Professional Documents
Culture Documents
Otonom Sinir Sistami Ilaã Larä
Otonom Sinir Sistami Ilaã Larä
İçindekiler
■ Giriş
■ Sempatomimetik (Adrenerjik) ilaçlar
■ Sempatolitik ilaçlar
■ Parasempatomimetik (Kolinerjik) İlaçlar
■ Parasempatolitik (Antikolinerjik) İlaçlar
■ Otonom Gangliyonları Etkileyen İlaçlar
■ Özet
■ Değerlendirme Soruları
Öneriler
■ Otonom sinir sistemi ilaçlarının iyi öğrenilmesi, kardiyovasküler sistem ilaçları ve solunum
sistemi ilaçları gibi konuların iyi anlaşılmasına yardımcı olacaktır.
■ Lise yıllarındaki Biyoloji, Fizyoloji ve Farmakoloji bilgilerinizi anımsayınız.
■ Değerlendirme sorularını kendi başınıza yanıtlamaya çalışınız.
1. GİRİŞ
Vücut fonksiyonlarını düzenleyen ve kontrol eden temel sistemler, sinir sistemi ve endokrin
sistemdir. Bu iki sistemin temel farkı, bilginin iletilmesi şeklindedir. Endokrin sistemde ile-
tim, esas olarak kanda oluşan kimyasal maddelerle olur. Oysa sinir sisteminde sinir lifleri
boyunca bir elektriksel iletim söz konusudur. Ancak sinir hücreleri arasında da iletim bazı
kimyasal aracılarla sağlanır. Bu kimyasal iletimi, sinir uçlarından çok küçük miktarlarda
salıverilen transmiter veya "nöromediyatör" denen maddeler yapar. Salıverilen kimyasal
aracı sinaps aralığını geçer ve özel reseptörler üzerine bağlanarak postsinaptik (sinaps
sonrası) hücreyi etkiler.
Otonom sistem: Aktivitesi bilinç kontrolü altında değildir. Örneğin iç organların fonksiyon-
ları (Kalp atışı, sindirim, dolaşım, boşaltım gibi).
Somatik Sistem: Fonksiyonları bilinç kontrolü altındadır. Örneğin çizgili kasların hareket-
leri.
Otonom sinir sistemi ilaçları ya otonom sinir sisteminin kendisini veya otonom sinir sistemi
tarafından kontrol edilen hücreler üzerindeki reseptörleri etkiler.
■ Sempatik Sistem
■ Parasempatik Sistem
Her iki sistem de kalp, solunum yolu düz kasları, gözbebeği ve mesane gibi yapıları kontrol
eder. Sempatik sistem, ayrıca birçok damar düz kası, dalak ve tükrük bezlerini de yönetir.
Normal şartlar altında kalp, göz, sindirim kanalı, mesane, bronşlar ve tükrük bezleri para-
sempatik sistemin kontrolü altındadır. Oysa, kan damarları daha çok sempatik sistemin
yönetimindedir. Sinir ucu ile kontrol edilen organ hücresi arasında (nöroefektör kavşak) ile-
timi sağlayan kimyasal aracı, sempatik sistemde noradrenalin; parasempatik sistemde ise
asetilkolin (ACh) dir. O nedenle sempatik sisteme adrenerjik sistem, parasempatik sisteme
de kolinerjik sistem denir. Bu kimyasal aracılar, kendilerine özgü reseptörleri aktive ederek
etkilerini gösterirler. Bu reseptörler de adrenerjik veya kolinerjik reseptörler adını alır. Adre-
nerjik reseptörler fonksiyonları bakımından alfa ve beta olarak ikiye ayrılabilir. Kolinerjik re-
septörler de nikotinik ve muskarinik reseptörler olarak gruplandırılabilir. Ancak kolinerjik
sistemde sinir ucunun etkilediği efektör hücredeki reseptörler, genellikle muskarinik tipte-
dir. Sempatik ve parasempatik sistemin ortak bir özellikleri de santral sinir sistemi dışında
- 45 -
gangliyonlarının bulunmasıdır. Buna otonom gangliyon denir.
Kalp: Sempatik uyarım (stimülasyon) kalbin atış sayısını ve kasılma gücünü artırır. Para-
sempatik stimülasyon kalbin atış sayısını azaltır, ancak kasılma gücü üzerine pek fazla etki
göstermez.
Solunum Sistemi: Solunum yolu düz kaslarını sempatik stimülasyon gevşetir, parasem-
patik stimülasyon ise kasar.
Otonom sinir sistemi ilaçları sempatik ve parasempatik sistemi direkt veya indirekt yolla et-
kiler.
Bu ilaçlar sempatik sinir sisteminin etkilerini taklid ederler ve başlıca 2 grup altında toplana-
bilirler:
- 46 -
2.1. Katekolaminler
Adrenalin : Bu grup, ilaçların prototipidir. Hem alfa, hem de beta reseptörleri etkiler.Ancak
bu etkiler konsantrasyona da bağımlıdır. Düşük konsantrasyonlarda beta, yüksek konsant-
rasyonlarda alfa etki üstündür.
Düşük dozlarda damar düz kaslarındaki beta reseptörleri etkileyerek damarları genişletir
(vazodilatasyon) ve kan basıncını düşürür. Yüksek dozlarda alfa reseptörleri etkileyerek
damarları daraltır (vazokonstriksiyon). Kalbin kasılma gücünü ve atış hızını artırır. Do-
layısıyla kan basıncı yükselir. Kan basıncı yükselmesine bağlı olarak gelişen refleks cevap
sonucu kalbin atış sayısı azalır. Sindirim sistemindeki ve mesanedeki cidar kasları gevşetir,
sfinkterleri kasar, uterustaki kasılmaları azaltır ve solunum yolu düz kaslarını gevşetir.
Vücudun oksijen harcamasını artırır. Karaciğer ve çizgili kaslarda glukoz ve laktat üretimini
hızlandırır.
Endikasyonları:
■ Bronkospazm tedavisi
Noradrenalin (Levophed) : Sadece alfa adrenerjik reseptörler üzerine etkilidir. Damar düz
kaslarını kasar, kan basıncını yükseltir, bunun sonucunda refleks cevaba bağlı olarak kal-
bin atış sayısı azalır. Noradrenalin anestezi sırasında gelişen hipotansiyon durumlarında
kullanılır.
- 47 -
Adrenalin ve noradrenalinin istenmeyen etkileri:
■ Huzursuzluk,
■ Başağrısı,
■ Beyin kanaması,
Dopamin (Giludop): Vücutta adrenalin ve noradrenalin biyosentezi sırasında ara ürün ola-
rak oluşur. Kalbin kasılma gücünü artırır. Düşük dozlarda böbrek ve iç organların damar-
larını genişletir, yüksek dozlarda daraltır. İ.v. infüzyon şeklinde uygulanır. Kardiyojenik
şok, septik şok ve bazı kalp yetmezliklerinin tedavisinde kullanılır. Aşırı dozlarda sempato-
mimetik etkiler, anginal ağrı, aritmi, bulantı ve hipertansiyon yapabilir.
Dobutamin (Dobutrex): Daha çok kalbin kasılma gücünü ve atış hızını artırır. Oral yolla
emilmez. i.v. verildiğinde etkisi kısa sürer. Konjestif kalp yetmezliği tedavisinde kullanılabi-
lir. Ancak atriyal fibrilasyon yapabileceği unutulmamalıdır. Dopamin gibi kullanılır.
Efedrin: Etkileri ve yan tesirleri adrenalininkilere benzer. Bronş genişletici, nazal dekon-
jestan olarak, gece işemelerine karşı ve kişide uyanıklık hali oluşturmak için kullanılır. Kar-
diyovasküler hastalığı olanlarda ve hipertiroidililerde dikkatli kullanılmalıdır. Çünkü kalbi
uyarıcı etkisi vardır. Bu gruptaki diğer ilaçlar şunlardır:
Fenilefrin (Fenilefrin)
Metaraminol (Araminum)
- 48 -
Metoksamin (Vasoxyl)
Etilefrin (Effortil)
Norfenefrin (Novadral)
Heptaminol (Cotesor)
Bu grup ilaçlardan bazıları nazal dekonjestan olarak kullanılır. Bunlar burun mukozasında-
ki arteriyolleri daraltır ve burundaki şişkinliği gidererek, burun tıkanıklığını geçirir. Genelde
burun damlası veya aerosol şeklinde kullanılır. Ancak mukozalardan emilerek sistemik
sempatomimetik yan tesirler oluştururlar. Diğer bir sakıncası da ilaçların etkisi geçtikten
sonra tekrar konjestiyon oluşmasıdır. En çok kullanılanlar şunlardır:
Nafazolin (Pervil)
Tetrahidrazolin (Tyzine)
Ksilometazolin (Otrivin)
Oksimetazolin (Afrin)
Bazılarının bronkodilatör etkileri belirgindir. Bunlar daha çok bronşiyal astma ve bronkos-
pazm tedavisinde kullanılır. Ancak kardiyovasküler hastalığı olanlarda ve hipertiroidililerde
çok dikkatli olmak gerekir. En çok kullanılanlar:
Orsiprenalin (Alupent)
Salbutamol (Ventolin)
Terbutalin (Bricanyl)
Bazılarının uterus gevşetici etkileri daha belirgindir. Örneğin Ritodrin (Pre-par) erken-
doğumu durdurmak için parenteral veya oral yolla kullanılmaktadır. Bazıları da vazodilatör
olarak kullanılır. Örneğin Nilidrin (Dilatol).
- 49 -
3. SEMPATOLİTİK İLAÇLAR
Sempatik sinir sisteminin uyarılmasıyla oluşan etkileri ortadan kaldırır veya engellerler.
Bunlar da etkiledikleri reseptör tipine ve etki gösterdikleri yere göre 3 grup altında toplanabi-
lirler.
En önemli etkileri damar düz kaslarını gevşetmeleri ve buna bağlı olarak kan basıncını
düşürmeleridir. Yan tesir olarak ortostatik (postüral) hipotansiyon (yatar veya oturur du-
rumda iken birdenbire ayağa kalkınca kan basıncının birden düşmesi) oluştururlar. Refleks
yolla taşikardi yaparlar. Zamanla vücutta su ve tuz tutulmasına yol açarak dolaşan kan
hacmini artırırlar. Böylece hipotansif etkilerine karşı tolerans gelişebilir.En çok kullanılan-
lar,
Fenoksibenzamin (Dibenzyline)
Fentolamin (Regitin)
Ergot (Çavdar Mahmuzu) Alkaloidleri: Alfa reseptörler üzerine parsiyel agonist tipte etki
gösterirler (Ortamda agonist yokken agonist gibi, agonist varken antagonist gibi dav-
ranırlar). Bu etki yanında direkt etkileriyle de damarları büzebilirler. Bunlardan en çok kul-
lanılanlar aşağıdakilerdir.
Ergonovin Maleat (Methergin): Adrenerjik bloke edici etki çok azdır ve kuvvetli oksitosik
etki yapar (uterus düz kasını kasar). Doğum sonu kanamaları azaltmak için kullanılır.
- 50 -
3.2. Beta Adrenerjik reseptörleri Bloke Edenler
■ Kalbin atış hızını ve kasılma gücünü azaltırlar. Koroner kan akımını ve kalbin
oksijen tüketimini azaltırlar. Kan basıncını düşürürler.
■ Hipertansiyon tedavisi,
■ Migren profilaksisi
- 51 -
En çok kullanılan beta blokörler:
■ Propranolol (Dideral)
■ Oksprenolol (Trasicor)
■ Pindolol (Visken)
■ Nadolol (Betadol)
■ Atenolol (Tensinor)
■ Asebutolol (Prent)
Adrenerjik sinir uçlarındaki aktiviteyi inhibe ederler ve daha çok hipertansiyon tedavisinde
kullanılırlar. Bu yüzden antihipertansif ilaçlar arasında incelenecektir.
4.1. Parasempatomimetikler
- 52 -
4.1.2. Bu Etkileriyle İ lgili Olarak En Çok Kullanıldığ ı Yerler
■ Glokom tedavisi,
■ Bulantı, kusma, karın ağrısı, diyare (ishal), aşırı terleme, burun akması, görme
bozukluğu, solunum güçlüğü.
■ Hipertiroidizm
■ Bronşiyal astma
■ Peptik ülser
■ Asetil Kolin: Etkisi çok kısa sürdüğünden ilaç olarak pek kullanılmaz.
■ Karbakol (Doryl)
■ Betanekol (Urecholine)
■ Pilokarpin (Pilocarsol)
■ Aseklidin (Glaucostat)
- 53 -
4.2. Antikolinesteraz İlaçlar
■ Fizostigmin
■ Neostigmin (Prostigmine)
■ Piridostigmin (Mestinon)
■ Edrofonyum (Tensilon)
Tedavisi için önce 2-4 mg i.v. veya i.m. atropin verilir. 3-10 dakikada bir 2 mg atropin dozu
tekrarlanır ve tedaviye atropin zehirlenme belirtileri ortaya çıkıncaya kadar devam edilir.
Bu tedaviye ilaveten Obidoksim ve Pralidoksim (PAM) gibi kolinesteraz enzimini reaktive
eden ilaçlar da verilir. Ancak bu son söylenen ilaçlar Türkiye'de henüz pazarlanmamıştır.
- 54 -
■ Tükrük, gözyaşı, ter, solunum yolları ve sindirim salgılarını azaltırlar.
■ Peptik ülserde,
■ Taşikardi
Atropin (Neospasm, Atropin): Az önce sayılan bütün etkileri gösterir ve en çok kullanılan
ilaçlardan biridir. Zehirlenmelerinde spesifik antidot olarak Fizostigmin kullanılır.
Oksifensiklimin (Daricon)
Adifenin (Spasmo-panalgine)
- 55 -
Hyosin-N-Butil Bromür (Buscopan)
Propantelin (Bantinova)
Pipenzolat (Piptal)
Tropenzilin (Palerol)
Pirenzepin (Gastrozepin)
6.1. Nikotin
Santral sinir sistemini uyarır. Düşük dozlarda tremorlar (titreme), yüksek dozlarda konvülsi-
yonlar görülür. Solunumu uyarır, yüksek dozlarda deprese eder. Taşikardi, kan basıncında
yükselme, bazı damar yataklarında daralma, barsak hareketlerinde artma yapar. Tükrük ve
solunum salgılarını önce artırır, sonra azaltır.
Nikotin cilt, solunum yolu ve ağız mukozasından kolayca emilerek kana geçer. Karaciğer,
böbrek ve akciğerlerde parçalanır. Parçalanma ürünleri böbrekler aracılığıyla atılır. Pla-
sentadan fötal dolaşıma ve emzikli kadınlarda süt içine önemli miktarlarda geçer.
Nikotin; terapötik amaçla kullanılmaz. Tütün içinde önemli miktarda bulunması nedeniyle
etkileri halk sağlığı açısından önemli olmaktadır. Kronik toksik etkileri arasında kalp-damar
sistemi hastalıkları, solunum yolları hastalıkları ve kanser bulunmaktadır. Nikotinin insekti-
sid (böcek öldürücü) etkisi bulunmaktadır.
- 56 -
Özet
Otonom sinir sistemi ilaçları sempatik ve parasempatik sistemin fonksiyonlarını etkilerler.
Sempatomimetikler, sempatik sinir sisteminin uyarılmasıyla oluşan etkileri gösterir, sem-
patolitikler ise bu fonksiyonları inhibe eder. Parasempatomimetikler, parasempatik sinir
sisteminin uyarılmasıyla oluşan etkiler gösterir, parasempatolitikler ise bu etkileri ortadan
kaldırır.
Değerlendirme Soruları
- 57 -