A230 Nae sng ksgaha Sovela sa Ret nsd berity aovibok peicnniers ie Glenewe 1980. Free Press. Tak prima pei Ca Sch Coeur re ak genoa in Le © Krakow 1991, Wyuliemetnn , sa roku wpdarrenie naiicen pokojawe. Nave tavunicni Statin Really Necessary 8 and Unisn, Moja popraka ma charter wstepny. eh sucha 1917 roku byl pv postu rewee atlohow ralerymy, ed Ro : ie ied revinu carskicgo w ostatnich dekadlach, patty N. Stone, “tare Ten a INTS. 1919, Cambridge 1982, Harvard University Py Fae Fra Rene cnet eee 24) stanoait maprawide wybitny an in Pits. Ran Hino, Cue Ca ines Criss, Bardem and He anlizg. W spranvach og6lnyeh pat? 1980, Angel 47. oarozai way .aalowsajace STE Thompron. The Demaceote Chico. ree wpa Paki has Dia aie ‘ou usloeyeh” okra te posse jake zane ielhicj herby. dewowlew disse fehasinalayels nauk spokez nel rorya to nie xt prshoe ie 3 M. Polanyi, Personal ee cinae| Essays oP Research, Copenhagen 1975, Tilers. ev 1 rae Ga i 0, 7e istoicyy ograniczenia”. Ale jedi ngramiczenia marywatny preemeca, to alt Prsigce to ule deferens “* W hamtekicie feo dem cneraliaji est opinia publican, Panes sordaal . pe Natoma eealizac payne analog vospodarcre pate? G. Savors, Ms nut jor Analysn, New Vonk 1978, Capubee University aynihonitezyin seyathion af te ero Pa Stan xy pulse pee wile saan WC Al ¥ wn Demokracja rzadzona i demokracja rzadzi S.1. Opinia publican: i rqdy parte na przyrwolenit Polityka uzale@niona jest w ostatecznym rachunku ud stosumkar migdzy rzadzaeymi irzadzor ni. Twierdzono, co prawda, ze dyeheto. mia ta istnigje we wseystkich systemach polityeznych 7 wyigtkiem demokracii, ale Fak, 2e yerny proces podejmawania decyz{i zacicra linie dvielaca rzadzacyeh i rzadzonyeh. nie osnacra ich Waajemnego przenikania, Stwierdzenic, de 1 Kladne| granicy, nie jest rownoznezne ze stwierdzeniem. Ze eranicy Gakic) nie ma. Granica moze byé rozciagnigta, a mimo wszystko istniee Poniewaz chege micé demokracjg, musimy mieé Ww jakims stopniu ready ludu. zapytajmy od raza: gedzie seukué wr7qdzacego hud demos w teakeie radzenia, czy tez w roli rzadzacyeh” Odpowieds brami: poderas wybordw. Nie jest to bagatelizowanic, bowiem wy bory i wybieranie rzeczywiscie kondensuja w sobie procedury dem Kratyezne. Na poczatek i przede wszystkim wyhory Konsens, eliminujac konsens domniemany. bad? nicprawe mozemy wsrakie zapominaé, ze wybory majy chirakter nivel i clementarny. Pomigdzy wyborami wlidza ludu pozostaje w sats zie USpiona. a ponadio istnieie spory orziew (chy nic porvie dzieé sprrccrnoset miedzy szerokimi opejumi wyborezymi.a honk tet aymi deeyzjami rzadowymi. Co wigees. wyhory rejestruta decvvie elosujacych: ale jak one powstija? Wybory s /untewanici opin ale sk; sig one bier i jak sig tworza!? Jaka jest geneswoli i opinii, do rejestraeji Ktore} ogranivzatja sie wybory? Podtozer Blosowania jest okres je poprredzajacy, Aeskobvick me powinnisny fobnizaé ra 7 ealego kregu procest formowanit opinil, Whidza wyboresa jet 7 same demokraci, jednak7e 120679is. ej natury mechanieanyin gwarantel twarzaja warunki, w ktOrych obywatel uzyskuje inforniacie nig. W ostatecanym gwarancje i narazony jest na necisk ludzi ksctaltujacych rachunke ,opinia rzidzonych jest prawdziwa podstawy kazdegn r W takim razie wyborysy srodkiem do celu. Ktorym jest .17ad epinit”-c7yl rad wrailiwy na opinig publiczna i przed mig od powied! i Powicdziawszy to wszystko, stvierdzamy, 7 wybery musza bye Wolne. To prawda, ale 10 nie wystarezy. bowie i opinit musi bye wjakims stopniu wolna, Woine wybory przy skrepo} hie wyrazaja. Mowimy, 7e lud musi byé suwerenny. lecz suwweren, KtOry hie ma nie do powiedzenia, nie majaey whisnych opin po prostu tylko zatwierdza, jest suwerenem niczego. ane} opinii niczego Powyasze stwierdzenia poruszaia klopotliwe kwestic. Na wstepie moina zapytaé, czy istnieje powdd do postugivania sie slowem opr {publiczna) zamiast jakiegos innego pojgcia. Drogie pytame — w jakim sensi jakas opinia uchodri za publiezng. Tylko w tym momencie oveni¢ moiemy, kiedy jakaé opinia rozpowszechniana publicznic jest won W jakim stopniu i w jtkim sensie, Co wigce), pojecie .r7ad opinil” adnost i", Skoro tak, bedziemy sig do pojgcia wr7ade opartege na prryzwoke tnusiell rownie? zapylad o pr=rcwolenic, a 10 oznavza. 7¢ adwotujaea sie do konsensu teorig demokragji nusimy skonfrontowad 7 tera preci stawng - 7¢ demokracja apieta sig na konflikeic ‘Aczkolwick mo? udowadniaé Ze opinia publican ismiala zaws7e i must istnieg w kazdym spoleczeiistwvie, pozostaje interesujacym faktem. de wyrarenie to stworzono dopiero w driesigcioleciach poprzedzajacych Wiclks Rewolucje Francuska. .Opinig publiczna” poprzedraly: porno- raymski rox populi, stedniowicezna doktryna przyzwolenia + chochy nawet wola powszeehna Rousseau’. Gdy indwily 0 tym samym, nic byloby powodu fopinia publicena”. W porownaniu z wola powszecho co Wainigjsze ze Stedniowiecana doktr nowosé polega na tym, Ze opinia publiczna ~ w przcciwienstwie do wach pozostalyeh ~ jest zdecydowanie podzielna*, Najbardzic} inte resujey jest jednak wybor te te wezesniejsze kone do wymyslania terminn Rousseau ara, onsen, pieewszat rminu .piia”. Ponicway pissurze Oswieee 16 nia znali doskonae Masy ki. tr » prrypuszeric, Ze nie wiedstel co Mona pode hates a leva. nie episienre. me wiedzg, Trzecim punkte Je w wyravenit .opinia pubhiczna” okreslenie .publicenir” wssavuie te ko na je} przedmiot, feez takve mat charakter t zakres rozpatrywanseh opiaii, W swoim podstawowym znaczeniu opinia nazywana jest publics na nie tylko dlatege. 2e rozpowszechniana jest wsrdd hidzi(publiki. lees rownied z tego wrgledu, 70 odnasi sig do .rreczy pubhernych”. de res publica. Krotko. mowiac & publiczna jest przedewsystkim pojgciem politycznym. Oznaeza to, Ze opinia © spruwach publernyeh shu7y i luzyé musi informowaniu © rzecvach publieznyeh. Ue ltt opinie publiczna 2definiowae mozna nastepajace:" spoleeznese bade wielo%é spoleeznosei. ktorgj rozproszone stany umystu (opine! wehodza we wzjemne oddzialywania z nattokiem informac)i dotyezaeyeh stan res publica’. Stan umystu, czy te? opinia, zawiera naturalnie romnorakie skladniki: potrzeby, pragnienia, prefe pogladdw i jak zobaczymy ~ jeszeze in cje. postawy, ogOlay system fe} Aby jectuak rozpatry wane ‘opinie odnosily sie do polityki, musza byé polityeznie uwraflivione. 7, pazostawae pod wplywem informaeji dotycracych wydarzeit 2wiaza ych 7 ustrojem polityeznym. Tak wige, uwzuledniajge te zastrze7enia ‘opinia publiczna jest nowoezesnym okresleniem nowoezesnyeh 7a isk ski) nie Moss Wsposdh smtcvacy reprezentowwac opinil publiczne),dopoki techinolowia hie umodiwi pomwiena sig prasy. .nowin” 4 ulotek 7 aktualaymt wiadomoseiaim, Warunki umoHivviai Rrecrywiscie. funna popularis, kraiyce ramores (poe swobodn opinig publiczng st ezeseu ‘ogoinego procesu formowania opinii i przeanalizowane zostana w tym kontekscie, Zatjmijmy sig wige na poczatek — problemem konsensu. zacaynajte od texo, jak ready opinii wig2a sig z rzadem opartym nt prryawoleniu”. Argumentacja jest pros: rzqdy ohejmuice whadze w wyniku wybordw od/wierciedlajacyeh opinig clektoratu ico wieee} zmuszone {powtarzaniem sig wolnych wybordw! do uwrarlivieniat n opinig swoich elekloraléw sq rzqdami, klore nazwaé mosna mie upierajac sig przesadnie pray tym rrqdami prry7wolenia. fo. 7 takie stwierdzenie stalo sig kontrowersyjne. spowodowane jest miesvaniei wyboreze} teorii kansensu 7 cilosciowg, wielka teoria konsenst W tej ostatnigj dzicdzinie mamy ponadco sklonnosé do miylent argumentow adnosracych sig do optymalnyeh Jub spr7yjaitesel demokracii warunkiw 2 argumentami odneszseynn sig tho natury spole cress. “Zamet w te} pietwsze) sprawie hwo wyjainie podkeestijte. 72 konsens wyborezy {przyawolenie) dotyezy jedrnie wybordw”. Osnmaers to, przede wszystkim, Ze nic stawia i nie ruzwinzaje Zasidniczego problemu filezofa polityki_pytania o polityezega"®, Praywolenie wybarcze najwytanic) mie Hlumacry Slaczego Indzie sq postuszni, a tym bardzie}, dluczego povsinni bye posluszni: dlacrego czaja sig Zobowiezani wyhony wae tozka7¥ i polece nia i dlaczego powinni sig dou biewiele, bad? nic, wspolnego 2 zalozenem, ze ceehy cemk rei s3 rAIly parte na_przyrwolenin ready wyrastajgce 2 opinii wyrazonyeh podezas wyborow i na mic reagujtce More sig to wydawac 7ae7 prayzwoleniu”, poniewa? opinie wyrazane sy nie tylko w trakeie wyboraw. Rzcezywiseie, takie specsficane ciala jak srodki przckazus nupy interesdw gospodarezych czy ugrupowania ideowe pieustanni¢ wwyrazaig opine, i to z pewnoscia banzie} zdecydowanie nis elektoraty W szezexdlnosei demokracig wyborerg mo7na wlgczye do. had? przed stawié jako wyrar, .demokracji pokazowe}™. Wszystkie t¢ powody podkredlaja jednak. moim 2daniem, ze sprawdzianem demokraei fest Sprawdzian wyborezy, bo tylko wyhory wyravaia .ogilny konsens” czyli opinig wszystkich ludzi (praywinzujgeych wage do. wyrazania opinii, Gloss. Kidre dajy sig slyszeé ponad i poza wyborami sa preeciwnie. glosami elit i mniejszosei S glosami czasthi ludu, z02wye7a bardzo drobne), Nawet miliony demonstrantw nie stanowia ld (tak go, jak dlugo znacenie wigce} miliondw obywateli nie zabiera glosi Marsz na Rzym Mussolinicgo w roku 1922 zmoblizowal niewatpliwie wielt ludzi. Byl mnic) przerazajacy niz inne por ww Europie ostatnich driesieioleeti edb! ig, prawde mow ww tym sensie. 22 powiddl sig nic napotykajae opor. Cry byla to _demokracja pokazowa”? Gdyby apologeei wy/szosei demonstragii ad yborami byli Konsckwentni, stosuj4e swnje Kryteria miesichby oct powiedrieé porvtywnie, Pry moich kryteriach obalenic r7u, josh nie fwladzy, przez ~ daimy na to milion demonstrantos. zmuszajaeyeh Uaiesiqtki miliondw pocostalych obywateli do. szukania w_swoich domach berpiceznego schronienia, nie ma absolutnie nie wspolnego 2 demokracja, Tote? nalezy pockresié, 72 demokracie pokazows Jo pocruwaé. Ale wszystko to ma sca interpreta, .t7addow opartyeh nit e.pokojowo 1s niewiele luezy 2 opinig, publiczna C wynihitinesm: 7 mie, pojeciann aatzgodnionego rzgdu” oraz .raidow opariyeh na przyawoteni™ Skane Gemokracja raeerywiseie ewarantuje wszysrkin Iudziom prsneisdecs des \wania 0 swoim losie, to tylko opinie dostarceane przez ogol wyhoreow podleas wybordw i tylko za poster wskavujacymi na powszechny kon spory na temat raudzenia’™ Jnictwem wyborde, sp opiniana’ 5.2. Kwestia konsensu Mozomy tery 24iaé sig ogslnie samgim paigciem konsensu. Jak wspomialem, nasvat Ieorit Konsensu micsza e7gste dwie bardzo rézne kwestie, Prerwsze pytanie brzmis co wyjasnisi Konseny w edmiesent de spoleczenstwi? Drugie pytanic: eo wyjasnia konsens oxliestentth de demokragii? Uporajmy sig szybko z pierws7s kiwestia, Poniewa ste drono, fe spolecenosci polityezne realnego Sviata saw mniejszyan lub ‘wigkszym stopniv: a) aparte na konsensie had? konflikeie: bY zinteg rowane, podziclone bad? zdevintezrowane. ¢) homogeniene bal? heterogeniczne: nie jest Zadnym zaskoczeniem fakt, 78 teorivn spe czehstwa opartym na Konsensie (home hopin suet} przceiwstaw ta ste Konfliktowe teorie spoleczenistwa (home homin fupusl 1 odwrotnie'! Niemniej pozostaje faktem, 2 demokracie sp formami polityesnymi nakladunymi 2arowno na targane niepokojami spolecznosei sMladatjace sig 2e zwier7jt antyspolecznych, jak i spokojne spolecznosei sluzone 7e awierzat o spolecazaym usposobieniu. Totes 7 punktu widzenis teorii demokracji dany stan spoleczefistwa — mnie} e7y bardzie} Konsensuitl no-konfliktowy reprezentuje po prostu zespal warunkow ulabwiajs- cych, bad?, przceiwnie, utrudni yeh demokratyezne dzialanie. Uwe ga 1a prowadzi nas do istolne) kwestii: eo wy) nia omens 6 oth nigsieniu do demokrie}i lr nie natury spolverenstwar? Definiowanie konsensu jako ki nosed, Po pierwsze, Konsens to nie r7ee7 iis 10 nie sprawia specjittnych trud esrwcoleme: me wynikst peli, ve hardy akiywnie na eos przyawala, Podeu ceo nazywamy Konsensem moze bye 2wykla akeeptaeja fezyle Konsensem w slabym i zasadniezo biernym sensie), cechy ogilna definuacy konsens-akeepracie jest zawsze .wwspoludial™. ktory jakos winze!® Ale wspoludzial w ezrm®? W odniesieniu do teorit demokragji edré nic treba starannie przynajmnie) tr7y sSlery mozhiwego wspalud ial 19modliwego poruzumienia: ab wartosel ostatecene Htikie jak wows’ 7 rownose) formujace system pogladiw: ) reguly gry Tuly procedury ce) konkretne r7jdy i polityki rzqdovw. Te przcdimioty konsensti-nicagedy 7a praykhidem Fastona mozemy przekstateié w trzy poziomy Kunsenst ‘a) Konsens na poziomie splenic’ fokufney. ezyli Konsens poxlsta oy b) konsens na poviomie systenn rzqdin, e7yhi konsens procediralny: Ch konsens na poziomic polityki, czyli konsens polityezny! Pierwsva sfera czy te/ poviom kunisensu movemy jar okreslié jako sndy w jtkims spoleezeristwie jest pelt igdow 1 wartosei, W takim przypadku, honsens paudstanowy powst zgodnose w kwestit systente po : jak mowi Almond, mamy do czynienia 7 homogenie7na kultura 4°", Naturalnie. est to poziom lokallny, konsens w spoleezno- politye: Sci, ale liezy sig to, #e rozpatrywaria spoleeznose jest spolee7noseia pod wrgledem polityeznym, a nie pod innymi wzglgdami!’, W innyeh prrypadkach mamy - w ujgcia Almonda ~ do ezynienia ze atomizowa- ng, helerogeniczn kulturg polityezna. Zwigzek homogenie7nese’ (kon sens podstawowy) lub heterogenicznosci kulturowe) 7 demokraca jes jué teraz eatkiem niefle dowiedziony. Demokratyezne formy nakladane ‘sq w istocie rzee7y zardwno na homogenicana. jak | heterogenic7na Kulture polityezng, Nie modna twierdzic. 7 konsens na poviomie system pogkjdaw spolecznosei lokalne} stanowi naramek koniee=ne demokracji"”. Z drugie} strony. istieia prevtaczajace dowody, Ze jest demokracii nie udaje sig stworzyé 2 uplywent ezasir harmoniinege Konsensu. podstawowego, pozostaje Guana i krucha. demokracia Movin zatem bezpiecemie stwierdic, 7e konsens w sprawitch fondamen talnych jest warunkicu idatwiajgeym demokracje. Konsens porsiawowy hig jest waruukiem wstepnym demokraeji, lecz 2 caky pewnoseia jej 1. Przynajmnie} w tym, Je pomagst w je} legitymizacit!*, Ponadto Ji” jest sprawdzenie. czy osiagt spre obrym weki/nikiem .udine} deniokra 7 exasem konsens podstawowy, Natomiast brak, ery te7 uteata, pod nokrai stawowego konsenst, dowousi wad i porazek Drug sferg. ey ted poviom konsensu okreslié mozna jak honsens procedural, poniewai stwarza tak 2wane reguly gry. Jest ich wicle. co atwo mozna wywnioskowac ezytajge Konstytucie (ktoryeh_normy okredlaia nat ogdt procedury regulujace wykonywanie wladzy). Jest jednak pewna glowna rasaca gry. ktora poprzcdzae musi wsvysthic le. Jest nig rogult okreslajgca. juk kontlikry wane, Jesh w jahiejs spoleemosei polityerne) aie mnt wspalney 120 aasauly roviazywanta honflikiow, to dyadic niet do Konthkiw pr kaadym konflikeie a 10 oznaerit wong domewi. lub turossante ebro do wainy domowe). Woiny domowe i rewolucie koviera sig gruncie rreezy wlasnie wtedy. wdy awycigzen okresta, Kiia sasadda fezy chuchy kto bedzie pokuiowe rozwiazywaé konfikiy, W demokracti owa result rozwiarywania konfliktow si) readly wigkszosei"®, Ornacrit t0. 72 yesh i dopoki regula gry” lub zasada wigkszosei nie jest powsveehnie zaakveptowana, demokrtcja nie dysponuye zasackt razwsigzy wanna ken ikiow wewngtrznych. ote7 pices ykle teudnn jest je} Ztezte dasalng tah mokragja. Konsens proveduralny, awhiszcrit 2as konsens dotycvites pasaly 174 low wighszosel pray rozWue/swamu konflikiw Sianossr zatem wytavnie warunek sine quar non demokrieyi. Dlatego wlaseise es miwienie 0 konsensie proceduralnym jako 0 konsensic odnoszatcy m sig do system rzqdow. Jest zasada wigkszosei nie wzyskujeakeeplagi lub przynajmnie} przyzwolenia to znaczy. Je nie jest akceplowana demokracja jako system rzqd6w, jako forma polityezna, Powiedzenic, ze a demokraeji: zgadzamy si zac” oznacza Ww praktyee, 7 a) musimy najpierw uzgodnié zasady nievgadzania sig 1 sposuby postepowatnia w takich prypadkach: oraz. bl niczgoda w ramaclr takich “asad jest chronionst | wspierana przez demoknioy. Mamy tu zatem trzecia sfere bad? poviom konsensy — konsens dotyezicy prowadzonych polityk i rzadiw — wystiwaiaey mit ezite konsens jako raznie sowany przez F. Bi te Sig poghidami. i potwierdvitiaey poglad fo Ker, Ze .podstinva tistots havale} demok rach” jest atridlrenie poprrer dyskusig™"". W takim kontekseie r7ec7sw ele pojuwiaja sig: niezgoda, rd nica zdavi i opozyeya, jako e7ymmiki chhtsth leryzuigce demokracig. Ta sprawa nie wymaga dodatkow yeh ws asnien, Przypomne jedynie, 7¢ odmienne opinie polityerne i oporyeja s stosun ku do rzadaw wyrazaiy miezgode co do shfad radu. a nie Guy chodvi oto drugie, wehodai w gry komsens poustanwowy Tub proceduralny: prasibopodobnie 7a oha Podsumowujae, konsens podstawowy, dotyeziey spraw fundamen: talnych (sadow wartosciujgeyeh, ktére formar nase system prhieti Jest warwmkien wlanwiaiqcym, aczkolwiek nie warunkiem konicernst demokracji. Jest to konsens, klory demokracia osiaga nickiedy ni koricu. Natomiast konsens procedurahy, zwlaszeva 2as konsens lots Konfliktow, stanowi worraed Kanieczny. stocie ezce7s wsigpny warunek demokengy, Ten kensensPe TREE TEE: jest poergtkiem demokracii?, Tote? jedynie wledy, edy honsens eno sig do polityki i skladu radu, nacisk polozeny jest na dyskusie. eozmnee zdai oraz decydujaea role opozygji. Ale mawet w tym przypadku aie dowodsi sig, 2e konsens jest dha demokracji nieistotny e7y iesze7e gore) niepozadany: zakladu sig racrej i oczekuje, Ze roniee zai spowoduya Emiany w Konsensie, czyli nowy konsens, albo porozumiicnic ie nowyeh ude’ w innych sprawach. A poniewaz owe zmiany w konsensic odzwierciedlaja sig zmianami rzqddw, czyz mozna zaprreczy’. Ze {sprawujge wladze) demokratycane rzqdy sy raqdami 7 prayrwolenia? Niedawne spostrzeienie, ie konfikt, # nie konsens, stanow podstawe i istotg demokraci, jest moim zdaniem teza nieprzemysiana*. Kon towa teorig demokracji da sig, oczywiscie. zawsze wyjsnié jako teze polemicana, ktore} celem jest zmacenie stojqee} wody. Jest ona jednak nie tylko preesadna, ale i daleka od prawdy Z faktu, Ze Burke byl pierwszym autorem bronigeym i sl partie, mozna by wninskowad, edo drugie} polowy osiemnastego wick Teoria konsensu sprowadzaia sig w zasadzie do konsenst: rersnnaiege jako jednomysinosé. Do tego momentu panowalo preckonanie. 7 systemy polityezne dopuszczajace podzialy i spory sa niczdolne do przetrwania, skazane na zaglade. Jeszoze Rousseau postulowal jednosé i jednomystnosé. Dopiero w dziewietnastym wieku, wraz 7 rorswojen patil i systemdw partyinyeh, zaczgto uznavwae i pojmowac. 7 plural Ivezily konsens czy (zaleznie od tego. na eo Kladziemy nacink) purely ryezny rozdéwigk nite tylko daje sig pogodzi¢ 2 dobrem patistwa. leez eo wigee} — sprzyja mu, Najbardzicj istotne jest wige to. Ze rvnica alii fopozycia, przeciwstawna polityka i kontestacja to wszystko pojgeta. Ktorych rola i wartosé jest pozytywna w kontekscie pluraliziny, czyli w ramach pluralistyezne} koncepeji spoleczeisiwa i historii, Phuralizm jest prede wszystkim wiarg w warrasé rozmorodnose?®, Wiara “as Ww roznorounox ~ w dialektykg roznorodnosei » jest przeciwstavsienicn iwiary w konflikt, Tote? tym, co teoria demokragjt zawdzipeza swoie} pluralistyeznej matrycy. nie est i nie moze bye ~ pochwala -honfikts", ale preeciwnie, dynamicena procedura konsensu odwolujacs sig do rasady, 7 slusnnose byd? prawdziwose jakiegokolwick twierdzenia musi byé potwierdzona, i w efekeic wamoeniona, krytykit i sporami** 'W rozpatrywane} kwestii downdsi tego najproscie) [akt, 7¢ slowe konflikt” jest slowem blednym, tj, mykacym. Slows ,konlliht™ zacegto Go prawda uZywac w bardzo rozwodnionym sensie, gy mowiny iageyin 12 © konflikeie interesow itp. ale fednoczesnie w dats : esnie Ww dalsyym claw pe slugujemy sig nin w sensie .avojny”. 129. majae ma myst WHyeustmeze zachawanie, Biorye pod usige:potencjalna pows wiywae terminu niewaiplivie wielwmacmnege, skuro disrnt (rizei elu) i W istocie od powie! iecgadat nasil ay sprang wliselivie, stanowiae nie uzupelnicni¢ konsensu, Siwierd/my nas yesrere nie pytamy ot chuja zasadniczo stosunki apante na konflikcie: pytanie brzmi, czy konsens ~ i jaki konsens abr wia demokrucie, (worzy ji. albo preceisnie. jest nieistotny, had? nieperzada. ay dla demokraci -y spolecaeristwo 5.3. Tworzenie opinii Opinie nie sy wrodzone 1 nie powstaya z-mnezego. Na pptanie, ery jest opinis publican. najleprzawulpow sede yest ws vatuebienne tech procesow: a) splywatnie opin ¢ possania elit, by wznosvenia ste pine formowanych na dole oraz e) Wentyfikaci gr : kolejnosc Formowanie sig opinii pod wplywem ctit dobrze opisuie pevle! kaskadowy Deutsela®®, W tym obrizowym pordwsnanitt opinie splysi iq w dol po wiely stopniach, niczym Kaskade przerywana vert abiornikiw. Gorny zbiomik skkida sig u Deutscha zeit gospodtareryeh i spolecanych. Po nich idy zbiormikt elit polityeznych 1 radeneych, grodkw masowego praekazu, przywideow opinii ina Konige. ops. Pomiimy na chwile pytanie, kto naprawdy rorpoczyna ten proces Walor objasniajgey modelu kaskadowego polega przede ws7ysthin nit ukazywaniu, do jakiego stopnia procesy formowania opinii sy w miare schodzenia w dol - preerywane i odradzatne persionte na kate ym Stop na skutek ,wewngtrzbascnowych” czy te? .wewnatrzzhiornikinwseh oddzialywaii. Towarzyszy temu s7ce7 jasna zalozenie, 2 obser wiems swobodny ustraj polityczny, wolne spoleezeristwo. Przy takin alone tia kazdym poziomie moga sic ze soba Scierat bez ograniezeii wszystkie wplywy, zasoby i impuly. Oznacza to, 7 na kivrdym posiomnie aezynaa sig na nowo dialektyeznie Seierad opine 1wywolane pr ZeP me kontropinie, chociasby tylko poprzec rywalizacie pokus i nerehisstngch, hagrod. Oczywiseie, nie mozemy zakladae, 72 wszystkie /biarntki Olas sig w praktyee tak burzliwe 1 pelne rywalizagji, jak moglyby byepotenejalnie, Oukryjemy analogicznie dla kazdego punkiu prresirent i caasu, ze zasoby i wplywy sy nierowne, Ze niezupelnic sig rownowa rt Lecz 2 uplywem ezasir wahadio dominyjacych wplywow wvehyla sig i sumaryczny wynik (na réznyeh poziomach) nie odpowiads nigdy pragnieniom i projektom jakiegokolwick pojedyncrego Zrodla wply Z pigciu wymienionych przez Deutscha zhiornikow Scierania sig opinii", dwa sq szczegélnic istotne: érodkéw masowego pr7ekizu oraz. przywédcow opinii. W dzisiejszych demokracjach to Srodki maisowego preckazu odgrywajt najwigks7a, centralng role w tworvenit opinit publicznej. Pojecia takie jak stanie na strazy. ustalanie problemow, funkeja kontrolna, praesunigcie i (lub) zniekszialeenie pryzmatyezne odnosza sig bezpoérednio do pracy srodkow prackazu i ich oddzialyw. nia, W odniesieniu do schematu kaskady u Deutsch mozna by dowod2ig, #e zbiornik srodkw masowego przekaau jest albo bardzo zblizony wysokoscig polozenia do dwoch poprzeylnich basendw,albo, 76 hieustannie preelewa sig do nich z powrotem| Wyrazajae to je jasnym zdaniem: z punktu widzenia szerokich odbiorcaw Swiat jest przekazem medidw, Jeéli w demokracjach media sq tak .przckonywaja ce", jak sig tego czasem obawiamy. to w niemalym stopniv dlatego. 7 ny. jest nat nastepny i prawdziwie wielki uskok kaskady: skierox i zaposredniczony przer, lokalnych praywikledw opinii®”. Owi prey wodey opinit to zainteresowana polityks) warstwa fudnosel —tych 5-10% spoleczeistwa sledzyeych sprawy publiczne®™. Naturalni, ludzie nalezgcy do dobrze poinformowanych (zainteresowani i uwazni) nie staja sie automatycanie ~ czy wszyscy - przywodeami opin, Tworzs swszakze grupe odniesienin dla spoteczoiei swoich prayjaciol i sasia- dow, dla audytorium, 2 jakim rozmawiajg. W ten sposib lokalni praywodey opinii mogy blokowaé lub wamaeniaé, odehylié lub po~ szerzaé, a w kaidym razie oceniaé znacrenic i okreslaé wiarygounose prackazéw mediow. Wynika 7 tego, po pierws7e, 2¢ pomigdzy pr7cka- zem nadanym i odebranym dokonuje sig jeszcze jedino ogdlne praetaso: wwanie i, po drugie, 2 masy, w sposobie wehlaniania preckardy. nic sa zatomizowane, eilkowicie nicuksztaltowane Jaka jest relagja weneszenia sig opinit publiczne} do model kas- kadowego? Gdyby chodzilo tylko o tryskajace ku g6ze strugi mozna byloby Jowodzic, #e model kaskadowy przewiduje lukie .bulzotanie™ poniewai. Deutsch zostawia dosyé migjsea na oddzialywania vrot Jednak7e 4 podnoszenie sig pozion opanii pre cr niehteely pres postag nigpowstrzymane) fill, potgznege przyplpwu. 718 s1wiskey prexplowu opmii nig jest Wyjasnione przer niodel aaskadlows, Ouldajac be wage na spruscach migdzynarndowych, Zwraca sig zaiemn div teen © spoleczeiistwa, ktore Walter Lippr nicobecne i milezyce .spoleczenstwanwidma”"", Dopoki wots mie wybucha naprawdg, nie ma zagrozenia wojcnnege. ani wych zasobw, sprawy reizo odlegte 04 prrecigtnego ohywitela, Skupka on nit e7sms wwage, 1 joge nar /ehanhe nasila sig dopiero wted yy bu, a tee adsrzit sig znacznie czgscie) W sprawach wewnetranych i dotycateyeh Avein eo. driennego. Niemniej jednak w modelu kaskadowym tkwi ograniezenie polega Jace na tym, % za malo uwagi przyklads sig do grup idet” ich polozenia, Tak jak w przypadku wrajemnyeh 7 migdzynarodowych, zjawisko & mabiera rocpeduw spoleczenstw teh Fostindustrialnyck, coraz wieksza role przypisuj4eych — chocby tylko 2 powodu potrzeb technologicnych — instytuciom wyZs7ego hau. ezinia?®, Ogeomine upowszeehnienie wyiszege wykszileenia powoduie obok innych ezynnik6w — powstanic handze znacsne), a nawet nacmierne}, erupy mtelektualistaw. kroryeh eovras truuliig) jest uloke. wad na odpowiednins migjscu. had? tam, gave wedlug wlasney epinit powinni sig znale7e. Bezroboini twaliei ju? teraz. sy liezni i kon ischowi sprawiedliwosé nalezaloby wskazac. Ze koncentruje on an surowe obrestil aha , pdy usmle gow Ibe niewlasenwre zatrudiens intelek trujg sig coraz barlzie) w zhiornikus osadowym znajdujacym sig na dnic. A poniews? opinie rod sig w ostatecanym rachunku ide. rozpowszechnianie. sie grup saeyeh ide, int audi povostajgeege na dnie dabiny stratyfikacii spolevz czne Zupowszechnisnien | inten syfikucja proceséw w2noszenia sig. Ogslnic biorae mozna powied7iee e nasze demokracje doszly do punktu, w kiorym ksztaltowanie s opinii mozna najlepiej rozpatrywac jako proces samodzielny i samowy starcaalny, Dzioje sig tak rowniez dlatego. Ze tryskajce strug! pr7eri daaia sig chwilami w porgzne prayplywy. Chocias fale apinil st sporadycene i nadchod7 w bardza nigtegularayeh oxlstgysech e7as. Kiedy jw? nadchodea, zalewaja i zaskakuy gore poziomy (pelitykos taw, Kompleks wojskowo-praemysiow po sobie prawdziwie trwaly slid. Aezkolwick przez dlugi czas prada rrawet medi), pozostas itebylo to, Ze istotne podnoszenie sig poziomow nic mialo swch poezat- Kow at korzeni", rozw§j i rozpreestrvzenianie sig sprotetaryzowane) inteligencji,,intelek twalisty w wydaniu masowym”, odpowiada innemu wzorcowi. Kontrelity pozostaja, rzccz jasna, clitami, leer preestaa nalezeé do poziomu elity; sq elitani na poziontie mas Jednakée ani kaskada, ani procesy wanoszenia sig nic wyc7erpuie zagadnienia, ezym jest opinia publiczna. Opinie jednostek skludajacyeh sig na spoleczesistwo sy w dudym stopniu konsekwene)a utozsunionta sig 2 wieloma konkretnymi grupami odniesienia: rodzing. erupami rowies nicaymi, grupami pracowniezyini, partiami i klasami, Rogpatrywane tuto/samianie sig nicwicle ma wspdlnego z byciem poinfurmowanym i adobywaniem informacji, W rezultacie mowimy o utozsamianil sig wlasnie dlatego, Ze spogladamy toraz.na opinie nie bediyee zdeeydowanie skutkiem wplywow infermaeji. Poszezegdlni ludzic — nawwet woweras dy ulegaja wplywom informagjimmiewajg opinie hes mfurmueyi i to opine, ktore moga bye ;awnie spraeczne ze Swiadeetwaun prrcksizy wa nymi w informagjach. Tak wige ludzie miewaja opinie nie powivane zinformacja, popreedzajgce ja, st nawet negujqce. bad odraucajace, Ten wlagnie aspekt opinii publiczne} wysunal na czolo Berelson w klasye7 ym ustepie: Preferengje polityerne wiels wyhoredw magna rozpatrywae analogiezne, job ich podehania kulturalne [-] Oba ezynniks zikorzedione sp w tadygich etnicanyel ropouyeh, Klasowych | rodinnyeh, W abu dricinach przsawia si stabilnng » opr Jens wobeczmian, a zararam eisyeznest i prayslosoveywaniesig wri? 7 prem poke, spoleerestwa jak eal, Oba adaasig bye oeze west wera i msstawienia ni Preerencjumt ragjonalnyii, Acakabwick ohn ergy it zaiane warns ¥ ier yKle Bouice, pozostajy wrglenieniczule ma berposteni argumentag Dla logiki moich wywodow nie jest niezbedna ogdlna ocent \waglgdne} wai i proporgjitrzech skludnikow tworzacych razem opinig publiceng. Wazne jest to, jak maja sig owe wymienione wezesnic] skladniki do czynnika informacyjnego. Jak zauwazylem na wstepic, opinia jest publicana nie tylko w tym sensie, Ze jei podmiiotem jest ogi lecz takie w tym, ze oduosi sig do .obiektSw publicznyeh’. (zn. 7e opiera sig na opiniach stanowigeych wynik i reakeje na informacje © stanie racczy publicznych. Zi pomocy tego ostatniego Kryterium mozna nastepujaco oszacowae nasze (r7y sklidtiki Kaskadowy model powstawanin opinii jest kluczowy. gdy chodsi oskladnik informacyjay, czyliilosé i naturg informacii zawarte) w opinit 126 publiczne). Opadaigey proces powstacanit opirit wytwaeza sarazem punkt krytyezny, w klorym skupi sie nupigeie eae) hudow hh, Warsnerer tego skhudnika dorownuje id Albowien .poinformowand” wokt fudu moze hye tuk7e jeEo Hanne, autentyezna wola, Im wiges) ad Srodkow przcka .otreym) bardzie) narazeni jestesmy — potencjalnie - ma ich m. Skludnik opinii publiczne} oparty na vtozsamnisnne sh odmiany skladnikiem pozhawivnym informagy:, Typowe st tu epan 2 nim w parze potencuatne 176 ignorujace.nnowiny”. had? stawiaigce im opor_ opinie, ktore informacie popreedaya i ksztaltyja naststwieare do mig). Zcrugic) strony jak te dobrze uwypukla analogia Berelsone Z upodohaniami kulturalny mt opinie awiazane 7 utodsamieniem sig tworza elastycany ¥ naimniel podittny na presi aspekt opinii publiezne|, Mazemy zaten pow ied icc je jest fo nie mampalowant, ple wyTwerZona s/luermic, ME pdr sbrensy wwola bug Na komice, wsioyaaey ste sposid ® sauzanet apn znayare te wagledem zawartoser informacyine) edie posrodku. Palo opin jest niekiedy wy informuje sig spolecrensiwo. Istniejy jednak i inne fale opin zredeone najwyrazniey 2 wtossamiania si, preckonan religijaye ideologicanyeh. werd etnicenyeh itp. nie majace nie wspolnegs 7 nfor nie zwiazane % kierunkumi polityki.n ktoryeh magi. lore w rzeczyWistosel St pol nawet zupelnte dezinformajyce pracka 5.4. Autonomia kon opinii publiczne) heteronomia Slysymy niezmiennie zapewnienin, 2 katde nowneresne. bids amovlernizowane spolecreistwo, demokratyern: e7y teh nic. posiacht opinig publicang, Jesli waznosé jakiejs Kwestii mabye mvlerzons cagstatliwoseig je} pow ania, powyrsre stwierdzenie ma dl manic sens, nicuchwytny — poniewad dkt mnie jest one alba trewialns. lhe adecyilowanie mylace, To, Ze w KivAlyny Aueulermzevanym speikecen stwie jest opinia publican, jest prada tyTko w tam batnalnsm sense, opinia jest publiezna, pomiewa isimeje wiedd Indi. tednakse Wwrer Uzenie. 7e w karlym spoleezesistivie jest opinta publiezna.regnly sue sig 2 pezekonanicm, 7 jest 137to nieprawda, Jest to twierdzenie oczywitcie bene 7 tego w7uledu 7e przeslania zasadnicze rozréznienie migd2y: a) opin. Kida jest publier- ha jedynie w tym sensie, Ze jest razpowszecTenita wsrdd luli. | Bb oping Ww pewnym stopni przes samych Iudzi ufarmewang, W pierwseym anaczeniu mamy opinig wezpniong publicrna.fece w Audne) miier7e preer Iudzi nie wytworzona:a wige publicana w powierzchownym izasidine7o zmistyfikowanym sensic. Natoniiast druginy rhaczenia vximy oping formutowang przez ludzi, w tym sensie, 7¢ to ludzie sy podnmoten. W pierwszym znaczeniu kavdemu spolecrenistwu prypisté mont 2 definieji posiadanie opinii publiczne} i tym samym sedno sprawy postaje 2a jednym zamachem zlikwidowane. Problem sprowadza sig bowiem do pylania: kiedy opinia publiczna reprezentuje vile auto nomicang’ | przeciwnie: jak to sig dzicje. e opinia publican zamienia sig w mechanivane podnoszenie rk? Do kit dwudziestych nie bylo potrzehy rozrb/niania migdzy opinic. ini usrdd, a opiniami formulowanymi przez samych Indi"? Pree nidejéciem totalitarnych metod sprawowania wladzy i Srodkow maso- wego przckazu to, co ludzi dzieli w umysle musiala bye zarazem Ww znacznym sensie ~ wyrazem ich selasitych umystow, Natomiast Titeratura lat caterdviestych musiala brag pod uwage, 7 powszechny. prawie jednoglosny konsens zaistnial rawniez.w dyktaturach. kidre hyly Gawnie) wolnymi krajami, tym samym — istnienie opinit publiczney. stanowigee) w rzeczywistosei zuniformizowany zestas apinit narrate nych przez patistwo spoleezeristwur®, Publikacje te 99 dik w wigks7oseh odrzucane. W swoim przcglauzie pismiennictwa na tenrat komunikows. nia masowego Wilbur Schramm potepia .jakby patologiczny strach praed propagandy". wystgpujacy w pracach naukowyeh az do kat pigédziesiqtych i prayznaje, Ze mastgpne 30 lat badan burzyte poprzednie poglady, zodzyc sig jedynie na taki poghyd. 2 .wulyby jakis szezegolny punkt widzenia mial zmonopolizowa’ srodki prrekazu [.-] wplyw propagandy bylby prawdopodobnie duzo wigkszy” 2 pewno’- cin duzo wigkszy niz bardzo maly wplyw"*. Powy/say ustgp jest jak sadze — reprezentatywny dla obecnego spasobu mystenia specjalisty od drodkdw masowogo prackazul, wychodzacego 7 zalovenia, 3¢ navikowe dowody, ktérymi teraz dysponujemy. c7eéciowo koryguia. a ezeiciowo nneguja impresjonistycane dowody dawniejszych opracowith, Nat .im~ presjonistycane” mova sig zgodzig, lecz czy nasze .dowody naukowe rreczywiscie dowodzs tego. co zakladamy? 128 Zauwarmy na pocratek, 2 dowody badkaweze, na ktOryeh wepreri obecnie swaj wywid specialist od spolecrn iz ktoryeh Schramm wye 0 Komunikowanta wmiosek, Ze likwiduia ohawy ev do skutecznosei propagandy agraniezys sig prawie wykyezie de Standw ‘ednoezonych 1 adnoszy sig glownie do reklamy lub propagind upodobnione) do reklamy, Waiosk gelzie byly prowadzon Piveh badan dotsery bro Frotlama upodabniaj sie do sebiew USA, nie mave aba fat 5 iste pewien ys paradokslny. Dopmutem takiege prakensann es seedy wiarygodne dowody. co dowdy nzukose ktenyn si mre bye wacom dowouly apariena badaniach Deskonale fozpoeeye To pytaneradkojestswiane, Pokezewam, ve poteaing go unikag, poniewaz w glebi naszych umyslow staligmy sig zwolen- Svat aambnigly dla nauk nn” lub bardeig peypemina roawitzanie to jest zdeeydowate nie zbyt lutwe. Bezposrednim skutkiem stopniowasel jest to, Ze jestesmy teraz, jak nigdy przediem, zaseiankowt i zachodniveentryezni naseynn stosunku do Swiatow miemozlinych do ziauumia, Surawe fakly sit prey wszysthich swoich zaletach brotkow zroezie: s ymagiyy prayglickinsa im sig z bliska, Skoro 7a nigzone byé muszy wykyernie do dowodew badawezych, to brik badan powoduje 2upelny niewiedze i powaany naukowice pa prosty musi to przyanaé. Za teyo wesaligmy na Sciezke zaslepienia i Slepoty. W imig surowyeh faktdw rezygnujemy ze shibszych dowod6w, poniewa? jednak wigkszosé krajow preebadino niedokladnie - jesli w ogdle nie zostaje nam nic, Ironia slosei palega na tym. ze nasy naukowy sygor prowadzi do nagradsinia anitéw nauki. Kazdy. kto nie pozwala wprowadzié badan 7 nauk spolecanych, ma Zycie duzo katwiejsze io wicle kutwie} uwaln ktopotow ni? te dochowanie jego sekretow. Jak wypada - gdy mamy w pumigel powy/s7e ostraezenia pordw- nanie autonomiczne] i heteronamicznej opinii publiczne}? Zucznijmyy od ktory na to rozwala, Taj nny Swiat rewanzuje sty 2 129pojgcia autonomii, a scisle) od pytania: co ezyni opinig publiernt vvpinig wyrazang przez ludzi ~ wolnym i niezaleznym stanem opinii? Wezystkie te pojgcia ~ autonomia, samowystarezalnosc, wolnosé. niezalemnosé itp. ~ sq niewatpliwie relatywne, Pozwoleie mi od uz dodaé (aby nie mieszano mnie ze zwolennikami stopniowosei, ktoryeh wlaénie skrytykowalem), 2 choé sq wagledne, to jednak zmuszaya do jednoznacznego wyboru, gdy alternatywa brami nastepuiteu: ery path~ Stwo kontroluje, czy te nie, wszystkie narzedzia uspoleeznienia oraz wszystkie grodki prackazu - pray czym ,kontraluje” oznacra, Ze tylko jeden glos, glos pauistwa, ma prawo mowic™* Warunki umozliwiajace wagledng autonomig opinii_ publiczne| streécié mozna pod dwoma naglowkumi: a) system cdukaeyiny aie bedgey systemem incoktrynacj ib) istnienie licanyeh i zrO/nicowanyel osrodkow wplywu iinformagji tworzacych ealosciowy strukture, Pierw szy warunck zmuszony jestem pozostawie jako przypommienie™”, Drug Jestaw warunkow Zostal juz wyjasniony_w omdwionym weresnich kaskadowym modela powstawania opinti*”, tote nie musimy sig nim szevegdlowo zajmowee. Istota sprawy polega na tym, Ze swobodna opinia publiczna jest pochodng palicentrycznego nksztaltawania Sod ow przekazu i ich komkurencyjnego odklziuly sania na siebie, Czynniki te zarazem podiraymuja je) istnienic, Krotko mowige ~ autonomia opin publiczne) implikuje warunki (ypu rynkowego. Zauwazmy, argumen- tucja ta nie zaklada, i policentrycena, konkurencyjna struktura mediow ‘oddzialuje na odbiorcow w ten sposdb, Ze ci ~ przeciwstawiajae je sobie = dokonujg pordwnati stanowigcych podstawe decyzji. Mozna sig tylko ciesayé, kiedy tak sig dzicje. Rzece jednak w tym, ze korzysci plynace z decentralizacj i konkurengji srodkdw masowego przeka7u si glownie mechanicane i dwoiste, Po picrwsze, roznorodnos€ osraxdkow agitul eych znajduje odzwierciedlenie w rdznorodnosei odbiorcow. W ten sposob powstaje pluralistyezne spoleczeristwo, Po drugic, rynkowy system informacyjny jest systemem wymuszajgeym samokontrolg iad zr, poniewa kazdy kanal narazony jest na caujnosé pozostalych kanalow Kiwestionuje sig ezesto zalety. bad trafnose struktury policentrye7- niej ale gdy tylko prayimujemy perspektywe pordwnawera i awracaniy sig ku unicentryezaym systemom tworzenia opinii _ezyli przceiwstas- hym rozwiqzaniom strukturalnym ~ nastepuje ocryszerenie x 7avz t6w?®, Potgga instrumentu, jakim sq &rodki masowego przckazu nie robi 130 zachodnieh eksper caynienia z.systemem srodhow rozproszenie i p w potgag ukryta ie, Orwellawskt Kok 1984 jest koszmarem bynajmaie) nic niemozliwym. Skorw nayze po: kiazw ancutralizowanym przey swore iralistyczne rownowi/niki, Ale nic sposily vautpic otengjalnie w tym mnstrun szukiwanie aopijnych .niemodinwose:” powoduje zlckeewazenie Koss: marnych ,modliwosei” naprawdg narastajgeych przed nami, to nialezy podkreslig, ze swiat wymySlony przez Orwella jest technicanie zupelnie wykonalny: nasze umigjetnosei osiagnely punkt, w klorym lud7ki umyst (ien ostatni azyl) moze bye i jest w rzeezywistose xobyly. Tym, eo juz teraz niezaleznie od preetazajaeyeh mocliwoser .prania mozgOW oddzialywania podkorowe 01 podparzdkowanis za pomociy nar Kolykow — stalo sig namacaing reczrwistoscia jest totalitarny. unice ryczny system UWworzenia opinii, Prvedstuemy to aviede jako Up idealny Praypomnijmy, 4 7 punkiu widenis demokratow skutecznose sposobu formowania opinit publican} wiyze sig zasadnicr 7 Takeei ie kaidy zbiornik rozdzicla odmiennie, niezaleznic od innych zbior- nikdw iw speeyficzny sposdb przekazy, kore do nego trafiaj. Wskuzalem rownie?, 2¢ hierarchicane uporzadkowanic kaskady 7 rysowane przez Deutsch falszuje w pewnym sensie abray teger proce: su, albowiem w naszych demokracjach gorne trzy sbiormki hog fodrgbne si ze sob mocno powigzane. Co wiges) — pracker trendy opinii sq naprawdg zapoczatkowane i zrodzone przer elity spoleczno-gospodareze lub polityczne, jest wielce watpliwe; rorpataja je na ogol grupy ideowe. Wielka koncentracja grup ideowych ma, natural nie, migjsce w instytucjach oswiatowych oraz stodkach masowego prackazu (wlyczajqe w to wydawcow). Grupy te sa jednak juz terse bardzo skutecznie rozproszone po wszystkich poziomuch kaskily wigeznic 2 najnizszym. Wynika z tego, #¢ nasze demokracie cori bardzicj splaszezajg Kaskade. Druga, prawdziwie demokratyerna sata systemow demokratycenych polega wige na tym, 7e procesu (worzeniit opinii nie cechuje juz w nich hierarchicenosé. Nie tylko bardzo mtle Ww wickszose! punktow kaskady —roéniee wysokosei, ale w samyin splywaniu mie ma prayjete] vz na zawsze hicrarchii, Niekiedy (dasye ceesto) kaskuda rzecrywiseie Zaczyna siy od Srodkow preekazat, Bywat zas i tak. 7e sama kaskitda wabiera pod naciskiem wznoszgee) sig fal opinii 131W totalitarnym systemic ivorzenia opinii wszystko to rai fee cxchg zasadnicay jest s.aranne ustanawianie hierarchicane} kaskady ww ktore) kazdy zbiornik ma jedynie efek? wzmaeniaige’. pow igks2aitey Jest tylko jeden glos, monopolistyemy glas rezimu splywajaey w 6 be preeszkad, poniewaz zbineniki sy teraz wyciszone, sprowanlone do roi plyt, czy ptdel rezonansowych, W rezimach totalitarnyeh esiggs sig to dwoma sposobami: poprzez erupeie terrorw po lit hierarchierne) ovr poprzez nicustanny motilizacie na poziomie lokalnym. Erupeyt ter dziala spravmie 0 ile sankejesy reezywiie dostateezniesurowe na te zasadzic, i kutdy przckazuje wiadro nastepnemu w szereg (i 10 Ai Jeli wscysey czyniy 10 ze wstrgtem). Réwnolegle mobilizagjn na poziomie ‘mas, prowadzona przez aktywistow partyjnych, sluzy bliZnisezym eelom zniszczenia bulgoczqcego jxdra or. praywodcow spontanicznej opinii Ukryta cechg tego system jest to, 2 rozcinga sig on daleko port procesy powstawania opin towarzyszy Tudziom nim objetym ed narodzin po _BrOb przez wszystkie obszary uspolecznienia. Zwlaszeza proces edukieyi ny staje sig w picrwszym rz¢dzie procesem indoktrynacii, w keorym istnigje tylko jedna doktryna, zag wszystkie inne sq rakazane. We wszystkich dziedzinach, kt6re nie sq éciéle techniczne, edukacja zostaje usunigta i zustapiona przez propaganda fide. prasz ofigalna, wylaczn wwiare paistwowg, Bombardowanie trwa nicustannie i ber. prreszhil ol narodzin do émierei, bo cala artyleria znajduje sig po jedie} stronie i dowodzona jest pracz tezo sumego general. Unicenteycany system totalitarne} propagandy rodzi, naturale. system zamknigty”. Prevyzujye im bardzie} szcrelne zamknigcie i nieprzenikalnose. tym wigksza skutecanose. Zablokowanie wyise wear Zeenaurowaniem wsaystkieh préckariw ze swiatat ewngtr/nego stano. wi warunek zasadniezy, poniewa? parametry zewnglvzne oraz rewngtre- ne punkty odniesienia nie tylko podwaraja .jedyna prawd” Ieee take utrudniajg totalne klar'stwo, bad? totalne milezenie (te dwie racery sig uuzupelniajay; podezas gay ,2aciemnienie informacyjne™ lub nieskrepo- wane klamstwo sq zupelnie moaliwe i naleza do codzienne} praktyki ww systemach zamknigtych Jest. wige oczywiste, % systemy unieentryczne} propmagandy w stanie spowodowaé duze zuniformizowanie opinit wsrid tur Zaskakuje nie to, Ze sysiemy totalitarne ~ gdy s4 pravsdrivie totaliarne jeszq sig przyewoleniem, Chodzi 0 to. czy i w jakim sensie prry Zwolenie to mana praypisywaé opiniom tworzanym przez hud. or Zupytaimy: do jakiego stopnia opine wsréd ludzi moga bye rawmer 1w jednoburwnym, uinicentrycanym systemic upartes indokiryiaacii, ep nimi tworzonymi przez hidzi? Odpowiadzi nic waeha stubac dlckex ike w odniesieniv do wuzsuniena, co opnit wynikayiteyeh 2 uh samienia, le i ten skladnik opinii publicenel w fotalitary zmwe ogranves sig. ulegajae w rezultacie zanikowi, Jak dobree wiedzial Lenin, ajenantea systemow kontroli poleya na przerwaniv poriomyeh lini kamvunikowa- nia, zaezynajye od parti, a kosiczqe ma ealym spoleczeiistwvie. W totalitar nym systemie honiroli wsvelkie kanaly Kommuikowanit mig tendeneie do przyimowania pionoweyo polozenis, Oznaez tw, w oxiniestent de e pozostaje im practrwanie w wyizolowanych. milezgeych a satem nieszkodliwych —nisvach.JTak sige, 7 prawdsive) opine publierne pozostaje tylko jej bardzie) peymitywny 1 statyezn poriomic czystego przetrwania, Skutecr wt i glawna e7e8€ opini wed ludzi sklada sig, dla odminny, z heteronomivenych opinii stworzenyel przez paiistwo, Jesli prawda jest ~ a jest to prawda banalna Ze wszystkie zmodernizowane spoleczeiistwa maja opinig publican, to Jeszcze bardzic| prawdziwe jest to, 2 w spoleczenstwach zniewolonyeh rie mat takie) opinii publiczne), jaka istuieje w deme kraujach Powyisre stwierdzenia opisuia prrypadeh gramesny i nie wymka zich, #esystemy unicentryczne sa wybitnie niewrazliwe, Bardzo teuelne Jest utrzymaé je tak zamknigic i tak szezcine. jak jest to niezbedne. Tote tak dugo, jak istniejy prreciwstawne, lepse Swinty — demokriicie repreentujg one, preynajmnie} w daleki wie poig/ny caynnik destabilizuijey. Wedlug sluszne| hipotezy Orwell tyrants doskonakt wymaga niepr7yjacidl zewnetrzayeh tego siamege readin Co wigeej, est zupelnic mozliwe, 2e monotonia bomhardowania propa gandowego spowoduje przcsyt. upatic | w konsckwenei —reakele zopelnego odrzucenia. Niemniej, pomino swoich wad i ostuteczne} pora#ki, unicentrycane systemy totalitarne} propagandy asiggaja jednak jedno pewne 2wycigstwo: powoduja, Ze spoleezenstwo jest calkowicie wprowadzone w blid i zdezinformowane. Crynnik informacyjny opinti publiczne) zostaje zniszezony na skutek ealkowitego safalszowants Systemy toralitarne mag wige sz wojenne) proces uteity poparcia, jakio ma totalitaryam, jest ndny i powolny. Musi on czekaé inter alia a2 poprzez zmiang pokoles wyczerpie sig poczatkowy impet ideowy i ezystosé ruchu, Nie zmican nse na trwalose. Z wyigthiem porizki 1stto faktu, % preynajmnic) pod jednym wzgleden totalitaryzmy st niezawodnie skuleczne: jako systemy calasciowego, systematycznego wprowadzania w blad Konkluzja ta rodzi pytanie, jak dobra jest informacha w systemic policentrycenych. Jesli informacja oznacra informaeyy prawdziway badé prawidlowg", fakt, 2¢ nic takiego nie istnigje w systemach propagandy unicentrycancj, nie rozwigzuje kwesti, jak iw jakim stopniw Konkurencyjna struktura wielorakich informatorow 2upewnia prow diowoié informagji, O ile mina przyjaé, i zwiclokrotnienic kanalow powigksza iloéé i kompletnosé informaeji, trudnie} zrozumicé. dlaczego nialoby to réwnicz wplywaé na jej poprawnosé lub obiektywnox. Znacana ezest obecte} krytyki obiegu informac)i w demokracjach ‘odnosi sig do tego, Ze ,.whadza informowania” praystuguje niclicznym. a zwlaszcza, Ze jest nierowno rozdziclona, To prawei; weia? jednak nie pokazano, jakie korzysci przynosilby system rownego glosu dla ws7yst- kich, Jesli chodzio to, Ze konsument informacii jest bezsilny, to brakuie mu wladzy w tym samym sensie i zakresie, w jakim brakuje je] agitate konsumentom ekonomicznym. Analogia polega na tym. %¢ konsumen informacji ma sig tak samo do oligopoly producentéw informacji (medidw), jak konsument ekonomiceny do oligopoly producentow dobr. Totez iw tym drugim kontekicie mozna dowodzié, 4c .sprawied- liwy” system ekonomicany wymaga, by wladza konsumenta doréw. nywala wladzy producenta, Wskutek tego ekwiwalentem formuly wowny glos dla wszystkich” jest formula ,rownosci_producentow 7 konsumentéw" ~ wszystkich razem i kaidego 2 osobna. Jednakie wwszelkie analizy zyskéw i strat wykazuja, 2¢ prey wytpliwych korzys- iach te} ostatnie) formuly, je) koszty bylyby zawrotne, Analogia ta sugeruje zatem, Z chociad konkurencyjna roznorodnesé Srodkow ‘masowego przekazu praynosi niepodwazalne pozytywne efekty, to nie ma dowodow, te mnozenie tej réznorodnosei bez koiiea przyniesic i dalsze korzyéci Pamigtajmy, 2e maksymalizacja nickoniecznie oznacza optymalizacje. Rownowazgcy pluralizm srodkéw masowega przeka ‘odnosi sie do problem autonomii opinii publicznej i do pewnego stopnia stanowi jego rozwigzanic, Réwnnsé w mediach c7y ~ przyna ‘mnij - medidw, jest czyms innym i nalezaloby jeszcze pokazaé, czy moze rozwiqzaé jakikolwick problem, ktorego dotyery. Wedlug mnie - 0 ile w sprawach informacyjnych podstawowe znaczenie ma nieustanna czujnosé,o tyle obecta krytyka i preponowane 134 srodki Were idy rasaulnicze wzlymy kierunkw, Jesli jk uy. ealy gmach demokragii opiera sig w ostutecznym rachunkw 1 wagigdne) uuczeiwosei, hezstronnosel lub paprawnesed informtgit dostarezanes Iudziom, malo znajduje dowodds. Ze to whisnie jest prvedmiotem tosh protestujqeyeh. bad? przypuszeralnym skutkiem ich Zuan, Str moga uczymi€ tego, c go nie uezynia konkreini wykonawey. Co sig zak lycry obiektywnosei, uezciwose! | paprawnosel infarmacyi, nstatce? nie pozostaje nam tylko elyka zawodowa: etyka szacunku dla prawcdy Mozemy uanawaé, 2e Pravda (wielka litera) jest nieosiagalma, a jedak dhyzyé do idealu prawdy. A zatem, wseystko kosieu zalezy val sud swartasciuigeyeh na temat prasdy~ od warlesei prawdy. Zyjemy Jednak w swiecie peinym agtatorow - idgulogow- dla Kory jest waniejsza od pravvdy. {jesli ego nie dostrze dostrzee i powstrzymat C”egokolWiek ny. nie uda nam sie 5.5. Demokragja wyboreza Stwierdzilem na poeratku, ze wolne wybory przy zmiewolone) apron niezego nie wyrazaja. Dosyé ju? powiedziano. co znaczy opin wolna lub zniewolona. Pragjd?my zatem do tego. jak zachowuje sig opinia publicena podcaas wyboréw (w krajach demokratyeznyeh). ezege ‘wyrazem sq same wybory i tym samynr dot wdemokracje wyboreza esti jest taka daiedzina, w kt6rej teoria demokracji rozporzadza mocnymi i obfitymi dowodami, to jest nia obszar opinii publicanei i zachowan wyborczych*®. To tu zarazem maksymalnie zwe7om jest luka migdzy makroteorig i mikrodawodami*', Zapetnienie te} luki nie jest jodnak sprawa latwa, Podezas rreczywistego badania opinii (pr7e7 ankieterat lub prowadzacego wywiad) pojgcie opinii musi zostaé zopers cjonizowane — tak, jak w nastepujace} definicji Lane'a i Searsa: .Opinia jest oclpowiedeiq udzielang na epytanien w dane} sytuacii™, Wyniki Z tego bezposrednio, 4 .gdy pytanie lub sytuacja nieco sig zmicni ‘mozna oczekiwae nieco odmienne| odpowiedzi"*?, Wskutek tego ocent wewngtr2ne} spdjnoéei albo niespojnosci opinii staje sig bardzo atcucl niona. Krytyey teorii demok cj odwohce sig do Ronsensu eytuja np ustalenic, e W odniesieniu do ubstrakeyjnych zasad respondenci na ogol rgadzajg sig 7e sobs. natomiast presi sig 7gsulzae, kiedy dochaul go, 60 ok esli€ mods jakedo konkretnych zastosowan tyeh zasad**, C7y jest to ni Cay to hipokryzja? Niekoniceznie, jak wskazuyy Lane i Sears. Pomija jac fakt, 7¢ konkretne odpawiedsi w bardzo powaznym stopniv odnost sig do konkretnych wkladaw jak byé powinno prey interpretaeit powy/saych ustalet stajemy przed trzenet podstnwn'ymt probleman Po pierwsze, nie mozna zukhidae (ak svezegolowo rozpatry walismny). 22 idealy majq bye wprowadzone w /yeie doslowsnie. Po dru jadna pojedyncza lub prosta droga wywodzenia sze7e plikagji z abstrakeyinych zasad. Po trzecie, zachowaniat byé nigomal nieistotne, jesli nie mier7y sig ich intensywnosei Pracidimy wszakie do stwierdzea, ki6re jednoznacanic 1 wprost movi 0 sprawie zasadnieze), Jak wiele udzie wiedea. wiedza blgdnie, badé-w ogole nie wiedza o sprawach publicanyeh? Krdtko mavwine: jak Jest podstawa informacyjna opinii publiczne)? Odpowied? jest pr7y- tlaczajaca, poparta stosami dowodow w podobnym uclnu, Lekeews7e- nie, brak zainteresowania, zicksztaleony obraz i wreszcie Zwykt ignorancja praeciginego obywatela nie przestaja zaskakiwac obser- watora. Proporcje sq zmienne w zaleznosci od tego, jak Scisle mierrymy dostateczng informacje” Jednak7e we wszystkich demokraciach baad nia wyborcze i ankietowe kreshy niezmiennie rzeczywiseie smutny obravz hazy informacyjne} ~ nie mOwige juz o cale) x obywateli**, Mozna bezpiecznie posreeinio uogdinie.2¢ pow svechna jest apatia czy odpolitycznicnie. % zwykly abywatel malo interesuje sie polityka, # uezesinictwo obywatel jest minimalne (esli nie jeszere mniejsze) i 7e pod wieloma wrglgdami 1 w licznych przypadhach ludzie nie maja opinii, leer racze) —miewyrt/ne przeswiadezenia ksi towane po wplywem nastrojow i zmieniajgcyeh sie uezve Konkluzia ta wjawnia dwa powa*ne problemy. Pieraszy 2 1 dotyczy przyczyn takiogo stanu rreczy or srodkow saradezych. Drugi wiaze sig 2 tym, jak korzystnie, czy te” niekorzystnie, wypads teoria demokracji w Swielle tych ustalei. Rozpatrzymy je w tym porzadk. A zatem, na poczatek, caym Humaczyé sobie apatig - brak zaintere sowania, wysoki stopied niewiedzy, minimalne uezestnietwo — dul wigkszasei obywateli? Czy jest to jakby stan fijologicany? Cry mor wywolany pezeszkodami, ktore da sig usu ezynnikami spravvezymi kore mo#na zamienie? Poniewar pytania ic. me ist zie dure) wigkszosci e stawiano nicustannic. podobnie jak nieustannie proponowano przez ponad sto kit rozmvaile Srodki zaradeze, byé moze sama dlugosé proces dostareza jakichs 136 odpowiedsi, Kiedy debata osiggngkt punkt szerstowy va. ie toczyke sig walka 0 pows byl to, 7e ludzie slosowanie decydujgeym argu losuiye maucza sig glosowae. Kiedy ten proces auezania nie spelait oczekiwari. wing srzucone na nedzg | elemne Oba arguments sq dobre wyhrane, Praktyka dziakt poucrajace: me mavvemy te” verekiwac od uhugich, mepisniennseh, slaho wyk ta conyeh obywateli, by byl a6 jkamtkolwiek znaezeniu ata izainteresowani, Jednakze w dure) ezbie krajow stosowano glosossanie ww skalli wigks7e} niz dostateczna, Ponadto znaczaco obnizono wskavntki nedzy i analfabetyzmu, W slad za tym nie nastapita jednak zadn sklaniajaca do optymizmu poprawa apatia weig? budzi zaniepokvienie i nie widae sadnych dlugotrwalych tendene}i do zmian na lepsve. Co dale)? Pierwsza diagnoza i wynikaigca 7 nic} terapin wiaie sig niewat pliwiez problemem informacii, Druga dla odmriny preywiruie daze nadzigje do podniesienia poziomu wyksztuleenia. Trrecia odpawieds stawia na nowy, atrakeyjny symbol — demokracig_partyeypacyynt Odrodzenie idealu demokracji partycypacyjne| omawvig osobno, Pave: stale dwat argumenty mozna rozpatrzyé od razu, Procesom informacyjnym stawia sig trzy zarzuty: a) niedostatko ego: b) tendencyinosei oraz ¢} slabosci jasoseiowej. Zarzut pierwszy nie jest zbyt preekonywajacy. Z ilosciowege punktu wid zenia problemem moze byé rownie dobrze nadmiar — miast_nieslosytu informacit. Prrecigtny obywatel zalewany j prackazow, ktoryeh nie jest ecnie ogromna iloseia Ww stanie uporzadkowaé + kidre cheeaiy. Drugi zarzut 7 informueja jest tendeneyina lepie} tafia edn. lecz nie w aktualne} wersi. Ze tn tendlencit jest prokapitaistse7 nna, Plamenatz ju? dawno udzielit dobre) odpowieds ma wy sugestic Rotwinky podcras glosowania presiawiais mie wikive 1 nie malcive srozmnce Tovsterypanych kwesti ai ich pracodases. Tw tak me est. 76 M79 HOHE ich wignoranei.7epoltyerne slownictwo, ktérega uyvaja postal w ntetese hegatsch wysik to uwavam 7a fale Soweto poityee bye oboe vi w w/c jest le ogateze nig 200 Tat tem, Wighsrese dodianych iw + wytapei jeu ssnalazbiem ridykaliw i sogiabstwe W gruncie recy wiele 7 ich okbl had? spots oe Marks, Jersk poitski, krdeyay mousi Furopa Zachednia, m: eeciy pvolete Tak wige, ize} antykupitalistyeanenastarwienie W kontynentalne} Furopie 1 wet niemarksisel prrejel chochy Swiadomie, uproszczony marksizm oraz slownictwo d kowanisi polowania na ezarowniee, Jak dlugo demaskatorzy endeneyjnoser mobilizowania stronniczasei bronia po prostu swoje) whisne) jednostron nosci ~ e7gsto znacznie wigksze} — dolegliwosé ta bedzie narastac, nie ustepowaé. Stajemy tu przed wyiatkowo powaznym problemen. prob. yeh sig standardiw .szacunku dha prawdy” w etyec zawodowc, Ale nic martwi to weale wspoleze’nie pe piajaeyeh tender exjnoS informagj, Pozostaje nam zatem trzecie askarZenie:niska jakosé informagji, Ten niedostatek nie udzi watpliwosei (uwaam to za preerazajaee), ale trudno go usunaé. Szczeg6lnic, edy zajmujemy’ sie konkretnie preckazami wizualnymi, mamy do czynienia z instrumentem z matury reeczy znieksataleajgeym prawde, W wigkszosei wolnych spoleczenistw wigkszo% autoriw wiadomosei poshuguijeyeh sig techaika ‘ideo nie Klamie, bd nie ma taki inteneji.Fednak7etelewizia jakw taka jako fechnika ”ezyini pewne rzec7y, kite w pakjezenin sprawiaa. 2 10 co jest pokazywane, bywa c7esto niepeln prawda, Ze stale se Zupelnym falszem, Jedynyin Ickarstwem moze bye wigksza ndpowiedialnose (ub inacze} mowine ~ mnicjsza zalemesé) auslorsw preckzow. Fat. 7 media kieruja sig na og6t badaniam rynku i odpowied7iami ankietowa. nych traktowad mona, 2 drugie| strony, jake hold dhe demokracyi, Co wigce| = jeéli elem jest dotarcie do szersze} publican wyisza jakose masowego przckazu moze mu weille nie shi73¢ Druga diagnoza i terapia dowodzi iz podnicsic szerzenie wyksztalcenia sprawi, Ze obywatcle bed lepie| pointe i bardziej zainteresowani sprawami publicznymi. Taka pezepowiednig wamacniaé ma ustalenie, 2 istnigje pozytywna Korelacia migdzy stopniem orientacii polityezne) « wyksztaleeniem hudzi, Argument ten wspierany jest 2 kolei przez towarzyszace mi stwierdzcnic, 7e hndzic zamoini (ktOrzy z zasady sa tak7e lepie} wyksztalceni)glosuja proporc- jonalnie bardziejlicznie niz ubodzy. JednakZe korelacja migdzy wy?- szym wyksztaleeniem i lepsza orientacja jest na og6l bad tautologiczna, boyd watpliwa (gdy przestaje byé tautologiczna). Co sig tye7y ustalenia ze bogaci uczestnicza w polityce w wigkszym stopniv ni7 biedni, 10 odnosi sig ono glawnie do Ameryki Weimy na pocaatek tere age, poprawa Tub ie poziomn i ro7, 6 uczestuictwo w polityee jest funkeja bogactwa lub, przynajmnic). rozprzestrzenicnia bogactwa ponad grant ca nedzy. Aczkolwiek pezemawia za tym m kaliskim wyborey*, nie nalezy zapominac. 2e Stany Zjednoezone 5 bardzo nielypowe W porownania 7 innymi demokrac terial badawery 0 amery ni pod trzema 138 waajemnie powiyzanymi — wagledime matig ogromna pule nie gtosujgcych; bardzo ograniczony zakres mobilizowania pr7ee ps oraz rownie niski poziom polaryzachi ideale iezne) na pozionie ws bor caw”, Kiedy weémiemy pod uwage demokracie hardzicj spokirs 7a ie. w tory ne, ezy te? uudzial w wyborach sigyst 80-90", material badawezy skkinia ezesta do zupel ceymi zmicnnymi (dla uczestnictwa w wyborach iaktywnosei polityeznei Ww ogole) sq - polaryzacja statusn, Swiadomosé Klasowa, zdolnosei i mozliwosei mobilizacyjne partii. a takZe, naturalnie, warnoxé rozery wki, Powodem, dla ktorego bogactwa jest widoezne na scenie amery kariskie] moze byé wige to, Ze Zadna z pozastalych zmicnnych nie je widoczna. W kaddym varie argumentowi, 3e od ludzi zamoznyeh nale7y oczekiwaé wigkszego ucrestnictwa w polityce ni? od ubogtch. brakuje preckonywajacego uzasadnienia. Przeciwstawny argument wy kazuje. 7¢ kiedykolwick rabotnik znajduje w dzialalnnsei pwinzkowe: albo partyine) Kompensatg_ monotonii + edosohn ie odmiennych hipoter: Ae deey«luia wspolezesma pracy wyspecjalizowang, slaje sig bald moze sie stad aktywniejszym ni? przedstawiciel klas wysszych ucrestishient hv pelnym tego lowa znaczeniu). Rzeczywiscie, dhiczego warstwa lud nose © niiskich dochodach mialaby micé slabsza motywaeje i mnicive korzyéci z dzialalnosei polityczne] nif Klasa majelna. korg staé nat lepsze rozrywki i ktéra potrzebuje polityki dla podtrzymania swojexe dobrobytu? Movemy tera7 powrdcié do tery. 7 informacia polityerna jest funkeja wyZszych poziomow wyksztaicenia, Pod wieloma w7gledami jest to prawda niemval definici. Jest np. ocrywiste. 7c ktos niepismienny mote mieé zdecydowane opinie, ale trudno oczckiwaé. by wyra/aly dobre zorientowanie. Podobnic jesli edukaeja ohejmuje ksztalcenie 96” polityce, obie te sprawy ~ 2 natury rzeczy ~ narastajg réwnolegle Mona wszakie byé bardzo wyksztalconym i pozostaé polityeznsm analfabeta. Nie ma powodéw. aby przyjmowaé zalozenie. re nudiny warost poriomu nauczania powin liezby hudzi zorientowanych w polityce. Istnieje natomiast haraza dobry powod dumaczacy. dlaczeyo moze tik nie he. Zorientowanic ies ckosztem” obcigzajeym niewielkie zasoby czas 1 uw Tote? zorientowanie w jedne} dziedzinie wymaga zanicdbania innyeh Morna by dowodzié. #e poniewaz polityka datycry wszysthich, shane? wyjatek od tej reguly. Jednakye kos7t zdobywans informagi + pez jen owocowae Konkremym weyostem jednontek 19stawania zorientowanym staje sig opkicalny tylko powyei pew progu, po przekroczeniu masy krytye Tak samo wige nicrowny 49 sigly Ww spoleczenistwie wkaruie sie rorklad stopnia orentaeit w polityee, jak iv innyeh « Jak sformutowal w Converse, ie wyborey sy Gtk skranic heterogeniezai pod wagledem zonientowaniat w polityce". bowiem .edzies pomigdzy gérnym | dglnym skrajem masy wyborcaw dochodi do drasiycznego odwrivenia rachunku 2yskiw skrajny ~ nawet giyhy kay mish, powiedlemy. pelne wyksrtakenic uniwersyleckie, e7y miclibysmy powbd, aby aczekiwat ox tyeh tude erg omalym prasdopodiobicstvi pouniesienia pive-nej eur «fi Wades popreez ogsine wykszialcenie potwierdz pewien w7glad dodatkowy. Zdefiniujmy polityeeny edukacje” nie juke stan bycia poinformowanym leez take jako stan kompetencit pornawe7e|(ezyn- bik aasadniezy, ktory rorpatrag poinie) W odnesienta do ezynnika poznawezego Schumpeter tafe zausvayl7¢,typowy obywate pala na niészy poiom mentalny, guy tylko wkracra w dziedring potty Argumentuje i analizuje w spossh, Ktory sam gotow t driocinny w stored recezywistyeh zainte pesmitywny. Zaezyna myslec w sposabasocjatywny iafekt ywny”™". Czy to przesala? Peawcopodabnie ne. poniew?skokowy spadek spravine éeiumystowe) nastgpuje awsze, edly ypuszearny t@rvtorium. na ktorym Uzinlamy. Oczywis a preyczyng jest 16, Ze tak maprawsdg tora gi polityce™"*, Stawiajac sprawe w spost Iby wana zat sowini, Staje sig 7 powrotem sprawy, 7 ktorymi mamy osobiste doswiadezenie: rzeerywisele apsano. waligmy te idee, Ktore potrafimy sami sformulowaé. Astronom dys Kutujacy 0 filozofii, chemik wydajacy sydy © muzyce tub pocta Tozprawiajgey 0 matematyce nie wypowiedz) mnie} nonsensow, nix przecigtny obywatel odpawiadajaey na pytani polega na tym, ze specjalista prayzna sie na ogél do ignorane}i w innyeh dziedzinach, natomiast obywatel (kazdy z nas} jest prosvony 0 2a mowanie sig polityky i pograzony w ogilne} nickompeteneli przestaje dostrzegaé swoja whasn ankietera, Réznica 1. RoAnica polega zatem na tym. 7 innyel strefach niewiedzy jestesmy znicehgeani do. przekraezanin granicy w driedzinic polityki zachecaja nas do tego. Uwaga Schumpetera zaklada, 7 polityka nie jest .sfera_praw. driwych zainteresowan” typowego obywatela, Dlaczego jednak mialoby 40) ween stanw reery? Converse. jak przypomniatem przed chwita problem w kategoriach 7yskow i str, awzholwick w nigco zawerony sposdh. Zbiezne weit anie Brittana wska tak bye? 1 ezy nie mozaa zmien nia te yertinemu obywatelowt brak zachet [| sla sig choéby unviarkowanie lepie} sorientowangns. W 2yetu pry wat nym ograniczenia finansnwe powaduie racjonalnosé, Ukkukanie di 0 budzetu uezy luda, 7 wieee} jedne} Heery ornacr mnie) ".Bristan porownw cus i na te} podstawie formuluje w istocie dwa wnioski, Jeden move Jew prrecivienstwie do ekonomi polityka nie dostareza, 1m move dostarezaé, wszystkim nagrod i rachel. Jest to, jak wekavun unsia Tudzi, by hyli poi Brittin, .glowna preeszkoda dia modnych i wa", Drugi wniosek nie di formowani, narzueona przez koniccznosci budetowe (ezyli ekonomigh nie stose je sig do obywatela, Wyjasnienic jest calkiem praste ~ obywatel nic splaci® i w wigkszosei preypadkow nic internalizuje skuthow swych iat Podejmujac nasz watek, wydaje sig, 2e w trakeie usuisania przeschind wyjaénienia jak oraz w jakim sensiv, .ragjonalnose stawiajaeyel w gorszym potozeniu ludzi spoza Swiata polityhi ni? je uuczestnikow, x1 malo uwagi poswigcilismy ro/nicy migdzy warwnks 2 zalozenia warunkiem koniecznym snitentycznego obywatelsticat: Klos moze bye jednak wyky7taleony i nie anae sig na polityee, Podobnic przyawoity standatd yet est warenkiem konivernyen.ale ue ajaevna, Umigjginose caytania + pisanin jest W polilyce nie werasta znaczaeo ani ilosciowe, ani fakes 7 rozprrestrzenianiem sie i wzrostem hogaetwa. Lezestinictwo by lo ma og6l wyasze nat przclomic wickaw. gdy prawa wyboreze rorszerzone had’. pozbawiono ograniczen: wykazuje przyzwyczajania sig do glosowania, za8 pojedynezym czynnikiens. ktary najlepiej wyjasnia zr6znicowanie uczestniciwa _w romnych crasach i krajach jest to. ezy st Tak wige trudno wnaé, Ze mimo stuleinich usilowasi udalo nam se ka polityezna postrzegana jest jako wysokit zmienié nat lepsze proporcje migdzy obywatelimi biernymi iaktswnymi Ryzyko we byloby rownier (wierdzenie, Ze nasze te orientacie zwyklego wyborcy. Dzis. tak jak iw przeszte: paristwa demokratycznego nie wie na agol.jakie kwestie sa rorwa rane, jakie zaproponowano rozwiazania, jakie sy ich przypussezalneKonsekwenie, a nawet, 24 czy opowviadaja sig kandydu (nie wspominajae jus o partinch Taka jest wymowa ustalef. Nastepne pytaric brzmi: jak ma sig d tyeh ustalei teoria demokragii? Poniewat analizowana teoria jest teoria demokracji weyborezej nim rozwazymy.co Fabia wyborey, przypomaijmy wpiers. ma c7ym poleg wybory. Zwigzle rzeez ujmujye, wybory nie weelyja lini politycznye! przesadzaja racze}, kto bedzie je weielal. Wybory nie rorstrzygaia kuwestii spornych; rozstrzygaja racze} o tym, kio bedzie je Fo7strzy Jak to trafnie formutuje Dahl. intensywnos — zainteresowanie -* uwaga = informacja + wiedza. Ale taka kolejnosé okazuje sig statystyezmie bardzo raadka. Jak zaiwindezaja Lane i Sears Jestngan 7 nailepsrseh prrshaatanyeh veo nosey odcrué tin banc) skrane Hest stanuiske, tan anteawva cy bulae prverywana [1] dest tak dubree pots erdrone. 76 s7ukatte poset tong shat Kwevii badacre wsbiory poygs Ata Bula a foes mney ems (st eos Pobre nego mindy sheajooseny sens; sei. [Sify kor kati sesh ‘laja sig townie Hye podyicha Ula untensy wnt A zaiem intensywnosé kwestit nutiduje ne ego edpowiednik w oks: trenizmie bardzo mocaym, bardzo zdecydowanym, bardzo pewnynt siebie opowiedzeniem sig po jakiejs .stroni abo calkiem bislym, 7 powiedzeniem, 7¢ intensywnosé - wielkie wzruszenie i namigtnosé —stanowi dla wiedzy glebe najmnie} stosowna"”. Eks iremista jest tym, kim jest, poriewaz nie ma walpliwosei; on juz wie i jest pewny tego, co wie, Inacze} mowige ~ gdyby ekstremista dostrzegal za i przeciw, zlozonost i wielostronnosé problemow, nie bylby ekstremisty. Z tego wzglgdu uczesinik bardzo zaangazowany nie spelnia wymogéw dobrego poinformowania, ani nawet dyZenia do wiedzy, albowiem szuka jedynie wzmoenienia posiadanych informa jedyme potwierdzenia wied7y w dwustronnym swiccie czarnym, Jest t© rowneznaczne Naturalnie, w ztangazowanym uczestnictwic (tk. jak je defini, Ligmy) istnieja wyjatkt. Moze je ponadio korygowad doswinderenie + odpowiedzialnose za sprawowany wrzad, Nalery jedaak pamigtiac ex hyporhesi stoirm w obliczy uczestnictwa lud7i na skale masos, Ktorym korektury te nie wystepuia. Statystyezna e7estotliwose sprain ae ucrestnictwo nie okazuje sig procesem uczacym % sensie wymaganyin prace demokracig poprze? referendum, cay anvierzajaeym dow iworvenia opinii poinformowane)i weksstalcone). to znaczyobywatelt potrafigeych poznawez0 i .racjonainie” opanowaé powiazania migdy srodkami i cclami, Uczestnik ideulizowany preez teorig demokrveit partyeypacyjne) stwarea racze) przeerwstawny stan opinil. Roznamict niony, duprowadzony do skrajnosei uezesinik rzuea zazwyezin wy zwanie inergji biernych obywateli, spelniajge tym samym pozstywna, role w kontekicie demokracii preedstawicielskie). Ale jako podejmu jae decyzje ckstremista unicestwilby demokracie erumtownie| 1 duzo s7ybs ciej niz jego nieprzyjaciel. apatyczny obywatel. Z wywoudow tych wyniki, 2e caysta lub rozwinigta teria uczestnic wa blednie ujmuje czynnik intensywnosei nie tylko w jego punkeie serstowym —gdy wie sig 7 ekstremalnym zachowaniem i slepat poznawery lez takze w najnizszym punkeie —gdy skorelowany jest Zapata, To Rerelson jako pierwszy zastananeia sig. jak wagole moglaby funkejonowaé demokrac} adyby wsyysey ludaie § Hi gleboko weige nigel w polityke”. Zauwazywsry, #e .skrajne zainteresowanie Wie w parze ze skrajng steonniczoseig 1 moze doprowadrie cP liwego fanatyziu, kIOry jes! w stanie, rozpowszechniwery sig W spot czenstwie, zniszczyé procedury demokratyezne”. wyciagnal winiusck. 72 to gheterogenicznos elektoratu", balansowanie .migd2y d7ialumiem powodowanym silnyim uezuciami, a dzinlaniem o slabym podkkulzie uuczuciowym” zapewnia funkejonowanie demokracji"". Berclson, e7ecr jasna, preypisywal apatii role pozytywna jedynie wzglednie czy tex pordwnawezo, czyliw zestawieniuz pezeciwstawng przesadg, Karykat ralnym nieporozumieniem byluby syluacja. w ktérej owa obrona apati, traktowana jako symboliceny wyraz ,strachu elit” przed masowsm uczestnictwem, staé by sig miala ,czarnym charakterem” dla poic) szych autoréw. Spoleczeristwwo moze byé zbyt odretwiale ale maze te7 bye abyt porusvone. Berelsonoss’ mozna naturalnie posta 7ar7a, 76 {ego punkt widzer nie-skrainoseig a nie-uezestaielen potrrebuje wigee| analityeznyel prresiinek Niennie). 0 ile pH chwala apatii w Berelsona byt wzglalna i ograniezona, poehwals raangazowanego uczesthicl¥i1 WYFAZONA prZe7 .pstrlyeyPacyoniste” Jest pelna.niczym mie ograniezona, W ten sposoh elrobay bhi enusni ree) zasigpnjemy wiclkim”= Preeprowadzilismy cksperyment myslowy uzas nnadziejg- dwie proste konkluze. Pierws7a, 06! Iniajicy 8 ze wpinia publica takin, jaka istnicie w reczywistosel — move utrzymac 1 utezymuje gmach demokragji praedstawicielskie}. bowiem d wymaga od opinii publiczne) tyle wiasnie, ile daje i. prawdopodobnic. daé move, Ci. ktorzy cheicliby ezyms zastapié demokracig praed stawicielska, przeciwnte - nie naruszyli nawet powierzehni problemow. jakie by to zrodzilo, Konkluzia druga odnosi sig komkretnie do chil prawdy wydobytej przez nasz eksperyment myslowy. W chwilt pra nie mozemy dlurej pozostawaé obojgtni ma fakt. 2¢ informac) wiedza i, co wigee). 7 wiedza - poznaweza kompeteucjs i kontrola staje sig problemem tym bardziej. im bardziej skomplikowana staje sig polityka. Nie sposéb watpié w rosnaca zlozonosé Swiata polityki nokrucia wyborez Wynika to nie tylko 7 narastajgeych globalnyeh wspotate/nosci, lecz takie 7 ekspansji same] sfery polityki. Im bardzie} niewidzialna reka automatycznych przystosowiat (Iub niedostasowan) zastepowana jest przez reke widzialna i polityeana inzynicrig. iim bardzie} rovszerea sig exidzialywanie polityki, tym mnicisza mamy koutrate nad tym. oo cezynimy. Tak wige problem wicd7y wysuwa sig na erolo rows nties 7 te wrgledu. Je wpadamy w .kryzys wiedzy Jesli preestanki te sa stuszne, to wynika 7 nich, Je demokracia poprze? referendum szybko i katastrofulnie rozbilaby sig 0 petencji poznaweze}. Demokracja wyboreza odsuwa ten problem, ponic: wai nie wymaga od wyborcéw dobre) orientacii: texo. aby byli Kompetentni, Ale odlozenie problemu oznacza, 72 napotkamy go W innym migjseu lub przy innej okazji. Budzi zdziwienie to, 2 nuasze poszukiwania tak bardzo ukierunkowane sy na .racjonalacgo wyborce twor niepotrebny i widmowy — miast na .racjonalnego decydenta” W nastepnym rozdziale probuje naprawié ten blad. Nigdy jednak dosye powtarzania, 7e wiedza ~ kompetencia poznaweza oraz racionalnose w doborze sradkow prowadzaeyeh do celow nie jest problemem, na ignorowanie ktdrego pozwolié sobie moze, od poczatku do konica, teoria demokrachi fy nick 58. Rvad i niemeznost radzenia Raclalens w tym rozdsiale pousiawy demokracit oraz go wyrastaja realnie istniejgee demokragje. Podstawy wymagaja solid nego podloza. Z tego powadu rozdzial ten apieta sig w znaeenyin stopniu na dowoduch — dokludnie) mowiae. na dowodach dostar czanych przez nauiki spoleczne. Podstawy demokracji si je] nogaunt Dapiero po zmierzenin tyeh nig dich tempa ma picrwsze phan wy suai sig idealy, pobudzajac i ukierunkowuiae iasze hrwhi, Ourewiscie. jes sobie tego /yezymy. mozemy odwroci hieruniek wedrowkI, A1e7/9 Hanae fod idealow i posuwajae sie wstees. niciako vod glowy de noe”. 7, hicdopuszezalne wwaram jednak taki¢ propozseie przehudows dem Kragji, ktore nie odwoluja sig do dowodow. a nawet o nich me wspominaia. Poniewar stale sig to powszechna praktyka, dbr7e bed Ww konkluzji zrekapitulowaé, co potwierdza i ezemu zaprecc7a ow rbiemy material dowodowy Po pierwsze - to, 7¢ demokracje sa) .rz4dzone™ nie umnivjs7a Fakta je sq domokracjami. Jest to spowodowane tym, 7 w zachodnich Uustrojach demokratyernych opinia publiczna stanowi ationomiczna sile oraz tym, 7¢ whadza wyboreza jest wlad7a skuteczna, Dodajmy. 7 whdza wyboreza nie jest bynaimnie) tylko whdza sporadyeama. ev dobre pokunyje zasiclt oczekiwangch reakeii”. a potwierdzaja ¢ nad datkiem Stodki masowego przekazi ori hadaania opinii publiczne} Kore wywiertjy wplyw na zachowanie ludi sprawujacgch whidre Z drugic strony. nas7e de’ Ishimi. Me hiepodwazalnego wreledu. 1 nic © to chodzi. Pytunie brzmi: na ezym polega i j rownowaga migdzy rradzonymi | rzadzacymi? Vimuqae rzeer bardier konkretnie ~ czy jest prawda, iw jakim sensi. 7e demos jest w nutszych raz .bardzie} raudzacy”” 1 demokracjami przedstasic demokracach coraz mnie} readzony™. 228 ¢ Powasne zaniepokojenie budza interpretae do powstawania liberalnych demokracji Swiadery @ maksymalizacy wladzy sprawowanej przez. lud. C. Wright Mills pisal w 1957 roku: Ci ktorzy przypuszezaja, 12 masy [..J bliskie sa zwycigstwa, na pewne sie inylq, Za naszych czasow [..J wplyw niezaleznych 2biorowosci w /seit polityeznym w rzeczywistosci maleje, ten 228. jaki chwilami: mogi Wwywieraé, jest coraz bardzie} kierowany; nalezy je teraz traktowaé nie jako dzialajgca samodsieluic publicznose, leer jal o mass, horasrmaniputyje sig w ten sposoh, Ze w kluczowyeh momentach stajt sig uniami domonstrantow. Albowiem tak. jak publieznose przekstalen sig w masy, tak masy staja sig nickiedy Humem”*, Mills obawial sig wige. Ae demokracia ulega minimalizaci. Kiedy wyrazit te obawy Georges Burdeau cpublikowal wiasnie trzy tomy 0 .r7adlzaeei deme kracji”, ktorych isteta byto pr7eker raqdzone, ale staly sig obecnie bad? saw trake demokracjami rzadzacymi w tym sensie, 7 wszechwwladna wold ie. Ze demokracye Zaczynaia jako powszechna wywiera presje na pauistivo™’. Tak jak jn to widze Ww prawie wszystkich Krajach demokratyeznyeh 173 3 na rosnaet presig oddolni, 73% realia demokracji masowei. jak eownic? retoryka demokraci populistyezne} napierajy coray mocnie} na struk tury liberalno-demakratyeznego panstwa. Twierdzac. 7e pewne kre zwlaszera tak zwane demokracie hidowe na Wschodzieosiagnely ju? stan demokraci rradzace), Bur pozoriw z sednem 2eezy, srulowaney demakracii 2 wiyks= kracjg. Aczkolwick Mills zdawal sobie doskonale sprawe z réznicy migdzy pozorem. ¢ sednem rzeezy. to jednak proponowill spiskowa teorig dzigjow, w ktorg jest rmi bardzo trudno wwierzyé. Jezeli chee my uzyskae bardzie) wywavony perspekiywe, razpatremy doa za suzerenia. Pierwsze polega na tym, 2c demagogia nie powinna by¢ traktov jako paideia i prowadzié do wiary, Ze spreyjajae aktywistyeznym typom inteewengji i reagowania zblizamy sig do ideatow demokracii. Dem gia jedynic przesuwa snwerennosé Iudowa z poloyenia, w ktorym zachowuje ona rozsqdek i zdolaosé osydu do ttkich, w ktdrych traci te umiejetnosei, Wielctysigezny thum entuzjastyeznie ziaprobule propozy cjg, ktOra zostalaby niewatplivie odrzucona, edyby zaprezentowano 3 {ym samym ludiom podziclonym na male grupki, Michels redukowal ton argument do istoty rzcezy: .Latwie) jest zapanowaé nad masa ni nad maly widewnic™™®, Latwo wige doj¢ 19 dros do demokracyi przez aklimacig, do zmasows krvykuje rrecrvwisty woke recaywistyech Indi N Tekeje. 20 niewiele potrzcha, by pozbawie jakiegokntwick realnego iminajimy, Ze wynajduje sig eoraz bardzie) skuteczng brow atakujsea ludzki umysl, przeciwko kt6re) uzbrojeni jestesmy réwnie slabo, jak i demo- ne} manipukagjt suwerennoscia ludowg. wy jominalny maksymatizacig suwerennoset Iwlowe), Nie 7apo- 158 Drugie rastrverenie sprowadza ste do tego, Je vines wlady dl rrazaeyeh nie musi weale oznaczae wivee| wladzy dla rzlzonyeh, Ni musi to byé gra o sumie zerowej: rowme dobrze moze bye gra v sumic uijemne), w ktore| przegrywaja obie strony, w tore) rzdzeni nie zyskuja wladzy stracone| przez raadzacyeh. Taki rozwoj wydarzen wzbudz conus wigksat uwiage i opisui hiemoznosé radzenia®. Ta diag Niezaileznie od ewentuatln matycznyeh preywadeow, trendem ogalnym zachodnich demokragit bylo jak dotad rezpowszechnianie bersilnosci, impotencit i paaralizu Pree dluszy cats sila dominujacy byke wicloraka, praenikajaca west sig go jako stan preecigzenta enw oza wydaje mi sig bardzie} wy mown 0 pojawwienia sig czy powrotdw chary7. ko wavladza weta”, porwalajyca blokowad dviatanie Tyle o demokraci r2adzonej. Co sig tyezy .elemokracii vqelzacel juz samo to wyrazenie wskazuje na ideal, moje zis roswazania stigeruja, Ze ideal ten asiggnal bad? zbliza sig do niegn punt spelnienia, poza ktorym idealy zaezynaja zapraeczaé sobie i dzialac w odwrotnym kierunku. Wiele 2 tego, co okltskiwane bylo jake: maksymalizacia rzqdzace| demokracii, jest w grancie recy 26 ye7:) nym oszustwem: iluziami, k szego, Prawdziwym, nie zakluma demokracit poprzez referendum. Dlaczego jest zapotrrebowanie? Jesli mie przyjmiemy. 7¢ nasi maksymalser i oszustami, musimy zalozyé, 7 oni teh r07u fe stworzyly zludzenia lub cos por m spelnieniem tego idealn bytihy nig tak mikle rozmysin: demokracja popraez referendum przyspieszylaby jedynie samobsj stwo, Coz wige poczaé 7 idealami .demokracji rzadzace)™? Zeodnie 2 asadami dotyczacymi kierowania idealami powiedziathym, 7c mamy weig? pelne prawo dazyé do idealu rzadzacej demokraci wanaczeniu zwiekszonego samorzadu. Aleczyn 2 faktami. Nie lul/my sig: wstepna maksymalizacia demokraciy doklidnie) mowiqe, w kierunku uezynienia ludzi ames rvadzonyin hardin 1 decydujaey wplyw prasi go pre eto musimy lizyé w tym sense, Ze staja Sie na zachowanie prrecietnego abywatela, Nic eskaliaciy neve, saangavowanta cy regoraczkowania ideologiezncyr akiywistyesny typ uczesinietwa, Poprawig je move. uw7gledniaa prypommiane wezesnig) zustrezenia i sprreciwy. odpowiedsia e cia. Jest to jednak 7 pewnoseig proces powolny, nie zas cudowna Fecepta, Dobrze jest wszakze mie’ jasnosé co do publiczna, co robi, bad? czego nie robi cB. Coym iNic ma wighszego sensu ocickiwanie oul preeciginyeh obywatel z kiirych sklida sip przewaratigca e7gst opinit publicene w poszezeyolnych kwestiach beds were. swiadeziee 0 Wwystarezaiee) Calowiek nig jest istoty skrzydlaty i kaady. kto od nicpamigtnych ezasow ignorowal te prosta prawede. doprowadza aby wyjasnic po powinnismy wiedziet, jak sig lata, Ista sposdb patrzenia na opinig publicena, wid onuzzbiordw podstawowych wymagan, Z tego pu jest w zany razie .avieiveny jednak zapelnie edmienny W nig) wzoree postaw ku widenia ogal nie Lak dlugo, jak ogal posinds autonome stanowisku opinii publiczne} ma luza wage. Byloby ogronmym bledem, gxiybySmy z powodu .niskie} jakosci” przecigtn nigli wniosek, 2¢ praktyeznie nie uezestniczy on Ww polity polityeznym analfabeta, decyzji. Aczkolwiek robienie polityki nie jest w wigkszym stopniv salnych upodobar™ Berelsona nig muzyka dzictem hudzi praychodzacych nat koncerl, czy Ieratura driclem czytelni opinia publiczna praesiudza o sukcesie bd? porzce okrestone) polityki tak, jak devyduje 0 sukeesie had porazee jakie Opinia publicana nie jest wee hersilna wszechpolg2na. Chocks? zhiorowe nastraje i opinie preesidaaja o sckeesic ub niepowodzeniv okresione) polityki, to jednak rzadko same tnicjuy y wyhorca rzadko dials; on + Suwerenni ludzie rzidko podeimajy decyzie polityczne: ont poxlporzad- kowuja sig im. Proces powstawania opin nich przechodzi, Nawel, gdy dochodzi do falowania opin czynnika sprawezeyo nie sposéb dopatrywae sig w Iudzie jako calosel, Wywierajae wplyw na innych, ludzie sami pod:laja sig wplywom, Czysto Zamim e7egos chea, ktos sprawia, Ze tego wlasnie ches”. Kiedy powiads sig nam. Ze 10 sam lud rzqdzi, upewnijmy sig, cto. co widzimy nie jest e7ysto faseaoneg ja, 2wyezainym pozorem demokracji 10 obywatela wyeig jednak yarazem jatkas linig. polityezna”™ nie zaezyna sig od todzi, leer "Crest: miwi sg. 20 wyboney ponvalai kr preference nie baci rovumios erystege wrens Wh lest jak przez tiarunkowane 1 spowrdowane ane) ate defen Te A.W. Dey, Fe k Na femat eh prevdensow pare W. Tivet, Pie Oc Ge hvhh rn Waangen 114. Pater tor SN. Matte F Dino, Ntikane 1980. Grate. Ms A Nalery padkreshe, 22 sredmiowcrne Consent, New York 1964, Russa Ve Clarke, Medieval Repeseina ‘Charakterystgka ta uwgledmy opine o Kany tach «pastach: mie ws eed inna pinto shick ach pry watch Kym ae shoei alae mas Hersprracrmie, x rormice migdes hunsemsem a pargzsolgniem [som he spkaval sposteregasecra analiza P. HL Portege, Consort und Cansenan, Lan 1971 Macrlan Z semantyernege punktu wideenia Kongens” ie ust azmacrac hice o ural dzitaniach twoengeyeh przyrwolente Mlozem wige to wat onsen jest serra Ktegog ey 7 oul bie} jest person de pata honsens-pr2yzwolenie wor) Kentinun od sabegs da moenege one tego peecia, Acrkolwick moja arpumentavia dotyers zasadnicen honsenst. 4 2 prayewolena” ie jest tm prasad erumé mswlasaym.pomiewa 1 w are specsfieme pars ewes 1D. Planenats, Consent F nnd Potval bleu, Wye seupie Osher 1968, Oxford University Pros tak ro define Gil sae procera wybona ma area analy uegajaey ig 0 t,t ron sheep atnsel tego Kt 2s brany” I. FM). Z bard enpirsernegs punkin weave knens wheezy mre inapiraisey” bad Iho go rozeoanenia pate V0 Key. Pac 0 rican Domarats, New York 1961, nop s 24-38 Jest to rgedne 7 ping A. i erin Sates flfa poten, smn kturs prawiah ja peer wick [J wylawala sg hrytyeengm ba Reyme [red J. De ig 1971, Nifhofl. «3221 passin Ponicwartahie Rdanc ne eeicia mojege pracgladu,easytam ezsteinikisn dope: Po JAR Pennuck 4. W. Chapman red), New York 1970, Atherton. Rf Obligation, Now York 1972 Atheneunt: € Patoman. The Problem at P A Critical Anais} Laheral Theory, New Yeok. 1379, Wiley: AJ. Simmons. VP / Ohirtions,Psieton 1979, Prngstow University Brow. 1 Dann, mate Hostorcul Contest: Exuass 0 Poli! OMligatio, New York fess J. 8. Fb, The Lats of Obligation, New Maver Pottive! Ohligai 980, Cambvidys University P 982, Vale University Press © Paez A. Etvion, Demonstration Deseret, Now York 1970, Gordon a Bresch paket wy tyke wybory. 94 nststucjonalizwany pracedura shidtes jesragi stm pi. "Hobbes repre/ctje typo ahtnpretace w cach kotha, Durkhcimossh Keone Recor jas, wen autor 7ve pupal R. Dabrendorta, i 9° woluym spokezcintwic hoa [J wea? ster Fran” US Blase ated Rs iin Camtemprary Soe. Staol fd University Puss, SISY mez Fak i Roniik tose ineepstict spokeerest ere akie. jak popaexe.ayrobats, rozecnga, decy7i charabtery7uht th sslasuoses wnearrgezace spoxsTcrne forms prensa Na tent ogsine) aah vad Cisensue G4. raha, Coarse. 68a ras, Ge Sartori Hedy every Valls 94, Sage Nes York 168, prige te PH. Pariidge, Com Science Ccepte: Srsemnti ee pate ter Ge Pareye Trot, Distrat and Cansei, Bris Jonna ef Pole Science hwiewen 1976 pane D. Easton nlacera ol Srsteme nasi of Paitwal fate. New York 196. Wiley, aR oparete™ dla rehome i lad jst speeyfezng terminolagia Fasten Teter Gs Almond. rwtasrera Campurative Political Srstes 6: Pascal Devel mou, Boston 1970, Late Brows. 1 Mivseniew rwiazku 7pm 0 rove bye mylyoe had eine emacs tn. dew innyeh dziedzinach —pogladach ot tenvot Boga, ring Griewietwaraborgj itd, spokgerenistwe moze Hye bardzo posrtelon Jak to forma H.}. Melosh pwmima peerectinych wie hs niu soe verges pasa hy Toniokratycmespatacroistne maze praer was Ctartose demokratyeznsch justojow ve, Consens wn teria P Meso ak Paliveat Secnee Review <7eraice 1964, s 3765 passim, Beaks konkvie aaethesuyrego knestionyjeS. hlersvek Pofical Praes: 4 Beko. trate i hie 1964, Rand MeNally 5, 183-219 ergy ska dnikiem spolecreist rozbiernych et na peviomie prckonat began: oie (okreslons | zmiet ornokracje funkjonujg najgorze) 4 nabardie) marazone na zatamanie vi, Dowodre tals, New York 1976, Cambridge sara shal idcologiezne et Fewicy do pracy 0 te hiegunowe tego w Parties and Party Srstems: A Prameswerk for ravers Press saczeguhnie 1 61 pod, Hd Pater elnak rtasovza G. Sani G. Savor vot aad Compton in Weston Pemucravies, w Wester and Change 44 Daler iP. Maie teed) Reserly is Polarization, Brogmen European Parts Systems Conia 1982, Sage ie eeyduigce macrenie ma toe jak lly mieestrveiazany hry 79s kesyeia nie da sig earvigrat Zadnge anyeh keys or daprowaa wk sud Ser fuk praceagrone dembrach Pate? 1. Pye. The Le daaserimcal Droropment 1 Bod | ied). Princeton 5971, Priston Users Press Ree remmatgak lguymizaeja jest wrmiacniana Tub osibiana pater seezep, S. Mise Poliseal Ma, Garden City 1960, Doubleday. 77°83 ‘ecru tostwindzenie w cordial 6 posrordzialy 142, Tu choses po presta foto, be konsens proceduralny t0zai sig wyradnie od faktyernees © fe Barker, Refletuon an Government, Oxford 1942. Oxford University Press 67 2 ae 2 tego wynika, nig jest to konsens rasadniery ter. procedural: Kry wymaga wave pared wpa i r7erysee 70 na acon 8 KZ SE Jendza ply ustanewion 2achodie dino leet le? Najera ostrony tego page jest DAL Rust, tater emnerate Fendamerinas 6 Theor and Pons, ®, son Rese rep u Re eta sig tw rtaezn) merce ma pracy C.J. Pred, The Nev ted he rane a Bratishoes PH, Vernon Publishing Cin. gla male morn #188 fen mgs, ymaganse porovunnenia © speech fundamentayel rg Teeeweryat keakin Arun Titars7mn™ Sige 18 Waeanions eS Speier values de tev tokens po sane Wp [Dabs 747 Seine opis 1 pezckenan (, 17 Roveoymicnc steno seteronent aetna nk maja re oh nic wspenege Sam Rusts prezentonl fad patio hanizo shondensowanestres7ezenke moe) analy phralizmas Pertes ard ‘purty Sisson Noley srnrumieé, 7e nie xdno7e sg 1 rozmaitych komkrel ny part alutaione wexcanych angeskich pluralisiow (JN. Figgs. FW. Mattand. 11 0. Cote. SG. Hobson ortz weresny HL Laskin amers kar rapoweg” led A. Bentleys do D. Truman. oF 187 bene} puarehine) ton ch pluralist pvelescht BY Zag omen poratizm teorsaaney rordsiake 8.7 rachapeaesD. Nichi, Phvee Farce Malis, New York 1974,St Mastin s Mes ter eyiyke-alemokratserneg Maye spentzrerenia wyprzed a personne The Mas of Plaatan, WE Connolly Wed New Yovk 19 pluralism, kor Atherton re evedstawil to dobre 4 $. Nil, wotnoies RSA, prvektad A. Kurlantzka Warsaw 1989, PWN. sveree. 6.2 Patz K, Deutsch The Analsis of internation Prcatice-Hall, 101-110. ey tego paw, jak cen? sanyo wzledine, made Raskaulow 26078 deie radaye smiericiny clos tori jedne) Nlaoy read), rorwavane x roxiiale 6 auroral § Mod kaskagows es arazem wyzwanicm dla spekulac Sarcnse4 efatons, Englewood CHT 1968 1 acrewicka jednowymiarowexo" Tne peowaznyan powsodem est 10, ak wkrétes zubnezyma aime weal me mov bye uksrtaltowane prve7 media i snformase 1 arnnse teh gry accel age wezesne sda Cofombin Unser pove PY Lnvueeh B Bere, H. Gael, Th Pepe Cher. New York 1944, 1988 rere ne Uneraty Prose B Boreon, PF talzacteld. W, NM Pee. Cone, Ch 1954 Ciniversity sf Chicago Press) Zestalo to usrglesn at preykhad. E-Rate, Te Two-Step Flos of Com lvnetapowege wyplysu” (i icatimn, -Publc Opinion Quarterly” wiosn 199 Poxlgsere Deutsch poles mi sige 1 preeobreniu wpo c7gtvonege modlu nt ogGlny wiiatapwsey obi preps PAY. Lippmann, The Phantom Publi, New York 1928. Rewley ube pine Lippmann (New York 1922) porostaje analiza Klasyez8 Peat to jedna jogo eech charakierystycznyel ® secnarns spl postindusriatnego D Bella The Coming of the Posebudutil Soviets Venn Forecasting. New Yotk 197%, Basie Books 1631. Bereson PY Lavarfei, W.N. MePhos, tings 311 Pegncisha si segura maja vakorseninne wiser sonnei when feet ato sd fun, Pate Ninnelles Ets de SoeiineleHletorae, Goo ea). Pass ISL Colin tar ogilni. trade eoografs wyhurere| stwwrzong przce Amd Stef Pierwsva usystematyzawang pracy pin pblcane jest AL Lawl, Poke Opinion and niin. a miamowicie rorniey mindy priwiaws ghiseml spelecatint hua Gavin, New Vink VIVA Lisl raja sg aupelac n i egy icky “Tey wybory thstOww M4 prayiatne dis gsc} setae Publi Opinio ed Propaagand 19 Kate el esl Now Vouk 1984, Dryden Press The Proves Berth Mae Commuivations W. Schram (es, Urbans 19S, Unversity of Minos Press Fender Public Opinvorand Communtcaian W Berson M. Sago ted Lyd drugte Glencoe 1966, Free Pres. “praytacram sm eneyklopediy artykot W. Seheamma Mavs Commmmn tins (niet W rspacrsnatgeym ie frgmenie Kozan 8 znaermyey tyne 7 stghulu Pube-Opinenn w: Evita del Nenocontn, | A 1979.» XT asolennicy .stapninwnser” indokrymejeoraredukacye Nie vn ess 20 ec Hniensothacye Nam na szeravem radnych poghydiw 7 wyjatkiom jedoege findoktry mica ‘Nic prywnluje madela wznosrenia sp 4 vtarcimiania jake padstwy vps publicrne,poniewa? came te sklaik svn er a ick mera 0s fen wlan wyrazmie zabraklo w ksiaee J. Matias, Stik tor vu Otfentket, Newste 1962, Luchterhand tangs ey Hire and Cote of Po Onin. Jee potepienic vpwenia rachodnic) opinit publicae) nic jest nigic sussione esein opin public) © unsntesernsch paistwaeh-amonopsli Na temat movliwoses 2astosowtania poet Totltagyvmn pate sonal pedzoadial & Ogtamicram sg tw clo pe/spath tolatarneg, poniewa jest 6 prac avin skrainy priypadck Pater. opine, P- E-Converse Pa af Poiial Som 4 8. F Grexastoin 3 N. Palsy (el) Reading 1995, Adion-Weske. Cos: 160 Shaws bardvie) Konkretoeanaliruigsvereeslnes NAL Nee S. Vetha. LR Petros, The Changing erica 1 Podstawowyntekstem oszkoke badaonens 2 lichigan porostaje kisPha Heetins adh Pattie! Onder, 8 Carmpbl, PF Converse W. E, Miller td), New Yak 1966. Wiley Voter Decides, A. Carp re, Evanston 19S, Rew Opinion and Casing Belen 96H fr, Cambridge 1976, Harvar Unversity Pre poperedona pubikaciani: 7 Petereon: rar The American Vater, A. Camphell ets. New Yerk 1960, Wie Weresncise sla Columbia University wymieniam w persis 28 pow ye «I Acrkolvick stl spmicnione powsich w qerypiveeazounniy Se 7 reguly od lurnania maerens teh esta fla teoun emobraci. Patra aenak Be Melson, loa Hudiek + gran suitors sma ¢danveh wyhorazeeh women rons " ae TecE, Lame i 1. Q. Sears, Fad Opyaion, Englewood CHIR A964, Prentice th “1 2S pater paade worgsthim JAW, Prothen ML Grigg, Fiandanesna 2 fdpowiediam na povionie Rombretow, Ruste wydayy Sle me cm Odsolije sg do Konespai honsensu ozsavanel pose) 8 pod " ergwsredaich tego dos destare7aa hadara shale wnkiety Patz 82a diva antykoly HG. Basking. -Publie Opinion Quarters” Ue Polls i Sat Prdlc. IOs. 669-695 uni7 The Pals Kspmre 9 Damestic B 491 Sikh, Wighs7ose potgezmihne na tema Aira ten aspekt. W wropelnnate da peau Con Inpesitn 17. G, Walker, Poli 0 76 ProntcclHal}) R Weisberg Clif. 117k, Prentice-Hall iad Papa Cisctament, Vite FW" sa ee Mond sss, hcg BSD, Users of haze Ph R.MeKeon ted © N= 31 Patt, opine, N-Mborernmve SHUTS S Torn. Donat heroes Thess, Londen 1980, Men and Casein do porcssnati Zapreeeca ter itratura na emt foywoyu t moderna (tore peel thi na pizaklad SP. Huntington raf Dosminguer w aetykule Pica! Bedepme 0 Handbook of Poitvad Seience, 4 3.5 31 Dla lustragji> skarmik polaryaagt opr wy da Stans Ziecnncaonyc 8, patonnist 027 dla Srwagcie Ih lla Netne (O31 aly Wiethey Beynani 168 dla Wha Fialandn, Patrz este danayreann Pa Heandbuuk af Political Seicnse. 2.4, 8.98, 942, Marner, s 282 Stan, Participation Without Patines, London 1975, lysine of Heron AMtuirs 8 37-38 ST WCA. Dale Pref to Demarnate Theors, Chicago 1986, University of hc 2" G, Runciman, Scie Sen University Press wrdeeylowanic”twierd. oe Artes wsbaval, i azysta demnkratca st and Potvcal ThrorsCaniridge 1963, Cab iemoisa™ fs 148, Nie zeny tak dilehes pate? eadstal 6, prays 18 6 te pees Ustep ten jest shonccsasanyistrenrereniem tye) atgmentaey Pre anf Party Srotens, 324-32 SEW hase Mann of Pole Siemect 4.5 9. pate nak 4. FSISchharakteru deey7i.a nieda tepa, bto a poxljmnje: W ovale ty racy poke. 860 te masidnierecoztivnienic SW Handbok of Poltval Sener. 1 As 128 Pause rnadrial 4, podroatiat © pater praypis 20, os Rauca sig w te) kwesi w ners. InNiogtaia mt temat party spay vn see bibiograiio demokracitparteypaeyne) O tm pieras7si pate wesine EW Nila Polit! Participation, Chicage 1968, Rand MeNalls, sd drugie 2 1. Gielen 19 G.Di Palma, Apany and Parrcparon, New York 1970, Free Press nay NH. Nie S Verba, Paltical Paricipation, w: Handbook of Pulte Science... Noni: psych © drupie) west rozpatruje w rovdrale 6, pexhordrit © Wydhns tr7y dobre tomy 7 symmporjvw: Participation in Pabis, G. Party (ed). Manchester 1373, Manchest University Press: Parteipurory Driuavrars FE. Cash P.M, Matzan rela San Francisco 1971, Canfield Press; Partispaion n Pies R. Pennock iJ. W. Chapman fe New York 1975, Atherton. Niedawna peoporscs jest ksigzka B.Rarber. Stone Denner Participatory Politics fora New Age, Berkeley 1988, University of California Pres Niema toa celuzaprzcezenia, yeaa historycr pogo Ulan spray zone, eo pokaruje L.A. Seal, Paricipation i the Wesorn Pabial Felt, Tw 1975, University of Aeizana Press Pater. ter M, Cotta, I Canectt oe Purvis Pofiica, Rivista Waliana & Seienza Politica” 1979, nr 1 Moy 7 tckstu, ednes sg do Itoi. 2 jaky zope ‘wag jak wynika sno onizowaé mo? -pativeypacig ‘Ogeanieze sie do przypomnienia klk risk, Wo>nose Stowareyszel obywatel: skich zasygnlizowal pierwsry Tocqueville; leona spolecreistwa wien upowet cine sig od weresnych angeskich pluralistow do Mersiama s Davida Truman ueresinct 2a zawsre prywolyno jako antidotun a prase oligarchs Michels (pate ronal 6 podrardzia 6. ulin” jest pojecicin pochodrenia rosgjskiegn Rudeqes wtcuneck pra F. Venturi Papulicny Ras Ipzed 1881 eokiem)rosyjshcgo sj. Na nny hegunve Dall nade wale tec pojgei -prpulisiyezne} demokraci™ wpeowadrarac pod te nave postulating tes domokracit (pater Preface tr Des Torino 1972. Kina aya populm 28 poprzeba wie Theoret 3) Nie es tm werakie tse rorumienie ,popalizmu”-do ktreeo caw sig teh, To.ezy dembcatyezn ptt Zosaje astonowany populstyeznie ley ed eg ink sg Bo sos, Para fea rorumiana jst fankeja ideale (nar rordeal 4 sezegolnie prieonlcal 15) " W jednym 2 wily anacron topo wsrazenia rowaanych 1 ial 2, Charakterystyka referendum jako gry sonic rerawe) yasmina jet wnondztae A podrondrialy 116 * Znamvicnnym wyjgthiom jest RP Wolf tory dajervecrywiice says snatye miastowe} berpostedhie} demokrai adpowiaajgey tem, eo ja nazywvam demokrag poprze referendum, Patrz in Defense of Anarchiem. New York 197%. Harper ant Rew 834-37, Aezkolwick argumenty Wola sy slabe. 40 jednak hud sacunek swnja spijnoscia * Crysty ery ted -radykalny” punkl widzenia prerentujy autorey The Cove for Participatory Democracy.€-G. Benelo iD, Rovssopouios(red), New York I97L, Viking Prose Fratton, Wher py vai th tas ponent na eletpany ong Hit ad Takin eet pal ragunalasce pes Webra. Rov a J th me ity tah fsunaior Pate Busted, Nene 80 rset oops RF Lanes DO. Sears Publi Opsmian, s 108-106 asteriza alginic morta jako oie de skrajnose & going pez zai do jahioys srerepolnei wantose’ oo poctaga 2a soba -meperestrzegine perepison ttrudniajgeych relic Ie) shraymote” AE, A. Shls, The Tarmens of Secroes, Gener 1986, Free Press s 2311, Isonne znacreni ma poezymiona w wiaeku 7 tym wag Shi Ze. paityce napravde maarigjza iia peal przehiega mil pluralistvezasm Gmmarhiswanen honomamakanynyeksttemizment Ts, 227186 Jats ne Rinse yeti zhi Bld uaa. se mig ge) sp 2 1 i jak 1 iter p Levy perysua sbi repeeventonsanc ie karts! seayon i dobutaymn meta 7 tym. ktovry precenwstawials im ip & gransich wimarhowania” (278) a Kooncentruye jn useage mv pornasec/yeh, le betawroratnycl amplikaciach e&strc "WB. Berelon, PF. Lavarsleld, W. N. McPhee, Voting, MEMS. Pater ter W HL Morris Jones. fn Pesinse of Apathy: Same Doubs on the Dune ta Fate, Polis Studies” uty 1984 Jikto formuluje W. G, Rudman: Morn hy na perytlad dondhi, 26100 chstremizm jest r2e7a dha. le Brak politycane) sunniceosci aly" 4 Philowaphy Poines and Soviet P. Laslett W, G, Rugcinan [rol |, Oxford 1962, Blackwell. < 42 Dshune te eerie rozdrile 8 te prac gi nos se pret de eoNern CW. Mil, ite 11S 306, 1 prreklad 1 Raflsh, Warseaws 1961, Ksiarka a Wood, Patz R Mich, La Soraya de Partin Pobive. Porie 112, 24 * Kontynunjy rozeaanie tej kes w wodritle & pation 9, gle es spesteerenie wemacnia rovroymianie mig 78 opi popsarns” pier nye moeno ihventoseane prver Roherla Nisbet [2 Opn sors Papi, Opinion Prue Interest, jeied 1975). w acrach ktorege npnia vayrvvana na rawolanie suze? Gowolny wsohy na downy tema, chochy bara sharon tah els « agromnyin aniksztaleeniem tez0, 60 rorvmiell pr? apinig publicrns autorzs tex po FMP. Fiorina, Resoapocice Posing a» Ameriay National Klctons. New He! 1981, Yale University Press ciekawie rr to spostzezenie w torte retrospek new osowinit, opaiegs mi nagrodze lub kaze e ° *"Peradstaia 1 osany preere mnie uprredne kaskdvwy me ‘ini podroziat 3 pose6. Demokracja pionowa 6.1, Zasada wigkszosei a rady mnigjszosci Polityka wia?e sig zasadnic7o ina og6lz-wale/nicniem, 2wierzchnic twem i koordynacia — w istocie reczy, z hierarchierma siruktura zbiorowosei. Bede to okrestal jako pionowy wrntiar polityki, Politykaa ma rownied wymiar poziomy, leer uwidaeznia sig on dopiero w deme: kracjach, dzielye ich losy na przestezeni dricjow. Wraz 7 upadkiem greckiego polis wymiar ten przestal cechowaé polityke, Dopiero w wieku dziewiginastym odzyskal ponownie znaczenie dla teorii i prakiyki polityki, Uwidacznia sig to wyrafnie w rozwoju stownictwa politycz~ nego od czasdw Arystotelesa, Jedynym kacisiskim pojgciem zachowuja~ coy grecka, horyzontalny wizig polityki jest res publica. kiore oddac mozna najpelnie} jako ..wspolne dobro”. Wszystkie pozostate pojgcia uksztaltowane w Sredniowieczu -takie jak principans.re un deanindin ubernaculin ~ odaosza sig do pionowego wymiary polityki. To samo dotyczy indywidualnego wkiadu Machiavellego cry Bodina, ezyli odpowiednio - pojgcin paristwa i suwerennosci, Weiay jeseere slownictwo polityki odnoszce sig do wezystkich 1 kazdego 7 ovo! Ustroju- wladza, panowanie, nakaz, przymus. 7ad, parishwo ww nia, co charakterystyerne, dw wymiar pionowy. nie poviomy! Z punktu widzenia podziatn na_polityke pionowa 1 pozioma w roxdziale poprzednim koneentrowalismy cezywiseic wage na deme Kracji posione). Opinia publiezna, demokragja wyborera. demokracia partycypacyjna, demokracja poprzez referendum — wszystkie te pojgeka Teprezentuja poriome stosowanie i rozprzestevenianie demokrictt_ les to wlaseiwy poesatek 1 unikitlnose demokraeit poleya whasnic na ustanowienin, bad7 preywrdceniu poziomego wymiar polityki Demokracja nie jest jednak anarchig — brakiem, buds nieoheenosciit nakazow, Opinia pu Dblicena, wybory, uczestnictwo oraz deexdowanic praez demos (w tei e7y inne} Tormied to fundamenty: budew tis Teer fandamenty. choe nivawykle istotne, wspicraja tylko nadbudewan konstrukeje. Nadszedl wige czas. aby prryirzet demokricit ike systemowi rzadzenia oraz, ogdlnie}, plonowe} strukturze demokraci krotko mowiae denokracji pioworey. O ile demokracia wyhorezt stanowi typawe podsumowanie poziomego ukladn demukracit. Ici 1 jest demokravia preeustawicielshat Jednak7e pionowy Uklnd demokracht toda problemy. kiérych nie rozwinaje tearia reprezentagli, Zinsliwe pytamie brzm tik: jak to se Urieie, 7e rrady wigkszosci sprowadzaja sig ostateeznic do radow -mniejszosci? To pylanie sklanit nas do bardzie} uwaznego spojrenia na pojgcia: raqdy, wigkszose i mniejszose Zacznijmy od analizy stowa rzady [rule]. bed terminem bardzo dwuznacenym*, Oczywiste jest. Ze poigeie rule trth pionowa komtynuacya badl? edi towaé mogna albo jako casude (kryteriam czy metodgh albo jake Faktyczne wladanie le ezesto nig jest jasne, o ktdre % teh snaceen chodzi. To samo zdanie pasowae moze doskonale do kazdezo ¢ nich Gedy positkujemy sig slowem rule w pierwszym znaczenin w echt uniknigcia watpliwosei nalezatoby urywaé sformulowania rife of she game freguly ery] albo zasada czy kryterium. Co sig tyezy drugiego maczenia~ rule jako rzqdzenie ~ zastrzczenie polega na tym. i7 bywait rozne rodzaje rradzenia, Rzady Salina maja niewiele, bad? nic wspat nego z rzqdami F. D. Roosevelta, Isinieje gigantyczna rizniea mied zs iwladaniem dvkiatorskim a demokraryeznyin praywadstucm — rés7niea, ktarg oddac mozna (jak zasugerowalem prved chwila) mowiae © pry wodziwie” zawsze wledy, gdy mowa jest © rzadach w slahym sensie 0 akierownietwie™ 728 ly choulrt » hezposredniv nakary Tak wiee pezorna sprzecanosé mivtl7y rvatdami wigkszosi.at rzadze piem praee mniejszose wynikaé moze po prostu ze sformulowan Fesl rozpittrujemy relacie migdzy kryte inn tregadal. a tpn Kt rzreqnlator).to spraceznosé owa anki, Po pierwsce, sasuda wiekssesct mi talke nie polega na faktyernyeh reqlach wigksosei, leer cata arehtich tura demokraeji-cayni wyprowadzanie 7 nie takiego wniesku cays Wwysoee nieprawdopodobnym, Po drugic. rudy mnieyszoxei wprowadzac moga w blyd jako opis. buclzge spraeciw 7 dwwivch w7 demokragja wytwarza mnigjszosei (w liezbie mnogie}). st nie pojedyne7s mnigjszo%é; b) Ze demokracja nie dapuszeza do .r7adOw™ w moenym aczenitt jakie Komuniki sensie, lez jedyinie do skabych rzqdow w tym je poigeie preywodztwa Cofajge sig 0 Krok powinnismy pamigtac, Ze to, co badamy jest ogromnie zlozonym. wielostronnym wrajemnym oddzialywaniem mig zy rzadzonymi i rzadzqeymi, Owo wzajemne oddziatywanie skiada sig Zramorodnych procesow, w ktrych konkretne wigkszosei i mniejszosei urzeceywistniaja sig (w kovicu rozpadaja) w rozny sposbb ne roznych poziomach. W miarg posuwania sig naprzad bedziomy usilowali rozwt Klaé te skomplikowane oddziatywania weaierne. Nat pocaatek tylk¢ dwie rzeczy su pewne: gizie zaczynaig Sig te procesy. ont eZee mt tunikngé, Procesy te maja swaj pocyatek w regutach gry. przesadaia eyeh, jak rozwigzywane beda konfik 1 (mretodia) jest zasada wigkszose, Co do intencj, wyravil je wymownie Hamilton: .Dajete eth swladze wielu, a bla ueiskae wielicznych. Dajeie eat whe nielieznym. a beda uciskaé wielu™. Chodzi wigeo to,aby uniknac przekavantia cle wladzy" bad? wielu, bac niclicenym i rozdzielaé ja Kolejno 1 ult rownoczesnie wigkszoseiom i mniciszosciom Owa rel 6.2. Tyrania wieks7oSci Musimy teraz roowiklaé konteksty czy tex uklady, w ktoryeh stosowane si) rozmaicie pojgcia wigkszosei 1 mnigjszoseh, Sa przyni nig) try uklady wymagajgee odrebnego rozpatrzenia: a) struktury | procesy ustrojowe; b) obszary wybordw i glasowania oraz ¢) szeroki ‘og6l spoleczetistwa, Powsiedzmy zatem, Ze stosunek miedzy wigkszoscia i _mniejszoscig obejmuje trzy glowne, osadzone w kontekstach grupy ustrojowa. wyboi spolecans. 7a (awigaainay 2 glosowaniem). 170 w svosei, Dokladnie} méwige, problem wysuwajaey se jsvoser, mie os reh 4 pierws7y plane w aym komtekse praceiwstawiania sig, prawo do opozyeji®. To tw nabi ja sig wyravenie .tzady wi spose) musza mee pray sver rnaczenia 1 uwyd sposei i prawo mune szosci". Jesli opozyeja jest skrepowana. ngkana lub miazdvona, te W ustrojowym sensic tego mawié moiemy 0 tyra twyravenia,Istnieje jedniak drugi ustrojowy sens tyranit wiekvzoset_ ten ktéry Madison 1 Jeflerson nazwali .despotyzmem wyborerym”. Ohut will sig oni despotyzimu raadiw zgromadzenia, Kiérego bie ograniers podzial wladzy: cial wybranego (parlamentu, awlaszcza za8 jeu izby hidsze), Ktore Koncentrowaloby w swoich rekach mieograniezona. i tym samym tyraiska wladze®, Rewolucyjny gowsernenent conventio Franc) stanowijey doskonale weielenie despotyzmu wyborezego. wkrsit ce untsadnil ich obawy, Jednak?e wyborezy despotyzm stanowiney przedmiot rozwazan Madisona i Jeflersona nie opiera sig w rzec78isto fei na relacjach migdey wigkszoscig i mmicisrosey. lez na rasa, Fe i wigkszo: wladza nie podzielona jest awsze nadmicena i niehezpiceana. Tak wige Ww perspektywie ustrajowe) nabiera znavzenia taka tyrania wighszoseh ktora zwiazana jest 7 prawami mnieysceser, sreregilnie 248 7 tym, 6/3 respektawane jest prawo do opozyeii W adniesieniw de wehordw # glosowen a skon ach przybrera zupelnie odmienna postaé. Cala uw rowana jest wylaeznie hha zasadzie wicks7osei,czyli na -wigkszosei” roztmmiame} jako regu ery Argumentacja ta glosi po prosttt, 7 Ktokolwick glosuje tak jak wigkszose fezyli tak, jak wigkszos pozostalych glosujaeyeh), jest po zwycigskigjstronie. Prreciwnie to gtosuije wraz 7. mniejszoseia (1 tym samym nie przylacra sig do'ogol), los sig nie liezy. Tak wige w glosowaniu .mnicisose” vznacza po pros tych, ktorzy musza podporza wagledne| wigkszosei), Rrecz w tym. ic prey glosowaniu amienscose nie mma zadych prav, Sklada sig z tych, ktOrych gles przegral +t kropk: Wynika z tego, Ze w kontekscie wybordw i glosowania wyrazenic sania wigkszosei" nie daje sig zastosowae i nie ma sense Aczkolwick kazdy akt glosowania jest odrebny i poiedyncry oddajye glos mozemy niewatpliwie zapoceatkowae pewien proves. szczegolnie przy glosowaniu w wyborach, | chociaz pojedynezegn tht! glosowania nie nalezy myhé 2 procesem, jaki on zapoeratkowuie, to st po stronic preegrywajaeyeh. Iege Jkowac sie Woll wigkszosei (nawet 7wykIe}wypada zatawa7yé. i proces ten nie tylko wplywa na pojecie 2wyeig stwa leer akZe powoduje zwigkszenie liczby .przegranyeh”, Zwyeigski wyborea to wyborea, klorega Kandyclat Zostal wybrany (lub ktory glosowatl nt liste partying, Kldra w jego ol inimy jednak caky sekweneje wydarcet extn migjsecl, Gay 07 Sanowigeyeh wiclostopniowy proces, okive sig. 7¢ wyhoren moa wygraé ni poviontic okregn, a mime ws7ystko przegrte nav mnnyeh posiomach: na_poziomig parlamentarnym (edz uvigiel move nalesee do partit mmieiszoseiowe)) 1 ponownie na poriemie trader (ady jego partia nie wehodzi w sklad gabinetul Mat dwoithie konsckwencje, Po pierwsze — wwychttnia, jak wane jest odiebne uraktowanic aks glosowania i glosowanie jake proces. Po drugie podkresk: wezesnicjszy wniosck. 7e nie mozemy wyprowadlzae 14 wiekscase? (wladanie) 2 zasadv sigh Kei, Jedlny 7 prayeryn takiewo stanu rzeczy jest 10. 7¢ przy stosowaniv zasady wiekszoéci na kolejnych poziomach wielostapniowe postepowanie prowadzie moze do elimine: wwania po kolei ciqgu mnieiszosei sklads poc7atkon2go skhadu Pracidimy teraz do anczenia .wigkszosei" w trzecim aspekeie, to jest w Kontekieie ogdinospoleeznym [societal conte), Spaleeany seus Pojgcia wigks7osei to charakterystyezny sens przypisywany przez Toe {queville'a i Johna Stwaria Mil queville’a, a potem Mille niepokoila grozba duchowe} tyranti, e7yti skrajnego. przytlaczajgcego konformiznmu spoleezneso. W tym przypit: ku wazny jest ju nie sium stosunck micd7y wigkszaseis | nmnigjszaseia leer ieh oukdzialywanie na jednostky. W efekeie wag shupit sig na stosunkw spolee wolnosei jednostki lub je} niezalemoset in stwierdzit .W demokratyeeyeh repablikch ten sposob. Pozostawinjye cialo w spokoju, zmierza prosta droga do zarsladnigaia dusza"”. Mill 36 napisa eye sig w sume na wigks7oss wyrazenitr tyrania wigkszasei” Toe risiwar da jednostki. Wieks2ose przeciwstawiana jest lektualne}. Tocqueville Spoleeretistve hyalyee same tyranem —ytanvaje zhiorwee pesecrextlne jedesth 2 kideyeh ig shlads [..] uprawia tyraniy spolecana strsroietat dl tex plitjeznege aciku, albowiem [.]pevistanria mnigj soto reiki, wii Ie] w sexes 29 watz sami dase Dhateper cen pv rama west nie wystarea, pollu jest take vahruna pred Seana panaysee opi HIN ered shlonwscig spoleconstsn onan [1 soc laste Wk | pas tym, Kr7y se 7 nimi wie goa: [| do simaneamin weryatach charabters, shy Powyzsze uwagi odnos sig do sweistel wighszosei rzeezywiste} nie zas do kryterium, ezy zasady wieksvosei, Port tym to, eo opis Mill niewiele ma wspalnego 7 tsrania opartt na wickseosei, leer her {nosilkuite sig jezo sformulowaniemy, 2 .tyrania spoleeansr”. Nie jest 1 w kazdym razie bardze prekonywapace, Nie bwierdze, Ze zhlowse eset nie Kontraluja | nie doprowadzait do ueisku swoich ezlonkow. Meve Iylko, 2e yrania spoteczna Milla wystepuje duze wezesnie| nis denveskr cat Fink Sig 7daje, nie ma 7 nia wiele wspoluege, Malominsieezkowe iwiejskie wspolnoty tumig 7 katwoscia wsvelkar nay iduannse wkasiie tak. jak on to opisitl: fest to jednak po prostiemikt strona Fycir wbivrowesel witda nie dostreganaw idealiyny obrizie homun ore 2ycka wspalnotowego, Dawna purytaiiska wspélnota byla ezyms nave hie gorszym wodniesienin do przedmiotu obaw inarzekati Milla ni to wszystko, co mag? zobacz¥é w swoich ezasach, Czy powinnikms zatem przeisé do porzadku dzicnnego nad argumentami Milt! | ere wskutek lego podobnie potraktowac nale/y prypadek Toequetillea Nie szedibym tk daleko, ponieway Tocqueville trafic mowil ‘6 Lyranit wigkszosci ten sens gubi sie, edly imterpretujemy to ik Ayranig spoleczng”. Chodsi 0 to. Ze sasuda wickszosei (aia rere. Ze wiywam odtad slowa zasadit) dodaje do ezegos. co byloby w inngi praypadku awyezajnym fukiem, pierwiastck usankejonowanit, prawe potwierdzajace istnienie konformizma spolecznego Wwraz 7 jeg here catywnymi skutkami. Niezupelnie tak argumentowal Wynika 7 tego jednak. 7¢ uspruviedliwione jest wiszanie wigkszosei 7 naszymi niepokojami, jakie budzé tyrania spooler tna. Spowodowane jest to tym. Ze .tendencia spoleczesistva do nares rnin swoich idealow 4 praktyk”. (zn. do nitrzucanin, konformizny ‘maiduie zasade logitymizujacy w zisadzie wigkszosel. A jest tak voderytujemy tmigd7y wierszami) Toequeville’a 1 Milla fae rownie? 0 spoleeznym sensie tyrant wicksoser™ Zyeasumujn svosei stuwia problem ochrony mniciszoset, Fest to zasadnicz0 iw glow im posuniemy sig dale}, Po pierwsze, rasiuls wick ne} mierze problem ustrojowy, Z tego powodu naszym eelem jest wige ane rasada Wigkszosel, co oznaEza, 7 day zakresu 1 ograniezenia je} stosowania, Inacre} mowige, esl zasstdt wicks7o8ei jest nieograniczon lub absolutna. to mamy .tyranie wick s708ci" w ustrojowym sensie yraionia, Nie nznaeza to, 20 west aniczt sig do gwarane)i ustrojowyeh, Kiedy zacenieny stezastanawiat nad problemem powierzania whudzy ber georby udicknia wladzy nadmierne). szybko dojdziemy do wniosku y prawne go nie rozwi ya. Jest to Jednak dadatkowy powod. by podk res lig. i7 rzadzaca wigkszose lamiqca prawa oporyeii rzecrywisete ucielesnia tyranig wigkszosei, Z. tego punktu widenia jest to zatent thafna cena Po drugie, zasada wiekszosei staje przed problemem wytworveni wigkszosei rzqdowe}. Dzigje sig tak wowezas. edy zasada wigksZosei stosowana jest do procedur wyboraw i glosowania, Kazde wyhinianie wigkszosei (wigkszosei wzgledne}) eliminuje woweras — szczebel po szezebhi — odpowindajgca je) mniejszose. Aby utworzye wigks7056 rzadowa, kryterium wiekszosei dzialaé musi za kazdym razem na zasadzie «2wyciezca bierze wszystko” Wynika 2 tego. 7 w odniesienit do wybordw i glosowania wyrazenie .Lyrania wigks7osei” pozbawione jest znaczenia, More sie zdarzyé w koricu tego procest, ¢ mnicjszos¢ obywateli okaze signa poziomie radu ~ zwyciesks wigks7osei, Wiekszosé bywa fu zatem ezesto jedynie najwieksza mnie Po trrecie, zasada wigks2osei moze powlghié tyranig ypolecana 7 opisu Johna Stuarta Milla), nadajae je legitymizacie. Tyrant wigksso. Sei, ktOre] obawiali sig Tocqueville i Mill poddante jednostht tyranii pozostaje z tego wrgledu przedmivtem troske. Na picrwszy raut oka dziwne wydawaé sig moze to. i7 tworey demokragjliberalng} - Madison, Jefferson, Tocqueville, Mill nicpoko~ ili sig znacenie bardzie) tyrania wigkszosei (w tym ezy innym sensie) ni2 tyranig mniejszosei. Po zastanowieniu staje sig to zrozumiale. Poniewa? demokracia zastepuje lyranie pewne) mnigiszosei i poniewa je} zasada jest, 2 wicks708 ma zawsze racie, dalekowzrocanosé tych autorow tw dowodzi przesuwania sig ich ku przeciwstawnemu nicbezpiceze niebezpieczenstwu zawartemu w nowe) zasadzie. Zauwabmy rownier, ze ansliza te) sasady nie potwierdza rzec7v Wis tych rzqdiw wiekszusei ~ tuméw cy, jesli wolicie, mas. Powodow nie trzeba scukaé daleko. Kiedy mamy ua mysli jakies cial zinstytue- jonalizowane (r2ud, parkament, partig) okreslenia ..wigksz08e" odpowia da jakas mozliwa do wyrdanienia i spoista c7gse skladowa calosei. Kiedy jednak mowa jest, jak w tym prypadku, © wielkich rozproszonych zbiorowosciach, akreslenity .wigks708e" odpowiada na ogo jakis efeme ryezny zlepek skupisk. Wigksz0sé wyboredw to z reguly produkt zhiegu okolicanosed i tym samym — z reguly produkt systemu partyinego nadajgcego kierunck opinion, Natomiast wighszosei we kwestiach spornyeh may tendeneig do rozpadu i przcobrazania sig od spranwy dh sprawy. Mawige bez ogridek. » S708" 10 nicustanny proces faezenia sie | rozpactania niediezon mandsiwa grup i jedmosick. Nie zaprzcesa to (emu, Je nawet masowa wigkszose move sig ziednoe: i daalaé dora/nie jako e7ese skladowa calosei, Masowa wigkszasé staje sig jednak .wigksroseig dztatajacal wtedy. tylko wtedy, gdy nabiera pewne) trwaloser i spoistosei, Aby tak sig stalo, wigks7ose ludnosci skladué sig musi z ludzi siluie tl Iyfikujgerch sig 2 j iy, klasa ezy rasa, Take sytuaga rvadke okracjach. Konkretne mtsowe wighs/o- ci sy na ogol zarazem sporadyczaymi i plynnymi wigkszosciami, Kiore nie mogy udéwignsé ani stwor7ye .readiw wigksosei” (wladanie) w jakimkobwiek mocnym sensie jenia. A zatem masowe wigkszosci nie budza obaw 0 tyranig wigkszosei. Chodzi 0 to. 2 7 wipkszasel jako metody pod wystepowaka wzachodnich di mowania decyzji nie mozna wyprowst zaé wniosku. Ze istnicjc jakiis pojedyneza ups tworzaca wirksce J podejmujacs deeyzie, Wighszost jako metnda osnaera jedynie wick za inwale) dominuiace) ezgsei 7hiero- Wor ogdlny sprowadza sig. jak zauwazylem, do unikaunia przekary- wania ale) wladzy” zarowno wigkszosciom, jak i mnigiszosciom, Nasza analiza wykazuje, 2 tak sig wlasnie dzigje. W szezegdinosei w trakcic wyborow i glosowania ~ konkretne wigkszoser wytwarzaa konkreine mniejszosci, ktore 2 kolei poddawane sq kryterium wighs7osei i tak na eale) drodze od mas jako wyhorcdw a7 do rzadu! 6.3, Wybor, selekeja oraz bledna selekcia Pionowy gmach demokracji opiera sig na wybieraniu i wyborach wolnych, powtarzajgeych sig i konkurencyjnych. To wlasnie poderas wyborw mamy nie tylko rozstrzygajace, lecz takze pelne zastosowanie majority rule” zarowno jako konkretnych rzqdow. jak J regut gry hog move sig nam to wydawaé zaskakujace, idee rqdiw wicksro- ei, awlaszera 72s kryterium wigkszosei, trudno jest wyprowadzic od Locke'a!. Kiedy Arystoteles méwil o .rzadach wielw”, opisywal pewien stan reery. a nie ujednolicone kryterium rozwiazywania sporov i podeimowianis deeyzii, Fakt, ze demokracie greckie wyhieraly nit oolswoich urzednikiw preer losowanie, mechanizm przypadkowy. dowe vic jak malym stopnite rzady wielu stanawily dla GrokOw kryteriumy Marsslins? 7 Padwy, Sredniowivezny autor, ktory wskrzeat adee sine rennose’ hada, wy! sformulowani manor € sé wighs i anajadlolniejsza™ Prace cale Wicks Stedinie # po/nie) poivete 4 5 wigkszej c7esei. bylo microvdvielne nd pojgent miclar pars. lepszej ezeset I chociaz momma powiedziee. 7 od Locke's zaezyna powstawa kryterium wigkszasei takie, jakim je znamy czyli kryterium iloseiowe oddzielone od alrybutow jakosciowyeh dopiero od rewoluc}t francus: kie} rozclzial ton sal sig widoczny. Rousseau na prryklad nic od W te) przemianic Zadne} rol, bowiem jeg powszechna” daxki whisnosei wyrarzania obiektywnt interesu. Dlaczego zasada wigkszosei akeeplowana byla tak powoli i nivebet- nie? Odpowied? jest bardzo prosta — prawe wighszosei nie o7nacra _slusznosei” wigkszosei. W roku 1801 w swoim pierwszyim przemowie his inauguracyjnym Jefferson powiedzial: .Acckolwick woke wigkszosei musi przewa7ye w kazdym wypadkw, coaby byl sprawiedlivea, musi byé rorsydna”, W ten sposéb Jefferson zrobil krok ku nadaniu asadzie wigkszosci priorytetn, ale wyrazil zarazem swiadomos€ tego. 7¢ .spra wiedliwosé” nie moze sig opieraé na samych liezhach, Zastrzezenic to trafnie sformulowal w kilkadziesiqt lat poénie} francuski doesranaire Royer-Colkard: .Wokt pojedyncze} asoby. wols wielu, wok wszysthich to tylko sily, kLre moga hyé mnigj lub bardzie) potgzne, Wolo tym nie nalezy sig ani pashisrenstwo, ani najmnieiszy sacunck 7 tego tylko wagledu, Ze 59 welami™"*, To Taine w 1875 roku zaakcentowial w swym slynnym zdaniu zasadniery zarzut: .Dziesigé milion sklada sie na jedny wiedz¢" Problem ten, punkter widzenia partic si zateny ty przypomina naibardzie), ezy 1e7 ag, prototyp kazde) autentyezse) demokracit poli Michels poruszyl 1 beewzelednie sprawe o doniashyeh konsekwenc jach. Co. wiger), zajmowal sig kwestia orgamizacit, a 7y coraz bardzie) rorganizowanym (nawel w dez0 obecnie takie) dviedziny ius. Nie mvt ie) aktywnosei, KldKI nie dazslaby do. orgawizacji, e7y te? jo) avigkszenia | ub) udaskonaenia, Ze wsysthicb yeh w7gledow nie mozemy wige Iekvowarye wasnosed przestania Michelsn mowigcege, w skroc onganivacia niszery demokracie Vamuenta 16 oligarehiy. Jak pisze: Fen, Kio MOT oFnizm organizacii odwraca cakowieie tendeneja do oligarchii [J Mech, pozyeig preywodcy wohoe mats [..]. Wesedzie tain gulvie organiza jest silmigjsza, obserwujemy nizszy poziont demokrag)i stosowaney "Sti nowi to zdaniom Micheli .ekwzne prawo”. proces nieunikniony i nie dajucy sic powstrzymac. Kakt partia nicuchronnie dary do posiadania modliwie dug) liezhy czlonkow: nicanikniona jest Zttem stopniowa zmiana .partii opinii” w partic orginizacyine”, Poniewas wladza praywodcow rosnie w miarg narastania patrzehy orgnizowa- nia sig. wszystkie organizacie wykazuja tendencje do stawania sig oligarchicznymi, Michels zakonerst swoje klasyerne studium nstepuit mm stwierdzenient: ,lstnienie 2wierzehnictwa jes /jassiskien towatrzy~ szacym wszystkim formom Zycia spolecznego. Nie jest obowigzkient nauki stwierdzanie, czy to dobrze ezy Ale ..] Niemniej edt wstatenie e raden system praywodziwa/wladania nic daje sig powodaic z najbar die} podstawowymi postulatami demokracji, ma wielka wartose -7ar6- wo naukowa, jak i praktyezna™" Wobee diagnozy i prognozy Michelsa wysunag, mozna wiele za strzezei. Po pierwsze, mowio oligarchii i organizacii nigaly nie defininjae juasno tych pojeé. W zwigzkuz tym dowodzilem gdries indie). 7e Michels moze udowodnié (i udowadnia) Zelazne prawo niurokracii, natomiast tylko .spizowe prawa” (kidre w Zadnym raze nie jest niepodwazalne) oligarchii®. Sedno tego kierunku krytyki tkwiw tym, 7€ poniewaZ istnicje wiele roznyeh rodzajow organiza. nie mozemy ber sprecy7o- wania konkludowaé, i7 s1 one wszysthic n rebiami Ktoryeh nie mona pogodzié 7 demokracig. Po drugic. pole obserwacit Michelsa jest zbyt waskiet ograniecza sie gtownie do Soefaklemokratyez- xj Partii Niemice jego czasow. Po trzecie, berz.saunie przechodzi od przeslanki .partie nie sq demokratyczne” do wniosku ,clemokracja nie jest demokratycana”. Praytoczone przezeii dowody sa zbyt nible, jak na zakres konkluzji, Pomimo to prawo Michelsa w rasadzie sprawea se przynajmni} jako .spizowe prawo™", Pierwsze zastr7ezenie odeprace moma przy pomocy uwagi, 7 zasidniczy argument dotyczacy oF xanizagji jest uogilnieniem, ktore, choé tylko meliscie. odnesi si¢ do Uuporezywe) i utrzymujyeej sig tondengji, Na drugie zastrze/enie od powiedzice mora stwierdzajac. 2 przypadek bidany przez Michelsa Socjaldemokratyeana Partia Niemiee sprzed 1914 roku ma weia? silny 2wiazck 2 du*q czgScia partii europeiskich, ktorych genes i sposoby drialania nie sq na ogo! bard7ie) demokratyezne. Natomiast 199 trzecie zastrzerenie odpasto wskaraiae inne sorganizowane sfery aktywnosei poltyemne) —rslasveza Aiachi vawoulowe nie saidziemy prawdopodobne sidney devrep organisa) © demokragt wewnettzne) wieksze) iz ta. jaka adalat Michels 1 partiach poltycznyeh. Test, 72 .alemokragia prods! de oligar chil"? wyirzymuje w takim rizie krytyke Dodajmy ze jesli antidotum na prawe Michetsa ma byé .7icks7enie uczestnietwa”. to stam masze} aktalne) Wwiedy 0 logice dzitlah zhiorowyeh umachia racre| pesymizan Michelsa Mancur Olson si 7kt zapewniaig svetoke swoim crlonkom isympatykom biorowe (niepodzielnet dora, mi nowivie korzySei przypadajqee kaZdemu crlonkowi grupy, niezae7nie od tego, czy w nie) uczestnizy ima sw wklad w je osiagnigcia, Z tego wagledu jednostka nie ma bod?c6w do dobrowolnege poswigeaia swojego ezasu lub pieniedzy. aby poméc organizacji w uzyskani Jakiegos 2biorowego dobra; ona sama nie moze przesydzié 0 tym. ery owo dubro zbiorowe bedzie uzyskane, jeslijednak zostanie uzyskaine dzicki wysitkowi innych, to w kazdym przypadku 2 pewnoseia czerpac bedziv 2 tego korrysci"* Wyxlada wige nat to, #e im wigks7a staje sie jakas organizacia, tym mnie) wracjonalne” 2 punktu widzenia je} raecrywistych i potencialnyech ezlonkow staje se ponosvente awiaranyeh Z typi ubciqzeri. Sam charakter zhiorowseh, aigpodzieliyeh kerry sei usprawiedliwia wige 1 pobudza biernose™, Mam dzis item wigeer powodiwe niz na poczathir wieku, hy obawiae sig, 2e prrepowiedn Michels byly rasadne. Jak mozna zauwaryé, powadnie waktuje argumentacie Michels Nieinnie) jednak, jest ona dla mnie preykladem podstawowego bled w zalozeniach, przykladem tego. jak mozna szukaé demokraejit nigdy Jj nie znilez. Jesti zgodzimy sie oceniaé demokratyerne paistwo pracciwstaviajge jego struktury organizacyjne worconym stowatry- szeniom obywatelskim., fo przy takim w2oreu trudno bedzie udowediic ie Michels sig my Cay mozemy jednak przechodric od demokracit berposrednie} do demokracji na szezcblu ngdtnopaistwowyi tak. ink gdyby te dwie rzeezy byly porownywalne i stanowity kontinuum? Ote pytanie, Michels pojmowal demokracig na sposah Rousseau"®, W siya ujgciu problemu nie 167ni sig od Proudhona, Marksa czy Bakunin: wszysey oni odwoluja sie do matryey stowarzyszew obywatelskich i traktujac ja jako wzorzee dochodza do wniosku, Ze demokracia pray rosseerzanin bauda na nawiasem méwiye umentije, 26 partie 1 2 191 wh sd Cospolityeana Ww ktOre| Zyld iw tore} my Zyjemy mre ma zo postiel od powiadajaee} Lem prototypow W tym miejscu proroctwa sa 7e Soba sprreezne. edna lini rosimowania zaklada. 7e demokragit ma przyszlose. lov? je) midtelseie ochoczone jest do dnia, w ktorym zdemontonvane zostanit we7ysthic ty. samdrilnie drialaey byt rotons. symarrony. pes? Mathes reach. W erupt prvspdhn sae, 7 eke posh sea protryp ten uke mikkstske flap dochodziens do Cefosk Je demokr aja dy sal st tpi. Aerboick proto Ses igprawdtve, W oiayvani prayers ba ors rst stnanepacn.poniewa?zaowno Michels kperfekionista, pssst js rem Kopots Creda powicdemny Churchill ira Ani Marks a shel ne etree jas te rovniy, Nios wan) mya 72690 prosegopowodt/wngste nie poi k powstaje derek cn dy Shale Poway demokragjw struc new tterabejar Ch ig jako dynmmik Wired pr # organiza Strukury 81 nese ch "macroie legs maralswanrach,wraemnsch. Jes (eo wrrunke estgpope bak o pura pins sidevae mindy mi tam, plate Ze Fs Michsh powrukieal dena wtirnrs daze) npaveasi, Ale organi fom prices sei mss tars nt coco tnnyn perypdk yk wy spd ig awere Kontroli. A zatem on wz bo to, hy tworzyé demokratyezna forme. leer zasadnieze po to, hy dysponowaé cialem uporadkowanyin i skutecznym to eos zupelnie Ta oezywista okolicznose powoduje. 2 nas problem — zro- jak moze bye demokratyczny jabis ustraj polityezny zaczyna sig dokladnie w tym miejseu, w ktOrym skosiczy) Michels. Zamiast Wat do Srodka organizaeji. spajrzmy na zewnatrz, na rorgrywhe pomied7y antagonistycznymi 1 rywalizujgeymi ze soba organizacja naturainie, politycznyn. Dlaczego io kogo rywalizuia? Naiwsraznie| rywalicujg 0 ewolen: nike i dllttegn, Ze ich sila wy mika 2 liczby popieraiaeyeh. Jak rywatizuia’ Ewidentnie i otwarcie, obiecujae swoim zwolennikom praewage | kor7 ser Wynikat7 tego, 7e nierorganizowana wigksiosé ludzi polityeznie biernych ttle si¢_arbitrem aw Kotiew terry gaudeny ww rywalizecii miizowanych mnigjszosei ludzi akiywnych polityeznic, Tak wige iniezale/nie od tego, k oligarchicene okazjy sig organizacje mnigjs7os- ciowe badane od wewnatrz. skumulowany-n efektem ich rywalizaci jest demokracja. Nie jest to, podkresiam, optymalny. stan reczy. Mime WOYSKO I jesli wolicie —whrew ws=esthiemm, W skali ogdlne) powstaje makrodemokracja wynikajaea z prostego faktu. Ze to demos nua w swoim roku sfadze wybierania mied7y wspélzawocnikiumi. T eyo wlasnie, tak jake Michels. nie dostrzegali rownied na ag6l marksiset oraz liczni sposrod obecnych antyelitarystéw. Jedynym, ktéry dostraegl to wyradnic) nid Ktokolwviek przed nim, byl Schumpeter. Dochodzimy w ten sposih do haszego nastepnego tematu —teorii demokraei jako konkurencji 6.7. Teoria demokragji jako konkurengji Fak argumentuje Schumpeter. w klasyerne] teorii demok rac sclek cia prredstawicicla ma drugorzedne znaczente wobec cel podstase. ween |] udvielenia wyboreom wiadzy deeydowania Ww kwestiael Polityernych", jednakZe prawda wyglyda tak, Ze ro7str7yganie kwestit przez wyboreow wana mnicisze znaczenie niz wybar ludzi, ktorzy maja decydowae™. Z (ch prrestanch wyprowsdza Schumpeter klasyezn definicig tego. co nosi obeenie nazwe teorii demokragji jak konkurene}i ~Metoda demokratyczna polega ni dochodzeniu do decyzji polityer- aych w zinstytucjonalizowanym ukladzic, w ktorym konkureneyina walka 0 plosy ludzi daje jednostkom whidee deeyelowania”, Ih vaine vale hs uel beens ze aubses 1966 varia) © pore Pre crac rons <1 ska MiJak mozna zauwa7yé, definieia Schumpetera jest ezysto proces: na; demokracia zostaje sprowadzona do metody, Warts zips Schumpeter ogranicza argumentacie dn wejsciowe} strony. e7y ter chwili, calosciowego procesu demokratycznego. Nale”y wiee zapytac juk preechouzimy od metody do je) demokratyeznych konsekwencji, czyli od demokracji na wejseirdo demokragji mew e4iein? Moin saniem asada, e7y tee regula socrekiwanych reakeji” ywanym prrypadku reguly tg wyrazié mozna odpowiedzi_ ud: Friedricha‘”. W rozpat nastepujaco: urzednicy pochodzaey 7, wybont i rywaliziiacy 6 ponowny owani decy2ji przewidywanymi (oxzeki swybor kieruia sig prey pode) wanymi) reakejami wyb nych reakeji stwarza w ten spos6b powigzanie migd2y wejseciem i wyiiciem, migdzy preedstawionym przez Schumpetera pastepowa, tiem, a jego Konsekwencjami. Niech zatem uzupelniona definigja brzmi tak: demokracja stan? produkt uboczny: konkurencriney metody re «ai Spowodowane jest to tym. 7e wladza wybiers ow nit swoje decyzje. Zasada prrewidywa- na powoduje take, 2wrotnic, wigcie pod uwage przez wybranyeh wladzy swoich wyborcéw. Krotko mowige, kemkureneja wrhoreza snvarza demokracje. Narwiimy 10, pozostaige w abrehic twarit kom kurencii rwroing teorig demokracii Powyisze uwagi zostama wyjasnione i zastosowane w day cits wywodu, Na razie wane jest to, Ze wytlumaczenie jak naprawde dit demokracja pozwala stwierdzig, 17 demokracja na duza skulle nie jest powigkszeniem, cay ted zwykly suma wielu ,malych demokracji Punktem odniesienia bad? miernikiem nie jest mala dabrowolna grupa: jest nim pewien system awrotnych reakeji tafcuchowych. Prayznaje ~ pomimo pédniejszego nadmiaru rzekomych odkryé ~ Ze mamy w tym przypadku do czynienia z nowa teoria demokracii, czy raczej 7 nowosein w ramach glownego nurtu naszej teori Konkureneyjna czy. pelnic). komkurencxino: kracji okreslana bywa czgsto jako model” Przyimijmy. 7 jest to zgodne z,jednym z dopuszezalnych znaczei tego pojecia. Model nie jest jednak nigdy, preynajmniej w naukach spolecanych. kluczem do wszyst kiego. Gdyby kiedykolwwick twierdzono, 7e cata demokracja sprowadza sie do konkureneii wewnatr2 elity. to rozpatrywany model nie daje podstaw do takich wierdzen, Podobnie, tearia Konkurencji nie mere Sugerowaé i raecrywiscie nie sugeruje okraca jest najlepsza z mosliwych, Model ten nie odwolvje sig tak7e do cechujace| wrotnua teoria demo: domokracjg adolnosei doskonalenia sig. W sposdh oezywisty honkunen eyina teoria demokracii nie jest zatem pelng teoria, Wyposaza jednitk uw warunkow konicezuyeh 1 wystirceajacyeh do feorie opisona 20 istnionia demokracii polityczne). Nie popelnig bledu mowige sminimalny Povestin konkurencji definiuje demokrace w sposi faktem. 2¢ dysponuijemy teraz modielem Cumaczacym to. co bylo dotad nie wyjasninne i co w innyeh ujeckach jest Ae rozumiane. Schumpeter preedstawil swoKy teorig jako inng Leorig™. Jet 10 Sluszne:2.tym sastezezeniem, 7 inna teorig latwo przerabic i preckssta 8 W teorie aliernarywng. W gruncie rzeczy szeroko rozpouszechniony jest dzis poglad, Ze dysponujemy dwoma alternatywnymi teoviarni demokraci_ klasyczng oraz konkureneji~ pomigdzy ktorymi mozemy xy navel musimy ~ wybieraé. Z moich argumentow wynika jednak. 7 Jest to calkowicie Blgdna optyka i opcia Teoria demokracji rozpoczgla ~ tak, jak nalezalo od glebokiego 2ainteresowania podstawami, Gdy rozpoczeto badania, teoria ta bykt wige empirycznie wyra/nic skoneentrowana na pojedyncryeh wyber each i ich zgrupowania geyeh wigkszosei. Jednakze im dale posuwalismy sig ta dre hardvie} stawalo sig oezpwiste, 7¢ te podstisy nie stanowia cae) hudewh + Ze budowla (emobracia pionowa) nie moze hye abjasmiana poddany woli wigkssosei. Zasadnicen. zt teorii demokragjiiberalne} polega zatem na tym, 7 jes mice i 7 niepelnose powoduje niespojnosé | naiwnosé stawianych sobie celéw Spoglidajae wstecz morna teraz dostrzee, 7¢ niepelnosé przed Schum pelerem nadrabiana jest (byla) preewagy postulatu nad opisem. Gay teoria ta znajdzie sig w martwym punkcie. odwoluje sig do tego. jak bye porsinno, W pewnyeh miejscach o szezegoinym znaczeniu idealy ukay wane sa w faktograliczne) prozni albo W rezultacie nie mosemy 200 parisiwa demokratyczne, Dzieje sig tak dkitego, Ze pierwotna tcoria mic uchwycila bardzo istotne) rol, jaka odgrywaja mechanizmy systems tego, #2 jeg0 animatorzy zmuszeni sy konkurowaé ze soby mise naprzeciw rynek konsumentow, I tutaj wkracza na scene teoria kon ani przedstawiana jako usteor rchenic wobee .pierwszey ‘zemycane w przebraniu faktow ec, Jak w ogile maga funkejonowae kurengji, wraz ze swymi dodatkowymi elementami Skad zatem bierze sie przekonanie, 22 mamy dwie pr2 ialternatywne teorie demok racji? Pray blizszym rozpatrzeniu przchona nie to zawdvigeza wiarygodnosé takie} interpretagit histori, ktére} nie 19s fal ee dro Pspossb obronig, Naturalnie, znwsze mozamt mowie o ransom ywotne intresy mais) zosci Omaiamtodale|w rardzisle® pled 7 Deak a Patra The Federalist ne 481 TJellrsn, Noes he State i smacrenin aighsrosci” wb Matis(ewosliwose tran wighso8el waavyel i siniiseyeh stan ral mals, Klee edn sig do problema aki. Tw ptwsve, pom rovseerea js ne Benet rasa ree specshicroy peeypadch Stains Zeahocconych, 9s Jrueye.prnsewar psble feet Jest 7hyt skomplkowans. aby go 10 dyskutowae trarwara to 6 Burt und Peat Srstems: Framework tor Anulsis, Now York Naleiy pkres e mij argument ogranicza si sible glosnia wy Rte Whaciwe .podjrnowanic decyzi" omawiam w rordzale 8 6) pracy * Ade Tocqueville, 0 demukroch we Amervcet, Lpacktad M. Real, Warszawa 1%, PW, c7.2.4.7.5 195, *1.8. Mill 0 wolnaie pracklad A. Kurlandrha, Warsrawa 1989, PWN. 5 Ios 122 W sprawic dlugu zaciagnigtogo # Tocquevilles puter 18 Mil, Disertaion and Discussions, Basten 1864, £2. 79-161, Ravn migdry nimi nae fnerte prerentaie analiza D, F, Thompona, Jn Start Mul wud Rep 197, Princeton University Press, 6.Cambridge University Pees r tid W gruncic rreery Tocqueville opiera swoje wywouly ni zosunwigeyeh | deper sonatizujgeyeh natenstwach rynose. Co eickawe, psezas guy wepezesti praise ie cena zatroskania Tecquevill's, podejinuj ten wyck autorzy na ogi daleey oa Nlcowego pokreweistws 7 nim. Patr2 np. znteresowaie Barrington Moots ido wy totaltaryzmem” (Political Power and Social Theor. Cambridge 1988. Hava University Press, «3-7, 182-183, "© Ukierunknsujaea Tanke parti podkredtam w maj) ksiaice Purves end Parts Storems, 13, pods 1 Ber parti $0 % alos ps jeden malay eechy preypaeoees roastrygnigc ' Zauwitei he ne jest ww techniema stwicrdzenic, fe mets wih hie powinna bye i ezesto nie jest-ediciem preferenci rdscydowsane) wiks7esy, wh wighszose 0 ddathowych skladnibach | obeensin stosowanin sass wighovensi” par fone P. Nerg. Deninerac and the Alay Princip, Stockh 1965, Akal raat. Pennock, Responsiveness. Responiiiy and Majors Rue, Ane Poles) Science Review” wrzesii 1982 jeg artyhul Mutiny Rilt-w Fatnasonal bo stapes ofthe Social Sciemes 19. Patz tes H, MeClosky. The Ballas of Abvolate Majority ed ourna of Poitis” 1949, ne 2.5, 637-654 "2 Ujeiem standardowym jst ksig?ka W. Kendall, Jb Lacke and the Dosti of Majoriy: Rule, Wana 1941, University of Illinois Pres. Kendall przedstawia eda bidnic Locke'a jako brofeg rnadw wigkaroés, W rascrywistodci Lockeakeeptuie to dla uuproscerenia ™ Cytowane wR de Jousenel, Du Poni, Geneve 1949, Ftions Choral Aus "SH. Taine, Oigies defo Fxance Contemporome, 1975, wate, ° Patez D. Rac, Decision Ruler and Individual Valves in Consieational Chic American Polite Science Review” marzee 1969 (est. nus. 42) ont M.Tayhor, Prof of 1 Theocemon Mapvity Rue, lichavioral Scientist”. taj 1969, Poniews? Rae m 0 -Romileie™, pdejrzewams, fe ma na inysli mal grupe, Zuighszaloby to wiarygodno% Jego arzumeniag)jednakye Rac w stocie wlrcls popsrea ohejmujtc) wezstho deni Keomitetow Black: feo krytykoje w rordzile § pris 21, Pomyslowa vbrome ead 218 wigkssoiet przeprowide WA, Ackerman, Sonal Juice othe Faber! Stare, Ne Have Sp veechy wspuine Ze wrpleds msi merle uhans pkesCrno pt ray wicksreset me gor had read dsklatuskiny, had atoryarnsn Omasiam t6 70 owen (aslasrera homietowy typ posjmeania devs w tundriale K, pondrdrial §, Rozriraienie pom gry posnera prferensin wshorer ‘nieustannya norstrasaniem kites sponnyeh kre wy, ditrege nic means ve fad problsmem meperechodniose pretereng uyrazonym 7 paradokste glassware Areowa, W gruncic t7ccry Areas dochou7i do cregos w rodrayy wigzén: nicogeaniezone, dowolne stosow- nie wladzy. Swoja precyzie pojecie to zawdzigera jednak w znacznym stopnia emu. 7e kojarzymy jez monarchiam absolutnyni XVIL: XVITL wicks. tore byly jeszcze paristwwami patrymonialnymi.eryli paristwami poimos wanymi jako micnic monarchy. W konsekweneji. edy stosujemy whe solutyzm” do terazniejszosei, musimy zadaé sobie pytanie. jakie inne warunki ~ pomijajge patrymonialng koncepeie patistwa — ulatwiaj bad wskazuja na absolutyzm, W picrwszym znacreniv wladza, ktéra nie napotyka praktyeznie odpowiednich sil rownowaryeych, jest wladza absolutny, Absalutyzm tak widziany wigze sig z koncentracja whidzy, W miare. jak spoteczeti= stwo zatraci sw pluralistyezny strukture i slabna wiastce jc sily powstaja warunki umoZliwiajice absolutyzm. Tak wige Rave punistwwo koncentrujgce caly wladze dla siebie jest potenejalnie paristwem, ktore moze sprawowaé wladze absolutna. Wynikit 7 tego zararem, 3 demokracia prresadnie scentralizowana?® taka, Ktdra swoyjy whasnit Uujednolicona woly zastepuje spontanicena rozgrywke wewnater po: driclonego na wiele grup spoleczeiistwa jest Ww stanic sprawowae wladze o typic absoluiny! W drugim znacreniu mamy do czynienia z wladza abschiina, edy jest ‘ona nieograniczona i nie podporzadkowana prawtt Paiistwo absolutne jest w tym sensie paiistwem bez zasad nadrzedayeh, ezyli paristwem egius sofutus, wie skrepowanym prawami, w ktérym sprawujacy wladze nic si ograniczent konstytucyjnymi barierami i hamuleani badd uwoluili sig od nich, Rodzi sie w takim razie pytat wok ratyczne Paristwo musi koniecznie byé pafistwem_ ltberalno-keastytucyjnyin. ‘amowiae precyzyjnic), Rechtsstaat typu garanziste, w ktorym suwerenny demos jest (nie mnicy niz dawny ksig7e) legibus obligens, poddany i podporzadkowany wyzszym prawom? Tak bylo rzeczywiscie w ostat- nich dwéch stuleciach. Kiedy jednak mowimy .koniceznic". to tr7eb odpowiedzieé. ze demokracia t konstytucjonalizm nie s9 nierorzielaymi Partnerami. Jednym 2 powod6w zatoniccia demokracji ateriskie} na absolutnege monarchy. ktory rie podporsat 240 Mach denis bylo to. 17 useazal sig on 2a Stopceges pronadl pranven Makssmalizagia demokractima vas na col albo preynaimiiel poctaga nt sobit—minimalizacje aspekiae garanreste bheralneeo honsts tc jonalizana, A zatem demokraeje moze sig ste absolutna vos nie? W pruwnopnistwowymy sensie tego wyrazema? Tak sige absolutsm pod kazdym w7gledem stanowi cle precenviesic sto demokragyi, Fest raver oezywists, 7e demokragja mie moze bye absolutna w takim sensie, w jakim ahsohutne byly monarchies deme Kratyezny absolutysm jest wszak7e calkowieie mozliwy. Demokratyes xa prawomocnose nie wymagu sama 7 sicbie axgraniczenia whadzs. Gils suwerennosé fudowa, dysponujaca ogriniezona whidza. tery walhy albo opiera sig inne} wladzy, staje sie w preypadku zwycigstwva (7s braku sil preeciwnyeh) Zrodlem nieograniezone} wladzy. Ujmujac reer konkretnie} ~ jesh zeadzamy sig. Ze demokracje osiaga sig zabierajac despoeie eakt wiadze i przekazujgc ja ludowi, to daiatanie takie stwarzst Jedynic odwrocony absolutyzm™*. Aw takim przypadku mozemy 7 polnym uzasadnieniem utrzymywae. 7 0 wlasnie demokratyera fegitymizacia daje absoluing sankeje wladzy, Nie ma bowiem sadnege odwolania. gdy wladza sprawowana jest w mienia hidu, Znajlajemy sig fod rizu w ostatnigy instaneii sadu apelacyineg. Co do tego. e7y absolutyzm pomaga prey preeyzowanin sense totalitaryzmu, jest nezywiste. 2e hasdy system totalitarny jest row ner absoluiny. Ale nie odisroinie: absolutyzm nie musi by€ totalitarny Absolutyzm oznacra jeuynie dowolnasé w sprawowaniu wladzy. Totes Pojgeie totalitaryzmu skonfrontowaé malezy 2 innymi terminami. kt 1¥ch objasnienie nie wymaga odniesien do dawnego nazewnictwa forin politycznych, 74, Totalitaryzm Slowo totalitaryzm pojawilo sig po riz pleewsry w roku 19251, th jak autorytaryzm, zostalo wynalezione prece faszy7m. Sformuhowanie =paistivo totalne” robito na Mussolinim wrazenie, bramialo pow.snie. atomiast nazwa ,paristwo totalitare” pobudzala jego privrnosé iretuny- ke. Ale byla to glownie retoryka. Wloski fiszyzm byl czystym preys Kiem autorytarne) dyktatury: czyms duzo wigkseym nix .rwyeraina dyktatura’, ale duzo mniejszym niz paiistwo totalitame. W Nien ezech pod rzadami Hitlera sytuacja byta zupelnie odmienna?*. Pieris 241autorzy. korzy poznali totalitaryzm osobiscie, odwolywali. sig nic fodmiennic do wydarzen erasiw nazizmu. Dh odmiany Zaden Wloch, Ktory praetyl doswiadezenic fasyzmu, nie napisil nigdy naukowe) ksigaki, ktOra_powaanie traktow laby faszyam jako totalitaryzm™ eimukratyezna literatura o totalitay amie, zapoczatkowana pionierskim tomen Hannah Arendt + stres7 eon w klasycenymt tomie Friedricha i Brzeritiskiewo 7 roku 1956, dwa_glowne punkty edniesienia —pazizm i stalinisn’!. W miere Pojawiania sig na scenic nowseh pokoles, faseyzm wre 7 navizmen Mlavval sig stopniowo prrypadkiem numer dit (sl przcciey mart), 248 Komunizm (ktory. dla odmiany. 2914 mia sig dobre} stuwal sig sprain coraz bardzie} dyskutowana. i to sprawit stawiajca .totalitaryzny” pod znakiem zapytania, Dobrym punktem wyjscia do zajgeia sig tymi wyclarzeniami jest dyskusja z roku 1953 w ramach sympozjum Toralitarianivn. opu blikowana nastepnie prez Friedricha™?. T Powinno wige byé zeozumiale. 7e d doskonata dyskusja wylo- bywa trudnosei tkwigee w tym pojeciu, ROmiee dai zawieraja sig W glowne| alternatywie: ezy slowo to powinno wskazywaé na ceche Wspélng dia wielu rznych paristw-spoleczeistw, czy ter racze) opisywic Pewien szc7egdlny typ system politycznego, odznaczajacy sig wlasnym, speeyficznym syndromem cech, Wize sig tym jeszeze inna alternaty czy nalezy poshugivaé sig totalitaryzmem™ dla wszystkich epok. wiacznie 2e starozytnoseia, czy rezerwowaé go dla naszych ezasiw. aby Podkrestié nowase doswiadczen jakie niesic? Aliernatywy te odzwier iedlaja szerokie strategie badaweze, Moj 2decydowany poglad - zrdw- hho tu, jak i gdzie indie} ~jest do ckonomit jezyka i zwalezaé 2e powinniimy jednoczesnie zachgeae nicekonomicznosé ewurnaernosed Bronie wige pogtadu. ze totalitaryzm jest nowa nazwa eregos dotad nic hazwanego. Jesli zamiast tego sprobujemy oxlziaé totalitaryzm w stare Saity. to nale?y sig iezyé z tym. 7e poigeie to Zostanie zmariowine, lhe pizyezyni sig do powigkszenin zumieszania, ‘Takie wlasmic skutki Powoduje retrospektywne poslugiwanic sig slowem .totalitaryzn W odniesieniu do spoleczenstw starazytnych i (lub) ego swobodne tuzywanie przy analizie rozmaityeh innych ustrojow Naturalnie, jedi ktos sobic tego zyczy. mode utreymywad. Ze starozytne polis bylo totalitarne, abo, jak Franz Neumann, 3 ray w Sparcie lub Dioktecjana sq przyklidami totulitaryzmp", Tyle tylko. Pe analogia ta jest srtuezna, Jak tralnie wskavzl Karl Lo wenstein, .Nic mamy prawa okrestac pewnych stiro/ytayeh autokragji jako totalitay yeh. poniewa7 sefas paistwa-spoleczeristwa [..} rzadko wyrazany w kategoriach éwieckich, akceptowany byl ber zastrzezeii zariwene przez. sprawujacych wladze, jak i poddangch je}, 1 tak gleboko wrest W tradyeje. 7e nie wymagal ani uzasadnienin ideologicanego, ni prvymusu”™. Z révwng ostroznoseia podchodvie nalezy do rorszerra nia zakreste cotalittryzma” na spolecmosct nie rnajace pisma orae ovien ne despotic jak to ezyni Wittfogel w stucium © .spolecceiistsateh, wudrauherayeh" W przykadach tolalnege panawania 7 nasey kuie to, Ze modna je radyeynie rzadlzonym w sposob despotyezny tltkim jak Rosa iChiny leez tuk7e spoteczetistwom przepojonym teadyejami chrzeseiianski mi ralnymi i liberalno-demokratycznymi. Co wigee}. jak celnie zauwara 1 saziatycki despotyzm nie wy ia nowego erlowicki ni ezekania na koniee prehistorii” Jesli skladniki te 53 pomiane had? c. pozbawiamy sie Klucza do sedna sprawy"* Powinnismy réwn zrowaé e7y cheemy. aby .totalitary7m ovinaczal jakis typ systemu politycznego. c7y te? cos innego. Zdaniem Fagara Hulleta Cara totalitaryzm jest pogladem, 7 jakis ror ganizowana grupa czy instytucja, moze to bye koseidl albo rzad baad? prartia, ma szezegdlny dostep do prawdy"*. Ta definigja z kolei pozwala Carrowi dowodzié, 2¢ totulituryam jest tak stary jak Siviat, 7 istnial iistnice bedzie zawsze (2 malym zastrze7eniem, co przyznaje. dla .wiekt indywidualizmu") dajae w ten sposdb exeusario radzieckiej odmianic totalitaryzmu™, Ale to nie nastepuje. Definieja Carra adnosi sie nie do totalitaryemu jako rezimu polityeznego, ale de wnystewnéed totaltarne) system pogkidow. ideolagii, mistyki. reliyii, czy wie{i Swiatad. Taki jest rownie? punkt odniesienia J. L. Talmona*® oras inayeh autordw # Stamos zasadna I faseynujutes lenig rozwaran lednakye,i w naileps7y hivie, umystowose totalitarna wee moze do definicit (total jako systemu politycznego) jedynie jako jeden z jego clementénw skladowych, Majge umyslowosé, nie mamy jeszeze systemu, A zaten stoi przed nami w dalszym ciggu pytanie: czy rzeczowaik totalitaryzm pozwala nam wyrd7nié jakis specyliceny system polityczny. bad? revit? Do tego pytania, bardsiej niz ktokalwiek inny, ustosunkowal sie wprost Friedrich juz w 1953 roku, W swoje) parti ksig7ki Forafitenianisn wylieza Vr kow koniecznych systemu totalitamego: a} ofiejalna ideologk: by jedi