisht
përtej asaj që njihet. Përgjegjësia e njerëzve për zhvillimin e ideve ekonomike përfshin
teologjistët, juristët, filozofët, biznesmenët dhe zyrtarët e qeverisë. Disa prej këtyre kanë mbajtur
pozicione akademike por disa jo. Për shembull Adam Smith-i ishte një filozof moralist dhe idetë e
tij ekonomike u krijuan si pjesë e një sistemi më të gjerë të shkencës shoqërore të rrënjëzuar në
moralin filozofik. Për më tepër njerëzit të cilët shkruajtën rregullat konvencionale të literaturës
ekonomike u morën me pozicionet e ndryshme në shoqëritë në të cilat ata jetuan, çka do të thotë
që krahasimet në mes të kohëve të tyre duhet të kryhen me kujdes të madh. Kur shkrimtari i
shekullit të XIII Thomas i Chbham-it shkroi rreth tregëtisë dhe financës, ai ishte duke studiuar për
prift që merrej me besimin. Ndoshta në ditët e sotme sipas këtij ndryshimi, për këtë punë duhet të
kërkosh jo në ekonomistët akademikë modernë, por në enciklikat papale. Gerard Malynes dhe
Thomas Mun, të dy këta shkruan në Anglinë e shekullit XVII dhe konsiderohen se kanë kontribuar
tek ne për të kuptuar tregëtinë e jashtme dhe kurset e këmbimit dhe ishin respektivisht një zyrtar
qeveritar dhe tjetri tregëtar. Ndoshta ata duhet të jenë konsideruar si pararendësit e njerëzve si
Jacques Polak dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar ose financierit James Goldsmith.
Kur isha duke shkruar historinë e ekonomiksit që mbulohej nga një periudhë të gjatë më
tepër se shekulli i fundit, ne nuk kemi zgjidhje përveç se të zgjedhim nga një literaturë e gjerë dhe
e larmishme të shkruajtur prej njerëzve të ndryshëm për qëllime të ndryshme në rrethanë të
ndryshme. Në të vërtetë, një nga gjërat më interesante rreth historisë është të shohësh se çfarë
ka ndodhur tek idetë si dhe ato janë marë prej shkrimtarëve të ndryshëm dhe janë përdorur për
qëllime të ndryshme. Kjo d.m.th që ne duhet të jemi të kujdesshëm në trajtimin e shkrimtarëve të
kaluar edhe pse ata ndoshta ishin ekonomistë akademikë modernë.

Çfarë është Ekonomiksi?

Diskutimi është kaq i gjatë dhe ka mbetur në pretendimin që ne njohim mbi atë që është
fenomeni i ekonomiksit dhe ekonomisë. Por ekonomiksi është tmerësisht i vështirë që të
përcaktohet. Ndoshta përfundimi i përhapur më gjerësisht mbi këtë çështje është ai që ka ofruar
Lionel Robbins: ‘ Ekonomiksi është shkenca e cila studion sjelljen njerëzore si një marrëdhënie
midis arritjeve dhe pamjaftueshmërisë në kushtet e alternativave të përdorimeve.’ Fenomenin që
ne e shoqërojmë me ekonomiksin (çmimet, paranë, prodhimin, tregjet, tregëtinë) mund të jetë
shfaqur ose si konsekuencë e rrallësisë ose si një rrugë në të cilën njerëzit përpiqen të mposhtin
problemin e rrallësisë. Përfundimi i Robinsit ka një kuptim më të gjerë përpara kur kap tiparet e
zakonshme të gjithë problemeve ekonomike edhe pse ai karakterizon një pamje më specifike të

6 23
-1-
 -1-

kufizuar të natyrës së këtyre problemeve. Përse, p.sh., do të duheshin veprimet e korporatave

ndërkombëtare në zhvillimin e vendeve ose në projektimin e politikave për reduktimin e
papunësisë duke qenë se vështrimi i tyre është në drejtim të përfshirjes së zgjidhjeve rreth asaj
se si duhen përdorur burimet. Është ndoshta ironike që përfundimi i Robbins-it daton nga 1932,
përgjatë thellësive të Depresionit të Madh, kur problemi ekonomik themelor i botës ishte që
burimet e gjera të kapitalit dhe punës qëndronin kot.
Më shumë se sa në një përfundim natyral ariti ekonomisti Viktorian i një periudhe të gjerë , Alfred
Marshall-i, i cili e kishte përcaktuar ekonomiksin si studimin e njerëzve në bizneset e zakonshme
në jetë. Ne e dimë se çfarë kuptohet me këtë dhe është e vështirë ta kundërshtojmë ndonëse
përcaktimi i tij është shumë i papërcaktuar. Do të ishte më precise në se do të thuhej që
ekonomiksi merret me prodhimin, shpërndarjen dhe konsumin e të mirave ose ndoshta më me
saktësi në se do thuhej se ajo merret me atë se si është organizuar prodhimi në një mënyrë që të
kënaqë dëshirat njerëzore. Të tjera përcaktime përfshijnë atë ku ekonomiksi përcaktohet si
logjikën e zgjidhjes ose si një studim i tregjeve.
Ndoshta aq e rëndësishme sa çthamë për këto përfundime është edhe ajo që nuk kemi
thënë. Problemi i subjektit të ekonomiksit është i papërcaktuar sipas kuptimit të blerjes dhe shitjes
së mallrave , tregjeve, organizimit të firmave, stokut të këmbimit ose thjesht parasë. Këto janë të
gjitha fenomene ekonomike por janë shoqëritë në të cilat ato nuk ndodhin. P.sh. është e mundur
të ketë shoqëri në të cilat paraja mund të mos egzistojë (ose ka ecurinë vetëm të një funksioni
ceremonial), në të cilat prodhimi nuk është ndërmarë prej firmave ose në të cilat transaksionet
janë ndërmarë pa egzistencën e tregjeve. Të tilla shoqëri ballafaqohen me probleme se si të
prodhojnë mallra , si ti shpërndajnë ato dhe kështu me radhë- madje edhe pse fenomeni që ne
normalisht e shoqërojmë me jetën ekonomike, këtu mungon. Fenomene të tilla siç janë firmat,
stoku i këmbimit, paraja etj, janë vështruar më tepër si institucione që janë ngritur për të zgjidhur
probleme të shumta ekonomike fondamentale, të njëjta për të gjitha shoqëritë. Në këtë mënyrë
është më mirë që ekonomiksi të përcaktohet në relacion me gjithë këto probleme fondamentale
se sa në lidhjen me institucionet që egzistojën në disa shoqëri, por jo në disa të tjera.
Ndonjë që ka shkruar sistematikisht ‘principet e ekonomiksit’ duhej të kishte vendosur
mbi një përcaktim specific mbi subjektin dhe punën me të. Historiani, megjithatë, nuk ka përse ta
bëjë këtë. Është e mundur, në vend të kësaj, të fillohet me këto ide që trukojnë ekonomiksin
bashkëkohor, ide që janë gjetur në mësimin e ekonomiksit dhe janë zhvilluar prej njerëzve të
njohur si ekonomistë. Kjo megjithatë nuk sjell një përfundim të saktë për kufinjtë e disiplinës që
janë të padallueshëm. Akademistët, gazetarët, shërbyesit civilë, politikanët dhe shkrimtarët e tjerë
( madje dhe romancierët), të gjithë ecin dhe punojnë me idetë ekonomike. Kufijtë e asaj që
ndërtoi ekonomiksi janë tepër të paqarta prej faktit se çështjet ekonomike janë analizuar jo vetëm
prej ‘ekonomistëve’ por gjithashtu prej historianëve, gjeografëve, ekologjistëve, manaxherëve të
shkencave dhe inxhinierëve. (Shkrime të tilla duhet të mos kenë qenë ato çfarë ekonomistët
profesionistë do ti konsideronin si ‘të mira’ ose ekonomistë seriozë). Duke ju qasur subjektit në
një mënyrë pragmatiste duhet të duket më pak e dëshirueshme se sa përcaktimi i ekonomiksit në
termat e problemit të këtij subjekti. Në praktikë, megjithatë, është një qasje e saktë për
mundësinë e realizimit të punës e të korrespondencës me atë që shumë historianë e bëjnë
tashmë, madje edhe në se ato profesione funksionojnë me një lidhje analitike të përfunduar të
subjektit.
Duke rënë në një mendje për atë që realizon ekonomiksi bashkëkohor, është e mundur
të punohet me atë që vjen më pas duke gjurmuar rrënjët e ideve që janë ndërtuar këtu si dhe siç
është vendosur të ecet. Disa nga këto rrënjë të drejtojnë qartë jashtë subjektit (psh. për
mekanikën e Neëton-it ose reformacionin), dhe historianët e ekonomiksit nuk do të ndjekin më
tepër këtë drejtim. Të tjerë do na çojnë drejt ideve që historiani ende vendos të llogarisë si
ekonomiksi, madje ndoshta prezantimi dhe lënda e tij duhet të jenë shumë të ndryshme nga ato
të ekonomiksit modern dhe këto do të jenë përfshirë në histori. Rezultati i kësaj zgjidhjeje është
kjo, që ne më tepër shkojmë mbrapa në histori dhe aq më tepër e debatueshme bëhet ajo kohë
edhe për ideve e pasigurta që janë ‘ekonomike’. Kur njerëzit argumentojnë, siç ka ndodhur, që

7 23
-1-
 -1-

pjesërisht një njeri ose grup është ‘themeluesi’ i ekonomiksit, ata janë duke pretenduar që
shkruesit e hershëm nuk duhej të ishin konsideruar të ishin ekonomistë.
Kjo ngre dy çështje kryesore rreth shkrimit të historisë së ekonomiksit. Ku ai fillon? A
kemi ne perspective të bazuar përmes realizimit të një të kaluare të deformuar nëpërmjet lenteve
të mundësuara nga ekonomistët e ditëve të sotme?
Disa historianë kanë argumentuar se ky ekonomiks i përshtatshëm nuk fillon derisa ne
hyjmë në botën moderne (thuhet deri në shekullin e XV-XVI), ose edhe deri në shek. XVIII-të, kur
A.Smithi sistemoi aq mirë punën e paraardhësve. Ekonomiksi , argument i trashëguar, është
analiza rreth sjelljes njerëzore dhe rruga nëpërmjet së cilës njerëzit ndërveprojnë përmes tregjeve
dhe përgjigja për reagim në ambjentin e tij ekonomik. Pretendohet se që shumë herët,
shkrimtarët patën qenë tepër të ndryshëm në shqetësimet e tyre si ato të çështjeve morale,
teologjike, rreth drejtësisë së tregut të këmbimit ose shtrirjes së interesit dhe puna e tyre nuk
duhet të jetë klasifikuar si ekonomiks.
Megjithatë ka një problem të madh me këtë çështje: është thjesht e pamundur që të krijosh çfarë
është një ndarje e qartë midis themeleve të analizës ekonomike dhe çfarë nuk është e tillë ose
midis ekonomiksit “të përshtatshëm” dhe atij “real” dhe çfarë nuk është. Psh. në argumentat
moralë e teologjikë të teologëve mesdhetarë rreth drejtësisë së supozuar të aktiviteteve tregëtare
dhe të kuptuarit se si funksionon ekonomia. Përmbajtja e shkrimeve të tilla ekonomike ka qenë
gjysëm e fshehtë apo e errët por ka egzistuar. Ajo që kemi nënvizuar në këtë libër është se idetë
ekonomike kanë egzistuar madje edhe në antikitet dhe kështu idetë e lashtësisë janë të
qenësishme në përpjekjen për lokalizimin e origjinës së ekonomiksit modern. Për më tepër,
madje në këtë shekull, angazhimet me ekonomiksin me pyetjet normative (pyetjet rreth çfarë
duhej të ishte bërë), disa prej tyre i kanë paralelizuar këto të mbërthyera që prej lashtësisë.
Ekonomistët përherë kanë argumentuar se kjo politikë do të zhvillojë mirëqënien e shoqërisë. Kjo
duhet të jetë démodé për të menduar se do të ishte një zhvillim etik ose moralitet; megjithëse
nga supozimet etike të nënvizuara në ekonomiksin modern ata vetëm nënvizojnë mendimin e
Aristotelit rreth tregut. Testament i Vjetër përmban disa ide ekonomike ashtu siç bën dhe poeti
Homer. Në një histori të përgjithshme të ekonomiksit nuk duhet të ketë qenë e domosdoshme të
vazhdojë gjatë mbi këtë çështje por ama ato janë pjesë e tregimit.
Argumenti im mund të rritet duke thënë se ekonomiksi nuk ka pas filluar ose nuk ka “themelues”;
njerëzit gjithmonë kanë menduar rreth çështjeve që ne i njohim si të konsideruara pjesë e
ekonomiksit. Në këtë libër unë filloj me Greqinë e lashtë dhe me botën e Testamentit të vjetër
sepse është e nevojshme të fillojmë diku, por kjo nuk përfaqson fillimet e mendimit ekonomik.

Pamja e së shkuarës me lentet e së tashmes

Qasja e mësipërme në vija të përgjithshme duke u fokusuar mbi çfarë është vendosur nën termin
‘degëzimi i ideve ekonomike’, është tashmë i dalë mode. Në botën postmoderne, është e modës
të theksohet relativiteti historic i ideve dhe denoncimi ndonjë synimi për panoramën e ideve të
shkuara nga perspektiva e të sotmes. Sido që ndokush që shkruan një histori të mendimit
ekonomik domosdoshmërisht shikon nga e shkuara, brenda disa kufijve, është perspektiva e së
tashmes. Thjesht për tu fokusuar mbi idetë ‘ekonomike’ duhen seleksionuar idetë e shkuara duke
u krijuar varësia me kategoritë moderne. Ndonëse ne përpiqemi shumë ta bëjmë këtë, ne kurë
nuk shpëtojmë plotësisht nga paragjykimet rreth çështjes që ne po rrekemi ti përgjigjemi. Është
më mirë ta shpallësh këtë paragjykim si një mundësi të përcaktuar sesa të pretendohet se sa të
pretendohet se ai nuk egziston. Objektivi i këtij libri është të shpjegojë se si ekonomiksi po shkon
aty ku është sot , në fillesat e shekullit të XXI.
Një qasje e zakonshme do të ishte të shkruarit e një historie që mbulon pranimin e
normës së ‘rëndësishme’ kur shkruhet mbi ekonomiksin. Sidoqë të bësh këtë është thjesht të
mbështetesh tek gjykimet që kanë bërë të tjerët në të shkuarën. Kjo nuk e shmang problemin e
një zgjidhjeje materjale të bazuar prej një nga interesat. Çfarë ndodh zakonisht ështe se

8 23
-1-
 -1-

historianët filluan me një normë konvencionale –një listë të punëve, figurave apo lëvizjeve që janë
konsideruar si përfaqsuese të ekonomiksit në të shkuarën. Pastaj ata e modifikuan këtë duke
zhvilluar vënien e theksit në disa vende e duke e reduktuar atë në të tjerat në përgjigje të
çështjeve që u kanë interesuar dhe që ata e kanë pasur në evidencë. Ashtu siç ka ndryshuar
ekonomiksi po kështu gjithashtu ka ndryshuar pamje edhe ndërtimi i qasjes ndaj normës.
Ti qasesh të shkuarës nga perspektiva e të sotmes mundet sidoqoftë të rezultojnë
historitë që e bëjnë historinë jo bindëse. Kur historia e cituar është një progress nga fillimet e
papërpunuara për të ‘vërtetën’ e aritur prej miqve të historianëve, bashkëkohësve apo heronjve të
tjerë, rezultati ariti të quhet ‘ historia Ëhig’, pas shekullit të XIX pasi Ëhigët treguan historinë e
Britanisë në këtë mënyrë dhe lexuesit kanë të drejtë të jenë skeptikë. Megjithatë, pikpamja e
Ëhig-ëve ishte aksion i shumë ekonomistëve disa prej të cilëve shkruan historinë e ekonomiksit.
Ata e kishin të vështirë të pranonin që teoritë e brezit të tyre dhe teknikat (për të cilat ata vetë
duhet të kenë kontribuar) duhet të mos kenë qenë të epërme për këto breza të hershëm. Kritikat
e këtyre punëve janë të drejta kur argumentojnë se kjo qasje e munguar e çështjeve historike të
rëndësishme dhe me hope rezultoi në një karikaturë të asaj që ndodhi së fundi.
Edhe pse të egzaminosh të shkuarën në përpjekjen për të kuptuar nevojat e të sotmes
kjo d.th. të tregosh tregimin si një progress. Arsyet se përse idetë evoluan ashtu si ata do të
përfshinin aksidentet historike, interesat e maskuara, paragjykimet, keqkuptimet dhe të gjitha
llojet e gjërave që nuk janë të përshtatshme në llogaritë e progreseve. Tregimi duhet të përfshijë
linja të sigurta inkurajuese për të mos lejuar vdekjen ose duke lëvizur larg asaj që së fundi është
konsideruar si ekonomiks. Ne duhet të zbulojmë se kur duhet të shikojmë mbrapa se brezat e
parë kanë bërë të njëjtat pyetje të shumta – ndoshta madje çështje që ne i gjejmë të vështira për
ti kuptuar- me rezultatet të cilat nocioni i progresit i bën problematike.

Historia fillon këtu

Historia filloi në këtë libër duke reflektuar qartësisht konvencionin e sigurt të pamjeve
rreth asaj që përmban ekonomiksi – sigurinë e temave që janë përfshirë sepse është “e
kuptueshme” që ato duhej të ishin këtu. Botuesi (pa përmendur shumë lexues) nuk do të kishin
qenë të lumtur në se ai nuk do të fliste fare rreth Adam Smith-it, David Ricardo, Karl Marx ose
John Meynard Keynes. Është e njohur një histori e ekonomiksit, ashtu sic kuptohet zakonisht
termi. Megjithëse vecohet nga konvencionet kanunore, në të dyja rastet, si në figurat e ndryshme
të rëndësishme të vendosura si relativisht të rëndësishme, ashtu edhe në disa cështje që janë
përfshirë. Këtu synohet të vendosen njerëzit në një kontekst historic të përshtatshëm—dicka që
ata duhet ta kenë njojtur.
Libri nuk është organizuar rreth “figurave të mëdha” të së shkuarës, sic ka ndodhur
zakonisht. Kapitujt tipikë fillojnë me një diskutim të kontekstit historic dhe vazhdojnë prej këtej tek
ngritja e ideve ekonomike. Theksi mbi historinë ekonomike, politike dhe intelektuale ndryshon
përmes librit dhe shpalosjes së historisë së përgjithshme më pak të shquar. Arsyeja më e
rëndësishme për këtë është fakti se kur ne ishim duke diskutuar periudhat kur ekonomiksi ishte
më pak i shquar nga disiplinat e tjera, ka qenë më e rëndësishme për të diskutuar idetë jashtë
ekonomiksit. Ashtu sic u zhvillua ekonomiksi, gjatë shekullit të 19-të, brenda një subjekti
akademik, problemet e shqyrtuara prej ekonomistëve ishin shqyrtuar vijueshmërisht çka e ngriti si
disiplinë. Gjithashtu, përmes librit, ka një theks mbi komunitetin dhe rrethanat jashtë të cilave
idetë ekonomike u ngritën, më tepër se thjesht mbi individët; mbi atë çfarë ishte quajtur
ngushtësisht si sociologjia e profesionit të ekonomiksit. Pozicioni i ekonomistave (ose më
saktësisht, pozicioni i njerëzve që po reflektojnë mbi materjen ekonomike) në shoqëri ka
ndryshuar dhe kjo ka ndikuar mbi mënyrën nëpër të cilën janë zhvilluar idetë. Shqyrtimi në disa
kapituj me një materjal të hershëm, në këtë kuptim, përmban shumë histori të përgjithshme.
Megjithatë, ashtu siç zhvillohet historia, idetë ekonomike bëhen me te dukshme dhe historitë e
përgjithshme luajnë një rol më pak të rëndësishëm. Prej shekullit të 20-të, kur ekonomiksi do të

9 23
-1-
 -1-

bëhej një disiplinë akademike predominuese, idetë ekonomike ishin ndruar për arsyet se ishin
thelbësisht brenda disiplinës.
Libri nuk mbulon rregullat normat konvencionale, por kjo gjithsesi sfidohet në disa
mënyra. Bota islamike përmendet në ngjarjet e mesjetës. Filozofia politike dhe sfida Hobsiane
janë një element i rëndësishëm në kapitullin kur flitet për Anglinë e shekullit të 17-të. Smithi ju
është paraqitur si një filozof moralist dhe është vendosur në kontekstin e Iluminizmit Skocez.
Maltiusi është portretizuar jo vetëm thjesht si economist ose demographist, por si një kontribues i
debateve politike bashkëkohore. Kontributet teorike të fillimit të shekullit të 19-të të shkrimtarëve
francezë e gjermanë janë vendosur përgjatë librit si homologë të këtyre anglezëve. Chamberlin
është diskutuar në kontekstin e ekonomiksit industrial të SHBA, jo mbi këtë kosto të
diskutueshme Britanike. Lista mund të vazhdojë. Ndryshimi më i shquar, megjithatë, është se
shekulli i 20-të është një pjesë e rëndësishme e trajtimit (sidomos gjysma e librit). Në mbulim të
kësaj unë kam synuar të jap brenda kufizimeve të një picture sipas mundësisë që më jep subjekti
që trajtoj. E trajtuar në këtë mënyrë, synimi im është të shpjegoj se si u zgjatua disiplina deri në
gjendjen e tanishme, zhvillimin brenda “kores” intelektuale që dallohet qartësisht. Megjithatë nuk
janë vetëm këto trajtime.
Duke trajtuar këtë histori, në mënyrë të pashmangshme, unë kam marrë nga llogaritë e
shkruajtura prej specialistëve të periudhave të ndryshme që mbulon libri. “Novacionet” e
përmendura në paragrafet e mëparshme janë të gjitha të marra nga punime të tilla. Numri i
vendeve ku unë kam qenë në gjendje ti shmang nga reflektimet e trajtesave konvencionale, së
paku në pjesë, rreshtimi i punëve të fundit mbi mendimin e historisë ekonomike – dhe kjo është
veçanërisht e vërtetë për shekullin e 20-të. Borxhet e mia kryesore janë prnuar në sugjerimet në
se do lexoni më tepër në fund të librit.

10 23
-1-
 -1-

1.
Bota e lashtë
Homeri dhe Hesiodi
Plato ishte shprehur se Homeri u edukua në Greqi dhe poemat e tij sillnin vlerat për të cilat jeta ja
vlente të jetohej. Në fondin e dorëshkrimeve letrare në Egjypt, pergamenat Homerike janë më të
shumta se sa të të gjithë autorëve të marrë së bashku. Madje sot, historitë e Hektorit, Akilit,
Trojës dhe udhëtimet e Odisesë formojnë pjesë të kulturës perëndimore. Nuk është e qartë nëse
Iliada dhe Odiseja duhen parë si punë e një individi të vetëm apo si një komplikim i punës së disa
poetëve, por në të dyja rastet ato përfaqsojnë shkrimet e hershme diku rreth 750-725 v.para
Krishtit prej një tradite të gjatë gojore. Epiket Homerike së bashku me poemat e Hesiodit
(700v.P.K), janë aq të vjetra sa janë regjistruar të parat në Europë.
Shoqëria përshkruhet tek Iliada dhe reflektimi i mundshëm i Odise-së, në pjesën e botës
Manikeane (periudha e bronxit) e Trojës rreth 1400-1100 PK dhe në pjesën e kohës së vet
Homerit. Kjo ishte e renditu dhe hierarkike, bazuar jo tek marrëdhëniet e tregut por tek
shpërndarja e pushtetit përmes dhuratave, vjedhjeve, çmimeve për fitimin e garave, plaçkës së
luftës dhe kontributit të paguar për të mposhtur si pushtues qytete. Troja mund të kishte rënë më
herët, është thënë, në se ushtria greke nuk do t’ishte kaq e përqëndruar për plaçkitje. Tregëtia
ishte vështruar prej Homerit si një rrugë dytësore për të fituar mirëqënie. Heronjtë ishin luftëtarë
aristokratikë të vlerësuar rigorozisht vetëm nga rangu i tyre. Dhuratat qeveritare bëheshin bazuar
tek një kod reciprociteti, në të cilin ishte e rëndësishme se kur shpërndaheshin dhuratat, këto
duhej të përfshinin mbajtjen e të njëjtit rang pas ndryshimit me herën e kaluar. Të zotët e vendit
ishin të detyruar të jepnin mikpritje dhe dhurata për mysafirët e tyre, të cilët si përgjigje kishin një
detyrim të jepnin dhurata, ndoshta tek familjet e mikpritësit në një ditë tjetër në rast kthimi.
Bazat për këto ekonomi ishte familjare e kuptuar në përbërje nga pronari i tokës, familja e
tij dhe të gjithë skllevërit që punonin aty. Pronarët dhe sklllevërit punonin përkrah njëri-tjetrit.
Prosperiteti ishte parë prej Homerit si rezultat i egzistencës së një mirëorganizimi të familjeve të
pasura. Nga ana tjetër, shikohej me dyshim një mirëqenie e tepruar, çka do të thotë se familjet
duhej të ishin të pasura por jo shumë të pasura. Kishte, natyrisht, tregëtarë dhe zejtarë (ne
lexuam se ushtarët grekë këmbenin grabitjet e tyre si dhe i përdornin si furnizime dhe zanatçinjtë
merreshin të bënin sigurimin e detyrimeve mbi pronat e tokës), por ata ishin më pak të
rëndësishëm se sa prona tokësore. Madje në se ai fitonte lirinë e tij, një skllav i cili himbiste
vendin e tij mbi pronën bujqësore ai duhej të kishte humbur edhe sigurinë e tij. Fitimi i pasurisë
përmes tregëtisë ishte parë si një shenjë inferiore në krahasim me realizimin e saj nëpërmjet
bujqësisë apo shfrytëzimit ushtarak.

11 23
-1-
 -1-

Të dy poemat që i atribuohen Hesiodit, njëra e cila ishte parë si me përmbajtje

ekonomike më substanciale është ‘Punët dhe Ditët’. Ai fillon me krijimin e dy tregimeve. Njëra
është e njohur si ‘Kutia e Pandoras”. Tjetra, padyshim u influencua nga historitë e krijuara në
Mesopotami, tregon për animin nga vitet e arta të imortalitetit, mënjanimin nga sëmundjet, jashtë
punës së rëndë, drejt një race të hekurt për të cilën puna dhe mizerja janë realitet i përditshëm.
Hesiodi ju afroi lexuesve të vet shumë këshilla rreth vështirësive të jetës në këto kondita. ‘Punët
dhe ditët’ është një poemë brenda së cilës gjenden tradita dhe letërsia e ndritur orientale, duke
lëvizur në mënyrë pak të ngjashme ndërmjet këshillave që në ditët e sotme duken pak rituale ose
astrologjike dhe këshilla praktike mbi bujqësinë ose kur bazohesh tek lundrimi në përpjekje për të
shmangur humbjen në det. Ndonëse ata binin tek të njëjtat tradita, megjithatë, kur i krahason me
historitë e krijuara nga babilonasit dhe hebrejtë, historitë e Hesiodit ( ashtu si të Homerit) janë
krahasimisht shekullare. Është Zeus i cili sjell zhvillim dhe Hesiodi shikon moralitetin dhe lutjet
ndaj Zeusit si sfidën kryesore që njerëzit duhet të realizojnë, por tregimet janë product i
kurioziteteve personale të autorit, jo puna e priftërinjve.
Hesiodi mund të jetë lexuar dhe kuptuar në thelb për problemin bazë të ekonomisë e cila
është kufizimi i burimeve të saj. Arsyeja njerëzore duhet të punojë sipas asaj që ‘perënditë e
mbajnë ushqimin e njeriut të fshehur; përndryshe ai me një punë të lehtë madje të një dite do të
mjaftonte të furnizohej për tërë vitin pa punuar më. Zgjidhjet duhej të ishin bërë midis punës ( e
cila krijonte pasurinë) dhe ngeshmërisë. Hesiodi madje sugjeronte se konkurrenca mund ta
stimulonte prodhimin pasi ajo shkaktonte emulacionin tek zanatçinjtë midis njëri-tjetrit. Megjithatë,
edhe pse këto ide qartësisht duket se janë të pranishme tek ‘Punët dhe ditët’ ato nuk janë
shprehur në ndonjë mënyrë të tillë siç janë termat abstraktë. Hesiodi përshkroi vetveten si një
fermer dh tha se babai i tij ishte detyruar forcërisht të braktiste pronat e veta private. Virtutet a i
shikonte të lidhura me realizimin e prosperitetit , dhe kjo s’na habit, nëpërmjet punës, nderit dhe
paqes. Ideali i tij ishte bujqësia e vetmjaftueshme dhe largimi prej luftës që shkatronte prodhimin
e fermerit. Ky ishte larg përçmimit aristokratik për punën dhe një mbështetjes së tyre për virtutet
luftarake që mund ti gjejmë tek Homeri, edhe pse të dy poetët ndanin idenë se siguria ishte e
kufizuar nga toka.
Poezitë e Hesiodit sollën një ilustrim të saktë të shkrimeve të hershme mbi çështjet
ekonomike. Idetë e mprehta ekonomike ndodhen këtu, por asgjë nuk është zhvilluar shumë
shpejt dhe është e vështirë të dimë sa shumë kuptimplote është të tërhiqeshe drejt tyre.

Drejtimi i pronës --- Oikonomikos-i i Ksenofonit

Periudha nga shekulli i shtatë në të katërtin Pr.Kr., përcolli një letërsi të mrekullueshme dhe arritje
shkencore dhe filozofike. Thalesi (624-546 pr.K) propozoi idenë që uji ishte substanca primare që
nënvizonte format e jetës dhe nocionin se toka ishte një disk fluturues mbi ujë. Anaximander
(610-546 pr.K) nxorri hartën e parë të njohur në botë dhe hartoi atë që është besuar të jetë
trajtimi i parë i shkruajtur në prozë. Ne njohim pak arsyetimin e tyre për shumë pak të asaj që
zbuluan ata me shkrimet e tyre, por pika më e rëndësishme e tyre është se ata ishin duke mëtuar
të arsyetonin rreth natyrës së gjithësisë, duke qënë liberalë në vetvete nga mitologjia. Në
përfundim të shekullit të gjashtë, Pythagoras (570-490 pr.K.) përdori teorinë e soditjes si një
domethënie për pastrimin e shpirtit. Megjithëse ai ishte i zënë në atë që ne sot do ta shihnim si
formën e numrave mistikë në të cilën numrat dhe përqindjet kanë posedim mistik, ai dhe
ndjekësit e tij bënë arritjen e kontributeve të filozofisë dhe matematikës. Shekulli i pestë pa
emergjencën e dramaturgëve, Asechylus (525-456 pr.K), Sophocles (495-406 pr.K) dhe
Euripides (480-406 pr.K) si dhe historianët si Herodotus (485-425 pr.K) dhe Thucydides (460-
400 pr.K).
Këto zhvillime formojnë sfondin për botën e Xenophon (430-354 pr.K) dhe Plato (429-347 pr.K).
Për këtë periudhë nuk ka të dhëna virtuale për ekonominë. Njohuritë tona për këtë periudhë, në
këtë mënyrë, vinë vetëm nga historia politike. Por ne e dimë që ekonomia e kësaj periudhe ishte,

12 23
-1-
 -1-

si në ditët e Homer-it, akoma e bazuar mbi agrikulturën me pronat e tokës si burimin kryesor të
pasurisë. Megjithatë ka patur shkëmbime të mëdha politike dhe ekonomike në përzjerjet e
shekujve. Midis më të rëndësishmëve të këtyre ishin reformat e paraqitura në Athinë nga Soloni,
të quajtura archon apo drejtuesi civil i shtetit, në 594 pr.K. Këto reforma kufizuan fuqinë e
aristokracisë dhe shtrinë bazat për rregullat demokratike mbi zgjedhjet prej klasave të pronarëve
të një këshilli prej 400 antarësh. Toka ishte rishpërndarë, ligjet ishin kodifikuar dhe monedha e
argjendit ishte stabilizuar. Lundrimi i flotës tregëtare Athinase kryhej në distanca të gjera dhe
kishte një ekspansion të tregëtisë. Bujqësia e specializuar zhvilloi mallrat e eksportit të Athinës,
veçanërisht vajit të ullirit, --- në këmbim të grurit. Ideali i vjetër i vetmjaftueshmërisë filloi të binte.
Ndonëse synonte të sillte stabilitet, reformat e Solonit rezultuan se ndanë klasat dhe
ndryshuan politikën. Athina dhe qytetet e tjera greke gjithashtu u përfshinë në një seri luftrash me
Persët. Më 480 pr.K vetë Athina ra nën Persët por flota Persiane do të shkatërohej në Salamis.
Në vitet më pas ushtritë persiane u shkatruan prej Spartans në Platea dhe luftimet erdhën drejt
fundit. Trashëgimia e fitores së flotës greke solli atë që Athina u bë drejtuese e aleancës detare
të shteteve greke, me saktësim të kontributeve Brenda rradhëve të saj. Si rezultat i kësaj Athina u
bë qendra e një perandorie me të vetmen rivale të saj të madhërishme, Sparta. Fuqitë e Athinës
ishin tregëtia dhe fuqia detare; pozita e Sparta-s ishte bazuar mbi bujqësinë dhe ushtritë e saj.
Lufta shpërtheu midis dy shteteve më 431 pr.K që shënoi fillimin e Luftës së Peloponezit që
përfundoi me humbjen e Athinës më 404 pr.K dhe zgjidhjen e ligës detare.
Për 50 vjet nga përfundimi i Luftrave Persiane, akoma pa filluar Lufta e Peloponezit, Athina ishte
në një paqe thelbësore. Rezultati ishte një periudhë e një zhvillimi të mrekullueshëm të njohur si
Epoka e Perikliut, sipas Perikliut i cili drejtoi për një kohë të gjatë partinë demokratike nga 461
deri më 430 pr.K. Prateria kishte lëvizur nga lindja e detit Mesdhe, me një tregëti e bujqësi të
lulëzuar si dhe me një zhvillim të manifakturës, midis disa aktiviteteve tashmë bashkëshoqëruese
të shoqërive komerciale.: bankingu, krediti, këmbimi valuator, lehtësirat për spekulime dhe
monopoli I tregëtisë. Një historian ka shkruajtur për qënien e Athinës si “një qëndër komerciale
me një kompleksitet të aktiviteteve ekonomike të cilat ishin përfundim I pakalueshëm përgjatë
post-Rilindjes Europiane”. Rezultat I zhvillimit ishte baza për ndërtimin e projekteve të ndërtesave
madhështore sic ishte Parthenon-i.
Në demokracinë athinjote ishin të përfshirë direct të gjithë qytetarët, - psh të gjithë
meshkujt e rritur me prindër nga Athina. Madje juritë do të përfshinin qindra qytetarë dhe dashuria
e athinasve për gjyqësorin,- në të cilin paditësit dhe të paditurit duhej të mbronin vetveten- tregon
se ishte e rëndësishme për njerëzit që të ishin të aftë të vetmbronin interesat e tyre dhe të
argumentonin provat e tyre. Pra kështu dilte e nevojshme kërkesa për trajnim në retorikë e cila
ishte sjellë prej sofistëve. Sofistat ishin endacakë dhe udhetonin nga nje qytet ne tjetrin dhe
mendonin qe kerkesa kryesore ishte e folura ne public dhe disa prej tyre besonin se nxënësit e
tyre kishin nevoje te njihnin zbulimet e fundit ne te gjitha fushat. Sofistet ishin kështu, intelektualët
e parë në Greqi – profesorë pra, pa u krijuar universitetet. I pari dhe më I madhi I sofistëve ishte
Protagoras (490 – 420 PK) , I cili dha mësime të suksesshme për 40 vjet deri sa u dënua për
skepticizmin e tij rreth zotave.
Sokrati (469 – 399 PK) u shfaq në pah kundër kësaj trashëgimie të “intelektualëve
profesionistë”. Për shkak të udhëtimit të tyre ata mund të qëndronin pas ligjeve si antarë të
vecuar të qyteteve. Ata ishin të përqëndruar në ide abstrakte dhe megjithëse ishin të shumtë ata
që tregonin respect për zotat, ata u shfaqën me shpjegime jo religjioze të fenomenit që ata
shihnin rrotull tyre. Cfarë lipset të vecojmë për Sokratin, është metoda e tij: bërja e pyetjeve të
pafundme. Ishte kjo arsyeja përse e ndiqnin nxënësit e tij të aftë si Plato dhe Xenophon. Ai ishte,
megjithatë, fuci e satirës së Aristophanes tek “Retë”, në të cilën pyetjet e tij reth përgjegjësisë së
zotave sillnin shi e vetëtima në mënyrë idiote. Meqënëse ai vetë nuk shkroi asgjë personalisht,
dijenitë tona rreth Sokratit janë bërë cështje prej Aristophanes dhe, mbi të gjitha, nga dialogjet e
Plato dhe Xenophon. Ne mund të shfaqemi si të afërt rreth hesapeve të tyre; megjithatë, është
shumë e vështirë të dish saktësisht se cilat ide duhet ti atribuojmë Sokratit dhe cilat ide vinë prej
Xenophon apo Plato të cilët e përdorin Sokratin si një zëdhënës.

13 23
-1-
 -1-

Xenophon vinte nga shtresat e larta athinote dhe ashtu si gjithë nxënësit e Sokratit ishte I
kamur. Për shumë arsye (ndoshta të lidhura me shoqërimin e tij me Socrates I cili ishte gjykuar
dhe egzekutuar më 399 PK) ai la Athinën dhe me 401 PK ai u bashkua me një ekspeditë
luftarake në Persi, në një përpjekje për të ndihmuar Cyrus-in e ri për ti marrë fronin vllait të tij.
Përpjekjet dështuan dhe Xenophon, në se ne priremi nga besimi në llogaritë e tij të ngjarjeve,
ishte përgjegjës për udhëheqjen e trupave greke në kthimin për në Greqi. Nga viti 399 – 394 PK,
ai luftoi për Sparta-n dhe, më pas, ai jetoi nën mbrojtjen e Spartanëve, në një pronë publike e
më pas ai u rikthye drejt Athinës më 365 PK. Shumica e shkrimeve të tij janë bërë në këtë
përiudhë ngulimi të jetës së vet.
OIKONOMIKOS, titulli I punës së Xenophon’it është origjina e fjalëvë “economist” dhe
‘ekonomiks”. Megjithatë është më mirë të përkthehet si Drejtuesi I Pronës apo Drejtimi I Pronës.
E marrë literalisht do të thotë Drejtimi I Punëve Familjare dhe “oikos” është një fjalë greke për
shtëpinë, por me zgjerimin e kuptimit të kësaj fjale u bë e zakonshme të përdorej duke ju referuar
një prone dhe “Oikonomikos’i” I Xenophoni’t është në fakt një trajtim mbi mënyrën e trajtimit të
një prone bujqësore. Temat më familjare Sokratike si theksi mbi vetdisiplinimin dhe trajnimi I
njerëzve për të ushtruar autoritietin, gjenden në libër, por tema kryesore është organizata
eficiente. E dhënë si një theks grek mbi elementët njerëzorë të prodhimit (ndoshta një tipar I
shoqërive skllavopronare) drejtimi efficient përkthehet në një lidership efektiv.
Kërkesa e parë për një lider efektiv ishte që të kishte njohuri në fushën e qënësishme,
ose në kohët midis luftrave ose në bujqësi. Një njeri që ndiqej nga dikush tjetër u pa nga
Xenophon’i si një lider superior dhe bindja me dëshirë ishte shumë më e fuqishmë se sa bindja
me forcë. Madje ai e ilustroi këtë me shembuj të marrë nga lufta dhe Xenophon’i pa të njëjtat
principe që aplikohen në një aktivitet. Kërkesa tjetër për eficencë ishte rregulli. Xenophon’i përdori
shembullin e triremshave të Phoenician’ve (një anije që shtyhet prej tri rremave të përforcuara) në
të cilën gjithcka ishte e stivosur kaq mirë sa që njerëzit që drejtojnë anijen e dinë ku ndodhet
gjithcka, madje edhe sikur drejtuesi mos I ketë stivosur vetë. Kjo tregonte se si lipsej të ecte një
pronë e drejtuar me eficencë – me një magazinim të organizuar me eficencë dhe e parashikuar.
Mendohej në përgjithësi se organizimi I mirë e dyfishonte rezultatin.
E parë nga kjo perspektivë, thekset e Xenophones’it mbi eficencën ngjajnë thjesht si një
ushtrim në menaxhim, I aplikuar në drejtim të një ferme bujqësore më tepër se sa të një firme
moderne. Koncepti I tij mbi “artin e administrimit” , megjithatë , ishte më I gjerë se sa kjo, I
zgjeruar drejt alokimit të burimeve në pronën si një e tërë. Ai e bëri të qartë këtë kur trajtoi
mënyrën me të cilën Cyrus’i i Madh organizoi perandorinë e tij me një zyrtar të ngarkuar për
mbrojten e popullsisë nga ndonjë sulm dhe tjetrin me detyrë për të zhvilluar tokën. Në se të dy
dështojnë në punën e tyre jo eficiente, një tjetër duhet të lajmërojë që asnjëri prej tyre s’do të
kishte performancë të keqe në detyrat e tij, n.q.se tjetri nuk ishte duke bërë kështu. Në se nuk do
të mbroheshin frytet nga bujqësia, kjo do të thoshte humbje; pa një prodhim të mjaftueshëm,
vendi nuk do të ishte I mbrojtur. Edhe pse zyrtarët ishin dhënë me të drejtë pas incentivave,
prapë ishtë e nevojshme që qeveritarët kishin një interes më të gjerë mbi të gjitha punët e shtetit
– bujqësia si dhe mbrojtja. Autoritetet administrative, jo mekanizmat e tregut, ishte mënyra prej të
cilës burimet do të ishin shpërndarë saktë dhe prodhimi të ishte i maksimizuar.
Për shkak se është dicka e cila ka paguar vëmendjen e gjerë të pasardhësve të historianëve dhe
ekonomistëve, u bë e nevojshme gjithashtu përmendja dhe llogaritja e Xenophon’it për ndarjen e
punës. Ai e shqoi se në një qytezë të vogël, I njëjti puntor duhej të bënte karrige, dyer, parmenda,
dhe tavolina, por ai nuk mund të kishte njohuri në të gjitha këto aktivitete. Në qytete të mëdha,
megjithatë, kërkesa është kaq e madhe sa që njerëzit kanë mundësi të specializohen në sejcilin
nga këto detyra duke u bërë më efficient. Duke u kthyer mbrapa tek prona, Xenophon’i
argumenton se ndarja e punës mund të praktikohet në guzhinë, ku dicka e pregatitur në një
guzhinë të madhe është më superiore se sa ushqimet e përgatitura në një guzhinë të vogël ku një
person kryen të gjitha detyrat.
Modëli njerëzor I Xenophon’it është ndërveprues me natyrën – jo me njëri tjetrin përmes
tregut. Eficienca productive përfshiu menaxhimin e përdorimit të burimeve natyrale e kështu u

14 23
-1-
 -1-

përdorën në fakt shumë prej tyre. Kjo e tija është një botë statike e cila është marrë si e dhuruar
nga natyra që njihet e kuptohet. Tregëtia dhe tregu janë periferike. Marrja e zhvillimit të tregëtisë
në Athinë në këto kohë, ishte ndoshta surprizë që pronat bujqësore janë aq qendrore në drejtim
të pikpamjes s Xenophon’it mbi aktivitetin ekonomik, sa c’ishtin edhe për Homerin. Kjo mund të
shpjegohet prej pozicionit të tij si një ushtar dhe, për 30 vjet si një pronar tokash nën mbrojtjen e
Spartës. Për disa bashkëkohës të tij, shpjegime të tilla janë të vështira të mbrohen.

Shteti ideal I Plato’nit.

Sfondi i Republic’ës të Plato’nit, i cili përpiqet të sjellë një project për shtetin ideal, është politika
që përpin turmat athinote dhe shteteve të tjera greke në shek.V dhe IV PK. Eksperienca e pati
mësuar Plato’nin se as demokracia dhe as tirania nuk mund të sillnin një shoqëri të stabilizuar.
Drejtuesit në një demokraci nuk do të vepronin sipas drejtësisë, por do të përdornin postin e tyre
për të fituar mbështetje. Tiranët, nga ana tjetër, do ta përdornin fuqinë e tyre për të zgjeruar
interesat e tyre, e jo për interesat e shtetit si një I tërë. Por pa një udhëheqës do të kishte kaos.
Zgjidhja e Plato’nit për këtë dilemë ishte që të krijohej një klasë me mbretër filozofë – “gardianët”
– të cilët do të qeverisnin shtetin në interes të të gjithë shoqërisë. Kështu do të ishte e
vetpërcaktuar, për ata do të ishte një e vetme aftësia për të kuptuar se si shoqëria duhej të ishte
e organizuar. Në shtetin ideal gjithë edukimi dhe mënyra e jetesës do të ishin projektuar për të
stërvitur ata për rolin e tyre dhe ti siguronin që ata e përmbushën atë rol me saktësi. Të sigurohej
se gardianët nuk do të korruptoheshin, nuk do të ndiqnin interesin e tyre personal, ata do të ishte
e ndaluar të kishin prona personale si dhe, madje, u ndalohej të preknin ar dhe argjend. Ata do të
merrnin c’farë kishin nevojë për të jetuar si dhe një rrogë nga tepricat e komunitetit. Në ndryshim
nga tiranët, ata do të vendosnin, së pari, interesat e shtetit.
Vizioni i Plato’nit ishte I lidhur me organizimin efikas të shoqërisë – me një shoqëri të drejtë të
organizuar mbi principe racionale. Ashtu si edhe autorë të tjerë grekë, ai e pa efikasitetin si një
përfshirje të elementit njerëzor në prodhim. Njeriu duhej të specializohej në ato aktivitete për të
cilat ata ishin përshtatur në mënyrë të natyrshme dhe duheshin trajnuar në varësi të kësaj. Në
fakt origjina e qyteteve (shtete) shtrihet në specializimin dhe në varësinë e njerëzve nga njëri-
tjetri. Ajo morri dotacionin fizik të burimeve dhe teknologjisë për siguri. Ajo ishte një botë statike
në të cilën kushdo kishte një vend të caktuar, të trajtuar nga sipërmarës të një administrate
efikase prej sunduesve të pa interesuar. Edhe pse ai pa një rol të tregtisë, roli për tregun në këtë
shtet ideal ishte shumë i kufizuar. Konsumatorët e të mirave duhej të blinin e shisnin, por pasuritë
duhej të shpërndaheshin në mënyrë të përshtatshme (mbi principe metematike) midis qytetarëve.
Nuk do të kishte fitime apo pagesa të interesit. Kjo pamje e shteteve presupozonte që qytetet do
të mbeteshin të vogla. Në një punim të mëvonshëm, Plato argumentoi që numri optimal I
banorëve në një qytet të ishte 5040. Arsyeja e zgjedhjes së këtij numri ishte sepse ai ishte I
plotpjestueshëm prej 10 numrave të parë të plotë dhe kështu do t’lejonte ndarjen në një numur
optimal prej bashkësisë së administratorëve. Ideja se qytetet lipsej të ngeleshin të vegjël ishte e
qenësishme nga praktika e qyteteve greke, e imponuar prej përshtatjes së tokës bujqësore dhe
burimeve. Kur popullsia të rritej, një qytet duhej të organizohej në një ekspeditë për të themeluar
një koloni. Kjo koloni do të bëhej një qytet I ri në të cilin mënyra greke e jetesës do të mbahej
gjallë. Koloni të tilla të cilat shpesh janë bërë të pavarura nga qytetet prej të cilave lulëzuan, ishin
themeluar përgjatë Mesdheut, vecanërisht në Italinë e jugut, Sicili dhe Afrikën e veriut.
Plato ishte një aristocrat, I përfshirë në punët publike të Athinës, I cili luftoi dhe
ushtarakisht disa herë në fushata ushtarake. Në jetën e tij të hershme ai pati udhëtuar shumë,
duke vizituar komunitetin pitagorean në Itali, nga I cili ka mundësi të ketë siguruar interesin e tij
për matematikën. Ndërsa në Sicili ai u përfshi me sunduesin e Sirakuzës dhe dështoi në trajnimin
e Dionisit të II për lidership pas vdekjes së babait të tij, Dionisit I në 367 PK. Rreth 375 PK ai
themeloi Academy’në e tij ( në ullishten e shenjtë të heroit Academus sapo në dalje të Athinës)
në përpjekje për të trainuar shtetarë e për ti bërë filozofë. Ndryshe nga shkollat e themeluara pak

15 23
-1-
 -1-

vjet më herët prej Isocrates, I cili e vinte theksin tek retorika, Plato besonte se ishte shumë e
rëndësishme të mësonte principet e një qeverisjeje të mirë. Disa nga studentët e tij u bënë
sunduesa (tiranë) dhe, Plato I pa detyrat e Academy’së së tij si ofertë këshillimi për njerëz të tillë.
Në këtë rast të fundit, një tiran besohej të kishte moderuar sundimin e tij si rezultat I mësimeve të
Plato’nit.

Aristotle mbi drejtësinë dhe këmbimin.

Aristotle (384-322) ishte bir fizikani dhe një student I Plato’së. Ai u lidh me Academy në moshën
17 vjec dhe qëndroi këtu deri me vdekjen e Plato’së, 20 vjet më vonë. Ndikimi I Aristotle mbi
brezat pasardhës ishte I tillë, që për shumë njerëz, ai ishte thjesht ‘filozofi’. Shkrimet e tij
përmbajnë filozofi, politikë, etikë, shkencë natyrale, mjekësi dhe virtualisht, të gjitha fushat e
hulumtimit, dhe ai dominoi mendimin në këto zona për afërsisht 2000 vjet. Kontributi I tij për ato
që sot janë mendim I cështjeve ekonomike, janë gjetur në dy pjesë: Libri I V-të tek
Nichomachean Ethics dhe Librin e I-rë të Politikcs. Paraprakisht ai analizoi konceptin mbi
drejtësinë dhe më vonë ai trajtoi natyrën e qytetarëve dhe të shtetit.
Në sistemin legal të Athinës, njerëzit të cilët kishin grindje me njëri-tjetrin duhej të shkonin
së pari tek një arbitër I cili do t’përpiqes të shtrinte mirkuptimin duke dhenë një zgjidhje. Vetëm në
se vendimi I arbitrit ishte I papranueshëm për ndonjë prej pjesëmarësve grindja shkonte në
gjykatë, në të cilën rasti vendosej të zgjidhej prej gjykatës në harkun e kufizimeve të vendosura
prej dy pjesëve mëtuese ose midis kufizimeve të vendosura nga arbitri kundër vendimit të të cilit
pjesët në konflikt ishin ankuar të lënduar. Në Librin V-të të Nichomachean Ethics Aristotle I kishte
konsideruar principet e drejtësisë si të domosdoshme për trajtimin e grindjeve të tilla. Kjo
perspektivë është interesante sepse menjëherë u formuan ato që ishin mendimet e tij të
principeve që duhej të aplikoheshin për dhënien e drejtësisë dhe po kështu ai u morr me raste të
vecanta këmbimi (në të cilat individët blerës e shitës negocionin me njëri-tjetrin rreth mallrave
specifike). Ai nuk u morr me këmbimin e organizuar, të tregut konkurrues. Në të vërtetë ishte
dicka e tillë , edhe pse tregëtia ishte e zhvilluar mirë në Athinë prej shekullit të katërt PK, tregjet
competitive ishin pak dhe larg midis njëri-tjetrit. Bie në sy fakti që cmimet e mallrave standarte
ishin regulluar (ndonëse cmimi I këngëtarëve ishte fiksuar, - në se kërkesa për shërbimet e
këngëtarëve të vecantë ishte e lartë, ata do të shpërndaheshin me votim) dhe kualiteti I mallrave
të manifakturuara ishte ndoshta mjaftueshmërisht I ndryshueshëm dhe cmimi I cdo artikulli do të
duhej të ishte negociuar privatisht, si një rast këmbimi I vecantë.
Kur ishte duke u marrë me këmbimin e shpërndarjen e mallrave, Aristotle shqoi midis tre
tipeve të drejtësisë. E para ishte drejtësia e shpërndarë. Kjo kërkonte që mallrat (ose nderi ose
gjithcka e shpërndarë) janë dhënë tek njerëzit në proporcion me meritat. Ky ishte një problem I
zakonshëm në kohën e Aristotle’it, për shumë ishte dhënë prej shtetit si placka e luftës , argjendi
nga minierat e Laurium’it dhe shumë të mira të tjera. Koncepti I Aristotle’s për shpërndarjen e
drejtë ishte një nocion shumë elastic pasi meritat mund të përcaktoheshin në rrugë të ndryshme
dhe pozicioneve të ndryshme. Pas një beteje, meritat duhej të ishin matur prej kontributit të
ushtarëve për fitore. Me një ortakëri, drejtësia do t’kërkojë që mallrat të ishin shpërndarë në
proporcion të kapitalit të investuar prej cdo personi këtu. Për më tepër, kriteri I ndryshëm duhej të
ishte përdorur për vlerësimin e meritës: në një demokraci duhej të merrej ajo që të gjithë qytetarët
duhej të fitonin një pjesë të barabartë, ndërsa në një oligarki, oligarkët do t’mendonin si të
përfitonin pjesë të mëdha në raport me qytetarët e tjerë. Tipi I Dytë I drejtësisë apo drejtësia e
korrigjuar – duke vendosur në vend padrejtësitë e kaluar së bashku me kompensimet e atyre që
e kishin pësuar me humbje për këtë shkak. Korrigjimi I drejtësisë I vendos palët në barazi. Në
fund vjen drejtësia reciproke (ose e ndryshuar) apo thënë ndryshe, drejtësia në këmbim.
Në se dy njerëz këmbejnë mallra, si e bëjnë për të caktuar momentin më të drejtë të
transaksionit? Një mënyrë, zakonisht e përdorur në Greqinë e lashtë, është të argumentojë se në
qoftë se këmbimi është vullnetar, ai duhet të jetë I drejtë. Xenophon citonte një shembull të dy

16 23
-1-
 -1-

djemve,- njëri I gjatë e me tunikë të shkurtër e tjetri I shkurtër e me tunikë të gjatë – të cilët
këmbyen tunikat. Pamja konvencionale ishte se ky ishte një këmbim ligjor, për të dy djemtë, të
cilët përfitonin reciprokisht. Aristotle, pranoi megjithatë, se në këmbime të tilla drejtësia nuk
përcakton një cmim unik, por thjesht një rreshtim të cmimeve të mundshme midis cmimit më të
ulët të shitjes që mund të pranohet nga shitësi dhe cmimit më të lartë të blerjes për të cilin është
pregatitur blerësi. Ka në këtë mënyrë mundësi për një ecje drejt përcaktimit të një cmimi të drejtë
brenda kësaj renditjeje të mundshme. Përgjigja e tij ishte kuptimi harmonic I dy cmimeve
ekstreme. Kuptimi harmonic ka një pronë e cila ka cmimin e drejtë, sipas tij, 40% mbi cmimin më
të ulët që pranon shitësi dhe që është gjithashtu 40% më e ulët se cmimi më I lartë që është
përgatitur blerësi për të blerë. Drejtësia përfshin gjetjen e një kuptimi midis ekstremeve prej të
cilëve asnjëri nuk është I drejtë.
Principi që drejtësia përfshin zgjidhjet sipas një kuptimi të përshtatshëm, gjithashtu aplikon drejt
dy formave të reja të drejtësisë. Shpërndarja e drejtësisë përfshin proporcionalitetin ose
proporcionin gjeometrik dhe është e shoqëruar me kuptimin gjeometrik. (Kuptimi gjeometrik I dy
sasive është gjetur prej shumëzimit të tyre të përbashkët dhe marrjes pastaj të rrënjës katrore të
rezultatit).
Ndreqja e drejtësisë përfshin proporcionin aritmetik (kompensimi duhej të barazohej me
atë që ishte humbur). Ne kështu gjejmë se Aristotle kishte vënë në ndërvarësi të tre tipet e
drejtësisë sipas tre tipeve të kuptimit që ishin njohur prej tij: gjeometrikja, aritmetikja dhe kuptimi
harmonic. Kjo është larg të qenit e rastësishme. Aristotle, si Plato, ishte I influecuar fuqimisht prej
Pythagoreans’ve, të cilët llogarisnin marrëdhëniet matematikore midis shënimeve muzikore.
Besohej se harmonitë e ngjashme dhe normat përpjestimore do të shpjegojnë fenomenet e tjera
dhe në këtë mënyrë nuk ka surprizë që ishte një paralele e afërt midis teorisë së drejtësisë së
Aristotle’s dhe normave matematikore dhe harmonive.
Influenca e matematikës së Pythagoreans’ve mbi njehsimet e Aristotle’sit për këmbimin,
ushtroi një ndikim akoma më tepër. Prej kohës së Aristotles-it ishte gjerësisht e pranuar se
gjiththcka ishte ndërtuar nga bashkime më të thjeshta të përbashkëta (atomizmi). Gjeometria
ishte bazuar mbi pikët, aritmetika mbi numrin ‘1’ e kështu edhe bota fizike. Besohej se mbi këtë
kuptim që fenomenet e ndryshme ishin të matshme në sensin që ato ishin të shpjegueshme
njëlloj si normat e gjithë numrave. Kjo ishte arsyeja përse morrën famë Pythagoreans’ët drejt
zbulimit që egzistonte mbi nr.irracionalë si ∏ ose √2 që nuk mund të shpreheshin me
nr.racionalë. Këmbimi I një malli me një tjetër ishte I rëndësishëm sepse bëhej bazuar tek mallrat
e matshëm – këpucët mateshin me sasinë e grurit. Por nëse një këpucëbërës nuk dëshironte
grurë, ose një bujk nuk do të donte këpucë, këmbimi do të ishte I pamundur, duke e bërë të
pamundur krahasimin e dy mallrave. Si duhej të zgjidhej ky problem ? Përgjigjja e Aristotles’it
ishte paraja. Këpucëbërrësi dhe bujku duhej të mos dëshironin sejcili produktin e tjetrit, por ata
duhej që sejcili ta shiste mallin me para, c’ka do të thotë se këpucët dhe gruri do të
krahasoheshin përmes zbatimit të kursit të cmimit të tyre. Është kërkesa që I bënte mallrat të
matshëm dhe paraja vepron si një përfaqsuese e kërkesës.

Aristotle’si dhe blerja e pasurisë.

Megjithatë, edhe pse paraja ishte themelore për mendimin e Aristotles’it, ai besonte se ishin të
qarta kufijtë që legjitimonin rolin e aktivitetit tregëtar. Argumenti I tij ishte bazuar në një dallim
midis dy tipeve të fitimit të pasurisë. E para ishte një pjesë e manaxhimit të pasurisë mbi tokën.
Një njeri duhej të njihte gjerat sic ishin tipet e gjësë së gjallë që sillnin më shumë fitim, apo kohën
e mbjelljes së grurit apo mbledhjes. Këto ishin rrugët natyrale në të cilat fitohej pasuria. Në
ndryshim me këtë, tipi i dytë – fitimi I pasurisë nëpërmjet këmbimit – ishte i pa natyrshëm, për
shkak të përfshirjes në fitimin e harxhimeve të dikujt tjetër. Rruga e panatyrshme e fitimit të
pasurisë përfshinte tregëtinë dhe fajdenë (dhënien e parasë me interes). Diku midis këtyre vijnë
aktivitetet sic janë minierat.

17 23
-1-
 -1-

Filozofët sokratikë, përfshirë Xenophon’in, Plato’në dhe Aristotle’n mbajtën pikpamjen se

qytetarët duhet të synojnë tek një jetë e mirë. Kjo ishte jeta e polisit, ose qytetit të pavarur në të
cilën qytetarët luajtën një pjesë active në jetën civile. Të bëhej kjo kishte nevojë për burime
materjale, të ofruara nga pronat e tyre. Rrugët natyrale të fitimit të pasurisë ishin së pari ato që
zhvilluan stokun e të mirave të nevojshme për të pasur një jetë të mirë. Ndonëse manaxhimi I
pronës ishte përcaktues, tregëtia për të siguruar mallra që nuk do t’mund të prodhoheshin në
shtëpi dhe këmbimi I një mbiprodhimi të produktit për dicka që do të kishte më shumë nevojë,
ishte përsosmërisht natyral. Por një pjesë e rëndësishme e kësaj jete ishte se dëshirat ishin të
limituara, dhe kështu së pari një burrë kishte mjaft pasuri të jetonte në një mënyrë të drejtë dhe,
ai nuk do të kishte nevojë për më tepër akumulim pasurie. Normat e larta të konsumit nuk ishin
pjesë e një jete të mirë. Kishte në këtë mënyrë një kufi drejt blerjes së natyrshme të pasurisë.
Ajo që shqetësoi Aristotle’n rreth tregëtisë ishte se ai ofroi panoramën e një akumulimi të
pa kufizuar të pasurisë. Kjo ishte dicka për të cilën athinasit ishin të ndërgjegjshëm, ndonëse
qyteti shtet i vetmjaftueshëm ishte ideal, patën qenë disa kriza kur qyteti pati qenë I detyruar të
shtonte paratë për tregëtarët. Tipikisht, tregëtarët nuk ishin qytetarë, kështu që ngrritja e
monedhës në këtë mënyrë do të thoshte se ajo ishte duke shkuar jashtë polis’it. Gjë a gjëza ishte
se edhe po qe se ata nuk bënin ndonjë gjë të vlefshme, tregëtarët dhe spekulatorët u prirën të
krijonin kaq shumë pasuri me të cilën ata do të ndihmonin jashtë qytetit në raste krizash. Si ishte
e mundur kjo? Përgjigja e Aristotles’it ishte se të mirat mund të përdoreshin edhe nga të tjerët
ose të këmbeheshin. Kjo është arsyeja që pararendësi është I përshtatur , një procedurë
natyrale, si është shkëmbimi midis njerëzve të cilët kanë nevojë për mallra të ndryshme nga ato
që ata zotëronin së fundmi. Nga ana tjetër, këmbimi I thjeshtë për qëllimin e të bërit para, është I
panatyrshëm, për mallrat që nuk janë përdorur pë qëllime të tyre të përshtatshme.
Panatyrshmëria e aktiviteteve të tilla është zbuluar në krijimin e kësaj pasurie prej sugjerimit të
këmbimit që pasuria do të grumbullohej pa kufi – dicka që Aristotle’si e besoi si të realizueshme.
Njerëzit duhej të ishin të kamur me monedha, argumentonte ai, kur ata ishin ende të mjerë për
shkak të mungesës së ushqimeve.
Panorama me egzistencën e limiteve për sigurimin e mirëqënies dhe përdorimi I
këmbimit thjesht në përpjekjen për të bërë para, përshtati teorinë e drejtësisë së Aristotles’it.
Thelbi I sigurimit natyral të pronës është se njerzit krijuan mundësinë të bënin një jetë të mirë në
polis. Pati objektiva të qarta dhe nuk ndiqej thjesht e mira personale. Në mënyrë të njëjtë, kur
autori ju kthye të njëjtës cështje për drejtësinë tek Nichomachean Ethics, Aristotles’i u morr me
padrejtësinë që u rrit “jo nga ndonjë lloj I vecantë I të këqijave sic është vetdhembshuria,
burracakëria, zemërimi, karakteri I keq ose kurnacëria, por thjesht nga aktivitetet për të cilat motiv
është kënaqësia që rritej prej fitimit”. Për të arritur në dallimin e këtij tipari, së pari mund të
shohim njëherë ndarjen e Aristotles’it nga një sferë jetësore – e njëherë tjetër ishte bindja për ta
përshkruar si ‘ekonomik’ – bërjen e parasë. Ajo që ishte domethënëse, megjithatë, ishte se
Aristotles’i nuk e pa këtë sferë si një mbulesë, madje as të pjesës kryesore të këtyre aktiviteteve
që ne tani I mendojmë si ekonomike, për prodhimin dhe për tipet më të rëndësishme të tregëtisë
që ishin të përjashtuara. Madje më kuptimplotë është fakti se ai nuk e pa tregun dhe aktivitetet e
bërjes së parasë si një qasje drejt mekanizmit që do ta regullonte shoqërinë. Rregulli ishte krijuar
jo nëpërmjet ndjekjes përfundimtare të qëllimeve personale, por nëpërmjet administrimit efikas.
Ashtu si edhe Plato’ni, Aristotle’si ishte një mësues. Në vitin 342 PK ai ishte caktuar si
tutor I Aleksandrit të Madh dhe më 355 PK ai u rikthye në Athinë për të themeluar shkollën e tij,
Liceum’in. Ishte Aleksandri I cili shkatëroi pavarsinë e qytet shteteve të Greqisë, e kështu I
ligështuar prej Luftrave Peloponeziane, aq sa ai zgjeroi Perandorinë e vet Maqedonase me
përfshirjen jo vetëm të pjesës së mbetur të Greqisë, por gjithashtu Egjitptin dhe pjesën më të
madhe të Perandorisë Perse, përmes Indisë. Ndonëse perandoria e Aleksandrit ishte relativisht
jetëshkurtër, coptimi I saj u bë pas vdekjes së tij më 322 PK, pati si efekt kryesor shpërndarjen e
kulturës greke në botën e lashtë. Epoka e qyteteve shtete të pavarura të Greqisë ishte e gjatë
dhe perandoritë Persiane dhe Egjyptiane I kishin paraprirë asaj. Grqishtja u bë gjuhë zyrtare dhe
flitej gjerësisht në qytetet (edhe pse jo në fshatra) dhe matematika Greke, shkenca, mjekësia dhe

18 23
-1-
 -1-

filozofia lulëzuan në qytete të tilla si Aleksandria në Egjypt. Shkrimet e filozofëve grekë, edhe pse
hodhën rrënjë në qytet shtetet greke, ato u shtrinë gjërësisht, në një audiencë të largët.

Roma
Në kohën e vdekjes së Aleksandrit, republika romane kontrollonte jo më shumë se një zonë të
vogël në pjesën perëndimore të gadishullit Italian. Gjatë tre shekujve të ardhshëm kjo do të rritej
si një perandori që do të mbulonte shumicën e Europës dhe veriut të Afrikës. Kur vdiq Augustus’I
(Ps.K), Perandoria Romane shtrihej nga Spanja në Siri dhe nga Rhineland në Egjypt. Ajo u shtri
më tej pas zgjerimit në kohën e Trajanit (98-117 Ps.K) dhe, ndonëse ajo humbi teritore,
vecanërisht në pjesën tribale të veriut të Francës, ajo kishte shumë nga kufijtë e njëjtë deri në
fund të shekullit .IV. Rrugët, qytetet dhe punët e tjera të rëndësishme publike ishin kryer mbi një
nivel të pakrahasueshëm. Roma ishte, pa dyshim, civilizimi më I fuqishëm që bota perëndimore
kishte parë.
Roma prodhoi armë me të cilat pushtoi botën dhe po kështu arkitektura që krijoi një sens
adhurimi për këto prej atyre që I panë pas rënies së saj. Latinishtja u bë gjuha e edukimit të
klasave në Europë. Megjithatë qendra e Perandorisë ishte gjithmonë në Lindje. Roma u rivendos
në Egjypt për ofertën e saj të grurit. Qytetet e mëdha perandorake dhe shumë nga popullatat e
saj ishin në provincat e lindjes dhe në Azinë e Vogël. Në kontrast, pjesa perendimore e
perandorisë mbeti thellësisht rurale. Qendra kulturore e perandorisë ishte gjithashtu në pjesën
lindore të perandorisë – në qytetet e helenizuara sic ishin Antioch dhe Aleksandria, në të cilat
grekët vazhdonin të kishin avancë në shkenca dhe filozofi. Shkrimtarët romanë ja u dedikojnë
përgatitjenn e njohurive të tyre grekërve, me përfundimin se romanët mes tyre besojnë gjerësisht
se kanë kontribuar pak për ekonomiksin. Ata janë të shqetësuar se kanë mundur të jenë më tepër
pragmatistë se mendimtarë – më tepër inxhinierë se sa shkencëtarë. Megjithëse, ndërsa nuk
kishte ndonjë të angazhuar të krahasueshëm me Plato’nin apo Aristotes’in, kjo panoramë është
larg nga të justifikuarit. Shkrimtarët romanë bëjnë një tip tjetër kontribuesish, pasi shpjegimi
gjendet tek ajo se romanët patën themeluar një strukturë të tyren shoqërore.
Struktura romane lidhi fuqinë politike me pronarët e tokave dhe shërbimin ushtarak. Lufta dhe
pushtimi ishin burimi kryesor I pasurisë dhe ushtarët shpërbleheshin me dhurata pronësie mbi
tokën, shoqëruar kjo edhe me fuqi politike. Nga romanët pritej të ishin të gatshëm të duronin
vuajtjet dhe rreziqet e luftës si përpjekje për të mbrojtur fuqinë dhe mirëqënien e tyre. Ndjekja e
kësaj për më tepër bëhej nga të pasurit të cilët kishin më tepër pasuri për të mbrojtur dhe për këtë
lipsej të ballafaqoheshin me rreziqe më të mëdha. Njerëzit e varfër fitonin më pak nga lufta dhe
duhej në këtë mënyrë ose të paguanin taksa ose ju kërkohej të luftonin. Tregëtia ju ofronte bazat
e mirëqënies por kjo mirëqënie duhej të shndërohej në tokë në se ajo do të sillte fuqi politike.
Toka në këtë mënyrë ishte forma e parashquar e fuqisë ekonomike.
Filozofitë, që fituan shumë adhurues në Romë, vecanërisht ndër klasat e larta, së bashku
e kishin origjinën në Greqi: Cynicism’i, I themeluar nga Diogenes I Sinope’s (410-320 PK) dhe
degëzimi I tij, stoicizmi, themeluar nga Zeno I Citium’it (335-263 PK). I fundit eksponent I madh I
stoicizmit ishte Marcus Aurelius’i perandori romak nga 161-180 Ps.K. Cycicism’i, sipas mësimit të
fundit te Epicurus’it (341-270 PK) e vuri theksin këtu dhe tani. Liria nga dëshirat realizohej
përmes reduktimit të nevojave personale drejt minimumit të varfërisë, duke jetuar në atë nivel që
rregullisht njerëzit do ta quanin varfëri. Stoikët besonin se lumturia rezultonte jo nga posedimi
materjal por prej virtyteve. Morali mbi virtytet ishte e vetmja e mirë, c’ka do të thoshte se njeriu I
cili kishte bërë më të mirën ai nuk do të kishte asgjë për të pasur si keqardhje. Për të dy grupet,
Cynics dhe Stoics, përfshihej duke u ndjekur natyrshëm. Ata ishin në këtë mënyrë të
përgjegjëshëm për idenë e ligjit natyral, prej të cilit ligjet njerëzore dhe institucionet do të
gjykoheshin.
Koncepti I ligjit natyral, I aplikuar me tërë humanizmin e tij, solli krijimin e fushës ku
romanët kryen, ndoshta kontributin e tyre kryesor për mendimin social – jurisprudencën. Ligji

19 23
-1-
 -1-

romak ka ushtruar një influencë të madhe mbi sistemet ligjore pasardhëse. C’ka është më e
rëndësishmja, shumë ide ekonomike të rëndësishme ishin trajtuar në ligjin tregëtar roman.
Romanët kishin një respect të madh për pronën dhe ligji përmbante shumë klauzola në interes të
pronarëve. Idea e korporatave, duke pasur mundësinë e egzistencës së një farë pavarsie të
individëve pjesëmarës në të, vjen nga ligji i Romës. Ligji mbi kontratat lejonte tregëtinë dhe
garantonte të mirat si dhe i lejonte ato të transferoheshin. Megjithatë, ndonëse tregëtia lejohej,
fitimi i pasurisë nga tregëtia mbeti shumë I diskutueshëm se sa të mirat me burim nga pronësia
mbi tokën. Kishte gjithmonë një sens që mirëqënia e siguruar nga tregëtia, e cila u shfaq
vecanërisht e fuqishme në mënyrë të papërcaktuar si vendosje, ishte prishur në atë mënyrë që
mirëqënia që varej nga toka nuk e kishte. Idetë stoike ishin origjina e konceptit të arsyes ashtu sic
ajo u shfaq më së shumti në ligjet tregëtare.
E një rëndësie të pjesëshme ishte idea, duke u kthyer prapa tek Aristotle’si, që n.q.se të
gjitha palët kanë qenë dakord për një kontratë vullnetare, kjo kontratë duhet të jetë e drejtë. Që
një kontratë të jetë e qënësishme, të gjitha ato që ishin të domosdoshme ishin që palët ta kishin
pranuar atë dhe jo që një formulë apo ritual I pjesshëm kishte qënë ndjekur. Kjo fokusonte
vëmendjen mbi rrethanat nën të cilin një veprim ishte vullnetar – mbi pikën tek e cila shtrëngimi
jepte një veprim që nuk ishte mbi baza vullnetare. Në se dikush do tregonte se ai kishte hyrë si
kontraktor nën kërcënim, ai duhej të ishte I aftë ta anullonte atë mbi arsyet që ai do të kishte për
të treguar se nuk kishte hyrë në kontratë mbi vullnetarizmin. Në përgjithësi, megjithatë, një
kërcënim e mbante kontratën të pa mundur vetëm në se ajo ishte e aftë të alarmonte një
virconstans: një burrë me karrakter të fortë. Do të ishte normale, edhe pse jo ngaherë, që të
kishte një kërcënim të forcës fizike. Nevoja për pranim ishte arsyeja se përse hileja e
kokëfortësisë dha një kontratë të pamjaftueshme. P.sh. dikush nuk e pranon një kontratë në se ai
kishte gabuar rreth cilësisë së mallrave që I ishin ofruar. Një pazar normal I bazuar mbi një
kontratë, në këtë mënyre, ishte I lejuar.

Konkluzionet
Bota e Greqisë së lashtë dhe madje edhe e Romës mund të shihen shumë të largëta.
Megjithatë, idetë e zhvilluara këtu janë shumë të rëndësishme për tu sygjeruar përkundër
distancës së largët kohore. Filozofia greke ka ushtruar një influencë të thellë mbi mendimin
perëndimor dhe mendimi ekonomik i diskutuar në këtë libër formon pjesë të kësaj tradite të gjerë.
Rruga jonë e arsyetimit shkon mbrapa tek Plato dhe Aristotle’si. Plato argumentoi mbi
egzistencën e universals – idenë, format e thjeshta që do të ishin të kuptuara vetëm përmes
arsyetimit abstract. Në ndryshim me të, Aristotle’si pa faktet konkrete si fondamentale dhe
principet e pergjithshme patën qenë të varura nga ato përmes një procesi induksioni. Këto dy
pikpamje të ndryshme ende rrethojnë ekonomiksin modern. Ligji roman ka qenë në mënyrë të
ngjashme influencues. Në përfundim, klasikët formuan një pjesë të rëndësishme të edukimit të
shumë ekonomistëve, së fundmideri në shekullin e njëzetë, me rezultatin që shumë nga
shkrimtarët diskutuan sipas asaj që do t’shohim në ndjekjen e kapitujve ku duket se ata janë të
influencuar direct prej tyre.
Bota e lashtë ishte dominuar prej vetmjaftueshmërisë dhe me një këmbim vende-vende.
Aq sa nënkuptohet nga termi, këmbimet ishin qartësisht dicka mbi të cilin njerëzit patën kontroll I
cili ishte I natyrshëm dhe një vëmendje e madhe duhej ti kushtohej për sa kohë ato ishin të drejta.
Megjithatë, edhe pse nuk egzistonte një ekonomi tregu në sensin modern, aktiviteti tregëtar ishte
zhvilluar mjaftueshëm si dhe shquhej po mjaftueshëm një qasje sipas kësaj sfide të rëndësishme.
Në tërësi, mendimtarët pikpamjet e të cilëve janë njohur prej nesh ( ne kemi regjistruar pak se si
tregëtarët mes veti shfaqnin mallrat ) ishin një dyshim i tregëtisë. Këto dy tema – drejtësia dhe
morali I tregëtisë, - dominuan diskutimet e cështjeve ekonomike në krye të shekullit të .XVII. dhe
prej kësaj kohe egzistenca e ekonomisë së tregut dhe një mentalitet tregëtar u pat pranuar.

20 23
-1-
 -1-

2
Mesjeta
Rënia e Romës.
Bota e lashtë është konvencionalisht mendimi që ka përfunduar me rënien e Roma’s dhe
perandorisë romane. Ky ka qenë një process I tërhequr gjatë me fundin e tij zakonisht të datuar
me rënien e Perandorisë Perendimore më 476, ndonëse Perandoria vazhdoi në lindje bazuar në
Constantinople (Byzantium), vecanërisht për 1000 vjet të tjera. Bota moderne që ka filluar në
shekullin e .XV. Ky ishte shekulli I Rilindjes , kur Europa rizbuloi humanizmin klasik dhe
portugezët eksploratorë zbuluan Botën e Re dhe rrugët detare për në Lindjen e Largme. Një datë
simbolike ishte rënia e Constantinople’sit tek Turqit më 1453. Midis këtyre datave ne kemi të
ashtuquajturën Mesjeta’n.
E datuar në këtë llogjikë, Mesjeta mat afro një millennium të historisë europiane, gjatë së
cilës ndodhi një thellim I tipareve ekonomike, sociale e politike. Mënyra nëpërmjet të cilës njerëzit
realizuan sensin e këtyre ndryshimeve, nuk mund të kuptohej e ndarë nga besimi fetar. Ngjarjet
kyce këtu ishin adoptimi I krishterimit si një fe e Perandorisë Romane. Perandori Constantin
( 272/3-373) ishte konvertuar drejt kristianizmit më 312 dhe nën Teodosin ( 346-395) kristianizmi
bëhet fe zyrtare, dhe tashmë jo kristianët dhe heretikët filluan të përndiqeshin. Religjioni dhe
politikat mbetën të ngatëruara për shekuj dhe për të huajt, rregullat tipike të elitës favorizuan
versionet jo ortodokse të kristianizmit. Kristianët Arianë ( heretikë në marrëdhënie me fenë
zyrtare të Perandorisë ) ishin shpërndarë nëpër zonat rurale të fshatrave. Pas rënies së Roma’s
dhe Isltmi filloi të ishte më I fortë, konflikti midis tyre u eklipsua nga shumë grindje brenda
kristianizmit.
Problemet ekonomike luajtën një rol të rëndësishëm në rënien e Perandorisë Roman’e,
madje goditjet nga dallgët e invadorëve barbarë, sollën shpjegimin popullor të asaj cka kishte
ngjarë. Një periudhë kritike për Perandorinë ishte shekulli I tretë. Popullsia ra me 1/3, pjesërisht
pë shkak të murtajës të sjellë nga invadorët e lindjes. Rënia e ofertës së arit, me gjasën sepse
kishte pushtime imperiale jo afatgjatë e të reja nga një burim kryesor I arit në të shkuarën. Në
mënyrë alternative, arsyeja duhet të jetë e thjeshtë që edhe tregëtia ishte duke rënë. Me rënien e
ofertës së arit, tregëtia me Lindjen ra në kolaps. Për më tepër, prurjet që Perandoria kishte
mbajtur së bashku vetëm prej ushtrisë dhe që në këtë mënyrë kishte shumë njerëz në qytete të
cilët kishin nevojë të paqësoheshin me shpërndarjen e ushqimeve e ngritjen e taksave. Në kohet
kur autoritetet duhej të vinin në rekuizitë ushqime që ti drejtonin për ushtrinë dhe të varfrit. Disa
nga paratë e nevojshme ishin cvlerësuar prej mungesës së monedhave. Në kohën e monedhave
të Augustit ato ishin thjesht argjend, por prej v.250 përmbajtja e argjendit pati rënë 40% dhe prej
v.270 në 4%. Përvec përpjekjeve që pati në reformën financiare prej një serie perandorësh
kulmimi erdhi me Dioklecian’in, i famshëm për ediktin e v.301 në të cilin ai kërkoi të fiksonte
cmimet dhe pagat, por inflacioni megjithatë vazhdoi.
Një ndryshim i rëndësishëm ekonomik e social gjatë viteve të fundit të Perandorisë që u
bë madje i shënuar gjatë Mesjetës ishte rënia e qyteteve. Qytetet në Perandorinë e Perëndimit
ishin në esencë qytete të kolonizuara, ndërsa ato në Perandorinë e Lindjes ishin më të mëdha
dhe gjeneronin mjaft pasuri. Sapo ra tregëtia, të njëjtën gjë bënë edhe qytetet në Perandorinë
Perëndimore. Pati një tërheqje nga ato të simbolizuar prej faktit që asketët kristianë si St.Jerome
(v.347-420) duke braktisur pasuritë e qytetërimit me synim tërheqjen në thellësi të shkretëtirës.
Të kuptosh mendimin ekonomik të Mesjetës, është e domosdoshme të kuptosh jo thjesht idetë
Greko-Romane të diskutuara në kapitullin e mëparshëm, por njëkohësisht edhe dy fijet e tjera të
mendimit : judaizmin dhe kristianizmin e hershëm. Këto përfshijnë shkuarjen mbrapa në kohën e
Testamentit të Vjetër.

21 23
-1-
 -1-

Judaismi
Mendimi ekonomik në Kishën e hershme Kristine ka qënë më së tepërmi pronë e judaizmit. Në
traditën e Testamentit të Vjetër ishte mendimi që kufizimi i dëshirave të sejcilit ishte një mënyrë e
rëndësishme për ti bërë ballë problemeve të kufizimeve të burimeve materjale. Ashtu si në
Greqinë e lashtë, egzistonte gjithashtu një dyshim i madh për tregëtinë dhe armiqësi ndaj dhënies
hua me interes. Egzistonte, megjithatë, disa tipare të dukshme në mësimet biblike mbi
ekonominë. Njeriu vështrohej si një pronar me një përgjegjësi për të bërë më të mirën e
mundshme duke përdorur atë që Zoti i kishte besuar atij. Puna ishte parë si dicka e mirë,- një
pjesë e planit hyjnor për njerëzimin. Adamit i ishte thënë të shumëzohej dhe mbushte tokën dhe
madje në Kopshtin e Edenit ai ishte për të punuar dhe kujdesur për tokën. Abrahami ishte mjaft i
vlerësuar për fatin e tij. Ky tekst mund të lexohet si favorizim për një rritje ekonomike dhe, – kush
ndjek Zotin, akumulon pasuri.
Testamenti i Vjetër gjithashtu përmban shumë ligje që rregullonin aktivitetin ekonomik. Ngarikimi
me interes i borxhit për bashkëkombasit Izraelitë, ishte i ndaluar. Pas një pune prej 6 vjetësh,
skllevërit mund të qëndronin në liri dhe ju jepej mjaft capital për ta patur si gjendje për një fillim të
ri. Madje, akoma më radikale, të gjithë debitorët ju hiqej detyrimi çdo shtatë vjeçar (sabbatical’i)
dhe në çdo 50 vjet, (jubilee) pronësia e të gjitha tokave kalonte tek pronari original. Nuk ka të
dhëna në se jubile’u zbatohej me forcë dhe sigurisht, nga koha e monarkisë (v.1000-900 PK)
kishte pabarazi të thekshme. Kjo u zbatua pjesërisht drejt ngarkimit me taksat mbretërore me
kërkesa për mallra dhe punë të detyruar. (Gjendja e mjeruar ishte nje temë tjetër në shkrimet e
profetëve). Ndalesat e ligjit, prapëseprapë, ndihmuan për ruajtjen e këndvështrimit se njerëzit
ishin posedues dhe jo pronarë të atypëratyshëm të tokave të tyre.
Ndonëse mbushullia ishte një çmim i dhënë për njerëzit e nderuar, ndjekja e mirëqënies
personale ishte kritikuar si drejtim i rrugës së njerëzve nga Zoti. Për Moses’in, adhurimi ndaj Vicit
të Zotit ishte i papajtueshëm me adhurimin ndaj Zoti’t. Në mënyrë të ngjashme, kur Isaiah’u
shkruajti për Izraelitët e kurorëzuar dhe të huajt e tregëtarët si dhe (e presupozuar si rezultat)
mbushja me ar e argjend, ai vështroi se toka ishte gjithashtu e mbushur me idole dhe njerëzit për
këtë përkuleshin përballë punës së duarve të tyre. Testamenti i Vjetër, nëpër të, duke kërkuar
për zhvillimin e mirëqënies së sejcilit, është shoqëruar me praktikat e bizneseve të pandershme
dhe shfrytëzimin e të varfërve. Kjo situatë është shprehur qartësisht prej profetit Amos (shekulli i
tetë PK):

Dëgjoni këtë, ju që mundoni të skamurit dhe plaçkisni të humburit, ju që thoni, “Kur do të

shkojë prapë hëna e re që ne të mund të shesim kështu drithin tonë? Kur do të shkojë e
shtuna që ne kështu të hapim grurin përsëri, duke dhënë masë të vogël në bushelë dhe
duke marrë një ngarkesë me argjend, duke u vlerësuar nga shkalla e mashtrimit si dhe
duke shitur pluhurin e grurit; që kështu ne të mund të blejmë varfërinë për argjendin dhe
skamjen për një palë këpucë?

Në të njëjtën mënyrë, huadhënësit ishin parë, nëpër tregëtarët dhe shitësit me pakicë, si
duke u sjellë pandershmërisht, - saktësisht interesi në avancë i deprivonte njerëzit dhe ju jepte
një esencë tjetër si mbulesë nën të cilën ata kishin nevojë të flinin.
Kishte kështu një dallim të qartë midis ndjekjes së begatisë, e cila ishte ndëshkuar dhe,
mbushullisë që shtohet përmes ndjekjes së komandës së Zotit. Aq sa bindja ndaj komandave të
Zotit u përfshi duke vepruar e punuar si një administrator i përgjegjshëm , kaq kjo ishte larg nga
një dënim i të gjitha aktiviteteve ekonomike. Kundërshtimi ishte ndaj praktikave të këqija e jo në
fitimin e pasurisë në vetvete. Ecja drejt pasurisë ishte gabim sepse ajo nxit praktika të tilla.
Kështu, sa kohë ato dukeshin pas vetë njerëzve që silleshin me drejtësi, izraelitët ishin inkurajuar
në aktivitetet e biznesit të tyre. Libri i Ecclesiases madje inkurajoi njerëzit të merreshin me tregëti
jashtë dhe dha këshilla mbi marrjen (dhe kufizimin) e risqeve: ‘Dërgoni grurin tuaj jashtë

22 23
-1-
 -1-

nëpërmjet deteve dhe në të njëjtën kohë sillni mall në kthim. Ndajeni mallin tuaj në në shtatë
sipërmarje, ndoshta në tetë, qysh se kur ju nuk kuptuat çfarë shkatërime mund të ndodhin mbi
tokë’. Testamenti i vjetër nuk u morr me gjithçka. Paratë korruptojnë vetëm kur ato bëhen motiv i
përveçëm i jetës.

Kristianizmi i hershëm.
Në Testamentin e Ri thekset janë të ndryshme. Jesus’i, me të cilin ishte i ngopur edhe
Testamenti i Vjetër, në shumë nga mësimet e veta ndoqi ligjet e Judaism’it shumë me rigorozitet.
Në parabolën e talenteve, ai foli për posedimin administrativ si dhe marrjen e rriskut dhe ai mësoi
që i drejti do të shpërblehej. Por ai ishte një njeri punëtor, shumë nga ata të cilët e ndiqnin vinin
nga pjesët më të varfra të shoqërisë Jeëish dhe nuk kishin shpresë në ngritjen rreth ekonomisë
kryesore, si dhe ndryshimeve sociale e politike. Kështu, ndjekësit e tij kërkuan të lëshonin
pozicionet e tyre pasurore, paralajmëruan që të pasurit duhej të gjejnë atë me cdo kusht për të
gjetur shpëtim dhe Jesus’i i mësoi ata që dhuratat për të drejtin do të gjenden në qiell, më tepër
se sa në tokë.
Për kristianët e hershëm, i shquari St Paul, i cili është përgjegjës për transformimin e
kristianizmit nga herezia Jeëish në një religjion të hapur për të gjitha racat, Christ’i i dytë ishte
duke ardhur dhe me fundin e egzistencës së botës së sotme, kjo ishte duke u pritur të ndodhte.
Kjo do të thoshte se ideja e progresit ekonomik e krijuar në Testamentin e Vjetër ishte flakur tutje.
Madje edhe rëndësia e qënies thjesht një posedues i pronës e burimeve ishte luajtur dobët. Paul’i
shkruante se këta që kishin pasuri nuk duhej të numuronin gjithë kohës mbi pasuritë që kishin
ose madje as mbi pasjen e sasisë së kohës së përdorimit të tyre të plotë. Këshilla e tij ishte që
njerëzit duhet të vazhdonin ashtu siç ata ishin, pritja e fundit të botës do të thoshte se ishin në një
pikë nga nuk mund ta fillonin nga e para. Ky ishte një ambient në të cilin mendimi ekonomik dukej
qartësisht se nuk ishte duke u zhvilluar. Megjithatë, kur bëhej e dukshme se fundi i botës nuk do
të ndodhte brenda kohës së jetës së apostujve original (Peter është besuar të ketë vdekur nga
persekutimi i Nero’nit në v.65 Ps.K), Kisha filloi të mendojë përsëri rreth zhvillimit të ekonomisë.
Ka shumë trajtime të tyre në librat e mëvonshëm të Testamentit të Ri, veçanërisht në shpalljen e
St John’it.
Etërit e hershëm të Kishës ishin në këtë mënyrë të konfrontuar me një tension midis
pikpamjeve të Testamentit të Vjetër me atë të Ri. Në tërësi ata vendosën të tërhiqen nga jeta, me
gjasa të influencuar nga bashkëkohësit Cynic’ë dhe Stoic’ë. Varfëria dhe shkëputja nga të mirat e
jetës u inkurajuan dhe ne kemi shembuj të heremitëve dhe shenjtorëve të cilët dhanë gjithçka
duke u tërhequr drejt një jete të varfër. Testamenti i Vjetër urdhëron të punosh dhe kjo ishte
shpjeguar si mënyrë argumentimi dhe se problemi kishte qenë që papunësia do ta drejtonte
njeriun drejt korruptimit. Puna ishte e dëshirueshme sepse ajo parandalonte që njerëzit të ishin
qënie e kotë, por n.q.se ndonjë do ti rezistonte tundimit kjo ishte akoma më mirë.
Një figurë e shquar e kësaj periudhe ishte Shën Augustine, Bishop’i i Hippo’s në Afrikën e Veriut
(354-430). ‘Qyteti i Zotit’ i tij ishte shkruajtur të hidhte poshtë akuzat se rënia e Perandorisë
Romane ndaj Alarikut dhe Goths’ve më 410 ishte si ndëshkim për adoptimin që i bëri Perandoria
kristianizmit. Libri ësht ë kuptimplotë sepse ai shihte përpara për mundësinë e krijimit të një
shoqërie të re, se sa të merrej thjesht me mbrojtjen e të shkuarës apo ta rikrijonte atë. Ndryshe
nga Plato’ni, Augustine’si nuk kërkoi të themelonte një plan veprimi për një shoqëri të re; për të
ishte e rëndësishme të krijonte një shoqëri perfekte mbi tokë. Në vend të kësaj ai pa zhvillimet si
përpjekje për të ngushtuar gjithnjë e më shumë drejt shoqërisë perfekte.
Mirëqënia, argumentonte Augustine, ishte një dhuratë nga Zoti; por ndonëse kjo ishte
diçka e dëshirueshme dhe e mirë, ajo nuk ishte dëshira superiore. Ajo duhej parë si një mjet
jetese e jo një qëllim i fundmë. Ndonëse ai e konsideroi atë të mirë në këtë kuptim, ai pranonte se
kjo nuk shikohej nga të gjithë me këtë këndvështrim. Për Augustine’n, prona private ishte
tërësisht e legjitimuar por ishte e rëndësishme për njerëzit të dorëhiqeshin nga dashuria për

23 23
-1-
 -1-

pronën (çka do të shkaktonte keqpërdorjen e saj). Në të njëjtën mënyrë Augustine’si dalloi midis
tregëtarëve dhe tregëtisë së tyre: nuk kishte ndonjë gabim me tregëtinë në vetvete, për nevojën e
përfitimit të njerëzve përmes realizimit të disponueshmërisë së mallrave të tyre, pasi përndryshe
ata nuk do mund ti kishin ato, madje do të ishte e hapur mundësia e shpërdorimit. Mëkati ishte
tek tregëtarët, jo tek tregëtia. Egzistonte, megjithatë, një konflikt i pazgjidhur midis këtij mësimi
rreth legjitimitetit të pronës private dhe doktrinës së ligjit natyror të pronës komunale. Prona
private ishte një krijim i shtetit, e cila në këtë mënyrë kishte të drejtën për tu marrë me vete.
Augustine’si morri shumë ide nga mendimi Grek, por horizonti i tij ishte pakrahasueshmërisht më
i gjerë. Ndërsa Xenophon’i dhe madje edhe Aristotlesi ishin lidhur me polis’in apo qytet shtetin,
Augustine’si bëri marrëveshje me një popullsi të papërcaktuar prej lindjes apo vendit, por prej
marrëveshjes mbi një interes të zakonshëm. Duke u varur nga natyra e shpërndarjes së këtij
interesi, komuniteti mund të progresone apo ecte mbrapa. Ai e zgjeroi përtej Testamentit të Vjetër
nocionin e zhvillimit për ta përshtatur atë me kristianizmin jo vetëm izraelit dhe hapi një
perspektivë mbi historinë, gjë që provon inluencën në lindjen e shoqërisë perëndimore në
Europë.

Islami
Perandoria Perëndimore reshti së egzistuari më 1476. Ndonëse kjo ngjarje ka një rëndësi të
madhe simbolike, me këtë ndryshuan pak gjëra. Mbretëritë e barbarëve që lulëzuan në Europën
Perëndimore nuk kërkuan që të përmbysnin Perandorinë Romane, por të bëheshin pjesë e saj.
Ata ende u përkujdesën për perandorin Romane,
madje ky perandor ishte tashmë në Constantinople, jo në Romë. Një ngjarje domethënëse që po
shënonte fundin e botës së lashtë ishte jo rënia e Romës por ngritja e Islami’it dhe pushtursve
Muslim’anë të Arabisë, Perandorisë Persiane, Afrikës së Veriut dhe së shumti të Spanjës.
Avancimi i muslim’anëve përmes Europës u ndalua vetëm më 732 prej Charles Martel’it në
Poitiers. Ishte kjo periudhë që shoqëria europiane u shkëput nga Mesdheu dhe pati riorganizuar
vetveten. Në këtë kohë, psh., jo me rënien e Perandorisë së Perëndimit, që tregëtarët sirianë u
zhdukën nga Europa Perëndimore. Në contrast me këtë, në tokat Muslim’ane tregëtia lulëzoi dhe
një civilizim i shkëlqyer ishte ngritur, duke absorbuar kulturën persiane si shtesë e kulturës
helenike e sjellë prej Alexander’it. Qendrat e dijes ishin themeluar në qytete të tilla si Bagdadi,
Alexandri’a dhe Cordoba dhe e drejta e grekëve ishte mbrojtur në një kohë kur ajo kishte humbur
në pjesën tjetër të Europës. Plato dhe Aristotles’i hynë së pari në Perëndimin Latin përmes
përkthimeve nga siriakishtja dhe arabishtja.
Literatura ekonomike Islamik’e e kësaj periudhe binte në dy kategori: literatura e ‘epokës
së artë’ të dominimit Islamik (750-1250) dhe ajo e viteve të krizës e cila u ndoq (1250-1500) prej
fundit të së cilës, Moor’ët ishin drejtuar jashtë Spanjës dhe popujt europianë ju kishin hipur
anijeve të zbulimit. Baza e literaturës ishte Kuran’i. Ashtu si Testamenti i Vjetër dhe i Ri, ky nuk
përmbante një eksplorim sistematik të ekonomisë por bënte diskutime të izoluara për çështje
ekonomike praktike. Aty thuhej se e ardhura dhe prona duhej të taksoheshin në përpjekje për të
mbështetur të varfrit. Ishte e ndaluar marrja e interesit mbi huatë. Trashëgimia ishte e rregulluar,
kështu që pronat e patundshme duhej të ishin prishur në vend që të kaloheshin në një
trashëgimtar i vetëm. Përtej kësaj gjendej pako gjë. Ndërsa këto rregulla prezantuan një sfidë, që
e dhanë civilizimin urban të zhvilluar shumë lart të cilën e kishte pushtuar shoqëria Islamic’e e cila
ishte shumë tradicionale dhe roli i ekonomiksit ishte tepër i limituar.
Në periudhën e artë Islamic’e, dy tipe kryesore literature mund të jenë themeluar. Njëra
është e ashtuquajtura literaturë ‘pasqyrën për princërit’. Librat pasqyrë ishin letra të hapura,
zakonisht të shkruajtura prej shkollarëve dhe zyrtarëve, të cilët ju prezantonin sundimarët me një
imagjinatë eficiente dhe vetë qeverisë dhe i këshillonin atë se si të zhvillonin tregëtinë dhe
administratën publike që duhej të ishin më të mirëorganizuar. Një nga shembujt e zhvillimit më të
madh ekonomik ishte prej al-Dimashqi (në shekullin e nëntë), i cili shpjegonte se si tregëtarët

24 23
-1-
 -1-

mund të kontribuonin në të mirën e komunitetit prej lidhjes së pjesëve që kishin mbiprodhim ose
mungesa të produkteve të ndryshme. Ai argumentonte megjithatë, se për të përfituar shoqëria
prej tregëtisë tregëtari duhej të përmbahej nga spekulimi dhe dëshira për të akumuluar pasuri. Ai
duhej të merrte një fitim normal, por jo më shumë. Një tjetër tip shkrimi u lidh me organizimin e
një qyteti si dhe të një prone familjare. Ky ishte shkruajtur prej avokatëve dhe shërbyesve civilë-
ndonjëherë prej sherifave përgjegjës për sigurinë e funksionimit në mënyrë normale të tregut. Ata
analizuan konfliktin midis tregut të lirë (të mbështetur në Kuran) dhe dëshirës për kontroll
administrativ të tregjeve dhe çmimeve, - diçka për të cilin kishte një presion të madh kur
mungesat kërcënonin ti bënin mallrat tepër të shtrenjta për mbijetesën e qendrave të varfra
urbane. Shkrime të tilla diskutojnë herë pas here probleme të tilla ekonomike si çmimin, faktorët
që ndikonin në konsum si dhe ofertën e mallrave.
Konflikti i fuqishëm midis trashëgimisë greke dhe mendimit Islamic, është ilustruar prej Averroes’it
(Ibn Rushd, 1126 – 98) shkruar afërsisht në fund të periudhës së artë, i fundit në linjën e
filozofëve të shquar Muslim’anë. Babai dhe gjyshi i tij patën mbajtur pozicione si drejtues të
gjykatës në Cordoba dhe më 1169 ai ishte caktuar në pozicion të njëjtë në Sevilje. Një pjesë e
jetës së tij u shpenzua në Marrakesh, duke përfshirë një periudhë të vonshme të jetës si një
fizikan drejtues për Emir’in. Komentet e tij mbi Aristotles’in ka të ngjarë që janë shkruajtur në
Cordoba më 1170 dhe kanë një rëndësi të pjesshme sepse ishte përmes kësaj, e përkthyer nga
Arabishtja në Latinisht, që Aristotles’i u bë i njohur në Perëndimin Kristian.
Ndonëse ai pati simpati të afërta me idetë e një sundimtari të fortë të Plato’nit, Averroes’i ndoqi
Aristotles’in në kërkimin për themelimin e principeve etike përmes argumentave të arsyetuara.
Kjo e solli atë në konflikt me tradicionalistët e religjionit të cilët nuk ishin të kënaqur me rrugën në
të cilën ai kërkoi të pajtojë etikën, i bazuar në arsyen me zbulimin e etikës në Kuran. Në një
moment, Emir’i e dëboi atë nga Marrakeshi dhe, disa nga librat e tij mbi filozofinë greke, u dogjën.
Ndoshta pika ku Averroes’i u veçua nga Aristotles’i ishte në trajtimin e tij të parasë.
Aristotles’i kishte njohur tre funksione të parasë: mjet këmbimit, masën e vlerës dhe ruajtjen prej
saj të vlerës për transaksione në të ardhmen. Këtyre, Averroes’i u shtoi edhe pasjen e një reserve
për fuqi pikmbështetjeje: ndryshe nga mallrat e tjera që gjithashtu do të shërbenin si një vlerë e
ruajtur, paraja mund të shpenzohej përnjëherë, jashtë pasjes së parë për të qënë shitur. Ai
gjithashtu morri një pamje tjetër nga Aristotles’i mbi çështjen e kohës së parasë që është një
komoditet si gjithë të tjerët. E shkruajtur në shekullin e XII-të, Averroes’i morri transaksionet për
pranimet në një mënyrë që nuk e bëri Aristotles’i: ekonomia nuk do të funksiononte pa të. Në këtë
mënyrë paraja ishte unike. Për më tepër, vlera e parasë duhej të jetë e pandryshueshëe për dy
arsye. E para është se paraja është përdorur si masë për të gjitha gjërat. Ashtu si Allah’u,
gjithashtu masa e të gjitha gjërave, që është i pandryshueshëm. Tjetra ishte se, n.q.se paraja
është përdorur si një vlerë e rezervë, ndryshimet në vlerën e saj janë të pahijshme. Një sundimtar
e bëri paranë prej reduktimit të shumave të një metali preciz që përmbante monedha dhe ky ishte
thjesht një fitim që ai nuk kishte bërë asgjë për ti fituar, e ngjashme me interesin mbi një borxh
dhe ishte kështu e pajustifikueshme. Averroes’i kështu u shkund me pikpamjet e Aristotles’it që
vlera e parasë është një konvencion të cilën sundimtari mund ta ndryshojë sipas vullnetit të vet.
Në shekullin e XIII-të, situata ndryshoi. Të ndjekur nga avancimi i Mongol’ëve në Europë,
shumë nga teritoret Persiane dhe Azisë së Vogël ranë nën sundimin e Turqve Selxhukë. Princërit
katolikë të Aragonës, Castile’s, Navarre’s dhe Asturias u orientuan nga çlirimi i Spanjës prej
Moors’ave. Ky ishte bekgraundi për shkrimet e Ibn Khaldum (1332-1406), i cili vinte nga një
familje Moorish-Andalusian, i cili migroi drejt Afrikës së Veriut pas rënies së Seville’s nën
katolikët. Ai ndoqi një karierë të larmishme si punonjës civil, jurist dhe historian – një kohë ai
shoqëroi Sulltanin e Egjiptit për negociatat në një marrëveshje paqeje me pushtuesinMongol,
Tamerlane’n. Ai ishte i arsimuar mirë në shkencatdhe filozofinë e ditëve të tij. Por ndonëse ai
ishte një anëtar i klasës së lartë, me lidhjet e ngushta me emirët dhe sulltanët, trashëgimia e tij
spanjolle i dhanë atij pikpamje të një të huaji në civilizimin e Afrikës së Veriut.
Vepra kryesore e Ibn Khaldun’it është një histori e civilizimit në të cilën ai thuri së bashku
ekonomikun me ndryshimet politike e sociale. Është një punë në shkencën sociale ose në

25 23
-1-
 -1-

shkencën e kulturës në të cilën synimi i tij ishte jo që të ndryshonte normat morale, por që të
shpjegonte organizimin e shoqërisë. Ai ishte i familjarizuar me filozofinë greke, por për shkak të
të qenit tepër skeptic rreth teorizimeve abstrakte mbi teoritë të cilat do ta drejtonin drejt spekulimit
dhe një të mete për të mësuar nga e kaluara. Shqyrtimet duhej të ishin raskapitëse por me vlerë
në se rezultatet e tyre nuk kishin për të qenë të pavërteta.
Civilizimi, sipas Ibn Khaldum’it, shkonte përmes një seri ciklesh. Historia e tij kishte pas
qenë përmbledhur prej një historiani si më poshtë:

Një dinasti vjen me dëshirën për të qenë e fuqishme, ajo zgjeron teritorin brenda
të cilit mbizotëron rregulli dhe ngulimet urbane dhe civilizimi mund të shkëlqejnë.
Zanatet rriten si numur dhe me këtë ka një ndarje më të madhe të punës në
pjesë sepse në tërësi të ardhurat riten, numrit i popullsisë fryhet, po këshu edhe
produktit për punonjës dhe shpenzimet janë të fryra, krijohet një segment shumë
i rëndësishëm i cili mbështetet prej shpenzimeve qeveritare. Kjo rritje nuk është
ndaluar nga rritja e përpjekjeve ose nga një mungesë e ofertës; për shijet e
ndryshuara dhe ngritjen e kërkesës prej rritjes së të ardhurës, me rezultatin që
kërkesa mban ekuilibër me ofertën. Konsumi i mallrave të luksit dhe shërbimi i
një jete të lehtë, megjithëse, i zbut të dy palët, dinastinë dhe popullatën, ajo i
shkatëron në mënyrë të pashmangshme si dhe prish keq cilësitë dhe virtytet.
Ritja është e penguar nga dobësimi i pashmangshëm dhe kolapsi i qeverisjes së
dinastisë, zakonisht pas tre ose katër gjeneratash, një process ky i cili
shoqërohet prej keqësimit të kushteve ekonomike, rënies së ekonomisë në
kompleksitet dhe kthimi gjithnjë e më shumë në kushte primitive.

Ndonëse kjo duhet parë si një teori politike, shpjegimi i ngritjes dhe rënies së dinastisë,
madje dhe faktorëve sociologjikë (siç është kontrasti midis vlerave të kërkuara në jetën
‘shkretëtirë’ të Bedouin’ve dhe jetën ‘sedentare’ të qytetit), janë në vijën e parë të frontit të
historisë, faktorët ekonomikë janë prapëseprapë, njëlloj të rëndësishëm. Ndonëse nuk diskutohet
në mënyrë të veçuar, koncepte të tilla siç janë efekti nga ndarja e punës mbi prodhimin, influenca
e shijeve mbi kërkesën, zgjedhja midis konsumit dhe akumulimit të kapitalit dhe impakti i fitimeve
(dhe në këtë mënyrë, taksimit) mbi prodhimin, janë analizuar të gjitha si pjesë të një historie.
Njehsimet e Ibn Khaldun’it për zhvillimin e proceseve ekonomike janë një arritje e
shkëlqyer. Kur merret së bashku me literaturën e Muslim’anëve të tjerë të kësaj periudhe, duket
sa e gjerë ishte kuptimi i fenomenit ekonomik midis rretheve të sigurta të shoqërisë Islamic’e në
shekullin e XIV-të. Të dyja, tregëtia dhe shkenca lulëzuan në botën Islamic’e dhe njerëz të tillë si
Ibn Khaldun’i u përfshinë në sistemet ligjore dhe administrative ku ata u treguan të aftë të
përdornin eksperiencën e tyre personale dhe traditat i ndihmuan ata të grumbullonin një stok të
gjerë të njohurive ekonomike. Puna e Ibn Khaldun’it pati një influencë të vogël në fund të
periudhës Islamic’e, megjithatë . Ishte Europa perëndimore dhe jo Afrika e Veriut ajo që do të
jepte zhvillimet e tjera të rëndësishëme në ngritjen e mendimit ekonomik.

Nga Charles Martel’i tek Vdekja e Zezë

Periudha e artë e Islam’it ishte një periudhë erësire për Europën Kristiane. Në jug muslim’anët
kontrollonin shumicën e Spanjës dhe ishin në dyert e Costantinopole’sit, ndërsa në shekullin e
nëntë Viking’ët dominonin veriun. Ishte ndërprerë vërshimi i arit në pjesën kryesore të Europës
dhe kishte një lajthitje në zonat e vetmjaftueshme rurale. Ende Europa kristiane mbijetonte, në
rradhë të parë përmes zhvillimi të dy institucioneve kryesore. Së pari, ishte qelia e manastirit në
të cilën kristianizmi ruajti vazhdimësinë. Prej 700-ës, manastiret benediktine në pjesën e mbetur
të Europës kishin rënë nga invaduesit,por mësimet kristiane, përfshirë dhe njohuritë e klasikëve

26 23
-1-
 -1-

latinë e grekë, ishin mbajtur gjallë në manastiret në Ireland dhe Northumberland. Prej kohës kur
këto ishin plaçkitur prej vikingëve, kristianizmi ishte përhapur në Francë dhe Gjermani.
Institucioni i dytë jetësor ishte sistemi, ndonjëherë i referuar si ‘feudalizëm’, prej të cilit
dhuratat e tokës ishin të lidhura me shërbimin ushtarak. (Feudalizmi është një term i shpikur pak
kohë më vonë dhe ka kuptime të ndryshme në pjesë të ndryshme të Europës, kështu që lipset të
përdoret me kujdes). Kërcënimi nga invadorët në Europë ishte kalorsiak. Të mundje ata ishte e
domosdoshme të ndiqje shembullin e Persianëve dhe Bizantinëve dhe të përdorje njerëzit e
armatosur rëndë e me kalorsi të madhe e me racë të mirë. Problemi se si do mbështeteshe
ndajkalorësi tëtillë e cila pati detyruar një derdhje serioze ekonomike mbi perandoritë Perse e
Bizantine, ishte zgjidhur nga Charles Martel’i (sundimtar i Frankëve më 719-41), i cili pati
përdorur tokat e konfiskuara nga kasha për tua dhuruar klasës së luftëtarëve. Këta morrën të
drejtat mbi tokën si rezultat i një obligimi për të vendosur një kalorës (ose një numur të sigurtë
kalorësish) në fushën ku thireshin nga mbreti. Rotull kësaj krijese në rritje në këtë sistem
ekonomik e social, gjithçka bazohej në marrëdhëniet midis mbajtësve të tokave dhe shërbimit
ushtarak. Në të njëjtën kohë, Charles Martel’i morri murrgjër nga Anglia dhe Irlanda të
riorganizonin kishën Franceze. Manastiret ishi ngulitur përgjatë linjave shumë puritane se sa në
zonat benediktine. Njëaleancë e të gjitha niveleve të shoqërisë ishte formuar midis Shtetit dhe
Kishës, shenja më e dukshme e të cilës ishte concordati midis sundimtarit dhe Papa’s si dhe
kurorëzimi i Charlemagne (742-814) si perandor në Romë.
Kombinimi i fuqisë militare dhe urdhrave religjioze shumë të disiplinuara solli bazën që
për një periudhë të kishim ekspansion evropian. Mbretërit normanë pushtuan Anglinë (1066) dhe
Italinë e jugut dhe këta, së bashku me murgjrit e Cluny’it (nga Burgundia), ishin instrumentat për
organizimin e ‘ripushtimit’ të Spanjës nga Moors’ët (1085-1340). Midis 1096 dhe 1291’it
kryqëtarët (të frymëzuar nga Kisha dhe të realizuar nga mbretërit francezë dhe ndjekësit e tyre)
themeluan tokat e Kishës në Palestinë. Shekujt e dymbëdhjetë dhe trembëdhjetë panë
kolonizimin e fushave të Europës veriore. Kjo përfshiu të dyja, mbretëritë (Kalorësit Teutonë –
urdhëri bujar i Shën Marisë në Jeruzalem) dhe urdhrat religjiozë. Cistercian’ët ishin pjesërisht
aktivë: manastiret ngritën kolonitë, zakonisht në lindjen e largët, duke sjellë tokat e paana nën
kultivim. Në të njëjtën mënyrë, qytetet themeluan qytete të reja në lindjen e largme. Qytete të
tjera ishin themeluar prej mbretërve. Tregëtia në zonat e largëta ishte rilindur prej kryqëtarëve.
Venice’ja dhe qytete të tjera tregëtare italiane vunë në përdorim shumë mjete financiare e
transporti dhe floriri filloi të kthehej në monedhë përsëri në Europë. Ekspansioni i tregëtisë me
Lindjen e Largët ishte realizuar prej pushtuesve mongolë nga Azia, e cila ishte unifikuar dhe
themeluar si një perandori tolerante dhe paqësore e shtrirë nga lindja e Europës deri në Kinë.
Në shekullin e katërmbëdhjetë, megjithatë, ekspansioni u ndal. Jerusalemi dhe
pushtuesit e tjerë në Palestinë kishin humbur prej Perëndimit, avancimi në lindje ishte ndalur dhe
Moor’ët ishin ndalur duke ripushtuar Spanjën edhe për dy shekuj. Mesdheu lindor ishte qeverisur
jo prej mbretërve të organizuar mbi modelin francez por prej traditës së qyteteve tregëtare
italiane. Harkëtarët (përfshirë këtu edhe Crecy’n angleze) filluan të mundnin kalorësit e armuar.
Tregëtia filloi të bjerë, duke i çuar drejt kolapsit shumë nga shtëpitë e mëdha bankare të Europës.
Pastaj më 1347-51, Vdekja e Zezë u përhap nëpër Europë. Popullsia ra me 1/3 dhe në shumë
zona në _. Puna u rrallua dhe konfliktet midis bujqve dhe pronarëve të tokave u bënë endemike
me fshatarë rebelë, legjislacion që kontrollonte punën dhe përpjekje të Kishës për të marë tokat
që i kishte humbur. Shoqëria feudale, së pari ekspansive, u bë konservatore dhe e shtangët.

Rilindja e shekullit të dymbëdhjetë dhe Ekonomiksi në

universitete.

Por përpara kësaj, në mes të procesit të ekspansionit, kishte zënë vend ajo që kishte qënë
emërtuar rilindja e shekullit të dymbëdhjetë. Ndoshta e lidhur me ngritjen e prosperitetit, konfliktet

27 23
-1-
 -1-

midis fuqive të shfaqura (më të dukshme midis Kishës dhe shtetit), ishin duke e gryer sistemin
feudal dhe një ngutje e klasave të mesme urbane ishte duke e ngritur kërkesën për të nxënë. U
shfaqën mësuesit peripatetikë (të lëvizshëm-shën. i përkthyesit), jo si Sophist’ët e Greqisë së
Lashtë. Në gjysmën e parë të shekullit të dymbëdhjetë, Peter Abelard (1079-1142) argumentonte
dobinë e përdorimit të lirë të arsyes dhe kundër censurës. Pushtimet e para të pjesëve të
ndryshme të Europës të kontrolluara nga Moor’ët e bënë të mundshme mësimin e arabishtes dhe
këtu nisi udha për të rizbuluar rrënjët e klasikëve grekë. Komentatorët e Averroes’it ishin
entuziastë që përqafuan dhe, me nxënësit e perëndimit, ishin takuar me Aristotles’in. Ky ferment
çoi drejt krijimit të institucionit të ri , universitetit: Bologna, Paris dhe Oxford ishin të parat dhe prej
1400-ës ishin pak më tepër se 53.
Ishin këto universitete që bënë të shfaqeshin në këtë periudhë shkrimet ekonomike.
Studentët e përfshirë formuan një masë të lëvizshme, një komunitet ndërkombëtar të qendërzuar
mbi një universitet; Paris. Ekonomiksi i tyre prodhoi – zakonisht kjo referohet si ekonomiks
‘skolastik’ – ishte i lidhur në radhë të parë me etikën. Çështjet etike, megjithatë, kërkonin
pashmangshmërisht që njerëzit të mendonin rreth mënyrës në të cilën funksiononin aktualisht
aktivitetet ekonomike.
Shkrimtarët e hershëm skolastikë mbi ekonomiksin janë gjetur tek manualet për
besimtarët – libra që tregojnë se si priftërinjtë duhej të këshillonin të cilët vinin tek ta për çështje
besimi. Ekonomiksi krijoi figura të shquara për shkak se shumë priftërinj ishin të pafamiljarizuar
me praktikat e biznesit mbi të cilat njerëzit kërkonin një ndikim spiritual. Një shembull për një
manual të tillë është Summa Confessorum prej Thomas’it të Chobham’it (v.1163-1235),
shkruajtur rreth 1215’ës, vit në të cilin u bë i detyrueshëm shkuarja e çdo të rituri si besimtar në
një annual përfundimtar. Ekonomiksi vjen në libër kur Thomas tregon moralin e profesioneve të
ndryshme nga fatet, duke përfshirë dhe atë të tregëtarit. Lista e tij e kapitalit nuk përfshin asnjë
nga të dyja prej kamatës dhe lakmisë. Megjithatë ai solli një mbrojtje të fuqishme të tregëtisë, çka
kishte munguar tek shumë shkrime të tjera të herëshme.

Tregëti do të thotë të blesh diçka më lirë me qëllim që ta shesësh më shtrenjtë. Dhe kjo
konsiderohet si diçka e drejtë nga tregëtarët, madje edhe në se ata nuk shtojnë ndonjë
gjë më tepër për mallrat të cilat ata i blejnë në fillim dhe pastaj i shesin. Përndryshe do të
kishte qënë e thekshme nevoja për shumë zona, qyshse tregëtarët kejdesen dhe zonat
që kanë një shumicë prodhimesh, ata i çojnë ato në një vend tjetër ku ka nevojë për to.
Në këtë mënyrë tregëtarët duhet ta shtojnë bukur mirë ngarkesën e vlerës së mallrave
për punën e tyre dhe transportin dhe ka rritje më të shtrenjta në përfundim për kapitalin e
planifikuar për tregëti mallrash. Dhe gjithashtu, në se ka shtuar diçka në zhvillimin e
mallit, për tregëtarin kjo do të thotë një rritje e ngarkesës së kapitalit.

Ai shkoi në zona tregëtarësh përgjatë zejtarëve ( një prirje e favorizuar qysh me Jozefin i
cili ishte një karpentier). Thomas’i paralajmëroi, megjithatë, ishte mëkat ta mashtrosh blerësin ose
ta ngarkosh më shumë se sa një çmim i drejtë.
Thomas’i morri disa argumenta që sillnin çështjen e fajdesë. (I) Kur paraja është dhënë
hua, pronari i parasë kthehet nga huadhënës në marrës i saj, kështu që fajdeja përfshiu fitimin e
huadhënësit nga prona e cila i përket dikujt tjetri. (2) Fajdexhiu shet kohë, e cila i përket Zotit. (3)
Huadhënia e një pjese të fitimeve është mëkat në se huadhënësi ndan fitimet dhe humbjet në të
njëjtin proporcion. Thomas nuk lejoi që interesi të ishte paguar si kompensim për lehtësirat e
humbura prej huadhënësit gjatë periudhës së huasë, por është e pranueshme të kërkohet
kompensimi për humbjet që pranon, nëpërmjet dështimit të huamarrësit për ta ripaguar huanë në
kohë.
Një avancim kuptimplotë në këtë vijë mendimi, ishte realizuar prej Ëilliam’it të Auxerre (1140-
1231) – teologu i cili më 1230 është menduar të ketë luajtur një rol në bindjen e Pope Gregory IX
që të mos e ndalonte veprën e Aristotles,it. Ëilliam’i e bazoi etikën mbi ligjin natyral në sensinn që

28 23
-1-
 -1-

‘ato që dikton arsyeja e natyrale për tu bërë në të dy rastet, një me paramendim ose pa shumë
paramendim’. Një student modern pati shkruajtur:

Rëndësia për një concept të filozofisë sociale si ky, është e vështirë të mbivlerësohet.
Kjo shkakton vendosjen, pak a shumë, të postulateve racionale të vet qartësisë mbi të
cilat janë bazuar argumentat. Konkluzioneve u zgjatet rruga dhe argumenta të tilla (ato
llogjikisht provojnë se janë korrekte) janë racionalisht të provuara, por ato janë gjithashtu
normative qysh se ato janë bazuar mbi ligj.

Ëilliam’i i kushtoi shumë vëmendje pronës private, duke konkluduar se ishte e keqe e
domosdoshme – subject i kualifikimit i cili, në kohët e nevojës, kërkonte që ata që kishin pronë të
ishin të obliguar ta ndanin atë me ata që nuk kishin gjë. Me një prirje të ngjashme, ai argumentoi
se përdorimi i shtrëngimit përfshirë edhe marrëveshjen e detyruar, duhej të rezultonte nga një
huamarrës në nevojë të një huaje, me një kontratë të grisur e të pafuqishme. Nuk do të ishte e
argumentuar që pagesat e interesave të konsideroheshin moralisht të argumentuara sepse
huamarrësi kishte kontraktuar në mënyrë vullnetare.
Figurat kryesore ndër ekonomistët skolastikë, megjithatë, janë konsideruar zakonisht të
jenë Alberti i Madh (Albertus Magnus, v.1200-1280) dhe Thomas Aquinas. (v.1225 74), të dy
fretër domenikanë. Që prej kohës së tyre, mendimi ekonomik është themeluar jo thjesht mbi
manualet konfensionale por gjithashtu edhe mbi komentet e Peter Lombard’it Sentences dhe mbi
Aristotles’in, të cilët që të dy ishin shumë të thjeshtë nga forma e drejtpërdrejtë.
Aristotles’i (Nicomachean Ethics, V-5) argumentonte se drejtësia ishte shërbyer në se
kursi i këpucëve me ushqimin barazohej me normën e këpucëbërësit përballë bujkut, ose n.q.se
kursi i shtëpive përballë këpucëve ishte i tillë si e ndërtuesit përballë këpucarit. Ky pasazh ka
provokuar një diskutim të pafund sepse kuptimi i “këpucarit përballë bujkut” dhe “ndërtuesit
përballë këpucarit” është larg të qenit e qartë. Alberti në komentet e tij në këto faqe, sugjeronte se
kjo duhej të lexohej në kuptimin që vlera e një malli në termat e një tjetri duhet të jetë në
proporcion të dyanshëm me nevojat relative për të dy mallrat si dhe me punën e përfshirë për to:

Ashtu sic është bujku përballë këpucarit në punë dhe shpenzime, ashtu edhe produkti i
këpucarit është përballë produktit të bujkut … [është] me vështrimin drejt mjeteve dhe
problemeve të komunitetit, me të cilat ato janë mjaftueshmërisht të matshme.
Këmbimi do të bëhej … në varësi të një proporcioni midis vlerës së një gjëje dhe vlerës
së një gjëje tjetër; ky proporcion do të egzistojë mbi bazën e kujdesit për nevojën e sendit, e cila
është edhe shkaku për këmbim.

Në fjalitë e para Alberti thotë se vlera e këpucëve dhe ushqimit duhet të jetë
proporcionale me punën dhe shpenzimet e këpucaririt dhe bujkut. Në pjesën e dytë ai na sjell në
nevojën e asaj që lipset të përcaktojë vlerat relative. Në se merren së bashku këto pasazhe mund
të lëxohet si shpjegim se përse puna duhej vlerësuar: në se një krevatbërës nuk merr
mjaftueshmërisht për të mbuluar shpenzimet e tij ai nuk do të prodhojë më krevate. Në këtë
mënyrë vlerat duhet të jenë të lidhura me të dyja, si me nevojën për mallra dhe me kostot e
prodhimit të tyre. Alberti filloi me një çështje etike dhe mbi bazën e një pasazhi të errët nga
Aristotle’si ai shtjelloi një konkluzion rreth asaj që çmimet duhet të realizojnë n.q.se shoqëria
dëshiron të furnizohet me mallrat që ajo kërkon.
Thomas Aquinas është një nxënës i Albertit të Madh dhe në shumë punë të tij ai kërkon
të thjeshtojë dhe sqarojë shkrimet e mësuesit të tij. Ashtu si Alberti ai paraqititi së bashku idetë
nga Aristotle’si dhe Etërit e Kishës, siç ishte Augustine’si. Kjo ishte ilustruar mirë prej mësimit të
tij mbi pronën. Kjo përmbante të gjitha argumentat themelore të përdorura prej skolastikëve
shumë prej të cilëvë e kishin origjinën nga Aristotles’i. Kjo përfshinte nevojën për pronën private
në se njerëzit janë në një pozicion që mund ta zgjidhin atë në mënyrë liberale, argument që

29 23
-1-
 -1-

njerëzit do ta merrnin më tepër si kujdes mbi pronën e tyre private se sa mbi pronën e të tjerëve
dhe argumentit që prona private të çon drejt regullit. Por është në argumentin e paqes që
njohuritë e Aquinas’it në sjelljen së bashku të ideve të etërve dhe Aristotle’sit janë ndoshta ato që
janë më të ilustruarat. Argumenti është aristoteljan por Aquinas’i i kristianizon ato me argument
se prona private është e nevojshme për paqen dhe sepse korruptimi i burrave të shtetit sjell
rënien. Megjithatë, ndonëse Aquinas’i pranon që prona më së shumti është e nevojshme që të
jetë private, frytet e kësaj prone megjithatë janë të përgjithshme dhe duhet që të ndahen ose
përmes dhënies së tepricave të mallrave të tilla të nevojshme ose nëpërmjet shitjes dhe blerjes.
Të kuptosh pikpamjet e tij rreth pronës dhe pasurisë është e rëndësishme që shumë nga
shkrimtarët skolastikë ishin priftërinj lëmoshatarë të cilët i ishin dorëzuar një jete të varfër. Ata nuk
e konsideronin pasurinë si një mjet për rritjen e cilësisë së jetës dhe aspak si një qëllim
përfundimtar të tyrin. Nga ana tjetër ata pranuan që shumë të varfër nuk do të pranonin të jetonin
në varfëri. Ata gjithashtu konstatuan se në se gjithkush do të ishte i varfër atëhere sdo të kishte
se kush ti mbështeste ata të gjithë. Këto shpjegojnë se përse Aquinas’i, p.sh., paralajmëroi
kundër një teprimi në të dyja, varfërisë si dhe pasurisë. Pasuria ishte e dobishme vetëm në se
përdorej në një mënyrë të qëndrueshme me kërkesat e drejtësisë dhe dhembsurisë.
Një kërkesë e drejtësisë ishte se aty ku mallrat ishin përdorur për këmbim, blerja dhe
shitja duhej të vendoseshin tek çmimi i drejtë – dhe që kjo nga ana e vet mund të ishte e
ndryshueshme, ose thënë ndryshe, nga drejtësia në këmbim. Këtu skolastikët pra morrën për
bazë idenë e ligjit roman se diçka që ja vlen, mund të shitet me vlerën që ja vlen, por pa
mashtrim. Ata ishin megjithatë të pandërgjegjshëm për të nxjerrë nga gjithë kjo konkluzionin se
ishte e drejtë të shisje një mall me çmim më të lartë se sa ishte shpezuar për të. Kishte një
mendim unik se kokfortësia në mospërfaqsimin e mallit ose të cilësisë së tij ishte i pasaktë.
Megjithatë ky argument i supozuar si i marrë nga ligji roman që të dyja pjesët u pranuan në
termat mbi të cilat mallrat ishin këmbyer e cila ngre pyetjen se sa informacion kishte për mallin
shitësi i cili duhet ta tregonte atë. Aquinas’i e pranonte si të lejueshme fshehjen e ndonjë
informacioni nga shitësi. Në se kishte ndonjë difekt të padukshëm dhe malli kishte një çmim pa e
marrë parasysh atë, shitësi nuk do të kishte thënë diçka rreth këtij defekti (e cila mund të rezultojë
në një shitje më të mirë se sa me çmimin e saktë). Ishte e pranueshme që të egzistonin grindjet
për pazar që blerësit dhe shitësit do të përpiqeshin tja hidhnin gjithmonë njëri tjetrit. Nuk kishte
gjithashtu kërkesë që shitësit ti tregonin blerësit rreth faktorëve që mund t’ja ulnin çmimin mallit
në të ardhmen. P.sh. një pronar anijeje plot me grurë nuk kishte përse ti tregonte blerësve për
anijet që ishin duke ardhur së shpejti pas tij. Çmimi i saktë ishte çmimi që ishte vlerësuar në të
tashmen e jo ai që do të prevalonte në të ardhmen.
Ideja kryesore që nënvizohej nga diskutimet e skolastikëve për çmimin e drejtë ishte fakti
që tregu ofronte mbrojtje kundër detyrimeve ekonomike. Në se vlera e një malli të vendosur nga
shitësi i vet ishte më e madhe se vlera e vet normale, atëhere ky mall mund të shitej ose,
përndryshe, shitësi do të ballafaqohej me eksperiencën e një humbjeje. Megjithatë do të ishte e
pa drejtë për një shitës që të avantazhohej nga rrethanat që i shkaktonte blerësi. (Në fakt ishte
një traditë e gjatë në ligjin natyral i cili thoshte se në rastet e nevojave të rrepta siç është zia e
bukës, duke marrë më të nevojshmen që nuk ishte e ligjëruar si vjedhje, - pra, lejohej që prona të
bëhej e komunitetit). Konkurrimi midis shitësve, ashtu siç edhe ngjan në tregjet publikë, ishte i
njohur si i mbrojtur nga blerësit.
Ajo që ishin duke bërë shkrimtarët skolastikë me diskutimet e tyre për çështje të tilla si
prona dhe çmimi i drejtë ishte qasja ndaj argumentave të bazuara mbi ligjin natyral drejt
mbështetjes dhe interpretimit (ose aftësimit) të mësimdhënies së Kishës mbi problemet
ekonomike. Përqëndrimi i tyre i vazhdueshëm mbi padrejtësinë e ngritur nga njerëzit e gjendur
nën presion dhe nevojën e kompensimit të këtyre njerëzve. Në diskutimet e këtyre problemeve,
ata zhvilluan dhe sqaruan shumë koncepte ekonomike. Askund nuk ishte më e errët kjo çështje
se sa në mësimet mbi fajdenë. Urdhri në Predikimin në Mal se “huani pa pritur ndonjë kthim”,
ishte gjerësisht i përhapur ashtu si edhe pretendimi i Shën Ambrose’sit i cili thonte se “n.q.se

30 23
-1-
 -1-

dikush mer lekë me fajde, ai zotohet për robëri”, por ata gjithashtu u përpoqën të gjenin
argumenta racionale për të mbështetur rastet e tyre të trajtuara.
Ideja fundamentale e nënvizuar në të gjitha diskutimet e tyre mbi fajdenë bazohej tek
fakti se paraja ishte sterile. Bërja e parasë nga paraja ishte e panatyrshme. Kështu në se
huamarrësi realizonte një fitim nga përdorimi i këtyre pareve, ai ose ajo që kishte marrë hua, e
kishte realizuar këtë me përpjekjet e veta dhe jo prej faktit se paraja ishte productive në vetvete.
Kjo ide e sterilitetit të parasë ishte riforcuar prej koncepteve legale të huadhënies. Në ligj, shumë
huadhënie ishin marrë në formën e mutuum, në të cilën poseduesi i sendit të huajtur kalonte si
huadhënës i cili në të ardhmen ripaguante me bujari. Mallrat origjinale nuk janë kthyer tek
huadhënësi. Kjo mund të aplikohej vetëm drejt mallrave fungible siç janë floriri, argjendi, vera, vaji
ose gruri, të cilat kanë aftësi këmbyese me njëri-tjetrin dhe që mund të maten apo numurohen.
Për shkak se pronari kaloi në një huamarës, kjo u pasua me ndonjë fitim për shkak të përdorimit
të mallrave të tij nga huamarësi dhe kështu huadhënësi nuk ishte i titulluar drejt ndonjë pjese.
Cilësimi kryesor drejt ndalimit për ndonjë pagesë prej huamarsit ishte se huadhënësi do
të kërkonte kompensim në se ai ose ajo do të vuanin për shkak të një humbjeje për shkak të një
dështimi të huamarësit për të ripaguar borxhin në kohë. Thomas’i i Chobham’it, p.sh., jepte një
shembull të një huadhënësi i cili kishte nevojë për para për të tregëtuar në pazar që të paguante
rentën e tij ose të pajiste vajzën e tij me prikë. Kompensimi për një humbje aktuale ishte
gjerësisht i përhapur. Diskutimi filloi kur ideja ishte përhapur drejt mbulimit të një humbjeje të
pritur të shkaktuar për shkak të një gabimi (damnum emergens) ose për të mbuluar humbjet e
nxitura nga huadhënësi, brenda periudhave të huadhënies (lucrrum cessans). Aquinas’i psh.,
kundërshtoi argumentin për lucrum cessans bazuar tek ideja se ashtu si pronari që ka kaluar si
huamarës, edhe huadhënësi që huajti para ishte efektivisht shitës për diçka që nuk ishte e tija për
tu shitur. Një problem mbi këtë cilësim ishte fakti se n.q.se ata ishin lejuar, ata do ta bënin një
traditë sistematike të silleshin rrotull ndalimit të fajdesë. Një klauzolë dënimi do të ishte përfshirë
në një kontratë huadhënie sipas kuptimit se huamarrësi do të shlyejë detyrimet dhe kështu do
t’paguhet edhe penalltia.

Nicole Oresme dhe Teoria e Parasë.

Tradita ekonomike skolastike ishte një përfshirje unike dhe, ndonëse Thomas Aquinas’i solli atë
që në shumë mënyra ishte një gjendje përfundimtare, kjo në fakt vazhdoi të zhvillohej në shekujt
që do t’pasonin. Kornizimi ishte vendosur prej Etërve të Kishës dhe, nga shekulli i XII-të, gjithëçka
ishte përhapur por akoma mungonin odat për këmbimin dhe eksplorimin e linjave të reja
inkurajuese. Asnjëherë nuk kishin qenë më evidente se sa në shekullin e XIV-të dhe të XV-të
shkrimet mbi paranë. Idetë e sjella nga aristotelianët me kornizat e tyre analitike ishin tashmë
mbrapa ideve të zhvilluara si përgjigje e problemeve të reja.
Shekulli i XIV-të ishte koha e një revolucionarizimi ekonomik, politik dhe shoqëror. P.sh
institucionet feudale siç ishin lidhjet midis shërbimit ushtarak dhe të drejtave mbi pronësinë e
tokës, ishin duke u bjerur dhe tregëtia ishte në zgjerim. Forma të reja kreditimi dhe bankingu ishin
zhvilluar. Në gjysmën e shekullit, Vdekja e Zezë solli një mungesë kronike për punën dhe në
mënyrë substanciale solli ndryshim në marrëdhëniet midis klasave të ndryshme shoqërore.
Mbretëritë krijuan në vetvete të ardhura të pakta dhe realizuan zhvillimin e burimeve drejt një
zhvlerësimi të matshëm (duke reduktuar edhe përmbajtjen e arit dhe argjendit për monedhë) por
me trend drejt zhvillimit të të ardhurave të tyre. Çështja e parasë dhe rolit të saj në ekonomi, në
këtë mënyrë, bëhet shumë shpejt e spikatur.
Rruga në të të cilën tradita aristoteliane do të zhvillohej do të ishte nga trajtimi i këtyre
problemeve nëpërmjet një ilustrimi të mirë prej Nicole Oresmi’t tek Treatise on thë Origin, Nature,
Laë and Alterations of Money . Kjo u shkruajt në latinisht në mes të shekullit të XIV-të prej një
francezi të lindur rreth vitit 1320, i cili studioi në Paris, shërbeu si këshilltar i Charles’it të V-të të

31 23
-1-
 -1-

Francës dhe vdiq si Bishop i Lisieux’it më 1382. Ishte i jashtëzakonshëm me shkrimet e tij të
shkurtra në formë trakti mbi të keqen e alternimit të monedhës, por ky adoptim thithës i dukshëm
prej Aristotles’it ndoshta u reflektua tek idetë të cilat në këtë kohë ishin pranuar gjerësisht prej
shkrimtarëve skolastikë. Në Trajtimin e tij, Oresme’si vendosi përballë argumentave aristoteljane
rreth orrigjinës së parasë (në këmbim) dhe dënoi përdorimet e “panatyrshme” të parasë. Ka
theksuar, megjithatë, se nuk është gjendur një qendër më e herëshme. Zhvlerësimi është dënuar
pasi minon besimin tek monedha (Oresme e shikon atë si më të keqe sesa fajdenë, e cila në
kthim është më e keqe se sa bërrja e parave përmes këmbimit). Preja e monedhave ( si përpjekje
për të shkrirë dhe shitur metalin e emetuar) është gjithashtu i dëmshëm sepse monedhat e prera
qarkullojnë sikur ato të ishin me peshën e tyre të plotë. Në të dyja rastet, argumenti i Oresme’it
është se veprimi i përzjerjes me plumb çon në konfuzion rreth vlerës së monedhës dhe një gjë e
tillë është e dëmshme. Ai citon përmbajtjen e Aristotles’it se gjëja që do krijonte një stabilitet në
karakter, është monedha.
Një tjetër çështje së cilës Oresme i kushton vëmëndje është kursi i arit me argjendin në
monedhë. Ai argumenton se kjo reflekton rrallësinë natyrale të dy metaleve, - por nga që ari
është më i rrallë, ai duhet të vlerësohet më lart se argjendi. Pra nënkuptohet ideja se rrallësia i
krijon komoditet për të qënë më i vlerësuar se ata që janë shumë të bollshëm. Kur rrallësia
relative e metalit ndryshon, kursi i arit me argjendin në monedha do të ndryshojë, gjithashtu.
Megjithatë, ndryshime të tilla, beson Oresme, janë të ralla dhe ka përpjekje të mëdha në këtë
drejtim nga sundimtarët për këmbimin e monedhës në mënyrë arbitrare sipas projektimit vetëm
për të rritur të ardhurat. Ai krahasoi përpjekjet për të ngritur vlerën e metaleve të rralla nëpërmjet
një mbikqyrje monopolistike, me një çmim të lartë për produktin e vet, si dhe dënimet në
përputhje me këtë.
Megjithatë, argumentimi kryesor i Oresme’it është se paraja synohet për publikun e që të
përdoret sipas një çmimi të paravendosur prej sundimtarit. Në të njëjtën mënyrë me të cilën
njerëzit mund të zotërojnë prona private por që komuniteti ka të drejtë të marrë fryte të kësaj
prone private, sundimtari ka të drejtë të krijojë monedhën dhe ti vendosë asaj një çmim, por
kërkohet që ta ushtrojë këtë të drejtë po në interes të publikut. Kështu, ndonëse është e gabuar
për një sundimtar të ndryshojë vlerën e parasë për të arritur qëllimet e veta, është e legjitimuar
për të që të veprojë në emër të komunitetit:

Qyshse paraja i përket komunitetit… kjo do të thotë se komuniteti duhet ta kontrollojë atë
si dhe të ketë vullnet për këtë… Dhe n.q.se komuniteti ka nevoja të gjera për shuma të
mëdha parash për shkak të një luftë apo për një shpërblim pagese të princit kundër një
skllavërie, apo për disa emergjenca të tjera, kjo pastaj e çon atë drejt ndryshimit të
monedhës dhe kjo nuk e diskuton natyrën ose karakterin, pas kësaj, sipas fajdesë, qysh
kur kjo nuk do të jetë një akt vetëm i princit, por i komunitetit të cilit i përket paraja.

Ky pasazh i mrekullueshëm është nisur prej një ngjarjeje që ndodhi më 1356. Mbreti i
Francës, Jean le Bon, ishte kapur prej anglezëve në Poitiers dhe Delfini ishte ballafaquar me një
kërkesë për 4 milion korona për shpengimin e tij. Kjo shumë ishte shumë e madhe dhe pagesa e
saj do të thonte kërcënim i stabilitetit të monedhës franceze. Delfini (i cili u bë më pas Charles’i i
V-të) ju drejtua Oresme’it për këshillë ekonomike.
Në punën e Oresmes’it ka një tension midis mënyrave të ndryshme të mendimit rreth
aktivitetit ekonomik. Ideja e parë është se ka një të drejtë të posaçme të sundimtarit për të
përcaktuar vlerën e parasë. Kjo përfshin faktin se njerëzit e pranojnë prerjen e monedhave me
vlerë të plotë dhe jo që vlera e tyre të jetë në varësi të një vlere të tyre të brendshme (jo si
pasuritë natyrale). Kundër kësaj Oresme pranon se njerëzit bëjnë atë që jus jell atyre fitim; ata
injorojnë çmimin e vendosur nga sundimtari dhe i shesin paratë ‘sikur ato të ishin pasuri natyrale’.
Kjo praktikë që plumbon metalet precise të cilat janë transportuar jashtë, kur ato kanë humbur
diçka në drejtim të qëllimit të pronësisë – pë të financuar tregëtinë me vendet me të cilat duhet
një emission në shkallë të gjerë i parasë. Oresme’si hedh kështu një vështrim të shpejtë për

32 23
-1-
 -1-

fuqinë e tregut, për këndvështrimin mbi zhvlerësimin e parasë që do të eksportohet, të

shkaktuara nga vështirësitë e brendshme ekonomike. Ai gjithashtu shqoi si të rëndësishme për
një sundimtar, nevojën për besimin e publikut tek monedha sepse në këtë moment monedha
rresht së qëni në varësi të thjeshtë nga vlera e argjendit që ajo përmban. Me fjalë të tjera paraja
është bërë më e shtrenjtë se sa një pjesë precise metali, e shënuar me një stampë për ti
shpëtuar njerëzit nga shqetësimet e peshës dhe matjes. Megjithatë, kur Oresmes’i sfidoi mënyrën
me të cilën qeveritarët kombinonin vlerën e parasë, objektivi i tij është moral/politika e mbi këtë
interesi i publikut duhej të zëvendësonte interesin e sundimtarit. Në këtë mënyrë, ishin
shtrëngimet morale apo politike dhe jo forcat ekonomike ato që detyronin sundimtarin se çfarë
duhej të bënte. Megjithkëtë, konteksti ishte shumë më tepër modern pasi nënvizimi i argumentit
ishte plotësisht Aristotelian.

Konkluzionet

Ideja se Mesjeta nuk prodhoi mendim ekonomik mbresëlënës, është larg së vërtetës. Theksimi i
kornizës së etikës së trashëguar u informua prej teologjisë dhe ligjit. Megjithatë, shkrimtarët
skolastikë u përpoqën të gjenin argumenta racionalë për gjykime morale – pra një zhvillim ky i
bazuar mbi ligjet natyrale. Për të bërë këtë, ata analizuan konceptet ekonomike. Ata ishin drejtuar
në studimin e asaj që përcaktoi vlerën e komoditetit dhe rolin e konkurrencës në rregullimin e
çmimeve. Ata eksploruan, gjithashtu, natyrën e parasë dhe i kushtuan një vëmëndje zhvillimit të
institucioneve tregëtare. Ata përdorën konceptet e fitimit të pritshëm ose humbjes si dhe kostos
opportune, mendim që askush nuk e pranoi se kjo do të justifikonte pagesën e interesit. Kështu,
megjithëse fokusi i skolastikëve ishte mbi moralitetin, ata mundën dhe bënë analizën e rrugës në
të cilën funksiononte ekonomia.

3
Shfaqja e vështrimit të Botës Moderne – shekulli i
gjashtëmbëdhjetë.

Rilindja dhe shfaqja e shkencës moderne.

Shoqëria mesjetare nuk u zhduk papritur. Në pjesë të Europës, institucionet feudale vazhduan në
shekullin e XVIII dhe XIX. Bujkrobëria, psh., nuk ishte ndaluar p.sh. në Rusi deri më 1861.
Këndvështrimet mesjetare të botës në të cilën religjioni, shkenca dhe misticizma jetonin brenda
njëra – tjetrës, madje kanë përfunduar tepër vonë. Për pak respect më tepër duhet thënë,
megjithatë, se shekulli i XV-të shënoi fillimin e botës moderne. Kjo u simbolizua prej rënies së
Constandinople’s nga turqit më 1453, çka shënoi fundin e Perandorisë Romake në Lindje. Në
gjysmën e dytë të këtij shekulli, portugezët eksploruan kufinjtë e Afrikës dhe kaluan në Indi më
1498. Inditë Perëndimore u zbuluan më 1492 dhe në pak vjet u zbuluan Amerika e Veriut dhe e
Jugut . Bota, si asnjëherë më parë, ishte qendërzuar mbi Mesdheun.
Megjithëse ishin dramatike këto zbulime, ato madje ishin vetëm një pjesë e një
transformimi ekstënsiv të shoqërisë Europiane që ndodhën në ndërkohën e shekujve të XV-të
dhe XVII-të. Qendra drejt këtij procesi ishte artistike, letrare dhe me një kundërmim kulturor të
qendërzuara mbi Italisë, e njohur si Rilindje. Kjo nuk do të kishte qenë e mundur pa zbulimin e
klasikëve grekë dhe latinë. Në shekullin e XIV-të, Petrarka (1304-1374) e kishte parë të kaluarën

33 23
-1-
 -1-

që ju kishte paraprirë viteve të mijëvjeçarit si një “epokë errësire” në krahasim me zhvillimin e

lartë të kulturës greke e romake dhe pati filluar procesin e rizbulimit të literaturës së lashtësisë.
Skolastikët e Mesjetës patën, sigurisht, rizbuluar shumë nga shkrimet e lashta, por ndërsa ata
qenë interesuar së pari në filozofi dhe mbi të gjitha tek Aristotle’si, Petrarch’a kërkoi të mësojë
nga gjithë korpusi i shkrimeve klasike – poezia, historia dhe biografia si dhe nga filozofia dhe
shkenca. Dituria klasike (literae humaniores), solli një burim alternative të frymëzimit moral të
cilën e solli më parë Kisha.
Madje në veprat artistike të porositura prej Kisha’s – e cila ishtë ekstensive (puna e Bazilika’s së
Shën Peter’it në Romë kishte filluar më 1506) – ishte një interesim i zhvilluar në humanizëm.
Gjithnjë e më të pakta u bënë punët e mëdha të artit me tema religjioze dhe kur tema të tilla ishin
trajtuar, ishte i qartë impakti i rizbulimit të klasikëve dhe humanistave të rinj. Për të ilustruar këtë
mjafton të citojmë emrin e Leonardo da Vinci’t (1452-1519), Michelangelo (1475-1564) dhe
Raphael’i (1483-1520). E njëjta gjë është e vërtetë dhe në muzikë. Arti dhe muzika nuk kishin
shumë kohë që ishin ushtruar vetëm në mbështetje të religjionit.
Ashtu si njerëzit rizbuluan literaturën klasike, ata zbuluan edhe perspektivat e reja mbi
shkencën shumica e të cilave anonin nga Plato’ja, më tepër se sa nga Aristotle’si. Kishte një
pamje të përgjithshme mbi universin ku shkenca, astrologjia dhe zotat pagane, që të gjitha, e
patën një vend. Një pjesë e rëndësishme e kësaj ishte shoqërimi neoplatonik me hyjnizim të
diellit, nga i cili i ndante një hap i vogël drejt vështrimit të botës që sillet rreth diellit, më tepër se
sa e kundërta.

Njeriu që e ndërmori këtë hap, Copernicus’i (1473-1543), ishte udhëhequr prej kërkimeve
të pitagoreanëve drejt një thjeshtimi, drejt një formule matematike që do të shpjegonte lëvizjen e
planetëve. Ajo çka ai kundërshtoi në kozmologjinë gjeocentrike të cilën e kishte trashëguar nga
Aristotlesi dhe Ptolemy ishte jo vetëm mungesa e elegancës, por, po aq, edhe e një pasaktësie, –
madje në varësi të një sistemi më tepër të saktë, çka ishte e një rëndësie kruciale, pasi,
urgjencën e afronte nevoja praktike e reformimit të kalendarit. (Për shkak të kalendarit vjetor i cili
nuk ishte saktësisht i gjatë sa viti diellor, stinët realisht kishin lëvizur më tepër nga pozicioni
tradicional në calendar). Koperniku u kthye drejt mendimtarëve të tjerë klasikë se sa Aristotlë’si
dhe Ptolemy dhe gjeti tek ata idenë e qendërzimit të universit tek dielli, implikimet e të cilit ai i
zgjidhi. Ndonëse predikime të tilla për funksionimin e sistemit nuk ishin të mirëpritura me
kënaqësi, Copernicys’i ishte megjithatë në gjendje të nxirrte rezultate të cilat ishin superiore në
raport me ato që kishin rrjedhur prej sistemit të vjetër. Megjithatë, ndonëse zhvendosja e tokës
nga pozicioni i saj në qendër të universit përfshiu një shpartallim radikal të traditës, pjesa tjetër e
kozmologjisë së tij ishte mesdhetare. Trupat qiellorë ende udhëtonin në rrathë, me shpejtësi
konstante, të zhvendosur dhe prej sferave të kristalta. Duke postuluar për një lëvizje të tokës
kishte një anomaly të cilës Copernicus’i nuk mund ti përgjigjej kundërshtimeve siç ishin ato se
pse, në se toka lëvizte, objektet mbi sipërfaqen e saj nuk rrëzoheshin.

Lëvizje të cilat ju larguan këndvështrimit të botës mesjetare drejt shkencës moderne,

ndodhën gjatë dy shekujve pasardhës. Kepler (1571-1630), ishte duke punuar me më shumë
saktësi astronomike në observacionet sjella nga Tycho Brahe (1546-1601), i cili zbuloi orbitat
eliptike, me diellin në një foci dhe përshtati të dhënat më mirë. Ai gjithashtu ishte inspiruar prej
kërkimeve të neoplatonikëve për harmoninë dhe modelin në univers. Megjithatë, ai ende nuk ju
përgjigj kundërshtimeve kryesore drejt idesë së lëvizjes së tokës, as solli ndonjë shpjegim teorik
se përse toka duhet të lëvizë. Ishte larg Galileo’s (1564-1642) për të zhvilluar metodën e re mbi
kërkimin e të dhënave (siç ishte vëzhgimi i yjeve me teleskop) dhe të nxirrte konkluzione për një
uniformitet midis lëvizjes së trupave mbi tokë dhe në hapësirën qiellore. Decartes’i (1596-1650),
përsëri zhvilloi idetë e ardhura nga autorët klasikë e ndërmorri hapin për ti parë trupat qiellorë si
pjesëmarrës në lëvizjen e lirë brenda një hapësire të pafund. Duke u udhëhequr prej Galileo’s, ai
solli të parën gjendje të ligjit të inercisë. Sistemi u kompletua më pas nga Isaac Neëton (1642-
1727), i cili shtoi këtu ligjin e gravitetit. Neëton ishte në gjendje të përdorte ligjet e tij të lëvizjes

34 23
-1-
 -1-

për të shpjeguar jo vetëm lëvizjen e planeteve por gjithashtu edhe të trupave mbi sipërfaqen e
tokës. Për herë të parë kishte një koherencë si dhe alternativa të plota në drejtim të kozmologjisë
mesjetare. Universi ishte parë menjëherë kështu si i mbajtur në lëvizje prej Zotit, por mbi bazën e
ligjeve mekanike. Zoti luante rolin e vendosjes së universit dhe fillimit të lëvizjes (një orëbërës
hyjnor), por ai nuk kishte ndonjë rol tjetër më pas.

Një trajtim i tillë i shkurtër i ngritjes së shkencës moderne është domosdo i thjeshtëzuar,
por është i mjaftueshëm për të bërë disa përcaktime të rëndësishme. Revolucioni shkencor
përfshiu një transformim të thellë në lidhje me atë se si ishte parë bota më parë, me implikimet jo
vetëm për mënyrën me të cilën fenomenet natyrale ishin menduar, por gjithashtu për mendimin
rreth religjionit dhe shoqërisë. Një ndryshim i magnitudës ishte një process i gjatë. Tek fillimi i vet,
pjesëmarja e Revolucionit Shkencor mund të jetë themeluar në via moderna (në një mënyrë
moderne) bazuar tek puna e Ëilliam’it të Ockham’it.(1285-1349) me ndarjen e sferave të arsyes
njerëzore dhe revelatës hyjnore. Drejt fundit të transformimit, Neëton’i, biles, ruajti një besim në
astrologji e cila nuk mund të ndahej nga astronomia e tij.

Reformacioni
Shekulli i XVI-të ishte gjithashtu koha e Reformacionit, kur Kishat Protestante u ndanë nga Kishat
Katolike Romane. Kjo ngjarje apo seri ngjarjesh, pati sjellë pasoja të thella politike e sociale.
Megjithëse ha diskutim, kjo mund të ketë qenë një faktor i rëndësishëm dhe përcaktues në rritjen
ekonomike në Angli dhe Hollandë, dy vende protestante këto, gjatë shekujve të XVII-të dhe XVIII-
të. Megjithatë, kjo nuk përfshiu ndonjë transformim mbi mendimin ekonomik tradicional, për
lëvizjen që ishte esencialisht konservatore – një riafirmim i moralit dhe teologjisë Judaeo –
Cristian’e, kundër influencave humano – pagane të Rilindjes. Ngjarja që provokoi publikimin e
Luterit të të nëntëdhjetë e pesë tezave të tij më 1517, ishte ardhja e murgut i cili solli indulgjencat
që duheshin paguar për ndërtimin e Bazilikës së Shën Peter’it.

Një nga faktorët që e bënë Lutherin të qëndronte kundër hierarkisë së Kishës, e shtrirë
në kohë më gjatë se sa shumë protesta të ngjashme që patën qënë bërë në shekujt e
mëparshëm, ishte ngjarja e shtypit. Bibla Gutenberg ishte printuar më 1455 dhe nga fundi i
shekullit të XIV-të, nr. I librave të shtypura ishte rritur afërsisht sa nr. I shkrimeve në vitet e gjithë
mijvjeçarit të fundit. Printimi do të thoshte se idetë protestante mund të përhapeshin vetëtimthi
nëpër Europë. Protesta e Luterit në këtë mënyrë u bë shumë më e rëndësishme se sa një grindje
e vetmuar e një prifti me Kishën. Faktor tjetër që tregon suksesin e Reformacionit ishte lindja e
nacionalizmit në Europë. Në shtetet gjermane Luteri ngriti ithtarët si kundër papatit ashtu edhe
kundër Perandorisë Habsburgase. Diferencat religjioze do të përdoreshin kështu si armë në
betejat politike.

Figura themelore e Reformacionit, - Martin Luther (1483-1546), Jean Calvin (1509-64)

dhe Ulrich Zëingli (1484-1531) – ishin konservatorë mbi çështjet ekonomike. Luteri mbështeste
hapur ndalimin e fajdesë dhe doktrinën e çmimit të drejtë, ndonëse ishte konfuz me disa
përjashtime që patën ardhur për tu pranuar. Ashtu si paraja ishte sterile, psh., ishte gabim të
kërkohej një shtesë për pagesa të mëvonshme. Ai miratoi idenë e një shoqërie të rregulluar e
hierarkike, në harmoni me mendimin mesjetar. Megjithatë, në përgjithësi Lutheri pati pak interes
në çështjet ekonomike dhe sigurisht, pra, nuk pati kuriozitet rreth shqetsimeve ekonomike. Në
mënyrë të ngjashme, megjithëse Calvin’i argëtohej duke lexuar mbi fajdenë, ai gjithashtu rruajti
fuqimisht idenë e çmimit të drejtë. Biznesmeni ishte në pritje vetëm të bërrjes së n fitimeve të
moderuara dhe nuk duhej të çakarritej për ti marrë të gjitha. Madje mbi fajdenë, megjithatë,

35 23
-1-
 -1-

mendimi i tij ishte se kjo ishte një çështje e kyçur nga doktrina skolastike. Ndërsa ai pranonte se
pagesa e interesit ishte legjitime, ai e gardhoi atë me përcaktime: njerëzit nuk duhej të ishin
fajdexhinj profesionistë, ata duhej të mos krijonin hendek me të varfrit dhe ata duhej të arsyetonin
mbi kufizimet e normave të interesit. Doktrina të tilla ishin të gjitha fuqimisht në traditën
skolastike.

Reformacioni pati me të vërtetë një impact të drejtpërdrejtë mbi mendimin politik. Në

këndvështrimin e botës mesjetare, ligjet e mira ishin gjykuar sipas ligjit të Zotit. Pavarësia rridhte
nga Zoti. Kjo ishte në varësi të Papës, zëdhënësit të Chris’it mbi tokë, qysh kur Charlemagne
ishte kurorëzuar si Perandor i Shenjtë Romak në vitin 800. Ndonëse kishte patur grindje të
vazhdueshme midis autoriteteve shekullare dhe ekleziastike, asnjëra palë nuk lëshonte plotësisht
ndaj palës tjetër. Konflikti midis dy juridiksioneve po përcaktonte të ardhmen e politikave
mesjetare, pra, diçka do t’eleminohej. Nga ana tjetër, pasja nevojë për ti rizgjidhur konflikte të
tilla, autoritetet e të dyja palëve ngritën pretendime nëpër literaturat e gjera përkatëse të bëra
sipas drejtësisë. Radilalët zbavitën me nocionin se sovraniteti duhet të vijë nga populli, ndonëse
në të njëjtën kohë ata kërkonin ta pajtonin këtë me idenë se Zoti ishte sovrani mbi të gjithë.

Kjo situatë u ndryshua me Reformacionin. Nuk ishte ndonjë autoritet ekleziastik që për
një periudhë të gjatë gjithsecili ti detyrohet për përkushtim. Në se një sundimtar kthehej në
protestant, kishte një problem për subjektet e tij të cilët kishin mbetur mbështetës të Kishës
Katolike. Individët protestantë që jetonin nën një sundimtar katolik, ishin po në një situatë të
ngjashme. Ishte e nevojshme të lindte një ide se si subjektet lipsej të gjenin veten në një situatë
në të cilën skrupujt religjiozë u thirën për mosbindje ndaj sundimtarit. Shkurt, kishte tani një
problem të obligimit politik. Baza të reja ishin krijuar për strukturat politike. Një mënyrë për ta
realizuar këtë ishte të kërkoje ndihmë tek ligji i natyrës. Ndonëse frenoheshin prej Stoic’ëve dhe
mendimit Roman që u zhvillua prej skolastikëve, ideja e ligjit natyral u morr prej avokatëve
protestantë dhe filozofëve. Kjo pati implikime për mendimin ekonomik, ndonëse deri në shekullin
e XVII-të ende nuk ishin (me punën e Grotius’it, Pufendorf’it, Hobbes’it dhe Locke’s, shih në
fq………………….. ) eksploruar këto. Në shekullin e XVII-të mendimi i ri ekonomik u lind nga një
qark i ndryshueshëm.

Lindja e shtetit kombëtar evropian.

Përgjatë këtyre ndryshimeve kulturore dhe fetare ishte një ndryshim fundamental në mënyrën në
të cilën ishte organizuar shoqëria. Shoqëria mesjetare ishte e tillë ku forca të ndryshme garonin
me njëra-tjetrën për supremaci. Duket qartësisht kjo tek betejat e gjata midis perandorive (së pari
Perandoria Romake, më vonë Perandoria e Shenjtë Romake) dhe papatit. Përgjatë kësaj, një
numur princash lokalë gjithashtu pretenduan për besnikëri. Për shekuj patën qenë, natyrisht,
monarki të cilat rrallë qeverisën mbi tokat që patën një identitet të fortë kombëtar dhe kështu fuqia
e tyre ishte në varësi të kufizimeve të fuqisë së fisnikëve të cilët jetonin brenda kësaj mbretërie;
mbretërit nuk e patën monopolin mbi forcat ushtarake. Megjithatë nga shekulli i XV-të kjo filloi të
ndryshojë. Kështu u shfaqën disa shtete të fuqishme kombëtare sejcila prej të cilave u përfshinë
në një zonë gjeografike të kufizuar në të cilën banorët ndanë një identitet të përbashkët dhe ku u
qeveris prej një mbreti i cili mbajti monopolin mbi fuqinë ushtarake dhe rrjedhimisht dhe mbi atë
politike. Fuqia e fisnikërisë bëhet kështu subject i fuqisë së monarkut. Ky proces ishte më i
avancuar në Angli, e cila pati një kufi kombëtar të përcaktuar dhe ishte e sigurtë nga invazionet e
huaja, por Franca dhe Spanja – të mëdha dhe pastaj edhe shumë të fuqishme – ishin larg prej
kësaj. Ky proces nëpër të cilin po lindnin shtetet pati burime ekstremisht të dobëta për të qënë në
gjendje për një gjë të tillë. Ata duhej të krijonin ushtritë dhe forcat detare, por aparatet e tyre
administrative dhe fuqia e sistemit të taksave ishin të kufizuara. Përkujdesja për një ushtri
kombëtare të përherëshme ishte përtej kapaciteteve ekonomike të ndonjë qeverie dhe kështu

36 23
-1-
 -1-

sundimtarët duhej të përdornin marifete të tilla si punësimi i mercenarëve të huaj. Mbretërit,

madje shumica nga vendet e zhvilluara të pjesëve europiane, ishin në mënyrë të vazhdueshme
me mungesë të hollash. Kjo bëri jo vetëm që njerëzit të zhvillonin mendimin në terma kombëtare,
por ata gjithashtu po merrnin në konsideratë rrugët në të cilën fuqia ekonomike e kombeve do të
zhvillohej. Pati gjithashtu ndryshime në ambjentin ekonomik. Zbulimet gjeografike të realizuara
prej portugezëve dhe spanjollëve ndryshuan partnerët tregëtarë. Duke hapur distanca të gjata të
kurseve të tregëtisë detare u shkaktua një efekt i pamasë dhe u shënua mbulimi i një pike, sjellja
e së cilës në Europën perëndimore shënoi një fuqizim të historisë ekonomike. Pushtuesit
spanjollë në Amerikë sollën sasi të pamasa të arit dhe argjendit në Europë. Çmimet të cilat patën
rrënë në mënyrë të vazhdueshme në shekullin e XIV-të dhe të XV-të, filluan të ngrihen në
shekullin e XVI-të. Ndryshimi i rolit të Kishës në shoqëri po tregonte se shteti duhej të merrte mbi
vete përgjegjësi të reja. Ligji i Varfërisë, i future prej Elisabetës I-rë të Anglisë më 1597-1601, solli
lehtësimin e skamjes si dhe ishte diçka që në shekujt e mëparshëm nuk kishte qenë i nevojshëm.

Këto ndryshime ishin shoqëruar me dy kërcime mbresëlënëse në balancën ekonomike të

Europës. Së pari ishte rënia e qytet shtetit të pavarur. Qytetet që u rritën rrufeshëm gjatë
shekullit të XVI-të ishin kryeqytetet. P.sh., popullsia e Londrës u ngrit nga më pak se 50.000 në
vt.1500, në 575000 në vt.1700. Qytete të tjera nuk u rritën me të njëjtën rritëm. Venecia, p.sh. ra
nga rëndësia relative në krahasim me Londrën, Parisin, Amsterdamin. Së dyti, kërcimi tjetër ishte
mirëqënia e zhvilluar e vendeve në kufi me Detin e Veriut dhe rënia e Mesdheut. Kjo mund të
argumentohet se prej fundit të shekullit të XVII-të kushtet ishin të tilla sa që do të ishte e
pakonceptueshme që Revolucioni Industrial do të kishte ngjarë diku tjetër nga Anglia dhe Vendet
e Ulëta. Do të ishte e vështirë të arrihej në këto konkluzione pa parë situatën e dy shekujve më
parë.

Merkantilizmi
Ngritja e shteteve kombëtare në Europë është shoqëruar shpesh me “merkantilizëm”. Ky term
është përdorur për të përshkruar mendimin ekonomik të gjithë periudhës nga fundi i Periudhës së
Mesjetës deri në Periudhën e Iluminizmit – nga shekulli i XIV-të deri në të XVIII-in – por fjala
“merkantilizëm” (së bashku me sinonimin e saj “sistemi mercantilist”) nuk ishte përdorur deri në
gjysmën e dytë të shekullit të XVIII-të. Shpikësi i saj është Marquis de Mirabeau (shih fq. ………)
më 1763, por personi që e popullarizoi atë ishte Adam Smith, i cili e përdori atë në veprën e vet
Mirëqënia e Kombeve më 1776 (shih fq. ………..). Smith’i e përdori atë si një etiketë për një
vendosje të politikave ndaj të cilat ai po i kritikonte. Ky term u morr pastaj prej ekonomistëve dhe
historianëve të cilët e përdorën atë duke ju rreferuar në mënyra të ndryshme. Ashtu siç ndodh
shpesh kur termat zhvillohen në këtë mënyrë, në një mënyrë bruto, Smith’i superthjeshtëzoi
mendimin e paraardhësëve të vet dhe shumë nga këto superthjeshtëzime u sollën brenda një
literature pasi qe nxjerrë ky përfundim. Megjithatë, ndonëse disa historianë kanë argumentuar se
do të ishte më mirë të shmangej përdorimi i këtij termi, ai mund të jetë përdorur për të përshkruar,
sigurisht, pozicionimin e gjerë të ideve dhe politikave.

Politikat merkantiliste përfshijnë përdorimin e fuqisë shtetërore për të ngritur industrinë,

në drejtim të kryerjes dhe zhvillimit të mbiprodhimit të eksporteve mbi importet si dhe akumulimin
e stokut të metaleve të rralla. Këto stoqe të metaleve të rralla të cilat me të vërtetë do të bëheshin
monedha, ishin besuar të ishin të rëndësishme për fuqinë kombëtare. Ato duhej të sillnin
avantazhet ekonomike (p.sh. një ofertë të madhe të parasë e cila duhej të stimulonte prodhimin
dhe punësimin), si dhe ishin të domosdoshme për të paguar ushtritë.

Ekonomiksi mercantilist, jo si ekonomiksi i lashtësisë apo ai i mesjetës, ishte qendërzuar

mbi shtetet kombëtare të cilat ishin krijesa të shfaqura në një betejë konkurruese me njëri –

37 23
-1-
 -1-

tjetrin. Megjithatë, e ashtuquajtura epoka “merkantiliste” shënoi tre ose ka mundësi katër shekuj
gjatë të cilëve pati ndryshime të thella ekonomike dhe sociale. Ajo mbuloi vendet që po
rreshtoheshin në vendet e zhvilluara e me ekonomi në rritje, si Anlglia dhe Hollanda, por u drejtua
edhe tek vendet në rajonet e vonuara në zhvillim si ato të Europës Lindore. Kishte gjithashtu
diferenca të mëdha në institucionet politike e sociale brenda vetë Europës. Për ti parë përse
egzistonin këto probleme, lipsej të merreshin në konsideratë disa nga qëllimet që ishin propozuar
për të shpjeguar politikat merkantiliste. Kjo përfshinte (1) unifikimin e shtetit përmes një sistemi të
tarifave që shërbenin për mbrojtjen kombëtare si dhe tregëtinë e brendshme të lirë; (2)
menaxhimin e të ardhurës shtesë për shtetin përmes zhvillimit të ekonomisë; (3) punësimin e
lartë, përmes inkurajimit të tregëtisë dhe rritjes së ofertës së parasë; dhe (4) akumulimin e
thesarit dhe bollëkut përmes politikave tregëtare. Problemi është se objektivat e ndryshme u
aplikuan në vende të ndryshme dhe në kohë të ndryshme. Unifikimi përmes politikave doganore
ishte i domosdoshëm në Angli dhe akoma nuk ishte kryer në Gjermani ende deri në shekullin e
XIX-të. Masat e shtetit për të ardhurën përmes zhvillimit ekonomik karakterizuan politikat e
Colbert’it nën Louis XIV-të në Francë (shih fq. …………….), por këto nuk u përshtatën me
politikat e ndjekura nga vendet e tjera. Nuk ishte e çuditshme, megjithëkëtë, se mund të
argumentohej që politikat duhej të shpjegoheshin në termat e përgjigjes në drejtim të problemeve
të pjesëshme, më tepër se sa si rezultat i kërkimit të qeverive në drejtim të realizimit të disa
objektivave të larta.

Egzistonte gjithashtu problemi se termi ‘merkantilist’ është përdorur për të shprehur të dy

pamjet, si atë të politikave ekonomike të ndjekura ashtu edhe të ideve ekonomike që ishin
përdorur për të analizuar këto politika. Ajo ju referohej të dyjave, si veprimeve, edhe ideve të
shtetarëve të tillë siç ishte Colbert’i por edhe në drejtim të njerëzve të cilët zhvilluan idetë rreth
asaj se si ekonomia funksiononte – sipas së ashtuquajturës nga autorët e ‘merkantilizmit’. Ashtu
si politikbërësit merkantilistë, ideologët e merkantilizmit ishin në përgjithësi përgjegjës për
problemet immediate praktike. Mendimet e tyre ishin fuqimisht të influencuara prej kontekstit në
të cilin këto probleme ngriheshin dhe prej perspektivës nga e cila ata do ti trajtonin me ashpërsi
ato. Kontribuesit në literaturën merkantiliste përfshinin punët akademike të traditës skolastike
(filozofët e ligjit natyral), avokatëve, zyrtarëve të qeverisë ose “këshilltarëve të administratës”,
tregëtarëve, spekulatorëve dhe aventurierëve. Kështu, nuk është e cuditshme që nuk kishte një
doktrinë uniforme merkantiliste. Kjo është arsyeja se përse termi “merkantilizëm” do të përdorej
me shumë kursim këtu si dhe në kapitullin e ardhshëm. Ndonëse shumë nga autorët e diskutuar
do të etiketoheshin “merkantilista”, në shumë raste është e preferueshme të fokusoheshim mbi
aspekte të tjera të punës së tyre e të përsërisnim nga këto kategorizimet e tyre, në këtë mënyrë.
Ndonjëherë, megjithatë, është e vështirë të shmanget përdorimi i termit.

Machiavelli
Politikani mendimtar më i njohur i shekullit të XVI-të dhe i Rilindjes ishte Niccolo Machiavelli
(1469-1527), autori i Princit (shkruar më 1513). Megjithëse qasja e Machiavelli’t ishte shumë e
përgjithshme me qasjet e autorëve të shekullit të XVII-të, libri i tij ishte një përgjigje as për
problemet e ngritura nga shtetet kombëtare por as në drejtim të minimit të koncepteve mesjetare
të Reformacionit në drejtim të sovranitetit. Machiavelli – duke shkruajtur përpara Reformacionit –
ishte duke ju përgjigjur situatës për një ballafaqim të sigurisë së qytet shteteve italiane.

Libri i tij u shkatrua më pas në shumë mënyra. Interesat e shtetit ishin të ndara qartësisht nga
religjioni dhe shkenca e politikës ishte parë e ndarë nga moralitetit. Machiavelli ofronte një
analizim se si sundimtarët do të realizonin me shumë efiçencë objektivat e tyre – konkretisht të
zhvillonin fuqinë e shtetit. Ndonëse komentatorët e mëvonshëm kanë qenë fokusuar shpesh tek
normat në varësi të përdorimit të një mungese mëshire ose mbi fuqinë e sundimtarëve, është

38 23
-1-
 -1-

argumentuar se mënyra në të cilën ai ju qas këtij problemi, ishte shumë e rëndësishme. Metoda e
tij përfshiu të dy observimet – nxjerrjen e konkluzioneve nga rezultatet e politikave të ndjekura
prej sundimtarëve në të kaluarën – dhe deduksionin nga përvehtësimi i lidhur me natyrën
njerëzore. Ai u bazua në këshillën e tij mbi perceptimin se njerëzit do të silleshin si të paskrupullt
e sipas mënyrës së ruajtjes së interesit personal – jo sepse ai besonte se njerëzit nuk kishin
principe morale, por sepse kjo ishte hipoteza më e sigurt për të ndodhur. Njerëzit mund të
silleshin moralisht ose altruistisht, por do të ishte budallallëk për një sundimtar që ta besonte
këtë.

Shkolla e Salamanca’s dhe thesari Amerikan.

Mendimi skolastik vazhdoi përmes shekujve të XVI-të dhe XVII-të, ndonëse përmbajtja e tij
ndryshoi në përgjigje të rrethanave të reja. Një vend ku mbetjet e tij ishin të fuqishme, ishte
Spanja ku shkolla më e spikatur ishte në Salamanca. Këtu, teologjistët dhe juristët vazhduan të
shkruanin në stilin e traditës skolastike – plot me pyetje, kundërshtime, spikatje, zgjidhje dhe
konkluzione, të kuotuara në mënyrë graduale nga Aristotles’i dhe Aquinas’i. Analizat e tyre
ekonomike filluan me Aristotles’in, por përveç kësaj, ata iu përgjigjën problemeve të reja të
ardhura si rrjedhojë e fuqizimit të tregëtisë dhe të influkseve të sasive të shpejta të thesarit nga
Bota e Re, brenda asaj çfarë nënkuptohej si pjesë e oborrit të mbrapëm të Europës. Problemet
kryesore të ballafaquara me shkollën e Salamanca’s ishin fajdeja, çmimet dhe monedha ku ishte
e domosdoshme të merrnin doktrinën Thomistic’e në linjën me praktikat e bizneseve
bashkëkohore dhe drejtimi për të shpjeguar ndryshimet dramatike që kishte shkaktuar thesari
Amerikan.

Një figurë e rëndësishme në linjën e autorëve të Salamanca’s ishte Martin de Azpilcueta

Navarro, ose Navarrus (1586), një domenikan pati mësuar drejtësi tek Toulouse & Cahors
përpara se të lëvizte në drejtim të Spanjës. Llogaritja e Navarrus’it të vlerës së parasë
përmblidhet tek “Comentario resolutorio de usuras” , një apendiks për një manual teologjik të
publikuar më 1556. Ai filloi nga observimi i Aristotles’it se qëllimi i parasë është lehtësimi i
tregëtisë. Megjithatë, aty ku autorët e hershëm patën dënuar përdorimet për qëllime të tjera të
parasë si një gjë e panatyrshme, Navarrus’i argumentoi se duke ndryshuar atë për përfitim ishte
një qëllim i dytë i rëndësishëm i përdorimit të parasë. Në të njëjtën mënyrë që ishte thjesht për
tregëti, të bëje fitime të moderuara nga blerja dhe shitja e mallrave, duke këmbyer paranë, ishte e
ligjshme në se veprimi realizohej për një jetë të moderuar. Ai gjithashtu morri një pamje më
shumë të relaksuar për fajdenë, duke lejuar një rreshtim më të mirë të kompensimeve për
humbjen.

Megjithatë, si do ta realizonte dikush fitimin në të njëjtën kohë kur ai gjithmonë do ta

trajtonte monedhën me një çmim të drejtë? Përrgjigja e Navarrus’it ishte se vlera e parasë nuk
ishte konstante, por thjesht e përcaktuar prej të shkrojturës së saj (stampa mbi të) ose prej sasisë
së metalit të rrallë që përmbante. Vlera gjithashtu varej nga rrallësia e monedhës dhe nevoja për
të, si dhe nga faktorë të tjerë siç është pasiguria që ka lidhje me kohën e cila do ta ulte apo
ngrinte në vlerë apo ndoshta do ta mohonte si para. Ndonëse ishte e gabuar për këmbyesit e
parave që të krijonin një pakësim artificial me qëllim që të realizonin një fitim më të madh, ishte e
legjitimuar që të krijohej një avantazh nga ndryshimet normale në vlerën e parasë, duke blerë
para ku ose kur ato ishin të lira dhe duke shitur ku ose kur ato ishin të shtrenjta.

Këto kërkesa morale mbetën mbi një teori të ofertës dhe kërkesës që ishte aplikuar për
paranë si dhe për komoditetet e tjera: që

39 23
-1-
 -1-

Gjithë tregëtia me konsumatorin bëhet më e shtrenjtë kur ka një kërkesë të madhe dhe
ofertë të vogël dhe kështu ndodh edhe me paranë sado larg që të shitet, këmbehet me barter ose
që është këmbyer prej disa formave të tjera të kontraktuara; pra tregëtia me konsumatorin edhe
kështu bëhet më e shtrenjtë kur është me kërkesë të madhe dhe ofertë të vogël.

Kjo, Navarrus’i ishte i kënaqur, ishte arsyeja përse çmimet ngriheshin ‘pas zbulimit të
Indive, e cila përmbyti vendin me ar dhe argjend’. Ndonëse duhej parë se nga se gjithë mallrat e
tjera po bëheshin më të shtrenjta dhe kjo ndoshta ndodhte nga që paraja duhej të kishte rënë në
vlerë. Ai u rek të shpjegojë këmbimet në çmimet relative të arit dhe argjendit në të njëjtën
mënyrë.

Njëri ndër problemet me të cilin po ballafaqohej Spanja ishte se, ndonëse kishte prurje
në sasi të pamata të thesarit nga Amerika, pak nga to mbetën në vend. Paraja rridhte jashtë në
drejtim të pjesëve të tjera të Europës: ishte shumë e bollshme në qytete si Genoa, Rome,
Antëerp dhe Venice. Një kundërpërgjigje për këtë ishte imponimi i ligjeve që ndalonin eksportet e
tyre. Thomas de Merkado (1585), një antar tjetër i shkollës së Salamanca’s përdori egzaktësisht
të njëjtat argumenta si Navarro’ja duke shpjeguar se ligje të tilla do të dështonin për të ruajtur
paranë brenda. Në se paraja ishte eksportuar kjo ndodhte për shkak se jashtë ishte me vlerë më
të lartë se sa në shtëpi – në Antverp më lart se në Sevilie, tha – dhe kështu e vetmja mënyrë për
të ndaluar largimin nga vendi ishte të rritej vlera e tij e brendshme relative me prodhimet e tjera.
Ashtu si Navarrus’i, Mercado argumentoi se këto varracione natyrale në vlerën e parasë në
vende të ndryshme u justifikuan nga bërja e fitimit përmes marrjes me transaksione të
këmbimeve të huaja.

Ideja që rrallësia i bën mallrat më të shtrenjta dhe egzistenca me shumicë e tyre i bën ato
më të lira ka një histori më të hershme që shkon në lashtësi, kështu që nuk habitemi që këta të
Salamancas nuk ishin të vetmit në lidhjen midis thesarit Amerikan dhe ngritjes së çmimeve. Një
tjetër që e vuri në pah këtë ishte Jean Bodin (1530-96) një avokat si dhe zyrtar i administratës së
qeverisë franceze. Bodin theksoi se çmimet e mallrave si dhe çmimi i tokës u patën rritur. Ai
pretendoi se arsyeja themelore për këtë nuk ishte rrallësia ose monopoli (dy arsye ishin dhënë
shpesh për çmimet e larta), por bollëku i arit dhe argjendit. Bodini citoi shembuj historikë nga
kohët biblike dhe ato të lashtësisë, si mbështetje për këto pretendime. Një mënyrë sipas së cilës
Përgjigja e tij për paradokset e (Malestroit ?) në varësi të ngritjes së çmimit të të gjitha gjërave
dhe kuptimet për ta shëruar situatën (1568) qëndroi jashtë punës së Salamanca’s dhe është një
diskutim faktik i detajuar i kushteve monetare në pjesë të ndryshme të Europës e cila i mundësoi
atij të diskutonte me disa autoritete se si tregëtia shkaktoi që paraja të rridhte nga një vend në një
tjetër.

Anglia nën Tudorët.

Fundi i mesjetës në Angli zakonisht datohet si mundësia që fronëzoi Henri Tudorin, më 1485.
Ndonëse monarkia Tudor u konfrontua me shumë probleme me të cilat po ballafaqoheshin gjithë
sundimtarët e Europës të kësaj periudhe, siç ishte inflacioni dhe mungesat kryesore të të
ardhurave, duke përcaktuar kufinjtë kombëtarë nuk do të thotë se s’ishte njëri prej tyre. Puna më
interesante ekonomike e periudhës së Tudor’ëve është Një diskurs mbi mirëqënien e
përgjithshme të Mbretërisë së Anglisë, ndoshta e shkruajtur prej Sër Thomas Smith (1513-77),
një professor i Cambridge, avokat dhe zyrtar i qeverisë, më 1549 dhe e ribotuar më 1581. Ajo
është në formën e bisedimeve midis një doktori (figura qendrore), një kalorësi, një tregëtair, një
zejtari, dhe një fermeri, në të cilat janë diskutuar shumë nga problemet ekonomike dhe sociale të
ditës - një prej të cilave është inflacioni si dhe gardhimi i tokës së përbashkët e të përdorur kështu
për kullotjen e bagëtisë.

40 23
-1-
 -1-

Ashtu si edhe në pjesët e tjera të Europës, inflacioni ishte një problem serioz në shekullin
e XVI-të në Angli. Në shekujt e mëparshëm çmimet lëviznin, por nuk pati qenë një periudhë e
gjatë më tendencë për rritje çmimesh, ndërsa nga fundi i këtij shekulli çmimet e grurit ishin midis
4 dhe 5 herë më të larta se më përpara. Autori i Diskursit e pa qartësisht ndryshimin midis të
ardhurës reale dhe asaj në para dhe ai tregoi se rritja e çmimeve godet vetëm ata njerëz që janë
me të ardhura fikse: pronarët e tokave të cilët marrin rentë janë me kontrata fikse të mëparshme
dhe puntorët që punojnë aty me paga gjithashtu fikse. Ata që blejnë dhe shesin fitojnë nga rritja e
çmimeve. Ai gjithashtu përcaktoi se nuk kishte sens për tu qarë rreth mallrave të huaja që janë
shumë të shtrenjta në se mallrat që janë eksportuar të blihen prej tyre kanë qenë gjithashtu me
çmime të larta.

Njerëzit ishin familjarizuar me idenë e rrallësisë, ose ‘varfërisë’, çka do të shkaktonte

çmime të larta, por problemi tani ishte se çmimet ishin ngritur madje edhe kur mallrat ishin me
shumicë. Shpjegimi i ofruar prej Smith’it ishte zhvlerësimi i monedhës, - shumë e çuditshme, e
dhënë kjo që në versionin e parë të Diskursit dhe e shkrojtur në mes të së ashtuquajturës
‘Zhvlerësimi i Madh’të 1542-51, gjatë të cilit argjendi që përmbante shilinga ishte pakësuar me
1/6 e shumës që ishte më përpara. Ndryshime të tilla në vlerën e monedhës kishin ndodhur
përreth. Më 1581, ndoshta për shkak se Smith kishte lexuar Bodin’in, një shpjegim i ri i inflacionit
ishte përfshirë: një rritje në sasinë e monedhave të shkaktuara prej importeve të arit dhe argjendit
nga Inditë dhe vendet e tjera.

Gardhimi i tokës së përbashkët ishte shoqëruar me ekspansionin e fermave të gjedhëve

të imët, për të kënaqur rritjen e kërkesës për lesh të shkaktuar prej rritjes së eksporteve të
rrobave engleze. Mirëqenia e pronarëve të tokave ishte parë drejt kalimit përtej tokave të
përbashkëta për kullotjen e bagëtive, e shkaktuar nga mungesa e ushqimit dhe, duke ju hequr
kështu njerëzve të thjeshtë mjetet e jetesës. Pa u çuditur, gardhimi ishte hidhërisht i
diskutueshëm si dhe ishte çështja kryesore e diskutuar në Diskurs. Shpjegimi i Smith’it se
gardhimi ishte si rezultat i çmimit relativisht të lartë të leshit në krahasim me grurin. Ai argumentoi
se njerëzit nuk do ti kllaposte rreziku dhe vështirësia e një pune në se ata do të merrnin një të
ardhur të përshtatshme.

Merrni këto shpërblime prej tyre … (dhe) cili burrë do të lërrojë apo rrëmihë tokën, apo
do t’ushtrojë ndonjë punë artizanale, kur këtu ka vetëm dhimbje? … Në se gjithë këto pagesa
ishin marrë nga ata të gjithë, këto mundësi do të rrënohen, kështu që në se pjesa e shpërblimit
do të ishte zvogëluar, përdorimi i këtyre lehtësirave do të zvogëlohej… dhe kështu ata do të ishin
më pak të okupuar, më pak atyre do tu llogaritej shpërblimi.

Smithi argumentoi se ishte e domosdoshme për “ të përfituar nga plugimi si nga një mall,
hap mbas hapi, ashtu si fitimi i bariut dhe blegtorit”, përndryshe ‘kullota do të pushtohej nga
lërimi i tokës për shkak të gjithë atyre ligjeve që ndoshta enkas mund të jenë bërë të
diskutueshme’. Rruga që ndalon okupimin e fermave të bagtive, megjithkëtë, nuk ishte rruga e
kundërshtimit të legjislacionit, por ta bëje atë më pak të përfitueshme. Mënyra për ta realizuar
këtë ishte rindryshimi i tarifave që e bënte leshin fitimprurës në drejtim të eksportit.

Smithi pa rëndësinë e balancimit të tregëtisë dhe frenimin e importimit të mallrave të

padomosdoshme të lluksit ose mallrave të manufakturuara nga Anglia me materjale të
paperpunuara. Ai inkurajoi futjen e industrive të reja që do t’krijonin vende të reja pune dhe do të
sillnin begatinë në të gjithë vendin. Këto janë të gjitha politikat të cilat mund të jenë etiketuar si
‘merkantiliste’. Megjithatë, ai tregoi me një mprehtësi të vetëdijshme mekanizmin e çmimit si dhe
supozoi se njerëzit ishin të motivuar nga interesi personal. Në këtë mënyrë, puna e tij shënoi një
largim të rëndësishëm nga ekonomiksi skolastik.

41 23
-1-
 -1-

Ekonomiksi në shekullin e gjashtëmbëdhjetë

Ngritja e shteteve kombëtare europiane pati një impact të madh mbi mendimin europian. Rritja
ekonomike ishte vitale për fuqinë e kombeve dhe shumë mendime ishin dhënë për të projektuar
politika të cilat do të kryenin këtë. Kishte një ndryshim në përqëndrimin e mendimit ekonomik.
Ishte gjithashtu e rëndësishme të shqyrtoheshin problemet e reja të hedhura nga pushtuesit
spanjollë në Amerikë dhe ekspansioni i tregëtisë dhe financës. Në periudhë afatgjate, Rilindja
dhe Revolucioni Shkencor ishin duke dhënë një zhvillim të rëndësishëm mbi mendimin ekonomik,
por në shekullin e XVI-të influenca e tyre ishte më e pakët. Ndryshimi i mënyrave të vjetra të
mendimit ishte gradual – nuk kishte ndonjë hop revolucionar të papritur në mendimin ekonomik.

Shkolla e Salamankës përfundoi me një pikpamje rreth aktivitetit komercial i cili ishte
shumë i ndryshëm nga ai i Aristotles’it apo Aquinas’it, por metoda e tij shtrihet me ndershmëri
brenda traditës skolastike. Njerëz të huaj siç ishin Jean Bodin dhe Sër Thomas Smith – të dy
avokatë të vjetër dhe zyrtarë të qeverisë – ecën, madje larg, nga këndvështrimi mesjetar. Drejt
një shtrirje akoma më të madhe, çështjet morale ishin shtyrë mënjanë në favor të analizës se ç’po
ndodhte tashme në botë dhe çfarë do t’vazhdonte të bëhej. Në vend të diskutimeve për
përfitimet morale, autorë të tillë ishin duke filluar të hidhnin vështrimin nga përfitimi për impikimet
e tij të dala, të lëshuara dhe provuara, më së tepërmi sipas së njëjtës mënyrë të paraqitur tek
punimi i Machiavelli’i për të dalë jashtë implikimeve për artin e qeverisjes së njerëzve që ishin
duke u marrë me këto veprime të cilat ishin në interesin e tyre personal.

4
Shkenca, Politika dhe Tregëtia në shekullin e
shtatëmbëdhjetë në Angli

E kaluara
Anglia e shekullit të XVII-të solli një shpërthim të pamfleteve të atyre që merreshin me çështjet
ekonomike. Në shumë prej tyre, tregëtarët dhe biznesmeni, kërkuan të mbronin interesat e tyre
personale dhe të argumentonin për politikat të cilat ishin në drejtim të avantazhit të tyre personal.
Tregëtia ishte organizuar përmes kompanive tregëtare (siç ishte Aventurat e Tregëtarit dhe
Kompania e Indive Lindore) të cilat rregulluan tregëtinë në drejtim të pjesëve të botës në të cilat
ata kishin marrë privilegjet e monopolit. Sejcila nga këto kompani pati interesat e veta personale,
ashtu siç bënin edhe të huajt të cilët ishin në opozitë me privilegjet e kompanive. Rezultat ishte
një rritje e ideve të reja ekonomike. Megjithatë, fakti se shumë autorë ishin motivuar nga interesi
personal, nuk e përjashtonte kujdesin dhe analizat e zgjuara, duke sjellë si rezultat një progres të
madh të realizuar. Shtimi i kësaj literature mund të jetë e lidhur me problemet ekonomike që po
ballafaqohej vendi dhe me sistemin politik që ju dha njerëzve nxitjet për të sjellë argumenta
racionalë për politikat që ata kërkonin ti shikonin të zbatoheshin. Suportimi solli një perspektivë
sekulare të rritur, e reflektuar në pikpamjet e reja edhe të shkencës edhe të politikës, gjë e cila
pati efekte të thella mbi mënyrën në të cilën njerëzit mendojnë rreth çështjeve ekonomike.

42 23
-1-
 -1-

Shkenca dhe shkencëtarët e Shoqërisë Mbretërore

Dy figurat që dominuan mendimin e shekullit të XVII-të mbi shkencën. E para është ajo e Francis
Bacon (1561-1626), vepra e të cilit Novum Organum (1620) solli një manifest për shkencën
eksperimentale dhe empirike. Ai bënte thirje për një rindërtim të njohurive mbi bazat e dy
principeve: historisë natyrale (të detajuar, një koleksion sistematik të fakteve rreth natyrës) dhe
induksionit (në varësi të ligjeve të natyrës që lidhet me këto fakte). Shkencëtarët duhej të ishin
shërbëtorë dhe interpretues të natyrës. Bacon ishte kritik i Aristotles’it dhe autoriteteve të tjera
shkencore për krijimin dhe elaborimin e argumentave të bazuara mbi premisat që nuk ishin
bazuar mbi shqyrtimin e kujdesshëm dhe që ishin në kundërshtim me natyrën. Ai ishte larg të
qenit i pari në drejtim të këtyre komplimentave, por këndvështrimi i tij ishte gjerësisht i
diskutueshëm.

Figura e dytë dominante ishte Rene Descartes’i (shih fq. …..). Ashtu si edhe Bacon’i,
Descartes’i sfidoi filozofinë skolastike dhe kërkoi të ngrinte fondacione të fuqishme, njohuritë e të
cilave të zinin vend. Ai është i famshëm për frazën ‘Cogito ergo sum’ (mendoj, prandaj egzistoj) –
e vetmja gjë që nuk mund të dyshohet është fakti se unë po dyshoj. Megjithatë në kontekstin
shkencor, aspekti më kuptimplotë i mendimit të tij ishte rëndësia që ai lidhi me arsyen. Ndërsa
Bacon kërkoi ti bazonte njohuritë mbi shkencën eksperimentale, Descartes’i kërkoi, me mënyra
matematike, duke e bazuar atë në grupime të thjeshta, mbi të vërteta të vet-vërtetuara. Përdorimi
i logjikës deductive, mbi të vërteta shumë komplekse, do të varrej pastaj nga këto të vërteta.
Rezultati do të jetë një korpus njohurish të cilat duhej të ishin të sigurta e të lira nga kontradiktat.

Bacon dhe Descartes, që të dy sfiduan autoritetet tradicionale dhe ofruan metoda të cilat
ata i besuan se do të sillnin një konsolidim të sigurtë të njohurive. Metodat të cilat ata i ofruan
ishin radikalisht të ndryshme, në të cilat Bacon’i theksoi induksionin dhe Descartes’i deduksionin.
Megjithatë kishte ngjashmëri . Descartes’i argumentoi se më e thjeshta, pikpamja më e
kontrollueshme e botës, ishte ta shikoje atë jo si një organizëm por si të përbërë dhe krijuar nga
pjesë të ndryshme. Duhet të kuptoheshin momentet e rrugës së këtyre pjesëve të lëvizshme e
interactive – si në një sistem mekanik. Shkencëtari duhej të mbështetej jo mbi gjykimet subjective
rreth botës por mbi cilësitë të cilat duhej të ishin të matshme. Përveç këtyre ndryshimeve të cilat
ishin substanciale, besimi i Descartes’it tek kontrolli dhe matja, u krahasua me besimin e Bacon’it
në shkencën eksperimentale.

Programi i Bacon’it u thith prej Shoqërisë Mbretërore, e cila morri konstruktin e saj më
1662 dhe përfshiu shumë nga shkencëtarët të shtrirë në një periudhë të gjatë, sic ishte Robert
Boyle (1627—91, figura kryesore), Isaak Neëton, Robert Hooke (1635-1703), John Locke dhe
Samuel Pepys (1633-1703). Motoja e tij ‘Nullius in verba’ (‘Jo mbi fjalën e burrit’), i bënë jehonë
refuzimit prej Bacon’it të argumenteve nga autoriteti dhe se Shoqëria u shtri nën procedurat rreth
asaj se si eksperimentet ishin drejt të qënit të shoqëruara dhe raportuara vetëm në se rezultatet e
tyre ishin të pranuara. Gjendeshin vështirësi serioze me pjesët induktive të programit (madje
koncepti i induksionit ishte me dy kuptime). Kritikat e Shoqërisë (siç ishte Thomas Hobbes (1588-
1679) ngritën çështje të justifikuara rreth procedurave eksperimentale të tij; disa nga faktet e
grumbulluara ishin të pakuptueshme dhe disa prej eksperimenteve patën një ecuri prej një
‘virtuosi’ të merituar me një përçmim të hedhur mbi to prej autorëve siç ishtë Jonathan Sëift
(1667-1745). Megjithatë, përveç këtyre problemeve, Shoqëria Mbretërore ishte padyshim
pafundësisht e suksesshme. Vetëm arritjet e Boyle dhe Neëton’it janë të mjaftueshme për të
ndërtuar këtë sukses.

Nga fillimi, çështjet ekonomike formuan pjesë të programit të Shoqërisë. Bacon pati bërrë
thirje për historitë natyrale të tregëtive të ndryshme – të ‘natyrës së altenuar ose të përpunuar’.

43 23
-1-
 -1-

Figura kryesore këtu ishte Ëilliam Petty (1623-’87). Petty studioi për shëndetsi në Hollandë dhe
Francë, shërbeu për një kohë të shkurtër si asistent i Hobbes’it (i cili nga ana e vet duhet të ketë
qenë për një kohë si asistent i Bacon’it) dhe pastaj u rikthye më 1646 në Oxford. Këtu ai takoi
Boyle’n dhe u gjend i përfshirë në qarkun nga i cili u krijua Shoqëria Mbretërore. Megjithatë duke
qenë si krijues si professor i Anatomisë së Oxford’it si dhe professor i Muzikës në Gresham
Kollege në Londër, ai morri leje të largohej në përpjekje për të ikur drejt Irlandës si fizikant në
ushtrinë e Kromëell,it. Kromëell’i ishte ballafaquar me detyrën e ndarjes së tokave irlandeze në
drejtim të çmimeve financiare për ushtarët e tij. Më 1655-8, Petty ndërmori misionin e survejimit
dhe hartoi disa nga hartat më të mira të këtij vendi në këtë kohë. Përmes blerjes së tokës nga
ushtarët të cilët donin t’ua shisnin tokën atyre që ju a kishte dhënë, ai krijoi për vetveten zotërime
që e bënë një lord kryesor, ndonëse ai pati shpenzuar shumë kohë për të mbrojtur titujt e tij.
Qasja krejtësisht baconiane e Petty’it drejt ekonomiksit ka qëndruar qartësisht në Hyrjen e
‘Arithmetikës Politike’, e shkruajtur më 1670, ndonëse i papublikuar deri më 1690, pas vdekjes së
tij: ‘Në vend të përdorimit vetëm të fjalëve krahasuese dhe me superlative si dhe argumenteve
intelektuale, unë kam marrë kurrsin … për të shprehur vetveten në kufizat e numrit, peshës ose
masës; për të përdorur argumentat e sensit dhe për të konsideruar vetëm shkaqe të tilla siç janë
krijesat e dukshme të natyrës’. Objektivi i tij në shkrimin e këtij libri ishte të tregonte se në
diskutim me besimin e madh popullor, Anglia ishte më e pasur se më parë. Ai u përpoq të
realizonte këtë prej sjelljes së argumentave të bazuara tek numrat dhe llogaritjet aritmetike.

Pretendimi kryesor i Petty’it rreth mirëqënies angleze ishte një argument rreth vlerës së
punës. Pasuria përmblidhte njerëzit si dhe tokën ( në të cilën Franca duket qartësisht se ka më
shumë se Anglia) dhe capital. Duke filluar nga observimi që çdo njeri shpenzon 7 Paund për vit
dhe shuma e një popullsie prej 6 milion ai llogariti që e ardhura kombëtare duhet të jetë 42 milion
Paund. Duke deduktuar 8 milion paund për rentat dhe një të ardhur më të madhe se 8 milion
paund për fitimet mbi ‘pronën personale’ (shtëpia, anijet, bagëtia, monedhat dhe stoqet e
pronave), kjo largonte 26 milion paund e cila duhej të ishte krijuar prej punës. Kjo dha llogaritë
kombëtare të mëposhtme:

Shpenzimet Të ardhurat

Shpenzimet personale 42 milion paund Pagat 26 milion paund

Fitimet 8 milion paund

Rentat 8 milion paund

Totali 42 milion paund Totali 42 milion paund

Petty donte të llogariste vlerën e vetë popullsisë. Ai krijoi hipotezën se norma e kthimit
për punë ishte njëlloj me atë të tokës. Ai për më tepër mori me mend se vlera e saj ishte 20 herë
më shumë se e ardhura vjetore që do të varej nga kjo (duke marrë një normë interesi vjetor prej
5 %) dhe deduktoi se, në se puna kontribuoi 26 milion paund në vit, vlera e saj duhet të jetë 20
herë më tepër se kjo, - d.m.th. 520 milion paund. Duke e krahasuar këtë me popullsinë, kjo i dha
atij një vlerë për gjithë popullsinë për 80 paund për kokë. Kjo mund të jetë përdorur për të
llogaritur gjëra të tilla si sasia e popullsisë së humbur në Murtajën e Madhe.

Në punët e tjera të tij, Petty nxorri më shumë detaje të të ardhurave kombëtare. Në

Verbum Sapienti (1665) ai krijoi një varësi midis shifrave të veta për mesataren vjetore të
shpenzimeve nga ajo çfarë imagjinohej rreth shpërndarjes së shpenzimeve (që 1/6 e popullsisë
shpenzonte 2d. në ditë, një tjetër e gjashtë shpenzonte 4d. për ditë dhe kështu me rradhë), numri
i ditëve të punuara në një vit (287) dhe proporcioni i popullsisë që punonte (50%). Ai gjithashtu

44 23
-1-
 -1-

ndërlidhi shifrat e tij për rentat prej supozimit se Anglia ka 24 milion akra tokë duke pasur
rendiment të supozuar për rentat 6s.8d për akër. Madje shumat e detajuara ishin përgatitur në
Anatomia politike e Irlandës (1672) në të cilën ai analizoi shpërndarjen e poseduesve të tokës,
çmimet e sipërfaqeve të banimit dhe profesionet.

Thjesht, ashtu siç ishin llogaritë kombëtare, ato përfshinë një avancim në konceptet
kryesore. Duke e shprehur këtë në terminologji moderne, këto përfshinë idetë e mëposhtme. (1)
Shpënzimet kombëtare (ose autputi) dhe e ardhura kombëtare janë të barabarta. (2) E ardhura
kombëtare është shuma e pagesave të marra nga të gjithë faktorët e prodhimit (toka, puna dhe
kapitali). (3) Vlerat e të gjitha aseteve janë të lidhura prej një norme zhvlerësimi të përbashkët të
të ardhurave të mara (p.sh. norma e rentës në drejtim të vlerës së tokës është e njëjtë si dhe
kursi i fitimeve nga vlera e kapitalit). Duket qartë se kishte një arritje themelore. Megjithatë,
saktësia e numrave të përfshira në këto kalkulime ishte, të themi së fundi, shumë e pasigurt.
Petty llogariti popullsinë nga faturat e mortalitetit ( regjistrimet në famullitë komunale të vdekjeve
nga shkaqet e ndryshme) pa diskutuar supozimet që ai duhej të ndërtontë në rregullimin e bërë
në kalkulimet e tij apo tek besueshmëria e të dhënave të nënvizuara. Madje, akoma më keq,
shumë prej shifrave të tij ishin punë hipotezash. Ai pranoi më së shumti tek hyrja e Politika
aritmetike, ku ai shkroi se shumë nga observimet e tij ishin ‘as aq të vërteta, por me sa duket as
të gabuara … dhe nëse ato janë të gabuara, nuk janë aq sa të shkatrojnë argumentin për të cilin
ato janë përdorur; por më të këqija janë supozimet që tregojnë rrugën drejt këtyre njohurive ku
unë synoj të arrij’. Shkurt, ai sillej me shifrat si një kalorës i standarteve moderne. Arsyeja për një
veprim të tillë ka qenë se ai nuk ishte i interesuar në kompletimin e precizionit të shifrave.
Piksynimi i tij ishte thjesht të ngrinte magnitudat e mjaftueshme precise për të realizuar
piksynimet të cilat ai i kishte objektiv.

Ekomomiksi i Petty-it ishte mercantilist në sensing se ai besonte se një popull përfitonte

nga akumulimi i thesarit dhe se taksat e importit duhej të ndihmonin këtë arritje. Megjithatë, ai nuk
e përcaktoi me një mënyrë konfuze thesarin dhe pasurinë. Ai pranoi se sendet ushqimore ishin
gjithashtu një pasuri dhe ai pati teorinë rreth asaj se përse paraja ishte pjesërisht e rëndësishme.
Çfarë ndryshonte rreth argjendit, arit dhe argjendarive ishte se ato nuk ishin të dëmtueshëm dhe
kështu ishin pasuri ‘në të gjitha vendet dhe të gjitha kohët’. Për më tepër, paraja ishte e
nevojshme të ndihmonte tregëtinë. Kjo shpjegonte se përse duhej të përfitonte një vend prej
shkrirjes së argjendit dhe monedhizimit. Shuma e parave të nevojshme varej se sa shpejt ajo
qarkullonte. Këtu Petty përsëri u kthye tek shembujt numerikë. N.q.se 6 milion njerëz shpenzojnë
sejcili 7 Paund në vit, shuma totale e shpenzimeve ishte 800 000 Paund për javë. Në se ‘çdo njeri
do të bënte pagesën e tij javore’, paraja do të qarkullonte brenda javës dhe 1milion Paund do të
ishin të mjaftueshme. Megjithkëtë, mbi këtë, rentat e tokës (me shumë drejt 4 milion Paund) janë
paguar çdo 6 muaj duke kërkuar një shumë mbi 4 milion paund si dhe renta e shtëpive (një tjetër
4 milion paund në vit) e cila paguhet çdo tre muaj e cila kërkon më tepër se 1milion. Në këtë
mënyrë, në total lipsen 6 milion për gjithë kombin. Petty gjithashtu argumentoi se rritja në sasi e
parave do të shkaktonte rënien në kursin e interesit. Ai pretendonte se më tepër se 4 vjet para,
norma e interesit pati rënë nga 10% në 6% në vit si rezultat i ‘efektit të rritjes së sasisë së
parasë’. (3)

Është e lehtë të shohësh tek të dhënat e Petty’it dhe të konkludosh se ai dështoi në

drejtim të bashkimit të aritjeve të bashkëkohësve të vet në Shoqatën Mbretërore, siç ishin Boyle
dhe Hooke. Argumentat e tij ishin satirizuar pamëshirshëm prej Jonathan Sëift në Një propozim
modest për parandalimin e fëmijëve të njerëzve të varfër në Irlandë dhe të qenit e tyre një barrë
për prindrit apo vendin ; dhe për ti bërë ata të dobishëm për publikun (1729). Ishte e mundur për
të argumentuar se Petty dështoi për të jetësuar metodologjinë baconiane – se përfundimet e tij
nuk shkonin drejt shkaqeve që patën ‘krijimet e mundshme në natyrë’, të cilat ishin jo më pak
speculative se sa ato të paraardhësve të tij dhe se këto aplikime të tij të aritmetikës nuk ishin më

45 23
-1-
 -1-

tepër se sa një mjet retorike. Kjo, megjithatë, ecte në drejtim të mungesës së vështrimit që
metodologjia e tij e udhëhoqi atë drejt kërkimit të pyetjeve shtesë. Të kërkoje thjesht rreth numrit
të kontributorëve të punësuar për pasurinë kombëtare, shuma e parave të nevojshme për të
ushtruar tregëtinë, apo efektet e taksave të ndryshme, ishte si të tregoje fenomene të ndryshme
me një mënyrë të re. Në përgjigje të këtyre pyetjeve Petty ishte në gjendje të ishte besnik i
metodës së Bacon’it dhe Shoqërisë Mbretërore. Përfshirja e tij në mbijetesën e Irlandës i dha atij
bashkë me të dhënat edhe shumë nga punët e tij të stimuluara. Megjithatë, pasja e një pakice
ekstreme të informacionit të nevojshëm për të dhe kompleksiteti i problemeve të cilat ai ishte
duke u përpjekur të kapte, do të sillnin pashmangshmërisht që statistikat e tij të ishin të
pabesueshme.

Ndonëse historianët e ekonomiksit shoqëruan termin ‘Aritmetika Politike’ me Petty’n, ai

nuk ishte i vetmi në aplikimin e metodave të tilla. John Graunt (1620-74), një mik i ngushtë i
Petty-t ishte zgjedhur si antar i Shoqërisë Mbretërore në 1662 mbi bazën e librit të tij Observimet
e natyrës dhe politikës … realizuar mbi bazën e faturave të mortalitetit (1662). Ai studioi të dhënat
e lindjeve dhe vdekjeve për të llogaritur popullsinë e Londrës dhe të ndërtonte të parën tabelë të
të gjallëve (duke treguar se si shumë njerëz jetonin në periudha të ndryshme). Në përfundim të
shekullit, puna e tij dhe e Petty’t ishte pasuar prej Gregory King (1648-1712). Duke pasur më
shumë akses për të dhëna, King’u arriti zhvillimin e llogaritjeve të popullsisë dhe shumë llogari
kombëtare të detajuara të cilat së pari i pati ndërtuar Petty. Ai llogariti kursimet kombëtare duke
ndarë popullsinë në ato klasa që kursenin dhe kështu me shpenzimet mbi teprimet e të ardhurave
të tyre. Ai gjithashtu realizoi llogaritë e krahasueshme të të ardhurës, popullsinë dhe të ardhurat
për frymë për Anglinë, Francën dhe Hollandën për 1668-ën dhe 1695-ën. Këto dhe disa nga
llogaritjet e tjera ishin të nxitura prej interesit të tij në kuptimin e potencialit të këtyre vendeve për
të vazhduar egzistencën se sa për nevojat e shtetit për luftë. Për rastin e Anglisë ai llogariti
burimet financiare për luftë, duke kalkuluar shumat e takuara nga produkti i ritur, konsumi i
reduktuar dhe mungesa e investimit. Ai kalkuloi më 1695 se lufta nuk do të shtyhej përtej 1698-
ës. (Paqja ishte negociuar në vjeshtë të 1697). Përfundimisht, citimi duhet të jetë bërë nga
Charles Davenant (1656-1714), i cili studioi shpërndarjen e taksës përmes zonave të ndryshme
dhe ishte përgjegjës për publikimin e punës së King’ut pas vdekjes së tij.

Krijuesit e shekullit të XX-të të llogarive të të ardhurës kombëtare i shohin Graunt, Petty,

Davenant, dhe King, si pionierë të saj. Edhe përkundër faktit se interesi në punën e tyre është
gjerësisht I lëkundur. Adam Smithi, ashtu si shumë ekonomistë të shekullit të XVIII-të dhe XIX-të,
ishte skeptik rreth vlerës së ‘Aritmetika Politike’, duke sjellë si përfundim një ndikim të dobët të saj
mbi disiplinën. Ajo egzistonte vetëm kur burimet e shtetit modern të shekullit të XX-të ishin
aplikuar në detyrimin që ato të bëheshin të mundura për një ndërtim sistematik, të arsyetuara në
besueshmërinë e llogarive kombëtare.

Fermenti politik

Anglia ishte në një fazë të një rrëmuje politike për shumicën e shekullit të XVII-të. Nga mbretrit e
hershëm Stuart’ë, James I (qeverisi 1603-25) dhe Charles’i i I-rë ishin të prirur ti drejtoheshin
parlamentit vetëm kur ju duheshin fonde se sa ti siguronin ato nga pronësitë mbretërore dhe nga
format e tjera të krijuara të taksimit sic ishin taksat e doganave. Për një farë kohe ( tirania ‘11
vjecare’, 1629-40) Charles’i u përpoq të qeveriste krejtësisht pa parlamentin. Vendi pastaj pati
eksperiencë për një periudhë luftën civile (1642-9) e cila faktikisht u ndoq nga Protektorati nën
Oliver Cromëell’in. Stuartët u restauruan më 1660 dhe ndonëse nuk ishte e qartë në se ata nuk

46 23
-1-
 -1-

do ti riktheheshin absolutizmit të paraardhësve të tyre, konflikti institucional vazhdoi. Ky u rikthye

në fakt me Charles’in e II-të (qeverisi 1660-85) ishte pasuar prej James’it të II-të (qeverisi 1685-
8), ky I fundit një katolik. James’I ishte detyruar ta braktiste Anglinë më 1688 pasi Ëilliam Orange
(qeverisi 1689-1702) zbarkoi në Torbay. Ëiliami rrëmbeu kurorën e një monarkie konstitucionale
strikte. Gjithë këto rrëmujëra politike ngritën disa pyetje themelore rreth bazave mbi të cilat ishte
organizuar shoqëria

Duke u marë me këto cështje të tilla, egzistonte një ndryshim më I thellë në pikpamjet e
njerëzve në drejtim të asaj se cfarë përfaqësonin ata me ato shpërthime të asaj kohe: lakmi, zili,
etje dhe kështu me rradhë. Prej shekullit të XVII-të u pat pranuar se afshe të tilla shkatruese nuk
do të ishin të pranueshme nga feja ose mësimet morale dhe kështu që ishte e domosdoshme të
hidhej vështrimi për një alternativë që të shpjegonte se si shoqëria mund të mbahej e bashkuar.
Një mundësi ishte se një passion duhej të bëhej I kontrollueshëm nga të gjithë. Bacon’i
argumentoi se, thjesht si një gjahtar që përdor një kafshë për të kapur një tjetër, ose si
qeveritarët që përdorin një taraf për të kontrolluar një tjetër kështu edhe një ‘dashuri’ mund të
përdoret për të zotëruar një tjetër. (Kjo qasje mund të sqarohet si një gjurmim I parimeve të
Machiaveli-t). Hobbes’i besonte se pasionet shkatruese (dëshira për pasuri, madhështi dhe
dominim) mund të ishte e kontrolluar prej balancimit të pasioneve (frika nga vdekja, dëshira për
një jetë luksoze dhe shpresa e realizimit të këtyre nëpërmjet punës). Këto pasione të balancuara
dora-dorës do të njiheshin si “interesa”.

Megjithatë, në të njëjtën kohë që njerëzit filluan të mendonin se shoqëria ishte mbajtur e

bashkuar nga interesat, ishte një kërcim I thellë në rrugën në të cilën kjo ujdi ishte kuptuar. Në
fund të shekullit XVI-të “interesat” ishin sinonim me ‘arsyen shtetërore’ dhe ishte parë si një
zgjatim midis pasionit dhe racionalitetit. Në Angli, gjatë Luftës Civile, koncepti I interesit filloi të
aplikohej jo thjesht në drejtim të interesit kombëtar por për grupet e individëve brenda kombit. Në
këtë kohë, marrëveshja mbuloi të gjitha aspiratat njerëzore (lavdinë, sigurinë dhe nderin si edhe
mirëqënien materiale) dhe implikoi një element të reflektimit dhe llogaritjes rreth asaj se sa këto
ishin për tu realizuar. Megjithatë, nga fundi i shekullit të XVII-të, interesat patën filluar të
merreshin mbi një interpretim më të ngushtë ekonomik. Të njëjtat ndryshime ndodhën edhe në
Francë. Kështu më 1661, sekretari i Kardinalit Rishelieu do të shkruante “se emri i interesit ka
ngelur veçanërisht i bashkuar me interesin e mirëqënies, pa ditur se si”. (4) Kështu, prej shekullit
të XVII-të autorë që rregullisht pretendonin se njerëzit ishin të motivuar prej, ashtu siç ishte
theksuar edhe nga David Hume (shiko në fq….), ‘lakmisë së kërkesave për të mira dhe
zotërime’ apo thënë më thjesht nga ‘dashuria për akumulim’.

Si një nga kontributet e debatuara e të përhapura gjerësisht në këtë process vjen

Thomas Hobbs’i me Leviathan’in (1651). Kjo kishte pasur një influencë tek njerëzit jo për shkak
se ata mendonin njëlloj, por sepse megjithëse konkluzionet e tij ishin të pa pëlqyeshme,
argumentat e Hobbes’it dukeshin kaq imponuese sa që nuk mund të injoroheshin. Leviathan’i
dukej se ofendonte nga të gjitha anët. Ai ofendonte ruajalishtët me argumenta kundërshtues ndaj
të drejtës hyjnore të mbretërve. Në të njëjtën kohë libri tëhuajësonte oponencën e monarkisë në
argumentin se sovraniteti duhej domosdoshmërisht të ishte absolut.

Argumenti i Hobbes’it ishte se shoqëria civile realizohej vetëm nëse kishte një qeveri që
kryente dhe zbatonte ligjet. Pa qeveri, shoqëria do të kthehej në një gjendje natyrore në të cilën
çdo antar duhej të kujdesej për vetveten. Hobbes’i shkoi aq larg sa që e përshkroi gjendjen e
natyrës si një gjendje lufte. Çdo njeri do të ishte i lirë të bënte çfarë do dëshironte pasi nuk kishte
qeveri që ta ndalonte atë. Për më tepër, çdo njeri do të sillej me agresivitet me fqinjët e vet me
synim mbrojtjen e vetvetes. Sjellja njerëzore do të ishte e paparashikuar dhe përfundimi do të
ishte frika dhe pasiguria. Prona do të ishte e pasigurtë, kontratat do të ishin të pazbatueshme dhe
jeta ekonomike do të ishte e pamundur. Hobbes’i punoi mbi Leviathanin gjatë një decade (1641-

47 23
-1-
 -1-

51) e cila u kalua në Francë për shkak të largimit nga Anglia për të shmangur Luftën Civile.
Ndërsa Anglia ra në një Luftë Civile pas parlamentit duke sfiduar sovranitetin e mbretit, kjo mund
të ishte influencuar kaq shumë nga ato që ndodhën në Gjermani. Gjatë Luftës Tridhjetvjeçare
(1618-48), Gjermania ra në një kaos ekonomik dhe politik si dhe në një konkurrencë të
sundimtarëve të cilët luftuan njëri-tjetrin ndërsa kërkonin të ngrinin pretendimet e tyre për
sovranitet.

Hobbes’i argumentoi se për të dalë nga kjo situatë, njerëzit duhej të zgjidhnin një Sovran
(përndryshe një njeri ose një trup të tyre) i cili do të atribuonte të dyja, si ligjvënësin ashtu edhe
detyruesin e zbatimit të ligjit. Në se ata e bënin këtë, do të ishte i mundur realizimi i shoqërisë
civile. Në vetvete kjo ishte një teori standarte e contratës-sociale të sovranitetit. Ajo që e dalloi
teorinë e Hobbes’it nga teoritë e tjera të kontratave-sociale, ishte argumentimi i tij se sovraniteti
duhej të ishte absolut – ai nuk mund të ndahej apo kufizohej.

Për të imponuar kufizimet mbi sovranitetin, Hobbes’i argumentoi se kjo do të krijonte

konflikt ultimativisht të rizgjidhur vetëm me luftë. Kështu sovraniteti duhej të kishte të drejta të
administronte drejtësinë, të caktonte dhe jepte dhurata për zyrtarët e vet ( për këtë është e
pamundur fizikisht që qeverisjen ta kishte vetëm një njeri), dhe të kontrollonte opinionet politike
dhe fetare. E fundit nga këto ishte pashmangshmërisht fakti që ndarja e religjioneve ishte një nga
burimet madhore të konfliktit tek të dyja, si në Luftën 30 Vjeçare ashtu edhe në Anglinë e shekullit
të XVII-të.

Argumentimi i Hobbes’it rreth sovranitetit është i rëndësishëm në historinë e mendimit

ekonomik pasi në Leviathan’i ai ishte në gjurmim të kësaj çështjeje fundamentale e cila është ajo
që mban të bashkuar shoqërinë. Ndonëse ai e pa këtë si një çështje politike, disa çështje të tjera
të trajtuara prej tij filluan të shihen si çështje ekonomike. Veçanërisht e rëndësishme është
metoda e Hobbes’it. Konkluzioni i tij se shoqëria civile kërkon një sovranitet absolut, është bazuar
jo vetëm mbi argumenta teologjike por edhe mbi përfundime racionale nga supozimet rreth
natyrës njerëzore – që në mungesë të kufizimeve, njerëzit do të bëheshin agresivë kundrejt
fqinjëve në kërkim të sigurisë vetjake. Kjo është një këndvështrim i vendosur shekularist . Ai i
ngjan qasjes së Machiavelli’t në drejtim të politikës, por ai bën edhe disa hapa më tutje. Ndërsa
Machiavelli argumentoi se ishte ashpërsia ajo ku duhej të bazoheshin sundimtarët për veprimet e
tyre dhe mbi pretendimin se njeriu duhej të sillej në këtë mënyrë, Hobbes’i njëhsoi gjithë teorinë e
tij të sovranitetit mbi supozimin se ata do të vepronin kështu.

Problemet ekonomike – Fuqia tregëtare hollandeze dhe kriza e vitit 1620.

Në shekujt e XV-të dhe XVI-të harta ekonomike e Europës ishte Italia veriore. Qyteti shtet i
Venecias dominoi tregëtinë në Mesdhe dhe ishte duke lulëzuar si qendër manifakture. Tregëtia
përmes Atlantikut ishte dominuar nga Sevilia. Në shekullin e XVII-të, megjithatë, fuqia ekonomike
kapërceu në mënyrë përcaktuese nga Mesdheu në Evropën veri-perëndimore. Gjatë shekullit të
XVII-të popullsia e Europës veriore dhe perëndimore (Britania, Irlanda, Vendet e Ulëta, dhe
Skandinavia) u rritën me një të tretën, ndërsa ato të Mesdheut (Italia, Spanja dhe Portugalia) ranë
me 4%. Pas vitit 1600, Venecia hyri në një periudhë rënieje. Hollanda siguroi tregëtinë e erëzave,
Kundër Reformacioni krijoi vështirësitë për botimin e librave dhe lufta 30 Vjeçare në Gjermani
largoi tregjet e rëndësishme. Monedha e zhvlerësuar në Turqi ngriti koston e pambukut dhe
mëndafshit, dy reshtime të materjaleve jetësore të industrisë tekstile. Në Spanjë, vërshimi i
argjendit amerikan u pakësua dhe qeveria e Castile’s u ballafaqua me një seri krizash financiare.
Tendenca e shekullit të mëparshëm nuk u pat shoqëruar nga ndonjë rritje e madhe industriale .
Në të kundërt, ndonëse ata kishin provuar disa kriza ekonomike, më dukshëm më 1620,

48 23
-1-
 -1-

ekonomitë e Europës veriore dhe perëndimore patën si eksperiencë një periudhë rritjeje, duke
patur si më të suksesshmen ekonominë e Hollandës. Fluitschip’i së pari u lançua më 1595, si një
skaf i gjatë dhe me fund të sheshtë dhe thjeshtësoi kështu lundrimin duke qenë më i lirë në
koston e ndërtimit dhe udhëhoqi kështu konkurrimin e anijeve me vendet e tjera duke qenë
ndoshta simboli kryesor i këtyre sukseseve.

Ashtu si në Hollandë, Anglia ishte shumë e varur nga tregëtia me rrugë detare dhe
Hollanda ishte parë qartësisht si një rivale në drejtim të Anglisë. Luftrat detare në të cilën tregëtia
ishte kocka kryesore e përmbajtjes, kishin ngjarë më 1652-4, 1665-7, 1672-4 dhe 1680-84.
Njerëzit kërkuan të kuptonin përse Hollanda kishte ecur kaq përpara. Në veçanti, a ishte shkaku i
kësaj normat e ulta të interesave të kredive të Amsterdamit ? Dhe në qoftë se ky ishte shkaku,
pastaj si duhej të merreshin masat për të ulur më tepër normat e interesit (siç ishte ligji i fajdesë) ;
por në se ato mund të realizoheshin, këto masa mund të ishin të dëmshme.

Nga 1620-1624 Anglia përjetoi një krizë acute tregëtare, shkaku imediat i të cilit ishte një
rënie në shitjet e rrobave në Europë. Numri i rrobave të eksportuara nga Londra prej tregëtarëve
anglezë ra nga 102.300 më 1618 në 85.700 më 1620. Dy vjet më pas shitjet patën rënë në
75.600 dhe kjo ndodhi deri më 1628, vit i cili arriti nivelin e vitit 1618. Papunësia ishte rritur.
Ndonëse në shkaqet afatgjata me të dukshme të krizës ishte rritja e konkurrencës së huaj, në
shkaqet afatshkurtra dukej se ishte një humbje e papritur e tregjeve – së pari në Gjermani dhe
Baltik dhe më pas në Holandë.

Krizat provokuan një numur të gjerë pamfletesh, duke i argumentuar edhe shkaqet e
krizes dhe duke dhënë edhe propozime për shërimin e situatës, nga grupet e ndryshme që po
shikonin mbrojtjen e interesave personale dhe të fajësonin njerëzit e tjerë më tepër se sa
vetvehten. Disa lokalizuan shkaqet e krizës me industrinë e rrobave për shkak të rritjes së
konkurrencës së huaj dhe një rënieje në cilësinë e rrobave angleze. Të tjerë fajësonin tregëtarët
duke kritikuar privilegjet e monopolist të Shoqërisë së Aventurave Tregëtare, e cila mbante
llogaritë për mbi gjysmën e rrobave të eksportuara nga Anglia. Diskutimet më të spikatura,
megjithatë, ishin të lidhura me paranë. Ishte një pikpamje e përhapur gjerësisht se ‘rrallimi i
parasë’ ishte një problem themelor dhe kështu ishte i lidhur me destabilitetin në këmbimin e
monedhave të huaja. Shtimi i monedhave në Gjermani, lidhej me shpërthimin e Luftës 30 Vjeçare
e cila mund të jetë parë si një arsye përse eksportet rranë kaq shpejt nga 1618 më 1620.

Doktrina e balancës tregëtare

Shpjegimi tradicional i krizës ishte dhënë së pari nga Gerard Malynes (1586-1641), një tregëtar
dhe zyrtar i qeverisë. Ai pretendonte se argjendi ishte larguar prej Anglisë për shkak se monedha
angleze ishte zhvlerësuar. Sekserët e kambizmit të monedhës së huaj do ta spostonin vlerën e
monedhës angleze drejt vlerës së saj reale, vlerë e vendosur prej Mint’it. Në se vlera reale i
reflektonte çmimit botëror të arit dhe argjendit, kjo do të shkaktonte eksportimin e floririt dhe kjo
do të kishte më shumë gjasa në se vlera e metalit do të ishte më e saktë se vlera e monedhës.
Kjo llogari ndodh për rastin kur kishte një pakësim të monedhave në Angli. Ligji i normës së
këmbimit shpjegonte të dyja rastet si për të shpjeguar se përse mallrat angleze ishin shitur më
lirë, ashtu edhe përse importet ishin të shtrenjta. Ai propozonte si ilaç rimëkëmbjen e Këmbimit
Mbretëror dhe rregullimin e transaksioneve të këmbimeve të huaja në përpjekje të fiksimit të
kursit të këmbimit në nivelin e vet të përshtatshëm.

Kundër kësaj ishin rreshtuar argumentat e të ashtuquajturit balanca tregëtare e teorive

me të shquarit Edëard Misselden (1608-54, një antar i Aventurierëve Tregëtarë) dhe Thomas
Mun (1571-1641, një antar i Kompanisë së Indive Lindore). Ata argumentuan se ishte lëvizja e

49 23
-1-
 -1-

mallrave që i printe kursit të këmbimit dhe qarkullimit të kallëpeve të arit dhe jo tjetër mënyrë
rotullimi. Të pengoje rrjedhjen e thesarit jashtë ishte e nevojshme të forcohej balanca e tregëtisë
– të reduktoheshin importet, veçanërisht të artikujve të pa domosdoshëm dhe, të rriteshin
eksportet. Kjo kërkonte një kurs këmbimi të ulët dhe jo një të lartë të tillë. Më e nevojshme do të
ishte ‘balanca tregëtare’ që përcaktonte qarkullimin e monedhës dhe jo ndonjë përqasje tjetër.

Mund të ishte shquar edhe më parë se nëse eksportet dhe importet nuk i përgjigjeshin në
përgjithësi drejt çmimeve, Malynes kishte të drejtë në pritjen e një norme më të lartë këmbimi, por
në se eksportet dhe importet janë shumë korespondues ndaj çmimeve, Misselden dhe Mun janë
të saktë. Megjithatë, diferencat e tyre përfshinë më shumë se sa diferencat e supozimeve rreth
përgjegjjësive të tregëtisë që lëviz në pikpamje të çmimeve. Ata argumentuan se paraja ishte
‘shpirti’ i tregëtisë dhe humbjet angleze të parasë jashtë, duhej të ishin ndaluar, por përtej këtyre
argumentave shtrihen dy pikpamje të ndryshme se si funksiononte ekonomia. Në këndvështrimin
e botës së Maynes’it, monedhat patën një vlerë të brendëshme në varësi të përmbajtjes së arit
apo argjendit të tyre, e cila ishte prerogativë e sovranit që e kishte emetuar. Këmbimi Mbretëror
ishte kështu i domosdoshëm për të pajiste tregëtarët me informacion mbi vlerën e vërtetë të
monedhës, kështu që transaksionet e monedhës do të reflektonin mbi këtë vlerë. Në contrast, për
Misselden’in dhe Mun’in, blerja dhe shitja e mallrave ishte fundamentale: oferta dhe kërkesa, jo
sovrani, përcaktonin vlerat, duke përfshirë edhe vlerën e monedhës.

Puna e teorive të balancës së tregëtisë ishte importuar për krijimin e një lidhjeje midis
parasë dhe aktivitetit ekonomik. Ata e ekspozuan paranë jo si një e mirë për tu akumuluar por si
një capital pune. Për Mun’in, si eksponenti më i qartë i kësaj ekspozeje, paraja ishte e nevojshme
për të nxitur tregëtinë. Rruga për të akumuluar thesar ishte të lejonte paranë të përdorej në
tregëti. Në postumin e vet të publikuar Thesari i Anglisë prej Tregëtisë së Jashtme (1664) në
kapitullin e titulluar “Eksportimi i parave tona në tregëti, do të thotë ecje drejt zhvillimit të Thesarit
tonë”, Mun’i argumentoi se qëllimi i eksportimit të parasë është

të zgjerojë tregëtinë tonë prej mundësive që na jep ne duke sjellë sa më shumë artikuj të
huaj, para të cilat ridërgohen përsëri në një kohë të përshtatshme të rritin Thesarin tonë.
Me këto mënyra të javashta ne shumfishojmë importet tona me mjetet e mbajtura në
gjendje dhe me numur gjithnjë në rritje të anijeve dhe numrit të marinarëve, duke fuqizuar
Doganat e Madhërisë së Tij si dhe fitime të tjera; gjithashtu, konsumi i këtyre mallrave të
importuara nuk është më i madh se më parë; kështu që gjithë çka thamë fuqizojnë
prodhimin… duke bërë në fund një eksportim drejt nesh të një valute më të madhe.

Teoria e Mun’it e balancës së tregëtisë ishte e rëndësishme për disa arsye. Ishte një teori
e rritjes e përqëndruar mbi tregëtinë e huaj: si e tillë ajo trupëzoi një concept të pjesshëm të
aktivitetit ekonomik, me sfidë rritjeje në shekullin e XVII-të, shekull në të cilin prodhimi ishte
fundamental. Në pasazhin që cituam, deklarata e Mun’it është e qartë se konsumi i mallrave të
huaja nuk do të rritej. Magazinat doganore angleze të tregëtisë do të rriteshin. Si përfundim,
teoria e Mun’it dha një justifikim për Kompaninë e Indisë Lindore, tek e cila ai ishte drejtor e duke
bërrë kështu që të jepej liria në eksportin e shufrave të arit drejt Indisë. Kjo ishte e domosdoshme
sepse Kompania nuk do të gjente dot mallra të përshtatshme për eksport.

Norma e interesit dhe rasti për Tregëtinë e Lirë

Nga restaurimi i Charles’it të II-të në fund të shek.XVII-të, nëpërmjet ripërsëritjes, u arrit tek
çështja në se ishte koha për të kaluar uljen e kursit të normës së interesit me legjislacion. Më
1668, një ligj ishte përfshirë në Parlament për të ulur maksimumin ligjor të normës së interesit,
nga 6% ns 4% në vit. Avokati më me ndikim i këtij propozimi ishte sir Josiah Child (1630-99), një

50 23
-1-
 -1-

tregëtar i cili pati bërrë para përmes ofertave për Flotën Mbretërore i cili ishte njëri prej shefave të
mbrojtësve të Kompanisë së Indisë Lindore. Child’i ishte i respektuar në përfaqsimin e asaj që një
shkollar e pati quajtur si “stil i vjetër” i të zhvilluarit të ekonomisë; ‘ai dukej më tepër si një avokat
se sa si një teoricien, një ofrues i patentës së sigurimit, me pjesën e interesuar të deklarimit të
objektivitetit të tij, një kopjist i rëndomtë, më tepër se sa një shpikës i fuqishëm dhe, vetëm një
liberal i rastësishëm”.(7). (Stili i ri ishte ajo që synohej prej shkencëtarit). ‘Vështrimi i shkurtër i
çështjes së Tregëtisë dhe Interesit të Parasë’ (1668) i tij, lindi prej pyetjes se përse Hollanda
është kaq më tepër e suksesshme se Anglia. Ai dha 15 shpjegime, por pretendoi se së fundi, një
normë e ulët interesi është shumë e rëndësishme, duke qenë edhe shkaku madhor i mirëqënies
së Holandës. Child’i e mbështeti rastin e tij me dy tipe evidencash. E para ishte se reduktimet e
mëparshme në maksimumin e lejuar ligjor të normës së interesit ( nga 10 në 8 për qind më 1620
dhe nga 8 në 6 për qind më 1640-ën) ishte ndjekur prej rritjes në dy drejtime si në drejtim të
numrit të përgjithshëm të tregëtarëve, ashtu edhe të fuqizimit të tyre individual. E dyta është
evidenca nga krahasimi i vendeve të ndryshme. Disa pjesë të Italisë paguajnë 3% interesa dhe
ishin të zhvilluara; Spanja paguante midis (10-12)% dhe ishte e dëshpëruar nga mungesa e
parave; Franca me 7% ishte në mes. Sipas Child’it, vendet janë ‘më të pasura apo më të varfra
tamam me proporcionin me të cilin ato paguajnë dhe zakonisht kanë paguar për interesin e
parasë’(8). Ky rregull, deklaronte ai, nuk humbet kurrë.

Child’i bëri me dije se një evidencë e tillë nuk krijon mundësitë që një interes i ulët ishte
shkaku kryesor i efektit mbi prosperitetin. Megjithatë, ai nuk solli argumenta të veçanta për të
mbështetur pretendimin që ai kishte. Ai pretendoi se duke reduktuar normën e interesit nga 6%
në 4% ose në 3%, do të dyfishohej stoku i kapitalit të kombit, por ai nuk e eksploroi këtë dhe u
kthye në vend që tu përgjigjej objektivave të tjera të njerëzve drejt uljes së normës së interesit.
Në përgjigje të mungesës së ligjeve të fajdesë në Hollandë, ai argumentoi se institucionet e tjera
hollandeze patën të njëjtin efekt: sigurime me cilësi të lartë, bankat, përdorimit në këmbim të
letrave me vlerë dhe shpenzimet e ulta publike.

Rasti i kundërt ishte argumentuar prej John Locke (1632-1704), sekretar i Lord Ashley-t,
pastaj Kancelar i Thesarit, në pamfletin e titulluar Disa konsekuenca që mund të ngjasin pas uljes
së interesit drejt 4% (1668). Megjithëse Locke nuk është komplet i qëndrueshëm dhe bën disa
gabime të qarta (ndoshta, mos u çudisni, qyshse ai ishte në sipërmarjen e parë ekonomike),
pamfleti i tij ndryshonte nga ai i Child’sit në atë se ai kishte një metodë të ndërtuar harmonishëm
në argumentat logjike.

Locke argumentoi se ecja drejt kufizimit të normës së interesit tek 4 % do të kufizonte

ofertën e fondeve të gatshme për hua. Duke shkuar përtej kësaj, ai argumentoi se kishte një
normë natyrale interesi e cila përcaktohej prej sasisë së parasë në një vend, relativisht e lidhur
me volumin e tregëtisë së këtij vendi: ‘Prej përdorimit të natyrashëm (të interesit), unë them se
kursi i parasë i cili tani për tani është i ulët, e bie atë tek natyrali’(9). Në ndryshim nga Child’i i cili
u fokusua vetëm mbi normën e interesit, Locku shqoi se në se norma e ulët e interesit ishte
product i rritjes së ofertës së fondeve (prej bankave, përdorimit të faturave dhe kështu me rradhë)
efektet e tij ishin shumë të ndryshme nga efektet e shtytjes së një maksimumi statutor të normës
së interesit.

Në se interesi varej nga shuma e parasë të nevojshme për tregëti, sa para ishin siguruar
prej një kombi ? Kalkulimet e Petty’it të diskutuara më sipër, duhen parë si një përpjekje për të
sjellë një përgjigje përfundimtare për këtë çështje. Përgjigja e Locke’t përfshiu idenë e
‘shpejtësisë së qarkullimit’.

Për shkak se kjo varet jo mjaftueshmërisht nga sasia e parave, por prej shpejtësisë së
qarkullimit të tyre – gjë e cila është e vështirë të gjurmohet [përcaktohet] … për të

51 23
-1-
 -1-

realizuar disa supozime ne jemi duke marë në konsideratë se sa para është e

domosdoshme të paragjykohet të lihen në mënyrë permanente në duart e çdo njeriu si
nevojë për vazhdimin e tregëtisë.(10)

Argumente të tilla e çuan Locke’n larg nga kursi i interesit duke e vendosur atë brenda
çështjeve të gjera të monetarizmit, siç ishin marrëdhëniet midis ofertës së parasë dhe nivelit të
çmimeve. Duke ju bërrë jehonë autorëve të tillë të shekullit të XVI-të si Navarrus’i dhe Bodin’i, ai
argumentoi se vlera e parasë (apo gjë që është njëlloj, vlera e mallrave) varej nga sasia e parave
në marrëdhënie me tregëtinë. Një sasi e madhe lekësh do të kishte kuptimin që paret do të
bëheshin më të lira dhe mallrat do të shtrenjtoheshin. Në se ekonomia ishte e izoluar, kjo do të
thoshte që sasia e parave nuk do të kishte rëndësi nëse kjo sasi do të ishte më e ulët edhe
çmimet do të uleshin dhe tregëtia do të ishte e mundur.

Në anën tjetër, në një vend të hapur për tregëtinë botërore dhe që do përdorte të njëjtat
të holla si dhe fqinjët e saj, këtu duhet të jetë një kurs i pjesshëm i parasë për tregëtinë. Arsyeja
është se në se një vend ka më pak para (relativisht për tregëtinë) se sa fqinjët e saj, kjo do të
thotë se ose të dy palë çmimet duhet të jenë më të ulta, ose mallrat e tjera duhet të mbeten të
pashitura e këtu do të ketë pamjaftueshmëri parash për ti blerë ato me çmimet e përcaktuara nga
jashtë. Në se çmimet e vendit ishin më të ulëta se sa çmimet e jashtme, vendi do të humbiste
përmes pagesave më të mëdha për importet e veta se sa do të merrte nga eksportet e veta. Si
përfundim, vendi do të rrezikonte pasjen e një migracioni puntorësh drejt vendeve me paga më të
larta.

Locke nuk ishte i vetmi në këmbënguljen që interesi i ulët ishte rezultat i mirëqënies e jo
shkaku i tij. Një tjetër autor i cili argumenton këtë ishte Dudley North (1641-91) i cili ishte me fat
në tregëtinë me Turqinë, përpara kthimit të tij në Angli për tu bërë komisioner për doganat dhe
pastaj për Thesarin. Diskurset mbi tregëtinë (1691) e tij ishte nxitur prej ndryshimit të lëvizjeve
drejt uljeve të normës maksimale ligjore të interesit. Ishte botuar me një hyrje të shkruajtur nga
vëllai i tij Roger North (1653-1734), një shkrimtar i arritur politik, ku i bënte një jehonë rëndësisë
së abstragimit dhe të arsyetimit duke qenë bazuar mbi “sqarimin dhe të vërtetat evidente”.
Njohuria e arritur në këtë mënyrë u pati bërë ‘mekanike’. Kjo metodë karteziane e arsyetimit,
argumentonte R.North’i, ishte karakteristike e punës së vëllait të tij Dudley’it: “Ai filloi me shpejtësi
nga principet e padiskutueshme reale; dhe kështu vazhdoi me kujdes të madh duke ardhur drejt
gjykimit mbi debatet e këndshme të lidhura me tregëtinë… ai pakëson gjërat në ekstremet e tyre,
në të cilat të gjitha diskriminimet janë më shumë bruto dhe të ndjeshme dhe pastaj ai i prezantoi
ato.

Dudley North’i e filloi duke vendosur pikën mbi tregëtinë e cila ishte ‘një komunikim i
tepricave’(12). Kështu, njerëzit që janë shumë të kujdesshëm, rrisin më tepër të mbjellat apo
prodhojnë shumicë mallrash me shpresë se do të jenë të pasur, madje edhe në se askush prej
tyre mund të mos ketë ndonjë flori apo argjend. Megjithatë, në përpjekje për të siguruar mallrat e
kërkuara, njerëz të tillë duhet të këmbejnë prodhimin e tepërt të tyre për mallrat që njerëzit e tjerë
kanë prodhuar. Janë diferencat midis njerëzve që orientohen drejt tregëtisë.

North’i e zbatoi pastaj këtë argument për interesin. Ai argumentoi se disa njerëz do të
kenë shumë stok (capital) por jo ide se si ti përdorin ato; ndërsa të tjerë kanë ide por nuk kanë
stok. Ata që kanë shumë stok do të huazojnë tek ata që kanë shumë pak, të cilët e rikthejnë me
interes. Është saktësisht njëlloj si me tokën. Kush zotëron shumë tokë, i lejon të tjerët ta përdorin
atë me kthimin e rentës. Interesi dhe renta janë esencialisht të njëjta. Sipas këtij kuptimi, vazhdoi
North’i, që në se stoku dhe toka janë me shumicë, interesi dhe renta do të jenë të ulta; në se ato
janë të rralla, interesi dhe renta do të jenë të larta. Normat hollandeze të interesit, pretendonte ai,
janë të ulta sepse stoku është me shumicë, jo e kundërta.

52 23
-1-
 -1-

Në se interesi do të ishte i ulur me legjislacion, vazhdonte North’i oferta e huave do të

binte. Shumë huadhënës nuk do të ishin të gatshëm të pranonin një normë të ulët të interesit për
shkak të pamundësisë së kompensimit me përfshirjen e riskut. Ata do të preferonin ta
thesarizonin pasurinë e tyre apo ta kthenin në argjend. Në mënyrë alternative, njerëzit mund të
hynin në matrapazllëqe për të shmangur ligjin. Një tipar i dallueshëm i North’it këtu qëndron me
nënvizimin prej tij të premisave se numri i huadhënësve dhe huamarësve nuk është i barabartë,
kështu që interesi i njëjtë nuk do të ishte i përshtatshëm për të gjitha transaksionet. Huadhënësit
dhe huamarrësit do të ishin të lirë të kryenin pazaret e tyre private. Largoni interesin, vazhdonte
North’i dhe ju do të largoni huamarjen dhe huadhënien.

Analiza e North’it për paranë ndoqi të njëjtat linja. Ngelja në premisat se ngritja e
pasurisë jo nga të paturit e lekut në vetvete por prej ‘tokës dhe fermës, parasë me interes, ose
mallrat për tregëti’.(13) Ari dhe argjendi në vetvete janë ‘hiçgjë por peshat dhe masat, prej të
cilave trafiku është më i mundshëm për të vazhduar se sa do të bëhej pa to; dhe gjithashtu një
fond më i përshtatshëm për tepricat e stokut që duhet të jetë depozituar këtu’(14). Kështu, në se
dikush nuk mund ti shesë mallrat e tij, arsyeja duhet të jetë se janë ofruar kaq shumë për tu
shitur, shitjet përtejdetit janë të pritshme, ose varfëria është duke mbajtur peng shitjet e mallrave
të brendshme. Arsyeja nuk duhet të jetë një mungesë monedhe e, për një popull të pasur gjetja e
parave të nevojshme kryhet nëpërmjet tregëtisë.

Një pasojë e kësaj panorame ishte një pikpamje e favorshme drejt shpenzimeve të luksit.
Pikpamja ‘merkantiliste’ ishte se duke shpenzuar për luks do të kufizoheshe prej pengesave mbi
importet ose nga një grup ligjesh. Luksi i importuar, argumentohej, shkaktonte domosdoshmërisht
largimin e parasë nga mbretëria. North’i nga ana tjetër, vuri re se shpenzimet ishin të
domosdoshme kur mallrat ishin për tu shitur dhe nëse njerëzit nga kjo kishin për tu punësuar.
Mbase një konsum i njëjtë dhe i rëndësishëm i luksit solli një nxitje drejt punës: ‘Ngacmimi
kryesor për tregëtinë ose më tepër për industrinë dhe shkathtësinë në sipërmarje, është oreksi i
tepruar i njeriut i cili atyre do tu japë si shpërblim dhimbje dhe kështu do të administrohet për
punë kur asgjë tjetër do ti anojë ato drejt tij; ato që kanë bërë njerëzit e që përmbajnë në vetvete
varfërinë e domosdoshmërive, ne do të kemi një botë të varfër.’(15).

Ndonëse Dudley North’i nuk shkoi me argumentat e tij kaq larg, në hyrjen e tij Roger
North’i argumentoi se nëse individët përfitojnë nga ndonjë tregëti, kjo do të ishte e leverdisshme
edhe për publikun dhe kështu rregullimet mbi tregëtinë ishin gjithmonë ndihmuese:

Dhe kështu nuk mund të kishte tregëti jo fitimprurëse për publikun; në se vërtetohej e
kundërta, njerëzit hiqnin dorë prej saj; dhe kudo që lulëzon tregëtia, publiku, pjesë e të
cilës janë tregëtarët, lulëzon gjithashtu... Kështu, çmimet e tregëtisë nuk mund ti
vendosin ligjet, normat e të cilave duhet dhe do të jenë midis tyre: por kur ligje të tilla
ndodhin për tu shtrirë dhe për të kapur tregëtinë, këto do të ishin kaq shumë pengesë për
të dhe kështu do të ishin të dëmshme … Kështu të gjitha përkrahjet për një tregëti apo
interesi kundër një tjetri, është një abuzim, dhe ndërpresin kaq shumë fitimet për
publikun.(16).

Krizat e rimonedhizimit të 1690-ës

Pamfleti i North’it dhe shkrimi i Locke’s mbi interesin ndryshimin e madh që pati ndodhur
në mendimin ekonomik qysh në fillim të shekullit të XVII-të. Arsyeja për shumë shkrime
ishte ende që të influencohej mbi politikat dhe pamfletet ende vazhdonin të shkruheshin

53 23
-1-
 -1-

prej njerëzve aktivë që merreshin me tregëti apo me interesa në drejtim të mbrojtjes.

Megjithatë, ka pas qenë një ndryshim i pafund në argumentat e përdorura. Në shkrimet e
Mun’it dhe të shumë bashkëkohësve të tij, mendimi ekonomik ishte përzjerë së bashku
me këshillat mbi atë se si bëhej i suksesshëm në tregëti: Thesari Anglëz prej Tregëtisë
së Jashtme ishte fillimisht një manual mbi praktikën e një biznesi të mirë. Në ndryshim,
ndonëse Locke’u dhe North’i sigurisht patën parasysh interesat e mbrojtjes, ata ishin
duke synuar të qëndronin pas – drejt një distance midis vetes dhe materjalit të tyre dhe të
analizonin atë çfarë ata e kuptuan si një rrugë shkencore. Influenca e mendimtarëve të
tillë si Bacon’i, Descartes’i dhe madje e Hobbes’it, ishin të dukshme.

Njëlloj i rëndësishëm ishte një ndryshim i thellë që pati ndodhur në pikpamjet

drejt rritjes ekonomike. Në fillimet e shekullit të XVII-të, ideja se roli i qeverisë ishte të
mbante një stabilitet të themeluar mbi bazën e rendit, ishte ende e fuqishme. Mbrojtja e
Malynes’it e Këmbimeve Mbretërore u ndoq në mënyrë të natyrshme nga një perspektivë
e tillë. Kjo pikpamje ishte një sfidim prej tregëtarëve të cilët përdorën doktrinën e
balancës së tregëtisë si një argument në favor të një lirie më të madhe. Ata nxitën një
opinion për ekonominë në të cilin objektivat ishin në rritje, me karburant prej parasë të
futur brenda si rrjedhojë e tepricave nga balanca e tregëtisë. Burimet tentonin të
zhvilloheshin në përpjekje për të nxitur eksportet dhe politika e qeverisë ishte e
nënrenditur drejt këtij objektivi fundor. Rritja ekonomike ishte parë thjesht nga pikpamja e
prodhuesve dhe tregëtarëve – nuk ishte bazuar mbi qëllimin e rritjes së konsumit.

Perspektiva e tregëtive mbi rritjen, ishte radikalisht e ndryshme nga theksi i

Tudor’ëve dhe Stuart’ëve të hershëm të bazuar tek rëndësia e ruajtjes së një rregulli
social tashmë të themeluar. Megjithatë, ishte e pamundur të shpjegohej rritja e pasurisë
së Anglisë pas Restaurimit më 1660, diçka e vënë re nga një numur shkrimtarësh,
përfshirë Petty-n. Londra, pas zjarrit të 1666-ës, ishte rindërtuar magjishëm pas zjarrit të
madh dhe prosperimi i qytetit tërhoqi komentin edhe nga kritikët edhe nga admiruesit.
Kishte gjithashtu, veçanërisht pas 1670-ës, debate mbi pambukun dhe mëndafshet
Indiane, importet e të cilave u patën rritur dramatikisht qysh me tregëtinë e lirë të
bulionave më 1663. Ata që merreshin me rrobat angleze filluan të përdorin doktrinën e
balancës së tregëtisë për të kritikuar aktivitetet e Kompanisë e Indisë Lindore në nxitje të
prodhimeve dhe tregëtisë indiane.

Në punimet e shumë autorëve, përfshirë edhe Dudley North, përgjigja për këtë
ishte emergjenca e rrugëve të reja të mendimit rreth pasurisë dhe rritjes ekonomike. Në
vend të vështrimit të tregëtisë përmes syve të prodhuesve, ata u fokusuan mbi rolin e
tregëtisë në kënaqësinë e kërkesave të konsumatorëve. Konsumi, më tepër se prodhimi,
erdhi në këndvështrimin si synim i aktivitetit ekonomik. Ai ishte i lidhur drejt rritjes sepsë
rruga e vetme, në të cilën njerëzit do të kënaqnin dëshirat e tyre, ishte rritja e fuqisë
tregëtare. Ata do ta realizonin këtë vetëm nëpërmjet shitjes së më shumë mallrave në një
treg impersonal që drejtohet nga oferta dhe kërkesa, çka do të thotë se prodhuesit duhet
të ulin kostot e tyre dhe të bëhen më kompetitivë. Përfundimi ishte një litreraturë në të
cilën interesi personal ishte pretenduar të qeveriste marrëdhëniet njerëzore. Kjo sfidoi
konceptet e shoqërisë të themeluara qysh prej një kohe të gjatë (një arsye se përse
idetë e Hobbes’it ishin kaq mendime skandaloze, ishte pretendimi i tij se njerëzit formuan
qeveritë vetëm për shkak të interesit personal) me implikime politike të fuqishme radikale
në tablonë e tyre, gjë të cilën, përndryshe, tregu e ofroi si mundësi për të mbajtur të
bashkuar shoqërinë.

Megjithatë, jo çdo njeri e pranoi këtë optikë të re për tregun. Ashtu siç u rrit
tregëtia po ashtu edhe marrëdhëniet komerciale dominuan drejt një rritje të jetës

54 23
-1-
 -1-

ekonomike, edhe pse disa sektorë bënë mbrapa. Prodhuesit e basmave dhe pronarët e
tokave patën një ngritje të të ardhurave më pak të shpejtë se sa të tregëtarëve të këtyre
dhe ata gjithashtu u ballafaquan me barrën e ngritur të taksave (taksa të mbledhura
locale) të nevojshme për mbështetjen e tyre, pa ndonjë nga mjetet për këtë mbështetje
ndër këto rradhë të veta. Duke e vendosur theksin tek problemet e ballafaquara prej
varfërisë, njerëz të tillë mohuan përkimin e interesave të tilla personale dhe publike.
Fabrikat indiane ndaj të cilave të leshtat angleze nuk do të shpresonin të konkurronin,
ishin parë si një biznes i dështuar duke shkaktuar një papunësi dhe varfërim të prodhimit.
Zgjidhja e ofruar ishte të inkurajohej investimi dhe të kufizoheshin importet. Ndërsa më
1620 doktrina e balancës së tregëtisë u pat përdorur si një argument kundër rregullimit
tradicional të ekonomisë, më 1690 duket të jetë përdorur në mbrojtje të prodhimit dhe
interesit të tokës kundër kërcënimit të sjellë nga tregëtia e lirë dhe ekspansioni komercial.

Ky konflikt erdhi drejt kryes në krizat e rimonedhëzimit më 1690. Qysh me

restaurimin, monedhat e argjendit patën rënë nga pesha si borsh për shkak të anëve të
tyre të qethura si dhe grisjeve të veshjeve normale të tyre. Ishte gjerësisht e pranuar se
një rimonedhëzim ishte thelbësor, veçanërisht tani që anët e blojtura do të përdoreshin
për të ndaluar qethjen e mëtejshme. Çështja më e diskutuar ishte se sa argjend duhej të
ishte në shilingat e reja (monedhat kryesore të argjendit në qarkullim). Në se përmbajtja
origjinale e argjendit ishte kthyer, do të kishte më pak monedha në qarkullim dhe rezultati
do të ishte deflacioni. Kështu që njerëzit që theksuan rëndësinë e rritjes së kërkesës së
duhur për rimonedhëzim për reflektimin e rënies në përmbajtjen e argjendit që pati
ndodhur gjatë dekadave të mëparshme. Në ndryshim, kreditorët dëshiruan deflacion dhe
restaurimin e përmbajtjes s monedhës origjinale të argjendit. Në ndryshim nga njerëzit në
qytetin e Londrës, ku subjekti ishte gjerësisht i debatuar, shumë pronarë tokash ka gjasa
që falimentuan për kapjen e çështjeve të përfshira në krizën e rimonedhëzimit, madje ata
duhet ta kenë kuptuar doktrinën e balancës së tregëtisë dhe lidhjen midis tregëtisë dhe
punësimit.

Skema e adoptuar prej qeverisë (dhe e mbrojtur nga Locke) përfshiu

rimonedhëzimin e shilingave në vlerën e tyre të plotë. Jo vetëm që kjo ishte në vetvete
një deflacion, por qeveria u dakordësua për të pranuar shilingat e vjetëra me ballafaqimin
për vlerën e tyre për 6 muajt e parë. Rezultati ishte se Ligji i Greshamit solli disa pasoja.
Ky ligj -- i quajtur sipas Thomas Gresham’it (1519-’79), një financier nën Elisabeth’ën I-
rë, ndonëse ishte i njohur si një autor mesjetar – zakonisht shkurt është përmbledhur si
“Paraja e keqe, përze të mirën”. Në se dikush ka një monedhë me përmbajtje të plotë të
peshës së argjendit dhe gjithashtu një të tillë të brejtur keq, pra një monedhë të qethur
me të njëjtën faqe valute, ai do të zgjidhte për të shpenzuar këtë të keqen dhe do ta
mbante të mirën. Monedhat e mira do të mblidheshin kështu dhe të këqijat do të
qarkullonin. Më 1690 kjo do të thoshte se ashtu si shilingat e vjetra do të shkonin drejt
Mint’it për rimonedhëzim, monedhat e reja me peshë të plotë ishin shkrirë dhe
eksportuar. Llogaritë sugjeronin se vlera e monedhave të argjendit në qarkullim duhej të
kishte rënë nga 12 milion stërlina në dhjetor të 1695-ës në 4,2 milion në qershor të 1696-
ës. Ndonëse kjo rënie nuk korespondonte me rënien në qarkullim të monedhës tjetër të
arit apo bankënotave (të përdorshme vetëm për transaksione të mëdha), egzistonte një
deflacion i mprehtë. Çmimet ranë dhe çifligarët dhe kreditorët korën fitime. Efekti
afatgjatë ishte se Anglia shkoi de fakto mbi një standart të arit, kështu që argjendi u
mbivlerësua dhe filloi të zhdukej nga qarkullimi. Teoria në këtë tranzicion u theksua nga
Locke. Kjo teori e kapi se ishte ari dhe argjendi të cilat ishin instrumenti i tregëtisë. Ato
patën një vlerë të brendshme të përcaktuar nga një pëlqim i përgjithshëm. E vetmja gjë
që ishte e ndryshme rreth parasë ishte se ajo përmbante një stampë duke konfirmuar me
këtë peshën dhe bukurinë.

55 23
-1-
 -1-

Kundër kësaj, njerëz si Nicholas Barbon (d.1698) pretenduan se ishte paraja

(monedha), jo argjendi në të, që shtyu tregëtinë. Kjo do të thotë se kur qeveria
monedhëzoi shumë (ose pak) shilinga, nga një peshë e sigurtë e argjendit si rezultat kjo
ngriti (ose uli) ofertën e parasë. Ishte paraja, jo argjendi, të cilës njerëzit i ngjitën vlerën.
Megjithatë ishte teoria e ligjit natyral të Locke’s, e mbështetur nga interesi personal i
çifligarëve të mëdhenj dhe kreditorëve që triumfoi. Çmimi i vendosur për arin më 1717
prej ?3 17s. 101∕2d. për onc – vjen e vështrohet veçanërisht si një figurë magjike dhe nuk
ishte përfundimisht i braktisur deri më 1939. Argumentat e tregëtisë së lirë siç ishin ato të
North’it, ishin në gjendje të shpjegonin zhvillimin e Anglisë qysh me Restaurimin.
Megjithatë, doktrina e balancës së tregëtisë solli aftësi më të mira për tu shërbyer
nevojave të dominimit të klasave politike.

Ekonomiksi në shekullin e XVII-të në Angli

Anglia rra në etikën morale të shekullit të XVII-të apo në të ashtuquajturën epokën e

‘merkantilizmit’. Ajo prodhoi doktrinën e balancës së tregëtisë – e aftë për të treguar
vulën e kontrollit të merkantilizmit – dhe vepra e Mun’it Thesari i Anglisë prej Tregëtisë së
Jashtme ishte libri të cilin Adam Smithi më vonë do ta atakonte si përfaqsuesen e
mendimit mercantilist. Megjithatë, është e qartë se karakterizime të tilla të thjeshta të
mendimit ekonomik të kësaj periudhe, janë një keqkuptim i madh. Madje doktrina e
balancës ekonomike, përdorej për të justifikuar mbrojtjen në fund të shekullit dhe ishte
përdorur prej investitorëve të saj, Misselden dhe Mun, për të mbrojtur lirinë ekonomike.

Gjatë shekullit të XVII-të, problemet e mëdha ekonomike të përjetuara në Angli,

armatosën këshilltarët e qeverisë dhe tregëtarët me një nxitës për të mbrojtur politikat të
cilat ishin në interesin e tyre. Në një ambjent tepër të lirë nga censura dhe në një sistem
politik ku argumentat e arsyetuara mund dhe duhej të influenconin politikat, ata e bënë
këtë në një numur të paprecedent të pamfleteve mbi çështjet ekonomike. Mënyra në të
cilën ata argumentuan rastet e tyre ishte fuqimisht e influencuar prej shkencës, një
subject në të cilin njerëzit ishin gjithashtu të interesuar me pasion. Në të njëjtën kohë,
rrëmuja politike e shekullit ngriti çështje fundamentale rreth asaj se çfarë ishte ajo që do
ta mbante shoqërinë të bashkuar. Ndonëse puna e Hobbes’it ra në etikën e filozofisë
politike mbretërore më tepër se sa për ekonomiksin, sfida që ai parashtroi pati lidhje me
tërë shoqërinë dhe ishte marrë përsipër veçanërisht në shekullin e XVIII-të prej shumë
autorëve puna e të cilëve llogaritet në mënyrë të përcaktuar si ekonomiks.

56 23
-1-
 -1-

Absolutizmi dhe iluminizmi në shekullin e XVIII-të

në Francë

Problemet e shtetit absolut

Kushtet të cilat çuan drejt shumfishimit të shkrimeve mbi çështjet ekonomike në shekullin
e XVII-të në Angli, nuk patën të njëjtën paralele në Francë. Një numur i madh nga
institucionet e shumta feudale të mbetura më pas në Angli (megjithëse disa obligime
feudale patën një efektivitet për të bërë mallra të tregëtueshëm) si dhe mbreti, zotëruan
një fuqi absolute. Gjatë shekujve të shtatëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë kishte një luhatje
të rrezikshme për të shprehur opinionet se shteti duhej të paraqitej si subversive. Nga
autorët që diskutohen në këtë kapitull, Bosguilbert’i vuajti aratisjen dhe Mirabeau u
burgos për opinionet e tij ekonomike. Megjithatë, në opinione radikale private duhej dhe
ishin shprehur edhe sallonet që ishin nën patronatin e familjes mbretërore. Kriticizmi
politik dhe social do të ishte nënkuptuar gjithashtu prej formulimit të tij si principe të
përgjithshme ose prej drejtimit të tij kundër praktikave të ngritura në vendet e tjera.
Kështu, ndërsa Franca duke shkruajtur mbi çështjet ekonomike ishte shtrirë gjatë
shekullit të XVII-të, ajo u ngjit thelbësisht gjatë të tetëmbëdhjetit dhe prej 1750-ës dhe
1760-ës Parisi u pat bërë qendra e mendimit ekonomik europian, në drejtim të të cilit
erdhën shumë nga figurat udhëheqëse.

Struktura e politikës së qeverisë franceze ishte shtrirë në shekullin e XVII-të prej

Jean Baptiste Colbert (1619-83), ministër financash nën Louis’in e XIV-të (snd. 1643-
1715) nga 1661. Kolberti nuk ishte një economist. Ai nuk shkroi mbi çështjet ekonomike
dhe ai madje nuk dihet të ketë lexuar me ngulm mbi këtë subject. Megjithatë, politikat e tij
karakterizojnë një tip të rëndësishëm të merkantilizmit gjatë kësaj periudhe. Synimi i tij
kryesor nuk ishte të ngrinte pasurinë e popullatës por të zhvillonte fuqinë e mbretit. Në
planin e brendshëm ai dëshironte të unifikonte vendin ekonomikisht ashtu si edhe
politikisht, kështu që urija në një krahinë, psh., nuk mund të bashkëjetonte me bollëkun e
një krahine tjetër. Në planin e jashtëm, volumi i tregëtisë ishte marë si i fiksuar, kështu që
fitimi i një vendi duhej të ndeshej nga një humbje koresponduese e një vendi diku tjetër.
Në se Franca do t’ecte drejt fitimit, për këtë do të shpenzoheshin Anglia dhe Hollanda.

Politikat e Colbert’it u ndoqën ligjërisht prej këtyre besimeve. Ai kërkoi të rriste

eksportet dhe të ulte importet, prandaj si rrjedhim ai manovroi nëpërmjet të dyjave, si
duke arritur vetmjaftueshmërinë kombëtare, ashtu edhe duke akumuluar në thesar i cili
do të shtynte tregëtinë. Përpjekjet ishin bërë për të rritur popullatën dhe të mbanin rrogat
e ulta dhe kështu të detyronin njerëzit për të punuar rëndë. Ishte inkurajuar imigrimi i trurit
të punonjësve përmes subvencioneve dhe Colbert’i u përpoq të ndalonte emigracionin.
Tregëtia ishte rregulluar me kujdes dhe industri të reja ishin krijuar, ndonjëherë me
punonjës të huaj.

Franca u pat ballafaquar gjatë me disa probleme financiare dhe ekonomike dhe
politikat e Colbert’it dështuan për ti zgjidhur ato. Nuk ishte akoma vonë që vdekjet nga
uria të ngeleshin një histori e së kaluarës. Në gjithë shekullin, mungesa e ushqimit,
ndonjëherë kjo ndodhte përgjatë mbiprodhimit në pjesë të tjera të vendit, ishte e

57 23
-1-
 -1-

zakonshme. Të tilla mungesa qenë veçanërisht acute në qytete e për këtë ishin duke u
filluar të rriteshin burimet e traditës së hinterlandit. Qeveria përdori shumë masa si
përpjekje për tu marrë me problemin duke përfshirë fiksimin e çmimit për të ndaluar
spekulimet në grurë dhe duke u drejtuar me detyrim nga prodhuesit. Megjithatë, nuk
lëvizën taksat dhe barrierat për lëvizjet e brendshme të ushqimit çka përmirësoi zemrën e
problemit. Qeveria gjithashtu u ballafaqua me vështirësitë kronike financiare të cilat ishin
të përshtatura në një pjesë të madhe drejt shpenzimeve ushtarake të inkurajuara edhe
nga Louis’i i XIV-të, ashtu edhe nga pasardhësi i vet. Shteti ishte në mënyrë të
vazhdueshme në buzë të falimentimit. Kleri dhe fisnikëria të cilët zotëronin shumicën e
pasurisë kombëtare ishin të përjashtuar gjerësisht nga taksat direkte dhe midis aëtyre që
ishin përgjegjës për të mbajtur barrën e taksave të tilla, kishte shumë pabarazi.
Grumbullimi i taksave ishte arbitrar dhe i pabarabartë. Për këtë, një arsye kryesore se
shteti nuk kishte një aparat administrativ për ti grumbulluar ato vetë por ja u dha me qera
kompanive private. Këto do të paguanin një shumë të pranuar për thesarin si përgjigje
për të drejtën në mbledhjen e sigurtë të taksave. Ky proces ishte inefiçent dhe një
metodë e padrejtë e grumbullimit e cila ishte përdorur shpesh. Në krye të kësaj, më 1738
ishte corvèe’ja apo sistemi i punës së detyruar i cili ishte zgjeruar nga rajone të
përcaktuara drejt gjithë vendit.

Kritikat e Mercantilizmit në fillim të shekullit të XIX-të

Një nga kritikët e hershëm të politikave ekonomike të Louis’it XIV-të ishte Pierre de
Boisguilbert (1646-1714). Në Detail de la France (e publikuar më 1695 por me gjasë e
shkruajtur disa vite më parë) si dhe në një seri tjetër publikimesh gjatë dy dekadave
pasardhëse, Boisguilbert’i kërkoi të shpjegonte çfarë atij ju duk si shkatruese në rënien e
ekonomisë së Francës nën Louis’in e XIV-të. Zotërimi i të ardhurave, sipas pretendimit të
tij, ishte përgjysmuar për 30 vjetët e fundit. Pika e parë e analizës së tij ishte
domosdoshmëria e këmbimit. Si një pjesëmarrës në zhvillim ekonomik, këmbimi bëhej
gjithnjë e më shumë kompleks duke e bërrë kështu të domosdoshme përdorimin e
parasë. Megjithatë, paraja në vetvete nuk krijonte pasuri. Ajo duhej të qarkullonte aktivet,
në se ajo do të bëhej efektive. Në se paraja do të qarkullonte shpejt – ndoshta duke qënë
shtuar edhe me para zëvendësuese siç janë dëftesat e këmbimit – kjo do të ishte aq
efiçente sa egzistenca e një oferte paraje më të madhe. Kartmonedha do të zhvillonte
funksionet e monedhës metalike dhe pati avantazhin e mungesës së kostos në prodhim.

Boisguilbet’i argumentoi se ajo që e mbante monedhën në qarkullim ishte

konsumi dhe ajo që shpenzonte një njeri ishte një e ardhur për një njeri tjetër. Konsumi
dhe e ardhura ishin në këtë mënyrë të barabarta. Kështu që ulja e të ardhurave në
Francë ishte si rezultat i uljes së konsumit. Çfarë e pati shkaktuar këtë ? Përgjigja e
Boisguilbert’it përfshiu barrën e taksave; shpërndarjen e të ardhurës jo për të varfrit të
cilët do ta shpenzonin paranë shpejt por drejt të pasurit të cilët pëlqenin më tepër ta
grumbullonin atë; dhe pasiguria që e bën klasën e pasur më pak të preokupuar për të
investuar. Megjithatë, më fundamentalja, Boisguilbert’i lidhi zhvillimin me sistemin e
çmimeve; zhvillimi kërkon që të ketë një balancë ose ekuilibër midis mallrave të
ndryshme dhe kështu ‘çmimet janë mbajtur në proporcion me një tjetër dhe me koston e
domosdoshme për krijimin e mallrave’(1).

Perspektiva e drejtoi Boisguilbert’in të nxirrte përfundimin se vetëm natyra e jo

shteti, mund të rregullojnë rrendin dhe paqen – laissez faire la nature. Ndonëse blerësit
dhe shitësit janë të dy të motivuar prej fitimit, ekuilibri nevojës për të blerë dhe detyrimit
për të shitur, në të dyja krahët ecën drejt dëgjimit të arsyes. Kështu, ndonëse individët

58 23
-1-
 -1-

janë varur vetëm prej interesit të tyre personal, qasja e shtetit nuk interferon tek ata për të
kontribuar drejt të mirës së përgjithshme. Roli i shtetit është vetëm të krijojë siguri dhe
drejtësi.

Megjithatë, ndonëse Boisguilbert’i i pa tregjet si krijues të regullit, ato ndonjëherë

do të dështonin. Një pritje e pasigurtë dhe jo korrekte do të thoshte se çmimet e prodhimit
do të lëkundeshin. Kjo ishte veçanërisht e dallueshme tek tregu i grurit ku çmimet
lëkundeshin me forcë. Çmime të larta do të thoshte se madje toka e keqija do të
bëheshin me interes për ti kultivuar duke shtyrë drejt ngopjes, çka i shtyn çmimet drejt një
ulje të tillë që i bën të gjithë fermerët të humbasin. Boisguilbert’i propozoi kështu një
rezultat nga rregulli i tij i laissez-faire: qeveria duhej të ndërhynte për të stabilizuar
çmimin e grurit, duke mbajtur stoqe të cilat do të bliheshin dhe shiteshin për të realizuar
këtë gjë.

Ideja e propozuar nga Boisguilbert’i se kartmonedha do të përmbushte

funksionet e arit dhe argjendit me kosto më të ulët ishte marrë ndoshta më shumë nga
një skocez, John Laë (1671-1729) në Paraja dhe tregëtia e konsideruar: Një propozim
për ofertën kombëtare të parasë (1705). Ashtu edhe si Boisguilbert’i, Laë filloi nga
premisat se vlera e mallrave varej jo nga sasia e parave por nga kursi i sasisë së
mallrave të kërkuara në drejtim të tyre dhe kështu roli i parasë ishte të lehtësonte
tregëtinë. Një zhvillim në sasinë e parasë do të rriste në këtë mënyrë punësimin të
shkaktuar prej punimit të një pjese më të madhe të tokës dhe zhvillimi të prodhimit dhe
tregëtisë. Laë punoi mbi supozimin se kishte burime normale të papunësisë të cilat do të
merreshin dhe përdoreshin kur të zhvillohej aktiviteti. Megjithatë, ndërsa përgjigja
merkantiliste ishte në argumentat e masave për akumulimin e shufrave të arit, Laë
arsyetoi për një sulm ndaj kartmonedhës. Përveç qënies më e lirë, një kartmonedhë do të
ketë avantazhin se oferta e saj do të jetë e rregulluar e kështu do të ketë vlerë të
stabilizuar ashtu si edhe niveli i aktivitetit ekonomik. Siguria do të ishte ofruar prej titujve
të tokës kundrejt të cilave do të ketë huadhënie. Prej të qënit i lidhur me vlerën e tokës,
për të cilat Laë pretendoi se ishin më stabël se sa vlera e argjendit, vlera e
kartmonedhës do të jetë e siguruar.

Propozimi i Laë’t ishte projektuar të ngjallte ekonominë Skoceze dhe ai ja

nënështroi atë pa sukses, parlamentit Skocez më 1705. Më 1706, megjithatë, ai ishte
detyruar ta linte Skocinë për të shmangur një arrestim të tij si vrasës. Arsyeja ishte se më
1694 ai pati vrarë një burrë në duel dhe pas arrestimit ai shpëtoi prej burgut me
marrëveshjen e heshtur (dhe me gjasa, asistencën) e autoriteteve. Bashkimi me Anglinë
më 1707 ngriti hetimin dhe ai mund të arrestohej. Ai u vendos në Francë, ku ai e bindi
Regjentin nën Louis’in e XV-të të zbatonte disa nga idetë e tij si zgjidhje të efekteve dhe
si një rrugë shpëtimi të problemeve financiare të Francës.

Më 1716, në Paris, Laë formoi Bankën e Përgjithshme e cila më 1718 ishte

kombëtarizuar nën emrin Banka Mbretërore. Deftesat e lëshuara prej bankës ishin për tu
pranuar në pagesat e taksave. Si përgjigje, Laë ofroi të vendoste financat e Francës, të
gjendura disa herë në vështirësi për shkak të luftrave të Louis’it të XIV-të, në një
përmirësim përmes reduktimit të normës së interesit në 2%. Megjithatë, kapitali i bankes
ishte vetëm 825,000 livra, në krahasim me detyrimin e përgjithshëm të qeverisë prej rreth
450 milion livra. Rezultati ishte se banka pati pak kontroll për normat e interesit. Si
rezultat Laë do të tërhiqej në manaxhimin e borxhit. Compagnie d’occident (Kompania e
Perëndimit) e themeluar prej Laë’t më 1717, i ishin dhenë të drejta të veçanta tregëtare
në Louisiana si përgjigje për marrjen në kontroll të një sasie të madhe borxhi të qeverisë
dhe taksa e fermave ishte centralizuar, gjithashtu, me kompaninë. Të paguaje borxhin

59 23
-1-
 -1-

për qeverinë, ishin lëshuar aksione. Laë përdori një numur mjetesh për marketing për të
shitur aksionet në Compagnie d’Occident dhe më 1719 ato u ngritën në vlerë të
mbështetura prej huasë së Bankës Mbretërore. Në maj 1719 aksionet ishin shitur për më
pak se sa vlera nominale e 500 livrave por në dhjetor ato u shitën në një shumë prej
10,025 livrash për aksion. Në janar 1720 Laë ishte caktuar Kontrollor i Ppërgjithshëm i
Financës, posti më i lartë administrativ në Francë dhe, nga janari në mars ishin bërë
planet për demonetizimin e arit dhe argjendit.

Në maj 1720, megjithatë, Laë kuptoi se situata financiare ende kishte nevojë të merrej
nën kontroll dhe ai propozoi një plan gradual për të reduktuar çmimin e aksioneve nga
vlera e kërcyer e 9000 livrave për aksion drejt 5,000 livrave për aksion, andej nga fundi i
vitit. Kjo e zemëroi publikun i cili kishte llogaritur ngritjen e vlerës së aksioneve (ishte një
zhvillim i lartë dhe i paprecedent i tregut me disa tregëti që morën pjesë mbi besimin se
aksionet do të ngriheshin aq lart sa ti afroheshin 15,000 livrave) dhe, prej shtatorit, çmimi
pati rënë vetëm për 4,367 livra për aksion. Kjo e fshehu zgjerimin e kolapsit dhe për këtë
periudhë, mbilëshimi i bankënotave u zvogëlua në mënyrë substanciale për vlerën e
aksioneve. E vlerësuar në sterlina të lidhura me arin, vlera pati rënë nga £ 302 për aksion
tek £ 47 për aksion. Shumë nga pasuritë financiare të publikut u patën shkatëruar,
ndonëse qeveria përfitoi përmes reduktimit thelbësor të borxhit. Përveç kolapsit në
çmimet e aksionit të kompanisë, Laë këmbënguli në besimin se do të kishte mbijetuar në
se nuk do të kishte arritur murtaja në Marsejë më 1720. Kjo shkaktoi atë që njerëzit u
shtynë drejt monedhës në vend të bankënotave dhe krijoi një krizë likuiditeti për bankën.

Cantillon’i mbi natyrën e përgjithshme të tregëtisë

Njëri nga ata që dalloi të metat në skemën e Laë’t dhe kërkoi ta shpëtonte në kohë fatin e
tij ishte Richard Cantillon (1680/1690-?1734). Cantillon’i ishte një bankier i flotës
tregëtare irlandeze i cili kaloi një pjesë të madhe të kohës së vet në Francë. Ai është
vërtitur në mister. Shtëpia e tij u shkërmoq nga djegia dhe për një kohë të gjatë ishte
supozuar se dy vetë kishin vdekur në zjarr, ose nga që një shërbëtor kishte ndezur
zjarrin për të mbuluar vrasësin e tij. Një muaj më vonë, disa nga shkrimet e tij u morrën
prej një udhëtari të panjohur në Surinam, i udhëhequr nga ideja se zjarri pati qenë një
dredhi prej Cintillon’it që të mbulojë zhdukjen e tij. Motivi duhet të ketë qenë shpëtimi nga
proceset gjyqësore kundër të cilave ai ende duhej të mbrohej në të ardhmen të cilën ai e
kishte siguruar përmes aktiviteteve të tija me Laë’n më 1720. Zjarri, megjithatë, pati
shkatrruar shumë nga shkrimet e tij. Ai publikoi një libër, Një ese mbi natyrën e tregëtisë
në përgjithësi, ndoshta e shkruajtur më 1730, por e papublikuar deri më 1755. Ajo sefte u
duk në Francë, gjë që d.th. se duhej përkthyer nga anglishtja me dënimin për të bërë
xhiron e Francës nga censorët e ligjeve. Disa studiues e kanë parë këtë libër si të
mrekullueshëm dhe si një shenjë të lindjes së subjektit të ekonomiksit.

Eseja e Cantillon’it hapet me deklarimin se toka është burimi i pasurisë: ‘Toka

është burimi api materja nga prodhohen gjithë pasuritë. Puna e njeriut është forma e cila
e prodhon atë: dhe të mirat s’janë gjë tjetër veçse një pasuri e ruajtur që ushqen
vazhdimin e jetës’(2). Puna, e vështruar prej shumë ekonomistëve si burim i pasurisë,
thjesht e rregulluar nga kërkesa. Në se janë shumë punonjës në një vend, ata do të
emigrojnë ose do t’kthehen të varfër dhe të uritur. Në një kritikë të brendshme të politikës

60 23
-1-
 -1-

së Colbert’it, Cantillon’i argumentoi se do të ishte e pamundur të rritej pasuria prej

trajnimit të më shumë zejtarëve. Ai krahasonte këtë me trajnimin e më shumë detarëve
për të cilët s’ka ndërtime për më shumë anije. Ishte toka që përcaktonte pasurinë dhe
numri i punonjësve do të rregullohej automatikisht.

Cantillon bashkoi rëndësinë e pjesëshme, megjithatë, për një tip pune – që kjo ka me
sipërmarësin. Sipërmarësit janë njerëz të cilët blejnë mallra që ose ti okupojnë për
prodhim ose ti tregëtojnë ato, pa ndonjë siguri se ata do të përfitojnë nga aktivitetet e
tyre. P.sh., fermeri i cili është një sipërmarës bujqësor, punëson njerëz për të punuar për
të, kultivon tokën pa e ditur motin dhe nëse drithërat do të jenë të lira apo të shtrenjta në
treg, apo koha e të korrave do të jetë e mirë apo e keqe. Tregëtarët blejnë mallra me
ngarkesa pa e ditur kohën e kërkesës nga konsumatorët, në se do të jetë ajo e ulët apo e
lartë, apo sa nga shitjet do të jenë me humbje si rezultat i konkurrentëve. Megjithatë,
ndonëse ecuria e sipërmarësve është një funksion i rëndësishëm në ndërmarjen e
rrezikut të aktiviteteve, ata ende janë, ashtu si puntorët të cilët punojnë për një rrogë, të
varur mbi pronësinë e tokës.

Dy përfshirje ndiqen nga kjo pikpamje e tokës si burim i pasurisë. Së pari është
ajo se toka është burim i vlerës. Analiza e Cantillon’it është bazuar mbi konceptin e
“vlerës së brendshme”. Kjo nuk është njëlloj si çmimi i tregut. Është sasia e tokës dhe e
punës që hyn në prodhimin e mallrave. Në se puna është vlerësuar në varësi të sasisë
së tokës së nevojshme për të ushqyer punonjësit, kjo u kufizua drejt teorisë së tokës së
vlerës. Për të prodhuar drithë, p.sh., kërkohet toka mbi të cilën do të prodhohet ajo, plus
toka e nevojshme për të prodhuar mjetet ushqimore të puntorëve. Në ndryshim, çmimi i
tregut ka varësi nga oferta dhe kërkesa dhe mund të luhatet mbi ose nën vlerën e
brendshme të mallit.

Përfshirja e dytë që Cantillon’i e tërheq nga pikpamja e vet e tokës si burim i

mirëqënies është se të gjitha klasat e tjera janë mbajtur gjallë prej shpenzimeve të
pronarit të tokës. Vetëm këta pronarë janë “të pavarur natyralë”, për ato që janë duke
shpenzuar e që përcaktojnë se si burimet janë shpërndarë ndërmjet nevojave të
ndryshme dhe, si rezultat, drejt vlerës së mallrave të ndryshme. Të citojmë një nga titujt e
kapitullit të Cantillon’it , “Tekat, zakonet dhe mënyrat e jetesës së princit dhe veçanërisht
e pronarëve të tokave, përcaktojnë rregullin i cili tokën e vendos në një gjendje dhe si
shkak të ndryshueshëm në çmimin e tregut të të gjitha gjërave”.3 Ai jep shembullin e një
prone gjerësisht të vetmjaftueshme e cila është kultivuar në fillim nga vetë pronari, i cili
drejton mbikqyrësit për ta organizuar atë e kështu të prodhojë mallrat që ai kërkon.
Ndarja e pronësisë në kullotë, arë, park, pemishte, kopshte e kështu me rradhë do të
përcaktohej tërësisht prej shijes së pronarëve (ndonëse ai natyrisht që do të ketë për të
shpërndarë tokë të mjaftueshme për prodhimin e mallrave të cilat i konsumojnë puntorët
e tij). Kantillon’i më tej ju dha rëndësi asaj që do të ndodhte në se pronari shpërqëndronte
(decentralizonte) vendimarjen, vendoste lart mbikqyrsit e vet, si prodhues të pavarur, të
pajisur me shumat e qenësishme të tokës dhe në se i lidhte ata me njëri-tjetrin përmes
tregjeve. Konkluzioni i tij është se çdokush në pronën e tij do të jetonte në një mënyrë
saktësisht të njëjtë si më përpara. Vetëm në se pronari këmben produktin e tij, shembulli
do ta ndryshojë aktivitetin ekonomik:

Në se disa fermerë mbollën më shumë drithë, zakonisht ata duhej të ushqenin

më pak bagëti, dhe kanë kështu më pak lesh dhe mish dashi për të shitur. Pastaj
do të ketë më tepër drithë dhe gjithashtu më pak lesh për konsum për banorët.
Leshi në këtë mënyrë do të shtrenjtohet, çka do të detyrojë banorët ti veshin
rrobat e tyre për një kohë më të gjatë se zakonisht dhe do të ketë gjithashtu

61 23
-1-
 -1-

shumë drithë dhe një mbiprodhim për vitin tjetër. Dhe ashtu si ne supozojmë se
pronari i tokës ka kushtëzuar për pagesat në argjend të të tretit për prodhimet
bujqësore që duhet ti paguhen atij, bujqit të cilët kanë shumë drithë dhe shumë
pak lesh, nuk do të jenë në gjendje ti paguajnë atij rentën… Kështu që një bujk i
cili ka arritur rreth proporcionit të konsumit, do të ketë interesim për pjesë të
fermës së tij edhe në bar- për bar të thatë, një tjetër për drithë, lesh e kështu me
rradhë dhe ai nuk do ta ndryshojë planin e tij vetëm në se ai shikon disa
konsiderata të ndryshuara në kërkesë; por në këtë shembull ne kemi supozuar
se të gjithë njerëzit jetojnë në të njëjtën mënyrë sikur pronari i tokës kultivonte
tokën për vete, dhe vazhdueshmërisht bujku do të punësohej dhe toka do të
shërbente për të njëjtat qëllime si më parë. (4)

Në se pronarët e tokës ishin, p.sh., duke pushuar nga puna disa prej shërbëtorëve të tyre të
brendshëm dhe të risnin numrin e kuajve në pronën e tyre, drithi do të bëhej i lirë (për kërkesën
që do të zvogëlohej ) dhe barri i thatë do shtrenjtohej (kërkesa ka ngritje). Bujqit do ti ktheheshin
pastaj fushave të drithit, në vend të tokave me bar.

Përmes këtij diskutimi, ashtu si në disutimin e vlerës, Cantillon’i e bëri atë të qartë se ai
ishte duke u marrë vetëm me ekuilibrin afatgjatë: ‘Unë nuk do të konsideroja këtu variacionin në
çmimet e tregut i cili duhet të ngrihet nga të korrat e mira apo të këqija të vitit apo nga konsumi i
jashtëzakonshëm i cili duhet të ndodhë nga trupat që veprojnë jashtë apo nga aksidentet e tjera,
kështu që as nuk e komplikojnë subjektin tim, duke e konsideruar vetëm si një gjendje në kushtin
e vet natyral e të njëtrajtshëm’(5)

Pas vëmendjes mbi produktin dhe pasurisë, Cantillon’i u kthye drejt monedhës. Këtu
idetë e tij i detyrohen shumë Locke’s, për përqëndrimin e tij mbi qarkullimin e parasë, përveç
lidhjes midis nivelit të çmimit dhe ofertës së parasë. Megjithatë, ai kritikoi Locke’n mbi mbështetjet
që, ndërsa ‘ai kishte parë qartësisht se bollëku i emetimit të parasë e bën gjithçka të shtrenjtë,…
ai nuk e kishte sqaruar se si ndodh kjo’.(6) Për të zgjidhur këtë, Cantillon’i shqyrtoi mënyrën në të
cilën paraja hyn në ekonomi dhe kanalet përmes të cilave ajo qarkullon. Ai vlerësoi tre burime
kryesore nga të cilat një rritje në ofertën e parasë duhej të shkaktonte ngritjen e : arit dhe
argjendit të minierave, balancën e tregëtisë dhe, fundos pagesat e fuqive të huaja.

Në se paraja vjen nga minierat, njerëzit e parë që ndjejnë gëzim do të jenë pronarët e
minierave dhe puntorët në industrinë e minierave. Të ardhurat e tyre do të rriten dhe ata do të
shpenzojnë më tepër, çka do të rritë çmimet e mallrave që ata blejnë. Kjo do të rriste të ardhurat
e fermerëve dhe manifakturistëve nga të cilët janë blerë këto mallra, duke ngritur kështu çmimet
dhe të ardhurat e tjera. Paraja gradualisht do të përhapet në gjithë vendin, duke ngritur çmimet
deri në një farë vendi. Klasat me të ardhura fikse, siç janë pronarët e tokave të cilët e kanë rentën
e fiksuar me marrëveshje afatgjata, do të përkeqësohen derisa kontratat e qirasë të jenë
rinegociuar. Ashtu siç ngrihen çmimet, prodhuesit do të zbulojnë se kostot e tyre kanë ngritje,
duke i detyruar ata të ngrejnë çmimet më tepër. Ashtu siç vazhdojnë të ngrihen çmimet, njerëzit
do të jenë inkurajuar ndërkohë të blejnë jashtë shtetit ku çmimet janë akoma më të lira. Kjo do ti
shkatërojë fabrikantët. Kur të prajë rrjedhja e parasë së re – ndoshta për shkak të rraskapitjes së
minatorëve, - të ardhurat do të bien dhe njerëzit do të shkurtojnë shpenzimet e tyre. Paraja do të
rrallohet dhe varfëria dhe mizerja do ta pasojnë më tej. Nga shkaku se ari dhe argjendi do të ketë
rrjedhur jashtë shtetit për të paguar importet e rritura, gjendja nuk do të mbarojë me ndonjë para
më shumë se sa fqinjët e tij. Kjo, argumentonte Cantillon’i, është afërsisht ajo që ka ndodhur në
Spanjë pas zbulimit të Amerikës.

Në ndryshim, në se frenimi i rrjedhjes së parasë ngrihet drejt një balance të favorshme të

tregëtisë, do të ketë një rrjedhojë me ndikim tek tregëtarët. Kjo do të ngrerë, si përgjigje, të

62 23
-1-
 -1-

ardhurat e atyre që prodhojnë mallra të cilat janë për tu eksportuar. Çmimet e tokës dhe të punës
gjithashtu do të rriten, si rrjedhojë. Megjithatë, për këtë shkak, paraja do të sjellë efekt tek
punonjësit e industrisë të cilët janë të ndjeshëm për sigurimin e pronës dhe ata nuk do ta rritin
konsumin e tyre por do të kursejnë para, derisa ata të kenë tepricë, për ta investuar atë me
interes apo të blejnë tokë. Vetëm pas kësaj ata do të rrisin konsumin e tyre. Ngritja e çmimeve të
mallrave do të shkaktojë rritjen e importeve, por një situatë e tillë, argumenton Cantillon’i, mund të
vazhdojë për disa vjet. Efektet do të ishin të ndryshme nga ato të rritjes së parasë prej minierave,
sepse paraja do të merrej prej klasave të ndryshme të popullatës, sjellja me shpenzime e të
cilave do të ishte e ndryshme.

Pasojat e fundosjeve nga fuqitë e huaja do të varen nga koha që paratë janë grumbulluar
ose shpenzuar. Vetëm në një rast më të vonë ato do të kenë ndonjë efekt, duke ngritur çmimet.

Cantillon’i njohu atë që më vonë do të përkufizohej si çmimi – lloj- mekanizëm rrjedhës –

nocion i cili tregoi se rritja e ofertës së parasë do të ngrinte çmimet, duke rezultuar në një deficit
tregëtar që shkaktoi rrjedhja jashtë vendit e parasë. Në formën e vet të thjeshtë, ky mekanizëm
përfshiu idenë se përpjekje të tilla për rritjen e ofertës së parasë janë vetdështim. Cantillon’i do të
shkruante kështu se kur një ofertë paraje e shtetit, dhe në këtë mënyrë edhe pasuria e tij, është
në pikun e saj, shteti “do të bjerë pashmangshërisht në varfëri prej kursit të zakonshëm të
gjërave”.(7) Kjo do të shfaqte theksin ndaj nocionit të ‘merkantilizmit’ që rriti ofertën e parasë si
sjellëse e prosperitetit. Megjithatë, Cantillon’i do të shkruante gjithashtu se ‘Është e qartë se çdo
shtet i cili ka më shumë para në qarkullim se sa fqinjët, ka një avantazh mbi ta aq të gjatë, sa ta
rregullojë tepricën e parasë’(8) Çmime më të larta të brendshme do të thotë se e njëjta sasi e
mallrave të eksportuara do të tregëtojë më shumë importe. Si përfundim, shumë para e bëjnë më
të lehtë për sunduesin që të ngrerë taksat. Në këtë mënyrë, kur çmimet tentojnë të ngrihen,
është e domosdoshme që paraja të mbahet brenda shtetit. Kjo është më e dukshme në se kjo
është realizuar nga minierat dhe për paratë që do të merreshin prej këtyre, në mënyrë të
ngjashme, në se do të investoheshin, do të ishte më mirë se sa të shpenzoheshin në sende luksi.

Duke pasur diskutuar për paranë, Cantillon’i do të lëvizte drejt financës. Çështjet që ai
mbuloi përfshinë këmbimet e huaja, varacionet në vlerat relative të metaleve të ndryshme të
përdorura si para, zhvlerësimin e monedhës, dhe, së fundi, bankat. Si Laë, ai pa se bankat do të
ishin të vlefshme për një komb dhe kjo vlerë do të ishte e matshme me monedhën letër që ishte
future në qarkullim. Ai llogariti se Banka e Anglisë mbajti rezerva të barabarta me rreth 1 milion
onc argjend, por shuma e emisionit, me një llogaritje mesatare ishte rreth 4 milion onc argjend.
Kur qarkullimi i parasë kishte nevojë për rritjen e shpejtësisë, kjo situatë ishte, shpjegoi ai, një
lehtësim i madh për Anglinë. Bankat ishin pa ndonjë përfitim të pjesshëm për shtete të vogla ku
argjendi ishte i pakët. Megjithatë, përfitimi nga eksperiencat e fillimit të 1720-ës, kur edhe Anglia
edhe Franca patën si eksperiencë një spekulim të rëndësishëm që zjeu e i cili i pati djegur
dramatikisht, Cantillon’i përjashtoi rreziqet e paaftësisë paguese që do të rriste për bankën
lëshimin e letrave më të shumta me vlerë. Shembulli i skemës së Laë’t të cilën ai e pati drejtuar
për të dalë jashtë kohës, ishte një shembull që ai kurrë nuk do ta kishte harruar.

Iluminizmi
Disa nga idetë më të rëndësishme të nënvizuara nga Iluminizmi mund të kenë qenë si rrjedhojë e
Anglisë së shekullit të XVII-të – nga Locke dhe revolucioni shkencor i shoqëruar mbi të gjitha me
Bacon’in dhe Neëton’in. Iluminizmi përfshiu një besim tek arsyeja, progresi, liria dhe tolerance.
Arsyeja ishte se besohej tek egzistenca e kapacitetit qëndror të njeriut i cili e aftësonte atë të
mendonte dhe të vepronte me korrektësi. Për shkak se të gjithë njerëzit ishin njëlloj nga virtytet

63 23
-1-
 -1-

për shkak të posedimit të arsyes, kjo pasohej nga përfundimi se çdokush duhej të ishte i lirë të
vepronte dhe mendonte ashtu siç e drejtonte arsyeja. Iluminizmi ishte në këtë mënyrë një revoltë
kundër aleancës së hershme të mungesës së arsyes – arsyeja ishte se duheshin zëvëndësuar
autoritetet fetare, tekstet e shenjta dhe traditat, sipas kriterit prej të cilit të gjitha gjërat ishin për tu
gjykuar. Mbi të gjitha, megjithatë, Iluminizmi ishte karakterizuar prej një besimi në progres. Duke
zëvendësuar bestytninë me arsyen, njerëzit do të ishin të aftë të bënin përpara pa ndonjë
asistencë hyjnore. Neëton’i pati treguar se gjithësia fizike do të ishte kuptuar në termat e një
sistemi ligjesh, të afta të kuptoheshin përmes arsyes dhe Locke kishte treguar se mendja
njerëzore do të ndërtonte ide komplekse nga të dhënat bazë të sensorit të eksperiencës. Idetë e
afruara nga natyra e jashtme nuk ishin të nevojshme: arsyeja ishte e mjaftueshme. Me një shpirt
të ngjashëm, Locke gjithashtu pati ofruar një kornizë praktike për moralin dhe solli një bazë
teorike për qeverinë përfaqësuese.

Sfida të tilla për idetë e traditës ishin të habitshme në Francën e Louis’it të XIV-të.
Censura ende do të rezistonte nën Lousis’in e XV-të (qv.1715-74), ndonëse më pak rigoroze.
Shtypi ishte ende i kontrolluar për shumë vjet, me rezultatin se idetë joortodokse, duke qarkulluar
vetëm në formë të shkruajtur me dorë, nuk do të përhapeshin aq gjerësisht sa çdo të ndodhte në
se ato do të shtypeshin. Megjithatë, çlodhja ishte e mjaftueshme për të çliruar një ofensivë të
përmbajtur të kriticizmit të ideve të shtjelluara dhe institucioneve. Në mes të viteve 1740 censura
ishte mrekullisht në krizë dhe dekada që ishte duke pasuar pa një bollëk të ideve të reja nga
njerëz të tillë si Diderot (1713-84), mbi relativitetin e moralit dhe njohurive, Montesquieu (1689-
1755), mbi qeverisjen e ligjit dhe Condillac (1715-80) i cili zhvilloi psikologjinë e Locke’s.
Optimizmi i lëvizjes ishte kapur prej Diderot dhe d’Alembert’it (1717-83) i cili botoi një enciklopedi
që do të sillte së bashku të gjitha njohuritë njerëzore dhe shërbeu të propogandonte idetë e reja.
Midis 1751 dhe 1772, përveç përpjekjeve periodike prej autoriteteve për ta shtypur atë, 28
volumet ishin publikuar. Duke mbuluar njohuritë praktike si dhe ato teorike, Encycopedie, përfshiu
dhe artikuj mbi çështjet ekonomike.

Fiziokracia

Fiziokratët apo Les Economistes, ishin i pari grup i ekonomistëve të organizuar. Idetë fiziokrate
ishin zhvilluar midis 1756 dhe 1763 prej dy njerëzve, François Quesnay (1694-1774) dhe Victor
Riqueti, Marquiz de Mirabeau (1715-89), në një kohë kur Lufta Shtatë Vjeçare me Anglinë kishte
vendosur një barrë mbi financat e Francës. Ata mbajtën takime të rregullta për të diskutuar idetë
Fiziokratike dhe ata patën edhe një revistë, Ephemerides ku publikonin idetë e tyre midis 1767
dhe 1772 dhe La Philosphie rurale (1763) do të shihej si një tekst i ekonomiksit Fiziokratik.
Fiziokracia pati simpatizantë të devotshëm duke përfshirë Du Pont de Nemours (1739-1817) dhe
Mercier de la Riviere (1720-93). Kishte gjithashtu ekonomistë si Turgot (shih në fq. para
___________ ) i cili simpatizonte fiziokratët, ndonëse jo në të gjitha argumentat e ideve të saj.
Disa nga idetë Fiziokrate i realizoi Turgot’i me reformat gjatë periudhës së tij si Kontrollor i
përgjithshëm i Financave nga 1774 – 1776.

Para se Quesnay të ktheheshe drejt ekonomiksit, ai pati fituar një reputacion të

konsiderueshëm si një mjek, së pari si kirug dhe pastaj si një fizikan (në këtë kohë kjo vështrohej
si me status të lartë, edhe në Angli, edhe në Francë). Pozicioni i tij në oborrin e Francës ishte si
fizikan i Madame de Pompadur, mantenutës së Louis’it të XV-të dhe për shkak të shërbimeve
mjekësore ai morri një titull dhe fitime të konsiderueshme. E shkuara e tij mjekësore është e

64 23
-1-
 -1-

rëndësishme, aq sa ajo i nxiti atij perspektivën mbi ekonomiksin. Në kthimin drejt ekonomiksit,
Quesnay kërkoi të analizonte patologjinë e shoqërisë dhe të propozonte shërimet. I influencuar
fuqimisht prej Boisguilbert’it dhe Cantillon’it (nga të cilët u tërhoq fuqimisht puna e Mirabeau’t) ai u
fokusua mbi qarkullimin e parasë – një analogji e pastër me qarkullimin e gjakut në një trup, të
zbuluar një shekull më parë. Ishte duke u tentuar për tu sugjeruar se termi “Physiocracy”,
kuptonte rregullat e natyrës, duke reflektuar pikpamjen e një fizikani me eksperiencë i cili njihte
rëndësinë e punës me natyrën që ishte nën efektin e një ilaçi. Njëlloj i mrekullueshëm, sistemi
Fiziokratik mbeti i bazuar mbi një analizë të qartë të strukturës së shoqërisë franceze.

Të kuptonin shoqërinë, Quesnay dhe Mirabeau’ja pretenduan në La Philosophie rurale

se, ishte e domosdoshme të kuptoheshin mënyrat nëpërmjet të cilave ajo realizonte egzistencën
e vet. Politikat dhe ligji, të dy mbetën mbi këto çështje. Ata përvijuan evolucionin e shoqërisë
duke kulmuar tek shoqëria komerciale që është ngritur lart nëpërmjet një agriculture. Tregëtia
ishte esenciale dhe donte të përpiqej për siguritë mesatare të realizimit të egzistencës, por
agrikultura mbetej fondamentale. Arsyeja kryesore për këtë ishte se ajo e vetme, argumentonin
fiziokratët, prodhonte të ardhur neto – një mbivlerë mbi kostot e domosdoshme të prodhimit
(shiko fq._102_______) . Ata e shprehën këtë prej përshkrimit të agrikulturës si productive dhe
sektorët e tjerë (tregëtinë dhe fabrikat) si sterilë.

Pretendimet e Fiziokratëve rreth klasave të ndryshme ishin zhvilluar nga vëzhgimet e

Quesnay’t mbi agrikulturën, së pari të publikuar në një artikull në Encyclopedie të Diderot’it.
Shumë toka ishin kultivuar prej atij që e punonte, i cili paguante një fraksion (zakonisht _) të
produktit të tyre për pronarin e tokës si përgjigje për përdorimin e tokës dhe huanë e farës dhe
bagëtisë. Metodat e tyre ishin dukshëm më productive se sa ato të fshatarëve të punësuar prej
pronarëve të cilët kultivonin tokat e tyre me capital minimal. Në ndryshim, kishte pasur një zhvillim
në pjesën veriore të Francës, ashtu si edhe në Angli, një klasë të re të fermerëve – sipërmarësa
agrikulturalë. Kjo klasë kishte qenë në gjendje të zhvillonte tokat që ishin dhënë me qera nga
pronarët (zakonisht prej fisnikëve ose prej Kishës) dhe prodhonte teprica të mëdha. Ndryshimi
thelbësor midis këtyre dhe mëditësve ishte se ata patën akses për capital, dhe për këtë atyre ju
bë e mundur të punësonin më shumë teknikë prodhimi. Në ndryshim, ndonëse ishte esenciale
përpjekja për prodhimin e mallrave të nevojshme për njerëzit, industria nuk prodhoi teprica. Ajo
thjesht mbuloi koston e saj. Kapitali agrokulturor ishte në këtë mënyrë çelësi për rritjen
ekonomike.

Marëdhëniet midis kapitalit bujqësor dhe rritjes ekonomike ishin shpjeguar prej
Quesnay’t në disa versione të Tableau economique të tij, e para e të cilave ishte publikuar më
1758. Kjo ishte një diagramë që tregoi qarkullimin e parasë dhe mallrave midis të tre klasave në
shoqëri (pronarëve, fermerëve dhe artizanëve) mbi supozimin se politikat ishin ideale për
zhvillimin bujqësor. Në versionet e ndryshme të Tableau’së, Quesnay listoi njëzet e katër kushtet
që duhej të plotësoheshin në rregullimin e ekonomisë e për operimin në një mënyrë që ai
paraqiste në vija të trasha. Ato përfshinë si më poshtë. (1) Gjithë e ardhura hyn në qarkullim. (2)
Njerëzit nuk janë drejtuar prej pasigurisë në akumulimin e parasë. (3) Taksat nuk e shkatrrojnë të
ardhurën kombëtare. (4) Fermerët kanë capital tepricë për realizimin e të ardhurës neto (tepricës)
më së paku edhe 100%. (5) Egziston një tregëti e jashtme e lirë në produktin bruto. (6) Nevojat e
shtetit janë takuar vetëm përmes prosperitetit të kombit e jo përmes ngritjes së kreditit nga
financierët. (7) Njerëzit janë të lirë të kultivojnë tokën e tyre si dhe të mendojnë më të mirën. Të
dhënat tregonin se asnjë nga këto kushte nuk ishte plotësuar e duke parë këto do të thoshte se
shtoheshe së tepërmi një axhendë politike substanciale.

Fillimi i çështjes për Tableau ishte një situatë në të cilën fermerët kanë capital, ose një
‘avancë vjetore’ të £2 milion. Bujqësia prodhoi një tepricë në 100% e cila rrjedh drejt pronarëve si
rentë. Vlerësimi i parë është për qarkullimin e parasë. Pronarët shpenzojnë gjysmën e të

65 23
-1-
 -1-

ardhurës së tyre (£2 milion) për ushqime dhe gjysmën për manifakturimin e mallrave, kështu që
£1 milion rrodhi drejt një sektori tjetër. Gjithë këto rrathë të hyrash të cilat janë shpenzuar, përsëri
gjysma shkon për ushqime dhe gjysma për manifakturimet. Sejcili sector fiton kështu më tepër
se £ 0,5 milion nga tjetri. Kur raundet pasardhëse të të ardhurave janë shtuar, ato vinë drejt £2
milionëve për sejcilin sector (£1 milion + £0,5 milion + £0,25 milion + £0,125 milion + …). Kështu
çdo sector merr një të ardhur prej £2 milion dhe shpenzoi £1 milion për blerjen e mallrave të
konsumit nga sektori tjetër. Megjithatë ka një diferencë të rëndësishme midis të dy sektorëve.
Duke manifakturuar përdoret mbetja e tij prej £1 milion për tregëtimin e materjaleve të
papërpunuara nga bujqësia me rezultatin se ajo nuk gjeneron mbivlerë. Gjithë stoku i parasë (£2
milion) përfundon kështu në sektorin bujqësor. Bujqësia përfundoi me një mbivlerë financiare prej
£2 milion e cila i është paguar për pronarët si rentë.

Arsyeja se përse bujqësia mund të gjenerojë mbivlerë financiare është se, në ndryshim
nga fabrikimi, ajo prodhon një mbivlerë të mallrave. ‘Avanca’ e £2 milionëve në drithë është
përdorur për prodhimin e një pasurie prej £5 milionëv. Nga kjo, £1 milion është shitur si ushqim
drejt pronarit, £2 milion është shitur për sektorin e fabrikimit, gjysma si ushqim dhe gjysma si
materjal bruto. Kjo la £2 milion pasuri të drithrave si stok kapitali për të vazhduar në vitin
pasardhë. Bilanci i llogarive.

Ky shembull numeric është diskutuar në detaje për të marrë një pikë të rëndësishme.
Ndonëse ideja e mençur themelore e qarkullimit të të ardhurës erdhi nga Boisguilberti dhe
Cantillon’i, Quesnay provoi të zhvillonte argumentin e tij me një shkallë të rreptësisë që mungonte
në punën e tyre. Numrat e Quesnay’t mund të duken si arbitrare, por nuk është kështu. Ato
reflektuan statistika të tilla, aq sa mund të ishin të arritshme, rreth ekonomisë franceze të ditëve
të tij. Numri 100% i mbivlerës, p.sh., reflektoi besimin e Quesnay’t rreth asaj që do të kryhej në
fermën kapitaliste në se kapitali i tepërt ishte i mundshëm të punësonte teknikat më efiçente
(duke përdorur kuajt). Këto teknika ishin përdorur mbi sipërfaqe të gjera fermash në jug të Anglisë
dhe pjesë të Francës veriore, por shumë fermerë francezë nuk do të kishin interes për to.
Shembuj të tillë numrash e aftësuan gjithashtu Quesnay’n në versionet e suksesshme të
Tabeau, për të vëzhguar ndjeshmërinë e sistemit ekonomik drejt ndryshimeve të pritshme. P.sh.
ai tregoi se në se një taksë prej £25,000 ishte zhvendosur në dy sektorë, rezultati do të ishte një
rënie në avancimin vjetor në bujqësi nga £2 milion deri £1,950,000. Bujqësia do të humbte
£25,000 direkt dhe £25,000 indirekt përmes reduktimit të shitjeve për sektorin e manifakturimit.
Rezultati do të ishte një rënie ekonomike dhe vitin tjetër do të prodhohej më pak product. Në
mënyrë të ngjashme, ai do të tregonte se një rënie në prodhim (ndoshta i përshtatshëm për
intervenimin e qeverisë apo mbajtjen e çmimit të ulët të drithrave) apo shmangie e shpenzimeve
nga bujqësia në manifakturë, do të reduktonte produktin.

Sistemi Fiziokratik, i përqëndruar mbi Tableau economique, ishte përdorur për një
mbrojtje të qartë dhe të diskutueshme të axhendës politike. Shteti kishte nevojë të rregullonte
tregjet dhe rrjedhjen qark të të ardhurave. Quesnay realizoi ushtrimet me Tableau’n për të treguar
se si produkti do të reduktohej në se supoziimet e tij fillestare nuk do të plotësoheshin. Taksimi,
interferenca me bujqësinë, stimulimi artificial i manifakturës duke mbajtur të ulura çmimet e
ushqimit – të gjitha politikat e ndjekura prej qeverive të Louis’it të XIV-të dhe Louis’it të XV-të –
ishin të gjitha ndihmuese dhe duhej të braktiseshin. Ligjet e natyrës sollën izolimin mbi atë që
shteti do të ndërmerte pa minimin e prosperitetit mbi të cilin ai varej. Megjithatë, kjo nuk do ta
shpallte si të parregullt gjithë aktivitetin e shtetit. Mbivlera prej rentës e pronarëve do të taksohej
(deri sa ishte e nevojshme të rriteshin fondet e nevojshme për mbështetjen e tregut), por taksimi
nuk do të ngrihej shumë shpejt. Arsyeja ishte se shpenzimet e pronarëve ishin të domosdoshme
për regullimin e rrjedhjeve vjetore të të ardhurave dhe shpenzimeve.

66 23
-1-
 -1-

Turgot

Jo të gjithë reformatorët i takuan shkollës Fiziokratike. Një grup i cili i qëndroi anash Fiziokratëve,
ndonëse i mbështetën ata mbi politikat ekonomike, ishte përqëndruar mbi Vincent de Gournay
(1712-59). Gournay ishte një biznesmen i cili e bëri vetveten një shërbëtor public për tregëtinë
nga zyrat e Qëllimi i Tregëtisë, një pozicion që ai e mbajti nga vt.1751 deri më 1759. Puna e tij
përfshiu vizitat në pjesë të ndryshme të Francës për të vëzhguar tregëtinë dhe fabrikat aty.
Gournay popullarizoi frazën ‘laissez faire, laissez passer’ dhe ai ndoshta drejtoi publikimin e
Essay’t të Cantillon’it. Ai shkroi pak, por ushtroi një influencë të rëndësishme mbi të tjerët,
përfshirë Turgot’in.

Anne Robert Jacques Turgot (1727-81), në një lavdërim të shkruajtur më 1759,

argumentonte se Gournay e pa atë jo si një sistemues por si dikë që ofroi maksimat e common –
sense. Regullimet merkantiliste të cilat lejuan një qytet në Francë ti trajtonte qytetarët e qyteteve
të tjera si të huaj, duke i parandaluar ata nga puna brenda kufijve të vet, ose që shkatëroi një
endës sepse roba e tij ishte inferiore kundrejt asaj të prodhuar nga një gildë, nuk kishte sens.
Turgoti pretendoi se, ndonëse Gournay i pa problemet e common sense, kishte një princip duke
zgjidhur ato: se ‘në përgjithësi çdo njeri e dinte interesin e vet më mirë se një tjetër i cili nuk
shqetësohej për to’. Gournay, argumentonte ai, e shtriu konkluzionin se

kur interesi i individëve është i saktë njëlloj si interesi i përgjithshëm, çdo njeri do të ishte
më i miri teksa ndiqte një liri të vetën të cilën ai e pëlqen. Tani në rastin e tregëtisë pa
kufizime, mendimi i M.de Gournay’t është i rëndësishëm për interesin personal që nuk
përkon me interesin e përgjithshëm.

Qeveria do të kthejë kështu lirinë drejt të gjitha degëve të tregëtisë – duke i lëvizur barrierat e
tregëtisë, duke thjeshtuar taksat dhe duke i dhënë sejcilit të drejtat për punë. Kjo do të
‘ngacmonte garën më të mrekullueshme në tregun i cili do të prodhojë në mënyrë të saktë një
perfeksion të mrekullueshëm në fabrikim si dhe shumë çmime avantazhi për blerësit’.(10).

Kontributi i parë i Turgot’it në ekonomiks ishte një kritikë e teorisë monetare të Laë’t më
1749. Megjithatë më 1750, ai e takoi Gournay’n dhe punoi bashkë me të duke përkthyer një libër
nga ekonomisti anglez Josiah Tucker (1712-99) dhe e shoqëroi Gournay’n në turret e inspektimit
në province. Më 1761 ai ishte caktuar intendent në Limousin, një krahinë e humbur në Francë, ku
ai u morr me një process reforme. Zonat me efekte përfshinë taksa, sistemin e detyruar të punës
gjatë të korrave dhe sistemin e rrugës. Ishte kjo periudhë gjatë së cilës ishte kontributi i tij kryesor
i shkruajtur për ekonomiksin. Angazhimet e tij si një zyrtar qeveritar do të thoshte se kishte
shumë letra dhe raporte. Dy të veçantat ishin Refleksionet mbi formatin dhe shpërndarjen e
pasurisë (1766) dhe një ese e papërfunduar ‘Vlera dhe paraja’ (1769).

Më 1774 Turgot’i u josh si Kontrollori i Përgjithshëm i Financës dhe lëvizi drejt Parisit.
Gjithashtu, këtu ai u lidh me reformën. Përgjigja e tij kundrejt problemit të përjetshëm të varfërisë
ishte tregëtia e lirë e grurit, ndonëse ai ende eksportet e drithit dhe kryente kontroll për ofertën e
grurit për Parisin. Ai zëvendësoi kompanitë private inefiçente që mbanin monopolin e nitratit të
potasit (të nevojshëm për prodhimin e barutit të zi) me një firmë shtetërore, të drejtuar nga kimisti
Lavoisier. Shërbimet e postës ishin gjithashtu të transferuara tek një department qeveritar si dhe
disa reforma të ngjashme të cilat ishin projektuar. Më 1776 Turgot’i kërkoi të liberalizonte drithin e
tregëtuar ende më tepër, të ndalojë gildet që kufizuan mundësinë për shumë industri dhe të
krijonte ndërtime rrugësh përmes një takse mbi pronarët e tokave në vend të investimit me punë

67 23
-1-
 -1-

të detyruar. Ai gjithashtu foli në favor të tolerancës për Protestantët. Këto masa, megjithatë, ‘ecën
rëndë’ mbi të interesuarit e shumtë. Si rezultat, Turgot’i humbi mbështetjen e ministrave të tjerë
dhe u godit në fjalimet, të mbajtura prej paraardhësve të tij. Ai synoi të detyronte përmes
reformave të tij duke përdorur autoritetin e mbretit , por kundërshtarët e tij drejtuan një kthim të
Louis’it të XVI-të kundër tij dhe ai u lirua. Shumë nga reformat e tij u braktisën.

Ndonëse reformat e Turgot’it duhej të kishin qenë pragmatiste, ato ishin të qëndrueshme
me panoramën e fenomeneve ekonomike të nënvizuara në dy shkrimet e tij më sistematike mbi
ekonomiksin. Seksionet më të hershme të Refleksione’ve do të kenë qenë shkruajtur prej një
Fiziokrati. Ato flisnin për këmbimin dhe dallimin e bujqësisë – të bujkut mbi artizanin – dhe
dallimin midis një klase productive dhe një inproduktive. Ashtu si Quesnay, Turgot’i foli për rrugët
e ndryshme në të cilat mund të organizohej bujqësia, duke argumentuar se ferma prej
qeramarës-sipërmarës është më eficente, por kjo do të ishte e mundur vetëm në se kishte një
capital tepricë. Megjithatë, ai morri të dhëna në drejtime të ndryshme kur ai argumentoi se
dhënia e parasë hua mundet gjithashtu të kontribuonte për krijimin e pasurisë. Kjo çoi drejt një
diskutimi të rolit të parasë në tregëti, dhe në fakt, drejt një perspective Fiziokratike mbi rolin e
industrisë në krijimin e mirëqënies.

Kur njerëzit kursyen, ata akumuluan capital të cilin mund ta përdornin në mënyra
të ndryshme: ata mund ti huanin me interes, të blinin tokë (e cila jepte rentë), ose ta vinte atë në
dispozicion të një industrie në avancë (e cila jep fitim). Për shkak se njerëzit i kishin këto mundësi
zgjedhjeje, argumentonte Turgoti, kthimet kundrejt sejcilit nga këto tre mundësi përdorimi të
kapitalit, do të jenë një nga variantet me të cilat ata do të jenë të lidhur. Ata nuk do të jenë në të
njëjtat kushte, pasi që rreziqet janë të ndryshme. Në se ju jepni hua, huamarsi mund të dështojë
tu ripaguajë ju, por në se ju blini tokë, ju jeni të sigurtë. Toka mund të japë kështu një kthim më të
ulët se sa interesi i huasë. Në mënyrë të ngjashme, investimi në industri është më me risk dhe
mund të japë një kthim më të lartë. Garimi do të krijojë kështu një ekuilibër midis kthimeve nga
rrugët e ndryshme në të cilin mund të përdoret kapitali. Për shembull, në se vlera e tokës është
tepër e lartë (kthimi ngelet njëlloj i ulët) në krahasim me përdorimet e tjera të kapitalit, pronarët do
ta shkëmbejnë atë për tipe të tjera të kapitalit dhe çmimi i saj do të ndryshohet.

Ekuilibri i normës së interesit është i determinuar prej ofertës dhe kërkesës: ai ‘varet
direct nga marrëdhëniet midis kërkesës së huamarrësve dhe ofertës së huadhënësve’.(11)
Kursimi do ta rritë numrin e huadhënësve dhe reduktojë numrin e huamarrësve, ndërsa konsumi i
luksit ka efekte kundërshtuese. Rënia europiane e normës së interesit, argumentonte Turgoti,
tregoi se kursimi pati dominuar ndaj luksit, duke rezultuar një rritje në shumën e kapitalit. Kjo
pamje e drejtoi atë të insistonte se norma e interesit ishte një çmim si gjithë të tjerët dhe në këtë
mënyrë do të duhej të përcaktohej prej ‘kursit të tregëtisë’, si çmimi i çdo malli. Norma e interesit
do të përcaktonte se cilat toka ishin mjaftueshmërisht fitimprurëse për tu trajtuar.

Tiparet e rëndësishme të kësaj tabloje mund të jenë themeluar në shkrimet e shekullit të

XVII-të, veçanërisht prej Locke’s, për normën e interesit dhe prej Mun’it mbi kapitalin. Megjithatë,
Turgot’i integroi elementët e ndryshëm të kësaj teorie më mirë se sa paraardhësit e tij. Për më
tepër, ai përdori teorinë për përgjigje më të qarta se sa ndonjë bashkëkohës tjetër në një kohë që
çështja ishte se çfarë e krijon pasurinë e kombit. Përgjigja e tij ishte se ajo përmbledh përdorimin
modern të terminologjisë, vlerën e tanishme të të ardhurës neto nga toka (vlera e tokës) plus
stokun e mallrave të tundshme. Kjo, në esencë, është përgjigja që do të japë edhe një economist
modern. Turgot’i nxorri në pah në mënyrë të qartë se, të përfshish ‘kapitalet për huadhënie’
(asetet financiare) do të thotë të përfshish dyfish llogaritë në këtë mënyrë, ndonëse paraja ishte
object kursimi, monedha (një mall i lëvizshëm dhe në këtë mënyrë pjesë e pasurisë) ishte pra një
komponente shumë e vogël e pasurisë.

68 23
-1-
 -1-

Në kursin e këtij argumenti rreth natyrës së pasurisë, Turgot’i shqyrtoi natyrën e vlerës,
një temë që ai e zhvilloi në punën e tij të fundit të papërfunduar. Ai filloi nga pretendimi se vlera,
ose dobia, e një malli ishte unike për secilin lloj. Kjo varej nga gjendja e mallit për ti shërbyer
qëllimeve për të cilat ai ishte kërkuar dhe nga vështirësia e krijimit të tij. Ky concept i vlerës do të
shpjegohej si ‘vlerësim i vlerës’ për vlerë të varur nga vlerësimi me të cilin një mall ishte i
vlefshëm. Turgot’i argumentoi se nuk egzistonte një kriter unik natyral në të cilin të masje vlerën
dhe kështu vlerën e një malli që duhej të matej në numra me një tjetër mall. Ishte e mundshme,
p.sh., të thoje si disa armë zjarri kanë të njëjtën vlerë sa një masë me grurë. Në praktikë, ku ka
shumë mallra, vlera është matur në terma të një arbitrariteti të bashkuar me dhënien prej
konvencionit – a numeraire. Në se gjithë mallrat janë matur në të dhëna të të njëjtit numeraire, kjo
do të sillte pastaj që vlera relative e vlerës së ndonjë palë mallrash mund të jetë gati për tu
kalkuluar.

Diskutimi i Turgot’it mbi ‘vlerësimin e vlerës’ishte aplikuar për rastin e një personi të
izoluar. Nga këtu ai procedoi të konsiderohej ndryshimi midis dy njerëzve të cilët në përgjithësi do
të vlerësonin mallrat në mënyrë të ndryshme. Ai pretendoi se dy mallra do të ishin shkëmbyer në
dy vlerësime pjesësh të përafërta vlerash. Nëse ky nuk ishte rasti, njëri do të përfitonte më pak
se tjetri nga shkëmbimi dhe do ta detyronte tjetrin të afrohej ngushtë me çmimin e tij. Kjo krijoi atë
që Turgot’i e quajti ‘vlera e shkëmbimit’. Ndonëse ndryshimi conceptual nga termi ‘çmim’, i cili
d.th. shuma e paguar për mallin, vlera e shkëmbimit dhe çmimi janë numerikisht e njëjta gjë dhe
mund, në shumë kontekste, të jetë këmbyer në përdorim. Përfundimisht Turgot’i paraqiti një palë
tregëtarë të dytë, kështu që ai pati katër njerëz në komunikim me njëri – tjetrin, dy shitësa të
leshit dhe dy shitësa të drithit. Ai përvijoi se si konkurenca do ti detyronte të dy shitësat e sejcilit
mall të pranonin të njëjtin çmim.

Turgot’i nuk ishte i vetëm në zhvillimin e teorisë subjective të vlerës. Përkundrazi, ishte
një traditë e gjatë e këtyre teorive, duke shkuar mbrapa përmes ligjit natyral të filozofëve të tillë
siç ishte Samuel Pufendorf (1632-94) dhe Hugo Grotius (1583-1645) si dhe drejt skolastikëve dhe
Aristotles’it. Në shekullin e XVIII-të, megjithatë, burrerat e shtetit më të qartë të teorive të vlerës
subjective vinin nga ekonomistët italianë, nga të cilët Ferdinando Galiani (1728-87) ishte ndoshta
përfaqsuesi më i shquar. Më 1751, Galiani publikoi Della Moneta, një nga të paktat punë të
cituara prej Turgot’it në esenë e tij mbi vlerën. Më 1759 ai ishte caktuar në ambasadën
napoletane në Paris, ku ai qëndroi për dhjetë vjet. Kjo dekadë ishte saktësisht koha kur, në
përputhje me Quesnay’n, ekonomia politike ishte bërë në modë. Megjithatë, Galiani, nuk ishte një
fiziokrat dhe kritikoi politikën e lejimit të eksportit të lirë të drithit ndërsa ishin ende barrierat
ekstensive për tregëtinë e brendshme. Della Moneta, qartësisht shpalli doktrinën, të marrë prej
Turgot’it, se vlera është subjective dhe masa vetëm në relacion me vlerën e mallrave të tjera.
Përdorimi dhe rrallësia janë faktorët kryesorë në shpjegimin e vlerës. Argumenti i Galiani’t se
njeriu është masa e zakonshme e vlerës ishte, pretendonte Turgot’i, ‘një nga më të rejat dhe të
vërtetat më të thella të cilat i përmbante teoria e përgjithshme e vlerës’.(12)

Mendimi ekonomik nën Regjimin e Vjetër

Njëherë, kur censori francez strict i ligjeve u çlodh mjaftueshëm për të lejuar publikimin e
shkrimeve që do të përdoreshin kundër qeverisë, çështja kryesore e drejtimit të mendimit
ekonomik ishte reforma. Taksat dhe rregullimet ishin parë prej shumicës si një mpirje për
tregëtinë. Kundër kësaj tradite nuk ishte surprizë që doktrina e laissez-faire ishte zhvilluar në

69 23
-1-
 -1-

variante të bollshme autorësh, nga Boisguilbert’i në fillim të shekullit drejt Turgot’it në vigjilje të
Revolucionit Francez. Efektet e kufizimeve të qeverisë mbi bujqësinë padyshim që sollën një
pjesë të arsyes (ndonëse jo tërë arsyen) se përse fiziokratët theksuan produktivitetin e bujqësisë
kaq fuqishëm. Ata patën nevojë për mbështetës të pretendimit, nënvizojmë Colbertizmin, se
burimet duhej të ishin kaluar drejt manifakturës.

Megjithatë, ndonëse mendimi ekonomik ishte gjerësisht i mbështetur prej çështjeve të

politikës urgjente, ishin zhvilluar shumë ide abstrakte. Puna kryesore e Cantilonit ishte mbi
natyrën e përgjithshme të tregëtisë. Fiziokratët ecën madje më tepër duke zhvilluar një model
numeric abstract të aktivitetit ekonomik. Ndërkohë, Turgot’i madje u përfshi në zhvillimin e shtetit
francez dhe u përpoq ta reformonte atë si dhe zhbiroi brenda kuptimit të koncepteve të tilla
abstrakte siç ishin pasuria dhe vlera. Rezultati ishte se ekonomistat francezë të kësaj periudhe
krijuan idetë të cilat u ofruan për tu marrë dhe përdorur në kontekste të ndryshme në shekujt e
ardhshëm. Idetë franceze ushqyen ekonomiksin klasik anglez përmes Adam Smith’it i cili ishte
influencuar fuqimisht prej Quesnay dhe Turgot’it si dhe përmes autorëve që ishin duke punuar
pas Revolucionit siç ishte Jean Baptiste Say ( shih fq. …………….). Edhe pse pikpamjet e tij
ekonomike do të ishin dukshëm të ndryshme, Tableau economique, inspiroi Karl Marx’in (shih fq.
…………).

Iluminizmi skocez i shekullit të tetëmbëdhjetë

Tradita
Iluminizmi skocez është një emër që është dhënë për lulëzimin e jashtëzakonshmëm të aktivitetit
intelektual në të cilën me kohë kishte një periudhë shumë më të hershme të egzistencës në pjesë
të Europës. Ishte mjaft e jashtëzakonshme që madje edhe bashkëkohësit të ishin të
ndërgjegjshëm për këtë. David Hume nuk ishte i vetëm në këtë shqyrtim, më 1757, që për këtë
‘vërtet ishte e admirueshme se si disa njerëz gjeninj të këtij vendi krijuan realitetin’. (1)
Universitetet në Edinburg, Glasgou dhe Aberdeen ishin qendra e këtij aktiviteteti, jashtë të cilit u
ngritën disa nga kontributet më të dukshme të vendit për mendimin ekonomik (dhe për mendimin
social në mënyrë më të përgjithshëm).

Mendimi social u shoqërua me Iluminizmin Skocez i cili pati disa tipare që, në mos unike,
ishin marrë më tepër në Skoci se sa prej mendimtarëve nga vende të tjera. Ky ishte secular. Ai
nuk mohoi doktrinat e krijuara nga religjioni (një mohim i tillë ishte ende i rrezikshëm në këtë
kohë, veçanërisht për njerëz me pozita universitare dhe në dekadat e fillimit të shekullit), por ai u
fokusua mbi tokësoren, mbi çdo aspect jetësor. Ai ishte gjithashtu i angazhuar për një shkëputje
dhe objektivitet shkencor në krahasim me traditën ortodokse. Mendimtarët e Iluminizmit Skocez
ishin të ndërgjegjshëm për trashëgiminë e Bacon’it, Neëton’it dhe shkencëtarëve të shekullit të
XVII-të si dhe trashëgiminë e rëndësishme të elementëve të ligjit natyror të filozofisë. Në fund jo
për nga rëndësia, Iluminizmi Skocez pati një focus të qartë social dhe mbi të gjitha historic.
Autorët e tij ishin të ndërgjegjshëm se shoqëritë e ndryshme patën klientë të ndryshëm dhe ata
kërkuan ti zbulonin shkaqet e kësaj. Për këtë ata ishin ithtarë të Montesquieu’së, Fryma e Ligjeve

70 23
-1-
 -1-

(1748), të cilën me përgjegjësi do t’përkthehej prej Hume’t në anglisht. Megjithatë, autorët

skocezë – në veçanti Adam Smith’i – shkuan më larg se Montesquieu për faktin se ata kërkuan
gjithashtu të shpjegonin se si ndryshojnë shoqëritë njerëzore. Ata kërkuan të hapnin një llogari të
historisë së shoqërisë civile.

Një temë thelbësore në këto studime ishte fakti se natyra njerëzore ishte e njëjtë në çdo
kohë. Historia, argumentonte shumë qartë Hume, do të ishte përdorur për të zbuluar atë që ishte
“ e pandryshueshme si dhe principet e historisë njerëzore”. Autorët e Iluminizmit Skocez,
megjithatë, gjithashtu kërkuan të ekzaminonin ndryshimin e mjedisit në të cilin vepronin qeniet
njerëzore. Veprimi i njeriut do ta ndryshonte mjedisin dhe do të krijonte një situatë të re në të cilën
sjellja do të ishte e ndryshme, edhe pse theksi i natyrës njerëzore nuk ka ndryshuar. Autorët
skocezë ishin orientuar drejt këndvështrimit se shoqëria ka ecur përmes disa stadeve historike.
Shoqëria primitive ishte bazuar mbi gjahun dhe grumbullimit të fryteve të natyrës pa ndonjë
organizim social të trashëguar. Kullotat u pasuan nga ngulimi dhe banesa e kafshëve dhe për
këtë shkak u përvehtësua prona, çka shtriu mbi shoqërinë pabarazinë dhe statuset e ndryshme
sociale. Kjo u pasua më tej prej stadit bujqësor në të cilin toka u vështrua si një pronë e cila duhej
përvehtësuar. Ky ishte stadi në të cilin trashëgimia u bë e rëndësishme. Sistemi legal u
përvehtësua dora-dorës. Përfundimisht ishte ndryshimi i ekonomisë në të cilin shoqëria realizohej
e ndarë në klasa të cilat i fitonin mjetet e jetesës në mënyra të ndryshme. Ndarja e punës rriti
produktin dhe njëkohësisht i bëri njerëzit më të varur nga njëri-tjetri. Kjo ishte një teori
evolucionare e organizimit të shoqërisë në të cilin ekonomiksi, politika dhe ligji, kufizonin të gjitha
njëra-tjetrën së bashku.

Fakti i evolucionit social udhëhoqi edhe drejt besimit në progres, edhe drejt besimit në
relativitetin historik. Adam Ferguson’i (1723-1816), një historian i shquar në Iluminizmin Skocez,
do të shkruante se ‘epoka e sotme është tamam ajo që filloi brezi i mëparshmë; ose thënë
ndryshe, ajo që është duke filluar sot do të persoset nga brezi i ardhshëm’.(3) Një parashikim i
tillë pati implikime të qarta politike. Ngritja e Jakobitëve më 1745 e cila u përpoq të restauronte
Stuartët drejt fronit, ishte një hedhje prapa e vështrimit; e ardhmja shtrihej diku tjetër. Në të
njëjtën kohë, megjithatë, autorët e Iluminizmit Skocez u bindën se ishte e rëndësishme të gjykoje
shoqëritë në varësi të klientëve të vet periudhës të çdo shoqërie. Ishte e papërshtatshme të
gjykoje pastaj në varësi të klientëve të shoqërisë moderne.

Një factor përtej Iluminizmit Skocez ishte një vetëdije se Skocia ishte mbrapa në
krahasim me jugun dhe lindjen e Anglisë. Mbështetësit skocezë të Aktit të Bashkimit të 1707
patën shpresuar se Akti do të ndihmonte ekonomitë e tyre. Ata ishin gjithashtu të acaruar me
kontrastin dramatic relativ midis Tokave të Ulëta dhe atyre regjioneve mbrapa të zonave më lart.
Megjithatë, përveç bashkimit me Anglinë, Skocia mbeti e ndryshme në çelësin e respekteve.
Kisha e Skocisë ishte Presbiteriane me thekse kalviniste mbi vendimet e marra nga individët.
Shumë e rëndësishme është të thuhet se sistemi ligjor i Skocisë ishte jo i ngjashëm me Anglinë
e cila nga ana e saj bazohej në ligjin Roman. Ligji natyral, jo common laë, ishte themelor.
Elementet feudalë patën mbijetuar ( ashtu sic ishte akoma rasti në shekullin e XX-të). Ishte
kështu një interes i madh në krahasim me Anglinë, se këtu ligji roman nuk ishte njohur.

Hutcheson

Francis Hutcheson (1694-1746) i cili mbajti kolltukun e Filozofit të Moralit të Edinburgut nga 1729
e deri në vdekjen e tij, është parë si origjina e Iluminizmit Skocez. Megjithatë ai i detyrohej shumë
paraardhësit të tij Gershom Carmichael (1672-1729). Ishte ky i fundit i cili pati përfshirë ligjin
natyral gjerman të filozofit Samuel Pufendorf drejt Skocisë, duke publikuar një botim të njërës prej
punëve më të rëndësishme së bashku me një grup shënimesh të rëndësishme dhe ndikuese.
Lidhja nga Aristotle’si tek Adam Smith’i vjen përmes Pufendorf’it dhe Carmichael. Doktrina e

71 23
-1-
 -1-

Carmichael’it e vendos varësinë e vlerës së mallit edhe nga rrallësia dhe vështirësia e gjetjes së
tij edhe nga ajo se sa malli do të ishte i dobishëm apo përfytyrohej se do të ishte i dobishëm dhe
këto ishin bazuar ndershmërisht tek tradita aristoteliane.

Rëndësia e pikpamjes së Hutcheson’it për natyrën njerëzore është bërë e qartë në

kritikën e tij ndaj Mandeville. Bernard Mandeville (1670?-1733, ishte një gjerman i cili ishte
vendosur në Angli më 1699 dhe do të bëhej i njohur me Kosherja e hungërimave të horave: ose
Horrat e kthyer në të ndershëm (1705), një poemë me njëzet e gjashtë faqe e cila u zgjerua më
vonë në Fabula e bletëve: ose cenet private të kthyera në përfitime publike (1714). Kjo ngriti një
protestë publike jo vetëm për argumentimin për tregjet e lira dhe konkurimin, por ai ishte
gjithashtu një goditje e qartë mbi moralin puritan sipas të cilit përkorja ishte një virtut dhe konsumi
i luksit ishte një ves. Mandeville sfidoi nocionin se morali kristian ishte ajo që mbante shoqërinë të
bashkuar.

Fabula e Mandeville’s ishte për prosperimin e madh dhe akumulimin e krahasuar me atë
të bletëve. Vesi gëlonte dhe të gjitha bletët ishin udhëhequr nga lakmia dhe madhështia. Pasuria
ishte shpërndarë në mënyrë të pabarabartë, por të gjitha bletët, madje dhe ato më të varfrat, nuk
ishin më mirë se sa do të ishin në një tjetër situatë. Arsyeja ishte se konsumi i lartë krijoi
punësimin. Çdo bletë ishte mbajtur e angazhuar në përpjekjet për të kënaqur kërkesat e të
tjerëve. Madje krimi dhe dredhia sollën lehtësitë për një zënie të ndershme me punë – si
përshembull punësimi i bravatarëve për shkak së kishte vjedhës me thyerje. Përveç zhvillimit dhe
rritjes ekonomike, megjithatë, bletët ndjeheshin të pasigurta. Pastaj, një dite, shpërtheu nje
revolucion me moral puritan. Krimi dhe shpenzimet ushtarake ishin zhdukur dhe ishte nxitur luksi.
Rjedhoje ishte papunësia dhe kolapsi i tërë industrive. Shumë bletë braktisën kosheren.

Morali i fabulës ishte i qartë. Njerëzit natyrisht që janë egoistë, por në një shoqëri të
mirëorganizuar ata janë të impulsuar vullnetarisht të bëjnë çfarë është më e mira. Veset private
prodhojnë përfitime publike. Veset nuk duhen inkurajuar, por ato duhen njohur dhe të shnërrohen
në pasoja të mira. Mandeville nuk është avokat i laissez – faire, megjithatë. Tregu do të lejonte të
kordinonte shumëçka nga aktiviteti ekonomik, por ai po ashtu do të favorizonte rregullimin e
tregëtisë së huaj në përpjekje për të krijuar punësimin dhe të akumulojë thesarin me të holla.
Kishte gjithashtu shumë projekte të cilat qeveria do ti ndërmerte për të sjellë punësimin tek të
varfrit. Idetë merkantiliste kështu do të egzistonin së bashku me njohjen e rëndësishtme që ato i
bëjnë tregut.

Kritika e Hutcheson’it për Mandeville sfidoi pretendimin se njerëzit ishin thjesht të

vetinteresuar. Hutcheson’i pretendoi se njerëzit ishin altruistë dhe kujdeseshin për miqtë e tyre.
Kjo do të thoshte se Mandeville ishte i gabuar për argumentimin se shpenzimi i luksit ishte i
nevojshëm për zhvillimin e kombeve. Njerëzit do të kërkonin të siguroheshin që njerëzit e tjerë të
kishin të mirat që ju nevojiteshin dhe kështu ata nuk do të kishin nevojë për shpenzime luksi deri
sa të gjitha kërkesat për mallra të nevojshme të ishin të plotësuara. Ndërsa Mandeville pati
pretenduar se njerëzit ishin egoistë, Hutcheson, ashtu si shumë nga shokët e vet skocezë, vuri re
se njerëzit po aq drejtohen nga një motiv i ndryshueshëm. Kjo përfshinte dëshirat për tu kujdesur
për vetveten, duke ndjerë për të tjerët dhe dëshirën për kushte më të mira të tyre. Si një prej atyre
që duhej pritur diçka të influencuar nga Pufendorf dhe Carmichael’i, Hutcheson’i pati një teori të
vlerës mbi kërkesë-ofertën dhe kështu u morr në pak vjet më vonë prej Sir James Steuart’i ( shih
fq. ……………….). Hutchenson gjithashtu vuri theksin tek rëndësia e ndarjes së punës, kaq e
rëndësishme tek Adam Smith,i ( shih fq._________ ), duke e kombinuar këtë me një punë
teorike për pronën të rrjedhur prej Locke.

Hume

72 23
-1-
 -1-

David Hume (1711-76) është një nga më të njohurit për shkrimet e tij filozofike, por për
bashkëkohësit e tij ai ishte i njohur si historian, për Historinë e Anglisë (1754-62). Një perspektivë
historike ushqeu kërkesën e tij për ekonomiksin, duke u përmbajtur në një seri prej 9 esesh të
publikuara në v.1752, si një pjesë e volumit të Diskurseve Politike. Në këndvështrimin e
skepticizmit bashkëkohës rreth vlerës së kuptimit abstract në ekonomiks, është interesante të
shënojmë se Hume hapi këtë grup të eseve me një mbrojtje të zbatimit të cilën ai e quajti
‘arsyetimet e ripaguara dhe lehtësitë për të tilla subjekte ‘vulgare’’ si tregëtia, paraja, interesi,
taksat dhe krediti public. Ai apeloi tek lexuesit e vet që të mos ishte i dëmtuar kundër atyre që ai
duhej ti quante të thjeshtë, sepse idetë e tij janë ‘jashtë rrugës së zakonshme’.(4) Malli public,
argumentoi Hume, varet mbi një shumicë çështjesh, jo mbi shansin dhe kapriçiot e pak
individëve. Kjo do të thotë se metoda e llogarisë historike që një person i vetëm mund ti japë
shpjegimet, thuhet, ndërsa politika e jashtme është e papërshtatshme me këtë subject problemi
dhe se janë nevojitur shumë arsyetime të përgjithshme, të cilat duhet të sillnin konkluzione jo të
familjarizuara.

Shqetësimi i Hume në këto ese është madhësia e shtetit. Ai e filloi me dallimin midis
kësaj dhe lumturisë së subjekteve shtetërore. Më pas do të vazhdonte me konsumin e luksit dhe
kjo do të ishte e reduktuar në se shteti i devijon burimet nga këto në drejtim të mbrojtjes dhe
sipërmarjeve të jashtme. Në këtë sens, ka një ulje të tregëtisë midis njërëzve të lumtur dhe shtetit
të fuqishëm dhe me influencë. Megjithatë, shpenzimi për luks është i rëndësishëm për shtetin,
për të qenë me domosdo një nxitës i njërëzve për punë. Kjo është arsyeja se përse fabrika është
e nevojshme – manifaktura e mallrave të luksit i pajisi fermerët me një ngacmim për të punuar më
shumë se sa shuma minimale e kërkuar për egzistencë. Pa një ngacmim të tillë, ata do të
preferonin të rrinin kot për shumicën e kohës. Nga kjo dëshirë për mallrat e luksit përfiton shteti
sepse, në se fermerët janë prodhues të një mbiprodhimi mbi atë që ata kanë nevojë për
mbijetesë, burimet janë të mundshme dhe për ruajtjen e sovranitetit e cila shtrihet mbi
pretendimin e përpjekjen për ngritjen e flotave dhe ushtrive. Në një shoqëri fermere të
vetmjaftueshme nuk do të ketë mundësi mbiprodhimi i cili do të hiqej mënjanë. Hume i mbështeti
pretendimet e veta me referimin nga historia e Greqisë dhe Romës së lashtë.

Bazat për argumentin e Hume’it rreth tregëtisë dhe mbushullisë është teoria se puna
është baza për këtë mirëqënie dhe puna do ti furnizojë njerëzit vetëm në se njerëzit kanë një
ngacmues për ta bërë këtë gjë. Ai shkrojti, ‘Çdo gjë në botë është blerë prej punës; dhe pasionet
tona janë vetëm shkaqet e punës’.(5) Manifakturimi është i vlefshëm pasi ai i krijon kushte punës
për të krijuar mundësinë e akumulimit për ta përdorur sipas nevojave të kohës:

Manifakturat rritin fuqinë e shtetit vetëm se ato përqëndrojnë aq shumë punë dhe kjo
është një lloj për të cilin publiku duhet ta shtrijë pretendimin, pa privuar ndonjë nevojë të
jetës. Kështu, më shumë punë është punësuar tërësisht përtej domosdoshmërive dhe kjo
përkthehet si më shumë fuqi për shtetin; qysh se personat janë zënë në këtë punë duhet
që lehtësisht të jetë shndëruar në shërbim public. Në një shtet pa manifaktura, duhet të
gjendet i njëjti numur krahësh; por këtu nuk është e njëjta sasi pune dhe as i njëjti lloj.
Gjithë puna që është këtu jep më tepër domosdoshmëritë, të cilat mund të pranojnë pak
a shumë një lehtësim.

Për më tepër, sipas të njëjtës arsye, tregëtia e jashtme është e vlefshmë. Ajo zhvillon stokun e
punës në një komb.

Duke pranuar këtë përfundim themi se fuqia e shtetit varet nga puna dhe tregëtia. Hume
eci drejt shkatërimit të argumentit se paraja është mirëqënie. Paraja, pretendoi ai, është thjesht
‘vaji i cili jep, në lëvizjen e timonit [të tregëtisë], më tepër lëmim dhe lehtësi’.(7) Nuk ka përfitim
nga pasja më tepër e sasisë së parave sepse çmimet do të jenë më të larta në të njëjtin

73 23
-1-
 -1-

proporcion. I vetmi përjashtim për këtë është se, në se ari dhe argjendi gjenden me shumicë,
pavarsia do të ketë më shumë burime dhe ky fakt do ta ngrinte më lart të qenit i tillë në kohërat e
luftës. Në respect të të tjerave, një sasi e madhe e parasë është një dizavantazh – çmime më të
larta do të shkaktojnë që fabrikat e industrisë të investohen jashtë, aty ku kostoja është më e ulët.
Puna do të binte brenda shtetit. Hume kishte kundërshtuar kështu përdorimin e parasë letër, për
këtë dëmtim që i shkaktohej manifakturës pa shmangien përfituese të ngritjes së stokut të shtetit
në ar dhe argjend.

Megjithatë, ndonëse sasia e parasë ishte jo e rëndësishme, një rritje e ofertës së parasë,
bënte një diferencë – do të përfitohej kështu inflacioni. “Në varësi të asaj që gjetëm, se, në
çfarëdo mbretëri, në të cilën paraja filloi të rrjedhë në një masë më të madhe se sa më parë,
gjithçka merr një pamje të re: puna dhe industria marrin jetë; tregëtari fiton më shumë inisiativë,
manifakturisti bëhet më i zellshëm dhe i mprehtë, dhe madje fermeri ndjek plugun e tij me një
shkathtësi dhe vëmendje më të madhe”. (8) Shpjegimi ishte se, ndonëse paraja ngriti çmimet, ajo
nuk e bëri këtë në mënyrë të befasishme. Ndodhet kështu një interval përgjatë të cilit oferta e
parasë ka rritur shumë çmime dhe gjatë këtij intervali do të ishte stimuluar industria. Në të
kundërt, një rënie e ofertës së parasë do të kishte efekte të dëmshme mbi industrinë – një
konkluzion që Hume ishte në gjendje ta mbështeste me shumë evidenca historike.

Hume konkludoi se politika më e mirë ishte të mbahej oferta e parasë vazhdimisht në

ngritje. Megjithatë, ai ishte fuqimisht kundërshtar për ta provuar këtë që ta realizonte përmes
politikave ‘merkantiliste’. Duke synuar rregullimin e një balance të pagesave, tepricat do të sillnin
vetdështim e me vërshimin e parasë do të ngriheshin çmimet duke shkaktuar që manifakturat të
zhvendoseshin jashtë, duke minuar kështu politikën. Ai e krahasoi paranë me ujin në det: ishte e
mundur që ajo të ngrinte nivelin e ujit në një rajon vetëm në se do ta prisnim e shkëputnim nga
pjesa tjetër e detit. Në se do të kishte komunikim midis rajoneve të ndryshme, paraja, ashtu si uji,
do ta gjente nivelin e vet. I vetmi efekt i politikave merkantiliste, megjithatë, ishte të interferohej në
tregëti. Për më tepër, në se ndokush do të dëshironte të zhvillonte rezervat e arit dhe argjendit
për ti përdorur në kohë lufte, metoda më e mirë do të ishte të grumbullonte ato dhe jo ti
zhpenzonte. Në se paraja do të zhdukej nga qarkullimi dhe do të grumbullohej, ajo nuk do të
shkaktonte efekte afatgjata në çmimet. Kjo ishte në kundërshtim me pikpamjen merkantiliste, të
demonstruuar prej Mun’it se qëllimi i rritje së ofertës së parasë ishte të rritej qarkullimi.

Sër James Steuart

Shumë tema nga puna e Hutcheson’it dhe Hume mund të gjenden në librin i cili është përshkruar
si i pari trajtim sistematik mbi ekonomiksin në gjuhën anglisht, titulli i plotë i të cilit ishte Një
inkurajim në principet e Ekonomisë Politike: Egzistenca e një Eseje mbi shkencën e politikave të
brendëshme në kombet e lira në të cilat janë veçanërisht të konsideruara popullore si agrikultura,
tregëtia, industria, paraja, monedha, interesi, qarkullimi, bankat, këmbimi, krediti public dhe
taksat (1767). Titulli paraqiste në anglisht termin ‘ekonomi politike’, një përkthim i termit
‘oekonomie politique’ e përdorur prej Antonye Mnchetien (1575-1621) në titullin e një libri të
publikuar më 1615. Ky do të bëhej një emër standart për ekonomiksin si një subject që filloi të
krijonte një identitet të dallueshëm gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë. Libri anglisht ishte gjithashtu
i pari punim që përdori frazën ‘ofertë dhe kërkesë’ për të shpjeguar se si çmimet ishin të
ndërvarura:

Natyra e kërkesës është të inkurajojë industrinë; dhe kur ajo është e drejtuar mirë, efekti i
saj është i tillë që oferta për shumicën e gjërave do të vijë në proporcion me të … Dhe
kur ajo është jo e rregullt, befas, ose kur oferta dështon, … [kështu] okazionet e një gare

74 23
-1-
 -1-

midis blerësve dhe ngritjet e zakonëshme janë të tilla që çojnë në çmimet e zakonshme.
(9)

Ky shpjegim i çmimeve ishte ndjekur më pas me një llogaritje të detajuar të konkurrencës. Një
vëmëndje e veçantë i ishte kushtuar për atë që autori e quante ‘konkurrim i dyfishtë’, në të cilin
ishte konkurrenca edhe midis blerësve edhe midis shitësve. Kjo ishte e rëndësishme sepse ajo
vendos limitet më lart apo më poshtë të çmimeve dhe ishte shkaku i interesave të ndryshme të
individëve për balancimin e njëri-tjetrit. Kjo balancë, megjithatë, ishte e luhatshme me
përfundimin që blerësit dhe shitësit nuk mund ta observonin atë me saktësi. Vendimet e tyre
duhej të ishin bazuar mbi çmimin për të cilin ata shpresonin të ishin në gjendje të rishisnin mallrat.
Konkluzioni ishte arritur se marrja e masave paraprake (blerja e mallrave m.q.që të rishiteshin kur
zvogëlohej oferta e tyre) ishte një krim sepse zvogëlonte konkurrencën që duhej të ishte prezente
dhe kështu do të siguronte shitjet për një vlerë reale të tyre.

Autori i librit ishte Sër James Seuart (1712-80). Ai ishte pjesë e Iluminizmit Skocez por
qëndroi i veçuar nga autorët e tjerë për shkak se ai ishte Jacobit dhe mbështeti rebelimin më
1745. I dërguar prej Charles Edëard Steëart, pretendenti i ri, si një ambassador drejt Francës,
Steuart’i mbeti në egzil pas dështimit të Jakobit’ëve në Culloden dhe nuk u kthye në Skoci deri në
vitin 1763. Gjatë kësaj periudhe ai udhëtoi gjerësisht nëpër Europë.

Eksperienca e Steuart’it gjatë egzilit të tij influencoi librin e tij. Ai u bë shumë skeptic rreth
ligjeve të përgjithshme të varura nga problemet politike, mbi tokat që çdokush kishte nevojë për të
qenë i konsiderueshëm në lidhje me rrethanat në çështjet e vendit. Vende të ndryshme patën
klientë të ndryshëm dhe kjo ishte e nevojshme që të merrej parasysh në llogaritje. Ai kështu
shkruajti se merita e librit të tij, në se do të shkonim aq larg sa ti jepnim ndonjë meritë, e dalë në
pah nga ‘përjashtimi i vetes sime nga kombet angleze, aq shumë sa të ishte në gjendje të
paraqiste nën një dritë të vakët ndjenjat dhe politikat e kombeve të huaja, të përcaktuara
relativisht nga situatat e tyre’(10) Influencat kontinentale të llogaritura për thekset e Steuart’it mbi
rolin e shtetarit (e përdorur si një stenografi për mbretin, parlamentin ose çdo gjë që ishte e
rregulluar për një komb). Libri i tij ishte, ashtu si ai e vendosi atë, ‘i adresuar për një shtetar’,
madje objekti i tij ishte të ‘influenconte mbi shpirtin e atyre të cilët ai i qeveriste’(11) Kjo shkoi
kundër sundimit të humorit, i cili ishte në favor të lirisë dhe ishte një lojë e nëndheshme e
rendësishme e veprimit të shtetit.

Perspektiva historike e Steuart’it bëri jehonë, ndonëse nëpër të Hutcheson’i dalloi vetëm
tre stade historisë: gjahun dhe grumbullimin, bujqësinë, këmbimin. Rritja ishte parë në termat e
një zhvillimi mbi popullsinë e cila ishte e limituar mbi bazën e ofertës së ushqimit. Në stadin e
parë të historisë, popullata ishte limituar nga frutat e rastësishme të tokës, por kur ‘puna dhe
industria’ ishin aplikuar mbi tokën e punueshme, një sasi më e madhe ushqimi mund të prodhohej
dhe që ishte e aftë të mbante një popullatë më të madhe. Megjithatë, n.q.se fermerët do të ishin
të influencuar për një prodhim më të madh se sa ata kishin nevojë për konsumin e tyre, ata duhej
të kishin një treg për prodhimet e tyre – stadi i tretë. Kjo e drejtoi Steuart’in të shpallte dy principe:

[1] Bujqësia midis një popullate të lirë do të rritë popullsinë në proporcion vetëm si janë
vendosur të domosdoshmet në një situatë për të tregëtuar egzistencën me punën e tyre
… [2] Që bujqësia, kur u inkurajua për arsye të shtimit të banorëve, duhej të mbante
paqen me përparimin e industrisë; apo thënë ndryshe, një grykë shkarkimi duhet të
gjendej për të gjitha rrjedhjet e tepricave.(12)

Këto principe, pretendonte ai, ishin konfirmuar nga eksperienca. Ne mund ta shohim atë këtu
duke argumentuar për një balancë midis këndvështrimeve më ekstreme të mbështetjes

75 23
-1-
 -1-

merkantiliste për industrinë dhe mbështetjes fiziokratike për bujqësinë – pikpamje që duket qartë
se ai do ti haste gjatë qëndrimit të tij në Europë.

Ashtu si edhe Hume, Steuart’i dalloi një lidhje të ngushtë midis punës dhe mirëqënies.
Megjithatë, në linjë me tendencën e mendimit ekonomik anglez të fundit të shekullit të XVII-të, ai
vendosi mjaft dukshëm theksin mbi nevojën për të punësuar njerëzit. Ai vuri re se punësimi do të
dështonte gjithnjë me kalimin e kohës dhe ai besonte se shteti duhet të kërkonte të lehtësonte
këtë sa më tepër që të mundej. Përmirësimi i punësimit kërkontë që këtu të kishte një balancë
midis ofertës dhe kërkesës; ‘Një kujdës më i madh duhet të ndërmerret për mbështetjen e një
balance perfekte midis krahëve të lirë të punës dhe kërkesës për to.’(13) Kërkesa nuk duhet të
jetë as shumë e lartë por as e ulët dhe është detyrë e shtetarëve të shikojnë se kur ajo ishte
realizuar.

Steuart’i pati pikpamjen e cila më vonë do të quhej si ‘Malthusian’e’ mbi rritjen e

popullsisë. Lindja nuk ishte e njëjtë me rritjen e popullsisë dhe për këtë, në se norma e lindjeve
ishte më e lartë, më pak fëmijë do të mbijetonin. Kjo ndikohet nga ideja se popullsia do të rritej në
përgjigje të kërkesës për punë, por vetëm në se bujqësia do të prodhonte më tepër ushqim.
Kishte megjithatë limite për atë që mund të ofronte bujqësia, një nga kryesoret e të cilave ishte
ishte rritja e kostos bujqësore. Ngritja e çmimeve bujqësore do të ngrinte çmimin e egzistencës
dhe kështu kostot e pagës. Sundimtari do të ishte i ftohur pastaj nga një dilemë midis inkurajimit
të ‘zhvillimit ekspansiv të tokës’ (e cila kërkon çmime të larta të ushqimit) dhe importeve të lira të
cilat lejojnë mbajtjen e kostove të ulta të pagave. Kjo dilemë do të ishte zgjidhur, argumentonte
Steuart’i, vetëm prej ‘aplikimit të drejtë të parasë publike’.(14) Ky është një shembull i rrugëve në
të cilat besoi Steuart’i që shteti duhej të përdorte shpenzimet qeveritare ose alternimin për ofertën
e parasë me qëllim të realizimit të një balance midis ofertës dhe kërkesës. Paraja publike do të
përdorej për të ngritur kërkesën dhe do reduktonte papunësinë, por kujdesi duhej që të mos
anohej tepër larg rrugës tjetër.

E dhënë në mënyrë të tillë si një pikpamje , nuk është surprizë që Steuarti nuk pranoi
teorinë e sasisë së parasë. Teoria e marrëdhënies midis parasë dhe çmimeve e propozuar prej
Montesquieu’së dhe Hume, ai e pranoi se ishte ‘kaq e thjeshtë dhe kaq ekstensive sa nuk ishte
çudi ta shikoje adoptimin e saj prej çdokujt që kishte shkruajtur pas tyre’. Megjithëse, argumentoi
ai, që ‘në këtë, ashtu si në çdo pjesë tjetër të shkencës ose ekonomisë politike, është thelbësore
që një gjë që duket si ligjësi e përgjithshme, të shtrihet më gjerë’.(15) Arsyet që ai dha për këtë
ishin se kërkesa dhe konkurrenca u përcaktua nga çmimet dhe se kjo pati varësi prej mirëqënies
dhe rrethanave të ekonomisë, dhe jo nga sasia e monedhës që ndodhi të kishin njerëzit:

Kështu, lejoni specien e një vendi që të shtohet apo pakësohet, në çdo proporcion të tillë
të gjerë dhe komoditetet gjithashtu do të rriten apo bien në varësi të principeve të
kërkesës dhe konkurrencës; dhe kështu në mënyrë të vazhdueshme do të ketë varrësi
apo anim ndaj atyre që kanë pronë apo ndonjë lloj ekuivalenti të çfardollojshëm për të
dhënë; por asnjëherë bazuar mbi sasinë e monedhës që ata nuk e posedojnë.(16)

Përmes Principeve të tij, Steuart’i e vuri theksin tek roli i shtetarit. Megjithatë, do të ishte
një gabim ta shikoje atë as si një planifikues totalitarist dhe as si dikë që ishte thjesht një
vëzhgues i të shkuarës drejt një epoke para tregut. Jo vetëm që ai bëri pretendimin e njerëzve
mbi interesin e vet, por ai e pa këtë si një gjë esenciale në se politika qeveritare dëshironte të
ishte efektive.

Principi i interesit personal do të shërbente si një çelës i përgjithshëm drejt kësaj nxitjeje;
dhe ai duhet, në një sens, që të jetë konsideruar si principi rregull i subjektit tim … Ky
është burimi kryesor dhe i vetmi motiv i cili do të duhej të ndiqej nga shtetari për të lejuar

76 23
-1-
 -1-

një liri të njerëzve për të konkurruar në planet në të cilat ai është shtrirë për qeverinë e tij
… [K]u çdo kush vepron për publikun dhe nënvleftëson veten e vet, aty shtetari do të
ishte i çoroditur dhe supozimi do të ishte qesharak.

Nëpërmjet këtij pasazhi duket se Steuart’i shtrihet fuqimisht në një qasje drejt politikës e
cila vjen nga e shkuara përmes Hobbes’it dhe Lock’ut drejt Machiavelli’t.

Principles të Steuart’it në pak vjet ishin përhapur goxha. Hume e mirëpriti librin dhe
këshilla e Steuart’it ishte kërkuar prej Qeverisë Britanike. Megjithatë, libri shpej rra në harresë, së
pari në Britani. Duket qartë se arsyeja kryesore ishte publikimi i Pasuria e kombeve nga Adam
Smith’i vetëm pak vjet më pas. Puna e Smith’it e pushtoi më shumë dhe më me efektivitet
imagjinatën e publikut se sa ajo e Steuart’it dhe Smithi adoptoi strategji retorike efektive të
injorimit komplet të librit të mëparshëm. Pjesë e arsyes, megjithatë, duhet të ketë qenë stili i gjatë
e pa lidhje i Steuart’it i cili nuk e dha gjithmonë të qartë mesazhin e tij. Megjithatë, në Gjermani
ishin idetë merkantiliste të Steuart’it të cilat u pritën më tepër nga një audiencë dhe libri vazhdoi
të lexohej dhe diskutimi i tij i ofertës dhe kërkesës fitoi një vëmendje të konsiderueshme në fillim
të shekullit të XIX-të (shih fq. ……….)

Adam Smith

Adam Smith’i (1723-90) i cili rridhte nga një familje skoceze me influencë ishte një nxënës i
Hutcheson’it dhe pas mbajtjes së karriges së Logjikës mbajti karrigen e Filozofisë Morale në
Glazgou nga 1752 më 1764. Gjatë kësaj kohe ai dha leksione mbi retorikën dhe artet e bukura,
jurisprudencën dhe filozofinë morale. Puna e tij mbi ekonomiksin u ngrit jashtë këtyre dhe formoi
pjesë të një inkurajimi të gjerë në shkencën e shoqërisë. Ky inkurajim ishte ndershmërisht
coherent me traditën e Iluminizmit Skocez, me fokusimin e tij mbi historinë dhe mbi krijesat e
shoqërisë civile. Libri i cili e shtyu reputacionin e Smith’it për brezat pasardhës, dominoi
ekonomiksin e shekullit të XIX-të si askush ekonomist tjetër e ishte Një inkurajim në natyrën dhe
shkaqet e pasurisë së kombeve, e publikuar së pari më 1776, viti i Deklaratës së Pavarsisë
Amerikane. Megjithatë, nga gjithë jeta e Smith’it, reputacioni i tij nuk ishte i bazuar mbi këtë libër
por mbi veprën Teoria e ndjenjave të moralit, e publikuar gjashtë herë midis 1759-1790. Smith’i i
pa të dy librat si pjesë e një inkurajimi të gjerë në shkencën sociale. Marrëdhëniet midis dy librave
ishin përshkruar në fillim të botimit të gjashtë të Teoria e ndjenjave morale:

Në të parin botim të librit që po prezantohet, unë thashë se unë në një tjetër diskurs do të
përpiqesha të jepja për llogari të principeve të përgjithshme të ligjit dhe qeverisë të cilat
revolucionet e ndryshme ato i patën nënështruar ndër vite dhe periudha të mëparshme të
shoqërisë; jo vetëm për atë që ka lidhje me drejtësinë por edhe për çfarë ka lidhje me
politikën, e ardhura dhe ushtritë por edhe çdo gjë tjetër është object i ligjit. Në Inkurajimi i
lidhur me natyrën dhe shkaqet e pasurisë së kombeve, unë pata egzekutuar pjesërisht
këtë premtim; së fundi, aq shumë sa çështë e lidhur me politikën, e ardhura dhe ushtritë.
Çfarë mbetet [është], teoria e jurisprudencës. (18)

Kjo pjesa e fundit e këtij projekti nuk ishte plotësuar kurrë.

77 23
-1-
 -1-

Çështja kryesore e Teoria e ndjenjave morale kishte të bënte me kriteret mbi të cilat
mund të bazoheshin gjykimet morale. Smith’i kështu eksploroi bazat për sensin e pronës, sensin
e aprovimit dhe gjykimet e meritës dhe virtytit. Një element kyç në këtë qasje ishte sjellë prej
konceptit të simpatisë – aftësia për ti parë gjërat nga këndvështrimi i dikujt tjetër dhe vështrimi i
sjelljes sonë personale nga perspektiva e një spektatori të paanshëm. Arsyeja se përse kjo ishte
një çështje e qënësishme është se në ndërmarjen e këtij inkurajimi, Smith’i ishte duke eksploruar
çështjen dhe faktin se çfarë e bënte të mundur egzistencën e njeriut në shoqëri. Kush është
shkaku që dëshirat personale mund të ishin një pengesë në rregullin për të parandaluar njeriun
për të plagosur një tjetër? Përgjigja e thjeshtë është dëshira për të kënaqur të tjerët – një dëshirë
për aprovimin e njerëzve të tjerë. Ne shfaqim sjelljen tonë personale nisur nga këndvështrimi i
spektatorit të paanshëm dhe një varësie të një veprimi. Megjithatë, ky veprim nuk do të jetë mjaft i
fuqishëm. Kur ne sodisim veprimet tona para kryerjes së aktit, pasioni i padurueshëm – dëshira
për të bërë gjëra – do ta anojë gjykimin tonë. Nga ana tjetër, pas një veprimi që kemi ndërmarë,
dëshira e pa menduar gabimisht prej vetvetes, do të udhëhiqet prej anësisë. Në këtë mënyrë, as
më parë e as më mbrapa, ne nuk kemi mundësi të vendosemi të pa pozicionuar në një pikpamje
të veprimeve tona. Është e nevojshme një udhëheqje më e spikatur. Kjo është ngopur prej
rregullave morale – të përgjithësuara nga eksperienca jonë se çfarë të veprimit janë pranuar dhe
cilat tipe nuk janë pranuar. Megjithatë, rregullat morale janë në vetvete të pamjaftueshme dhe në
disa raste është e nevojshme të ketë prapsim, në disa raste, nëpërmjet ligjeve të duhura.

Në se njerëzit janë mbajtur të bashkuar prej ndjenjave reciproke dhe i japin njëri-tjetrit
mbështetjen për të cilën kanë nevojë ‘nga mirënjohja, nga miqësia dhe stimuli’, shoqëria mund të
lulëzojë. Megjithatë, Smith’i argumentoi që motive të tilla s’janë të domosdoshme:

Shoqëria mund të gjallojë midis njerëzve të ndryshëm, ashtu si edhe midis tregëtarëve të
ndryshëm, nga një sens i dobishmërisë, pa ndonjë dashuri reciproke apo afeksion; dhe
ndonëse asnjë njeri nuk do të detyrohej për përkushtim apo të brofte në një mirënjohje
ndaj dikujt tjetër, këtu ende është e nevojshme të mbahej lart gjendja kundrejt
shkëmbiimeve mercenare të zyrtarëve të mirë për shkak të varësisë ndaj një
marrëveshje të leverdishme.

Madje një shoqëri komerciale mund të lulëzojë kur njerëzit nuk kanë afeksion të fuqishëm
ndaj njëri-tjetrit. Nga ana tjetër kjo është e theksuar jo njëlloj kur themi se një shoqëri
mund të lulëzojë nëse nuk ka limite në drejtim të sjelljes:

Shoqëria, megjithatë, nuk mund të mbijetojë midis atyre të cilët duan në çdo
kohë të godasin dhe plagosin një tjetër … Në se ka diku një shoqëri e cila
gjendet midis hajdutëve dhe vrasësve, ata më së fundi duhet … të heqin dorë
nga grabitja dhe vrasja e dikujt tjetër. Në këtë mënyrë, përfitimi është më pak i
rëndësishëm për egzistencën e shoqërisë se sa të drejtësisë. Shoqëria lipset të
egzistojë, ndonëse jo në gjendjen më me comfort, pa përfitime; por mbizotërimi i
padrejtësisë patjetër që do ta shkatërojë atë.(20)

Ky është një kontekst nga Pasuria e Kombeve. Smith’i është

dukekëqyrur se si mund të ecë një shoqëri tregëtare, ndonëse njerëzit ndjekin interesin e tyre
personal. Ai është, megjithatë, duke pretenduar për një kornizë ligjore, pa të cilën shoqëria do të
ishte shkatëruar. Shoqëria për të cilën ai flet, ndryshon nga shteti natyral hobbsian në të cilën
njerëzit pretendonin të udhëhiqeshin nga parimet morale dhe të penguar prej një sistemi ligjor
legal. Në këtë kornizë Smith’i shpjegoi përfitimet të cilat rriten nga një sistem i lirisë.

78 23
-1-
 -1-

Ndarja e punës dhe tregu

Smithi, më qartë se ndonjë autor tjetër para tij, ishte i lidhur me proceset e rritjes ekonomike. Në
librin e V-të të Pasurisë së Kombeve, diskutimi i parë është ‘për shkaqet e zhvillimit në fuqitë
productive të punës ‘ dhe se si shpërndahet prodhimi midis klasave të ndryshme shoqërore. Libri
i II-të merret me akumulimin e kapitalit dhe libri i III-të me atë që Smith’i e quan ‘zhvillimet e
ndryshme të begatisë, në kombe të ndryshme’. Ai pastaj kthehet për politikat qeveritare, duke
afruar në librin IV kritikat edhe të ‘sistemit merkantilist’ dhe të ‘sistemit bujqësor’ (Physiocracy’së)
dhe në librin e V-të ka një diskutim të të ardhurës së qeverisë dhe taksimit. E marrë si një e tërë,
punimi është një përmbledhje e teorisë, historisë ekonomike dhe këshillave politike. Rreshti e
varieteteve ofron pjesë të shpjegimit se përse ekonomistat kanë qenë në gjendje të interpretojnë
në rrugë shumë të ndryshme.

Shkaku më i rëndësishëm i rritjes ekonomike, shpjegoi Smith’i, është ndarja e punës.

Duke hyrë me idenë ai e ilustroi atë me një ‘manifakturë të vogël’ – prodhuesit e gjilpërave me
kokë. Ai shpjegoi se pa një trainim në industri dhe pa asistencën e makinerive të përpikta (të dyja
këto, trajnimi dhe makineria ishin si rezultat i ndarjes së punës), një puntor me siguri që nuk do të
bënte më tepër se një gjilpërë me kokë në ditë dhe me siguri jo më shumë se 20 copë. Në
ndryshim me këtë, në industrinë moderne, ku detyra e prodhimit të një gjilpëre është e ndarë në
tetë operacione të ndryshme (tërheqja e telit, drejtimi i tij, prerja e tij, shtypja, vendosja e kokës
mbi të, zbardhja e gjilpërës, vendosja e gjilpërës mbi letër dhe kështu me rradhë në vazhdim) ku
një ekip me dhjetë njerëz do të prodhonin 48000 mijë gjilpëra në ditë. Smith’i pretendoi se ndarja
e punës ishte arritur në shumicën e vendeve të avancuara.

Megjithatë, ndonëse Smith’i e paraqiti ndarjen e punës prej konsiderimit të aplikimit të tij
me një fabrikë të vetme, ajo që është thjesht e rëndësishme në këtë rast ishte ndarja shoqërore e
punës ku njerëz të ndryshëm ndanin detyrat, duke realizuar atë që ata kishin nevojë për ta
këmbyer. Ndarja e punës, argumentoi ai, ishte ‘domosdoshmëria, ndonëse me konsekuencë
shumë të ngadalshme dhe graduale të një tendence në natyrën njerëzore … për frutat, barterin
dhe këmbimin e një gjëje me një tjetër’(21) Kjo e çoi atë drejt propozimit se ndarja e punës ishte e
limituar prej zgjerimit të tregut. Në një fshat, njerëzit duhet të kryejnë vetë shumë detyra të cilat
në një qytet do të kryheshin nga specialistët përkatës. Një marangoz i një krahine, vëzhgoi
Smith’i, nuk ishte vetëm një karpentier, por edhe një hekurxhi, një krijues kabineti, një skalitës
druri dhe një ndërtues vagoni, sejcila prej të cilave do të vendosej në një treg të gjerë e me tregëti
të ndara. Zhvillimi i transportit ujor, vëzhgonte Smith’i, ishte crucial në këtë proces të një hapjeje
më të madhe të tregjeve ekstensive.
Egzistenca e një lidhjeje të krijuar midis rritjes ekonomike dhe ekspansionit të tregjeve, e
ktheu Smith’in më pas drejt çështjes se si operuan tregjet. Kjo e rrëmbeu atë brenda fushave të
vlerës dhe shpërndarjes së të ardhurës. Tre koncepte janë veçanërisht të rëndësishme drejt
analizave të këtyre problemeve. E para është dallimi midis çmimit real dhe nominal të mallrave.
Në një ekonomi me treg është shumë e përshtatshme të përdoret paraja në krahasim me barterin
dhe, si rezultat, çmimet janë llogaritur në termat e lekut (çmimi nominal). Megjithatë, çmimi real i
mallit është ‘mundimi dhe shqetësimi i krijimit të tij’. Kjo është një sasi e punës, jo një sasi e
parasë – ndonëse dhënia e problemeve të përfshira në masën e punës do të duhej të matej në
termat e mallrave të tjera. Ndryshimet në vlerën e arit dhe argjendit do të shkaktonin çmime reale
dhe nominale të mallrave që s’merreshin vesh nga njëri-tjetri. Është çmimi real që kishte rëndësi
dhe që kjo teori e vlerës u kërkua të shpjegohej.
Koncepti i dytë i teorisë së vlerës së Smith’it ishte coptimi i çmimeve të mallrave në
pjesët e veta përbërëse – rrogat, fitimet dhe rentat, kthimet kundrejt punës, kapitali dhe toka. Kjo

79 23
-1-
 -1-

ishte baza për konceptin e tretë kyç: dallimi midis çmimit të tregut dhe çmimit të mallrave. Çmimi i
tregut të një malli është çmimi i tij në varësi të sjelljes së tregut i cili do të varet nga kërkesa dhe
oferta. Në se oferta është e pamjaftueshme për tu pjekur me kërkesën tek çmimi i shkuar, çmimi i
tregut do të ngrihet; në se ka një një tepricë të mallrave, çmimi i tregut do të ulet. Për shkak se
çmimet mund të coptohen në pjesët e tyre përbërëse, këto ndjekin, në se çmimet ngrihen, së
fundi me të njëjtin rritëm dhe domosdoshmëri një nga çmimet e pjesëve përbërëse. Çmimi natyral
i mallit është i përcaktuar në mënyrë të tillë që varet nga çmimi i punës, kapitalit dhe tokës të cilat
së bashku marrin çmimet e tyre natyrale. Smith’i argumentoi se është ‘çmimi qëndror drejt të cilit
çmimet e të gjitha mallrave janë përherë të qendërzuara’.(22) Mekanizmi që realizon këtë fakt
është konkurrenca. Në se, p.sh., norma e fitimit në prodhimin e kapeleve është më e lartë se sa
norma natyrale e fitimit dhe në se kapitalistët janë të lirë të lëvizin kapitalin e tyre nga një industri
në një tjetër, ata do të lëvizin drejt prodhimit të kapeleve. Kjo do të rriste ofertën e kapeleve dhe
do të sillte një çmim më të ulët të kapeleve se sa çmimi natyral. Alternativisht, në se puntorët në
minierë janë duke fituar më shumë se sa çmimi natyral i pagave, puntorët e tjerë do të bëhen
minatorë, duke vendosur pagat tatëpjetë.
Ky mekanizëm është baza për konkluzionet e Smith’it që tregu mund të punojë si një
dorë e padukshme, duke sjellë pasojë që njerëzit të prodhojnë çfarë duan antarët e tjerë të
shoqërisë, madje edhe kur individët nuk kanë qëllim të bëjnë diçka për dikë tjetër. Kjo është
arsyeja se përse vetinteresi mund të sjellë një rezultat që është edhe në interesat e shoqërisë –
se përse një shoqëri tregëtare mund të prosperojë edhe kur njerëzit nuk kanë tërheqje ndaj njëri-
tjetrit. Elementi i vet thelbësor është ajo të cilën Smith’i e quajti ‘liri’, liria e individëve për të lëvizur
kapitalet dhe punën e tyre nga një aktivitet në një tjetër të cilin ata do ta zgjidhnin. Egzistonte një
lidhje për nxitjen e lirisë e cila e drejtoi Smith’in drejt denoncimit të pengesave merkantiliste mbi
industrinë dhe tregëtinë. Të tilla pengesa krijonin përfitime vetëm për një pjesë individësh por që
do të pengonte veprimin e konkurrencës.

Akumulimi i kapitalit
Libri i I-rë i Pasuria e kombeve, me thekset e veta mbi ndarjen e punës dhe lidhjen midis punës
dhe pasurisë, prishi kuadrimin me traditën e Iluminizmit Skocez. Në librin e II-të, nga ana tjetër,
Smith’i theksonte rolin e kapitalit në një mënyrë që e bëri atë shumë më të afërt me Turgot’in se
sa me Hutcheson’in dhe Hume’n. Një para konditë për ndarjen e punës, vazhdonte Smith’i, është
akumulimi i asaj që ai e quajti ‘stok’. Këtu përfshiu edhe mjetet të cilat i nevojiteshin punëtorit si
dhe furnizimet për të cilat ai kishte nevojë ndërsa ishte duke punuar. Në se kishte gjasa për rritje,
stoku do të zhvillohej dhe për të realizuar këtë ishte e domosdoshme të punësohej punë
productive. Kjo çoi drejt dallimit që bënte Smith’i midis punës productive dhe jo productive.
Ideja bazë e nënvizuar në këtë tipar është se puna productive ‘shton vlerën e subjektit
mbi të cilin ajo është investuar’. Ajo e ‘fikson’ veten ‘në një subject të përhershëm apo mall i
shitshëm’ e cila arrin në këtë stad kur puna ka përfunduar dhe pas kësaj ai do të jetë pastaj i
shitshëm për të realizuar më shumë punë.(23) Puna joproduktive, megjithatë, nuk shton vlerën e
ndonjë gjëje. Kështu puna e një manifakturisti i cili shton vlerën e materjaleve me të cilat ai
punon, ose e fermerit i cili prodhon një product të prekshëm në fund të vitit, është productive. Në
ndryshim, puna e një shërbëtori të rëndomtë ose madje ajo e një sovrani apo e gjykatësve ose e
ushtrisë është joproduktive. Për të zënë gjithë këto punë, ato duhet të mbahen gjallë prej
produktit vjetor, por akumulimi i kapitalit varet nga proporcioni i punës produktive të okupuar. Të
marrim në konsideratë rastet ekstreme. Në se gjithë forca e punës ishte një punësim joproduktiv,
kjo do të sillte një mungesë prodhimi gjatë gjithë vitit pauses. Në anën tjetër, në se puna e gjitha
do të ishte e zënë si productive, prodhimi do të ishte më i lartë.
Nevoja për akumulimin e kapitalit është arsyeja se përse Smith’i pa një lidhje midis
kursimit dhe rritjes ekonomike. ‘Kapitalet janë zhvilluar prej kursimit dhe mungesat prej
plangprishjes dhe mungesës së sensit drejtues’(24) Ai argumentoi me forcë se nuk kishte nevojë

80 23
-1-
 -1-

për shpenzime luksi për mbajtjen e kërkesës; për kursimet janë shpenzuar thjesht në atë masë
që është shpenzuar për konsumin e mallrave:
Ajo çka kursehet gjatë vitit është rregullisht aq e konsumuar ashtu si gjithë konsumi
vjetor dhe afërsisht në të njëjtën kohë, gjithashtu; por është e konsumuar sipas një
pozicioni ndryshëm të njerëzve. Ky porcion nga e ardhura e tij të cilën një njeri i pasur
gjatë vitit e shpenzoi, është në shumicën e rasteve e konsumuar prej miqve të kotë dhe
shërbëtorëve të rëndomtë të cilët nuk harrojnë asgjë nga këto si përgjigje për konsumin e
tyre. Ky porcion i cili u kursye gjatë vitit për hir të fitimit është vendosur përnjëherë në
punë si capital, është konsumuar në të njëjtën mënyrë dhe afërsisht në të njëjtën kohë,
gjithashtu, por prej një qëndrimi të ndryshëm të njerëzve, prej puntorëve,
manifakturistëve dhe manipuluesve të cilët riprodhuan me fitim vlerën e konsumit të tyre
vjetor … Konsumi është i njëjtë, por konsumatorët janë të ndryshëm.(25)
Me fjalë të tjera, kursimi (i cili për Smith’in do të thotë investim, përndryshe kursimtarët nuk do të
marrin fitim, i cili është objektivi i tyre) është funksionimi i punës productive, ndërsa konsumi
është angazhimi i punës joproduktive.

Smith dhe Laissez-Faire

Smithi bëri avokatinë e asaj që ai e përshkroi si system të ‘lirisë natyrale’ e cila do të ishte në
contrast me dy sistemet e tjera të ekonomisë politike që ai i preku: sistemi merkantil dhe sistemi
agricultural (Physiocracy). Karakteristika themelore e kësaj ishte liria e çdo personi për të sjellë
kapitalin e tij përballë konkurrencës me atë të ndonjë njeriu tjetër. Ai kundërshtoi monopolin, i cili
në ditët e tij ishte normalisht, një rezultat i privilegjeve të dhuruara nga qeveria: ‘Monopoli …
është një armik i madh për menxhimin e të mirave i cili kurrë nuk mund të jetë një krijim universal
por si rezultat i kësaj lirie dhe konkurrence universale e cila forcoi çdo njeri për të patur mjetin e
jetesës për hir të vetmbrojtjes.’(26) Konkurrenca e lirë do të rezultojë në qënien e burrimeve të
lëvizshme drejt atyre aktiviteteve për të cilat ata kishin më tepër nevojë. Individët do të ishin ‘të
drejtuar prej një dore të padukshme për të motivuar një fund i cili nuk ishte pjesë e qëllimeve të
tyre’(27) Ndonëse Smithi dha pak shpjegime për frazën ‘dora e padukshme’ (ajo u shfaq njëherë
në çdo libër të rëndësishëm të tij), kjo mund të jetë parë si një kontribut i tij për debatin mbi të cilin
mbajti shoqërinë e bashkuar, të hapur prej Hobbes’it mbi një shekull më parë. Megjithatë, Smith’i
nuk ishte duke argumentuar për komplet laissez-faire’n, por ai pa një rol të rëndësishëm për
qeverinë.
Arsyeja kryesore se përse qeveria ishte e nevojshme ishte se argumentat e Pasurisë së
kombeve presupozonin një system të drejtësisë. Pa drejtësi, sistemi i lirisë natyrore do të ishte i
paaftë të mbijetonte. Njerëzit do të ishin të pasigurtë, vazhdimësia do të dëmtohej prej njëri-tjetrit.
Duke shpenzuar për sistemin ligjor dhe mbi forcat e armatosura mund të klasifikoheshin si
joproduktive, por prapësëprapë ishin esenciale për funksionimin e sistemit. Për Smith’in, të
ushqesh ligjin dhe rregullin, ishte detyra e parë e sovranitetit. Ishte një shpallje e fuqishme se kjo
përfshiu disa përjashtime të rëndësishme për principet e laissez-faire. Në veçanti, Smith’i
mbështeti Aktin e Lundrimit (i cili fshiu disa pengesa në konkurrencë e lundrimit) mbi terenin që
ato kontribuan drejt fuqizimit të Marinës Mbretërore.
Mbrojtja dhe drejtësia, megjithatë, nuk ishin të vetmet përjashtime të cilat Smith’i i pa
drejt principeve të laissez-faire. Detyra e tretë e sovranitetit ishte se
duke ngritur dhe përmirësuar këto institucione publike dhe këto punë publike, të cilat,
ndonëse duhet të jenë në shkallën më të lartë të avantazhit ndaj shoqërisë, janë,
megjithatë, të një natyre të tillë që fitimi kurrë nuk do ripaguajë shpenzimet për një individ
apo numur të vogël individësh dhe, e cila, në këtë mënyrë, nuk mund të presë që ndonjë
individ apo numur i vogël individësh të mund ti ngrejnë apo përmirësojnë.(28)

81 23
-1-
 -1-

Shembujt e tij kryesorë ishin të lidhur me transportin (urat, rrugët dhe kanalet) dhe edukimin
fillestar. Megjithatë, ndonëse ai argumentoi rastin për intervenim, ai kërkoi të realizonte
përdorimin e taksës dhe tarifës kudo që ishte e mundur. Kjo ishte për dy arsye. Ai deshte që
përfituesit (p.sh. nga përdorimi i rrugëve) të paguanin aq sa të mundeshin dhe ai dëshironte
punësimin (siç ishin mësuesit) për të patur një nxitje për punën e tyre të drejtë. Kjo mënjëherë
pas thënies se kostoja e edukimit duhet ‘pa padrejtësi’ të jetë takuar me fondet publike dhe ai
deklaroi se do të ishte më e mirë për të të ishte paguar prej atyre të cilët përfituan nga shkollimi.
Pikpamja e tij ishte se oferta private e edukimit, në ditët e tij, ishte më e mirë se edukimi public. Ai
ishte i ashpër në kritikën e tij të universiteteve, në të cilën mësuesit dështuan për të mësuar dhe
studentët dështuan të mësonin.
Një zonë ku Smith’i pa një rol të veçantë për qeverisjen ishte rregullimi i nivelit të
punësimit. Shkrimtarë që nga Misselden’i (në fillim të shekullit të XVII-të) e deri tek Steuart’i (i cili
shkroi vetëm pak vjet para Smith’it), e patën parë ndërprerjen e lëkundjeve në tregëti si një
mundësi në prodhim dhe patën kërkuar të projektonin politika që do të lehtësonin rezultatin e
nënpunësimit. Politikat merkantiliste mund të jenë parë, së fundi pjesërisht, si përpjekje për të
reduktuar papunësinë prej rritjes së qarkullimit të parasë. Mbrojtja e konsumit të luksit prej një
numri shkrimtarësh në shekujt e XVII – XVIII ishte gjithështu një përgjigje për periudhën kur
kërkesa ishte parë si jo adekuate. Smith’i, nga ana tjetër, me doktrinën e tij që kurseu shpenzimet
e krijuara, mohoi se këtu kishte një problem. Në qoftë se këtu kishte një liri të përsosur, njerëzit
do të lëviznin brenda okupimeve ku të gjendej një kërkesë për shërbimet e tyre. Ekonomiksi
monetar kështu luajti një rol minor në sistemin e Smithit. Kjo ndarje e ekonomiksit monetar nga
problemet e vlerës, shpërndarjes së të ardhurave dhe rritjes së qëndrueshme në kontrast të
pastër me idetë merkantiliste dhe që ishte për dominimin e mendimit ekonomik në shekullin e
XIX-të.

Mendimi ekonomik në fund të shekullit të XVIII-të

Për bashkëkohësit, aq sa për brezat pasardhës të ekonomistave, arritja përfundimtare e mendimit

ekonomik të shekullit të XVIII-të ishte Pasuria e Kombeve të Smith’it. Kjo doli në pah nëpër një
pozicion të diskutueshëm gjatë mbi rolin e moralit Kristian në mbajtjen e bashkuar të shoqërisë
për të cilën Hobbes’i dhe Mandeville patën bërë kontribute dramatike. Smith’i ju qas çështjes nga
perspektiva e moralit filozofik. Ai e përzjeu këtë me një përqëndrim mbi ndërvarësinë e sektorëve
të ndryshëm të ekonomisë. Kjo ishte një temë e përhapur në mendimin e shekullit të XVIII-të
edhe në Britani edhe në Francë dhe kjo mund të jetë hasur edhe më parë, që në shekullin e XVI-
të (siç ka qenë Diskurs mbi Mirëqënien e Përgjithshme) por ishte versioni i Smith’it për këtë që e
ftohu imagjinatën e njerëzve për bashkëkohësit e tij. Megjithatë, me kalimin e kohës, origjina e
Pasuria e Kombeve në këtë debat mbi moralin e shoqërisë tregëtare u bë i harruar duke rezultuar
në punën e Smith’it, e parë në një tjetër dritë. Ai fillioi të shihej si një avokat i laissez-faire – një
perspektivë që do të kishte surprizuar bashkëkohësit e vet dhe ata do të ishin në gjendje të
shihnin se sa larg ai ishte nga pozita të tilla, si psh. nga shumë autorë francezë.
Detyrimet e Smith’it ndaj paraardhësve dhe bashkëkohësve të tij janë kaq të gjera sa që
disa komentatorë kanë shkuar aq larg sa të argumentojnë se Pasuria e Kombeve nuk përmban
ndonjë ide të vetme origjinale. Oferta dhe kërkesa si edhe shpjegimi i vlerës ka një histori tepër të
gjatë për ta përmbledhur shkurt. Elementët e teorisë së vlerës së punës mund ti kenë gjurmët
nga Petty dhe shumë shkrimtarë të tjerë skolastikë. Fraza ‘ndarja e punës’ ishte emblematikë e
Hutchenson’it dhe koncepti ishte i nënkuptuar gjerësisht në ditët e Xenophon’it. Rëndësia e
kapitalit ishte dalluar prej Turgot’it. Nocioni i rregullit spontan mund të jetë gjetur tek Mandeville
dhe Cantillon’i. Dhe kështu me rradhë. Ishte, megjithatë interpretimi i Smith’it për këto tema që
gjetën rrugën e tij në ekonomiksin e shekullit të XIX-të, veçanërisht në Britani. Ky nënvleftësim i
të shkuarës pati një kosto të rëndësishme. P.sh. teoria e vlerës subjective, ndonëse e mbetur

82 23
-1-
 -1-

fuqimisht në Francë dhe Gjermani, ishte lënë pas dore prej Smith’it dhe prej shumë ndjekësve të
tij anglezë të cilët minimizuan rolin e kërkesës në përcaktimin e çmimeve. Farërat ishin hedhur
për atë që do të quhej si ekonomia politike klasike dhe brenda saj, kthesa rikardiane.

7
Politika ekonomike klasike, 1790-1870

Nga Morali Filozofik tek Ekonomia Politike

Pasuria e Kombeve e Smithit ishte pjesë e një inkurajimi më të gjerë brenda ngulimeve të
shoqërisë. Ajo ishte e pandarë nga morali filozofik – nga projekti i kërkimit për të gjetur një
mbështetje mbi të cilën njerëzit do të jetonin së bashku kur Kisha kishte pak kohë që solli
vendosjen e një çështjeje të pa rrahur më parë me përgjigjet përkatëse rreth asaj se si duhej të
ishte e organizuar shoqëria. Ekonomiksi i Smithit do të dukej në këtë mënyrë si një përgjigje ndaj
Mandeville’t dhe para tij Hobbes’it po aq sa edhe ndaj fiziokratëve apo shkrimtarëve merkantilistë.
Në gjysmën e shekullit apo afër vdekjes së Smith’it, megjithatë, ekonomia politike, ndonëse u
dominua nga kornizat e vendosura në Pasuria e Kombeve, u bë e pavarur nga morali filozofik.
Kjo kërkoi më tepër një karakter ‘shkencor’ e cila apeloi drejt radikalëve klasikë, shumë prej të
cilëve kërkuan të shpjegonin fenomenet sociale pa referenca për perëndinë.
Të kuptosh këtë tranzicion, është e rëndësishme të kujtosh se disiplina ishte krejtësisht e
përfshirë me politikat dhe si e tillë konteksti politik ndryshoi dramatikisht gjatë kësaj periudhe.
Midis çështjeve të ekonomisë politike që u ballafaquan me Smith’in ishin marrëdhëniet midis
Britanisë dhe kolonive amerikane (veçanërisht tregëtia dhe politikat e taksave), pengesat edhe
mbi tregëtinë e brendshme edhe mbi atë të jashtmen të shkaktuara prej krijimit të monopoleve

83 23
-1-
 -1-

dhe përshtatshmërive të paktë për ndërhyrje në treg për ushqime në përpjekje për të penguar
zinë e bukës. Më 1780 dhe 1790, me ngritjen e normës së lindjeve të popullsisë, problemi i
varfërisë dhe lehtësimit të saj u thellua me frazën ‘varfëria e punës’ duke ardhur tek përdorimi i
gjerë për të përshkruar një kategori të re të supozuar të punonjësve të cilët ishin të pa aftë të
realizonin një standart të kënaqshëm të jetesës edhe pse ata ishin në gjendje të trupëzoheshin
me qënien si të punësuar. (Nevoja për mbështetje publike për të vjetrit , të sëmurët dhe fëmijët
nuk ishte zgjidhur asnjëherë). ‘Sistemi Speenhamland’ i paraqitur më 1790-ën, përfshiu pagesate
e aleatëve të lidhur për çmimin e bukës për njerëzit me paga të ulëta. Këto pagesa ishin
financuar nga taksat locale dhe ishin ngritur në mënyrë të gjerë dhe të diskutueshme. Disa njerëz
argumentuan se sistemi uli pagat duke acaruar pozicionin e të varfërve në vend të nivelimeve
ndaj tyre.
Revolucioni Francez më 1789 dhe përfundimi i luftrave (1793-1815) pati një efekt të
thellë mbi mendimin ekonomik. Revolucioni forcoi spektrin e republikanizmit dhe trazirat popullore
ishin një konstante e mërzitshme për klasat qeverisëse në Britani, veçanërisht pas shpërthimit të
luftës më 1793. Lufta krijoi gjithashtu probleme ekonomike acute. Një krizë financiare më 1797
çoi drejt bllokimit të konvertibilitetit të stërlinës në ar dhe Britania ngeli kështu e bazuar tek
monedha letër deri më 1819. Gjatë një decade e gjysme pas bllokimit, numri i bankënotave të
lëshuara prej Bankës së Anglisë u rrit dhe bashkë me to u rrit edhe çmimi i tyre. Një problem
tjetër ishte edhe ngritja e çmimit të grurit gjë e cila ngriti çmimin e rentës bujqësore duke
shkaktuar një ekspansion në sasinë e tokës së kultivuar. Fermerët dhe pronarët e tokave në këtë
mënyrë prosperuan. Në të njëjtën kohë njerëzit ishin duke u ndërgjegjësuar se ‘sistemi i
manifakturimit’ ishte duke u fuqizuar rrufeshëm. Fuqia e avullit, ndonëse ende ishte përdorur në
një shkallë të ulët, ishte përhapur me shpejtësi dhe shkalla e mekanizimit ishte duke transformuar
industrinë e mirëngritur të leshit prej një kohe të gjatë dhe duke e bërë të mundur rritjen
dramatike të industrisë më të re të pambukut. Përzierja e shqetësimeve sociale u shkaktua prej
çmimeve të larta të ushqimeve dhe përqëndrimit social të shkaktuar prej ndryshimit industrial që
ishte një shkak i fuqishëm, veçanërisht kur u kombinua me frikën e republikanizmit Francez.
Një figurë kyçe në këtë tranzicion të kalimit nga morali filozofik të Hume dhe Smith’it drejt
ekonomisë politike klasike, ishte Thomas Robert Malthus (1766-1834). Më 1790, radikalët, prej të
cilëve Ëilliam Godëin (1756-1836) dhe Marquis de Condorcet (1743-1794) ishin më të shquarit,
argumentuan se prona private ishte rrënja e sëmundjeve sociale dhe se burimet duhej të
shpërndaheshin në mënyrë më të barabartë kështu që ti ofronin diçka kujtdo me një të ardhur të
ulët të jetesës. Referimet e dhëna nga Condorset ishin nga politikat që u zhvilluan në Francë nën
Robespierin, në një terror (në të cilën do të vritej edhe Condorset) i cili ishte parë si një doktrinë
rebelimi prej shumicës së gjindjes në Britani. Malthusi, një klerik në Kishën Angleze, ju përgjigj
kaq shumë argumentave me të tijën Ese mbi principet e popullimit. Kjo u botua si një trakt i vogël
anonym më 1798 dhe pastaj u konsiderua si goxha i zgjeruar dhe u publikua nën emrin e tij në
publikimin e dytë të 1803-it. Në të Malthusi ofroi një seri argumentash unikë kundër
këndvështrimit utopik duke u përqëndruar veçanërisht mbi Godëin’in. Larg prej të qenit një burim i
dëmshëm, argumentoi Malthusi, prona private ishte esenciale për shkakun se vet-dashuria do të
dështonte për të shkaktuar efekte përfituese të cilat i kishte treguar Smithi. Duke ju dhënë para të
varfërve nuk do të zhvilloheshin konditat e tyre përveçse dikush tjetër ishte caktuar kështu të
konsumonte më pak dhe prandaj kjo nuk do të kishte efekte mbi sasinë e burimeve të
disponueshme. Për më tepër, ndonjë rritje e lehtësimint të varfërisë do të forconte varësinë e të
varfërve ndaj shtetit – diçka që Malthusi e demonstroi me një ndjenjë frike. Nën Ligjet për të
Varfrit, të varfërit ishin ‘të predispozuar për tu hedhur pas hekurave, të papërshtatshëm dhe ligjet
tiranike tërësisht të pabazuara me shpirtin origjinal të krijimit … plotësisht kontradiktor për çdo
ide të lirisë … (dhe duke shtuar) për këto vështirësi ishin duke u përpjekur të mbështesnin
vetveten pa ndihma’ (1)
Ndonëse ishte vetëm një midis disa ideve të prezantuara në Ese, Malthus’i është
shoqëruar gjerësisht me faktin se me këto argumenta egziston një tendencë e vazhdueshme për
popullsinë që të tejkalojë burimet. Ai e shprehu këtë me pretendimin se, në se popullsia e

84 23
-1-
 -1-

pakontrolluar do të rritej sipas një progresioni gjeometrik (1, 2, 4, 8, 16 …), ndërsa oferta e
ushqimit do të rritej vetëm në progression aritmetik (1, 2, 3, 4, 5 … ). Popullsia ishte mbajtur me
normë të ulët rritjeje me dy mënyra kontrolli: kontrolli paraprirës i cili shërbente për uljen e normës
së lindjeve dhe kontrolli pozitiv i cili ngrinte normën e vdekjeve. Këto dy tipe kontrolli sillnin si
pasojë dy kategori: mjerimin (luftë, uri) dhe shturjen (luftë, vrasjen e foshnjave, prostitucion,
parandalim). Në botimin e dytë të Ese’së ai shtoi një kategori të tretë, moralin e përmbajtur i cili
mbulonte shtyrjen e martesës të pashoqëruar prej ‘ kënaqësisë së parregullt). Kjo kategori e tretë
nuk ishte në gjendje të pajtonte teorinë e tij me evidencën që ai vetë pati grumbulluar midis 1798
dhe 1803 dhe teoria e vet origjinale nuk mbështetej prej fakteve. Morali i kufizuar ishte shumë i
rëndësishëm sepse ai ngriti lart mundësinë e hapjes së përparimit. Megjithatë, ndonëse Maltusi e
zbuti linjën e fortë të marrë në origjinalin e Ese’së, ai kurrë nuk e ndau optimizmin me Godëin’in
dhe Condorset’in për shkak se ai nuk ndante me ta besimin tek mirësia dhe natyra e njerëzore.
Njerëzve ju duhej një moral udhëzues dhe Malthus’i kërkoi ta sillte atë. Termi ‘moral’ i përmbajtur
ishte zgjedhur me kujdes.
Maltusi, në këtë mënyrë, ishte duke operuar brënda sferës së moralit filozofik të shekullit
të tetëmbëdhjetë. Ai e bazoi rastin e tij kundër utopikëve i bazuar tek ligjet e shoqërisë – siguria e
pronës dhe institucioni i marrtesës. Socializmi ishte duke dështuar sepse ai dhunonte ligjet e
natyrës. Duke argumentuar përgjatë kësaj linje, Malthusi ishte duke argumentuar se Kristianizmi,
i interpretuar saktësisht, ishte i qëndrueshëm me Iluminizmin – në të vërtetë ai ishte forma më e
lartë e Iluminizmit. Ndonëse ai nuk ishte në një mendje me konkluzionet e Godëin’init dhe
Condorcet, ai ndau me ta një besim tek arsyeja, duke e prezantuar veten si një zbatues i
principeve njutoniane në artin e politikave. Ai i kritikoi ata për rrezikun e ndriçuar, njutonianët,
pamja e të cilëve për shkencën ishte duke ushqyer shpresat e një zhvillimi i cili nuk mund të
rrealizohej kurrë.
Ky besim në fuqinë e arsyes nuk ishte ndarë prej ‘romantikëve’ kritikë mathusianë,
Robert Southey (1774-1843), Samuel Taylor Coleridge ( 1772-1834) dhe nga të tjerë ‘poetë të
liqenit’. Gjatë kohës së vet të shkurtër, termi Malthusian u përdor si një term abuziv duke ju
referruar materjalizmit, parashikimit shprirtëror të varfëruar ajo që në fakt ishte quajtur gjithashtu
‘ekonomia politike moderne’. Ky ishte një kundërveprim i cili vazhdoi përmes shekullit të XIX-të,
veçanërisht nga Thomas Carlyle ( 1795-1881), i cili i dha vlerë frazës ‘thë Dismal Science’
(‘shkenca ekonomike’, me tallje, shën.përkth.) si dhe John Ruskin (1819-1900). Termi ‘ekonomist’
tregoi domethënie midis një qasjeje të identifikuar për politikat dhe një shpirti të madh.
Pasuria e Kombeve me optimizmin e vet rreth perspektivës së rritjes , ofroi pak udhëzim
për politikanët që ishin duke u ballafaquar me problemet e kohës së luftës. Malthusi ripërcaktoi
politikat ekonomike aq sa për t’iu përgjigjur këtyre problemeve dhe gjatë kryerjes së tyre ai
ndihmoi shtrirjen e fondacioneve për politikë ekonomike klasike. Megjithatë, ai vazhdoi të punojë
sipas traditës së shekullit të XVIII-të në të cilin politika ekonomike ishte ngushtësisht e lidhur me
shkencën e moralit dhe politikave. Ekonomistë të tjerë, ndonëse ata i detyroheshin për njohuritë e
tyre Pasuria e Kombeve, nuk e ndanë këtë perspektivë dhe kërkuan ta kthenin ekonominë
politike në një shkencë sekulare.

Utilitarianizmi dhe Radikalët e Filozofisë

Pas Adam Smithit, më influencuesi i ekonomistëve klasikë ishte Jeremy Bentham (1748-1832),
një njeri i kthyer në idol prej pasuesve të tij. Utilitarianizmi i tij lindi dhe u forcua prej traditës së
ligjit natyral ndonëse Benthami e mohoi idenë e ligjit natyral. Kodet morale nuk reflektojnë ligjet e
natyrës por venë në pah shërbimin e nevojave të shoqërisë. Ligjet civile u nevojitën për të sjellë
rregullat prej të cilave rendi organizohet me qeverisje të bazuara mbi kode morale por që të dyja
kanë nevojë të ndryshojnë për shkak të daljes nga moda. Standarti prej të cilit regullat morale dhe
ligjet civile do të duhej të gjykoheshin ishte ‘principi i dobishmërisë’ – maksimizimi i sasisë së

85 23
-1-
 -1-

përgjithshme të kënaqësisë të individëve që përbëjnë shoqërinë. Kjo ishte gjithashtu standarti që

lipsej të përdorej për të gjykuar veprimet e qeverisë.

Interpretimi i Benthamit për utilitarianizmin mbeti mbi disa pjesë të qarta për vlerën e
gjykimeve. (1) Interesi i shoqërisë është shuma e interesave të antarëve të shoqërisë. (2) Çdo
njeri ëhstë gjykatësi më i mirë i interesit të vet. (3) Kapaciteti i çdo njeriu për lumturitë është po aq
e madhe sa e çdo njeriu tjetër. Këto ardhën në përfundimin filozofik duke qenë edhe
barazimtariste edhe individualiste dhe shërbyen si bazë për elaborimin e skemave të Benthamit
për reformën ligjore dhe reformën penale. Megjithatë, për Bentham’in principet e utilitares
(dobishmërisë - shën. Përkths.) nuk reduktojnë politikëbërjen drejt rregullave të thjeshta.
Dobishmëria ka disa dimensione (sasia, gjatësia, siguria dhe afërsia) dhe ishte e domosdoshme
balancimi i këtyre kundrejt njëra tjetrës. Principet e dobishmërisë më së paku hodhën rrënjën e
ullukut që do të ndiqnin politikëbërrësit.

Bentham’i shkruajti mbi çështjet ekonomike, njohuritë e tij i detyroheshin Smith’it, por
influenca e tij kryesore ishte indirekte, përmes pasuesve të tij, Radikalëve të Filozofisë. Midis
këtyre, më i njohuri ishte James Mill (1773-1836), kujdestari intelektual i Mill’it, David Rikardo
(1772-1823) dhe John Stuart Mill (1806-73). James Milli studioi për teologji në Edinburg dhe
shpejt u bë një prift Presbiterian përpara se të kthehej në një mësues. Më 1802 ai shkoi në
Londër për të ndjekur një karierë si gazetar dhe shkrimtar. Libri i tij kryesor është Një histori e
Indisë Britanike (1818) pas së cilës ai mori një post në Zyrën e Indisë, duke u ngritur në pozitat e
shefit të egzaminimit, një post i vjetër i përhershëm në qeverinë e Indisë. Në Londër ai do të
bëhej një shoqërues i afërt i Bentham’it. Ricardo, djali i një agjenti burse, vinte nga një familje
çifute. Ai u martua me një kuakere dhe e kishte lënë për shkak të babait të tij. Nën shtytjen e Millit
ai u bë një antar Parlamenti. John Stuart Mill’i ishte djali i James Mill’it dhe morri një edukatë
shumë rigoroze nga babai i tij. Në moshën 3 veçare ai filloi greqishten dhe 8 vjeç latinishten,
algjebrën, gjeometrinë dhe llogaritjet diferenciale. Ekonomia politike dhe logjika u takuan me të
kur ai do të ishte 12 vjeç. Ai shpenzoi shumë vite pune tek Zyra e Indisë, duke u ngritur në të
njëjtin pozicion me babain e tij dhe më 1865 ai u bë antar Parlamenti.

Radikalët e Filozofisë ishin aktivë me marrjen me politikë, duke përdorur utilitarianizmin si

bazë për të kritikuar institucionet e shoqërisë dhe duke mbrojtur politikat e reformës. Prej
standarteve të ditës ata ishin radikalë të vërtetë, madje skemat e tyre ishin larg zhvendosjes nga
socializmi i Godëin’it dhe Condorset’it apo nga disa bashkëkohës të tyre si p.sh. Robert Oëen
(1771-1858), autori i eksperimentit socialist të Lanark’ut të ri. Ata mbetën si Malthusi, vigë.
Megjithatë, ndonëse James Milli dhe Ricardo ishin të afërt në trajtimin e çështjeve nga Malthus’i
(Ricardo dhe Malthus ishin shokë të ngushtë, të cilët debatonin vazhdimisht çështjet ekonomike)
ata nuk ndanë me të angazhimin kundrejt ekonomiksit të ngelur në shkencën morale. Për ta,
ekonomiksi ishte ekonomi politike, por ata kërkuan ta bënin atë një disiplinë rigoroze nëpërmjet
hartimit të konkluzioneve të sigurta që ata ofruan prej gjeometrisë së Euklidit. Këto rezultuan në
subjektin që ishte duke u realizuar në duart e Ricardo’s, shumë abstrakte dhe më pak inductive
se sa në duart e Smith’it apo Malthus’it.

Ekonomiksi Rikardian

Ekonomiksi rikardian ishte një përgjigje ndaj situatës në Britani gjatë luftrave napoleniane (1804-
15), kur çmimi i drithit (gruri) dhe renta bujqësore u ngritën dramatikisht dhe shtimi margjinal i

86 23
-1-
 -1-

kultivimit ishte zgjeruar. Rikardo kërkoi të demonstronte dy propozime: që në kundërshtim me ato

ç’ka kishte argumentuar Smith’i, interesi i pronarëve të tokave ishte në kundërshtim me interesat
e pjesës tjetër të shoqërisë dhe se i vetmi shkak i rënies së normës së fitimit ishte mungesa e
tokës së kultivuar. Është e lehtë të shikosh se si një perspektivë e tillë u ngrit nga eksperienca e
kohës së luftës së Britanisë. E influencuar prej James Mill’it, me dëshirën e tij për të bërë
ekonomi politike, aq rigoroze sa gjeometria e Euklidit, në të tijën Principet e Ekonomisë Politike
dhe Taksimi ( e publikuar në tre botime, 1817-23), Ricardo ndërtoi një system i cili ishte i
paprecedent në reptësinë analitike me të cilën ishte zhvilluar.j

Sistemi rikardian përmblidhet në tre shtylla: një perspektivë smithiane mbi lidhjen midis
akumulimit të kapitalit dhe rritjes, teorisë mathusiane të popullsisë dhe teoria e rentës
diferenciale. E fundit e këtyre ishte dalja, dukshëm në mënyrë të pavarur, prej Malthus’it,
Ricardo’s, Edëard Ëest’it (1782-1828) dhe Robert Torrens’it (1780-1864), më 1815. Teoria
ndahet në dy përmbledhje : që parcelat e ndryshme të tokës kishin prodhimtari të ndryshme, me
rezultatin që ushtrimi i të njëjtës sasie pune mbi të njëjtin capital mbi to do të japë sasira të
ndryshme drithi dhe se toka bujqësore nuk ka alternativë tjetër përdorimi. Konkurrenca do t’na
siguronte se parcelat më pak prodhuese të tokës nën kultivim nuk do të jepnin fitim nga renta:
drithi i prodhuar do të shitej thjesht për të ardhura të mjaftueshme për të mbuluar kostot e
prodhimit me përfundimin se nuk do të ishte ndonjë farë gjëje të punoje për një lendlord. Në se
këtu kishte një mbiprodhim, më shumë toka do të merreshin nën kultivim; në se kostot nuk do të
ishin të mbuluara, toka nuk do të kultivohej. Të gjitha parcelat e tjera të tokës, megjithatë, për
shkak se ato ato do të duhej të ishin më me rendiment, do të jepnin një mbiprodhim. Duke qenë
pronar i tokës, lendlordi mund të kërkonte këtë mbiprodhim si rentë. Rezultati do të ishte se renta
u ngrit prej fitimit nga mbiprodhimi i tokës e cila ishte më prodhimtare se sa toka më pak
prodhuese nën kultivim.

Teoria e rentës diferenciale shpjegoi ndarjen e të ardhurës kombëtare e cila ishte marrë
prej lendlordëve. Teoria malthusiane e popullsisë ishte përdorur pastaj për të shpjeguar ndarjen e
të ardhurës të marrë prej puntorëve. Ndërsa pagat duhet të ngrihen më lart apo të bien më
poshtë kësaj shkalle, në varësi të rritjes apo uljes së numrit të popullsisë, ata ishin të lidhur, në
një prirje të dukshme drejt normës së pagës së mbijetesës. Mbetja pas rentës së deduktuar dhe
pagat ishin fiti, ndarrja e të arrdhurës është duke u ndarë për kapitalistët . Nga këtu ishin pak
shkallë drejt ngritjes së një teorie ekonomike. Fitimet e mëdha do të inkurajonin kapitalistin për të
investuar, duke ngritur kështu stokun e kapitalit. Kjo do të ngrinte kërkesën për punë, duke
mbajtur pagat e larta dhe duke shkaktuar një rritje të popullsisë. Megjithatë, aq sa ç’ngrihet
popullata, gjithashtu po aq do të rritej edhe çmimi i drithit me rezultatin e qenësishëm se do të
zgjerohej margjinalizimi i tokës së kultivuar: më shumë toka do të kultivoheshin dhe parcelat
tashmë nën kultivim do të kultivoheshin më intensivisht. Sipas kësaj mundësie, rentat do të
ngriheshin, ushqimi do të ishte larg të qenit fitimprurës (pagat nuk do të binin, më së paku pas
shumë kohësh do të ulej egzistenca, kështu që nuk do të ishin të reduktuara). Kjo rënie në fitime
do të vepronte mbi normën e kapitalit të akumuluar dhe, në këtë mënyrë norma e rritjes do të
binte.

Ishte kështu dukshëm një shkallë e ulët drejt dy propozimeve kyç të Ricardo’s. Aq sa
akumulohej capital, rriteshin rentat por binin fitimet. E dhëna se kapitali krijonte punë ishte e keqe
për puntorët, gjithashtu. Në përfundim Ricardo pati treguar se rënia në produktivitet në bujqësi,
shkaktohej prej nevojës pë të sjellë në kultivim toka me rendiment të ulët, duke qenë kjo shkaku i
rënies së normës së fitimit. Megjithatë kishte komplikime. E para ishte se, aq sa rritej pjesëmarrja
dhe kërkesa për ushqime të përmirësuara, kjo do të bënte të mundur importimin e ushqimeve,
kështu që lëvizej drejt domosdoshmërisë për të zgjeruar shtesën e kultivimit. Këto importe do të
paguheshin nëpërmjet eksporteve të mallrave të manifakturuara. Në vetvete kjo nuk do të
shkaktonte probleme analitike: kapitalistët do të investonin në tjetër prodhim bujqësor ose

87 23
-1-
 -1-

manifakturë, në varësi të normës së fitimit të mundshëm në sejcilin prej tyre, kështu që, në se
bujqësia do të zgjerohej me fitim më të ulët, kapitali do të lëvizte tek manifaktura, duke krijuar
eksportet e nevojshme.

Megjithatë, përshkrimi i sektorit të manifakturës tek modeli i Ricardo’s ngriti probleme

themelore teorike. E para ishte se në se kishte dy mallra (ushqim dhe prodhime manifakture),
Ricardo kishte nevojë të shpjegonte çmimin e tyre relative: atij ju nevojit një teori e vlerës. Për
këtë ai ju drejtua teorisë së vlerës së punës – teori e cila përcakton çmimet e artikujve në lidhje
proporcionale me punën e kërkuar për prodhimin e tyre. Problemi këtu, i nxjerrë përmes një
çështjeje të lartë teknike, është se, nën ndikimin e konkurrencës, çmimet do të jenë proporcionale
me koston e prodhimit dhe kostoja e prodhimit do të varet nga shuma e kapitalit të përdorur, jo
thjesht nga sasia e punës. Kjo pason atë se kursi i çmimit të kostos së punës do të jetë në varësi
të normës së kapitalit për punën në një industri. Teoria e vlerës së punës nuk do të mbahej.
Rikardo luftoi të gjente një mënyrë për ta zgjidhur këtë problem, por në fund ai pati përdorur një
veprim të cytur nga fati – ai përdori shembuj numerikë për të argumentuar se, në praktikë,
variacionet në kohën e punës shpjegonin virtualisht të gjitha variantet në çmimet relative ( 93%
në këtë shembull).

Egzistenca e mallrave të manifakturuara gjithashtu krijoi probleme për pretendimet e

Ricardo’s që zvogëlimi i aktivitetit bujqësor ishte i vetmi shkak i një rënieje të normës së fitimit.
Në se punonjësit do të konsumonin vetëm drithë, kjo do të ishte e vërtetë. Bujqësia do të ishte e
vetmjaftueshme (drithi do të ishte i vetmi output dhe i vetmi input) dhe norma e fitimit nuk do të
varej nga konditat në manifakturim dhe kështu, në tërë ekonominë, do të ishte njëlloj si në
bujqësi. Në anën tjetër, në se egzistenca e punonjësve ishte për tu përfshirë, të themi veshja si
dhe ushqimi, pastaj paga minimale do të varej mbi koston e prodhimit të robave si dhe koston e
prodhimit të ushqimit. Bujqësia nuk do të ishte e vetmjaftueshme. Rezultati do të ishte që norma
e fitimit do të varej mbi kushtet në fabrikim si dhe nga ato në bujqësi. Kështu, teorema e
Ricardo’s që prodhimi bujqësor ishte i vetmi përcaktues i normës së fitimit, do të ishte minuar.

Është e qartë, madje nga ky këndvështrim, se në ekonomiksin e Ricardo’s ne jemi duke u

marrë me një kurs rigoroz analitik që nuk gjendet në shumë autorë, më se ka ndonjë nga
paraardhësit e vet. Ricardo e thjeshtoi botën që po analizonte në drejtim të pikës për të cilën ai
ishte në gjendje të tregonte me logjikë strikte se konkluzionet e tij u përhapën. Kur llogaria është
marë në aspektin e sistemit të tij që nuk është analizuar këtu (veçanërisht teoritë e tij të tregëtisë
ndërkombëtare dhe parasë) këto shenja aplikojnë një (fortiori------ (?).)

Dy propozimet e Ricardo’s, ndonëse të hedhura rrënjë në konditat e kohës së luftës,

patën shkaktuar implikime politike të qarta në shekullin e XIX-të në botën e pasluftës. Pas luftës,
çmimet e drithrave mbetën të larta sepse Ligjet e Drithit, të cilat parandaluan një rënie të çmimit
prej zvogëlimit disa herë për shkak të importeve. Mesazhi i tij se interesat e lordëve ishin në
kundërshtim me interesat e pjesës tjetër të mbetur të shoqërisë, rezonoi me disa agjitatorë
politikë; punonjësit donin drithra të lira kështu që me pagat e tyre do të blinin më tepër dhe
manifakturistat donin drithra më të lira me besimin se kjo do të bënte reduktimin e pagave. Për
më tepër, teoria e Ricardo’s argumentoi se, më së paku Ligjet e Drithit ishin shfuqizuar, fitimet do
të binin dhe rritja do të vinte drejt frenimit. Megjithatë, ndonëse Ligjet e Drithit ishin shfuqizuar, ato
ende do të ishin problem me arsyen se, në se teoria e Ricardo’s ishte korrekte, rritja do të
përfshinte përhapjen progressive të manifakturës relativisht, përballë bujqësisë. Britania do të
bëhej kështu një kantier pune botëror, duke eksportuar mallra të prodhuara duke importuar drithë.
Kjo ishte e papranueshëm për konservatorë si Maltusi.

88 23
-1-
 -1-

Një nga pikat më të spikatura rreth predikimeve të Ricardo’s është se ato ishin të bazuara
mbi një gabim në arsyetimin e tij. Ai argumentoi se nuk do të ishte në interesin e lendlordëve të
ndërmernin ecjen para. Rritjet në prodhim thjesht do të shkaktonin shtesën e kultivimit për
kontrata me rezultatin se rentat nuk do të ngriheshin. Kjo, megjithatë i referohet rentës në
ekonomi si një e tërë. Ajo që dështoi Ricardo ta shihte është kjo, madje edhe në se rentat
aggregate nuk ngrihen, se ende do të jetë në interesat e individëve prodhues të bënin përparime.
Kjo do të thoshte se përparimet do të përshkruheshin. Në se përparimet janë bërë, pretendimet e
tij rreth rrënies së normës së fitimit dhe konfliktit klasor janë shpartalluar. Arsyeja përse ky detaj i
vogël teknik është i dukshëm është kaq i rëndësishëm është se gabimi i Ricardo’s u ndoq direct
nga metoda e tij. Ai teorizoi rreth agregateve duke e parë bujqësinë si një fermë gjigande. Kjo lloj
qasje e lejoi atë të shtrinte konkluzionet goditëse, por ishte i ngarkuar me një mashtrim.

Alternativat për ekonomiksin ricardian

Ekonomiksi rikardian bëri një impresion të thellë. Sipas flalëve të një komentatori, ai “ndezi thellë
të çarrën mbi ndërgjegjen e ekonomiksit klasik’(2) Ishte gjithashtu origjina e teorisë ekonomike të
Marksit dhe e shumë koncepteve të cilat ishin përdorur në shumë shkolla të ekonomiksit ortodoks
në shekujt e XIX-të dhe XX-të. Ideja se norma e fitimit varej nga kostoja marxhinale e ngritjes së
drithit ( kostoja e rritjes së një njësie shtesë të drithit e cila në këtë rast do të jetë më e lartë në
krahasim me koston e njësisë së drithit që ishte duke u rritur, tashmë) – duke argumentuar temën
përfundimtare në ekonomiksin rikardian – të këmbëngulur nëpër ekonomiksin anglez deri më
1880. Në këtë sens, Ricardo pati një influencë të fundit. Megjithatë, ekonomiksi rikardian në
formën e tij të pastër (duke përfshirë teorinë e vlerës së punës, metoda deductive e Ricardo’s dhe
teoria e popullimit) dominoi subjektin vetëm për një periudhë të shkurtër në fillim të 1820-ës.

Teoria e vlerës së punës ishte kritikuar fuqimisht prej Samuel Bailey (1791-1870) më
1825. Bailey argumentoi për teorinë e vlerës subjective nga e cila varet vlera, jo mbi koston, por
mbi ‘nxitjen me anë të së cilës një object është mbajtur’.(3) Nassau Senior (1790-1864) i emëruar
si shefi i parë i ekonomisë politike të Oxford’it, u shty larg edhe prej doktrinës maltusiane mbi
popullsinë edhe prej teorisë së vlerës së punës. Ai paraqiti idenë se fitimi nuk ishte një mbivlerë
por një çmim për kapitalistët për mospjesëmarjen e tyre në konsumin e pasurisë së vet. Ai
gjithashtu formuloi idenë se vlera e një njësie shtesë të një malli (një koncept që më 1870 do të
quhej marxhinalizim i dobishëm) u kundërshtua aq sa malli ishte konsumuar. John Ramsay
McCulloch (1789-1864), profesor i politikave ekonomike në Kolegjin Universitar të Londrës nga
1820 në 1837 dhe shkrimtari ekonomist më pjellor në Periodikun e Ëigëve të Endinburgut, ishte
në të njëjtën kohë një rikardian i vendosur. Megjithatë ai korrigjoi në mënyrë substanciale
pikpamjet e tij, duke vendosur një theks më të gjerë mbi historinë dhe kërkimet inductive se sa e
bëri këtë Ricardo’ja. Ai nuk pranoi pikpamjen e Ricardo’s mbi konfliktin klasor. Ai e konsideroi
gabimin e tij mbi tokat ku lendlordët do të kishin gjithmonë një nxitje për të sjellë zhvillimet. Kjo
do të ngrinte produktivitetin e tokës dhe do të balanconte tendencën e normës së fitimit kundrejt
rënies.

Shkurt, ekonomiksi klasik anglez nuk ishte thjesht rikardian. Ai reflektoi punën e
ndryshme të individëve dhe qarkoi një pluralizëm të pikpamjeve mbi shumë çështje. Nëse
dominoi një punim, ky nuk ishte Principet e Rikardos por Pasuria e Kombeve të Smith’it me
shkrirjen e vet katolike të teorisë dhe historisë. Madje më 1900 kishte ende libra shkollorë të
organizuara mbi linjat smithiane.

89 23
-1-
 -1-

Jashtë Anglisë, influenca e ekonomiksit rikardian ishte madje më pak e fuqishme. Në

Francë, interpretuesi kryesor i Smith’it ishte Jean Baptiste Say (1767-1832), një anëtar i Tribunalit
nën Napoleonin dhe më vonë një economist akademik. Say ishte konsideruar si ekonomisti më i
gjerë i gjeneratës së vet. Ndonëse një mbështetës i ideve smithiane, ai mbrojti një teori subjective
të vlerës, me qëndrueshmëri në një pozicion të vendosur në traditën franceze që shkonte
mbrapa e shtrirë deri tek Condillak’u. Ai përsosi gjithashtu ligjin e tregjeve. Kështu ishte
propozimi, së pari i vënë në pah nga Bentham e James Mill’i dhe, i pranuar prej Ricardo’s, që
kurrë nuk do të pakësohej kërkesa në përgjithësi: se oferta e krijonte kërkesën në vetvete.
Depresioni rritej jo prej pakësimit të kërkesës në tërësi, por prej pakësimit të kërkesës për mallra
të veçanta.

Po kaq e rëndësishme ishte tradita e gjatë e aplikimit të analizave matematike në

problemet ekonomike.Condorcet pati shtruar rrugën me analizat e tij të teorisë së votimit. Ai pati
treguar p.sh., se në se ishin tre ose më shumë kandidatë në një votim, shumica e votimit do të
rezultonte në zgjedhjen e një kandidati i cili do të humbte në përgjithësi nga kontestimi i dy
kandidatëve të tjerë. Megjithatë, personi i cili kreu atë që është më e shquara në kontributin e
ekonomistëve modernë ishte Antoine Augustin Cournot’i (1801-77). Cournot’i ishte pëer pak kohë
professor matematike në Lyon, por shpenzoi shumë nga karriera e vet si një administrator
universiteti. Me pretendimin se çdo prodhues synonte maksimizimin e fitimit dhe se shitjet në treg
ishin të shtrenguara prej kërkesës, ai derivoi ekuacione për të përshkruar produktin që do të
rezultonte në se ishin numra të ndryshme firmash në një industri. Duke filluar me një prodhues të
thjeshtë (një monopolist) ai tregoi se si produkti do të ndryshonte në varësi të ngritjes së numrit të
firmave, në fillim dy dhe pastaj drejt pafundësisë. Për Cournot’in, gara ishte limitimi i situatës si
numur firmash të afruara pambarimisht. Në një treg konkurrues asnjë firmë nuk mund të
shkaktojë vendosjen e çmimit për produktin e tij.

Cournot,i ishte konsideruar gjithashtu se kishte qënë ekonomisti i parë që përdori një diagram për
të shpjeguar se si oferta dhe kërkesa përcaktonin cmimin në një treg konkurrues. Kurba e
kërkesës (MN, në diagramin e Cournot’it më poshtë) tregohet se si do të bjerë në të njëjtën masë
sasia e njerëzve në raport me ngritjen e cmimit. Kurba e ofertës (PQ) tregon se sasia e
prodhuesve do të rritet me shpresën e ngritjes së çmimeve. Çmimi i tregut (OT) është çmimi kur
oferta dhe kërkesa barazohen. Cournot’i u përpoq të tregonte se si diagrami do të përdorej për të
treguar se si çmimi i tregut do të ndryshonte në përgjigje të ngjarjeve të tilla si taksimi me një
taksë mbi mallin.

Një theks mbi kërkesën për mallra ishte gjithashtu karakteristikë e punës të ndërmarë prej
inxhinierëve tek Ecole des Ponts et Chaussees (Shkolla e Urave dhe Rrugëve). Puna e tyre ishte
nxitur prej nevojës për të gjetur një bazë për vendimin e meritës së projekteve civile të
inxhinieringut. Më 1820, pikpamja klasike ishte se projekte të tilla duhet të ishin vet shlyerse – në
mënyrë të tillë që ato të mbulonin tërësisht koston e tyre. Claude Louis Marie Henri Navier (1785-
1836), i mirënjohur në inxhinieri për punën e tij mbi mekanikën, bëri një sfidë në një artikull, të
publikuar më 1830 në Le Genie civil (një revistë e inxhineringut civil) dhe më 1832 në Annales
des ponts et chausses. Argumenti i tij ishte se një punë publike, siç ishte një kanal ose një urë, do
(Këtu duhet bërë skica e fq.144 e
të ngrinte mirëqënien publike.

kurbës së kërkesës dhe ofertës). Taksapaguesit do ti merrnin mallrat më

lirë dhe shpenzimet në tregëti si pasojë e projektit, do të rrisnin taksën e të ardhurave në
përgjithësi. Ai llogariti përfitimet që vinin nga një project, prej shumfishimit të sasisë së mallrave të
mbartura nga përdorimi i kanalit ose urës, prej reduktimit të kostos së transportit që krijohet. Në
se këto përfitime do të ishin më të gjera se sa kostoja e përhershme vjetore e projektit, kostoja e
konstruksionit duhet të financohet nga fonde mbi taksat. Navier mendonte se mjetet për këtë në

90 23
-1-
 -1-

moment mund të jenë zero, por në se ato do të mblidheshin, ato do të mbulonin vetëm interesat
e pagesave dhe mirembajtjen e rregullt. Ai i zgjeroi këto ide në artikuj të mëvonshëmdhe në
leksionet e tij në Ecole des Ponts et Chaussees, duke marrë në llogari gjëra të tilla siç janë
marrëdhëniet e kostos me linjat e gjata të hekurudhave. Ai gjithashtu konsideroi nëse punët
publike duhet të ofroheshin prej shtetit apo t’ju françizohej firmave private si dhe tipi i rregullimit i
cili duhej të ishte i imponuar.

Këto probleme ishin shqyrtuar gjithashtu në mënyrë të pavarur nga Navieri, prej Joseph
Minard (1781-1870), një inxhinier tjetër i cili shkroi atë që ai e vështronte si një manual praktik për
të udhëzuar inxhinierinë civile të përfshirë në projektet e punëve publike. Ai përdori idenë e
pjerësisë zbritëse të kurbës së kërkesës për të argumentuar se metoda e Navier’it (sasia e
mallrave të mbartura në kohë kursente koston) do të rriste fitimet e rrjedhura nga një project.
Arsyeja është se disa nga njerëzit që përdorin kanalet ose urat nuk do të kishin patur bërë
udhëtimet e tyre pa u ndërtuar ato, ç’ka do të thotë se përfitimi që marrim nga to do të ishte më i
vogël se sa kursimi i shpenzimeve. Ai përdori argumentat rreth shpërndarjes së të ardhurave
midis atyre që përdorin kanalin dhe atyre të cilët nuk propozojnë që mjetet duhet të ngarkohen të
mbulojnë kostot vjetore. Ai gjithashtu përdori një formulë (duke përfshirë interesat dhe normat e
inflacionit) për të kalkuluar përfitimet nga një project që merr kohë për tu realizuar, që nuk
përfundohejj me siguri dhe, që kishte një kosto vjetore mirëmbajtjeje. Megjithatë, ndonëse Minard
shkroi dorëshkrimin e vet më 1831, kursi për të cilin ai planifikoi ta përdorte atë nuk ishte
aprovuar për shumë vite, me rezultatin se ai nuk realizoi punën e tij publike deri më 1850. Me
kohë u shfaqën të tjerë artikuj mbi ktë subject.

Jules Dupuit (1804-66), ishte një tjetër inxhinier i lidhur me metodat prej të cilave
përfitimet nga projektet e punëve publike do të llogariteshin, argumentohej gjihashtu, në një seri
të artikujve më 1840-1850, që metodat e Navier’it i kishin mbivlerësuar përfitimet. Së pari,
problemi ishte se nuk kishte reduktim në koston e transportit por reduktim në çmimin e
prodhimeve. Kur prodhimi u ngrit duke ndjekur ndërtimin e urës apo kanalit të ri, mallrat do të
ishin transportuar për distanca më të gjata. Rezultati ishte se kostot e prodhimit nuk do të uleshin
aq sa edhe kostot e transportit për një distancë të caktuar. Së dyti (dhe këtu ai ishte duke trajtuar
një pikë të ngjashme me Minardin) Dupui argumentonte se dobia e një njësie shtesë të një malli
do të matej me çmimin për të cilin konsumatori do të ishte i gatshëm të paguante. Çmimi do të
binte aq sa ç’ngrihej konsumi. Dupui eci drejt argumentimit se fitimi i realizuar nga ndërtimi i një
kanali apo ure do të matej prej zbritjes së kostos së projektit nga zona nën kurbën e kërkesës.
Kurba e kërkesës e përdorur prej Cournot’it, thjesht për të analizuar sjelljen, do të përdorej si një
masë e dobishmërisë.

Të tre inxhinierët e diskutuar këtu formojnë një pjesë të një gjatësie të traditës së
mirëthemeluar të École des Ponts et Chaussées në mes të dekadave të shekullit të XIX-të. Duke
filluar me problemin praktik të vlerësimit të projekteve të inxhinierisë civile, ata zhvilluan një
alternativë të teorive ortodokse të vlerës të shoqëruara me Smith’in e Say’n. Disa artikuj të
mëvonshëm të Dupuit ishin publikuar në Journal des économistes, por shumë nga punët e
inxhinierëve ishin publikuar në revistat ku ekonomistat nuk do ti kishin parë ato. Say shprehu një
interes mbi punën e Minard’it më 1831, por ai vdiq një vit më vonë.

Një traditë tjetër, i detyrohet sado pak Ricardo’s, është gjetur në shkrimet e teksteve të
ekonomiksit në Gjermani me më të shquarit Karl Heinrich Rau (1792-1870), Friedrich Hermann
(1795-1868), Hans Von Mangoldt (1824-68) dhe Ëilhelm Roscher (1817-94). Këta ishin smithianë
që do të thotë se ata i kishin pranuar idetë e Smith’it rreth rëndësisë së kursimit dhe ndarjes së
punës për rritjen ekonomike. Megjithatë, ata nuk pranuan teorinë e punës së vlerës. Në vend të
kësaj ata morrën nga Steuart’i idenë se çmimet janë të përcaktuara prej ofertës dhe kërkesës.
Ndryshe nga shumë ekonomistë klasikë anglezë, ata ju bashkuan idesë të rëndësisë së madhe

91 23
-1-
 -1-

të kërkesës. Hermann, p.sh., shkroi qartësisht rreth çështjes së si ndryshimi në kërkesë mund të
shkaktojë ndryshime në kostot. Tekstet e tyre shtruan për diskutim që kërkesa qëndronte para
ofertës dhe eksploruan lidhjen midis kërkesës dhe nevojave njerëzore. Rezultati ishte një teori
subjective e vlerës sipas së cilës vlera e një malli varej prej mallrave të tjera dhe prej njerëzve të
cilët kishin një tendencë për ti lënë në një rend ato – më vonë e njohur si e zëvendësuar me
teorinë e kostos oportune.

Ashtu si edhe në traditën e inxhinierisë franceze, oferta dhe kërkesa ishin ishin
përfaqsuar grafikisht. Në mënyrë të pavarur nga Cournoti, Rau përdori një diagram të kërkesës
dhe ofertës në katër botimet e tekstit të tij (1841). (Ai e filloi marrëveshjen duke gjurmuar në
shumë literatura moderne duke vendosur sasinë në aksin horizontal dhe cmimin në aksin
vertical). Në ndryshim nga Cournot’I, ai analizoi jo vetëm ekuilibrin (ku oferta dhe kërkesa
barazohen), por gjithashtu edhe qëndrueshmërinë e këtij ekuilibri. Në se cmimi ishte shumë I
lartë, oferta do ta kapërcente kërkesën , duke e vendosur më poshtë cmimin; në se cmimi ishte
tepër I ulët, kërkesa do ta kapërcente ofertën, duke e vendosur cmimin më lart. Këto ide ishin
marrë së tepërmi nga Mangoldt’I në tekstin e tij (1863). Ai argumentonte se forma e kurbës së
ofertës do të varej nga sjellja e kostos si një përfundim I rritur dhe ai I përdori kurbat e tij të shihte
se si do të ndryshonin cmimet në përgjigje të ndryshimeve në ofertë apo kërkesë.

Në shumicën e shekullit të 19-të Gjermania nuk ishte një vend I vetëm por një mozaik
shtetesh të vogla. Ndaj nuk ishte surprizë që qasjet e ndryshme drejt ekonomiksit do të
bashkëjetonin përgjatë njëri-tjetrit. Nga kjo traditë një përfaqsues ishte Johann Heinrich von
Thunen (1783-1850). Thunen ishte një fermer I cili u bë që ng a 1827-ta një autoritet I njohur
ndërkombëtar në fushën e agrikulturës. Punimi i tij kryesor (Shteti I Izoluar), ishte publikuar tre
herë midis 1826-1863. Është më I njohuri për analizën e tij të lokalizimit në të cilën përfitimi prej
agrikulturës (dhe në këtë mënyrë niveli I rentës dhe tipi me të cilën ja vlente të merreshe në
bujqësi) varej nga ajo se si është distanca e fermave të largëta me qytetin. Ai morri si pikë
fillestare një qytet të vendosur në një qendër të largët në një fushë pjellore ku nuk kishte lumenj
apo faktorë të tjerë natyrorë që të ndikonin mbi kostot e transportit. Mbi një fushë të tillë, ferma do
të organizohej në një seri rrathësh bashkëqëndrorë. Pjesa më e afërt me qytetin do të merrej me
hortikulturë (kopshtari, shën.përkth.A.C) dhe me tregëtinë e kopshtarisë, producte të cilat nuk
mund të transportoheshin larg . Një rrugë e gjatë do ti dëmtonte, dhe do të kishte nevojë për
hapësira të gjera të sipërfaqes së tokës c’ka do të bënte që kostot e transportit nuk do të ishin
një problem. Ndërmjet këtyre do të kishte variacion me tipe të tjera si ambjente të pyllëzuara, tokë
e lërueshme dhe kullotë.

Ndoshta ashtu si një mrekulli e teorisë së Thunen’it ishte edhe vetë metoda e tij. Ai
shqyrtoi cështjen se në c’masë dhe si është në gjendje kapitali dhe puna të maksimizojnë fitimin
e tyre. Thunen e formuloi këtë metodë duke përdorur algjebrën dhe e zgjidhi atë duke përdorur
kalkulimet diferenciale. Prej këtyre metodave ai arriti në rezultatin se paga e shpërblyer do të
barazohej me kontributin drejt prodhimit të kryer prej puntorëve të fundit të punësuar- teoria e
produktivitetit marxhinal për shpërndarjen. Këto metoda e cuan atë gjithashtu të shihte problemin
e amvisimit të pyjeve si një kohë e përfshirë dhe për të parë normën e interesit. Në se esenca e
kapitalit është parë si një cështje e cila e lejon prodhimin të zërë vend me kalimin e kohës (një
këndvështrim I zhvilluar më vonë prej ekonomistëve austriakë), kjo mund të shihet si një teori e
prodhimit marxhinal të normës së interesit.

Politika e qeverisë dhe roli I shtetit.

Ekonomistët klasikë britanikë shkruan gjatë periudhës kur ekonomiksi ishte thjesht në fillimet për
tu institucionalizuar si një disiplinë akademike. Ata ishin bashkuar në organizata të tilla si Klubi I
Poltikës Ekonomike, (një grup I themeluar më 1821, I cili mblidhej cdo muaj që të diskutonte

92 23
-1-
 -1-

cështjet ekonomike), Shoqëria Mbretërore, Shoqëria Mbretërore për Statistikat dhe Shoqëria
Britanike. Revistat në të cilat ishin publikuar idetë e tyre nuk ishin të specializuara mbi
ekonomiksin, por në përgjithësi I adresoheshin edukimit të klasave dhe hera-herës ishin të
identifikuara nga animet politike dhe jo nga mbulimi I disiplinuar I tyre. Revista e Endinburgut
ishte Ëige, Revista e Ëestminster’it ishte Benthamite dhe Një cerek revista ishte Tore. Disa
ekonomista mbanin poste akademike (shpesh për periudha të shkurtra, jo për gjithë karierën e
tyre jetësore), por shumica jo. Për shembull Rikardo ishte një agjent burse; Torrens’I pati
shërbyer në ushtri dhe ishte një pronar gazette, Ëest dhe Mountifort Longfield (1802-84) ishin
gjyqtarë dhe McCulloch (një profesor për një periudhë të shkurtër) ishte një shërbëtor civil dhe
për një periudhë të shkurtër botues I Scotsman. Disa patën një trajtim ligjor dhe disa patën
pikëtakime me qeverinë në disa stade të karrierës së tyre. Megjithatë, ndonëse cështjet abstrakte
ishin diskutuar, ekonomia politike asnjëherë nuk ishte larg nga cështjet e politikës ekonomike.
Shumë ekonomistë dhe shumë antarë të Klubit të Ekonomisë Politike ishin antarë të Parlamentit.
Madje kur ata nuk ishin politikëbërrës, prapseprapë, vecanërrisht pjesa e ekonomistave të
formuar në qarqet në të cilat lëviznin politikë-bërrësit dhe ata luajtën një rol aktiv në diskutimet e
politikës ekonomike. Më 1830, pas aktit të Reformës të 1832-it ( I cili zgjeroi franchizën drejt
shumicës së klasave të pronësuara), Radikalët Filozofë formuan një grup të dallueshëm në
Parlament.
Ndonëse kishte mjaft diferenca midis ekonomistëve, kishte një butësi në përgjithësi të
sigurt, të themi se ata ishin në përgjithësi reformatorë praktikë. Ashtu si Smithi, ata kundërshtuan
merkantilizmin. Kishte një dimension ideologjik, ndonëse në sasi të pakët, që vinte nga fronti
opozitar kundërr korrupsionit të shoqëruar me merkantilizmin, më tepër se me ndonjë angazhim
të mosndërhyrjes. Në përgjithësi ishte e pranuar se qeveria pati një rëndësi me rol të limituar për
të luajtur në jetën ekonomike. Madje Radikalët Filozofë, të cilët favorizuan më tepër reformat
radikale se sa shumë ekonomistë, ishin utilitarianë – me adhurim drejt një filozofie e cila ndikoi
praktikisht mbi lirinë. Ata ishin ithtarë të fortë të shihnin një qeveri të organizuar, duke afruar për
këtë legjislacionin e krijuar jo për të kufizuar pronën private , një institucion të cilin ata e panë si
crucial në stmulimin e rritjes ekonomike. Pikpamjet e tyre dhe ndryshimet e ndodhura në
kontekstin politik janë të ilustruara mirë prej konsiderimit të disa nga cështjeve kryesore të
ngritura në cerekshekullin e parë të shekullit: politika tregëtare, dhimbja e varfërisë dhe politikat e
tregut të punës.
Ekonomistët klasikë ishin në fakt tregëtarë të lirë dhe jepnin një goxha sërë me
argumenta në mbështetje të qëndrimit të tyre. Nuk ishte këtu gjetja e argumentit të ‘dorës së
padukshme’ nga Pasuria e kombeve por gjithashtu caktimi i lehtësirave që mbronin kushtet për
korrupsion dhe bashkangjitjen e industrisë së brendshme në favor të grupeve të fuqishme.
Egzistonin debate mbi atë në se tregëtia e lirë duhej të ishte vendosur unilateralisht apo mbi
bazën e një trajtimi komercial, por në tërësi ata mbështetën tregëtinë e lirë unilaterale. Çështja
me përmbajtje më të rëndësishme në politikën tregëtare, megjithatë, ishte e lidhur me Ligjet e
Drithit. Teoria e Rikardos kishte synuar ta precizonte këtë cështje dhe ta kushtëzonte me një rast
të fuqishëm për shfuqizim, por ky nuk ishte një rast mbi të cilin argumentonin shumë autorë. Ata
ishin të influencuar shumë prej Smithit. Kështu McCulloch dhe Senior prapsuan argumentat e
Rikardos se interesat e lendlordëve ndryshonin nga ato të klasve të tjera në shoqëri. Disa
ekonomistë madje mbështetën mbledhjen e tarifave për të ngritur të ardhurat , me kusht që këto
të mos ishin mjaft të larta sa të shformonin rrjedhën e tregëtisë.
Ligji i të Varfërit ishte një cështje për të cilën teoria maltusiane pati implikime direkte.
Maltusi dhe Ricardo përkrahën suprimimin e Ligjit të të Varfrit, ndonëse të dy e donin një gjë të
tillë në mënyrë graduale. Të tjerët mendonin se kjo zgjidhje ishte e pazbatueshme dhe
favorizonte reformat radikale. Senior’i p.sh. argumentonte për politika të trupëzuara në Actin e
Amendamentit të Ligjit të të Varfrit (1834), nën formën e të cilit për të varfrin në gjendje të aftë
fizikisht ishte kufizuar drejt jetës së mbyllur në punën familjare dhe me të cilin ishte provuar më
kot , të detyrohej nga principet më pak të përshtatshme ( ata që ishin jashtë punës duhet të ishin
më keq se ata që e kishin larg punën). Shumë nga ekonomistët klasikë, megjithatë, ishin më të

93 23
-1-
 -1-

qetë rreth mbikqyrjes së thyerjes së të varfrit, duke qenë skeptic për argumentin Maltusian se do
të stimulohej paevitueshmërisht rritja në numur e të mjerëve. Ata kërkuan të vazhdohej me
lehtësimin ‘jashtëparlamentar’ dhe nuk ishin këmbëngulës në shtrëngimin e principit të një
përshtatshmërie më të vogël.
Industrializimi ishte duke i ndryshuar dramatikisht kushtet nën të cilat një rritje në
proporcionin e njerëzve të zenë me punë, duke shkaktuar kështu një presion për rregullimin prej
Qeverisë. Si përfundim, bashkimet tregëtare filluan të formoheshin pas shfuqizimit të Ligjeve të
Kombinuara (nën të cilin formimi i unioneve ishte illegal) më 1824. Nën një rrethanë u realizua u
adoptua pozicioni doktrinar i ekonomistëve. Akti i parë i rregullimit të kushteve të fabrikës u kalua
më 1802 dhe gjatë dekadave të arrdhshme një seri aktesh ishte kaluar duke e rritur shkallën e
rregullimit. Më së shumti, ky legjislacion pati si shenjë kryesore orët dhe kushtet e punës të
fëmijëve dhe grave, por legjislacioni shkaktoi këtu paevitueshmërisht edhe efekte mbi burrat,
gjithashtu. Kishte një tendencë drejt frenimit për rregullimin e orrëve të burrave të rritur e bazuar
mbi atë se kjo do të interferonte me principet e lirisë së kontratës, por në përgjithësi ekonomistët
ishin pragmatikë dhe ju përshtateshin momenteve. Ata vazhduan më tepër me opinionin e
publikut se sa ta udhëhiqnin atë. Pozicioni i ekonomistëve mbi unionet tregëtare favorizonte në
përgjithësi paga të larta dhe i paraqiste unionet si fuqi tregu të larta në drejtim të kundërbalancimit
të punësimit.
Ekonomistët klasikë pranuan rastin smithian për sipërmarrjen e lirë dhe shumë prej tyre
paraqitën shkeljet e shtetit mbi lirinë individuale me dyshim të madh. Në lidhje me njërin ata ishin
doktrinarë. Ata i gjykuan raste të vecanta në varësi të principit të dobishmërisë. Rezultati ishte një
pikpamje pragmatike në të cilën roli për laissez-faire ishte paksa i kufizuar.

Paraja

Politika monetare zinte një vend të rëndësishëm në ekonomistët klasikë para 1790-ës. Në 1793
dhe 1797, kriza serioze financiare ndodhën kundër arritjeve të sistemit finanicar i cili pati
ndryshuar dukshëm qysh me punën e Hume’s mbi këtë çështje. Kjo krijoi rrethanat drejt Një
nxitje brenda natyrës dhe efekteve të Letrës së Kreditit të Britanisë së Madhe (1802) prej një
bankieri, Henry Thornton (1760-1815). Thorntoni përdori bankënotat dhe letrat e këmbimit si
asete në dorë të popullatës me pasojën se ai e vendosi theksin fort tek fshehtësia. Në se njerëzit
janë të pasigurtë rreth vlerës së aseteve që ata zotëronin (sa do që letrat e këmbimit apo dëftesat
ishin të lëshuara prej bankave jashtë Londrës), ata do të zhvillonin pasuritë e tyre drejt aseteve
më tepër të sigurta. Në kohën e Thornton’it kjo do të thoshte dëftesat e lëshuara nga Banka e
Anglisë. Thornton’i perceptonte kështu se kishte një hierarki brenda sistemit bankar. Në kohët e
krizave, kur ata zbatuan një qasje ndaj rezervave të tyre, bankat kundërshtare (jashtë Londrës
dhe në përgjithësi të vogla) do të kthehen drejt korrespondentëve të tyre për mbështetje. Këto në
kthim do të drejtohen tek Banka e Anglisë për likuiditete. Banka e Anglisë qëndron kështu në
kulm të piramidës së kreditit.

Kjo pati impikime të shumta për politikën që do të ndiqte Banka e Anglisë . Praktika
normale për një bankë që është duke u ballafaquar me një humbje të rezervave do të ishte
prapsimi i huadhënies. Thornton’i megjithatë argumentonte se kjo ishte ekzaktësisht një politikë
e gabuar nga ana e Bankës së Anglisë e cila do të rriste huadhënien kur kishte eksperiencën e
humbjes së rezervave të bankave të vendit. Arsyeja ishte se nëse kishte një krizë besimi, një
rritje e mundësisë së kreditimit nga Banka e Anglisë do të shërbente për të rivendosur besimin
dhe sillte rezerva tek sistemi bankar i kërkuar. Kjo ishte e ndryshme nga rasti i bankave të vendit
– një zhvillim në dëftesat e lëshuara nga to do ta reduktonte besimin në aftësinë shlyerse të tyre

94 23
-1-
 -1-

ndaj dëftesave të lëshuara. Thorntoni argumentonte me fjalë të tjera se Banka e Anglisë duhej të
vepronte si një bankë qëndrore, duke marrë përgjegjësi për sistemin financiar si një i tërë.

Pas 1804 çmimi i kallëpit të arit u ngrit dukshëm mbi vlerën e vet nominale, të vendosur
prej Neëton’it tek £ 17S. 10_d. për onc. Me fjalë të tjera, vlera e bankënotave të Bankës së
Anglisë patën rënë. Më 1810, Rikardo argumentonte se ngritja në çmimin e kallëpit të arit reflektoi
tek mbiemisjoni i bankënotave prej Bankës së Anglisë. Ai argumentoi se drejtorat e Bankës nuk
do të ishin të besuar në amvisimin e emisionit të bankënotave dhe kështu konvertibiliteti do të
restaurohej , - megjithëse gradualisht. Ky ishte një pozicion strict bullionist – që bankënotat duhej
të ishin të konvertueshme me kallëpin e arit. Ky ishte gjithashtu edhe pozicioni i Thornton’it,
ndonëse ndryshe nga Ricardo ai e pranonte se lidhja midis bankënotave të emetuara dhe çmimit
të kallëpit të arit duhej të ishte e dobët për një periudhë të shkurtër. Në periudhë të shkurtër
kishte mundësi për mjete që shkaktonin balancën e pagesave – siç ishin të korrat e këqija (të cilat
shkaktonin një rritje të importeve të drithit) fundosjet tek qeveritë e huaja apo shpenzimet
ushtarake përtej teritorit shtetëror – drejt ngritjes së çmimit të kallëpit të arit pavarsisht nga
bankënota e emetuar.

Pozicioni i antibulionistëve (kundershtarët e standartit te arit- shën. I perkth.) mund të

gjenden në shkrimet e drejtorëve të Bankës së Anglisë. Ata dyshonin se sasia e bankënotave në
qarkullim hap një marrëdhënie me çmimin e kallëpit të arit. Argumenti i tyre ishte i ashtuquajturi
‘doktrina e faturës së vërtetë’. Kjo ishte teoria e cila kushtëzonte një bankë që të huante para
kundrejt ‘fatuarave reale’ (faturat ishin lëshuar për transaksione financiare origjinale komerciale
dhe jo për financimin e spekulimeve), fatura të cilat do të ripaguheshin kur transaksioni të ishte
kompletuar. Në këtë mënyrë, shuma e parave në qarkullim do të ishte ekzakt e barabartë me
kërkesën për të. Është pretenduar se askush nuk do të merrte para dhe të paguante interes në
se ata nuk do të kishin nevojë për to. Përgjigja ndaj këtij pretendimi vjen nga Letra e Kreditit të
Thornton’it. Thorntoni vuri në dukje se vendimi në se duhet marrë lekë nga një bankë do të varrej
nga fakti i normës së interesit mbi huanë e krahasuar me normën e fitimit që do të sigurohej nga
investimi i parasë. Në se norma e interesit do të jetë më poshtë se norma e fitimit, njerëzit do të
ndërmernin hapa për të rritur huamarrjen, qarkullimi i kartmonedhës do të rritej dhe çmimet do të
ngriheshin. Ky process do të vazhdonte për aq kohë sa norma e interesit do të ishte më e ulët se
sa norma e fitimit. Në të kundërt, në se norma e interesit do të rritej në krahasim me normën e
fitimit, sasia e bankënotave të emetuara si dhe niveli i çmimit do të binte. Doktrina e ‘faturave
reale’, me pretendimin e vet se askush nuk do të merrte hua pare, me domosdo, në se interesi do
të paguhej për të, ishte i metë.

Një raport parlamentar për monedhën më 1810, i draftuar gjerësisht prej Thornton’it,
mbështeti rastin e bulionistëve, dhe si rezultat qeveria morri vendimin që të rikthente
konvertueshmërinë, gjë që u realizua deri më 1819. Megjithatë kjo nuk i shteroi diskutimet mbi
politikën monetare. Periudha pas 1815-ës pati disa deflacione – apo rënie të çmimeve.
Megjithëse politika e rruajtjes së konvertibilitetit të sterlinës në ar nuk ishte e kushtëzuar, ajo u bë
e qartë se në vetvete nuk ishte e mjaftueshme. Politika e Bankës së Anglisë duhej të organizohej
në mënyrë të tillë që të sigurohej se rezervat e kallëpeve të saj të arit ishin gjithmonë të
mjaftueshëm për konvertibilitetin që duhej të mbahej në kontroll. Kjo çoi në debatin mbi të cilin në
ditët e sotme do të ishte përkufizuar si politikë kundër-ciklike: ekonomistët debatuan vlerat e
rrugëve alternative të kopjimit me lëkundjet në kërkesën për kreditim.

Shkolla e bankingut argumentornte se politika monetare duhej të ishte udhëhequr në

varësi të nevojave të ekonomisë shtëpiake. Këtu kishte një rënie nga pakica e kreditit, dhe kështu
që bankënota e emetuar duhej të zgjerohej. Në se ishin lëshuar më tepër bankënota, ato do të
riktheheshin drejt Bankës – e ashtuquajtura ‘doktrinë e rifluksit’. Kjo theksonte se kartmonedhat
ishin thjestht një nga disa format e kreditit. Një nga mbështetësit kryesorë të shkollës së

95 23
-1-
 -1-

bankingut, Thomas Tooke (1774-1858) i morri parasysh argumentat e Thornton’it se normat e

ulta të interesit çojnë drejt inflacionit me evidenca statistikore të shtrira për të treguar shfaqjen se
një inflacion tipik ndodhte kur normat e interesit ishin të larta. Në kundërshtim me këtë pikpamje,
shkolla monetariste, të cilën e themeloi lordi Overstone ( 1796-1883), mbronte të ashtuquajturën
‘princip të monedhës’ apo ‘princip të lëkundjes së metalit’. Ky ishte principi se një kartmonedhë
duhej të sillej në të njëjtën mënyrë siç do të sillej një monedhë metalike. Kjo do të thoshte se në
se Banka e Anglisë humbiste flori, ajo duhej të reduktonte kartmonedhat e saj të lëshuara, paund
për paund. Oferta e parasë duhej të ishte e lidhur në këtë mënyrë me bilancin e pagesave. Kjo do
të thoshte, sipas propozimit të shkollës së bankingut, të takoje nevojat e tregëtisë, një politikë
kundërciklike, për të cilën ishte projektuar sigurria se politikat korrektuese do të
implementoheshin përpara një ekspansioni që pati shkuar larg. Pa principin e monedhës,
argumentonte shkolla e monedhës, veprimi do të ndërrmerej me tepër vonesë. Kështu, ndërsa
shkolla e bankingut u fokusua mbi politikat e lehtësimit të depresioneve, shkolla monetariste
kërkoi të projektonte një politikë që do ti bënte ato më pak të mundshme që të ndodhnin.

John Stuart Mill

Që ekonomistët rikardianë ushtruan një ndikim përtej 1820-ës, është e vërtetë për dy
njerëz, të dy figura intelektuale historike në shekullin e 19-të. I pari i këtyre ishte John Stuart Mill’i.
Milli ishte edukuar nga babai i tij që të ishte një dishepull strict i Bentham’it. Në periudhën midis
1820-1830 ai ishte antar i Filozofëve Radikalë. Midis 1830 ai shkroi një seri esesh mbi
ekonomiksin ai ndërtoi mbi bazën e një qasje rikardiane të ekonomiksit, por ai pati probleme në
gjetjen e një botuesi dhe këto nuk u botuan deri më 1844, deri pas suksesit të madh të Sistemi
Logjik (1843). Pas vdekjes së babait të tij më 1836 dhe i influencuar prej Harriet Taylor (1807-58),
me të cilën ai u marrtua më 1851, Mill lëvizi tutje nga një pozicion utilitariani të ngushtë duke u
bërë më tërheqës drejt socializmit - ndonëse një formë socializmi shumë e ndryshme nga ajo që
sot kuptojmë me këtë term, në të cilën ai nuk bëri avokatinë e pronarit shtet në kuptimet e
prodhimit. Kontributi i tij kryesor drejt ekonomiksit ishte Principet e Ekonomisë Politike, e
publikuar në disa botime midis 1848-ës dhe 1873-it. Kjo shërbeu si një piknisje për shumë
ekonomistë britanikë dhe amerikanë gjatë publikimit më 1890 të Principeve të Ekonomicsit të
Alfred Marshall’it.

Arritja e Millsit në Principet ishte mbajtja e kornizës rikardiane, por në të njëjtën kohë
llogaritja e disa pikave kritike të bërra në adresë të Ricardo’s. Tashmë dihet se ai nuk i shtriu dot
pretendimet e veta për të qenë i vërtetë dhe në këtë mënyrë ai ishte duke u bërrë më pak i
azhornueshëm se Pasuria e Kombeve të Smith’it, me rezultatin e një libri që ishte hedhur poshtë
si eklektik. Kjo, megjithatë, është e thënë butë për origjinalitetin dhe kreativitetin e Milli’t. Teoria
bazë e vlerës, shpërndarja e të ardhurës si dhe rritja ishte rikardiane, por Milli e modifikoi atë në
mënyra të rëndësishme. Ai e vendosi shumë më tepër thesin tek kërkesa për shpjegimin e vlerës
dhe mënyra me të cilën lidhet kërkesa(si parashikim i çmimeve dhe sasive) shënonte një
ndryshim të rëndësishëm nga koncepti i Smith’it dhe Ricardo’s. Kur u aplikua tregëtia
ndërkombëtare (në teorinë e tij të kërkesës reciproke), rezultati ishte një teori që çoi tutje
Ricardo’s në dy rrugë. Ajo lejonte për mundësinë që kostot duhet të ndryshonin me prodhimin
dhe kjo shpjegohej nga volume i mallrave të tregëtuara. Ai ndoqi Senior’in në pranimin se fitimet
lipsej të ishin të domosdoshme që të induktonin kursimet e kapitalistëve.

Ndoshta mrekullia kryesore e Principeve të Millit, megjithatë, ishte se megjithëse ajo

mbante kuadrin bazë rikardian, ajo trupëzoi një filozofi radikale të ndryshme shoqërore. Milli
shkroi në kërkimin drejt ekonomisë politike të emancipuar nga shkolla e vjetër, duke e bërrë atë
më pak doktrinare në raport me atë që ajo ishte bërrë në disa çerrek shekujsh.. Në këtë ai ishte i
influencuar fuqimisht prej shkrimtarëve socialistë, veçanërisht një grupi të njohur si Saint-

96 23
-1-
 -1-

Simonians, të quajtur prej Claude Henri Saint Simon (1760-1825), i cili bëri avokatinë e një forme
të socializmit në të cilën struktura klasore e shoqërisë kishte ndryshuar , por në të cilën prodhimi
ishte i kontrolluar prej industrialistëve. Milli u rikëshillua me besnikërinë e tij kundrejt teorisë
rikardiane me një pikpamje sociale që priret nga socializmi përmes paraqitjes, si një nisje e
Principeve, të një dallim midis ligjeve të prodhimit dhe ligjeve të shpërndarjes. Pas një
mbikqyrjeje të evolucionit të shoqërisë, pasoja të Iluminizmit Skocez, ai argumentoi se prodhimi i
të mirave varej nga faktorë që qëndronin përtej kontrollit njerëzor:

Krijimi i mirëqënies … duket se nuk është një gjë arbitrare. Ai ka kushtet e tij të
nevojshme. Nga këto disa janë fizike në varësi të problemit të pronave dhe nga shuma e
njohurive për këto prona të poseduara në vënde dhe kohë të veçanta… Duke kombinuar këto
fakte me natyrë të jashtme me të vërtetat në varësi të natyrës njerëzore kjo [politika ekonomike]
synon të ndjekë ligjet dytësore apo derivatet, prej të cilave prodhimi i mirëqënies është i
ndërvarur. (4)

Këto ligje të prodhimit ishin bazuar në botën fizike, në njohuritë e saj dhe natyrën
njerëzore. Në ndryshim, ligjet e qeverisë, shpërndarja e pasurisë varej nga institucionet
njerëzore.

Ndryshe nga ligjet e prodhimit, këto shpërndarje janë pjesërisht një institucion human: që
nga mënyra me të cilën pasuria është shpërndarë në ndonjë shoqëri të caktuar, kjo kushtëzohet
nga statusi apo zakonet e gjetura bashkëngjitur me to.

Ai shtonte, megjithkëtë, klasisifikimin që

ndonëse qeveritë kanë fuqinë për të vendosur se çfarë institucionesh do të egzistojnë,

ato nuk mund të përcaktojnë arbitrarisht se si do të punojnë këto institucione.(5)

Ekonomia politike do të shquajë ligjet e sjelljes ekonomike të qeverisjes, duke i lejuar

qeverisjet të krijojnë institucione të përshtatshme. Në këtë mënyrë reforma sociale përfshiu
riprojektimin e institucioneve të kapitalizmit.

Institucionet përmes të cilave Milli kërkoi të zhvillonte shoqërinë ishin ato që jepnin
kontrollin individual mbi jetët e tyre. Ai mbështeti pronarët e fshatit, duke ju dhënë fermerëve të
vegjël nxitje për zhvillimin e tokës së tyre dhe ngritjen e të ardhurave. Ai mbrojti kooperativat e
prodhuesve dhe partnershipin industrial (duke përfshirë ndarjen e fitimit) si institucione që do ti
lejonin punonjësit të ndanin përgjegjësinë për drejtimin e biznesit. Këto skema të gjitha patën
karakteristikën se ato rregullonin nxitjet. Ai i paraqiti skema të tilla si socialiste – ndryshimi midis
socializmit dhe komunizmit, ashtu siç e përdori ai këtë term, ishte se socializmi i mbronte stimujt
ndërsa komunizmi i shkatronte ato. Ai ende e pranonte teorinë e Malthusit të rritjes së popullsisë,
por ai besonte se edukimi i klasës puntore (duke përfshirë edukimin në lidhje me kontrollin e
lindjeve) do ti drejtonte ata të shikonin avantazhet e limitimit të numrit të familjes dhe në këtë
mënyrë standartet e jetës do të ngriheshin pas kësaj. Ky këndvështrim gjithashtu do të
shkaktonte pamjen e tij të shtetit stacionar. Rritja duhej të ishte e ngadaltë, por në se punonjësit
do të ktheheshin drejt vetpunësimit ky nuk do të ishte një shkak për shqetësim.

Ashtu si edhe libri i tij Mbi Lirinë (1859) e bënte të qartë se Milli ishte një liberal në
sensing e klasikëve të shekullit të 19-të. Ai besonte tek liria individuale. Ai madje ishte përgatitur
të argumentonte se kishte supozime të përgjithshme në favor të laissez-faire. Megjithatë, ai ishte
larg nga një mbështetës i pakualifikuar i laissez-faire, duke shkuar aq larg sa të përshkruante
përjashtimet si ‘të gjera’. Ai listoi pesë klasa të veprimit që lipsej të ndryshoheshin prej shtetit,
duke rreshtuar rrastet ku individët nuk ishin gjyqtarët më të mirë të interesit të tyre (duke përfshirë

97 23
-1-
 -1-

edukimin), me ato ku individët do tu duhej të ndërmerrnin veprime në përfitim të të tjerrëve (ku

futen dhimbjet e të varfërve), në se shteti nuk përfshihej. Ai argumentoi se ndonjë gjë që duhej të
bëhej nga organizatat e mbetura kyç, ku kërkohej një amvisim i deleguar, siç do të bëhej shpesh,
edhe pse jo mirë, prej shtetit. Madje radikalisht, Milli argumentonte se duhej të ishin rrethanat në
të cilat kryhej dëshira për shtetin për të ndërmarë vecanërisht një aktivitet: ‘Në rrethanat e
veçanta të një periudhe apo kombi të dhënë, është mungesa e diçkaje, realisht e rëndësishme
për interesin e përgjithshëm, e cila nuk do të dëshirohej, ose s’duket e domosdoshme e per këtë
qeveria duhet ta ndërmarë drejt vetvetes, jo për shkak të individëve privatë që nuk mund të
performojnë efektivisht atë, por për shkak se ata nuk duan.’(6). Duke patur parasysh rastin e
laissez-faire, Milli ne kete menyre e kualifikoi atë kaq të rëndësishëm sa te lejonte nje mundësi të
një shkalle te aktivitetit shteteror per te cilën nga shume njerëz ai do te shihej si socialist.

Karl Marx
Një tjetër economist i rendesishem i gjysmëshekullit të 19-të i ngritur mbi ekonomiksin e Ricardo’s
ishte Karl Marx’i (1818-1883). Megjithatë ndërsa Mill’i mbeti brenda kuadrit klasik i udhëhequr më
tutje edhe prej Smithit dhe Ricardo’s, Marxi kërkoi të sillte një kritikë radikale të ekonomisë
politike ortodokse ‘borgjeze’. Pika e tij e nisjes ishin filozofët e lashtësisë në Universitetin e
Berlinit, pastaj u dominua prej ideve të Georg Ëilhelm Friedrich Hegel (1770-1832). Puna
kryesore drejt Hegelit ishte ideja e dialektikës, ide përmes të cilave ishte progresuar përmes
kundërshtive të tezës dhe antitezës jashtë të cilave një sintezë dilte në pah. Marx’i ofroi analizat
dialektike të botës materjale dhe evolucionit të shoqërisë (materjalizmi historic). Çdo stad i
historisë prodhonte në vetvehte tension, rezultat i së cilës ishte një lëvizje e re, drejt një stadi më
të lartë të shoqërisë. Feudalizmi prodhoi kapitalizmin, i cili si përgjigje do të çojë drejt socializmit
dhe në fakt drejt komunizmit, stadit më të lartë të shoqërisë. Kjo analizë dialektike e botës
materjale është dialektika historike marksiste.

Shkrimet e Marx’it kanë disa stade të dallueshme. Në fillim të 1840-ës Marx’i punoi si
gazetar në Rhin ku ai kishte për detyrë të merrej me ndërhyrje mbi çështjet ekonomike si tregëtia
e lirë dhe legjislacioni mbi vjedhjen e pyllit. Kuadri teorik i cili lidhi punën e tij të mëvonëshme nuk
egzistonte komplet – ai konsideronte nocionin e mbivlerës (një ide qendrore në punët e tij të
mëvonshme) një ‘fantazi ekonomike’. Megjithatë, më 1844, Friedrich Engels (1820-95), një
manifakturist pambuku me interesa në Britani dhe Gjermani, i cili do të bëhej një shok i
përjetshëm i Marx’it, një mbështetës dhe bashkëpuntor, i paraqiti atij ekonomiksin klasik anglez.
Në një artikull të publikuar vite më parë, Engels’i kishte argumentuar se konkurrenca intensive
midis punonjësve i varfëronte ata. Kapitalistët do të kombinonin mbrojtjen e interesave të tyre dhe
do të shtonin të ardhurat e tyre industriale me rentat dhe interesat, ndërsa punonjësit me asnjë
prej këtyre. Më 1844, Marx’i u rrek të shpjegonte pagat e ulta me termat e huazuar nga Smithi.
Në se kërkesa për një product bie, së fundi, një component i çmimit (renta, fitimi ose paga) do të
bjerrë poshtë normës natyrale. Ai argumentoi se, me ndarjen e punës, puntorët u bënë më të
specializuar dhe në këtë mënyrë e kishin të vështirë të lëviznin nga një vend në një vend tjetër.
Rezultati ishte se kur çmimet binin, ishin të ardhurat e punonjësve të cilat binin poshtë nivelit të
natyrshëm. Kapitalistët ishin në gjendje të mbanin çmimin konkurrues të produktit të tyre mbi
çmimin natyral – ta ngarkonin më shumë se sa vlera e produktit të tyre dhe në këtë mënyrë të
nxirrnin një mbivlerë.

Në tre vjetët pasardhës Marxi e studioi Ricardon më tej dhe e përshtati punën e teorisë
së vlerës. Megjithatë, ndërsa Ricardo pati përdorur termin ‘vlerë’ për të kuptuar çmimin e artikullit,
Marx’i e definoi vlerën si diçka që shtrihet poshtë çmimit: koha e punës e kërkuar për të prodhuar

98 23
-1-
 -1-

një mall. Duhej të dalloheshin vlera dhe çmimi. Domethënia e kësaj ishte se kjo e kushtëzonte atë
me një shpjegim rigoroz se si mund të ngrihej shfrytëzimi, madje në ekuilibër. Shfrytëzimi ishte i
natyrshëm në marrëdhëniet bazë të prodhimit capitalist.
Viti 1848 pa publikimin e Manifestit Komunist dhe përfshirja e Marx’it në revolucionet në
të cilat morri pjesë (veçanërisht në një në Paris), duke u ndjekur më pas prej ekzilit në Britani. Në
Londër ai u kthye përsëri me fytyrë nga ekonomiksi dhe filloi punën mbi një trajtim më sistematik
dhe shkencor të subjektit. Dorëshkrimi më i rëndësishëm i datuar nga kjo periudhë Grundrisse
(?), nuk u publikua kurrë (ndonëse u publikua disa vite më vonë ). Nga fundi i 1850-ës gjithçka që
ai pati botuar ishte një përshkrim i shkurtër i subjektit, Një kontribut për Kritikën e Politikës
Ekonomike (1859), puna e tij e parë madhore. Në korrespondencën me Engelsin, ai paraqiti një
project jo të hollësishëm, duke përfshirë gjashtë volume duke u marrë me kapitalin, pronën e
tokës, pagën e punës, shtetin, tregëtinë ndërkombëtare dhe tregun botëror. Puna e tij kryesore,
Kapitali, ishte në këtë mënyrë një ngjizje si një volum i parë me një studim mjaft të gjerë. Kapitali
në vetvete u bë në tre volume, njëri prej të cilëve ishte publikuar sa qe gjallë Marx’i, më 1867; dy
volumet e mbetura ishin publikuar nga Engelsi më 1885 dhe 1894. (Marx’i gjithashtu shkroi
materjalin mbi historinë e mendimit ekonomik e publikuar si Teoria e Mbivlerës, e planifikuar si
volumi i katërt i Kapitalit).
Kapitali ishte karrakterizuar prej metodës së inkurajimit (e diskutuar në shumë detaje në
Grundrisse) që disa shkollarë e kanë quajtur dialektikë ‘sistematike’. Në këtë metodë, idetë janë
kritikuar nga brenda (aq sa Marx’i po e analizonte kapitalizmin nga brenda një shoqërie
kapitaliste) në një nga seritë e stadeve e drejtuar nga abstraktja tek konkretja . Për shkak se
analizat fillonin me kategori shumë abstrakte, shpjegoheshin vetëm si fenomen shumë i
përgjithshëm në stadet e tij të para. Në sejcilin stad, kishte dështim në shpjegimin e fenomeneve
empirike komplekse. Megjithatë, ky dështim e mbante analizën të drejtuar drejt kategorive
komplekse dhe konkrete. Kjo lëvizje nga abstraktja tek konkretja është reflektuar në realizimin e
tre volumeve të Kapitalit. Volumi i I-rë fillon me konceptin e një produkti dhe procesin e prodhimit
capitalist. Aty diskutohet vlera dhe prodhimi i mbivlerës (i shpjeguar në paragrafin tjetër), dhe
analizohet kontradikta midis kapitalit dhe punës. Volumi i II-të diskuton qarkullimin e kapitalit dhe
format e ndryshme që mund të krijojë kapitali. Volumi i III-të investigon konkurrencën dhe
antagonizmin midis kapitalistëve. Ndërsa Marx’i u morr me kapitalin dhe mbivlerën si një concept
abstract në volumin e parë; prej volumit të III-të, këto kategori bëhen më komplekse. Si rezultat,
ai është në gjendje të shpjegojë disa tipare më të shumta empirike të kapitalizmit, siç është
ndarja midis pagesave të interesit dhe fitimeve të sipërmarrësit dhe tendenca e rënies së normës
së fitimit.
Argumenti i Marx’it rreth shfrytëzimit të mbetur mbi dallimin midis punës dhe fuqisë
puntore. Vlera e një fuqie puntore individuale ishte, ashtu edhe si vlera e gjithçkaje tjetër, kostoja
e prodhimit të vet (e matur në kohë pune). Në qoftë se ajo merrte p.sh., 6 orë pune për të
prodhuar të mirat një puntor kishte nevojë për të zëvendësuar dhe riprodhuar vlerën e fuqisë së
vet puntore e cila ishte 6 orë. Megjithatë, është e mundur që të detyrohet puntori të punojë për
dhjetë orë - në punën e tij. Puntori prodhonte mallra në vlerën e 10 orëve punë, por paga e tij
është vetëm për 6 orë punë, për këtë ishte vlera e fuqisë së tij puntore. Rezultati do të jetë krijimi i
mbivlerës e barabartë me katër orë pune. Kjo mbivlerë, vazhdonte Marx’i, ishte burimi i fitimit.
Arsyeja se përse kapitalistët do ta shfrytëzonin punën në këtë mënyrë ishte se ata i zotëronin
kuptimet e prodhimit. Për shkak se kapitalistët zotëronin sekretet e prodhimit, puntorët nuk mund
të ndërmernin vetë inisiativën për prodhim. Ata ishin të detyruar të shisnin fuqinë e tyre të punës
tek kapitalistët. Shfrytëzimi shtrihet kështu në zemër të sistemit capitalist: nuk kishte një tipar
aksidental që do të rilëvizte pa qënë shkak i tërë sistemi.
Mbivlera u krijua prej ekstraktit të papaguar të punës së puntorëve dhe duke e fiksuar atë
në mallrat ishte realizuar prej kapitalistit si një shumë e parasë. Kapital, megjithkëtë, nuk do të
thoshte thjesht para. Të funksionojë si capital, duhet të transformohet së pari sipas kuptimit të
prodhimit dhe fuqisë puntore, pastaj në capital në procesin e prodhimit, pastaj në stoqe mallrash
dhe në fund, kur mallrat do të shiten, në para përsëri. Forma e thjeshtë e këtij qarkullimi ishte

99 23
-1-
 -1-

përmbledhur prej Marx’it si M-C-M´ (para-mallra-më shumë para). Ai e analizoi këtë në dy stade.
E para ishte ‘riprodhimi i thjeshtë’, në të cilën një ekonomi riprodhon vetvehten mbi një shkallë të
pandryshueshme, ku kapitali ishte duke u zhvilluar. Ai ishte në një mendje me Smith’in se kapitali
akumulohej jo për shkak se kapitalistët grumbulluan para, por për shkak se ata i përdorën paratë
të punësonin, në mënyrë productive, punë.

100 23
-1-
 -1-

101 23
-1-