Course : Surveying

Week: 1

Contents : Definitions, the shape of the world

Map and Scale

Definitions
Topografya (topography): Yunanca kökenli bir sözcüktür ve yer yüzeyinin
çizimsel tanımı anlamına gelir.

Harita (map): Coğrafya, tarih, dil, nüfus vb. olgularla ilgili yeryüzünün veya bir
parçasının belli bir orana göre küçültülerek belli bir düzlem üzerinde çizilen
taslağı.

Pafta (sheet): Büyük harita plan veya modeli oluşturan ayrı parçalardan her
biridir.

Kadastro (cadastre): Bir ülkedeki her çeşit arazi ve mülklerinin yerinin, alanın,
sınırlarının ve değerlerinin devlet eliyle belirlenip plana bağlanması işi.

Kadastrolamak/kadastro alımı (cadastral survey): Kadastro yapmak.

Jeodezi (geodesy): Yer ölçme bilgisi.

Jeofizik (geophsics): Yeryuvarlığını ve atmosferi etkileyen doğal fiziksel

olayların incelenmesi.

Plan (plan): Yeryüzündeki şekillerin yatay bir düzlem üzerindeki izdüşümleridir.

Planlar belli bir ölçeğe göre çizilirler.

Kroki (sketch, outline): Bir arazi parçası ile üzerindeki doğal ve yapay tesisleri
gösteren yaklaşık ölçekli bir taslaktır.

Kesit/profil (cross-seection, grid profile): Yeryüzündeki şekillerin düşey bir

düzlem üzerindeki izdüşümleridir.

İmar planı (reconstruction plan): Bir şehrin doğal ve sosyal yapısını veri
olarak alan, bu veriler arasındaki mekan ilişkilerini ve gelecekteki arazi
kullanımına ait esasları gösteren, standart topografik kadastral haritalar üzerine
çizilen planlardır. İmar planları, nazım imar planı ve imar uygulama planı olmak
üzere iki gruba ayrılır.

Nazım İmar Planı (regulating plan): Halihazır durumu gösteren haritalar

üzerine çizilen, kentin gelecekteki konut, ticaret, sanayi bölgelerini, yeşil alanları,
ulaşım ağlarını vb. diğer arazi kullanışlarını ana çizgileriyle gösteren plandır.
İmar Uygulama Planı (reconstruction application plan): Halihazır ve
kadastral durumu gösteren haritalar üzerine, nazım imar planı esaslarına göre
çizilen, çeşitli bölgelerdeki yapı adalarını, yollarını, inşaat düzenlerini, alt yapı
tesislerini ve uygulama için gerekli diğer bilgileri gösteren plandır. Bu planlar,
genellikle 1/1000 ölçeğinde yapılırlar.

Ada (island): Dört tarafı sokak, cadde, meydan, demiryolu, akarsu vb. doğal ya
da yapay engellerle çevrilmiş arazi parçasıdır.

İmar Adası (reconstruction island): İmar planına uygun olarak oluşturulan

parseller topluluğudur.

Kadastro Adası (cadastre island): Yeryüzünde halen mevcut olan kadastro

parselleri topluluğudur.

Parsel (parcel): Belli bir amaçla ayrılıp sınırlandırılmış arazi parçalarının her
birisine parsel adı verilir.

İmar Çapı: Yerel idareler tarafından verilen, imar parselinin ve yapılacak binanın
boyutlarını, yola uzaklığını, kat sayısını vb. bilgileri gösteren belgedir.

Kadastro Çapı: Kadastro müdürlükleri veya tapu sicil müdürlükleri tarafından

verilen, kadastro parsellerinin sınırlarını, sahibini, yüzölçümünü vb. bilgileri
gösteren belgedir.

Parselasyon (parcellation): İmar adalarının, imar planı ve imar yönetmeliği

esaslarına uygun biçimde ve büyüklükte düzgün parsellere ayrılması için yapılan
işlemdir.

Aplikasyon (aplication) : Haritadaki ya da plandaki bilgilerin zemine

işaretlenmesi için yapılan işlemlerin tümüdür.

Yükseklik (elevation) : Yeryüzündeki bir noktanın, çekül doğrultusunda

başlangıç yüzeyine (jeoide) olan uzaklığıdır.

Plankote (plan with elevation points): Yapılan planların üzerine, noktaların

başlangıç yüzeyine göre yüksekliklerinin yazılmasıyla elde edilen planlardır.

Yükseklik eğrili harita (map with contour): Planların üzerine, aynı

yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilerin çizilmesiyle oluşan
planlardır.

Hata (error): Ölçü değerinden, gerçek değer ya da kesin değerin çıkartılması ile
bulunur. Ölçüm, hesap ve çizim işlerinde yapılabilecek, kabul edilebilir en çok
hata miktarına da hata sınırı (tolerans sınırı) denilir.

Düzeltme (correction, adjustment) : Hata ile ters işaretli olup, gerçek değer
ya da kesin değerden ölçü değerinin çıkartılması ile bulunur.

Topografyanın (Ölçme Bilgisinin) Uygulama Alanları

• Tapu ve kadastro • Madencilik

• Şehircilik
• Belediye hizmetleri
• Tarım
• Ormancılık
• Askeri
• Kara, deniz, hava ulaşımı
• Haberleşme
• Turizm
• Yapı
• Enerji nakil hatları
• Doğal gaz, su, kanalizasyon
hatları
• Mühendislik ölçmeleri
• Deformasyon ölçmeleri
• Bilgi sistemleri (coğrafi, arazi,
kent vb.)
Topografya, ulaştırma amaçları için karayollarında, etüt, güzergah tespiti,
zeminde yerin gezilmesi, şeritvari harita alımı, projelendirme ve projenin
aplikasyonunda; deniz ulaşımında, sualtının hidrografik haritasının çıkartılması,
limanlar ve kanallardaki ölçmelerde; hava ulaşımında da hava alanı inşaatında ve
işaretlemelerinde, hava seyri için zeminde belirli hedeflerin tespitinde vb.
çalışmalarda kullanılır.

Bu hizmetleri yerine getirecek teknik personel, haritacılardır (jeodezi ve

fotogrametri mühendisleridir). Birçok mühendislik - mimarlık hizmetleri, tek bir
disiplinin ilgi alanı olmaktan çıkmış, farklı disiplinlerin işbirliği içinde çalışmalarını
zorunlu kılmaktadır. Topografya dersinin amacını, ölçme bilgisinin temel bilgilerini
vererek, farklı disiplinler için ortak bir platform oluşturmak biçiminde
özetleyebiliriz.

Yeryüzünün şekli:
Yeryüzünün şekli, karaların altından da devam ettiği varsayılan denge halindeki
deniz yüzeyinin oluşturduğu kapalı bir şekildir. Bu şekle geoit adı verilmektedir.
Geoit, geometrik bir şekil değildir. Geoide en yakın geometrik şekil dönel
elipsoittir.

Ölçme alet ve yöntemlerinde gerçek çekül doğrultuları (geoit normalleri) esas

alınırlar. Geoit, her noktasında çekül doğrultusuna diktir. Çekül doğrultuları aynı
noktalardaki elipsoit normalleri ile bir ε açısı yaparlar; bu açıya çekül sapması
denilir. Çekül sapmaları, geoitin yapısına göre çeşitli noktalarda farklı büyüklükte
ve yöndedirler.

Şekil 1.1 Yeryüzünün şekli

Elipsoid: ellipsoid Jeoid: geoid

Çekül sapması: deflection of the vertical Çekül doğrultusu: plumb line

Çekül: plumb bob, plummet

4
Elipsoid yüksekliği: elipsoidal height

İzdüşüm Yüzeyleri (Plane of projektion)

Ölçmeye ve izdüşüme temel oluşturan yüzeylerin bu farklı özellikleri, fiziksel
yeryüzünün geometrik bir yüzey üzerine iz düşürülmesini karmaşık bir işlem
haline getirmektedir. Geoit üzerindeki hesaplamaların güçlüğü nedeniyle,
ölçülecek alanın büyüklüğüne bağlı olarak, konum ölçmeleri için yeryüzünün
şekli; elipsoit, küre ya da düzlem olarak alınabilir. Yükseklik ölçmeleri için
başlangıç (referans) yüzeyi olarak, ölçülecek alanın büyüklüğüne bağlı olmaksızın
denge halindeki deniz yüzeyi, yani geoit alınır. Başlangıç yüzeyi olarak düzlemin
alındığı ölçmeler; ölçme bilgisinin ya da topografyanın ilgi alanı içinde olmaktadır.
Topografya, Yunanca kökenli bir sözcüktür ve yer yüzeyinin çizimsel tanımı
anlamına gelir.

Ölçülecek Alanın Konum Ölçmeleri Yükseklik

Büyüklüğü İçin Başlangıç Ölçmeleri İçin
Yüzeyi Başlangıç Yüzeyi

Büyük alanlar >5000 Elipsoit Geoit

km2

Orta büyüklükte < 5000 Küre Geoit

km2

Bölgesel < 10 km × 10 Düzlem Geoit

km

Çizelge1.1 Başlangıç yüzeyleri

Elipsoidler:

1. Hayford elipsoidi 1909 (ED50 DATUM)

2. GRS80 Datum (BÖHÜY 1/5000 ve daha büyük ölçekli haritalar için)

3.WGS84 Datum (GPS ile elde edilen konum bilgisi)

*GPS80 ile jeofizik amaçlı konum belirlemede nokta yükseklikleri WGS84 referans
elipsoidi üzerinde belirlenir. Ancak çoğu mühendislik çalışmalarında elipsoit
yükseklikleri yerine jeoide göre tanımlanan ortometrik yükseklikler kullanılır.

*Ölçü alet ve metotlarında gerçek çekül doğrultuları (jeoid normalleri) esas

alınırlar. Çekül doğrultuları aynı noktalardaki elipsoid normalleri ile bir açı
yaparlar, bu açıya çekül sapması denir.

Jeoid(Jeopotansiyel yüzey): Her noktasında çekül doğrultusuna dik olan yüzey.

5
 Harita ve Ölçekler
Haritalar:

1. Ülke ve bölge planı

2. Çevredüzeni planı

3. Metropolitan planı

4. Nazım imar planı

5. Uygulama imar planı

İmar planları

• Nazım imar planı

• Uygulama imar planı

• Mevzi imar planı

• İlave imar planı

• Revizyon imar planı

• Koruma imar planı

Topopğrafik haritalar, halihazır haritalar, fotogrametrik haritalar, sayısal haritalar

adı ile değişik ölçeklerde haritalar mevcuttur.

Ölçek (scale- large scale-small scale)

Arazi üzerinde ölçeceğimiz bir uzunluğu, arzu edilen bir orana göre küçülterek
kâğıt üzerine çizebilmek için, ölçülen uzunluk ile çizilecek uzunluk arasında
kurulacak orana ölçek denir.

Harita ölçeği = harita uzunluğu / arazi uzunluğu

Arazi uzunluğu daima yatay uzunluk olarak alınır.

Harita ölçeği birimsizdir ve pay daima 1 sayısı ile gösterilir.

M=1/m

6
M: Harita ölçeği (map scale-scale rate)

m= ölçek sayısı (scale number)

Harita ölçeği alanlar için değil yalnızca uzunlukların oranına bağlı olarak
tanımlanır. Örneğin; 1/25000 ölçekli bir harita 1/50000 ölçeğine küçültülürse,
uzunluklar ½ oranında küçülmesine rağmen alanlar ¼ oranında küçülür.

Harita üzerinde ölçülen tüm uzunluklar yatay veya harita düzlemindeki

uzunluklardır. İki nokta arasındaki gerçek uzunluğun bulunması gerekirse noktalar
arasındaki yükseklik farkını da dikkate almak gerekir.

Harita üzerinde ölçeceğimiz uzunluk düz olmayıp, yol, dere veya herhangi bir eğri
ise bu taktirde; bir pergel eğrinin dönemeç yerlerini atlamayacak kadar küçük bir
aralıkta açılır ve eğriyi kat etmek için pergel ile birkaç kez tatbik yapılırsa sayılır.
Bu sayı pergel açıklık değeri ile çarpılır.

Diğer taraftan harita ölçeği küçüldükçe eğri hatlar genelleştirilip düz gibi
gösterildiğinden; haritada ölçülen uzunluklar gerçek uzunluklardan daha kısa
olacaklardır. Bu duruma çok virajlı yollarda, akarsularda ve sahil şeritlerinde sıkça
rastlşanır.

Ölçek tayini (scale determination): Harita, plan veya krokide; yırtılma, silinme vb.
gibi nedenlerle ölçeğin bulunmadığı haller olabilir. Bu durumda

• Harita uzunluğu arazi uzunluğu ile karşılaştırılır.

• Ölçeği bilinen bir harita ile karşılaştırılır.

• Meridyen dairesi üzerindeki yayın hesabıyla

Bir meridyen dairesi üzerinde bir derecelik veya bir gradlık yayın uzunluğunu
arazide sırasıyla yaklaşık 111,111 km veya 100 km dir. Haritanın kuzey-güney
kenarı cetvelle ölçülür. Bu kenarın ne kadarlık bir yay olduğu kitabe üzerindeki
coğrafi değerlerden tespit edilir. Buradan ölçek hesap edilir.

Bir haritanın ölçeğine göre değerini değiştirmeyen hataya sakınılması mümkün

olmayan hata denir. Gerek harita alımı sırasında çizilen uzunluklar ve gerekse
mevcut haritalar üzerinde ölçülen uzunluklar, arazide ölçülecek yatay uzunluğun
aynısı olamazlar. Burada zorunlu olarak kabul edilen bir hata vardır ki, bu hataya
sakınılması mümkün olmayan hata denir. Buda ince uçlu bir kalemle kağıt üzerine
koyduğumuz noktanın değeri olup 0,2 mm = 0,0002 m olarak kabul edilir.
Örneğin 1/25000 ölçekli haritada 5 m.

7
ÖLÇÜ BİRİMLERİ

Uzunluk ölçü birimi olarak metre kullanılmaktadır. Alan ölçüsü birimi metrekaredir
ve kısaca m2 şeklinde gösterilir. Uygulamada aşağıdaki alan ölçümü birimleri de
kullanılmaktadır.

1 Ar (a) = 102 = 100 m2

1 Dekar (dek) = 103 = 1000 m2 = 1 dönüm

1 Hektar (ha) = 104 = 10.000 m2 =10 dönüm

Hacim ölçümü birimi, metreküptür ve kısaca m3 şeklinde gösterilir. Bu birim, yol,

tünel ve benzeri kazı (hafriyat) işlerinde kazılan toprağın miktarını belirlemekte
kullanılır.

Açı Birimleri

a- Derece (degree)

Tam bir daire çevresinin 360 da birini gören merkez açıya 1° (derece) denir.

1° = 60' (derece dakikası)

1′ = 60" (derece saniyesi)

Hesap makinesi ile işlem yaparken, açıların yalnızca derece biçiminde olması
gerekir. Aksi takdirde hesap makinesi ile yapılan işlemler hatalı olur. Eğer açı,
derece, dakika, saniye biçiminde verilmişse, öncelikle bu dakika ve saniyelerin
dereceye dönüştürülmesi gerekir. Daha sonra yapılması gereken işleme geçilir.

Örnekler:

Derece, dakika, saniye biçiminde verilen açının derece biçimine dönüştürülmesi.

15° 14' 51" = 15° +14' +(51/60)' = 15° +14' +0'.85 = 15° +14'.85 =
15°+(14'.85/60)°

= 15° +0°.2475 = 15°.2475

8
Derece cinsinden verilen açının derece, dakika, saniye biçimine dönüştürülmesi.

15°.2475 =15° 14' 51" (0.2475 * 60 = 14'.85; 14'.85 -14' =

0'.85 ; 0'.85*60 = 51")

86°.9382 = 86° 56' 17".52 (0°.9382*60=56'.292; 56'.92-56'=0'.292;

0'.292*60=17".52)

Bu işlemler hesap makinelerinde bulunan hazır tuşlar yardımı ile kolayca

yapılabilir. Örneğin CASIO FX-880P de yukarıdaki örnekler şu şekilde yapılabilir:

DMS$( 15.2475 ) EXE 15°14'51"

DMS$( 86.9382 ) EXE 86° 56' 17".52

DEG( 15,14,51 ) EXE 15°.2475

DEG( 86,56,17.52 ) EXE 86°.9382

b- Grad (Gon)

Tam bir daire çevresinin 400 de birini gören merkez açıya 1 g (grad veya gon )
denir.

1g = 100c

1c = 100cc

Örnekler:

56g.7284 =56g 72c 84cc

105g 36c 89cc =105g.3689

c- Radyan
Tam bir daire çevresinin 2π de birini gören merkez açıya 1 radyanlık açı denir ve
ρ (ro) ile gösterilir. Başka bir söyleyişle, yarıçap uzunluğundaki yayı merkezde
gören açıya 1 radyanlık açı denir. Bir çemberde yarıçap uzunluğundaki yay

9
parçası, 1 radyanlık yaydır. 1 radyanlık açının grad ya da derece cinsinden
karşılığını hesaplamak için, R=1 yarıçaplı çemberde çevre 2π olduğu dikkate
alınarak,

ρ g=400/2π =200/π = 63g.6620 (1 radyanlık yayın grad cinsinden karşılığı)

ρ c= ρ g
× 100 = 6366g.20 (1 radyanlık yayın grad dakikası cinsinden karşılığı)

ρ = ρ
cc c
× 100 =636620g (1 radyanlık yayın grad saniyesi cinsinden karşılığı)

ρ° =360/2π =180/π = 57°.29578 (1 radyanlık yayın derece cinsinden karşılığı)

ρ '= ρ ° × 60 = 3437'.747... (1 radyanlık yayın derece dakikası cinsinden

karşılığı)

ρ "= ρ ' × 60 = 206 264".806 (1 radyanlık yayın derece dakikası cinsinden

karşılığı)

Bir açının radyan değeri genel olarak,

b yay uzunlugu
α= =
R yariçap

ile bulunur. α radyan açının derece ve grad cinsinden karşılıkları,

b o b g
αo = ⋅ρ αg = ⋅ρ
R R

şeklinde, α açısını daire merkezinde gören b yay uzunluğu ise,

αg αo
b=R = R
ρg ρo

eşitliği ile bulunur.

d- Milyem

Bir daire çevresinin 6400 ‘de birini merkezde gören açıya milyem denir. 1
milyem, 1 km uzaklıkta yaklaşık olarak 1 m’lik bir yaya karşılık gelir. Bu açı birimi,
bilimsel çalışmalarda kullanılmaz. Daha çok askerlikte (top atışlarında) kullanılır.
Rakamın sağ üst köşesinde küçük bir yatay çizgi ile gösterilir.

1600¯ =90o = 100g

10
Açı Birimlerinin Birbirine Dönüştürülmesi

400g =360° = 2π radyan ya da 200g = 180° = π radyan ve

D G R
= =
180 200 π

eşitliklerinden yararlanılır.

1- Derecenin Grada çevrilmesi

D G 200 10
= ⇒G = ⋅D = ⋅D
180 200 180 9

Verilen açının dakika ve saniyesi, derece cinsine çevrildikten sonra 10/9 ile
çarpılır.

Örnek: 156° 43' 55" nin grad cinsinden değeri,

156° 43' 55" = 156° + 43' + (55/60)' =156° 43'.91667 = 156° + (43.91667/60)°
= 156°.73194

156°.73194 × 10/9 = 1567.3194/9 = 174g.1466

Aynı işlem CASIO FX-880P ile

DEG( 156,43,55 ) EXE 156°.73194 × 10 / 9 = 174g.1466

şeklinde bulunur.

2- Derecenin Radyana Çevrilmesi

D R π 1
= ⇒R = ⋅D = ⋅D
180 π 180 ρO

Bunun için derece cinsinden verilen açının ρ ile bölünmesi gerekir.

α = α° /ρ° = α ′ /ρ ′ = α ″ /ρ ″

Örnek: 156° 43’ 55” in radyan cinsinden değeri;

156°43’55” = 156°.73194 değeri, ρ° = 57.29578 ile bölünerek,

α = 156.73194 / 57.29578 = 2.735488

radyan bulunur.

11
3- Gradın Dereceye Çevrilmesi

D G 180 9
= ⇒D = ⋅G = ⋅ G = 0,9 ⋅ G
180 200 200 10

Verilen açı, 9/10 = 0.9 ile çarpılarak derece cinsine dönüştürülür.

Örnek: 187g.4892 nin derece cinsinden değeri,

187.4892 * 0.9 = 168°.74028 = 168° 44’ 25”.01

şeklinde bulunur.

4- Gradın Radyana Çevrilmesi

R G π 1
= ⇒R = ⋅G = g ⋅G
π 200 200 ρ

α = α g/ρ g
= α c/ρ c
=α cc
/ρ cc

Örnek: 149g.5824 ün radyan cinsinden karşılığı,

α = 149.5824 / 63.6620 = 2.349634 olur.

5- Radyanın Dereceye Dönüşümü

D R 180
= ⇒ D= ⋅ R = ρO ⋅ R
180 π π

Radyan cinsinden verilen açı, ρ O

ile çarpılarak derece cinsinden değeri bulunur.

Örnek: 1.586327 radyanın dereceye dönüşümü,

α° = 1.586327 × 57.2958 = 90.8899

α = 90° + (.8899 × 60)′ = 90°+ 53’.394 = 90° + 53′ + (.394 60) ′ ′ =

90°53′ 23′ ′ .64

6- Radyanın Grada Dönüşümü

G R 200
= ⇒ G= ⋅ R = ρg ⋅ R
200 π π

Radyan cinsinden verilen açı, ρ g

ile çarpılarak grad cinsinden değeri bulunur.

Örnek: 0.078952 radyanın grad karşılığı;

12
α g
= 0.078952 × 63.6620 = 5g.0262 =5g 02c 62cc şeklinde bulunur.

13