Uradjeno po knjizi:

Ivo Nejasmic

Demogeografija
Predmet i metoda demogeografije
Demogeografija je znanstvena disciplina u sklopu drustvene geografije koja proucava
stanovnistvo kao subjekt vrlo slozenih prostornih odnosa i obiljezja radi razumjevanja i
objasnjavanja geopovrsinske stvarnosti te njezine transformacije i valorizacije.
Demogeografija je najbliza demografija – samostalna disciplina u sklopu drustvenih znanosti
koja proucava stanovnistvo s kvantitativnog i kvalitativnog aspekta.
Pomocu statistickih metoda razmatra broj,razvoj,sastav stanovnistva,prirodno i mehanicko
kretanje stanovnistva.
Bitan teorijski pojam suvremene demografije jest demografski razvoj,on oznacava slozen
proces razvoja stanovnistva koji implicira istrazivanje :
a) Medjuovisnosti kretanja stanovnistva i promjene struktura
b) Medjuutjecaje pojedinih komponenti kretanja stanovnistva i promjene njegovih
struktura,s jedne strane,te promjene u gospodarskim,socijalnim,politickim i ostalim
cimbenicima s druge strane.
Kartografska je metoda nuzna za spoznaju procesa u prostoru i vremenu te za sintezu bitnih
sastavnica.
Pregled razvoja demogeografije (geografije stanovnistva)
Uopcavajuci razvoj geografske teorije,A.jagielski (1980) izdvaja 4 pristupa geografskom
objektu istrazivanja :
a) Horoloski (regionalni) B) Ekoloski C)prostorno analiticki D) elektricki pristup
a) Horoloski ili regionalni pristup polazi od pretpostavke da svi geografski sadrzaji imaju
smjestaj koji se moze polozajem oznaciti prema drugim smjestajima i podrucjima. Iz
toga proistice da svi geografski objekti imaju svoju kvalitetu kao i apsulutni irelativni
polozaj. U horoloskom pristupu dominiraju prostorne promjene.
b) Ekoloski pristup proistice iz veze izmedju prirode i drustva. Objekt istrazivanja je
odnos izmedju stanovnistva i prirode.
c) Prostorno – analiticki pristup vezan je uz kvalitativne promjene u istrazivanju nastale
pocetkom 70 – ih godina primjenom kvantativnih metoda, prostornih modela i
racunala. A . Jagielski istice da se stanovnistvo u geografskim istrazivanjima razmatra
dvojako: a.) staticki,kao ukupnost prostornih znacajki u odredjenom trenutku
b) dinamicki,kao ukupnost promjena u prostornoj jedinici istrazivanja
d) Elektricki pristup obuhvaca radove s nejasnom metodologijom i radove s djelovima
drugih navedenih pristupa.
Demografija u kratkom razdoblju dozivljava zapazene promjene u orijentaciji.
Istrazivanja metodama rada i koncepciji.u njenom razvoju se mogu izdvojiti 3 razdoblja.
Prvo je razdoblje faza osamostavljivanja,koji traje do kraja 50-tih godina.
Pozornost se u to vrijeme predavala povijesnom razvoju,prostornim razlikama u
razmjestaju,gustoci i strukturi,ali i bioloskim i socioekonomskim obiljezjima stanovnistva.
Drugo razdoblje obuhvaca 60-te i 70-te godine.Demografija (geografija stanovnistva)
usmjerila se pogotovo u SAD i velikoj britaniji,prema kvantitativnim metodama
analize,prema socijalnoj fizici i prostornim aspektima.
Trece razdoblje odnosi se na 80-te i 90-te godine,kada nastaju nove tendencije u razvoju
geografije stanovnistva.

Edin mustafic 1
Stanovnistvo : pojam znacaja i istrazivanje
Stanovnistvo je skup osoba koje zive i rade na nekog djelu zemljine povrsine,skup u kojem
svaka jedinka sudjeluje sa svojim posebnim obiljezjima.Moze se govoriti o stanovnistvu
svijeta,kontinenata,zemalja,regija i naselja.
Stanovnistvo je odraz proslih zbivanja,cimbenik sadasnjosti i subjekt buducnosti.
Stanovnistvo (njegov broj,sastav i dinamika)vrlo je bitno i u domeni dobara i usluga.
Odredjuje ukupna sredstva potrebna za zivot i sve vrste usluga (zdravstvene,obrazovne i
druge).
Osnivne jedinice u istrazivanju stanovnistva
Osnovne su jedinice u istrazivanju stanovnistva,posebno s gledista uporabe sluzbenih
statistickih podataka osoba ,obitelj,kucanstvo i naselje kao najmanja teritorijalna jedinica.
Osoba (stanovnik) jest osoba nastanjena u odredjenom mjestu (naselju).Ta se jedinica
podrobnije oznacava prema obiljezju podskupa koje mu pripada,npr.zivorodjenodijete,umrla
osoba,udata zena itd .
Obitelj se temelji na odnosima koji su u drustvu priznati pravnim propisima ili obicajima.
U drustvu evropskog tipa obitelj se poglavito temelji,s jedne strane,na vezi supruznika,a s
druge strane na srodstvu roditelja i njihove djece.
Naselje (naseljeno mjesto) covjekovo obitavaliste.Pojam se primjenjuje za svaki vise-manje
kompaktan skup kuca(zgrada)bez obzira na njihov broj i velicinu.
Izvori podataka o stanovnistvu
Za demografska istrazivanja vrlo su vazni izvori podataka o stanovnistvu.Mozemo ich svrstati
u 8 skupina:
1. Popis stanovnistva
2. Demografska (vitalna statistika)
3. Registar stanovnistva
4. Posebne sluzbene statistike o pojedinim skupinama stanovnistva
5. Ankete o stanovnistvu koje provode statisticke sluzbe
6. Razliciti upravni i drugi registri (baze podataka) pri pojedinim upravnim i
drustvenim sluzbama
7. Terenska sondiranja i istrazivanja
8. Ostali izvori ( katastar / karte i operati / , literatura i slicno)
1)Popis stanovnistva glavni su izvori podataka o stanovnistvu.
Svi savremeni popisi imaju nekoliko zajednickih obiljezja
a) Provode se periodicno,obicno svakih desetak godina
b) Po pravilu obuhvacaju ukupno stanovnistvo odredjene teritorije
c) Podaci se prikupljaju neposredno od stanovnika
d) Podaci popisa odnose se na odredjeni trenutak-„kriticni trenutak“
Prilikom upotrebe podataka razlicitih popisa stanovnistva valja voditi racuna :
a) O usporedivosti teritorija
b) O koncepciji popisivanja
c) O usporedivosti definicija i klasifikacija za pojedina popisna obiljezja
2) Vrlo je vazan izvor podataka demografska statistika.Na njoj se temelji proucavanje
prirodnog kretanja stanovnistva.
3) U registar stanovnistva upisuju se svi stanovnici neke opstine.
4) Statisticke sluzbe prikupljaju podatke koji se odnose na odredjene skupine stanovnistva.
5) Razlicite ankete provode se npr. O zivotnom standardu,o fertilitetu,profesionalnoj
orijentaciji skolaraca i slicno.
6) Upravni i drugi registri vazan su izvor podataka .

Edin mustafic 2
7) Terenska sondiranja i istrazivanja nuzna su za podribnije proucavanje stanovnistva.
8) Medju ostalim izvorima vazno mjesto zauzimaju katastar i strucna literatura.
Kontinentalne i regionalne razlike
Velike su razlike u razmjestaju stanovnistva unutar pojedinih kontinenata.
Sve te varijacije mogu se svesti na 3 skupine (fielding 1974):
1. Velika je gustoca u podrucjima povoljne prirodne osnove,pri cemu je mogucnost
natapanja tla jedna od najstarijih privlacnih cinioca.
2. Ljude privlaci nizinski krajevi.Vise od polovice svjetskog stanovnistva zivi u
podrucjima do 200 m nadmorske visine.
3. Stanovnistvo se okuplja na rubovima kontinenata. Otprilike dvije trecine svijetskog
stanovnistva zive unutar 500 km od obale.
Gustoca naseljenosti
Pod gustocom naseljenosti podrazumjevamo broj stanovnika koji zive u nekom podrucju.
Gustoca naseljenosti jedan je od temeljnih demogeografskih pokazatelja koji obogacuje
spoznaju o odredjenom prostoru i sto je posebice vazno omogucuje usporedbe izmedju
prostornih jedinica.
Fizioloska gustoca pokazuje broj stanovnika na jedinici povrsine pogodne za obradu.
Poljoprivredna gustoca pokazuje broj poljoprivrednika na jedinici poljoprivredne povrsine
(km2,ha).
Agrarna gustoca oznacava broj poljodjelaca na jedinici oranicnih povrsina.Poljoprovredna i
agrarna gustoca rabe se kao temeljni pokazatelj agrarne prenapucenosti.
Ruralna gustoca pokazuje broj stanovnika na jedinici povrsine seoskog podrucja neke regije
ili zemlje.
Urbana gustoca oznacava broj gradskog stanovnistva na jedinici urbane povrsine.
Nenaseljene prostore (anekumenu) obuhvacaju uglavnom klimatski surove ogoljele i
neplodne prostore.
Ako se podje od prosjecne naseljenosti kopnenog djela zemlje onda se mogu izdvojiti ove
kategorije gustoce naseljenosti:
a) Rijetko naseljeni prostori s manje od 15 stanovnika na 1km 2
b) Srednje naseljeni sa 15 – 64 stanovnika na 1km2
c) Gusto naseljeni sa 65 – 115 stanovnika na 1 km2
d) Prenaseljeni prostori sa vise od 115 stanovnika na 1 km 2
Rijetko naseljeni prostori obuhvacaju 60 % kopna ali u njima zivi samo oko 13 %
covjecanstva.Obiljezavaju sve kontinente pa i evropu.
Srednje naseljeni prostori cine cetvrtinu naseljenog kopna i u njima zivi petina covjecanstva.
Gusto naseljeni prostori obuhvataju 5 % naseljenog kopna i u njima zivi 14 % covjecanstva
(friganovic 1990).
Prenaseljeni prostori obuhvataju oko 8 % naseljenog kopna a u njima zivi gotovo polovica
stanovnistva svijeta ( friganovic 1990 ).Najzastupljeni su u evropi i u aziji.
Stepen naseljenosti odredjen je odnosom broja stanovnika i proizvodnih resursa u
prostornoj i vremenskoj raznolikosti.
Optimalna naseljenost
Optimalnim stanovnistvom u ekonomskom smislu smatra se onaj broj stanovnika koji u
odredjenim razvojim uvjetima,tehicko tehnoloskim,prirodnim,kulturnim i
socijalnim,proizvodi najveci dohotak.Slicno istice i peterson (1975:83) koji optimalnu
naseljenost definise kao broj stanovnika koji u odredjenim prirodnim kulturnim i socijalnim
uvijetima proizvodi najevu mogucnost ekonomske dobiti.

Edin mustafic 3
Ako je prozvodnja zivotno vaznih dobara manja od potrosnje odnosno potraznje,prostor je
prenaseljen,ako je jednaka,prostor je optimalno naseljen,a ako je veca,prostor je rijetko
naseljen.
Uvjetna prenaseljenost je promjenjljiva kategorija,a promjena ovisi o nizu cinioca iz razvojne
domene.A drustveno gospodarskim razvojem mijenja se i rkiterij uvjetne
(pre)naseljenosti.
Metode analize i prikazivanja razmjestaja stanovnistva i gustoce naseljenosti
Za kvantitativno prikazivanje odnosa stanovnistva i povrsine upotrebljavaju se mnoge
metode i tehnike.Najcesce se izracunavaju aritmeticka gustoca,koja pokazuje ukupan broj
stanovnika na cetvornom kilometru ili milji.Analiza se moze dopuniti i tzv.indeksom
prosjecne udaljenosti,koji oznacava udaljenost jednog stanovnika od drugog,a polazi od
pretpostavke da je razmjestaj stanovnistva ravnomjeran.
Analiza razmjestaja stanovnistva i gustoce naseljenosti cesto se dopunjava odredjuvanjem
populacijskog tezista ili aritmeticke sredisnje tacke.
Za usporedno prikazivanje gustoce naseljenosti vise prostornih jedinica (od opcina do
zemalja)cesto se upotrebljava varijanta dijagrama rasipanja.Ona stavlja odnos podatke o
ukupnoj povrsini i o ukupnom broju stanovnika.
Druga mogucnost prikazivanja gustoce naseljenosti povrsinski razlicitih prostornih jedinica
daje tzv.izodemografska karta.Povrsina karte odgovara tacno odredjenom broju stanovnika.
Upotrebljava se i dijagram kartogram gustoce naseljenosti.On prikazuje prosjecnu gustocu
stanovnistva na jedinici povrsine,i to uglavnom na razini administrativno-teritorijalne
jedinice.
Urbanizacija
Urbanizacija je najmasovniji proces savremenog covjeka (friganovic 1990).
Prema razlicitim intenzitetom taj proces,regionalno gledano,vodi neminovnom smanjenju
seoskog i porastu gradskog stanovnistva tj. Sve vecom okupljanju ljudi u velikim gradovima.
Urbanizacija je danas siri pojam, koji ne obuhvata samo pojavu i razvoj radova vec i slozene
promjene u ruralnim sredinama,zahvaljujuci kojima se smanjuju i uklanjaju razlike izmedju
grada i sela,pa tako seoska naselja postaju urbanizirana.
S obzirom na nacin kako se ocituje u prostoru,urbanizaciju mozemo podijeliti na Primarnu i
Sekundarnu.
Pod primarnom urbanizacijom podrazumijeva se postanak i razvoj formalnog grada
tj.okupljanje stanovnistva u granicama gradova ili u njihovim rubnim zonama.
Primarnom urbanizacijom nastaju kompaktno izgradjene urbane tvorevine koje postaju
zarista sekundarne urbanizacije.
Pod sekundarnom urbanizacijom podrazumjevaju se demografske,drustveno
gospodarske,funkcionalne,fizionomske i druge promjene koje smanjuju agrarna obiljezja
ruralnih sredina u korist urbanih obiljezja.Te promijene donose sa sobom funkcionalne i
fizionomske promjene u ruralnim naseljima.
Svijet u cijelini i pojedine zemlje zasebno prolaze razlicit efaze urbanizacije.najcesce se u
literaturi navode tri faze:
predindustrijska(primarna),industrijska(sekundarna),metropolitanska(tercijarna)
Za urbanizaciju je karakteristicno okupljanje stanovnistva sto rezultira visokom gustocom
stanovnistva u urbanim podrucjima.
U predindustrijskoj fazi stupanj urbanizacije je vrlo nizak i udio gradskog stanovnistva ne
prelazi sestinu ukupnog stanovnistva.
U industrijskoj fazi glavne poticaje urbanom razvoju daju sekundarne djelatnosti,prije svega
Industrija.prevladava migracija selo – grad.

Edin mustafic 4
Metropolitanska faza obiljezava razvijene zemlje.Zboj visokog standarda,velikog broja
automobila i razvijene mreze prometnica dolazi do metropolizacije.

Malthus
Malthusova razmatranja temelje se na dvije osnovne postavke zakona :
A) Na prirodnom zakonu stanovnistva B) Na zakonu opadajucih prinosa u poljoprivredi
Bit je malthausove teorije,odnosno maltuzijanizma,u tome da bijedu i siromastvo nizih
drustvenih staleza objasnjava njihovim navodno prevelikim mnozenjem (prenaseljenoscu).
Potpuno dakle,zanemaruju drustvene nepravde ranog kapitalizma.
Neomaltuzijanizam (novi,obnovljeni maltuzijanizam) doktrina je proistekla iz pokusaja
primjene temeljnih zakljucaka izvedenih s maltusova ucenja.
Zagorava ogranicavanje radjanja kao bitno sredstvo poboljsanja drustvenog blagostanja,i to
primjenom savremenih metoda ogranicavanja radjanja („umjetnih“,za razliku od malthusa).
Rani neomaltuzijanizam obuhvata 19 stoljece te 20 do kraja tridesetih godina,a savremeni
obuhvata razdoblje poslije drugog svijetskog rata.
Marksisticka teorija
Marx je tvrdio da svaki povijesni nacin proizvodnje ima svoje posebne zakone o stanovnistvu
cija je vrijednost historijska (1947).
Marx je postao predstavnikom i simbolom odredjenog shvatanja i pristupa proucavanju
stanovnistva koje demografske pojave i procese razmatra usko povezane s ukupnim
drustvenim prilikama.
Tehnoloski optimizam
Maltuzijanskoj doktrini buduceg razvoja covjecanstva suprotan je tzv. Tehnoloski optimizam.
Vjeruje u covjekovu urodjenu domisljatost,sposobnost prilagodjavanja,zamjenjivanja i
recikliranja.Sve to daje priliku za predah dok zemlje u razvoju ne zavrse demografsku
tranziciju.

Teorija demografske tranzicije :etapni razvoj stanovnistva

Teorija demografske tranzicije prikazuje razvoj stanovnistva kao etapni proces,a temelji se na
4 bitne postavke :
1. Da sadrzi promjene u rodnosti,smrtnosti i prirodnom prirastu,koje impliciraju
promjene u demografskim i drustveno gospodarskim strukturama stanovnistva.
2. Da je to povijesni proces koji je pod neposrednim uticajem cinitelja gospodarskog i
drustvenog razvitka.
3. Da se demografska tranzicija zbiva pod uticajem ukupnog razvoja,odnosno
modernizacije i da ona povratno djeluje na taj razvoj.
4. Da se uticaj cimbenika ukupnog razvoja na natalitet i mortalitet dogadja posebno
tj. Preko djelovanja tih cimbenika na ekonomsko socijalni sastav stanovnistva.
Demografska tranzicija opcenito oznacava razdoblje prijelaza s tradicionalnog odnosno
primitivnog rezima reprodukcije stanovnistva,koji obiljezavaju visoke stope rodnosti i
smtnosti,na savremeni (humani) rezim,koji oznacavaju niske stope.

Edin mustafic 5
Prema tome,proces demografske tranzicije ili prijelaz oznacaa korijenit preobrazaj rezima
reprodukcije stanovnistva.Oznacava,zapravo,populacijsku dinamicko strukturnu
racionalizaciju.
Etape razvoja stanovnistva se dijele na :
1. Predtranzicijska etapa
2. Etapa demografske tranzicije ili prijelaza koja se dijeli na 3 tranzicijske podetape:
a) Ranu
b) Sredisnju
c) Kasnu
3. Posttranzicijska etapa
Predtranzicijska etapa,to je razdoblje koje predhodi demografskom prelazu odnosno
tranzicije.Odnosi se na vrlo dugo razdoblje ruralne ili agrarne civilizacije,sve do prvih
slucajeva ulaska u etapu demografske tranzicije(pocetak 18 stoljeca).
Stope rodnosti (broj zivorodjene djece na 1000 stanovnika)bile su izmedju 40 – 50 promila
(blizu bioloskog maksimuma)te pracene u prsijeku tek nesto nizim stopama smrtnosti.
Visoka rodnost bila je usko povezana sa opstim i gospodarskim znacajima tradicionalnih –
ruralnih zajednica.Sto se vise djece radjalo , u uvjetima vrlo visoke smrtnosti (posebno male
djece),tos u bili veci izgledi da ce ich vise i prezivjeti sto je znacilo vise ruku za rad na imanju i
sigurnost roditeljima u starosti.
Stopa smrtnosti nije bila stabilna vec je varirala ovisno o djelovanju onodobnih glavnih
cimbenika smrtnosti (epidemije,glad,ratovi itd.).
Iz takvog kretanja rodnosti i smrtnosti proizislo je tzv. Stacionarno stanovnistvo,s prakticno
nultom stopom prirasta.Demografska ravnoteza izmedju smrti i radjanja (zena je rdjala
koliko je mogla) postizala se zu velike ljudske napore i zrtve.
Etapa demografske tranzicije zauzima sredisnje mjesto u etapnom razvoju stanovnistva.
Ta etapa predstavlja razdoblje u kojem pod uticajem snaznog drustveno gospodarskog i
zdravstvenog napredka dolazi do tranzicije u podrucje mortaliteta i tranzicije u podrucju
nataliteta tj. Do njihova prelaza s visoke na nisku razinu.
Zapocinje obicno smanjenjem opce stoe smrtnosti (manje od 30 promila) zu nepromjenjenu
razinu rodnosti (zbog inertnosti).S toga dolazi do vidljivog povecanja stope prirodnog
prirasta,odnosno do demografske ekspanzije (rana tranzicijska podetapa).
Smanjivanje smrtnosti nakon odredjenog vremena povlaci za sobom smanjivanje rodnosti.
Prema tome obje komponente prirodnog kretanja nalazi se u prelazu na nizu razinu
smrtnosti ipak ima strmi pad,pa se stope prirodnog prirasta jos povecavaju (sredisnja
tranzicijska podetapa).u zavrsnoj fazi tranzicje (kasna etapa) zaustavlja se pad smrtnosti,a
rodnost se i dalje smanjuje (kasna tranzicijska podetapa zapocinjekada se natalitet smanji
ispod 20 promila).To rezultira razmjenu niskim stopama prirodnog prirasta (oko 5 promila),
zu tendenciju daljeg smanjenja.
Posttranzicijska etapa je etapa poslije demografske tranzicije kada su stope rodnosti i
smrtnosti niske i uravnotezene na gotovo podjednakoj razini (niska stacionarnost).
Stope rodnosti su vrlo niske,manje od 14 promila,a stope smrtnosti su izmedju 10 i 12
promila,zu tendenciju blagog porasta,stopa prirodnog prirasta vrlo je niska i tendira nultoj
stopi ili ipak stopi negativne prirodne promjene (smanjenja) stanovnistva.
Veca ili manja uravnotezenost smrtnosti i rodnosti u toj etapi posljedica je dugotrajnoga
drustveno gospodarskog i demografskog razvoja.S toga se postranzicijska etapa posve
ocekivano i sukladno osnovnim nacelima teorije demografske tranzicije,najprije pojavljuju u
najrazvijenim zemljama.

Edin mustafic 6
Demografska tranzicija u razvijenim zemljama i zemljama u razvoju
Vazan je i ritam demograske tranzicije:u nekim se zemljama zbiva brze a u nekim
sporije.Ipak prisutna je slijedeca zakonitost:Ondje gdje je zapocelo kasnije zbiva se brze i
trajat ce krace.To ovisi o mnogim ciniocima kao stu su velicina stanovnistva,kutruno-
religijske znacajke,razvijenost i pospodarski sastav pocetkom tranziije.
Rana podetapa demografske tranzicije kao sto je vec utvrdjeno nastupa s tranzicijom
mortaliteta.Zapocela je najranije u francuskoj a tokom 19 stoljeca zahvatila je ostale zemlje
zapadne i sjeverozapadne evrope.U toj skupini zemalja etapa demografske trazicije trajala je
u prosjeku oko 150 godina.
Sredisnja podetapa demografske tranzicije obiljezava smanjenje nataliteta kao dugorocna
tendencija.Pod u sferi nataliteta podrazumjevamo snizavanje stope nataliteta na razinu
manju od 30 promila.
U kasnoj podetapi demografske tranzicije natalitet se i dalje smanjuje,ali sporije nego u
sredisnjoj podetapi.Mortalitet se smanjuje sporije od nataliteta i ima tendenciju stagnacije.
Prirodni prirast ubrzano se smanjuje tendirajuci prema nuli.
Demografska tranzicija u zemljama u razvoju,u odnosu prema procesu tranzicije u danasnjim
razvijenim zemljama ima brojne posebnosti,od kojih se isticu:
a. Tranzicija je nastupila u drugacijim uvjetima unutarnjega drustveno-gospodarskog
razvoja
b. Uticaj vanjskih cinioca – svjetskoga gospodarskog razvoja,posebice primjene
medicinsko .sanitarnih postignuca –vor je vazan za tok demorafske ranzicije u
razvoju,posebno za tranziciju u sferi mortaliteta;tranzicija se dakle zbiva kao
inducirani,izvana potaknuti proces,a u razvijenim evropskim zemljama dogadjalo se
spontano,u sklopu vlastitog razvoja.
c. „demorafska tranzicija“,tj.povecanje stope pozitivne prirodne promjene(prirasta),u
zemljama u razvoju mnogo je jaca.
d. Demografska tranzicija zbiva se u zemljama u razvoju mnogo brze.
Posttranzicijska etapa:stanje i perspektive
Seadm bitnih znacajki obiljezava stanovnistvo zapadnoevropskih zemalja:
1.Nizak natalitet,koji se i dalje smanjuje
2.Niska opca stopa mortaliteta,s tendencijom laganog porasta
3.Sve veci broj izvanbracne djece
4.Sve veci broj izvanbracnih zajednica
5.porast broja rastava
6.Porast troskova skolovanja djece i uzdrzavanje starih osoba
7.Povecanje udjela starog stanovnistva
Ukupno kretanje stanovnistva
Ukupno kretanje stanovnistva je posljedica prirodnog kretanja i jednog oblika prostorne
pokretljivosti odnosno konacne migracije.Prema tome prirodno kretanje i migracija temeljne
su odrednice razvitka stanovnistva neke zemlje ili kraja.
Podjela na prirodno i mehanicko kretanje nuzno je zbog potrebe razlikovanja u biti dva
razlicita procesa,razlicitih kako s obzirom na njihove odrednice,tako i s obzirom na posljedice
cijelokupni demografski razvitak neke populacije.
Ukupno kretanje stanovnistva utvrduje se povremenim popisima koji se danas provode u
svim zemljama svijeta,obicno svakih 10 godina.
Ukupno kretanje stanovnistva unutar medjupopisnog razdoblja odnosno stanje u
odredjenom trenutku izracunava se po formuli : D=(N – M)+(I – E)

Edin mustafic 7
Gdje je N-natalitet (rodnost) , M-mortalitet (smrtnost) , I-imigracija (doseljavanje) , E-
emigracije (iseljavanje).
Cetiri navedene komponente (N,M,I,E) koje uticu na promjene broja stanovnika ne djeluju u
istom smjeru.
Rodnost i doseljavanje pozitivne su komponente ukupnog kretanja stanovnistva tzv.aktiva
demografske bilanse a smrtnost i iseljavanje negativne odnosno pasiva.
Medju pokazateljima kojima mjerimo promjene nastale u ukupnom broju stanovnika
razlikujemo uglavnom dvije skupine:
a)pokazatelje koji pokazuju promjene u absolutnom iznosu
b)pokazatelje koji pokazuju promjene u broju stanovnika relativne.
Najjednostavniji pokazatelj prve skupine jest medjupopisna promjena stanovnika.
Pokazuje ukupni absolutni iznos promjene broja stanovnika izmedju dva popisa.
Jedan od najjednostavnijih pokazatelja jest stopa ukupne promjene broja stanovnika izmedju
dva popisa.
Broj stanovnika je vrlo promjenjljiva velicina;to proistice iz same definicije prema kojoj je
ukupno kretanje stanivnistva rezultat zajednickoga i medjusobnog djelovanja
bioloskih,drustveno gospodarskih,politickih i drugih cinioca.
Tipovi opceg kretanja stanovnistva
Pokazatelji koji daju podrobniju sliku odredjenog prostora i razdoblja,u toj kategoriji su tipovi
opceg kretanja stanovnistva koji pokazuju odnos i uticaj prirodne promjene i migracije u
nekom razdbolju.
Ljestvica tipova opces kretanja stanovnistva (cetiri u svakoj skupini) odredjuje se prema
intenzitetu emigracijskoga ili migracijskog obiljezja te prema tome je li prirodna promjena
pozitivna ili negativna.
Tipologija opceg kretanja stanovnistva demografski je indikator opcih drustvenih kretanja i
gospodarske razvijenosti.Imigracijski krajevi po pravilu gospodarski razvijeniji i uglavnom
napredniji,pa s toga privlace stanovnistvo.S druge strane emigracijski krajevi su nedovoljno
razvijeni i slabijih izgleda u buducnost,pa stanovnistvo iseljava.Dakle,stvaraju se polovi
naseljenost koji ujedno ukazuju na drustveno –gospodarska obiljezjaprostora.
Metode demografske projekcije
Izbor metode u izradi demografskih projekcija ovisi ponajprije o sljedecim ciniocima:
a. Velicini populacije
b. O tipu stanovnistva „zatvorenome“ ili „otvorenome“
c. O razdoblju projekcije
d. O tome je li posrijedi ukupno stanovnistvo ili njegovi djelovi
e. O potrebnom stupnju pouzdanosti i slicno
U izradi projekcija (prognoza) buducega kretanja ukupnoga stanovnistva najcesce se
upotrebljavaju dvije skupine metoda : „matematicke“ i „analiticke“
Bit matematickih metoda u odredjivanju hipoteticne stope promjene i porasta,koja se
odredjuje na osnovi promatranja kretanja ukupnog stanovnistva u proslom razdoblju i koja
varira kao funkcija vremena.
Slozeni uticaj biloskih,drustveno gospodarskih i psiholoskih cinioca,osnovni su elementi o
koima ovisi kretanje stanovnistva u buducnosti.
Pri koristenju neke matematicke metode polazi se od pretpostavke da ce u buducnost sliciti
proslosti.Ta je pretpostavka cesto opravdana,jer demografski razvoj nije skokovit.
U primjeni neke matematicke metode razlikujemo slucajeve kada raspolazemo:
a. Podacima dva popisa
b. Podacima tri ili vise popisa stanovnistva

Edin mustafic 8
Metoda linearne ekstrapolacije temelji se na izracunavanju prosjecne godisnje promjene
broja stanovnika izmedju dva susljedna popisa.dobivena prosjecna godisnja promjena zatim
se dodaje svakoj godini nakon posljednjeg popisa.
Vazan je demografski pokazatelj „razdoblje udvostrucenja“.On pokazuje za koliko ce se
godina udvostruciti neka pojava koja raste po stalnoj godisnjoj stopi.
Bit analitickih metoda posebnom proucavanju dotadasnjih promjena i u iznosenju hipoteza o
buducim promjenama komponenata kretanja stanovnistva-rodnosti,smrtnosti i migracije.
Analiticka projekcija broja stanovnika uglavnom se temelji na slijedecim elemntima:
a. Na podacima o sastavu stanovnika prema dobi i spolu iz posljednjeg popisa
stanovnistva,sto je polaziste projekcije
b. Na longitudalnim sinteticnim pokazateljima starenju stanovnistva
c. Na podacima o visedesetljetnom prirodnom kretanju,posebice fertiliteta ocjene
buduceg kretanja
d. Na hipotezi kretanja stope fertiliteta
e. Stopama dozivljenja
f. Na podrobnim analizama i studijama razmatranog podrucja
Prirodno kretanje
Osnovne su sastavnice prirodnog kretanja stanovnistva rodnost ili natalitet i smrtnost ili
mortalitet anjihova je rezultanta prirodni prirast (inkrement),sto uglavnom znaci visak broj
arodjenih nad brojem umrlih.Sve cesce je obrnuto stanje tj.visak umrlih nad brojem rodjenih
sto je negativan prirast tj. Prirodno smanjenje ili prirodna depopulacija.
Poljavljuje se nulti prirast ili prirodna stagnacija (zastoj stanovnistva).
Sve to pokazuje da je zapravo rijec o prirodnoj promjeni koja moze biti pozitivna,negativna ili
stagnacijska.Mjere vrijednosti prirodnog kretanja jesu absolutne i relatine,a njihova
poznavanja zu ostale znacajke prirodnog kretanja,nuzno je za temeljitiju spoznaju opce
demografske tematike.
Rodnost ili natalitet
Pozitivna je sastavnica prirodnog kretanja stanovnistva koja utice na porast stanovnistva.
Pojam nataliteta stanovnistva pojavljuje se i pod nazivom fertilitet.
Gledano u sirem smislu,razumjevaju se kvantitativne pojave vezane za radjanje djece u
cijelokupnoj populaciji ili u jednom njenom djelu.
Po pravilu pri tome se podrazumjeva tzv.efektivna rodnost tj. Broj zivorodjene djece.
Ukupan broj zivorodjene i mrtvorodjene djece obuhvata se pod pojmom ukupna rodnost.
Natalitet je broj zivorodjenih u odnosu prema ukupnom stanovnistvu,a fertilitet broj
zivorodjenih u odnosu prema zenskom stanovnistvu u fertilnoj dobi.
Fertilno razoblje ilki razdoblje reprodukcije oznacava razdoblje u kojem je osoba fizioloski
zrela za sudjelovanje u reprodukciji.
Fekonditet podrazumjeva potencijalna fizioloska plodnost a fertilitet ostvarenu plodnost
izrazenu stvarnim brojem djece.
Medju mnogobrojnim ciniocima koji odredjuju razinu rodnosti nekog stanovnistva razlikuju
se 3 medjusobno povezane skupine :
1.Bioloski cinioci 2.Gospodarski i drustveni cinioci 3.Psiholoski cinioci
Medju njima treba razlikovati neposredne i posredne te kratkorocne i dugorocne cinioce
(Wertheimer – baletic).
Medju biloske cinioce rodnosti ubrajamo : potencijalnu,fiziolosku plodnost,dobni sastav
stanovnistva,i posebno dob zenskog stanovnistva,sterilitet,razdoblje izmedju susljednih
trudnoca,razdoblje laktacije,nasljedne osobine i ostale biolosko – medicinske cinioce koji
uticu na zacece trudnocu i porodjaj.

Edin mustafic 9
Glavne drustveno – gospodarske odrednice rodnosti jesu :
1.Postignuti stupanj gospodarskog razvoja,posebno razina industrijalizacije i urbanizacije
2.Gospodarska uloga obitelji i materijalnih uvjeti za osnivanje novih obitelji
3.Polozaj djece u obitelji i troskovi njihova izdrzavanja
4.Polozaj zene u drustvu
5.Stupanj opceg obrazovanja,posebno obrazovanja zena
6.Sociopsiholoski cinioci,vezani zu obicajne i religijske norme
7.Razina smrtnosti posebno djece
8.Tzv. kontrola radjanja
Pokazatelji rodnosti
Rodnost se moze prikazati na 2 nacina odnosno na temelju dvije vrste pokazatelja :
1.Periodnih stopa – izracunavaju se za odredjeno razdoblje,najcesce za jednu kalendarsku
godinu.One daju odgovor na pitanje koliko je djece rodjeno u nekom stanovnistvu tokom
godine.
2.Kohortne stope izracunavaju se na temelju reprodukcijskog ponasanja pripadnika
odredjene dobne skupine ili odredjenog narastaja tokom njihovog fertilnog razdoblja.
Diferencijalna rodnost
Bit njenog proucavanja jest da unutar odredjenog drustva pokaze jesu li i koliko su pojedine
norme o velicini obitelji uvjetovane nekom drustveno – gospodarskih varijabli.
Znacenje diferencijalne rodnosti s vremenom se mijenja,posebno s obzirom na etape
demografskog razvoja.
Kako tranzicija odmice,tako i okolnosti koje uticu na diferencijalnu rodnost postaju slozenije.
Medju najvaznije cinioce diferencijalne rodnosti pripada urbanizacija.
Smrtnost (mortalitet)
Negativna komponenta prirodnog i ukupnog kretanja koja djeluje na smanjivanje ukupnog
broja stanovnika zove se smrtnost ili mortalitet,a oznacava ucestalost umiranja odnosno broj
umrlih u nekom stanovnistvu u odredjenom vremenu.
Razinu opce smrtnosti u nekom stanovnistvu bitno odredjuju dvije skupine cinioca :
a. Bioloski cinioci
b. Gospodarski i drustveni cinioci
Zbog nedvojbenog uticaja organski i anorganski sastavnica prirodne osnove na razinu
smrtnosti mogla bi se izdvojiti i treca skupina cinioca,koje mozemo nazvati ekoloskim.
U skupinu drustveno – gospodarskih cinioca ulaze brojni cinioci koji uticu na razinu smrtnosti
kao :
a. Stupanj zivotnog standarda
b. Obrazovna razina stanovnistva
c. Stupanj razvijenosti javnog zdravstva i opcenito zdravstveni uvjeti zivota
Pokazatelji smrtnosti
Najjednostavniji pokazatelj je opca stopa smrtnosti,koja pokazuje broj umrlih na tisucu
stanovnika u jedinici vremena.
Standarizirane stope smrtnosti ( mortaliteta ).Da bi se pomocu opcih stopa smrtnosti mogla
usporedjivati smrtnost razlicitih populacija,pribjegava se izracunavanju standarizirane opce
stope smrtnosti.
Diferencijalna smrtnost prema spolu i dobi
Stope smrtnosti daju dodatne podatke o uticaju nejednakih uvjeta zivota i strukturnih
znacajki stanovnistva na opcu stopu smrtnosti.
Posebne stope smrtnosti prema spolu odnose se na najjednostavniji sastav stanovnistva.
Tos u zapravo opce stope smrtnosti sa obzirom na obiljezje spol.

Edin mustafic 10
Posebne stope smrtnosti prema spoli imaju mnogo vecu analiticku vrijednost kada se rabe
zajedno s dobnim sastavom stanovnistva.To su ,dakle,posene stope smrtnosti prema spolu i
dobi.
Na temelju njih moze se utvrditi da je u svim dobnim skupinama smrtnost zena niza nego
smrtnost muskaraca.Izuzetak su samo pojedini spomenuti nerazvijeni krajevi u kojima je
posebna stopa smrtnosti u dobnoj skupini 20 – 30 godina visa u zena nego u muskaraca.
Smrtnost dojencadi.Kljucni pokazatelj smrtnosti u nekom stanosvnistvu,a time i postignute
razine opcega zivotnog standarda i zdravstvenih uvjeta,jest smrtnost dojencadi.
Oznacava ucestalost umiranja djece u prvoj godini zivota,pa je zapravo rijec o podvrsti
diferencijalne smrtnosti prema dobi.
Pri podrobnijem proucavanju smrtnosti dojencadi cesto se ukupna smrtnost te dobne
skupine dijeli na neonatalnu smrtnost (tijekom prvih 28 dana zivota) i postneonatalnu
smrtnost (od navrsenih 28 dana do kraja prve godine zivota).
Neonatalna smrtnost se dijeli na ranu neonatalnu smrtnost (prvih 6 dana zivota)
i kasnu neonatalnu smrtnost (odnosi se dojencadi umrlu izmedju 7 i 28 dana zivota.
Smrtnost stanovnistva prema drustveno – gospodarskim obiljezjima
U predindustrijskoj evropi,u kojoj su na smrtnost stanovnistva uticale zarazne
bolesti,smrtnost je bila visoka u bogatijim,urbaniziranim podrucjima,a cesto niza u
zabacenim,siromasnim i rijedje naseljenim ruralnim krajevima,ujedno i manje pogodnima za
sirenje bolesti.Medju ostalim,takvi krajevi nisu privlacili putnike i imigrante,a oni su cesto bili
prenositelji bolesti.Tako je bilo i tokom veceg dijela 19 stoljeca.
Visoka je smrtnost obiljezavala prenapucene gradove i industrijska podrucja u kojima su
vladali nehigijenski uslovi.Takvo stanje odgadjalo je uspostavljanje obrnute veze izmedju
stupnja razvijenosti i razine smrtnosti.
Tek je u 20 stoljecu ta veza ucvrscena i ustanovljena na svim prostornim razinama,od mejsne
do regionalne i kontinentalne.Povezanost izmedju stupnja razvijenosti i razine smrtnosti na
razini zemalja cesto je u zaristu znanstvenog zanimanja.
Smrtnost prema dohotku i drustvenom statusu.Drustvena stratifikacija temelji se na brojnim
odnosima i vezama,koje proisticu iz posebnih sastavnica drustveno – gospodarskog statusa,
kao sto je obrazovanje,zanimanje i dohotak.Mnogi smatraju da je u slucaju drustvene
stratifikacije zapravo rijec o rasirenoj socijalno – klasnoj strukturiranosti savremenog svijeta
koju bi valjalo rabiti kao jednu od glavnih kategorija u pojasnjavanju drustvenog ponasanja.
Drustveno – gospodarski status na razinu smrtnosti djeluje putem mnogih cinioca izravno i
neizravno.Posebne stope smrtnosti prema zanimanju racunaju se kao i druge
stope,stavljanjem u odnos broj umrlih osoba odredjenog zanimanja sa ukupnim brojem
stanovnika u tom zanimanju,dobar su pokazatelj razine smrtnosti s obzirom na drustveno –
gospodarska obiljezja.U nedovoljno razvijenim zemljama postoji socijalna skupina,a
uglavnom je rijec o urbanoj eliti,koja uziva sve prednosti i dobrobit zahvaljujuci svome
boljem obrazovanju,dohotku i zdravstvenoj zastiti.
Stope uzroka smrti dobiju se stavljanjem u odnos broja umrlih prem aodredjenom uzroku
tokom godine i ukupnog broja stanovnistva sredinom te godine,u vecini slucajeva racuna se
na 100.000 stanovnika.
Skupina Obicno se razlikuje 5 skupina uzroka smrtnosti :
1. Skupina – zarazne i parazitkse bolesti te bolesti disnog sustava
2. Skupina – rak
3. Skupina – bolesti krvozilnog sustava
4. Skupina – nasilna smrt
5. ostali uzroci

Edin mustafic 11
U nedovoljno razvijenim zemljama slika je posve drugacija ; opcenito je stopa smrtnosti u
urbanim sredinama niza od one u ruralnim krajevima
To je odraz boljih zivotnih uvjeta u urbanim podrucjima,sto neznaci i dovoljno dobrih.
Smrtnost prema nekim drugim obiljezjima.Diferencijalnu smrtnost mozemo razmatrati i s
obzirom na druge drustveno – gospodarske varijable,kao sto je bracno stanje,narodnost i
slicno.
Razlicitost u prostornoj slici smrtnosti
Prosjecna godisnja stopa smrtnosti (2000 – 2005) u svijetu iznosi 9,0 % ,a gledano po
pojedinim zemljama krece se u rasponu od 3 % do 23 %.Stope vece od 25 % upucuju na
nenormalna zbivanja (ratovi prirodne katastrofe,epidemije i slicno).
Proistice se da je najniza opca smrtnost u zemljama koje ujedno imaju visoku rodnost i vrlo
mlado ukupno stanovnistvo a s druge stranei razmjerno razvijenu higijensko – zdravstvenu
zastitu.U razvijenim zemljama stope smrtnosti pokazuju demografsku stabilnost,al su
razmjerno visoke zbog demografskog starenja.
U spektru ocekivanog trajanja zivota mozemo uocti dva pola:
Prvi pol cine razvijena podrucja u umjerenim geografskim sirinama,a drugi pol obuhvata
jezgru nedovoljno razvijenih zemalja unutar tropske afrike i dijela juzne sredisnje azije.
Razina smrtnosti mnogo vise varira medju nedovoljno razvijenim zemljama nego medju
razvijenim (npr.evropskim zemljama).
Prirodna promjena i zivost (vitalitet)
Prirodna promjena ili prirast komponenta je opceg kretanja stanovnistva,a rezultat je razlike
izmedju broja umrlih i rodjenih (inkrement).
Uglavnom znaci visak broja rodjenih nad brojem umrlih,ali sve cesce je obrnut stanje,tj.visak
umrlih nad brojem rodjenih sto je negativna prirodna promjena ili negativni prirast tj.
Prirodno smanjenje ili prirodna depopulacija.
Prirodna promjena izrazava se kao i mnogi drugi pokazatelji a absolutnim i relativnim
vrijednostima.
Pri obradi teorije demografske tranzicije,odnosno pojedine etape/podetape razvoja
stanovnistva,utvrdjena povezanost razine i smjera kretanja izmedju stope rodnosti i
smrtnosti.
To znaci da zajednica sa visokom smrtnoscu,zeli li prezivjeti mora imati visoku rodnost;
takvo drustvo nuzno podrzava i prihvaca visoke „norme radjanja“.
Iz siroke ljestvice koja obiljezava savremeno svijetsko stanovnistvo mogu se uociti 4 tipa
pozitivne prirodne promjene odnosno prirodnog prirasta :
1. Vrlo visok (vise od 18 %)
2. Visok (12 – 17 %)
3. Umjeren (4 – 11)
4. Nizak (manji od 4 %)
Kretanje rodnosti i smrtnosti moze rezultirati i „nultom“ promjenom ili prirodnom
stagnacijom.
Stopa prirodne promjene na temelju niske rodnosti i niske smrtnosti racionalnija je,
„ekonomicnija“,postignuta zu manje pojedinacne i socijalne zrtve;pogodnija je i s
gledista zdravstvenog stanja stanovnistva.
Svijet u cijelini i njegove velike djelove obiljezava smanjenje stope,prirodne promjene
stanovnistva.
Stopa prirodnog porasta posebno je visoka u skupini najslabije razvijenih zemalja.

Edin mustafic 12
To je jedan od glavnih razloga zasto te zemlje ne mogu izaci iz zacaranog kruga
siromastva.
Razvidno je da su medju kontinentima krajnosti evropa i afrika.
Nisko natalitetna i demografski ostrjela evropa ima negativnu prirodnu promjenu tj.
prirodnu populaciju koja se sve vise produbljuje.
Afrika ipak ima vrlo visoku stopu prirodnog porasta stanovnistva,gotovo jednaku onoj
u najslabije razvijenim zemljama,sto jasno upucuje na nizak stepen razvijenosti
zemalja tog kontinenta.
Analiticki pokazatelj koj imoze dobro posluziti u razmatranju uticaja prirodnog
kretanja na opce kretanje stanovnistva jeste index bioloske ili prirodne promjene(IBP)
On pokazuje postotak smanjenja ili povecanja populacije temeljem prirodne
promjene u odredjenom razdoblju obicno izmedju dva popisa.
Vrijednost IBP za neko razdoblje dobije se tako da se kumulativ absolutne prirodne
promjene podijeli s brojem stanovnika pocetkom razdoblja i pomnozi sa 100.
Vitalni index.osim stope prirodne promjene stanovnistva upotrebljava se jos
tzv.vitalni index (V),koji pokazuje broj zivrodjenih (N) na 100 umrlih osoba (M).
Zivost (vitalitet)
Slozeno je obiljezje koje pokazuje odredjene sastojnice stvarne i moguce biodinamike
stanovnistva.Zato se koristi tzv. Index vitaliteta koji predocava sintezu izmedju
pokazatelja prirodnog kretanja (rodnosti i smrtnosti) i dobno sastava stanovnistva.
Osim toga,index vitaliteta koristi se kao jedan od pokazatelja razine starosti
stanovnistva i stepena starenja.
Dakle,sto je udjel zrelog stanovnistva veci i sto je veca stopa fertiliteta(brojnik),
a stopa smrtosti i udjel starog stanovnistva manji (nazivnik),index vitaliteta je veci,i
obrnuto.
Obnavljanje ili bioloska reprodukcija stanovnistva
Pod pojmom bioloska reprodukcija stanovnistva podrazumjeva se proces obnavljanja
stanovnistva u kojem zajednicki sudjeluju rodnost i smrtnost.
U uzem smislu pojam reprodukcije odnosi se samo na zensko stanovnistvo jer ono
neposredno sudjeluje u (bio) reprodukciji.
Glavna dinamicka komponenta obnavljanja stanovnistva jeste radjanje.
Ali stvarna velicina reprodukcije (kao i njen „smjer“) rezultanta je radjanja i umiranja.
Pokazatelji (bio) reprodukcije
Najjednostavniji pokazatelj(bio)reprodukcije stanovnistva stopa prirodne
promjene (pp).
Slijedi ukupna stopa fertiliteta (Fx ili TFR) koja se smatra najboljem pokazateljem
ostvarene razine plodnosti i dobra je aproksimacija prosjecnog broja djece u obitelji.
Cesto se kao pokazatelji reprodukcije koriste stope koje se odnose samo na zensko
stanovnistvo.Izracunavaju se na temelju podataka :
a) O zenskoj i zivorodjenoj djeci
b) O broju zena u fertilnoj dobi
c) Smrtnosti zena u fertilnoj dobi
Najprije govorimo o „bruto“ reprodukciji jer se apstrahira mortalitet zena,odnosno
predpostavlja se da ce sve zene dozivjeti kraj fertilnog razdoblja dakle 49 godinu zivota.

Edin mustafic 13
Bruto stopa reprodukcije pokazuje prosjecan broj zenske djece koju ce sada zivorodjena
djevojcica roditi tokom svog fertilnog razdoblja ziota,uz uvjet :
a) Da fertilitet ostane isti kao i fertilitet narastaja zena u godini promatranja
b) Pod uvjetom da nijedna zivorodjena djevojcica ne umre prije kraja fertilnog razdoblja
tj. Do 49 godine zivota
Neto stopa reprodukcije pokazatelj je koji se derivira iz bruto stope,a cesce se koristi od
bruto stope jer je tacniji.
Neto stopa uzima u obzir smrtnost zena u fertilnoj dobi,pa za njeno izracunavanje valja
raspolagati tablicama smrtnosti.
Neto stpa reprodukcije pokazuje koliko ce jedna sada zivorodjena djevojcica,roditi tokom
svog fertilnog razdoblja,zu predpostavku da ce ostati sadasnja stopa fertiliteta (uzima se u
obzir i smrtnost po dobi sadasnje generacije zena).
Kretanje pokazatelja reprodukcije sukladno je opcoj povijesnoj tendenciji smanjivanja
rodnosti.
Depopulacija
Utvrdjeno je da u razvijenim zemljama,pa tako i u hrvatskoj (dakle,po pravilu demografski
posttranzicijski zemljama),vise nije osigurano jednostavno obnavljanje stanovnistva.
U takvim okolnostia pojavljuju se slozen proces depopulacije (izostaje samo ako je na djelu
snazno doseljavanje).
Pri tome valja razlikovati slijedece pojmove :
a. Ukupna depopulacija
b. Narastajna depopulacija zenskog stanovnistva i narastajna depopulacija ukupnog
stanovnistva
c. Prirodna depopulacija
d. Emigracijska depopulacija
Ukupna depopulacija,kako joj i ime samo kaze,jeste skupni proces koji tvore ostali navedeni
djelimicni (parcijalni) procesi.
Ukupna depopulacija razumjeva smanjenje broja stanovnika izmedju dva susljedna popisa ili
izmedju bilo kojih odabranih godina.
U tipu otvorenog stanovnistva (obiljezava ga vanjska migracija) ukupna depopulacija nastaje
zbog udruzenog djelovanja prirodnog kretanja imigracije.
U tipu zatvorenog stanovnistva (kad nema vanjske migracije) ukupna depopulacija iskljucivo
je posljedica djelovanja negativne prirodne promjene,odnosno prirodne depopulacije.
Narastajna depopulacija zenskog stanovnistva podrazumjeva da se zensko stanovnistvo vise
ne obnavlja s obzirom na radjanje zenske djece.
Narastajna depopulacija ukupnog stanovnistva podrazumjeva da se populacija
„oboje roditelja“ vise ne obnavlja s obzirom na radjanje muske i zenske djece.
Prirodna depopulacija znaci brojcano smanjenje stanovnistva prirodnim putem zbog veceg
broja umrlih nego rodjenih tj. Zbog negativne prirodne promjene.
Emigracijska depopulacija oznacava smanjenje broja stanovnika najprije pod uticajem veceg
iseljavanja nego doseljavanja tj. Zbog negativnog migracijskog salda.
Model po kojem se zbiva ukupna depopulacija u nekom podrucju ima 4 osnovne faze :
a. Kada je ukupna depopulacija najprije posljedica negativnog migracijskog salda,a
prirodna je promjena pozitivna i razmjerno visoka.
b. Kada je ukupna depopulacija jos uvijek pod uticajem negativnog migracijskog salda,
a prirodna je promjena jos pozitivna,ali se postepeno smanjuje,tendirajuci prema
nultoj razini.

Edin mustafic 14
 c. Kada se ukupna depopulacija pojacava,i to najprije pod uticajem prirodnog smanjenja
stanovnistva koja se pridruzuje djelovanju emigracijske depopulacije.
d. Kada se ukupna depopulacija nastavlja udruzenim djelovanjem emigracijske
depopulacije i prirodne depopulacije,zu istodobno jacanje starosti stanovnistva.
e. Time se izvoriste za iseljavanje sve vise iscrpljuje,pa se negativan migracijski saldo i
njegov uticaj postepeno smanjuju,a povecava se uticaj prirodne depopulacije na
ukupnu depopulaciju.To je faza demografskog izumiranja.
Prostorna pokretljivost stanovnistva : Migracija i Cirkulacija
Osnovni pojmovi prostorne pokretljivosti
Prostorna porketljivost je dio povijesti covjecanstva,dio njegove evolucije.
Svako vaznije razdoblje u razvitku covjecanstva obiljezavale su migracije odredjenog tipa s
posebnim uzrocima i posljedicama.
Usporedno s razvojem mijenja se i prostorna pokretljivost,pojavljuju se i novi oblici, neki stari
jos postoje a drugi potpuno nestaju.
Prema relevantnim savremenim gledistima,prostorna pokretljivost dijeli se na dvije siroke
kategorije : Migracije ili seljenje i Cirkulaciju ili kruzno kretanje
Prema tom konceptu,pod prostornom pokretljivoscu podrazumjevaju se sve vrste
teritorijalne mobilnosti stanovnistva u odredjenom vremenu i prostoru.
Pod migracijom ili seljenjem podrazumjevaju se sve promijene mjesta stalnog boravka
(prebivaliste).
Cirkulacija podrazumjeva razlicite oblike pokretljivosti,uglavnom kratkotrajne,ucestale ili
ciklicne,kojima je zajednicko obiljezje izostanak bilo kakve namjere za stalnom ili
dugotrajnom promjenom boravista.
Pri tom odsutnost iz mjesta stanovanja moze trajati od nekoliko sati i dana do nekoliko
mjeseci.
Tipologija prostorne pokretljivosti
Tipologija nekog drustvenog procesa ili masovne pojave ovisi o relevantnim kriterijima.U
slucaju prostorne pokretljivosti postoji brojni kriteriji,ali za podrobniju geografsku
klasifikaciju prostorne pokretljivosti najprikladnije je mjerilo trajanje i ucestalost prostornog
kretanja.Drugo je vazno mjerilo udaljenost koje ima tek sekundarno znacenje tj. sjeni je
prvog.
Konacna migracija podrazumjeva preseljenje u drugo mjesto s namjerom odnosno
rezultatom konacnog ostanka u mjestu doseljenja.
Privremena migracija implicira promjenu mjesta stalnog boravka s namjerom migranta da se
zadrzi neko odredjeno vrijeme u mjestu doseljenja,
kratkotrajna traje nekoliko mjeseci ili godina,a dugotrajna npr. Cijeli radni vijek.
Svaka od potkategorija privremene migracije moze biti ponovna i povratna.
Redovita cirkulacija podrazumjeva redovita kretanja izmedju mjesta stalnog stanovanja i
drugog mjesta,a ucestalost vracanja u mjesto stalnog boravka moze biti dnevna,sedmicna ili
rijedja tj. Povremena.
Slucajna cirkulacija ukljucuje svaki neredovit odlazak iz mjesta salnog boravka u neko drugo
mjesto i povratak nakon nekog odredjenog vremena.Odsutnost jednokratna i visekratna,sto
znaci da se osoba moze vracati u svoje mjesto vise puta tokom trajanja tok oblika u
prostorne pokretljivosti.Sezonska cirkulacija se dogadja samo tokom odredjenih godisnjih
doba uglavnom u vezi s potraznjom radne snage u poljoprivredi,gradjevinarstvu i
ugostiteljstvu.Obuhvaca jednokratne i visekratne povratke u mjesto stalnog stanovanja.
Pri udaljenosti dvije su glavne podkategorije unutarnja i vanjska migracija i cirkulacija.
Unutarnja moze biti podrucna,unutarregionalna i medjuregionalna.

Edin mustafic 15
Vanjska su migracija i cirkulacija medjunarodne,dakle zbivaju se preko drzavnih granica.Svaki
tip pokretljivosti prema mjerilu udaljenosti ima i dva oblika :
 Kraca udaljenost-kada se migracija i cirkulacija zbivaju izmedju susjednih
prostorno – administrativnih jedinica ili drzava.
 Veca udaljenost – kada se to dogadja izmedju prostornih jedinica ili drzava
koje ne granice.
Oblici prostorne pokretljivosti mogu se razlikovati prema jos nekim kriterijuma.
Tako se prema kriterijumu glavnog uzroka razlikuju ekonomska i ne ekonomska migracija
tj. uzrokovana socijalnim,politickim,obiteljskim,individualnim i psiholoskim,zdravstvenim i
slicnim razlozima.
Nadalje razlikuju se dragovoljna i prisilna migracija (kada osoba nema mogucnosti izbora).
Prema kriterijumu organiziranosti prostorne pokretljivosti razlikuje se organizirana i
neorganizirana (spontana) migracija tj. cirkulacija.
Razmjerno nagli odlazak velikog broja ljudi iz nekog kraja uvjetovan razlicitim neprilikama
naziva se bijeg ili egzodus.
Tranzicija prostorne pokretljivosti (zelinksy)
U procesu tranzicije prostorne pokretljivosti zelinsky razlikuje 5 karakteristicnih faza :
1. Faza : predmoderno tradicionalno drustvo
2. Faza : rano tranzicijsko drustvo
3. Faza : kasno tranzicijsko drustvo
4. Faza : razvijeno drustvo
5. Faza : visoko razvijeno drustvo
Zelinsky u sklopu tranzicijskog modela razmatra slijedece oblike prostorne pokretljivosti :
Medjunarodnu migraciju,Pogranicnu migraciju,Migraciju selo – grad,Migraciju grad – grad i
Unutar grada te cirkulaciju.
Za pojedine faze tranzicije mobilnosti zelinsky navodi slijedece znacaje.
Prva faza : Faza tranzicije mobilnosti odnosi se na predmoderna tradicionalna drustva,a
obiljezava je opcenito slaba pokretljivost stanovnistva,posebno ona koja implicira promjenu
prebivalista.Prisutna je i ogranicena cirkulacija vezana zu lokalnu trgovinu,
iskoristavanje zemlje,ratovanje,vjerske obicaje i slicno .
Prema tome prevladava autohtono stanovnistvo koje od rodjenja zivi u istom mjestu.
Druga faza : odnosi se na rano tranzicijsko drustvo,a njezina su obiljezja :
1. Vrlo brojna migracija iz sela u gradove (stare i nove)
2. Znatna kolonizacija seoskog stanovnistva u slabo naseljena podrucja unutar
drzave,ako za naseljenike ima dovoljno obradive zemlje
3. Snazni iseljenicki tokovi u prihvatljive i privlacne inozemne destinacije
4. Slaba,ali znakovita imigracija strucnjaka iz naprednih djelova svijeta
5. Znatan porast razlicitih vrsta cirkulacije
Navedeni oblici prostorne pokretljivosti cvrsto su povezani s deagrarizacijom,
deruralizacijom,industrijalizacijom i urbanizacijom.
Treca faza :odnosi se na kasno tranzicijsko drustvo a obiljezavaju je :
1. Migracija selo – grad koja je na vrhuncu,ali pocinje slabiti
2. Posve oslabljena kolonizacija zu slabije naseljena podrucja
3. Iseljavanje slabi ili gotovo prestaje
4. Svi su oblici cirkulacije u daljem porastu

Edin mustafic 16
Cetvrta faza :odnosi se na razvijeno drustvo,a obiljezavaju je slijedece karakteristike :
1. Promjena mjesta boravka (migracija) postupno se uravnotezuje i oscilira na visokoj
razini
2. Migracija selo –grad se nastavlja,ali se i dalje smanjuje
3. Zbiva se jaka migracija iz grada u grad i unutar gradske aglomeracije
4. Ako jos postoji naseljavanje slabije naseljenih (pogranicnih) podrucja,ono je u zastoju
ili se gasi
5. Znatno doseljavanje nekvalificirane i polukvalificirane radne snage iz relativno
nerazvijenih zemalja
6. Moguca je znatno medjunarodna migracija ili cirkulacija strucnjaka,al smjer i obim te
struje ovise o posebnim uvjetima
7. Dolazi do pojacane cirkulacije posebno one ekonomske uvjetovane i vezane zu
razonodu
Peta faza : tranzicije prostrne pokretljivosti odnosi se na (buduca) visokorazvijena drustva.
Obiljezavaju je slijedeca obiljezja :
1. Moguce je smanjenje promjene boravista (migracije) i usporavanje nekih oblika
cirkulacije zbog uspostavljanja novih oblika komunikacije
2. Gotovo sva migracija moze biti interurbana i intraurbana
3. Moguce je dalje doseljavanje relativno nekvalificirane radne snage iz nedovoljno
razvijenih zemalja
4. Moguce je dalje povecavanje nekih postojecih oblika cirkulacije i pojava nekih novih
oblika
5. Moze se ocekivati stroga politicka kontrola unutarnje i vanske migracije i cirkulacije
Predoceni sirok opis znacajki karakteristicni za tranziciju prostorne pokretljivosti prihvatljiv je
na opcoj razini.Ali u stvarnim uvjetima model se cesto prikazuje neodgovarajucim.
Odrednice prostorne pokretljivosti
Cetiri su skupine cinioca (odrednica) prostorne pokretljivosti :
a. Gospodarski
b. Socijalni (psiholoski)
c. Demografski
d. Ostali
Posebice su vazni geografski cinioci,bilo da djeluju posredno (preko gospodarskih npr.u
poljoprivredi i turizmu),bilo samostalno.
To su : klima,iskoristavanje energetskih mineralnih resursa,nadmorska visina,geografski
polozaj,prometna dostupnost i drugi.
O gospodarskim odrednicama u migraciji selo – grad koje dopunjuju primarne gospodarske
motive,M.Todaro (1986) pise … ljudi migriraju :
a. Radi podizanja njihove obrazovne ili profesionalne razine
b. Radi izbjegavanja socijalne i kulturne zatvorenosti homogenih ruralnih sredina
c. Zbog nijega od nasilja ili politicke stabilnosti
d. Spajanja obitelji i prijatelja koji su ranije migrirali u urbana podrucja
Radi potpunije spoznaje odrednica prostorne pokretljivosti,treba istaknuti jos neke cinioce,
a medju nima posebnu vaznost imaju informacijska i prometna dostupnost.
T.Hagerstrand…Gotovo svakoj migraciji mora prehoditi informacija u pogledu stvarne ili
pretpostavljene mogucnosti zaposljavanja i stanovanja.

Edin mustafic 17
Lancana migracija je pojava kada migrant poziva clanove obitelji,odnosno rodbinu ili lokalne
zajednice,povezujuci time pojedinacnu i obiteljsku migraciju longitudinalnoj perspektivi.
Kod seljenja na velike udaljenosti vaznu ulogu ,zu informaciju ima i prometna dostupnost.
Migracija (seljenje stanovnistva)
Pod migracijom podrazumjevamo prmjenu mejsta stalnog boravka bez obzira na udaljenost.
Izdvajaju se 6 tipova migracije :
Prvi tip cine velika seljenja uzrokovana osvajackim pohodima i sirenja starih carstav.
Taj tip migracije uvelio imao prisilno obiljezje.
Drugi tip cini seljenje stanovnistva koje je spontano slijedilo osvajacke pohode,ili je seljenje
bilo potaknuto prirodnim neprilikama.Odlazilo se u krajeve koji su pruzali bolje izglede za
odrzavanje zivota.
Treci tip je sustavno naseljavanje.Provodili su ga osvajaci u populacijski ispraznjene
krajeve,ali i sredisnje vlasti u slabije naseljena podrucja.
Cetvrti tip je preseljavanje etnickih manjina,pa i citavih naroda,zbog geopolitickih promjena.
Takva je migracija novijeg postanka a prisutna je i danas.
Peti tip je migracija politickih emigranata i prebjega.
Sesti tip je slobodna ekonomska migracija stanovnistva.Glavni je motiv seljenja potraga za
poslom,vecom zaradom i opcenito boljim uvjetima zivota.Obuhvata unutarnju i vanjsku
migraciju,a obiljezje je gotov svih zemalja svijeta.
Svaki oblik migracije implicira dva podrucja :Podrucje porijekla i podrucje doseljenja
Osnovne su sastavnice migracije imigracija ili useljavanje i emigracija ili iseljavanje.
Razlika izmedju doseljavanj u odredjeno podrucje iseljavanje iz njega u nekom razdoblju
naziva se migracijski salo,neto migracija ili migracijska bilansa.
Ako je broj doseljenika veci od broja iseljenika,tada je rijec o pozitivnom migracjskom saldu.
Kada je broj iseljenika veci od broja doseljenika,tada je to negativan migracijski saldo,a ako
se poklapa broj doseljenih i odseljenih osoba tada je rijec o nultom migracijskom saldu ili o
uravnotezenoj migraciji.Vazan je pojam bruto migracija,koji oznacava ukupan broj
selilaca,dakle iseljenika i doseljenika u odredjenom podrucju.
Prema tome,odrazava ukupnu migraciju stanovnistva neke zemlje ili podrucja.
Uticaj migracije na ukupno kretanje stanovnistva.Kao sastvanica ukupnog kretanja
stanovnistva migracija djeluje :
a. Na velicinu ukupnog stanovnistva i na njegov prostorni razmjestaj
b. Na sastavnice prirodnog kretanja (rodnost i smrtnost )
c. Na sastav stanovnistva (demografski,drustveno-gospodarski i kulturno-antropoloski)
Migracija ima dva vremenska ucinka:
a)trenutacni,koji odmah mijenja broj stanovnika
b)dugorocni (odgodjeni)
Migracijom uvjetovana redukcija fertilnih kontingenata uzrokuje u podrucju porijekla
migranata smanjenje mase radjanja,ali i povecane stope smrtnosti gdje se seli uglavnom onaj
dio populacije koji je manje podlozen riziku smrti.Ukonacnici rezultat moze biti prirodna
depopulacija.
Drugi oblik migracije koji utice na demorafska kretanja jest privremena migracija (unutarnja i
vanjska)

Edin mustafic 18
Teorije miracije
Ravensteinovi nalazi (postavke) zakon migracije mogu se predociti u 11 tacaka :
1. Glavnina migranata migrira na kratku udaljenost
2. Migracija napreduje korak po korak
3. Migranti na veliku udaljenost uglavnom preferiraju jednu od velikih trgovinskih ili
industrijskih sredista
4. Svaki tok migracija proizvodi svoj kontratok
5. Straosjedioci gradova manje su skloni migraciji nego oni iz seoskih krajeva
6. Zene vise sudjeluju u unutarnjoj migraciji,a muskarci cesce u vanjskoj migraciji
7. Glavninu kontingenta migrantata cine odrasli :cijele obitelji rijetko migriraju izvan
svoje domovine
8. Veliki gradovi rastu vise pod uticajem migracije nego pozitivne prirodne promjene
stanovnistva
9. Obim migracije raste usporedno sa razvojem industrije,trgovine i prometa
10. Glavni smijer migracije ide iz ruralnih podrucja u srediste industrije i trgovine
11. Glavni su uzroci migracije ekonomske prirode
E.S.Leeja,on predlaze da se migracija,onosno odluka pojedinca da migrira razmatra u sklopu
skupine cinioca povezanih :
a. S podrucjem porijekla-polazistem migracije
b. S podrucjem doseljenja – odrediste migracije
c. Sa zaprekama (poteskocama) koje se postavljaju migraciji,a nastaju izmedju polazista
i odredista
d. S raznovrsnim osobnim ciniocima
U daljoj razradi svog modela Lee je predocio 19 hipoteza koje se odnose na obim
migracije,na migracijske tokove i protutokove te na obiljezja migranata,neki vazniji si :
Obim migracije unutar neke zemlje ili izmedju zemalja odredjen je :
1. Stepenom razlicitosti polazista i odredista
2. Stepenom razlicitosti populacije
3. Jacinom zapreka koje nastaju migriranjem
4. Stanjem razvijenosti nekog podrucja
5. Okolnostima kada su minus cinioci u polazistu glavne odrednice migracije
Obiljezja migranata :
1. Migracije su selektivne
2. Pozitivnu selekciju pokazuju oni migranti cije je migriranje odredjeno plus ciniocima u
odredistu
3. Pozitivnu selekciju pokazuju oni migranti koji savladavaju velike prepreke
4. Negativnu selekciju pokazuju oni migranti cije je migriranje odredjeno minus cinioca
u polazistu
Geograf M.Todaro pridonijeo je teoriji o migracijama razmatrajuci migraciju iz ruralnih
urbana podrucja.Todaro je kljucne pretpostavke svog modela predocio na slijedeci nacin :
a. Migracija je uvjetovana,prije svega,racionalnim ekonomskim razmatranjem odnosa
izmedju koristi i troskova.
b. Donosenje odluke o migraciji temelji se na ocekivanoj razlici izmedju postojecih
ruralnih i urbanih dohodaka (nadnica) a ocekivana razlika odnosno razlika u
ocekivanom dohodku uvjetovana je interakcijom dvije velicine:postojecom razlikom
izmedju ruralnih i urbanih dohodaka i vjerovatnoscu da ce migrant dobiti posao u
modernom urbanom sektoru.

Edin mustafic 19
 c. Vjerovatnost dobijanja posla u urbanom sektoru obrnuto je proporcijonalna stopi
urbane nezaposlenosti.
d. Stope migracije koje prelaze mogucnosti dobijanja posla u gradu posve su moguce s
obzirom na postojanje razlike u ocekivanom dohotku.

Migracije i faze ponasanja G.Standing (1984) migraciju kao proces konceptualizira kroz vise
faza ponasanja u kojima se moze naci svaki pojedinac –stanovnik nekog podrucja :
1. Bez pomisli na migriranje
2. Pomisao na migriranje,ali ostvarenje odgodjeno :
a)za neko neodredjeno buduce vrijeme
b)privremeno doks e ne steknu mogucnosti
3. Namjeravano migriranje,ali vrijeme i odrediste ne odredjeni
4. Migriranje u toku
5. Migriranje zavrseno
6. Migriranje ponovnjeno
7. Povratak u podrucje proijekla ili prethodno prebivaliste
Selektivnost migracije
Istrazivaci su davno ustanovili da je migracija selektivna.Osobe s odredjenim obiljezjima
(dob,spol,bracno stanje,obrazovanje i slicno ) sustavno pokazuju vecu sklonost migraciji nego
ostalo stanovnistvo.
Zu pretpostavku slobodnog kretanja stanovnistva izmedju polazista i odredista,postoji u
polazistu odredjeni tzv. Samoizbor ili samoselekcija pokretljivih osoba prema razlicitim
demografskim i drustveno – gospodarskim obiljezjima.
Istrazivanjem selektivnost migracije mogu se utvrditi u sistemu stanovnistva kako u podrucju
porijekla tako i u podrucju doseljenja.
Selektivnost migranata prema dobi odnosi se na vecu sklonost migriranju starijih adolscenata
dvadesetogodisnjaka i mladih tridesetogodisnjaka.
Selektivnost prema bracnom stanju usko je povezn s dobno – spolnim obiljezjem.
Selektivnost prema obrazovanju i zanimanju opcenito se smatra da vecu sklonost migraciji
pokazuju osobe s visom razinom obrazovanja,sto je covjek obrazovaniji vjerovatno je
svijesniji razlicitih mogucnosti koje postoje u alternativnim prebivalistima.
Pod migracijom visokoobrazovnih kadrova ponajprije se misli na migraciju strucnjaka iz
nedovoljno razvijenih zemalja u razvijene dijelove svijeta,prije svega u ameriku,sjevernu
ameriku,australiju i zapadnu evropu.
P.Visarija svrstava cinioce u 4 skupine :
1. Ekonomski cinioci (zarade i sve sto je u vezi s njima)
2. Cinioci vezani za posao i struku (radni profesionalni)
3. Sociokulturni cinioci (ukljucuju i politicke)
4. Osobni cinioci

Edin mustafic 20
Vanjska / medjunarodna migracija
Oblik prostorne pokretljivosti stanovnistva kojem je polaziste unutar granica,a odrediste
izvan granica jedne zemlje i koje razumjeva promjenu mjesta stalnog boravka nazivamo
vanjska ili medjunarodna migracija.
Vanjska miracija prema teritorijalnom dometu moze biti medjususjedska,kontinentalna i
interkontinentalna.
Razmjerno jednostavnu tipologiju savremeni medjunarodni migranata nudi R.Appleyard :
a. Stalni migranti,ukljucuje i osobe koje su migrirale radi spajanja obitelji
b. Privremeni radnici na ugovor,pretezno slabije obrazovanim koji ostaje u zemljama
primitka odredjeno vrijeme
c. Privremeni profesionalni transitanti,strucnjaci i menedzeri koji se sele od jedne
zemlje do druge,obicno kao zaposlenici multinacionalnih kompanija
d. Prikriveni ili ilegalni radnici
e. Trazitelj azila
f. Izbjeglice
Pod vanjskom migracijom radne snage podrazumjeva se migracija ekonomski aktivnog
stanovnistva (radne snage) pretezno iz slabije razvijenih zemalja u razvijene zemlje.
Pri vanjskoj migraciji presudnu ulogu mogu imati i politicki cinioci (neslaganje s politickim
uredjenjem,etnicka,vjerska,rasna ili neka druga diskriminacija).
Vise razloga koji uvjetuju povratne tokove :
a. Gubitak zaposlenja ili nemogucnost nalazenja novog posla zbog gospodarske krize
b. Neuspijeh u profesionalnoj karieri
c. Prvobitna namjera privremenosti
d. Teskoce u prilagodjavanju novog nacinu zivota i rada,nostalgij za
obitelji,prijateljima,rodnim krajem itd.
C.Castles i M.Miller za razdoblje 1945 – 1970.razlikuju 3 glavna tipa migracije koja su uticala
na stvaranje novih etnickih skupina u razvijenim zemljama primitka.
To su :
1. Migracija radnika iz evropske periferije u zapadnu evropu,uglavnom u obliku modela
gastarbeiter
2. Migracija kolonijalnih radnika u prijasnje kolonijalne metropole
3. Trajanje migracija u angloameriku i australiju najprije iz evrope a zatim iz azije i
latinske amerike
U drugu skupinu autori svrstavaju tipove medjunarodne migracije koji nisu uticali na
stvaranje etnickih skupina a to su :
1. Masovna kretanja izbjeglica nakon drugog svijetskog rata
2. Povratne struje bivsih kolonijalista nakon sticanja nezavisnosti kolonija
3. Mobilnost visoko kvalificiranih zaposlenika cesto unutar multinacionalnih kompanija
medjuvladinih organizacija
Strani radnici,jedna od relevantnih definicija kazu da su to 3 skupine :
1. Strani drzavljani koji dolaze radi posla i ostanu manje od godinu dana
2. Strani drzavljani koji dolaze radi posla i ostaju godinu i vise ali se vracaju u zemlju
porijekla
3. Strani drzavljani koji dobiju posao i ostaju uzemlji do umirovljenja ili trajno

Edin mustafic 21
Komparirajuci medju narodne migracijske tokove u svijetu S.Castles i M.miller zakljucuju da
se moze prepoznati nekoliko opcih tendencija koje ce po svemu sudeci imati glavnu ulogu u
slijedecih 10-tak godina,to su :
1. Globalizacija migracije – tendencija istovremenog ukljucivanja sve veceg broja
zemalja u migracijske tokove
2. Ubrzano jacanje medjunarodne migracije - migracija ce jacati u svim sadasnjim
glavnim regijama
3. Diferenciranjem migracije – vecina zemalja nema samo jedan tip migracije,kao sto je
migracija radne snage trajnih doseljenika ili izbjeglica vec citav niz tipova istovremeno
4. Feminizacija migracije – zene imaju sve vazniju ulogu u medjunarodnoj migraciji i to u
svim regijama i tipovima migracije
Cirkulacija (kruzno kretanje)
Cirkulacija podrazumjeva razlicite ucestale oblike prostorne pokretljivosti povratkom u
mjesto stalnog boravista.
Odrednice cirkulacije uglavnom su iste kao za ukupnu prostornu pokretljivost ili slicne njima
(gospodarske ,socijalne i psiholoske,demografske i ostale skupine cinioca).
Dnevna cirkulacija uveliko ovisi o prometnoj povezanosti mjesta stanovanja i mjesta rada
te o funkcionalnoj usmjerenosti pojedinih gradova.
Izvori podataka i metode proucavanja cirkulacije obicno se svode na tri osnovna nacina
promatranja : trenutacno,stalno i unatrazno (retrospektivno).
Trenutacno stanje dobija se popisom stanovnistva i anketiranjem,kao i retrospektivno,a
trajno se pracenje temelji na posebno vodjenoj statistici ili na drugim izvorima.
Sezonsko kretanje pripada medju najstarije oblike prostorne pokretljivosti.
Povijesno je vezano za manje razvijene sredine sa elementima polunaturalnog gospodarstva.
Savremeno sezonsko kretanje u razvijenim zemljama ima posve drugo znacenje.
Pojavljuje se ondje gdj epotreba za radnom snagom veoma koleba tokom godine kao u
gradjevinarstvu,poljodjelstvu i ugostiteljstvu.
Dnevna redovita cirkulacija je najvazniji oblik savremene pendularnog ili kruznog kretanja
stanovnistva.
Redovita cirkulacija (dnevna – tjedna) nema izravnih demografskih ucinaka,osim sto moze
djelom preci u konacnu migraciju.
Cirkulacija u razvijenim zemljama
U razvijenim zemljama cirkulacija je dostigla neslucene razmjere.
Glavnina mobilnosti ekonomski je motivirana.U putovanja se odnose na rad ali je veliki
i udio onih koji putuju radi kupovine,posjete prijateljima ili na odmor.
Cetiri skupine radnika cirkulanata :
1. Oni koji su spremni putovati na rad iz udaljenih podrucja zato sto zele zivjeti u
ocuvanom okolisu
2. Mladi ljudi,obicno mladi parovi koji putuju zato sto je stanovanje jeftinije u okolnim
naseljima nego u gradu u kojem rade
3. Osobe koje su blizu mirovine i koje su kupile kucu na selu ili na obali putuju na posao
do umirovljenja
4. Osobe koje za razliku od prve 3 skupine putuju iz naselja u kojem su rodjene,ili u
kojem dugo borave zato sto nemaju mogucnosti zaposljenja u svojoj sredini.

Edin mustafic 22
Pet tipicnih struja cirkulacije radnika :
1. Struja ogranicena unutar sredisnjeg rada,to je kretanje na razmjerno kratku
udaljenost
2. Kretanje iz predgradja u sredisnji grad,tip pokretljivosti koji je brzo rastao u prvoj
polovici 20 stoljeca.
3. Obrnuta cirkulacija – radnici koji stanuju u centralnom gradu putuju svaki dan na
posao u neko mjesto u suburbiju ili periurbanom pojasu
4. Pobocna cirkulacija oblik je pokretljivosti kad radnik zivi u jednom a radi u drugom
suburbijskom naselju
5. Kretanje preko granice metropolitanskog podrucja tj. izmedju suburbija i vanjskog
pojasa
Cirkulacija u zemljama u razvoju
Vazan oblik savremen pokretljivosti u nedovoljno razvijenim zemljama vezan zu urbanizaciju
jeste dugorocna cirkulacija.
POdrazumjeva pojavu kada seljaci napustaju svoje domove i odlaze na rad u grad na
nekoliko mjeseci ,pa i duze,nevracajuci se kuci.
Dnevna mobilnost nije rasirena zbog lose tranportne ifrastrukture,a osim toga svakodnevni
povratak kuci znacio bi veliki trosak.
S.Mukherji zakljucuje da je cirkulacija radne snage u indiji zapravo prostorni simptom
siromastva i nerazvijenosti.
Ona pocinje u siromastvu i zavrsava u siromastvu,a rezultat toga je masovno unistenje
ljudskog potencijala.
Sve se dogadja u okolnostima kada gradovi rastu a nerazvijaju se.
U zemljama u kojima se razvijaju pojedine industrijske grane sve vise mladih zena ukljucuje
se u dugorocnu cirkulaciju radne snage,premasujuci broj muskaraca iste dobi.

Edin mustafic 23