Сэдэв: Нийгмийн социал бүтэц Лекц №3

Хичээлийн зорилго: Нийгмийн социал бүтэц, нийгмийн бүтцийг бүрдүүлэгч

үндсэн элементүүдийн талаар мэдлэг эзэмшүүлэх

Эзэмших ур чадвар: Нийгмийн бүтэц гэж юу болохыг тайлбарлах

 Нийгмийн бүтцийг бүрдүүлэгч үндсэн элементүүд, тэдгээрийн харилцан

үйлчлэлийг тодорхойлох
 Нийгмийн бүтцийг бүрдүүлэг элементүүдийн үүрэг, онцлог шинжүүдийг
нь харьцуулан дүгнэлт хийх
 Нийгмийн чухал хэрэгцээг хангагч үндсэн институтын чиг үүргийг
тодорхойлон хэлэлцэх
 Боловсрол бол нийгмийн институт болох тухай, боловсрол, мэргэжил
эзэмшхийн үнэ цэнийн тухай хэлэлцэх, өөрсдийн байр суурийг
илэрхийлэх

Нийгмийн социал бүтэц гэж юу вэ?

Нийгмийн тогтолцооны нэг хэсэг нийгмийн бүтэц юм. Нийгмийн бүтэц гэдэг нь
нийгмийн бүхий л байгууламж бөгөөд түүний үндсэн элментүүдийн хоорондын
тогтолцоо болж байдаг. Энэ үүднээс нийгмийн бүтэц нь нийгмийн нийтлэгүүд ба
тэдгээрийн хоорондын олон тооны төрөл зүйлийг тодорхойлно.

Өөрөөр хэлбэл нийгмийн бүтцийг өөр хоорондын харилцаа холбоо,

хамааралд оршигч статус, үүрэг, хэм хэмжээ, үнэт чанар бүхий хүмүүс,
нийгмийн анги давхраа, институт бүлгүүдийн цогцолбор хэмээн ойлгож болно.

Хүний статус: Статус гэдэг нь хүний эрх хэмжээг заасан латин гаралтай үг.
Өрнөдийн философичид нийгмийн эрх бүхий хүний байр суурийг энэ статус
р
ð
º
Ò
Ì
à
ò
ñ
õ
ë
å
ó
ä
Î
хэмээх ухагдахуунд хамруулж үздэг. Өдөр тутмын ярианд хүний статусын тухай
ярихад тухайн хүний нэр хүнд, алдар байр суурийг ойлгож байдаг. Жишээ нь
эмэгтэй хүн, эхнэр, ээж, багш,нэгэн зэрэг байж болно. Эдгээр байр суурь нь
тодорхой эрх үүрэгтэй холбогдохоороо статус гэж нэрлэгддэг.

Харин нийгэм судлаачид стасус гэдгийг хамгийн доод давхрагаас дээд

шатанд хүртлэх бүхий л бүлэгт хамруулж ойлгож байдаг. Хүн бүхэн өөр өөрийн
статустай бөгөөд нэг хүнд хэд хэдэн статус байж болно. Харин хүний хамгийн
гол статус бол түүний эрхэлж буй ажил юм.

Ì
Ò
ñò
Î
à

Социал үүрэг. Хүн бүр нийгэмд өөрийн гэсэн байр суурийг эзлэхээс гадна
үүрэг хүлээж байдаг үүнийг социал үүрэг гэдэг.

Социал үүрэг гэдэг нь хүмүүсийн олж авч буй байр суурь буюу статусаас
хүсэн хүлээж буй зүйл юм. Жишээ нь цагдаагийн ажилтан иргэн хүнд аюул
занал учирсан үед зохих арга хэмжээ авч чадах ёстой гэж үздэг. Түүнчлэн
өрхийн тэргүүн хүн үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх, гэр орондоо санаа тавих,
эхнэрээ халамжлах, эцэг эхээ асрах гэх мэт бие биедээ үүрэг хүлээдэг. Энэ
үүднээс бие хүнийг үүргийн цогц гэж ойлгож болно. Хүн бүр тухайн оршин буй
нийгэм бүлэгтээ олон янзын үүрэг хүлээдэг. Жишээ нь тодорхой нөхцөлд эцэг,
зарим хэсэгт нь найз, нөгөө хэсэгт нь дарга болох жишээтэй. Тухайн статуст
тохирох эдгээр үүргийг цогцыг үүргийн тогтолцоо гэж ялгаж болно. Үүргийг
дотор нь дараах байдлаар ангилна.
 Үүргээ сайн биелүүлсэн хүн шагнал, хүндэтгэл гэх мэтээр нийгмийн зүгээс
урамшил хүртдэг. Үйлдлийнхээ төлөө хүртэж буй шагнал ба шийтгэлийг арга
хэмжээ гэдэг. Арга хэмжээ нь тухайн нөхцөл байдал дах зан төлөвийг
тодорхойлж түүнийг бэхжүүлж байдаг.

Хоёр хүн ба түүнээс дээш хоорондоо нийцгүй үүргийн эсрэг тэсрэг

шаардлагыг зайлшгүй биелүүлэх нөхцлийг үүргийн мөргөлдөөн гэдэг. Үүргийн
зөрчилдөөнийг арилгах хэд хэдэн арга байдаг.

1.
2.
3.
4.
Зарим үүргийг бусдаас чухал гэж үзэх
Гэр орон ажлын байр, түүнчлэн тэнд гүйцэтгэх үүргээ ялгаж үзэх
Харилцан ярилцах ойлголцох
Нийгмийн зүгээс хойч үеэ хүмүүжүүлэхэд гэр бүлийн оролцоо чухал
учир хөдөлмөрийн хууль болон бусад хуулинд гэр бүлийг дэмжсэн
бодлогыг боловсруулж хэрэгжүүлэх,

Нийгмийн бүлэг
õ
ë
î
â
º
ñ
ç
í
é
à
ö
ó
 Анхдагч бүлэгт хүн нийгэмшиж зан төлөвийн шинж нийгмийн хэм хэмжээ, үнэт
зүйлс, итгэл үнэмшилийг олж авдаг.

Хоёрдогч бүлгийн үндсэн хэв нь тодорхой нэг зорилгыг хэрэгжүүлэхийн тулд

бүрэлдсэн нийгмийн бүлэг болох байгуулга юм.

Бүлгийн шинжүүд нь:

 Өөрийн гэсэн тодорхой зорилготой түүнд тохирсон үйл ажиллагаа

явуулах арга зохион байгуулалттай байдаг.
 Гишүүнчлэл буюу тухайн бүлэгт харъяалагддагаа ойлгох явдал юм. Тэд
өөрийн гэсэн дүрэм журам, хэм хэмжээг бий болгож, түүндээ захирагдаж
гишүүний эрх үүргээ ухамсарлаж биелүүлэхийг эрмэлзэж байдаг.

Бүлэг нь өөрийн гэсэн адилтгалтай. Наад зах нь өөрийн гэсэн уриа,

эмбелемтэй, нийтлэг зарчмууд, үнэт зүйлийг эрхэмлэж байдаг.

Бүлэг нь дараах үүргийг гүйцэтгэнэ.

Бүлэг нь тодорхой ажил уйлсийг бүтээхийн тулд үүсдэг бөгөөд нэг хүн хийж
чадахгүй юмуу, хийхэд төвөгтэй ажлыг гүйцэтгэхэд тус болдог.

Нийгмийн институт: Нийгэм бүр залгамж үеэ бэлтгэх, нялхас өтгөсийг харж
хандах, хүнс орон байраар хангах, нийгмийн хэв журмыг сахиулах, зэрэг
асуудлуудтай байнга тулгарч, түүнийг шийдвэрлэх болдог. Нийгэм хөгжихийн
хэрээр эдгээр асуудлыг шийдсэн шийдэл нь тухайн иргэншилд институт болон
үлддэг. Ингэхлээр институт гэдэг нь нийгмийн тодорхой хэрэгцээг хангахад
чиглэсэн үүрэг статусын цогц юм. Нийгмийн хэрэгцээнээс хамаарч хүмүүс өөр
хоорондоо зохицон нэгдэх боломж олгож, нийгмийн харилцааг тогтворжуулдаг
нь институтын чухал шинж юм. Нийгмийн ямарч институт үйл ажиллагааны
тодорхой зорилготой,үүндээ хүрэх тодорхой арга хэрэгсэлтэй дотроо байр
суурийн шагналтай байдаг. Нийгмийн чухал ач холбогдолтой суурь
хэрэгцээнүүдийг дараах институтууд хангаж байдаг. Үүнд:
Ã
ð̄
î̧û
Ì
å
Ó
æ
Í
þ
ö
Ý
ñ
÷
Á
â
ø
íØ
ìä
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
ã̄
ý
¯
ç
é
¿
,á
º
ë
ó
è
ð
à
õ
îã
ò Өөрийгөө шалгах, давтах асуултууд

1. Нийгмийн бүтцийг бүрдүүлэгч ямар ямар институт байдаг вэ?

2. Статус гэж юу вэ? Олдмол болон төрөлх статусын гол ялгаа юунд байх вэ?

3. Социал үүрэг гэж юу вэ? Бие хүнийг яагаад үүргийн цогц гэж үздэг вэ?

4. Албан ба албан бус үүрэгт жишээ баримт гарган ярилцана уу?

5. Нийгмийн институт гэж юу вэ? Нийгмийн суурь хэрэгцээг хангадаг ямар ямар
институт байдаг вэ? Тэдгээрийн чиг үүргүүд.

6. Нийгмийн бүлгийн шинжүүдэд юу юу орох вэ?

1.
Дэлгэрүүлж унших ном, сурах бичиг

Атар.Ю, Мандах “Нийгмийн тухай мэдлэг” УБ., 2007 он

Буян. Д, “Нийгмийн тухай мэдлэг” УБ., 2006 он
Батаа.П, “Нийгмийн тухай мэдлэгийн дунд гарын тайлбар толь” УБ.,2007 он
Нямзагд.С, Пүрэв.О, “Нийгмийн тухай мэдлэг” УБ., 2002 он
Хандмаа. Х,” Нийгмийн тухай мэдлэг тестийн эмхтгэл” УБ., 2000 он
Радугин .А.А, Радугин А.К, “Социологи” УБ 2003 он
“Социологийн судалгаа” (ред.Ц. Уртнасан ) УБ., 2001 он
Смелзер. Н.”Социологи” УБ 2001 он
9. “ Нийгмийн ухаан” УБ.2008 он
10. WWW. Google.mn