Μανωλάς Εμμανουήλ

Καθηγητής Πληροφορικής Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, ΠΕ19

Άλγεβρα Μπουλ

Αθήνα, 2005

(Πρώτη παρουσίαση : Πάτρα, 18/01/1977)

Μανωλάς Εμμανουήλ Άλγεβρα Μπουλ

Άλγεβρα Μπουλ
Ο μαθηματικός Μπουλ1 παρουσίασε το 1847 μια άλγεβρα (με μεταβλητές δύο τιμών που τις λέμε
λογικές μεταβλητές). Η άλγεβρα αυτή εφαρμόστηκε στην σχεδίαση του λογισμικού και των
κυκλωμάτων των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Σήμερα την ονομάζουμε άλγεβρα Μπουλ2, ή δυαδική
άλγεβρα3, ή διακοπτική άλγεβρα4.
Παρακάτω ορίζουμε την άλγεβρα στηριζόμενοι σε συγκεκριμένα αξιώματα που παρουσίασε ο
μαθηματικός Χάντινγκτον το 1933, παραθέτουμε θεμελιώδη λήμματα και θεωρήματα, και αναφέρουμε
την ισχύουσα Αρχή του Δυϊσμού.

1. Αξιώματα του Χάντινγκτον5

Αξίωμα Α1: ΙΣΟΔΥΝΑΜΙΑ

Υπάρχει ένα σύνολο Κ με αντικείμενα ή στοιχεία, που υπακούουν σε μια σχέση ισοδυναμίας
που ικανοποιεί την αρχή της αντικατάστασης.
Αν το στοιχείο α ανήκει στο σύνολο Κ, γράφουμε [α X Κ]. Το σύμβολο X διαβάζεται ανήκει στο.
Το σύμβολο ‘=’ διαβάζεται είναι ίσο με. Γράφοντας α = β, εννοούμε ότι το α μπορεί να
αντικατασταθεί από το β, σε οποιαδήποτε λογική έκφραση που περιέχει το α, χωρίς να
επηρεαστεί η τιμή της έκφρασης αυτής.
Ιδιότητες της σχέσης ισοδυναμίας είναι
η ανακλαστική ιδιότητα
α=α
η συμμετρική ιδιότητα,
(το σύμβολο ‘’ διαβάζεται ταυτίζεται με το) α=β  β=α
Α1
η μεταβατική ιδιότητα,
(το σύμβολο ‘’ διαβάζεται συνεπάγεται) α = β και β = γ  α = γ

Αξίωμα Α2.1: ΠΡΑΞΗ ΠΡΟΣΘΕΣΗΣ

Ένας κλειστός νόμος (σύμβολο ‘+’ διαβάζεται και), που θα τον λέμε πρόσθεση, ορίζεται έτσι,
ώστε
αν α X Κ και β X Κ, τότε (α + β) X Κ. Α2.1

Αξίωμα Α2.2: ΠΡΑΞΗ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΜΟΥ

Ένας κλειστός νόμος (σύμβολο ‘·’ διαβάζεται επί), που θα τον λέμε πολλαπλασιασμό ορίζεται
έτσι, ώστε
αν α X Κ και β X Κ, τότε (α · β) X Κ. Α2.2
1
Τζορτζ Μπουλ (George Boole), 1815-1864.
2
boolean {μπουλίαν} άλγεβρα.
3
binary {μπάιναρι} άλγεβρα, όταν οι μεταβλητές έχουν τιμές 0 ή 1.
4
switching {σουΐτσιν} άλγεβρα, όταν οι μεταβλητές ορίζουν θέσεις διακοπτών ON OFF {ον οφ}.
5
Edward Vermilye Huntington {χάντινγκτον}, 1874-1952.

2 / 10
Μανωλάς Εμμανουήλ Άλγεβρα Μπουλ

Αξίωμα Α3.1: ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΠΡΟΣΘΕΣΗΣ

Υπάρχει μόνο ένα στοιχείο 0 X Κ τέτοιο, ώστε
(για κάθε α X Κ) (α + 0) = α Α3.1
Το 0 λέγεται ουδέτερο στοιχείο της πρόσθεσης.

Αξίωμα Α3.2: ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΜΟΥ

Υπάρχει μόνο ένα στοιχείο 1 X Κ τέτοιο, ώστε
(για κάθε α X Κ) (α · 1) = α Α3.2
Το 1 λέγεται ουδέτερο στοιχείο του πολλαπλασιασμού.

Αξίωμα Α4.1: ΑΝΤΙΜΕΤΑΘΕΣΗ ΠΡΟΣΘΕΤΕΩΝ

Η πρόσθεση είναι αντιμεταθετική, δηλαδή
(α + β) = (β + α) Α4.1

Αξίωμα Α4.2: ΑΝΤΙΜΕΤΑΘΕΣΗ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ

Ο πολλαπλασιασμός είναι αντιμεταθετικός, δηλαδή
(α · β) = (β · α) Α4.2

Αξίωμα Α5.1: ΕΠΙΜΕΡΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΘΕΣΗ

Η πρόσθεση είναι επιμεριστική επί του πολλαπλασιασμού, δηλαδή
α + (β · γ) = (α + β) · (α + γ). Α5.1
ΠΡΟΣΟΧΗ: Αυτό το αξίωμα της άλγεβρας Μπουλ δεν ισχύει στην άλγεβρα των πραγματικών
αριθμών!

Αξίωμα Α5.2: ΕΠΙΜΕΡΙΣΤΙΚΟΣ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΜΟΣ

Ο πολλαπλασιασμός είναι επιμεριστικός επί της πρόσθεσης, δηλαδή
α · (β + γ) = (α · β) + (α · γ). Α5.2
Σημείωση : Όταν δεν υπάρχει περίπτωση παρανόησης, παραλείπουμε την αναγραφή του επί ‘·’
και χρησιμοποιούμε απλή παράθεση των παραγόντων. Για παράδειγμα, η σχέση εδώ μπορεί να
γραφτεί έτσι : α (β + γ) = α β + α γ .

Αξίωμα Α6: ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ

Για κάθε στοιχείο α X Κ υπάρχει μόνο ένα στοιχείο α’, για το οποίο ισχύει ότι
α + α’ = 1 A6.1

α · α’ = 0 A6.2

3 / 10
Μανωλάς Εμμανουήλ Άλγεβρα Μπουλ

Αξίωμα Α7: ΔΙΑΚΡΙΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Υπάρχουν τουλάχιστον δυο στοιχεία α και β μέσα στο Κ που δεν είναι ισοδύναμα.
Ανάλογα με το πλήθος και το είδος των στοιχείων του Κ, καθορίζεται και μια άλγεβρα. Η
απλούστερη άλγεβρα Μπουλ έχει μόνο δυο στοιχεία, δηλαδή το Κ = {0, 1}. Για τα στοιχεία αυτά
ισχύουν τα εξής :
1’ = 0 και 0’ = 1
0 + 0 = 0 και 1 · 1 = 1
0 + 1 = 1 και 1 · 0 = 0 Α7
1 + 0 = 1 και 0 · 1 = 0
1 + 1 = 1 και 0 · 0 = 0

2. Αρχή του δυϊσμού

Αν σε μια λογική έκφραση αντικατασταθούν το (και +) με (επί ·) και το (επί ·) με (και +) και το
(μηδέν 0) με (ένα 1) και το (ένα 1) με (μηδέν 0) δημιουργείται η δυϊκή έκφραση, που ισχύει όπως και
η αρχική.
Η αρχή του δυϊσμού εμφανίζεται και στα αξιώματα του Χάντινγκτον, που δίνονται κατά ζεύγη.

3. Θεμελιώδη λήμματα και θεωρήματα της άλγεβρας Μπουλ

Λήμμα Λ1:
Τα στοιχεία 0 και 1 είναι μοναδικά. Λ1

Έστω ότι υπάρχουν δυο διαφορετικά μηδενικά στοιχεία, 01 και 02.

Για κάθε α1, α2 του Κ θα ίσχυε (από το Α3.1) α1 + 01 = α1 και α2 + 02 = α2.
Υποθέτουμε εδώ ότι α1 = 02 και α2 = 01, οπότε 02 + 01 = 02 και 01 + 02 = 01 και
επειδή (από το Α4.1) ισχύει 02 + 01 = 01 + 02, έπεται ότι 01 = 02.
Άρα δεν υπάρχουν δυο διαφορετικά μηδενικά στοιχεία.

Η απόδειξη για τις μονάδες είναι δυϊκή της απόδειξης για τα μηδενικά:
Έστω ότι υπάρχουν δυο διαφορετικά μοναδιαία στοιχεία, 11 και 12.
Για κάθε α1, α2 του Κ θα ίσχυε (από το Α3.2) α1 · 11 = α1 και α2 · 12 = α2.
Υποθέτουμε εδώ ότι α1 = 12 και α2 = 11, οπότε 12 · 11 = 12 και 11 · 12 = 11 και
επειδή (από το Α4.2) ισχύει 12 · 11 = 11 · 12, έπεται ότι 11 = 12.
Άρα δεν υπάρχουν δυο διαφορετικά μοναδιαία στοιχεία.

Λήμμα Λ2: Για κάθε στοιχείο α X Κ ισχύει ότι

α + α = α και α · α = α Λ2

(Από το Α3.2) α + α = (α + α) · 1
(από το Α6.1) α + α = (α + α) · (α +

4 / 10
Μανωλάς Εμμανουήλ Άλγεβρα Μπουλ

α’)
(από το Α5.1) α + α = α + (αα’)
(από το Α6.2) α+α=α+0
(από το Α3.1) α+α=α
(από την αρχή του Δυϊσμού) α · α = α .

Λήμμα Λ3: Για κάθε στοιχείο α X Κ ισχύει ότι

α + 1 = 1 και α · 0 = 0 Λ3

(Από το Α3.2) α + 1 = 1 · (α + 1)
(από το Α6.1) α + 1 = (α +α’) · (α +
1)
(από το Α5.1) α + 1 = α + (α’ · 1)
(από το Α3.2) α + 1 = α + α’
(από το Α6.1) α+1=1
(από την αρχή του Δυϊσμού) α · 0 = 0 .

Λήμμα Λ4: Τα στοιχεία 0 και 1 είναι διάφορα και 1’ = 0.

Για κάθε α X Κ, ισχύει ότι (από το Α3.2) α · 1 = α και (από το Λ3) α · 0 = 0. Αν συμβαίνει να
έχουμε 1 = 0, τότε (τα α · 0 = α και α · 0 = 0 θα συνεπάγονταν ότι) α = 0, δηλαδή κάθε στοιχείο θα
ήταν μηδέν. Άρα το 1 είναι διαφορετικό από το 0. Οπότε
(από το Α3.2) 1’ = 1’ · 1
1’ = 0 Λ4
και (από το Α6)

Λήμμα Λ5: Για κάθε α X Κ και για κάθε β X Κ,

α+α·β=α
Λ5
α · (α + β) = α

(Από το Α3.2) α + αβ = α · 1 + αβ
(από το Α5.2) α + αβ = α · (1 +
β)
(από το Λ3) α + αβ = α · 1
(από το Α3.2) α + αβ = α
(από την αρχή του Δυϊσμού) α · (α + β) = α .

Λήμμα Λ6: Το συμπλήρωμα α’ που ορίζει το Α6, για κάθε α είναι μοναδικό.

Υπόθεση: Αν είχαμε δύο συμπληρώματα α1’ και α2’, θα είχαμε

(από το Α6) α + α1’ = 1, α + α2’ = 1, α α1’= 0, α α2’ = 0.
(Από το Α3.2) α2’ = 1 · α2’,
(από την υπόθεση) α2’ = (α + α1’) · α2’,
(από το Α5.2) α2’ = α α2’ + α1’ α2’,
(από την υπόθεση) α2’ = 0 + α1’ α2’,
(από την υπόθεση) α2’ = α α1’+ α1’ α2’,

5 / 10
Μανωλάς Εμμανουήλ Άλγεβρα Μπουλ

(από το Α5.2) α2’ = (α + α2’) α1’,

(από την υπόθεση) α2’ = 1 · α1’,
(από το Α3.2) α2’ = α1’ .

Λήμμα Λ7: ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΟΣ

Για κάθε α X Κ, α = α’’ .
Αν α’’ = χ, τότε α’α’’ = α’χ, άρα 0 = α’χ, που σημαίνει ότι χ = α.
Με δυϊκό τρόπο,
αν α’’ = χ, τότε α’ + α’’ = α’ + χ, άρα 1 = α’ + χ, που σημαίνει ότι χ = α.

Λήμμα Λ8: Ισχύει ότι α[(α+β)+γ] = [(α+β)+γ]α = α .

Με απλές πράξεις παίρνουμε α[(α+β)+γ] = α(α+β)+αγ = α+αγ = α

Θεώρημα Θ9: ΠΡΟΣΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ

Για τρία στοιχεία α, β, γ του Κ ισχύει ότι α+(β+γ) = (α+β)+γ
και με την αρχή του δυϊσμού α(βγ) = (αβ)γ .

Ξεκινάμε με την έκφραση Ζ = [(α+β)+γ][α+(β+γ)],

(από το Α5.2) Ζ = [(α+β)+γ]α + [(α+β)+γ](β+γ),
(από το Λ8) Ζ = α + [(α+β)+γ](β+γ),
(από το Α5.2) Ζ = α + {[(α+β)+γ]β + [(α+β)+γ]γ},
(από το Λ8 και το Α4.2) Ζ = α + {β + [(α+β)+γ]γ},
(από το Λ5) Ζ = α + (β+γ).
Ξεκινάμε πάλι με την έκφραση Ζ = [(α+β)+γ][α+(β+γ)],
(από το Α5.2) Ζ = (α+β)[α+(β+γ)] + γ[α+(β+γ)],
(από το Λ8) Ζ = (α+β)[α+(β+γ)]+γ,
(από το Α5.2) Ζ = {α[α+(β+γ)] + β[α+(β+γ)]} + γ,
(από το Λ8) Ζ = {α[α+(β+γ)] +β} +γ,
(από το Λ5) Ζ = (α+β) + γ.
Άρα α + (β+γ) = (α+β) + γ και με την αρχή του δυϊσμού α(βγ) = (αβ)γ.

Θεώρημα Θ10:
Για κάθε α, β του Κ ισχύει ότι α+α’β = α + β
και με την αρχή του δυϊσμού α(α’ + β) = αβ .

(Από το Α5.1) α + α’β = (α + α’)(α + β),

(από Α6 και Α3.2) α + α’β = α + β,
(από την αρχή του δυϊσμού) α(α’ + β) = αβ .

Θεώρημα Θ11: ΝΟΜΟΙ DE-MORGAN

Για κάθε α, β του Κ ισχύει ότι (α+β)’ = α’β’ και με την αρχή του δυϊσμού (αβ)’ = α’ + β’.

6 / 10
Μανωλάς Εμμανουήλ Άλγεβρα Μπουλ

(Από το Α5.1) (α + β) + α’β’= (α + β + α’)(α + β + β’),

(από τα Α6 και Α4.1) (α + β) + α’β’= (1 + β)(1 + α),
(από το Λ3) (α + β) + α’β’= 1 · 1 = 1 .

(Από το Α5.2) (α + β)α’β’= α(α’β’) + β(α’β’),

(από τα Α6 και Α4.2) (α + β)α’β’= 0 ·β’+ 0 ·α’,
(από το Λ3) (α + β)α’β’= 0 + 0 = 0,
(και σύμφωνα με το Α6) το (α+β) είναι το συμπλήρωμα του (α’β’),
άρα γράφουμε (α + β)’ = α’β’ και με την αρχή του δυϊσμού (αβ)’ = α’ + β’.

Θεώρημα Θ12:
Για τρία στοιχεία α, β, γ του Κ ισχύει ότι αβ + α’γ + βγ = αβ + α’γ
και με την αρχή του δυϊσμού (α + β)(α’ + γ)(β + γ) = (α + β)(α’ + γ) .

Με απλές πράξεις βρίσκουμε ότι αβ + α’γ + βγ = αβ + α’γ + βγ(α + α’) = αβ + α’γ + αβγ + α’βγ
= αβ(1 + γ) + α’γ(1 + β) = αβ + α’γ .

7 / 10
Μανωλάς Εμμανουήλ Άλγεβρα Μπουλ

Πίνακας αξιωμάτων, λημμάτων και θεωρημάτων,

που είναι χρήσιμα για τις ασκήσεις και τα προβλήματα της άλγεβρας Μπουλ
Α3.1 α+0=α Α3.2 α·1=α

Α4.1 α+β=β+α Α4.2 αβ = βα

Α5.1 α + βγ = (α + β)(α + γ) Α5.2 α(β + γ) = αβ + αγ

Α6.1 α + α’ = 1 Α6.2 αα’= 0

Λ2.1 α+α=α Λ2.2 αα = α

Λ3.1 α+1=1 Λ3.2 α·0=0

Λ4.1 1’ = 0 Λ4.2 0’ = 1

Λ5.1 α + αβ = α Λ5.2 α(α + β) = α

Λ7 α’’ = α
α + (β + γ) = (α + β) + γ
Θ9.1 Θ9.2 α(βγ) = (αβ)γ = αβγ
=α+β+γ
Θ10.1 α + α’β = α + β Θ10.2 α(α’ + β) = αβ

Θ11.1 (α + β)’ = α’β’ Θ11.2 (αβ)’ = α’ + β’

Θ12.1 αβ + α’γ + βγ = αβ + α’γ Θ12.2 (α + β)(α’ + γ)(β + γ) = (α + β)(α’ + γ)

8 / 10
Μανωλάς Εμμανουήλ Άλγεβρα Μπουλ

4. Σχέση της άλγεβρας Μπουλ με την θεωρία των συνόλων και με την
προτασιακή λογική

4.1 Άλγεβρα Μπουλ και θεωρία συνόλων : Θα μπορούσαμε δούμε την θεωρία συνόλων ως μια
άλγεβρα Μπουλ. Ας δούμε τις αντιστοιχίες:
• Τα ονόματα στοιχείων του Κ στην θεωρία συνόλων είναι ονόματα συνόλων.
• Η πράξη πρόσθεση αντιστοιχεί στην ένωση συνόλων.
• Η πράξη πολλαπλασιασμός αντιστοιχεί στην τομή συνόλων.
• Το στοιχείο μηδέν αντιστοιχεί στο κενό σύνολο.
• Το στοιχείο ένα αντιστοιχεί στο παγκόσμιο σύνολο U. (Όπως είναι γνωστό, δεν ορίζεται το
σύνολο όλων των συνόλων).
• Το συμπλήρωμα στοιχείου αντιστοιχεί στο συμπληρωματικό συνόλου ως προς το U.
Με τις αντιστοιχήσεις αυτές, κάθε σχέση της άλγεβρας Μπουλ μπορεί να μετατραπεί σε
συνολοθεωρητική σχέση. Δες τον συγκριτικό πίνακα στο τέλος του κεφαλαίου 4.

4.2 Άλγεβρα Μπουλ και προτασιακή λογική : Θα μπορούσαμε να δούμε την προτασιακή
λογική ως μια άλγεβρα Μπουλ. Λογική πρόταση είναι κάθε σύνολο χαρακτήρων ή λέξεων που
μπορούμε να του δώσουμε την τιμή «ψευδές» ή «αληθές». Η πρόταση p=[Θα βρέξει αύριο] δεν είναι
λογική πρόταση. Η πρόταση q=[Ο ακέραιος αριθμός 4 είναι άρτιος] είναι λογική πρόταση και έχει
αληθοτιμή = «αληθές». Ας δούμε τις αντιστοιχίες:
• Τα στοιχεία του Κ στην προτασιακή λογική είναι λογικές προτάσεις.
• Η πρόσθεση αντιστοιχεί σε διάζευξη (Ή).
• Ο πολλαπλασιασμός αντιστοιχεί σε σύζευξη (ΚΑΙ).
• Το μηδέν αντιστοιχεί στο ψευδές.
• Το ένα αντιστοιχεί στο αληθές.
• Το συμπλήρωμα αντιστοιχεί στην άρνηση της πρότασης.
Δες τον συγκριτικό πίνακα που ακολουθεί.

Πίνακας αντιστοιχιών άλγεβρας Μπουλ, συνολοθεωρίας και προτασιακής λογικής

Άλγεβρα Μπουλ Θεωρία Συνόλων Προτασιακή Λογική
Πρόσθεση + Ένωση ∪ Διάζευξη, Ή ∨
Πολλαπλασιασμός · Τομή ∩ Σύζευξη, Και ∧
Μηδέν 0 Κενό σύνολο ∅ Ψευδές F
Ένα 1 Παγκόσμιο σύνολο U Αληθές T
Στοιχεία α,β Σύνολα A,B Προτάσεις p,q
Συμπλήρωμα του α α’ Συμπληρωματικό του A CUA Άρνηση της p ¬p
αα’ = 0 A ∩ CUA = ∅ p ∧ ¬p = F
α + αβ = α A ∪ (A ∩ B) = A p ∨ (p ∧ q) = p
(αβ)’ = α’ + β’ CU(A ∩ B) = CUA ∪ CUB ¬ (p ∧ q) = ¬ p ∨ ¬ q

9 / 10
Μανωλάς Εμμανουήλ Άλγεβρα Μπουλ

Ασκήσεις για την άλγεβρα Μπουλ

1. Να δειχτεί ότι α β + α γ = (α + β )(α + γ )

2. Να δειχτεί ότι α γ + β γ = α ⋅ γ + β ⋅ γ

3. Να δειχτεί ότι α β ε + α β ζ + α γ δ ε + β γ δ ζ = (α β + γ δ )(α ε + β ζ )

((
4. Να δειχτεί ότι α + β + γ α + β + γ ) )( ( )) = (α + ( β +δ ))((α ) )
+ β +δ

5. Να απλοποιηθούν οι εκφράσεις

I (α + β )(α β ) α β

II [(α β + α β ) + α β ] + α β α

III (α + α β )( β + β γ )( γ + γ α ) αβγ

IV (
α ⋅ α + β ⋅ γ +δ )( ) 0

V (
α ⋅β + α + β ) α

VI (α ( )
+ β ) ⋅ α + β ⋅ (α + β ) ⋅ α + β ( ) α + β

VII (α + α β )(β + β γ )(γ + γ α ) αβγ + α ⋅ β ⋅γ

VIII α β γ δ + α β γ δ + α βγδ + α β γδ + α β γδ + α β γ δ + α β γ δ βδ + β ⋅δ

Δείτε και το λήμμα [http://el.wikipedia.org/wiki/Άλγεβρα_Μπουλ].

10 / 10