TORKivE'DE

CiMENTO SEKTORO'NONDURUMU

Emin BA$ARAN Kimya Y.Mh.

Ekonomik Arastrrrna Md. QiTOSAN

ANKARA

Nuray TURUNQ Kimyager

Ekonomik Arastirrna Md.Yrd. QiTOSAN

ANKARA

OZET

Qimento DOnya'da ilk kez 1824 yilmda ingiltere'nin Portland Kasabasmda uretilmistir.

Ulkemizde ilk c;:imento Oretimi ise 1911 yrlinda istanbul Danca'da gerc;:ekle~mi~tir.

Qimento, tekno-ekonomik karakteristiklerinden dolayi ozellikle geli~mekte olan Olkelerde hOkOmetler taraftndan ozel onem verilen bir madde konumundadrr, Esas itibariyle sermaye yogUl; bir sanayi kolu olrnasma ragmen, clmentonun yan kullarum alanlannm yeni i~ sahalan yaratnmasrndaki bOyOk etkisi nedeniyle TOrkiye'deki Kalkinrna Planlan Donernlerinde bu sektorun geli~mesine hOkOmetler bOyOk destek saglaml~lardlr.

1994 YIII sonuitibariyle TOrkiye'deki mevcut 48 adet c;:imento tabrikasrnm top lam Oretim potansiyeli 35 milyon ton civanndadrr. Bu potansiyel ile TOrkiye, DOnya srralamasmda 8 nci, Avrupa Olkeleri arasinda ise 2 nci konumdadir.

Bu bildiri ic;:erisinde;

· TOrkiye Qimento sektoru'nun tarihsel geli~imi,

· TOrkiye'de Oretilen c;:imentolann tipleri ve standart numaralan,

· Bolqesel kapasite dagillml,

· Planll donemlerde sektordekl qelisrneler,

· Son 10 YII itibariyle Uretim, TOketim, Ki~i Basma TOketim, lhracat ve ithalat miktarlan

· SektorOn DOnya ve Avrupa Ulkeleriyle ktyaslamast

· Oretllen c;:imento tipleri ve kullarum alanlan bulunrnaktadir.

4

1. GiRi$

Su ile ternasmda sertlesen ve etrafmdaki maddeleri birbirine yaprstrrma olanaqma sahip maddelere "Hidrolik BaglaYlcl" adt verilmektedir. ilk olarak 1824 yrlmda ingiltere'de imal edllmis olan cirnento, butOr yapi malzemeleri arasmda en onemli yeri tutrnaktadrr.

9imento sektoru: baslrca, silisyum, kalsiyum, alOminyum ve demir oksitleri ihtiva eden hammaddelerin teknolojik metodlarla sinterlesrne derecesine kadar plslrilmesl ile elde edilen yan mamul madde klinkerin, tek veya daha fazla cins katki maddesi ile ogOtolmesi suretiyle imal edilen hidrolik baglaYlclian kapsarruna alan bir sektordur,

clmento, Uluslararasi Standart Sanayi Tasnifinde (ISIC), 369 ana grup ve 3692 kod nurnaras: ile sanayide kullarulan esas kimyasal maddeler grubunda yer almaktadrr,

TOrkiye'de standard I olan cirnento tipleri ve bunlann TOrk Standartlan numarasi a1?aglda verilrnistir.

1. Portland 9imentolar, P9 32,5- P9 42,5- P9 52,5 (TS 19)

2. Katkrli clmsnto, K932,5 (TS 10156)·

3. YOksek Finn Curuflu 9imentolar, C9 32,5- C9 42,5 (TS 20)

4. Trasli 9imento, T9 32,5 (TS 26)

5. Beyaz Portland 9imentosu, BP9 32,5- BP9 42,5 (TS 21)

6. Hare 9imentosu, H9 16 (TS 22)

7. ucucu KOIIO clrnsnto, UK9 32,5 (TS 640)

8. SOlfatlara Dayarukh 9imento, S09 32,5 (TS 10157)

9. SOper SOlfat 9imentosu, SS9 32,5 (TS 809)

10. Erken Dayarnrru YOksek clmento, EY9 52,5 (TS 3646) (Beton Travers 9imentosu)

2. TARiH~E

TOrkiye'de ilk clrnento cirnento tabrikasi 1911 yrlmda 20 000 tonlYl1 kapasite ile istanbul Oanca'da kurulmustur. Oaha sonra bu fabrika 1923 yrhnda tevsi edilerek kapasitesi 40 000 ton/yil'a yukseltilmistir.

1950'li yillara kadar Ankara, Zey1inburnu (istanbul), Kartal (istanbul) ve Sivas'ta 4 yeni fabrika kurulrnus ve toplam kapasite yilda 370 000 ton/yil'a ulasrrustrr. 1950 yrlmda, kisi basrna cirnento Wketimi(KBT) 25 Kg. olmustur.

TOrkiye'de cimento ihtiyacmrn artmasi ve ozel sektor yatrnmlanrun bu sahada yeterli olrnamasi nedeni ile degi~ik bolqelerde artan yoresel talebi yerinde ve minimum tasima maliyeti ile karsrlayacak sekilde cirnento Oretmek Ozere 23.10.1953 tarih, 4/1565 sayih Bakanlar Kurulu Kararma istinaden bir Kamu lktisadi Tesekkulu olan TOrkiye Qimento Sanayii T.A.$. (QiSAN) kurulmustur.

$irketin kurucu ortaklan; TOrkiye Emlak Kredi Bankasi, SOmerbank, TOrkiye i~ Bankasi, Ankara Qimento Sanayii T.A.$. ve Sivas Qimento Sanayii MOessesesi olup, baslanqrc sermayesi 50 Milyon TL'dir.

$irket, bilahare 1983 yrlmda yaprlan yasa dOzenlemeleri sonucu Etibank ve SOmerbank'm Seramik ve Refrakter Fabrikalanm da devralarak hizmet alarum daha da qenlsletmis ve unvaru "Turkiye Qimento ve Toprak Sanayii T.A.$." kisa ad: ile QiTOSAN olarak degi~tirilmi~tir.

QiSAN'm kurulmasi ve bunun sonucu olarakOretimin artrnast ile birliktec;:imento, suratle tDketilen temel maddelerden biri haline gelmi~, bu Wketim ozellikle planli donernlsrle birlikte buyuk sicramalar gostermi~tir.

Yurt lei c;:imento Wketimi 1962 yrhnda, yani plan h donernlere gec;:meden once 2.3 milyon ton civannda ve KBT 80Kg.dJ. Bu Wketim ve KBT;

I. 5 Yrllrk Kalkinrna Plan! Donerni sonunda (1967) 4.4 milyon ton ve 135 Kg., II. 5 Yrllrk Kalkmrna Plan! Donerni sonunda (1972) 7.3 milyon ton ve 194 Kg., III. 5 Yilhk Kalkmma Plan! Donerni sonunda (1977) 12.9 milyon ton ve 307 Kg., IV. 5 Yrlhk Kalkmma Plan! Donerni sonunda (1983) 11.5 milyon ton ve 240 Kg.,

V. 5Ylilik Kalkrnma Plan! Donerni sonunda (1989) 23.4 milyon ton ve 426 Kg., VI. 5 Yllilk Kalkrnrna Plan! Donerni sonunda (1994) 26.7 milyon ton ve 436 Kg.,

olarak qerceklesmistir.

Diger yandan, TOrkiye c;imento Uretimi 1962 yilmda '2.3 milyon ton civanndayken;

I. 5 Yllilk Kalkmma Plan! Donerni sonunda (1967) 4.2 milyonton, II. 5 Yrlhk Kalkmma Plant Donerni sonunda (1972) 8.4 milyon ton, III. 5 YrlhkKalkrnma Plan I Donemi sonunda (1977) 13.8 milyon ton, IV. 5 Yilh k Kalkmma Plan! Donerni sonunda (1983) 13.6 milyon ton,

V. 5 Yillik Kalkmrna Plan! Donerni sonunda (1989) 23.8 milyon ton, VI. 5 Yillik Kalkmma Plan! Donerni sonunda (1994) 29.5 milyon ton

olarak realize edllrnistlr.

1994 yrh sonu itibariyle Olkemizde 48 adet clrnento fabrikasi bulunmakta olup, bunlann 8 adedi sadece ogOtme ve paketleme tesisidir. Toplam cimento Oretim potansiyeli 35 milyonton civanndadrr ve bu kapasitenin bolqeler itibariyle daglliml Tablo (1) de verilmistir,

3. ORETiM VE TOKETiM

Cumhuriyetin kurulmast ile birlikte bir kalkmrna hamlesi igerisine giren Olkemizde, clrnento Oretimi ve tOketiminin geli~mesi 1960 Ii yillara kadar olan donemds ancak yrlda 2 milyon ton seviyelerine ulasabilrnistir.

vimento vimento
Oretimi TOketimi NOfus* KBT
Villar (1000 ton) (1000 ton) (1000 Ki~i) (Kg/Ki~i)
1927 41 97 13562 7
1930 82 142 14448 10
1935 176 177 16046 11
1938 268 332 16916 20
1947 350 358 19493 18
1950 396 529 20809 25
1955 819 1419 23859 59
1960 2038 1949 27509 71
1962 2323 2328 28933 80
(*) YII ortasi tahmini nOfus Bilindigi gibi Olkemizde 1963 yrlmdan itibaren planh donernlere qirilrnistir. Plan donemleri itibariyle cirnento Oretim ve toketim rniktarlan, donernsel artrs/azalis yOzdeleri ve ortalama yrllik artis/azahs yOzdeleri Tablo (2)'de, son 10 YII itibariyle Oretim, tDketim ve KBT degerleri ile bunlann artrs/azalrs yOzdeleri Tablo (3)'de verilrnistir.

4. iHRACAT VE iTHALAT

1970 Ii yrllara kadar TOrkiye'deki cirnento Oretimi, Olke ihtiyacrru tamamiyle

karsrlayabilecek bir dOzeyde olrnadrqmdan Olkemiz cirnento ithalatcrst gorOnOmOndeydi. Daha soma yeni cimento fabrikalannm kurulmasi, mevcut tesislerin kapasitelerinin arttmlmasi ile birlikte TOrkiye 1970 yrhndan itibaren cirnento ihrac etmeye baslarrus ve bu ihracat qunurnuze kadar devam etrnistir. TOrkiye, 1994 yrlinda yapmrs olduqu 5.2 milyon ton cimento ve klinker ihracatt ile Avrupa Olkeleri arasmda ihracat yonunden ikinci dururndadrr.

1987-1993 yillan arasmda qerceklesen cirnento ithalatr, esas itibariyle ozellikle Marmara ve Ege Bolgeleri olmak Ozere bolqesel kapasitenin ihtiyact karstlayamamasmdan ve Dogu Bloku Olkeleri ile Irak ve Suriye'den yapilan damping tiyath cimento ithalatrndan kaynaklanmaktadtr. Yoresel denqesizliqi giderebilmek icin aym yillarda bolqeler arasi buyuk miktarlarda cirnento ve klinker aktarmalan da qerceklestirtlmistir,

Son 10 YII itibariyle cimento ithalat ve ihracat miktarlan Tablo (4)'de verilrnistir.

5. AVRUPA VE OONYA OLKELERi iLE KIYASLAMA

1994 Ylli verilerinin tamarru temin edilemediginden kryaslamalar 1993 YIII verileri esas ahnarak yaprlrrustrr. Uretim miktan yonunden TOrkiye, DOnya Olkeleri arasinda 8 nci, Avrupa Olkeler arasmda 2 nci srradadtr,

1994 Ylli DOnya cirnento Oretimi 1.4 milyar ton civanndadrr. DOnya cirnento Oretim pastas I Grafik (1) de gorOlebilir.

DOnya'daki buyuk cimento Oreticisi Olkelerin Oretim miktarlan Tablo (5)'de, Cembureau Ulkelerl cirnento Oretim ve Wketim durumu Tablo (6)'da, Avrupa Birligi Ulkeleri Ki~i Basma Qimento TOketimleri Tablo (7)'de verilrnistir.

6. CiMENTO TiPLERi VE KULLANIM ALANLARI

Daha 6ncede belirtildiqi gibi; bashca silisyum, kalsiyum, alOminyum ve demir oksitleri ihtiva eden hammaddelerin pisirilmesi ile yan mamul madde klinker elde edilmektedir. Bu klinkerin degi$ik katkt maddeleri ile farkh oranlarda kanstrnlrp 6g0tolmesiyle degi$ik tipte cimentolar elde edilmektedir. OgOtme srrasinda ilave edilen algi tasr, priz sOresini ayarlayabilmek icin kutlarulrnaktadrr.

Bazi tip cirnentolann kansrrn oranlan, algi tast haric olmak Ozere a$aglda verilrnistir.

· Portland cirnentosu

· Katkrlt cirnento

: % 100 klinker

: Min. % 81 klinker + Max. %19 puzolanik madde

· Trash cimento : % 60-80 klinker + % 40-20 tras

· YOksek Finn Curuflu Cimentolar : % 20-80 klinker + % 80-20 curuf

· Ucucu KOIIO Cimento : % 70·90 klinker + % 30-10 ucucu kOI

TOrkiye'de satrlan cirnentolann aglrhkh b610mO katkrh cimento ve trash cimentodur. Satrst yaprlan diger tip cimentolann oraru 1994 yrlmda toplam satrsm % 14'0 kadardrr, Cim.anto kansrrru icerisinde maliyeti en yliksek elernarun klinker olmast nedeniyle Oreticiler trash ve katkih cirnento Oretimin tercih etmektedir.

Katkrh vetrasli cimentolar; basing dayammr, priz sOresi ve hacim genle$mesi yonunden portland clmentosu ile ayru ozellikleri gostermektedir. Tras, yOksek finn curuflu ~imentolardaki curufun yaptlgl gibi, priz sOresinde aglga crkan ISIYI azaltrci etki yaprnaktadrr. Ornegin, cirnentonun icinde % 30 orarunda tras varsa aglga cikan lSI yaklastk % 15 azalrnaktadir. Barailar . gibi bOyOk beton g6vdeli yapilarda, 18~ genle$mesinin vereblleceqi muhtemel hasarm en az seviyeye indirilebilmesi icin trash cimento kullamrm tercih edilmektedir. Diger yandan tras, beton ve harem islenebllirtiqini arttlrdlgl, oldukca yogl;n kutleset beton dokurnunu kolayla$tlrdlgl icin, trash cirnento su altt beton elemanlann dokumunde de kullarnlmaktadrr.

SOper sOlfat cimentosu, esas itibariyle yOksek finn curufunun algi tasi ve bir miktar klinkerle ogOtolmesiyle elde edilir. Zararh sulara karst dayaruklrhq: cok yukssktir.

TOrkiye'de satist yapilan cirnentolann son 10 y!! itibariyle tiplerine gore daglhml Tablo (8)'de, sans sekline gore daglhml ise Tablo (9)'da verilmistir.

o ..J III ~ I-

E

~

:::J:::::I :; ... ... CII :::J':': ~ ,5

52

o l!l

<0 C')

o o en

to

,....

o eo

ci C')

II) (') I'o

,....

II) (') co co

C') co ci C\I

Ul W

" ..J

:0 III

~ a: ~ ::iE a: ~

~

,....

II) en C\I II)

o

,....

II) (')

~ ci

,....

'w

w o ..J :0 III W

" w

N

o (') co

""

<D co

C'i

,....

o (') co

""

C\I

,....

.,:

,....

C') C')

cO

'w

w

" ..J

:0 III N 'z

W C ~ ~ c?

~ ci

,....

,.... ,....

co <D

,.... ,....

II) o (')

(')

C\I <':!

,.... ,....

o "" (')

(')

I'<D

<0

,....

...

III

~

';: .J:J III u..

o II)

"" co

0) l!l cO

,....

o co

"" to

o co to

""

C\I 0)

C\i C\I

,.... ,....

'w w e ..J :0 III ::::I ..J o C ~ Z ~

,~ II'i

C\I <D

C'i

II) ,.... ,....

(')

,.... ,....

II) II)

,....

,....

C') C')

co

o l!l

oi

,....

o l!l 0

"! ci

0) 0

,....

~

,.... ,....

o o

ci o

,....

a: w ..J W

" ..J

:0 III

'w

w e ..J :0 III N

'z

W C ~ a: ~ ~ .,:

'w

w

" ..J

:0 III ::::I ..J o C ~ Z ~ ::::I ,,,

o c to

o o (')

<D

""

o o

ci o

,....

o en C\I co C\I

o o

ci o

,....

II) o II)

en C\I

o o

ci o

,....

TABLO (2)

C;iMENTO SEKTORU'NDE PLANLI DONEM SONLARI
iTiBARiYLE C;iMENTO URETiM VE TUKETiMLERi
C;iMENTO ARTI$ VE AZALI$(%) C;iMENTO ARTI$ VE AZALI$(%)
YILLAR ORETiMi -- -- ---Eje~ 'fi"ilik- --- -- ---Yiliik-- -- - TOKETiMi --- -- Be§Yliilj(-- -- -- ---- -yili"ik -- -- --
(1000 ton) Ortalama (1000 ton) Ortalama
1962 2323 2328
82.91 12.84 91.37 13.86
1967 4249 4455
98.28 14.67 63.12 10.28
1972 8425 7267
64.18 10.42 77.85 12.20
1977 13832 12924
10.92 9.76
1978 15343 14186
-11.39 -2.39 -18.50 -4.01
1983 13595' 11562
15.76 19.62
1984 15738 13831
51.23 8.62 69.02 11.07
1989 23801 23377
24.02 4.40 14.21 2.69
1994 29519 26698 TABLO (3)

<;:iMENTO SEKTORONDE SON ON VIL iTiBARivLE
<;:iMENTO ORETiM ,TOKETiM VE Ki~i BA~INA TOKETiMLERi
<;:iMENTO <;:iMENTO KISI BASINA .-------~~!~-~~~~~-----------
ORETiMi TOKETiMi TOKETiM ORETiM TOKETiM K.B.T.
VILLAR (1000 ton) (1000 ton) (Kg/Kisi) (%) (%) (%)
1985 17581 15797 312 11.71 14.21 11.43
1986 20004 18934 366 13.78 19.86 17.31
1987 21980 23362 442 9.88 23.39 20.77
1988 22675 23748 439 3.16 1.65 -0.68
1989 23801 23377 423 4.97 -1.56 -3.64
1990 24416 23799 421 2.58 1.81 -0.47
1991 26261 24329 422 7.56 2.23 0.24
1992 28607 26005 441 8.93 6.89 4.50
1993 31366 29778 494 9.64 14.51 12.02
1994 29519 26698 433 -5.89 -10.34 -12.35 TABI.O (4)

<;iMENTO SEKTORUNDE SON
ON VILDAKi <;iMENTO iTHALAT VE iHRACATI(*)
(Bin Ton)
VILLAR iTHALAT iHRACAT
1985 - 1853
1986 61 1247
1987 2037 343
1988 1646 257
1989 509 1098
1990 1220 2682
1991 596 3573
1992 433 4417
1993 245 3203
1994 51 5209
(*)Klinker Oahil TABLD (5)

EN BOVOK <;:iMENTO ORETicisi OLKELER n
(sirsteme 1993 YIII verilerine gore yepttmtsnr.}
(Milyon ton)
OLKELER 1989 1990 1991 1992 1993
'fin .210.3 211.7 2~4.' 308.7 360.0
Japonya 81.9 87.0 89.4' . 95.8 ' 94.8
S.S.C.B.(Eski) 140.4 137.3 110.0 9G.0 90.0
A.B.D. 70.0 71.3 65.8 70.2 74.0
Hindistan 44.6 47.3 53.6 54.1 57.3
Guney Kore 31.4 33.9 38.8 43.3 49.7
Italya "0.5 40.9 40.8 41.4 34.8
,
TGrkiye(OO) 24.1 25.4 27.4 30.2 32.7
Alma;,ya("") 25.5 27.7 31.1 33.2 32.5
Tayland i 5.4 18.0 18.8 22.4 27.8
I,'eksika 23.7 23.9 25.1 25.9 27.6
Brezilya 25.9 25.8 :n.5 23.9 24.8
Tayvan 18.0 18.5 19.4 21.9 24.3
Ispanya 28.2 28.7 28.0 25.1 23.9
Fr ansa zs.a 27.1 25.8 226 20.5
("j Ihra;: eoller: k!iTik"r dahildir.
("OJ TUrkiye Dimye Cimento Utetiminde 8.nci,Avrupa Olkeleri etesirdede 2.nci suede yetelrrektsdu.
1"_~)1989·199C }'J!!an Batl Almanya deger/eridir. TABLO 6

1993 VIU BATI AVRUPA OLKELERI 9iMENTO SEKTORO VE TORKivE'NiN DURUMU

(Bin ton)
9imento(*) 9imento
Oretimi TGketimi ithalat(**) ihracat(**)
OLKEADI (1000 Ton) (1000 Ton) (1000 Ton) (1000 Ton)
Belclka 7612 4827 710 2902
Fransa 20464 18238 1507 2222
Almanya 32481 30582 7502 1731
Vunanistan 13925 7137 42 6918
italya 34771 34504 2938 255
Uiksemburg 1209 491 66 718
Hollanda 3078 2720 2800 468
Portekiz 7617 7507 71
ispanya 23928 20186 2466 3736
irlanda 1450 " 1155 254 289
Danimarka 1758 823 215 943
ingiltere 11000 11000 1400 383
AVRUPA BiRLiGi 157755 139170 19900 20636
Avusturya 4854 4822 444 40
Finlandiya 835 871 169 2
islanda 87 86
Norvec 1711 1114 86 533
lsvec 2162 1325 123 865
AVRUPA EKONOMiK TOPLULUGU 167332 147388 20722 22076
lsvlcre 4042 4000 344 42
TGrkiye 32679 29604 245 3202
CEMBUREAU AsiL OVELERi 203853 180992 21311 25320
<;:ek Cumhuriyeti 5423 3625 76 1741
Macaristan 2533 2331 153 145
Polonya 13039 9811 3275
Slovak Cumhuriyeti 2610 1506 1091
TOPLAM CEMBUREAU 226568 198265 21540 31572
(')lhra9 edilen klinker dehll.
(")vimento ve klinker ~994-I'ILI OUNYA (:iMENTO URETiMi: 1390 Milyon Ton,

AFRiKA %4

CEMBUREAU %17

OiGER AVRUPA ve S.S.C.B. %8

JAPONYA %7

9iN%28

13

TABLO (7)

AB OLKELERi VE TORKivE'DE
Kil;;i BAl?INA CiMENTO TOKETiMi
(KglKi!ji)
ULKELER 1989 1990 1991 1992 1993
italya 739 748 751 770 661
Almanya(*) 416 432 414 455 458
ispanya 668 733 738 666 581
Fransa 440 444 423 376 337
ingiltere 320 283 243 209 208
Vunanistan 731 755 739 739 695
Portekiz 672 723 753 769 761
Bel~ika 517 547 555 579 554
Hollanda 386 3669 350 344 318
irlanda 426 454 414 406 . 395
Danimarka 266 259 238 241 200
Liiksemburg 1034 1132 1214 1247 1306
TURKIVE 423 421 422 441 494
(,)1989-1990 Yillan Ball Almanya deger/eridir. Tf\[\\ (J (H)

URETiLEN <;:iMENTO TiPLERi iTiBARivLE SON ON VILOAKi <;:iMENTO SATI~LARI
(Bin Ton)
OiGER
VillAR P<;: K<;: C<;: T<;: BPe TiPLER TOPlAM
1985 1022 11682 563 2387 91 50 15797
1986 1000 14387 621 2766 122 38 18934
1987 2442 17261 491 2829 155 250 23362
1988 3079 16932 618 2773 167 180 23748
1989 1804 16931 179 4099 190 173 23377
1990 2489 15713 15 4801 200 581 23799
1991 1637 13227 74 8818 216 357 24329
1992 1959 14080 30 9331 231 374 26005
1993 2914 16273 217 10020 263 91 29778
1994 3414 12633 - 10352 237 62 26698 14

TABLO (9)

SON ON VILDAKi DOKME VE AMBALAJLI
CiMENTO SATI$LARI
(Bin Ton)
DOKME TORBALI
VILLAR CiMENTO CiMENTO TOP LAM
1985 2618 13179 15797
1986 3342 15592 18934
1987 4435 18926 23362
1988 5194 18554 23748
1989 5640 17737 23377
1990 5213 18586 23799
1991 5614 18715 24329
1992 6179 19826 26005
1993 7968 21810 29778
1994 7529 19169 26698 15