'~.

GEFAD

GAzi UNivERSiTESi GAZi E~iTiM "AXn·~TESi u~h:;iSi GAZI UNIVERSITY JOURNAL OF Gill' E(lU~~.j!lU.!.i"!- O:'JJj~.£r) TEMMUZ!JULY. 2009 • Cill!VOlUME: 29 • aiEL ~~Yi'SPfCl'L EJmON

Gazi Uuiversitesi Gazi E~itirn Fakiiltesi

06500 Teknikokullar-ANKARA- TiJRKIYE weh.wwwgefad.gazi.edu.tr

e-mail: gefad@gan.edu.tr

Gazi U Diversitesi Gazi Egitim Fakiiltesi Dergisi

Gazi U Diversity

Journal of Gazi Educational Faculty

Sahibi:

Rektor

Prof. Dr. Riza A YHAN

Genel Yaym YHnetmeni:

Dekan

Prof. Dr. Mustafa SAFRAN

Editllr:

Prof. Dr. RefLk TURAN

GEFAD Yaym Kurulu:

Prof. Dr. Gonill AK~AMETE (Ankara Onv.) Prof. Dr. Atilla ATAR (Anadolu Ony,)

Prof. Dr. Hasan BACANLI (Gazi Onv.)

Prof. Dr. Cihat CAN (Gazi Unv.)

Prof. Dr. Ismet <;:ETiN (Gazi Dnv.)

Prof. Dr. Orner GEBAN (ODTU)

Prof. Dr. Ayten GEN~ (Hacettepe Unv.) Prof. Dr. Fitnat KdsEoGLU (Gazi Unv.) Prof. Dr, Nnri KQSTiJKLO (Selcuk Dny.) Prof. Dr. Mehmet dZYiJREK (Gazi Unv.) Prof. Dr. Ali SEVGi (Baskent Unv.)

Do~. Dr. SalihATE$ (Izzet Baysal Onv.) Doc, Dr. Ali GOL (Gazi Unv.)

Yard.Doc, Dr. Abdullah ERTAS (Gazi Onv.)

Owner:

Rector

Prof. Dr. Riza A YHAN

General Publishing Manager:

Dean

Prof. Dr. Mustafa SAFRAN

Editor:

Prof. Dr. Refik TURAN

GUJGEF EditoriaJ Board:

Prof. Dr, Gonul AK~AMETE (Ankara UnL) Prof. Dr. Alilla ATAR (Anadolu Uni.)

Prof. Dr. Hasan BACANLI (Gazi Uni.) Prof. Dr. Cihat CAN (Gazi Urn.)

Prof. Dr. lsmet ~ETiN (Gazi Uni.)

Prof. Dr. Orner GEBAN (METU)

Prof. Dr. Ayten GEN~ (Hacettepe UnL) Prof. Dr. Fitnat KOSEOOLU (Gazi UnL) Prof. Dr. Nuri KdSTiJKLu (Selcuk Uni.) Prof. Dr. Mehmet OZYUREK (Gazi Uni.) Prof Dr. Ali SEVGt (Baskent Uni.)

Assoc. Prof. Dr. Salih A TE~ (lzzet Baysal Uni.) Assoc. Prof. Dr. Ali GOL (Gazi Uni.)

Assist. Prof.. Dr. Abdullah ERTAS (Gazi Uni.)

Associate Editon:

Assist. Prof. Dr, Mehmet Ali C;:AKMAK Dr. UgurUNAL

Research Asistant Togay Seckin BiRBUDAK Research Asistant Bahattin DEMIRTAS

Cover Design:

Research Asistant Veysel SA YLi

GUJGEF;' a ref(rftljjoornal thltis puhllsbedtllree times a ,......

Onm TOr~QI.~ H. jon Huon. (B1i""k)

I.1an •• Onh",rsi\e$i ~~z RoI<Wru Kmbek Moldoba~ ••• Sa~h ... Ro~t Gen~ (8ilke~. 2002)

EditGr Yardnncuarn

Y rd. 009. Dr. Mehmet Ali <;:AKMAK O~. Gtlr. Dr. Ugur UNAL

Ar~. Ger. Togay Seekin BIRBUDAK Ars. Gm. Bahattin DEMiRTA~

Kapak Tasanm:

~. Gor. Veysel SA YLi

GEF AD, YJIda 11~ dera yayunlanan bakemli bir dergldlr.

IV

Hakan UZUN • Cesitli Yonleriyle Atattltk 1226-1249

BiileDt AKBABA - Togay Se~klD BiRBUDAK • Milli Mtlcadele ve

Cumhuriyet Donemi Mizah Basmmda Mustafa Kemal Atatiirk imajl 1250-1274

B. Zaklr AVSAR. Atatnrk ve Cumhuriyetin AnlaJm-t~erigi 1275· 1289

Ibrahim ARSLANOGLU • Batt Ulkelerinde ve Turkiye'de Demokrasinin

Durumu 1290-1305

Tauer LtiLECi - Saadet LtiLECt • Fuat KOprOlil'ntln Tilrkiye'de Cok

Partili Demokratik Hayata ~i~ Donernine Ait Tespitleri 1306-1314

8ehset Kemal YESlLBURSA • Gecmisten GtlnUrollze Irak. Meselesi.. 1315-!3~ 3

Mehmet All e;:AKMAK. tki Oilnya Savasi Arasmda Ortadogu 1344-1371

Hamit PEHLlV ANLI • Kmkkale Arasnrmalarmda Kullamlabilecek Bir

Kaynak: "M.K.E. Haberleri" Gazetesi 1372-1376

Bahri AT A • Johann Friedrich Herbart'm Tarih Egitimi Uzerine cm~leri 1377-1395

Miyase KOYUNCU • M. Fuad KOp1iiIu'niin Tanh Anlayrsma Bir 6rnek 1396-1406

YasiD DOGAN • Tarihte Birinci Elden Kaynaklar: Efsaneleri I Mitleri

Asmak 1407·1426

Erkan DiNe;:. Etkili Tanh 6gretimi 1427-1451

Naank <;ENCEN ~ Ser.fettl ARIDtL. Atarnrk'tm Tanh Anlayrsi 1452-1466

Cengiz OONMEZ ~ KubiJay YAZICI • Atatiirkl'iiliigltn Bir Ust Deger

Olarak 6gretimi 1467·1490

Tugba BELENLt. Tanh Dersi ve Coklu Zeka Uygulamasi. 1491-1504

S. Goon KARABAG. Kay Enstitulerinde Tarih 0gretimi 1505-1529

Selahattln KAYMAK~I. Yeni Sosyal Bilgiler Program! Neier Getirdi? 1530-1545

Harun ER • Sosyal Bilgiler Egitiminde Biyografi 6gretimi 1546-1557

Ayten KIRtS • Tanh Derslerinde Ol9me ve Degerlendirme: 9. Stmf Tarih

Dersi Smav Sorulannm Bilissel Aerdan lncelenmesi.. 15S8-1581

QzgIIr AKTAS • Demokrat Parti Donemi Sovyetler Birligi ve ABD ile

Iliskilerin Cumhuriyet Tarihi Ders Kitaplanna Yansimasr. 1582·1603

Hilseyin KQKSAL. Tarih Neydi, Nicin Yazihyor ve Nasil Elestiriliyordu?

-Antik Cag'dan Bilimsel Tarihe Kadar= I604-1625

Hasan ISIK. Atamrk'un Genclige Hitabesi Ozerine 1626-1637

H. Haluk ERDEM • "TUrk ~ Enneni lliskilermin Gelisirni ve 1915

Olaylan Uluslararasr Sempozyumu" Uzerine 1638-1659

Mustafa KEsKiN • Bir Sempozyum Munasebetiyle 1660-1664

Gazi University

Journal of Gazi Educational Faculty (GUJGEF)

Volume 29

PROF. DR. RESAT GENe; SPECIAL EDITION

CONTENTS

Cevdet YAKUPOGLU. T~kopril InThe City Journal Of Kastamonu (AD. 1836-

1837) 855·871

Nuri KOSTUKLU • The Grounds And importance Of Tereke Books ln The History Of Ottoman History In Terms Social And Economical Researches (in

Mugla Sample) 872-896

Ihsan GONES • The Consept Of Constitution, Parliament and Democracy In The

Ottoman Empire 897-915

Ugur ONAL • The Opening Speech Of Sultan Abdiilhamid II in The First Ottoman

Parliament (20 March 1877) 916-929

Barl, KAYA • From The invasion Of Cyprus To Bagdat Railway Project English

Middle East Policy 930-950

Nazun KURUCA - Hasan KARA • The Financial Events That Accelerate The

Collapse Of The Ottoman State 951-979

Mehmet KAYA • Attemps To Security Detoriation Of Arnasya Sanjak. in The XIX.

Century And Early XX. Century 980-997

Sefika KURNAZ ~ Cemal KURNAZ. The First Thessalonica Teachers' Congress 998-1012

Needet HAYTA. Dartllmuallimin At The Begining ofXX.th Century 1013-1022

thlaD Burak BiREctKLl. The Study On The Albanian Controversy 1 023-1046

Nud YAVUZ. Hasan Riza Pahsa Who is The Defender Of Iskodra (1871 ~ 1913) 1047-1069

Mustafa TURAN. The Elemination Of Ottoman Empire On The Eve Of The World

War [ 1070-1092

Taner ASLAN • An Essay On The Socio-Psychological Analysis Of Social And

Political Depressions Occuring With The Occupation Oftstanbul 1093-1120

Cihat YILDIRIM. Reaction From The Press Againist The Occupation Of lzmir l121-1135

Yafar QZU<;ETiN • Contributions of The People Of Kirsehir To The National

Struggle And Their Role In The National Struggle 1136-1158

Cemil Cahit YESlLBURSA - Osman SABANCI • National Struggle to The

Democratic Period 1159-1177

SOleyman UNL'VAR. Food Market And Food Prices In The National Struggle 1178·1189

Kadlr ULUSOY - Bah.ttln DEMiRTA$ • Two important Politic Cultures in The

Early Republic Period: Community Houses And Public Schools 1190-1208

HAKEM HEYETt

II

Prof. Dr. Abdullah SA YDAM

Prof. Dr. Ahmet Bican ERCiLASUN Prof Dr. Behcet Kemal YESiLBURSA Prof Dr. Hamza KELES

Prof Dr. lhsan GONES

Prof Dr. Ilhan ERDEM

Prof Dr. Ismail AKA

Prof Dr. Kazim Yasar KOPRAMAN Prof Dr. Mehmet ALP ARGU

Prof. Dr. Mehmet SAHINGOZ

Prof Dr. Mustafa KESKIN

Prof. Dr. Mustafa DZTORK.

Prof. Dr. Mustafa SAFRAN

Prof. Dr. Mustafa TURAN

Prof. Dr. Necdet HA IT A

Prof. Dr. Nuri KDSTOKLO

Prof. Dr. Reflk TURAN

Prof Dr. Saadettin GOMEC;:

Prof. Dr. Salim KOCA Prof. Dr. Oyler BULDUK

Prof. Dr. Yasemin DEMiRCAN 001':. Dr. Altan C;:ETIN

Doc. Dr. Ilyas GDKHAN

Doy. Dr. Kazim PA YDA$

Doy. Dr. Muratbek KOCOBEKOV Doc, Dr. Nuri YAVUZ

Doe. Dr. Selcuk URAL

Doy. Dr. Tufan GONDOZ

Yrd. 009. Dr. Bahri ATA

Yrd. 009. Dr. Cengiz DONMEZ

Yrd. 009. Dr. Cevdet Y AKUPOGLU Yrd. 009. Dr. Gtilin KARABAG Yrd. Doc. Dr. GiirayKIRPIK

Yrd. Doy. Dr. Ismail CANSIZ

Yrd. Doy. Dr. Mehmet Ali C;:AKMAK Yrd. Doc. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ Yrd. Doy. Dr. Muhammet SAHiN

Yrd. Do". Dr. Yasar 6Z0C;:ETIN

Ogr. Gor, Dr. Ahmet Hasan CEBECi Ogr. Gor. Dr. Ugur UNAL

Erciyes Universitesi Gazi Universitesi

Abant lzzet Baysal Universiresi Gazi Universitesi

Anadolu Universitesi

Ankara Universitesi

Ege Universitesi

Gazi Universitesi

Sakarya D niversitesi

Gazi Universitesi

Erciyes Oniversitesi

FIrat Universitesi

Gazi Universitesi

Gazi Universitesi

Gazi Universitesi

Selcuk Universitesi

Gazi Universitesi

Ankara Universiresi

Gazi Oniversitesi

Ankara Univcrsitesi

Gazi Univcrsitesi

Gazi Universitesi

SiityUlrnam Universitesi Harran Universitesi

Manas Universitesi

Gazi Universitesi

Kafkas Oniversitesi

Gazi Oniversitesi

Gazi Uuiversitesi

Gazi Oniversitesi

Kastamonu Oniversitesi

Gazi Univcrsitcsi

Gazi Univcrsitesi

Gazi Universiteai

Gazi Universitesi

Kastamonu Universitesi

Gazi Universitesi

Ahi Evran Oniversitesi Gazi Oniversitesi

Gazi Oniversitesi

Gazi Egitim Faktlltesi Dergisi (GEFAD)

Cilt 29

PROF. DR. RE::;AT GEN<;'E ARMAGAN

tc;tN.DEKiLER

Cevdet Y AKUPOGLU • Kastarnonu Jumal Defteri 'nde T~kllpril (M. 1836 - 1837) ..... 855·871 Nuri Kc}STflKLO • Osmanh Sosyal ve lktisadi Tarih Arastirmalarmda Tereke

Defterlerinin Yeri ve Onerni (Mugla Orneginde) 872-896

Ihsan GUNE~ • Osmanh Imparatorlugunda Anayasa, Parlamento ve Demokrasi

Anlayis; 897-915

Ugur fiNAL. Sultan II. Abdulhamid'in ilk Osmanh Meclisi'ni Ayl~ Konusmast (20

Mart 1877) 916-929

Ban, KAY A • Kibns' In hgalinden Balldat Denriryolu Projesine lngiltere'nin Ortadogu

Politikast 930-950

Naztm KURUCA - Hasan KARA • Osmanh Devleti'nin Cllk1I,1In1l Hizlandiran Mali

Hadiseler , 951-979

Mehmet KAYA. XIX. YIlzyII ve XX. Yuzyil Baslannda Amasya Sancagr'nda Asayis

Bozuklugu ve Alman Tedbirler 980-997

~efilul KURNAZ - Cemal KURNAZ • Selanik Vilayeti Birinci Muallimler Kongresi

(1911) 998-1012

Necdet HAYTA. XX. Yuzyil Baslannda Dfuillmuallimin 1013-1022

Ihsan Burak BtRECtKLI • Arnavutluk Meselesi Uzerine Bir Degerlendirme 1 023-1 046

Nuri YAVUZ. lskodra Miidafii Hasan Riza Pasa (1871-1913) 1047-1069

Mllstaf. TURAN • Birinci DUnya Savasi'na Giden Yolda Osmanh Devleti'nin

Tasfiyesi 1 070-1092

Taner ASLAN • lstanbul'un lsgaliyle Meydana Gelen Siyast ve Sosyal Buhranlann

Sosyo-Psikolojik Tahlili Ozerine Bir Deneme 1093-1120

ClhatYILDIRIM .1zmir'in Isgalinin Basmda Yan1alan 1121-1135

Y lIfar ()ZOC;ETiN • Kirsehirlilerin Milli Mlicadeleye Katkilan ve Milli Mllcadeledeki

Rolleri 1136-1158

Cemil Cabit YE~1LBURSA - Osman SABANCI • Milli Mucadelede. Demokratik

S6ret;: ..•....•.•..•..•.•....•.•..•.•........•.•.•.........•.•......•.•......•.•......•.•....•.•.•..•.•..•...•......... 1159-1177

Silleyman ONOV AR • Milli Mlicadelede Gida Piyasasi ve Gida Fiyatlan 1178-1189

Kadir ULUSOY - Bahattin DEM1RT~. Cumhuriyet'in Ilk Yillannda lki Onemli

KiiltOr Politikasi: Halk Evleri ve Millet Mektepleri 1190-1208

Erean HAYTOGLU • TUrk Ocaklan'nm Kapatilmasi Sitrecinde Acipayam TIlrk

Ocagmm Tasfiyesi. 1209·1225

1022

r

t

~

UNAL, Filiz; Mairif Salnimelerin~ Gilre istanbul'da Egitim-~retim (1898-1903), Yaynnlanmarms Yilksek Lisans Tezi, Gazi Universitesi Sosyal Bilimler Enstitflsii, Ankara 2007.

ARNAVUTLUK MESELESi UZERiNE BiR DEGERLENDtRME

Ars. GOr. lhsan Burak BIRECIKLi *

Ozet

Cografi konum itibariyle stratejik bir oneme sahip olan Balkanlar, pek cok mllletin Mkimiyet kurmak istedig! bir alan olmustur. Osmanh Devleti'nin Balkanlar'a yerl~mesinin ardmdan bolgede huzurlu ortam olusmustur, Fransiz ihtiliili'nin etkisi ve emperyalist gnelerin kiskntmalan sonucu baslayan, kilise milcadeleleri, cete ve isyan faaliyetleri Balkanlar'daki huzurlu ortarm bozmustur, Milliyeteilik yilzi"lnden Balkanlar, 19. yfizYlldan baslayarak millet olma duygusunun gelismesine bagh olarak isyanlarm merkezi haline gelmisti, Bu cahsma Milliyeteilik, Osmanhcihk ve lslamcihk etkile~iroinin bir Balkan cografyasi uzerindeki etkisini incelemektedir, Cahsmanm, Balkanlarda odaklandigi nokta ise LDilnya Savas. oncesiude Arnavutlann milliyeteilik faaliyet1eridir.

Anahtar Kelimeler:Bfiyilk Gucler, Ittihat ve Terakki Cemiyeti, TI. Mesrutiyet, I. ve II. Balkan Savaslan, Osmanh Millet Sistemi, Arnavutlar, Milliyetcilik ve Bagunslzhk Hareketleri

A STUDY ON THE ALBANIAN CONTROVERSY

Abstract

Balkans, which is strategically important in terms of geographical location, has always been an area where many nations wanted to dominate. After the Otoman Empire conquered the Balkans, a peaceful situation took place in the region. Church struggles, gang and rebel activities which broke out as a result of French Revolution and provocations by colonialist powers corrupted the peaceful atmosphere in the Balkans. The Balkans, in nineteenth century, became center of rebellions because of developing

• Gazi Universitesi, Yakms:ag Tarihi Bilim Dab.

~':;4filif¥l4lA¥¥;~'f'1!'1

i

1024

idea of nationalism. This study consists of a case study of the interaction of Nationalism, Ottomanism and Islamisrn in a specific geography; The Balkans, mOre precisely, Albanians' actions of nationalism prior to World War I.

Key Words: Great Powers, The Committee for Union and Progress, Second Constitution, 1st. and 2nd. Balkan Wars, Ottoman Millet System, Albanians, Movements of Nationalism And Independence.

Girif

19. ve 20. ynzyrhn onemli olaylannm ve sahsiyetlerinin gerek askert, gerekse siyasi yonlerinin ele ahnarak akademik seviyede yeniden incelenmesi gerekruektedir. Yapilacak olan bu tilr cahsmalann aym zamanda yakm zarnan Tiirk tarihinin miiphem bazi noktalanm da aydmlatacagi suphesizdir, Bu yonde yapilan cahsmalann bir yenisini de Amavutluk Meselesi olusturmaktadir. Bizim bu cahsmamizdaki amacmuz, simdiys kadar yapilnus olan cahsmalan da goz onune alarak BOAI ve ATASE'denl ternia edilen bazi arsiv belgeleri ile Amavutluk meselesini degerlendirmektir.

19.yy.da gitgide Avrupali guclerin etkisine giren ve milliyetci duygularla calkalanan bir dunyada, Osrnanh Devleti cok ye~itli etnik yapisiyla hayatta kalmaya cabalamaktaydi.' Osmanli 'run cesitli unsurlan yonetmek icin kullandigi millet sistemi; 1789 sonrasi milliyetyilik fikrinin etkisiyle onemini kaybetmisti, Teb'amn kendisini Ortodoks olarak degil de Yunanli, Bulgar seklinde tammlamaya baslamasi ve Arap, Arnavut gibi Miisl(imanlar arasmda da yayilmaya baslamasi, sistemi cokrne tehlikesiyle

I Basbakanlik Osmanh Arsivi'nde yer alan 150 milyondan fazla evrakm bemen hemen yansi Balkan ulkeleri Be ilgilidir, Bu bolgenin yuzyrllar boyunca Osmanh Devleti'nin idaresinde kalnus oldugu goz onane ahmrsa; bu belgeler sayesinde Balkan ulkelerinin siyasi, askeri, iktisadi ve sosyal tarihleri He ilgili bilgiler edinilebilir, Bkz, Balkan Ulkelerinln Tarihi Kaynaklan ~alomtndan BO.A'OID 6nemi, haz.~. Binark, Ankara, 1996, 8.13.

ATASE arsivinde Balkan Harbi katalogunda; Amavutlann faaliyetleri ve Arnavutlugun baglffiSJZbglyla ilgili belgeler bulunrnaktadir, Katalog; 21 Arahk 1909 tarihi ile 25 Kasim 1922 tarihleri arasun kapsar, Osmanh Devri I~ Olaylan Katalogu ise, 1896-1914 yrllan arasmdaki ola~ lardan bahseden belgeleri kapsar, ancak bu katalog arastirmacrlara acik degildir, Bkz. Ahmet Tetik, "DOnden BugOne Genelkurmay Atase Arsivi", Uluslararasr TUrk Ar~lvleri ~empozyumu, Tebligler 17-19 Kasim 2005, BOA y., Ankara, 2006, 8.107-112.

. Roderie H. Davison, OsmanlI- Tllrk Tarihl 1774-1923, Cev.Mehrnet Morah, Alkirn y., Istanbul, 2004, s.ll.

1025

l~l kaI1i1ya birakrmsti." Modernlesme taraftarlan, ancak anayasa ile haklan ve esirligi lieryevelenmi~ Osmanh vataadasi yaratmakla mevcut gidisin onlenebilecegine jnalllDl~ardJ. Turkler dismdakilerin, milliyetciliklerini asan yeni bir kimligi ortaya yJkarlIDaslna imkan yoktu. Devleti kurtarmak iein anayasacl bir kalkanla savas sahnesine cikan Jon Tiirklerin sonradan bu fikri ikinci plana atarak Tiirk milliyetciligine dogru yoneldiklerini gorecegiz.' Tedrici reformlara koyulmus JOn Turklerin enerjileri, iJIIParatorlugun parcalanmasim cabuklasnrdi, Sayet Osmanh'run her nesli yalniz bir barple hesapl8§roak zorunda kalnuslarsa buna karsihk Jon Tiirkler, on yilhk idarelerinde her)'11 savasmaya mecbur kalmislardir."

Osmanh Devleti', Balkanlarda cgemenligini kurarken kendi yetkilerinin smtrlanru yalmzca yonetim, maliye ve askerlikle simrlamrs, adalet, egitim vb. biimetlerin yiiriitiilmesini, din esasina dayah milletlerin dnzenlenraesine buakmisti, Bu llliUetler, Osmanh egemenligi altmda kendi tophimsal yasamlanm miidahalelerden uzak bir bicimde siirdiirmO~ ve askerlik gibi yii.kii:mliiliiklerden muaf tutulmus ve her tilrlii dini oZgiirliikleri korunmustu." Osmanhlar, Balkan halklannin etnik kimliklerini hicbir zaman ortadan kaldirmadilar ve cesitli halklar farkh dilleri konusuyordu, Cesitli cemaatler, eskiden oldugu gibi yasamaya devam etti. Osmanhlar, sikr bir merkezi denetim sitemi, muazzam bir burokrasi, merkezden yonetilen gUflii bir ordu ve ekonomik bir sistem kurarak ilkel Balkan devletciklerini duzenlemek ve yonetmek icin

4 Osmanli'daki millet; din ve mezhep aidiyetine dayamr. Uluseuluk ise fertlerin besledigi, OrgDtledigi, modem topluma ozgil bit d~Unce olgusudur, Ulusculuk bir bakima Osmanh 'ya ithal edilmistir, Millet tipi orgUtlenme ise bu devletin tarihten aldlgl bir yaprdir, Bkz, ilber Ortayh, "Osmanli lmparatorlugu'nda Millet", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e TUrkiye Ans., C.4, lletisim I" istanbul, 1985, s.997.

M.Silkrll Hanioglu, Blr Siyasa1 6rg!l.t Olarak Osmanh tttihat ve Terakkl Cemiyeti ve Jiin TIlrkler, Iletisim y., istanbul, 1985, 8.70-72.

~EmestJackh, Ytlkselen Hila!, cev.Perihan Kuturman, Ternel y., istanbul, 1999, 8.136.

J Balkanlar'da TUrk ad! etnik kokenleri ve dilleri ne olursa olsun tiim Milsillmanlara verilmistir, Turkleri kapsadigt gibi Milsliiman~Dll~ Sial/Ian ve Arnavutlan da kapsiyordu. Bkz. Kemal H Karpat, Osmsnh Nllfusu (1830-1914) Oemograflk ve Sosyal 6zeUlkleri, Tarih Vakfi Yurt y., istanbul, 2003, s.n.

g Stanford Shaw, "Osmunlllmparatorlugu 'nda Azmliklar Sorunu", Taozlmat'tao CumhuIiyet'e Tllrkiye ADS., C.4, Iletisim y., Istanbul, 1985, s.I 002.

1026

basanh bir siyasi yapi kurdu." Osmanh lmparatorlugu'nun Balkan yanrnadasmda terk etmek zorunda kaldig: topraklarda yeni tureyen liiyiik Balkan devletleri daha bagimsizhklanna kavustuklan anda sorunlarla doguyor, hicbiri aldig: kadan ile yetinmiyordu. Yeni simrlsr ciziliyor, guya milliyet esasi iizerine devletlcr kuruluyordu ama halklarm yoga oldugu yerden aynlnuyor; Bulgar, Sup, Hirvat, Sloven. Rum, Amavut, TUrk topluluklan kendi adlanm tasimayan devlet smirlan icinde birer sorun yumagi halinde yeni anlasmazliklar icin zemin hazirliyordu, 10

I:

I.Bilylik Devletlerin Arnavutluk Politikasr

George Castellan; Bilyiik devletlerin Balkanlar'da bit satranc oynadiklanru, bu oyunun piyonlanrun da Suplar, Bulgarlar, Yunanhlar ve Amavutlar oldugunu soylemektedir." 19.asrrdan beri Balkan adt "sik onnanlarla kaph siradag" anlarmnda Tnrkce bit sllzciiktfir. Balkanlann biiyUk bit bOliimil ormanhk sarp daglarlu kaph oldugu icin bolgeye gelen Tilrklerl1 tarafmdan bu adm verildigi kabul edilmektedir." Arnavutluk, 20.yiizyllm baslannda ortacag gelenekleri icinde yasamaya terk edilmis bir ulkeydi." 1908' den 1913' e kadar, Osmanh yonetimini surekli baskaldirma eylemleriyle

~.

\

j

';

9 Kemal H.Karpat, Balkanlarda OsmanlI Mirasl ve Uluseuluk, cev, Recep Boztemur, Imge y., istanbul, 2004, s.19-24.

10 Sefik Ertem, I.Dunya Sava,.'nda Avrupa'da YiizbiD TOrk Askerl, Kastas y., istanbul, 1992, 8.38.

II Bkz. Georges Castellan, Balkanlllnn Tarihi 14-20.YOzyli, ccv.Aysegtil Yaraman, Milliyet gazetesi y., Istanbul, 1993.

12 Yabya Kemal Beyath: "Bir Turk'un gonlunde nehir varsa Tuna'dir, dag varsa Balkan'dir." demistir. Bkz, Necmettin Alkan, Bir Alman Gazeteclnln Balkan Savap Hanran, Selis kitaplar, Istanbul, 2004, 5.8.

13 Balkanlar'daki GeU,meier ve Tllrkiye'ye Etkileri lIe Balkanlar- Ttlrkiye Otoyol Projesi, Harp Akademileri Komutanhgi y., istanbul, 1999, s.I.

14 Aynca balkm 19. ve 20.asuiarda ilmi, siyasi ve dini maluman zayiftrr: "Gecenlerde Kosova Vildyeti'ne i'zdm edilmr, olan vaiz eJendilerden Arnavudr;a'ya citind bulunan iir,: zalm malumal·, dinfyelerJ' pek ntilas alan Malis6rlere iera-Yl mevd'iz eylemek were Mat ve Bogazlar ve Debre·/ Z;" cihetlerine glinderi/mesi mucib-i muhassenat olaeagz arz-J atiibe-i ulya lalmml" ... ", BOA~ Urns. 1319 RA.l2S. "Uskiib Saneagl dahilinde kiiin ipek ve Yakova Kazalarmda birer mekteb-i rU:jdiye ve bazl kurada dahi IUzumu lcadar slbydn meklebi bina ve irqaslyla ieab eden hoca W1 mualUmlerjnin layin ve i'zamJ .. .Jpek ve Yakova Kazalarmm ahali-i meskUnesi nadanf ve eehaletleri ieabmca adeta behdyim-i misal bir hal-i esef4timaie giriftar olduklarl ve binaberin aralzk arallk bazl rehiibin larajlarmdan firsat bulabildikr;:e olunan Jesadat ve tesvuar semeresi olaruk liar-l isldmiyel'e mugayir ve ma-yr meyamin-irtiza-y, alfye miindji diirJU dur/ii yolsuz ve

.~. r·, (.""'.

t

i

j. 1027

t

ugra~tlran Amavut sorunlan, her gun bitiyor ve her gun yeniden bashyordu. I1.Abdiilhamit derebeylerle anlasrms, onlarm destegiai alma yoluna gitmisti. Arnavutlar, Jon TUrk hareketine icten katkida bulunmus 1902 ve 1907 kongrelerine kanlmislardi. 15 Avusturya disisleri bakant Ehrental, JOn TUrk devriminin'" bashca askeri kuvvetini Amavutlarm olusturduklarmi ve bu hareketin Amavutlar sayesinde genisletildigini kabul etIni~tir, 17 Ancak daha sonra Amavutlarla Jon Tiirklerin arasi acilnusnr." Aslinda

ifsada dair rehdbin-i merkumenin ele geeirilen tahrirdtlanni irsal olundugu beyantyla mezkiir iki kazada iki bilbriildiye ve kura ve enhdsmda dahi stbydr: meksebleri Moo ve insastyla mezkUr kazalar civannda ehven maas ile hocalar tayini inha ve ;iar olunmus olup vala'a bir kavim beyninde envar-I ilm ve ma'rifet mimtesir olmadtkca esas mezhebleri mutezelzil ve ifoaddt ve ig[olat-J ecdnib ile ma 'azallah Mat ve mezahib-i milliyeleri tahavviil edeeegi cihetle saye-i maarifvaye-j hazret-i Padisahide mahallinden i~'ar olunan isbu ahvdl-i miite'ellimenin linii a/mmok iaere hemen zikrolunan kura ve meviiki'-i liizJmede ahaliye icra-yi teivikdt ile icabt mil«iar SJbydn mektebleri tehyi'e ve ihzar ve nihayet [ehriye yiizer ku~ maaslarla liaumu kadar hoca tayiniyle ... ", BOA., i.MVL., 25774.

IS T.ZaferTunaya, Tllrkiye'de Siyasal PartUer, C.I, Ileti~imy., istanbul, 1998, s.559-560.

16 Amavutlar Il.Mesrutiyet'in ilamm coskuyla kutlamislardrr; ..... BugiJnkii tarihli Osmanli jltihad ve Terakki Cemiyeti Manasur Merkezi tarafindan atebe-l ulyii-y; Miilakdneye takdim olunan telgrofndmede ber-tofstl arz edildigi vechile HiIdJet-penah-, sevket-ikiindh efendimiz hazrellerinin ciJlUS-1 humiiyUn-r Sehriyarilerini miiteakib teb'a-i siidika-! sahaneterine ihsan buyurmWj olduklan Kanun-i Esasi 'nin tatbikdt-i fi 'iliyesine ve Meclis-i Mebusdn'tn kii§iidma miisa 'Qde buyurulmasmi istid'd hususunda umum memurin-i miilkiye ve askeriye lle efrdd-: asdkir-i [ahane ve muslim ve gayr-r muslim bil-ciimle ahali-i vildye: yek-dil ve yek-cihet olup el· halelu hiizihf hicbir kimseye bir gune tadrruzda bulunmayarak ve ma-yl dliye mugayir ahvdl vuku 'una kat 'iyyen meydan birakmayarak kemait sOkUn ile seref-sad»: olacak irdde-i indyetifode-! cenab-, zillullahiye intizdr eylemekde bulunduklart an olunur. Ferman. 23 Temmuz 1908 ManastJr Valisi HIft''', BOA, Y.EE., 71168.

11 Gazmend Shpuza, "Arnavutlar ve Jon Turk Devrimi", OSIDllnlJ..II, Yeni Tilrkiye y .• Ankara, 1999,8.465.

IR Amavud Ittihad Komitesinin bir beyannamesi ~(jyledir: "Amavutluk 'ta herkes idare-i sabtkantn zevaliyle Gen, Turkler taraftndan ahali-i lslamiye ve Hristiyaniye hiimyet ve uhuvvet temin o/ullacagz zannmda bulunmustu. Fakat maa't-teessuf Gem; Tiirklerin teskil eltigi hukiimelin idare-i sabtkadan daha fena olduklannt goriiyomz. C;unkii idare-i sabika erkdnt hi, olmazsa Cenab-i Hakka ve Kur'an-i Kerime itikad ederlerdi. Halbuki Gene Turkler hicbir sey'e inanmtyorlar ve itikadi olan ahali-i islamiye ve hristiyaniyeye ducar-t mucazat ediyorlar. Amavutlar hi~bir leye inanmayan ve lstanbul'da hiikiim ve nufozu haiz olup bizi mahv elmek isteyen bu adamlardon hit;bir:ey iimid elmeyelim. Biz islam hristiyan biitiin Arnavutlar diiij1llan-J miqlereke kar§J mucadele ve omian lah/is-i nets ir;in ittihaz ile bir kuvvet te§kil elmeliyiz. Biz geTek islam ve gerek hris/iyanlar Cenab-l Haklcl1 iman ederiz. Ya/ntz bir Jarklmlz var. Baz,lanmrz Hazroli Muhammed 'in ve bazJlartmlz Hazreti Isa 'nrn niibiivvel/erine !wi/iz. Bizim gibi namuskiir ve Avrupa 'nlPl en kadim bir milleti dur;ar-l lZtlrab o/masr ve itikddat-r din;yeden ari bir takJm kbnselerin laht-l idaresinde bu/unmayl kabul edemeyiz. islam hristiyan cumlemiz Cenab-l Hakk'rn kulu ve kendi kendimizin kurtarlclSlylZ §imdilik iuihada muhtaclZ." BOA, HR. SYS., 119/14.

1028

Amavut hareketinin yIk:t~ noktasr Ayestefanos Antlasmasr'na karst bir protes!o eylemidir." ilk Amavut Milli Hareketi digerlerinin aksine Osmanh Devleti'ne k

, ar~1

degiJdi.20 Bertin Konferansi kararlanm lIgrenen Amavutlar, hemen asker sevk etmi§ler.

Simdi ortaya bir Arnavutmilliyetciligi duygusu eikrrus ve Milsliiman-hristiyan bUtijn Arnavutlar hep birlikte mucadele etmislerdi." Berlin Antlasmasi ile Karadaga verilen topraklanm kurtarmak icin Arnavutlar, canlan ve kanlan bahastna silaha sanlml~lar, memleketin bir kans topragim dnsmana cignetmektense olmeyi tercih ennis, ancak b~1I olamamislardir."

Hicbir tilke, uluslararasi siyasetin kaprislerinden Amavutluk'tan daha fazla cekmemistir. 1911 isyaru, Amavutluk.'un Hristiyan komsulanndan olusan bir Balkan Birligi'nin yaratilmasmi luzlandirmisn. Bulgaristan dismda birligin tii.m uyeleri onemli Amavut nilfusu iceren topraklara sahiptiler; hicbiri tiIm Amavutlann birlesecegi bir Amavutluk gormeye hazirlrkh degildi." Batih devletler 1878'lerden beri Osmanh iizerinde sistemli bir politika izleyerek topraklanm koparmakta idiler. ilk gelismeler okul ve egitim sistemiyle milliyetci fikirleri yaymak, Osmanli'mn mali iflasmi bile bile, kopanlmak istenen bolgede insan haklan ve sosyo-ekonomik reformlar yapllmasmda issrar etmek. Osmanh bu reformlan gerceklesriremeyince, ortaya cikan silahh direnis hareketlerine yardunci olmak, bolgeye yan otonorni istemek, reformlarda" mar etmek

19 Fikret Adamr, Makedo~ya Sorunu'nun OIn,umu ve 1908'e Kadar Geliflmi, cev, Ihsan iatay, Tanh Vakft Yurt y., Istanbul, 2001, s.90.

Bayram Kodaman, "/876-1920 Arast Osmanli Siyasi Tarihi" D.G.B.t.T. C XII C;:ag y

istanbul, 1993, s. 128. ' , ., .,

21 F bi

22" a II Armaoglu, 19, YilzyIlSIYlUi Tarih], ITKy., Ankara, 2003,8.541-542.

2, 'Amavutlar ~e Arnavutluk", Ikdam, 6 Eyhll 1912.

24 Norman Davies, Avrupa T~~, 9ev.M.Ali Kihebay, lmge kitapevi, Ankara, 2006, s.692.

Islahat v~ refa~la ilgili bir beige ~Oyledir: "Diivel-i muazzamanm le/elif ve tsrart iizerine 1319 senesm:!en itibaren Selanik; Kosova, Mtmasnr Vildyetlerinde kabul ve istihdamlarma mecburiyet hasll olan memurin-i ecnebiyeden jandarma tensikattna memur zabitlerin kontratolan M_ar:t'dan i~i?~ren_ fe:h edilerek memuriyetlerine nihayet vertlmis ve Maliye Komisyonu 'nun sene-i halrye Ey~~l u !.b(j~asmdan ilib.aren ilgdsma ve muteakiben ajan sivilierin de kafiyen infikaklartna bu. keredUv~I-! mtqarun-rleyhrm taraftndan izhdr-: muvofakat edilmi§dir. Devletlerin hakksmtzda gosterd~kler! bu muamele-i cemile bi-lutfihi Tedld hiisn-i suretle te'essia ve te 'eyyiid eden idare-i cedfde-~ ~qrut~rza hiirme/den ve kdffe-i v;ldydl-r Osmaniyye ile beraber Rumeli'de doh: memUrt~-1 ecneb~l1m bulunduklari zamandan ziyade ibrdz-t dsar-! intizam edecegimize itimad v~ emniyetden ~nba'is ve ~evlellerin idare-i mesrutamiz hakkmdaki tttmadlannm tezdyiidiinden ha.nl olacak fevaid-i adidenin derecdu lzahdan mustagn; olmakla memuril1-i midkiye ve adliye ve

:P'"

(

!

1029

ve ekonomik baglan siklasnrarak bolgenin bagrmsizhgim saglamak, Bah'nm25 once Yunan bagnDSlzhgmda gelistirdigi bu model, daha soma Balkanlar'm bagnnsjzhklanm kaZaflIIl3Smda, Ermeni isyanmda ve gilnumiiz Mlilcii akJmIann. canlandmlmasmda balert kullanilan bir yaklasundir."

19. asnn sonlannda Avusturya, Srrbistan, ltalya ve Rusya arasmda ciddi bir rekabet konusu olan Adriyatik ve Balkanlsrda ustnnlttk mticadelesinde Arnavut topraklan krymetli olmustur, Ozellikle Ingiltere ile Almanya arasmdaki rekabetin lazt~tJg. bir donemde lngiltere, Italya aracihgiyla, Almanya da A vusturya aracihgt He Arnavutlar uzerinde nufuz mucadclesine girmislerdir, Boylesine onemli bir cografyada etkili olmak isteyen Buyuk Devlet1er, dogrudan ve dolayh yollarla Amavutlarm isyanci hareketlerini27 destekleyerek Dolan yanlarma cekmeye cahsrrnslardir. Baslangicta AmavutIann biiyilk bir kisrm Osmanli'ya bagh kalma konusunda israrh olmus, ancak Balkanlardaki statilkonun degismeye baslamesi, bazi Amavutlan gelecekleri konusunda endi~elendirmeye baslaymca Bati'dan destek saglama arayislan baslenusnr." Ancak Arnavut liderleri arasmda ulusal gayeler hususunda hala derin fikir aynhklan vardi; bir kism; Jon TUrk rejiminin du~i1riilmesinden fazla bit sey istemezken, digerleri tam idari ozerklik verilmesini talep etmi~ti.19

Sirbistan bir denizle baglanusi bulunrnadrgr icin A vusturya topraklan yoluyla denize ulasabilmek imkamna sahiptir. Sirbistan, Adriyatik denizine acilmak icin kuzey

maliye ve zdbtta ve sairenin evvelkinden ziyade hiisn-i ifo-y: vaztfeye itina etmeleri esbabtnm ale'd-devam istikmdline ... 28 Agustos 1909." BOA, DR.MUt., 2-2159 2.

25 Bati'nm tavsiyeleri; bir insanm elleri ve kollan baglandlgl halde kosmasmm istenrnesine benziyordu. Bkz, TalatPafll'om AnJlan, haz.AlpayKabaeah, j~ Bankasi y., istanbul, 2000, s.lS. 26 Hasan Kcni, "Birinci Dilnya Savas: Oncesi Istihbarat ve Gunumuze Etkileri", Dlirdilocil Askeri Tarih Semineri, GK.. B~. y., Ankara, 1989, s.281.

27 Bu tiir hareketlerle ilgili: "..; Bd-husus gecenlerde hayr ve serri fark etmez kimselerin teskil etmek lstedikleri halde saye-i hazret-i Padisahilerinde del ve te'dib olunan erbdb-t fesad misillu bir tektm cemiydt-t siyasiye te$ki/ir1e gayret eyleyip ahaliyi vesdit-i miite 'addide ile kuale davet etmekde ve bir tarafdan da Avrupa matbuau ile sU-i te'sirdta cahsmakdadtrlar. Nitekim Avusturya Prizren konsolosu mahzd ilkd-yt fesad etmek iizere bilhassa Yakovaya azimetle Rtza Bey'in hilofgirtimy/a gorii§erek ve ahaliyi tesvik ederek sllah patlamastna sebeb-i miistakil oldugu ednd /ahkikal lie meydana ctkar .... ", BOA, Y.PRK..~D., 2165.

28 Bilgin Celik, "Balkanlarda Amavut Sorunu", Cumhuriyet Strateji, 24 Ocak 2005, s.16-18.

2~ Barbara Jelavich, Balkan Taribi 20. Yllzyll, c.n, cev.Zehra Savan-Hatiee Ugur, Kure y., istanbul, 2006, s.93.

1030

Amavutluk topraklanm ele gecirip sahilde bir liman almak emelindedir . .10 A vus turya31 , Sirbistan'i Adriyatik'ten mahrum etmek icin Arnavutlar'm milli bilinclerini arttmnanlIl en iyi yol oldugunu tespit etti. Bagnnsiz bir Amavutluk, Sirbistan'in batiya dogru genislemesini onlemek icin en etkili yoldu.32 Karadaghlar ve Sirplar bu bolgedeki varhklannin devamh olmasim amachyorlar ve burada eskiden beri yasayan halkla paylasmaya niyetli degillerdi. Karadaghlann ve Sirplann cinayetlerr" sonucunda olen Arnavutlann sayisim hesaplamak mumkun degildir.34 Kosova bolgesindc Arnavut mil!i bilincinin yi.ikselmesi buradaki Sup iddialanna meydan okuma anlamuia geli)ordu. Sirplar ise Amavut huzursuzlugunun arkasmda Avusturya komplosu olmasmdan korkuyorlardi, Arnavut aynhkcihgmm gelismesi Epir'deki Yunan emellerine kar~lydl ve Yunanistan'i Osmanh i1e erken bir savasin esigine getirme tehlikesi ta~IYordu. Arnavut milli istekleri aynea Karadag'm Kuzey Arnavutluktaki emellerini de tehdit ediyordu. Bu ortak problem soz konusu i.ir; Balkan ulkcsinin harekete gecmelerine yol acti, 3S Karadag Krah Nikola, Kuzey Arnavut isyancilanna silah ve sigmak vererek asileri Osmanh'ya karst destekledi. Osmanh ise Avrupa'daki varhgnun bu son onemli Islami bolgesinin kontroli.ini.i elde tutmak icin asker gonderdi. Bunun uzerine Balkanlar' daki cansmalar 1911 yilmda yogunlasn." A vusturya ve ltalya", Amavutluk

;0 "Avrupa-Arnavutluk", Sabah, 17 Kasun 1912; "Amavutlugun btiklalC', Ikdam, 12 Kasun 1912.

)1 Avusturya, buyuk denizlere giden tek yol olan Adriyatik Denizi uzerinde hakimiyct istiyor, Bu denizin ban sahilinde ne S11p ne de Rum olacak ve de ya Osmanhlann ya da Amavutlann yilnetecegi bir Amavutluk olacak. Bkz. Bonyar Waylet- Ernst Jackh, Imparatorluk Stratejileri ve Ortadogu: Dojiu'da lngillz Alman Rekabeti ve Balkan Sava,lndan Sonra Almanya, rcv.Veda! A!ilIa, Chiviyazilan y .. istanbul, 2004, s.295.

2 Necdet Hayta, Ege Adalan Sorunn 1911'den Gunumiize, Gazi kitapevi y., Ankara, 2006.

,3 Sup mezalimi konusunda Sabah gazetesinde pek eok haber bulunmaktadir: "Sirplar yenj istila ettikleri yerlerdeki ahaliyi Strplasttrmak icin her tiJrW gaddarlik ve mezalimligi yapmislar. Milliyetperver alan her Arnawt tevkif edilmis. Hapishaneler Amavutlar ile dolmustur. Kosova'da birkac yii: Arnavut, Strplar tarafindan katl edilmistir. Strplann mezalimi Derince j'e de gelmistir. Strblar, Derince 'deki Arnavut reislerinden bir cogunu tevkif ve idam ettirmislerdir. Sirplor Yakova ve Prizren kasabalanna giden yollan birka, aydan beri kusatmis ve Arnavul ahaliyi a, birakarak Strplara iltihaka zorlamaya caltsmislar. Kusanlan kasabalara yardrma gidenler isc

yolda kursuna dizilmistir." Bkz. "Arnavutluk Ahvali" , Sabah, 26 EylUl 19l3. .

;4 Richard, C.Hall, Balkan Sava~lan 1912-1913, ~ev.M.Tanju Akad, Homer kitapevi, Istanbul. 2003, s.183.

3S "Arnavutluk", Ikdam, 13 Eylii11912. 36 Hall, Balkan Sava,lan, s.12.

1031

statiikosunun bozulmasi durumunda Amavutluk'u ozerk veya bagimsiz bir devlet haline getirIDeye karar vermislerdir" Amavutluk, Avusturya icin bir guvence, Rusya icin de kabul edilebilir bir sonuctu." lngiltere'deki Gladstone h"ilkilmeti, TUrk dusmani olup OSIIlllnh toprak biltiinlUga ilkesine bagh geleneksel lngiliz siyasetinden aynlrmsn, Avusturya ve Rusya'nm Balkanlar'da h§.kimiyetine karsiydi. Avusturya'run Katolik Amavutlara, Rusya'run Ortodoks Arnavutlara sahip cikmasi karsrsmda lngiltere; bagtnlSLZ bir Amavutluk kurulmasi fikrini benimsemistir, 40 Boylece icte ve dista pek eok mesele ile ugrasan Osmanh Devleti'nin karsisina bir de Arnavutluk Meselesi yJkmt~hr.

II. Arnavut Milliyet~iligi

Balkan milletleri ieinde Arnavut milliyetciliginin gelismesi ken dine ozgi.i bir niteliktedir. Her ne kadar Hiristiyan Arnavutlann bah ki.iltlirtine acik tutumlan burada anti-Osmanh bir hava yaratnussa da, Arnavutlar birbirine dusman kabileler halindeydi ve feodal beyler Babiali 'yle cikar birligi icindeydi, Bununla beraber Amavut Ronesansi da bu zumreyle basladi, llginc olam, Arnavut aydmlannm Arnavut milliyetciligi kadar Osmanhliga da yatkmhgidir. Tiirk diline hizmeti bUyi.ik olan Semseddin Sami, buna 1imektir. Bu ailenin bazi bireyleri Amavutluk'un siyasi bagimsizhk mi.i.cadelesinde de yer ·ahru~hr. Berlin Kongresiyle Yunan ve Slav deniziyle cevrildiklcrini anlayan Arnavutlar ilk anda Prizren Ittihad Cemiyeti'ni" kurup bagrmsizhk hareketine giristiler,

37 ltalya nazirlan; "Adriyatik'te ltalya'nin hak: ve merfaatleri Arnavutlugun atisine tabidir. Avlonya llmanina kim malik olursa Adriyatigin de hakimi olacaktir." diyorlardi, Bkz. S.K. Irtem, OIroanb Devleti'nin Makedonya Meselesi, Balkanlann Kllrdiigiimii, haz.O.S. Kocahanoglu, Teroei y., istanbul, 1999, s.137.

38 Waylet-Jackh, imparatorluk Stratejileri ve Ortadogu, s.311.

3t I.M. Roberts, Yirminci Yiizyll Tarlhi, eev.Sinem GUl, Dost kitapevi, Ankara, 2003, s.191.

40 E. Ziya Karal, Osmanh Tarihi, n,Mefrutiyet ve I.Diinya Savafl 1908-1918, e.9, TTK. Ankara, 1999,8.243.

41 Bu cemiyetin kurulus amaci ~i.iyle anlatilmaktadir; ..... Rumeli'de Devlet-i Aliyye'den ayrtlmak tstemeyen ve secd'at ve besdletle johretgfr-i afak olan bir kavm-i sddtkin ekseriyetle mdlik olduklan JU Arnavudluk ku'astntn kabza-i Devlet-i Aliyye'den ctkartlmasiyla dasmanan-: mliteciivireye takstm edilmesi hususuna miitevakktf idugiini yakinen bildiklerinden e.fk<jr ve a'mdllerini bu noktaya hasr edip gece gunduz calismakda bulunduklart ve oteden beri tutduklan meslek/er ve ale'l-husus ~ senelerde asar-I muzirrast zuhura gelen muharebeler ve beynlerinde tertib olunan kavmiyete ve vuku bulan ittifaklarla iera kilman kongre ve konferanslann verdigi

1032

Arnavutluk bundan sonra milliyetci ve Osmanhci bir ikilem atmosferinde siyasal hayatun yasadi, Arnavutlar'm milliyetcilik alanmda laik bir atrlmn benimsemcle-] ve Latin harflerini de erkenden kabul edisleri, muhtelif din ve mezhepteki halkm birligi icin bu yontemi benimsemis olmalan, Balkan ve Osmanh tarihinin ilginc bir safhasull olusturur." Osmanh'dan toprak talebinde bulunmayan Arnavutluk, oteki Balkan milletleri gibi belirgin bir aynhkci omek olusturmaz, Bunun nedeni; Amavutlann imparatorluktaki ozel konumlan ve kulturel ozerklik elde etmek icin diger milletlerden daha sonra harekete gecmeleriydi. Arnavutlann yasadigr topraklara baglffiSlZhklanm kazanmis komsulan goz dikmeye baslamisti. Dolayisiyla Amavutlugun dogu~u

netdyic-i vahime besikde alan et/ale vannca malum ve hiiveyda bir keyfiyet oldugundan bu bdbda tatvil-i makdla hacet yokdur. imdi gerek umum ehl-i isliimm ve gerek devlet-i metbii'ammn bekast miicerred Arnavudluk'un bekasina mutevakkif oldugu derkdr oldugundandir ki dar, seneden beri umum Arnavudluk ahd-ii misdk' ve yekdigeriyle ittihad ve inifak edip bekdsinm mevkufun aleyhi olan dort vildyetln bir vildyete tevhidi keyfiyetinin bdb-i devlete kirdren ve mirdren arz ve istirham etmis ise de ne rare ki bdb-i devleti ihata etmis ve umum Memalik-i Osmaniyye'nin mahvtna calismakdan geri durmadiklari derkdr bulunmus alan bir takrm edani ve hain-i din ve devlet olan zevdt-s muztrra isb« emr-i hayrtn icrasina miini olduklarmdan baska Arnavudluk'un mahv ve berbadtna bddi olmak maksadtyla on vildyete taksimi ve Avrupa'mn tenib eyledigi Girid ve Rumeli-i Sarkinin nizdmdtim hemen icra etmek iizere funan'ln metdlib-i viihiyesini kabul ederek Yunan meselesinin bir saat evvel halliyle Arnavudluk'da ittihad ve ittifoka sebeb olanlann tard-u teb'idine kati'yen karar verdikleri kulagimizia i~idilmi.r gibi mevsuken olunan tstihbar iaerine kanaat hdsll olmusdur. imdi secd'a! ve besdlet ve saldbetle $ohretgir olan A~navud ~inin din ve vatan ve namuslartm dtqmandn-! din ve vatan ayag: alttna btrakip dunya ve ah!retre mahrumiyetlerini mustelzim olan bir sukUtu kabul edemeyecekleri derkdr ve tabii bulundugundan ibtidd vatamm!zm saniyen devletimizin Ve sdlisen umum ehl-i Isldmm mahvtndan vikJyeten oteden beri karargir olan tevhid-i viltiyetin icrastna tevekkeltii alelldh Prizren ve UskUb ve Pristtne ve Yenipazar Sancaklan mubaseret etmisdir. Sayle ki tevhid-i vi/dye/ icra kiltnmaytnca Devlet-i Aliyye'nin tsldhata dair hicbir emrini kabul etmemek ve daire-i ittihadt nokta-i ser'« serif havlinde idare eylemek ve tevhid-i vildyetin icrasi aleyhinde vuku bulacak her bir mevdni'e karst durmak were ~u dart sancak ahalisinin silah altma almmasi ve on bin asker mikdan UskUb Ve Kopridil'ye i'zdm kihnmast ve mahalli hukumetlerinin umur VI! memunyetinin dahi ittihad merkez ve subeleriyle birlesdirilmesi hususlanna karar verilmis ve mevdd-t mezkiirenin icrasma dahi besmele-kes ibtidii olunmusdur. An ve beytindan miJstagni oldugu iizere din ve vatan ve namusumuzu yed-i a'diidan kurtarmak i9in tevhfdCi vi/dyetden ba§ka 9are bulunmadlgmdan ~ecd'at ve besdlet ve hamiyetle umum Amavudluk'a faik olan Debre Sancagr'nrn dahl akd ve revsik olunan besa ve muiihediinmrz iktiziismca bu harekat-! me.yni'a ve ma'kUlemize i~tirak i9in #tiib edecegi derkLir ise de her bir umur ve hususatr Ve fe*ebbiJsiit ve harekiirrmrzl ~ifahen dahi arz etmek ... bu biibda dinen ve ak/en ve mi/liyeten herbir Arnavud'rln muvazzaj oldugu i~bu vazife-i mukaddesenin ifasma zerre kaOOr rehavet gostermeyecegi ... ", BOA. Y.PRK.MYD.,2/1 2.

42 tiber Ortayh, "Balkanlarda Milletr;ilik", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tiirkiye Ans., C.4. lleti§im y., Istanbul, 1995, s.1 026-1 031.

"r···

... ,.,_,:,,,.r-

I i

t

1033

krono1ojik olarak imparatorlugun parcalanmasiyla aym zamana denk d\i.\ierken, bu ulkenin kurtUl~ mucadelesi ve aynhkci akimlan oteki Balkan milletlerine, ozellikle de Suplara ve Yunanhlara karst geli~ti. Arnavutlugun bagimsiz varhguugaranti eden, her ~yden once Avusturya-Macaristan ile italya'nm baskisi olmustu." 19.yy.m sonlannda osmanh yonetimindeki Arnavutlar arasmda gelisen muhalif hareketi milliyetci bir hareket olarak tammlamak sorunlu bir giri~imdir. Osmanh yonetimi Amavutluk'ta geli§en olaylan vaka-i adiye 44 olarak degerlendirmis, buna karsihk Avrupali kaynaklar ve Arnavut tarihciler, bunu milliyetci bir hareket olarak gorme egiljmjnde olmuslardtr, Ozellikle 1878'den itibaren, ozerklik talebi baslangicta aydm kesimle smirh kalmakla birlikte, tek bir vilayet seklinde yonetilme istegi kabul gormustur. Osmanli imparatorIugu'nda gelisen diger milliyet~ilikler gibi, Arnavut hareketi de, tek bir liderlik altmda koordine olmus veya genel nnfusu harekete gecirerek kitlesel destek saglayabilmi~ bit hareket degildir, Arnavutluk'un bagimsizhgmda iceriden gelen bir basktdan ziyade, Osmanh'rnn uluslararasi konumundan kaynaklanan dis gelismeler ye ozellikle Avusturya ve ltalya'rnn kendi cikarlanna ve onceliklerine uygun sekilde sagladlklan destek etkili olmustur." Amavutluk'un bagimsizhk ulkusu, II.Me~rutiyet'ten soma daha da biiyi.iyerek gelismeye baslamisu, Nitekim 1909 yilmi takip eden senelerde Arnavutluk'ta yer yer ve zaman zaman meydana gelcn ayaklanmalar, bu ulkiiyi.i ger~ekle~tinnek hedefine yonelik hareketlerdi.I''

, , I

I i

(

~

.3 Maria Todorova, "Ba/kanlardald Osmanlt Mirast", tmparatorluk Mirasl: Balka~ar'da ve Ortadogu'da Osmanh Damgasr, editor.LiCarl Brown, cev.Gul <;agah Guven, Iletisim y.,

istanbul, 2003, s.ss.

44 "Osmanli'nin. Avrupa·da bekast Arnavutlugun kendisine tabi olmastna bagJr oidugu gibi Arnavutlugun 00 parcalanmadan bekast Osmanli 'mn mevcudiye/ine bagl!d[r. Ancak wbinenin takip ettigi Arnavut politikas! sonucu asker sevk edUmesi huzursuzluk yarattr. Ayrrca buralarda meydana gelen ufak bir olay. Avrupa'da baJka mrlu aksediyor ve mrlU mrW manalar pkarrlzyordu." Bkz. "Amavutluk", tkdam, 13 Eyliil1912.

4S Banu t~let Sonmez, ittihat ve Terakki D6nemi Arnavut Muhalefeti ve Arnavut Uluul

Hareketi, YKY, istanbul, 2007, s.13-IS.

46 Arnavutlar muhtariyet idaresi ile bagllTISlz olma arasmda ihtilafa du~mii~lerdir. Bazllan Osmanh im~atorlugu'na bagh bit muhtariyet isterken bazllan da tam baglmslzhk emelindedir. Aynca mUstak:il bir hiikilmetin yok paraya ihtiyacl oldugu gilndeme gelmi~tir. "Arnavutlugun Istiklalf', Sabah, I Arahk 1912.

!'i

,

1034

Bulgar, Rum ve Sirplann kilise kavgalan coznmlenmis, Osmanh Devleti aleyhine birlesmeleri kolaylastmlmisn, 47 Turkiye hicbir yonden bit savasa ha.;:lr degildi.48 Siyaset adamlan biiyiik: bir gaflet icindeydiler. Nitekim Disisleri Bakani AS!U1 Bey, mebuslara: "Balkanlardan imantm kadar eminim]" diyecek kadar d\inya gidisatmdan habersizdi," Hem kendisi de Sofya elciliginden bu makama gelrnisti, Daha soma disisleri bakanhgma Enneni Gabriel Noradukyan getirilmis ve 120 tabur asker terhis ettirilmisti." Ittihatcilar, gittikce vahamet kazanan Arnavutluk isyanml;' basnramamalan ilzerine tavizler vermeye basladilar, Balkan Harbi tehlikesi onlan busbutun Arnavutlarla anlasmaya sevk etti. Amavutlann gonlunu tekrar kazanmak icin Sultan Resad'm Arnavutlugu ziyaref2 etmesi saglandi ise de beklenen netice

47 Balkan Harblnden GfuJumlize BakI~, haz, Orner Esenyel, Harp Akademileri K. y., istanbul 1995, s.173. •

~ "Karadag hiJkUmeti ilan-i harb etmistir. Bulgaristan Yunanistan Sirbistan 'in da kariben icra-YI muhasamat etmeleri melhuzdur. Seferberlik tahsid etmek ser'i ve hududlann sed dine aid te~abirin bila-ihata~i vakti .~ttihazl ~mum baskumandanlik vekdletinden emr-u isar Ialznmagla ona gore iknza-yi halin ifas: miitemennddtr. Garb ordusu kumandant Ali Rtza." ATASE, K:685, A:6- 8268, D:5, F:l.

49 ~ynca Mecliste._Dah.iliye Nazin Haci Adil Bey: .. Bendenizin Rumeli'de 3,5 ayhk tefti,i neticesinde elde elllglm malumat ve beyanaun halen devam eden tahkikann vesikalara dayanarak vermek istedigimden bir sonraki in'ikadda cevaplandtrmak isterim. Arnavutlar 'tn hicbir harekette, hicbir hadisede sarstlmayacak olan saddkdt ve baghhklar; vardtr, daimi ve ezelidir. Onun hiloftna meydana gelen ufak: tefek hadiselerin sebebi ufak tefek aksakhklardtr, Gerek seya~at esnastnda gerek simdi her giin her saat takip ederek esbabi izalesi icinde Iaztm gelen ted~lrler ahnmaktadir. Seyahatimin yalmz Arnavutluga degil, Rumeli 'nin diger ktstmlartna da dahi! olan malumatt verecegim," diyerek isyanlan ciddiye almannsnr, Bkz. MMZC, C:I, D:2, IS:I, i:9, s:I44-145.

50

. Balkanlarda Kuvve-i Seyyare Kumandaru YOzbafl Bekir Fikri, haz.l.Ilgar, Beige y., Istanbul, 1985, s.xvi

51 Keradag Krali'nin ltalya Krali'nm kaymbabasi olusuna, Italya'nm Karadag'daki etkisine, Italyan ~asmmm aldtgl duruma ve bit zarnanlar R Garibaldi'nin Malisya'ya gitrnesinden bahsedilisine bakihrsa Arnavut isyanlannda italyan parmagmm temelli bit rol oynadigr ve Italya'mn haztrlamakta oldugu Trablusgarp savasi oncesinde Osmanh Devleti'ni elden geldigi kadar yormaya ve yipratmaya ~a1I~tJW apaciknr, Bkz. Yusuf Hikmet Bayur Turk Inkrlabi

Tarlhl, C.II-K.I, TIK y., Ankara 1991, s.35. '

52 _Ziyaretin sebebi: " ... Bir madder ihtiramdan sonra resm-i kabul miatehaz program mucebince atide miinderic oldugu iizere icra edilmisdir. Mebusdn namlna Uskiib Mebusu Said Ejimdi bir nutuk irad ile umum Kosova ahalisinin hakk-l hlimi!yiin-l hazret-i Hild/el-penahi'de vakl hissivdl-I samimdnelerinden bahisJe kudum-u hiJmiiyunlanm tebrik ve arz-I ho~ iimedf eylediklerini b~yd" etmiJ ~~ ziil-I hazret-i PaJi$ahf dahl: "Milleti gannek lizere geli§imdel1 ve kariben me§hedi ziyarel edeeeglmden dolayl pek zlyade mesrurum. Bu seyahau ihtiyardan maksadlm anaSlr arasmda

~.

r i

1035

ahnamadl. 53 Bazi yetkililer de sorunlan yerinde ve zamamnda cozmek icin hi.ilctimetten jzi.n isterni~lerdir.54 Aynca lttihatci hiikiimetin kuvvet kullanarak Arnavutlan

zalandtnnasl ile bolgede Sirbistan ile Karadag'm hareket alam genislemistir."

~ .

III. BagunslZbk Meselesi

II. Aodulhamit, Arnavutlara vergi muafiyetleri dahil imtiyazlibir statu tarnnns ve bep ozel muamele etmis olmasina ragmen, Arnavutlar, Osmanli Imparatorlugu'nun yakmda paryaJanacagm! tahmin ederek Sirplann ve Yunanhlann Arnavutlugu bolmek ve [lhak etmek niyetinde olduklanm ogrenince, aynhkci duygulanni dile getirmeye b~ladllar. Bu noktadan itibaren, aralannda Ismail Kemal ve Nairn Fraseri gibi Babulli'nin hizmetinde yuksek mevkilerde bulunmus kisiler bulunan bircok Amavut aynhkyl ozlemlerini acikca Han etmeye basladilar. Bazilan Ittihad ve Terakki subeleri olarak siyasi orgutlerini kurdular. Arnavutlar 1912 Kasimi'nda, biiyiik olyude topraklarmm Sirbistan ve Yunanistan tarafmdan ilhakuun onune gecmek icin bagJIDSlzlt.klanm ilan ettiklermde", Jon Turkler kendilerini en sadik Osmanh

i'tilofa hizmettir. Bu maksadin husuliim: giirmekie memnuniyet ve mesriiriyetim mutezdyiddir. " huyurmuslardtr .... ", BOA. BEO.NGG.d, 907/55-12, sayfa 39-42.

53 Suleyman Kocabas, Avrupa Tlirkiyesl'nin Kaybl ve Balkanlarda Panslavizm, Vatan y., istanbul, 1986, s.187. ltalya'mn istanbul Buyukeleisi II Mayts 1913'te Sadrazam Mahmut Sevket Pasa'ya "Nicin Amavutluk'tan bUsbiitun alakantzi kesmek istiyorsunuz? Biiyuk devletlerin ekserisi, Rusya bile, Arnavutluk'un Turkiye'nin himayesinde kalmastm, it; ~lerinde mustakil bir devlet olmastm isttyorlar ... " dedigi zaman Sadrazam, "Arnavutluk'la alakamtzi kesmek isteriz, Amavutluk'un bize ne faydasi olacak? Bizi bO$una ugr~tlran, mesgul eden bir mesele olmaktan ileri gitmez. Fakat bu fikrimizi resmen ar;lklamakta mahzur vardtr. Miislionan Arnavutlar iizerinde iyi bir tesir birakmaz ... ,~ demistir. Bkz, Sadrazam ve Harbiye Nazm Mahmut Sevket Pa,a'nm Gllnlugii, Arba y., istanbul, 1988, s.l33.

54 Mesela: "Garb Ordusu Kumandanligtna; Cavid Pasa bugiin Berata geldi. Vurudunu haber alan ahali kamilen dUkkdnlarzm kapadi. Simd: cebren haneleri bosaltarak askerleri yerlesttrmek tesebbilsunde oidugunu bildiriyorlar. Bu sorun hareket-i ahalinin biisbiJtiJn ihtilii/atlna mucib olacagtndan tesebbus ettig] hale cebren mani olmak mecburiyetinde kalacagtmt arz eder ve pGJayl muma-ileyhin mecnunane hareketine nihayet verilmesini istirham eylerim. Fi 27 $ubat 1328. ", ATASE, K:237, A:4-7342, D:50, F:9-3.

55 Siyasi Hatirafartm ~eyhulislam Cemaleddin Efendi 1908-1913, Sadelestiren.Ziyaeddin Engin Tercfunan 1001 Iernel Eser, istanbul, 1978, s.60.

56 Odak bit elil ve alfabeden yoksun bulurunalan, FtanslZ Ihtila!i'nin ulus~uluk fikirleri'nin Amavutlukta ya)'llmasml ertelerni~tir. Bu derebeylik dilzeni ve kabile1er arasmdaki kavgalar, Amavutlar'm siyasi bit birlik meydana getirmelerine engel olmu:;;tur. Arnavutluk'ta lsyanlar. II.Me~rutiyet devrinden once de goriilmti~tiir. Ancak 1908-1912 Ylllan aras! meydana gelen

1036

kardeslerinin ihanetine ugranus gibi hissettiler ve Araplann da aym sekilde hareket etmesinden korkmaya basladrlar." Milliyetci duygulann Araplann yarn sira Mi.islGman Arnavutlar arasmda onem kazanmasi ve 1912 Kasmu'nda imparatorluktan aynlmalan5! Osmanhciliga ve islam biitiinlilgone YU(lCI bir darbe indirmistir, 59 Balkan Harh] sirasmda; Muslumanlarla tarafsiz Hristiyanlan kazanmak, siyasal amac pesinde ko~an Rum, Bulgar, Sirp unsurlan siki bir kontroI altmda tutmak, anlasmalanna engel olmak gerekirken, tiimilyle ters dusen bir siyaset izlenmis; Bah Rumeli'nin en gii91u toplulugu olan Arnavutlar iyi idare edilmeyerek kilstii.riilm1i~tur.60 LBalkan Harbi'nde Turk Ordusu'nun kismen maglup bir halde Guney Amavutluk'a geri cekilerek'" slgmdlgl

Amavut isyanlan oncekilere gore siddet, nitelik ve etki bakrrnmdan eok ilstiindtir. Ulusal bir amacla yapilan bu isyanlar devletin yapismda biiyiik sarsmtilar meydana getirmis ve Balkan ittifakinm hazirlanmasma etki yapnnstir. Balkanlarda Bayuk Sirbistan, Biiyiik Bulgaristan ve Bayuk Yunanistan kurma emelleri oldugu gibi; Arnavutlann da 1878 Berlin Antlasmasr'ndan beri Yanya, Manastir, Uskilp, Selanik, Kosova ve Iskodra vilayetleri uzerinde Biiyiik Arnavutluk'u kurma emelleri olmustur, Bu sekilde Amavutluk'ta 500 seneden beri yasamakta olan Turkler yok sayrlmisnr, Vaktiyle bu tar iddialarla Balkanlan parcalayanlar daha soma Dogu Anadolu icin Ermeni cogunlugu var demislerdir,

57 Kemal H. Karpat, Islam'm SiyasaUa,maSl, cev.Siar Yal~ID, Bilgi Uni. y., istanbul, 2004, 5.685.

ss Halbuki Osmanh yonetimi baslangicta bagimsizhk yerine Arnavutlugun muhtariyetini kabul etmisti: "Arnavutlugun muhtariyeti esast devletce kabul edilmis oldugundan Arnavutlann dahi ordu-yt humayun ile miatehiden hareketleri taht-t temine altnmak icin rabtt-i osmani ile birlikte Arnavutluk bayragmm dahl kesidesi fi 29 Kanun-u sani 328 tarihli makam-i sadaretin sifresi ile emr olunmakla ol cihetle ifa-yi muamele olunmast miaemennadtr efendim.", ATASE, K:711, A:4-9556, D:21, F:26.

59 Feroz Ahmad, Ittibat ve Terakki 1908-1914, cev.Nuran Ulken, Sander y., istanbul, 1971, s.228.

60 .. ... Ancak, hala Osmanlt yanltst Arnavutlar bulunmaktadtr. Fransa, nasil ki Alsas-Loren'i unutamlYor t;iinkii larihi bagr var. AEsas-Loren'i unutrnak Franslz milletinin nazarmda mukaddesat-I tarihiyesinin hir klSmlnl inkar etrnektir. Arnavutluk da Rumeli 'de 08manii tarihinin en ~anlz safhalarma ~ahjt olmu,ytur. Arnavut kavmi aslrlarca 0 sahada Osmanlz hakimiyetinin mudafi' pi~darlzglm ifa etm~tir. Bu sebeple Amavutlar, Osmanlz 'ya bag/J kalmalldlr .... " "Amavutluk Muhtariyeti", Sabab, 23 Arabk 1912.

61 Balkan sav~lllda Tilrk ordusunun hizmetine giren Arnavut g6nillliiler de bulunmaktadlr: h 14 Kanun-u Ewe! 1328 llKolordu Kumandanisglmn Arnavud gonullulere dair mUlalaasl manzurnm oldu. Arnavudlarla isti 'la! dairesinde t;ab:Jllarak onlardan takib-i e,yklyada bulunmlq zabitan ve efraddan t;eteler te~kili ve dUoman ordugahmm ve hurnt muvasalasmm kat'i tedJbire tevessul edilmesi ... ", ATASE, K:715, A:4-9557, D-4A, F-55. "Amavut gonulliileri hakkmda altmci lwlordu kumandanhgrndan serian mevrod 28129 Kanun-u ewel 328 tarihii telgrafoemenin bir suretileffen irsal kllmml~ .. , ", ATASE, K:71O, A:5-9856, D:17, F: 16.

r •.. ;0'." ....

(~ ...

I

t ,-

,

I'

1037

d Arnavut milliyetcileriniu bagimsizhk cabal an son baddini bulmu~tu.62 Bir

~a . .

SOlI Tlirk h3kimiyetinde ve bir muslnman prensin idaresinde olarak muhtariyet talep

to bi 1_. 001 Balkan hUkiimetleri ile munasebeti olan ecnebi bir prensin idaresinde

etnlelcte, II lUS . . . .

b. AroavutIuk teskilini, bir kisrm da ArnavutIuk'un, Avusttuya-Macanstan

rr . I

denetiminde istiklalini istemekteydi. italya ile Avusturya ise istiklalini istemek e

be Amavutiunu ikiye bolmeyi du~ekteydi.63 Gortinurde de.olsa, onlan bu

berar eo .•

it ruh haletini . Avlonya milletvekili Ismail Kemal Bey'in su telgrafmdan bir

9abaya ten , . .

karl .~ .. -;~ etmek mumkundur 64 KaslOO 1912' de esraf ve mudemslerden 24

dereceye ar .... lJUJ.ll •

. ..' He Gorice'de MuslUman halka hitap eden bir bildiride ozetle ~6yle

lo~lOm rmzasi

62 Nuri Yavuz, TUrk Ar,iv Belgelerine G6re I.Balkan Harbi, Doktora Tezi, Gazi D.SBE., ,Ankara, 1989, s.178.

63 "Arnavutluk Seki! Hukiimeti", tkdam, 22 Arahk 1912. . . .'

64 "Efendim Arnavut demek, sadik insan demektir. Ell! yJlllk hizmetim ve styast hay~~I71~ bana bu iki niteligi kazandlrml~ bulunmaktadlr. Arnavutluk'un selametini Osman.ll De~letl nm Rumeli .. indek! egemenligini saglamlCLJtrrmak maksadt ile yapttklart, ne yazlk ki, tepki yarattt. Devleti UZ:;ak her liirIu hata ve cinayetleri isleyen zumre, bulun Balkanl: devletlerin tulI:ularlna h,edef ~{an ve Avrupa 'ntn bile onem verdigi Arnavutluk'u~ ~wetinj kirmakla, Devletterin Rumeli deb

. • k . ldu Bovlece silahtm ve mill! namusunu kaybeden Amavutlann yere

bir ayagml esml§ a . J I ld. I b bu

'1 .. fi sal sayan du~manlarm 0 'nun uzerinden get;erek dev ete sa Irma an CLJlmlZa

sen mesim r; li'd. A II k' "ks"k kadar yeri kald: 0

b" "k felaketi gelirdi. Tamamen istila edilen Rume I ae rnavu u un yu u .' ..

_, UYUrle' kar dan olmak iiz ere dart bir yandan basks alttnda tutuluyor ve tehdit e.dlilyor ..

"a niz ve a . .... I k h meum

'" li k d. ancak dusmanlann yurdumuzu glrmesml on eme IZ

Ordumuzun en onem I ISml a,.... • - ... J do I .

srebili or. s« istila iizerine. statiikonun geri verilmesi im~nslZlIglm lie ~ort Balka?, 1_ ev.~t~.n

~ferle ~/de ettiklerini Iwrumakta haklt olduklanm barta Ingiltere oldugu halde bu_tu~. buyuk devletler kayttstz olarak beyan ve ilan ettiler. Bu durumda Arnavutlar ir;in, ya olup bittiyt kabul edip memleketlerinin bOlUJulmesine ve evlatlannm ebediyen esir YCLJamaJanna• katlanmak v~a

k . I "1 'luill' yiireklerinde kalan son gayreti uyandtrtp, mulk: dokunulmazllgz ve gelecek Ipn avlm en I e I c,- • 1/ nd. biri kten vatanseverlik hislerinl saglayacak siyasi te~ebbilsIere basvurmak yo an an mnni secme I

baska r;are kalmamtsttr. Bu ikinci sikk: tercih etmekte te:eddiit g6sterecek.ve bunun yarar I: etkisini ve Islamltk ictn bilyiik yaran olacaglnl takd;r etmeyecek Amavut ve Osman I diioiiniilemez. Nefsini koruma isteginde olan yukan ve. CLJagl Arnavutluk halki, tamamen bu eme ile temsilcilerini secerek Avionya 'ya gonderdiler ve blr mllil hey_et. kurmak zoron~a ka~dl{::U heyet de ilk i§ olorak bugiinkii duromumuzun ve si/ah kuvv~11 lie Amavutluk un diigm . an. temizlenmesini dikkate alarak mi/li !caderi ele alacale ve kavmm hayanm soglayacak .. o~an S?,asl te~ebbUsleri takip edecek ge9ici bir huki!met tqkiline karar verdi. Amavutlann tniyUk hl:fet makoml ile irtiballan ebediyen baki kalacagmdan, bu elim kavganm .~onunda Am~tlu. ~~ gergek durumunun belli olacaglndan, idare ~ekljnin Osman II r:_evletl mn _ men!aat~ ~/e !Igz!r o{acagmdan kesinlikle endi§e ve tereddude yer yoktur. Bunun boyle o/acagzna heplmlZ ye;;m igeriz. Yaimz tqebbitslerimizin zorluklaria kar~da§ma~~1 gerekir. Takib ed!lecek bu YOl'Ai~~ Arnavutluk'un selametini, hem de hepimizin yiireklerml part;alayan bu pe~anlzktan ve . ~ korusun tamamen mahvolmaktan leurloraeak bir mevld olacaktlr. Ortaya serdlgim Jugerr;ek, slZm ve Komulan Pa:Ja 'mn takdirine mazhar ol~gu ta"!irde Berat ~e Kilis~ra bOige/~n~de b~l~:an ardu murettebatl hakkmdafikir teati etmek ISlerlm. , ATASE, K.658, A.4n342, D.H 12, F.l 2 .

1038

deniliyordu: "Allah'tn ZUtfu ile kutsal milletimiz adma, baglmsLZllglmlzl ilan ettig;mizi bildiririz. Yaztlan muhttra Avusturya, Fransa ve Italya konsoloslukkmna verilmisn», Yarm gerekli torenin yaptlacagt arz olunur" Bu bildiriden sonra esraf ulema, tuccar ve halk adma 12 imza ile Gorice'deki biitiin Amavut halka hitaben yazilan baska bir bildiride de: "Bugim Tiran'da biiffln Arnavutluk adma baglmslzhk ilan edilerek Arnanl1 bayragt r;ekildigi bildirilir ve icinde bulunulan biiyuk tehlikeyi imlemek uzere derhnt orada da ilan edilerek biiyiik devletler konsolosluklarma duyurulmaSl ve sonucun bildirilmesi beklenmektedir." denilmekte idi.65 Osmanh meclisinde Berat mebusu olan Ismail Kemal66, etrafma Arnavut milliyetyilerini de toplayip 28 Kasun 1912 gunu farkh din ve mezheplerden gelen 83 delegeden olusan bir kurul topladi: "Ulusal Meclis" denilen bu kurul Avlonya'da bagimsizhk bayragun acarak Ismail Kernal baskanhgmda ilk Arnavutluk hUki.imetini kurmustur." lkdam gazetesi 2 Arahk tarihinde bagnnsizhk ile ilgili haberi hemen vermistir, 68

65 ATASE, K:747, A:5/10267, D:H-19, F:l-1 19.

66 "Arnavut ger;ici Hukiimet Reisi Ismail Kemal, Arnavutlugun meshur reislerindendir. Osmanli mechsinde 20 kisilik bir Amavut firkas! kurmustu. Baslangicta Amavutlugun ne istiklaline ne de muhtariyetine taraftar idi. Yalmz Arnavutluk'da tslahat ierasmJ, yollar yaptlmastm ve madenlerin isletilmesini taleb eylemis idi.", Bkz. "Amavutluk'ta Hiikiimet-i Mevkute Teskili", Sabah, 5 Arahk 1912. "Amavutluk'un bag,ms!zllglnda oneml: bir rol ustlenen lsmail Kemal, eski bir J6n Tiirk'tu. l.Mesruttyet'i» ilk meclisinde Avlonya mebusu olarak yer almistt. Aneak onun amaci mesrutiyet degildi. Onun amaci bu ihtiial ortamindan yararlanarak bir Arnavut prenslig; kurmakn. Tam bir lngiliz muhibbi durumundaydi. Ingiltere de O'na destek veriyor, kend: 91karlarl dogrultusunda O'nu kullantp y6nlendiriyordu.", Bkz. Murat Culcu, Osmanll'da C;agda,la~ma-Taassup <;:at~maSI, C.I, Kastas _yayml, istanbul, 1990, s.244-250; "Mezhep itibartyla Bekt~i bir aileden gelen laik inanch Ismail Kemal, 50 yilltk: diplomasi ya$ammda, Osmanli tdkelerindeki aydtnlartn sempatileri yam SJra, yabanci fikir adamlannm da saygJSJnI kazanmts, franko-mason olmus ve en yiiksek. dereceye (!UcmJ§tl.", Necip ~.Alpan, Arnavutlu~D BaglmstzhgJ ve Avlonyah Ismail Kemsl, Ankara, 1982, s.41; "Ismail Kemal'e y6neIik elestiriler, kendisinin Yunanistan 'a yaptig: ziyaret sirasmda Yunanltlarla Amavutla~m dogal kardesler oldugu yanundeki af;lklamasl lizerinde yogunJ~mJ§, Ittihat~1 Mithat Fraseri. [Kemal'e actk bir mektup yazarak kendisin: Yunanistan'tn aleti olmakla suclamts ve funan yanhs: politikastnt elestirmistir," Bkz. Sonmez, Arnavut Ulusal Hareketi, s.107.

67 Castell an, Balkanlann Tarfhl, s.391.

68 "Arnavutluk istiklalinin Avlonya 'da llan edilmesi mesetesi sahih ve cedittir. Arnavut istiklalini" ilam icin son zamanlarda [smail Kemal dahil oldugu halde butiin Arnavut miuefekkirleri teati-! ejkar ettiler. Amavutluk dahilinde bulunan miitefekkirin bu hususta aralannda muharebe edub aym flklr iizerine ittifak ettiler. Islamlardan ma 'ada Katolik ve Ortodoks hristiyanlardan dahl murahhaslar var idi." Bkz. "A rnavut Miitefekkirlerinden Biriyle MUlakat", ikdam, 2 Alahk 1912.

1039

[talya, Adriyatik Denizi'ni ele gecirmek istediginden guclu bit Arnavutluk ile Slfbistan'm burada kalmasim cikarlanna aykin buluyordu. Rusya'mn Sirbistan'i desteklemesi ltalya He Avusturya'nm birbirine yaklasmasma sebep oldu. Avusturya ve italya, Srrplar'm isgal ettigi yerlerden cekilmesini istedi. Avusturya savas hazirhgma b~laymca lngiltere problemin bir konferansla bansci yolla yOziiimesini istedi." 1913 yrlmda toplanan Londra konferansi Amavutluk'un bagunsizhgmr'" tammis ve suurlarmi tespit etmistir, Ancak Arnavutlar, pek cok defa Avrupa devletlerinin sefirlerine Arnavut nUfusunun yogun oldugu yerlerin Sup, Karadag ve Rum isgali altmda bulundugunu bildirerek haklanm talep etmislerdir." Buyuk devletler, bir taraftan Amavutlan Osmanh'dan kopmalan ve bagimstz olmalan icin kiskirtirken diger taraftan da Arnavut topraklarml Balkan devletlerine paylastirmaktadirlar, Ornegin Rusya ile AvusturyaMacaristan aralannda anlasarak lskodra'mn Karadaghlara ait olmasma karar vermi~lerdir.72 Babiali'nin, bnynk devletlerin karanyla 29 Temmuz 1915'te kendisinden koparak kurulan Arnavutluk'un bagunsizhgmi 9 yil "resrnen" tanimadigi, ama "zimnen" tarumak zorunda kaldigr, kurulus tarihinin kendisine resmen bildirilmeyip durumdan gizlice haberdar oldugu, bu nedenle Arnavutluk'u 29 Temmuz'da degil sanki 11 Agustos 'ta kurulmus gibi kabul etme yolunu sectigi arsiv belgelerinden anlasilmaktadir, Babiali, Arnavutluk'u resmen tammasa da, ortaya cikan bazi durumlann zorlamasiyla

: Ahmet Eyicil, .Siyasl Tarih, 1789-1939,?~ .ya)'lDl, Ankara, 2005, s.225. .

Sabah gazetesr; Arnavut baglmslzl!glyla ilgili su sorulan sormaktadir: "Amavutlukiaki anastr-t muhielifentn hali ve mevki' ne olacakur? Bu anastra nastl teminat verilccektir? Hukiimet-i cedidenln menabi' varidatt neler olacakttr? ilk zamanlarda beynel-milel jandarmamn ma 'asatt nasil tesviye edilecektlr? Biitiin bu mesail muhtac-t hal bulunmaktadtr? ", "Amavutluk", Sabab, 15 Mayts 1913. Ilginctir, Balkanlarda bazi bolgelerde Mnslnmanlar cogunluk olduklan halde, Osmanh sonrasmda sadece Arnavutlara bagunsizhk verilmisti ki; bu da Avusturya'nm baskisi son~cu gerceklesmisti, Fakat bu devletin idaresi Mushtman bir kralda ya da sultanda olmayacak, aksine bu goreve Avrupah bir soylu getirilecekti. Bkz.Wi1helm Feldmann, istanbul'da SaVll~ GflJilerl: Bir Alman Gazetecinin Balkan San,1 Hanran, cev.N, Alkan Selis Kitaplar ~~tanbul, 2004, 8.14. ' ,

"A~avut Heyet-i Murahhasasi", Sabah, 7 Ocak 1913. Arnavutlann bagrmsizhk ilan ebnelennm sebep1erinden biri Sup boyundurugu altma girmek istememeleridir. Ancak bu sirada Arnavutluk, Subistan taraftndan isgal edildi. Srrbistan'm buraya yerlesip Adriyatik Denizi'ne cikmas; Avusturya'mn po1itikasma aykinydi, Avusturya bagrmsiz ve giis:1ii bir Amavutluk ~ordu. "Arnavutluk.Muhtariyetl"', tkdam, 19 Kaslm 1912.

I~kodra Hakkmda [fila!", Sabah, 6 Mart 1913.

1040

Amavutluk hakkmda bir tutum benirosemek zorunda kalmisn." ild ulke arasmda cekilmis telgraflann ncretlerinin taksimi munasebetiyle Otranto-Avlonya yoluyla sevk olunan telgraflann hangi tarihe kadar Osmanh devletine ve hangi tarihten itib"ren Osmanh Devleti'nden aynlmis bir devlet ulkesine cekilmis addolunacagmm bilinmesi meselesi g1indeme gelmisti. Bunun uzerine, Osmanh Hariciye Nezareti, Arnavutluk'un 11 Agustos 1913 tarihinde kurulmus ve bu tarihten itibaren Osmanh Devleti'nden aynlmis addolunmasi gerektigini 10 Haziran 1914 tarihli bir yazryla Sadrazamhgn bildirmis ve bu oneri, II Agustos 1913 tarihi, Meclis-i Mahsus-i Vi.ikela'da14 g5~ii1erek kabul ediImi~ti.1s

Bagimsizhktan soma Arnavutlugun basma kimin prens olarak gececegi sorunu ortaya C11om~tIT, Berat sancagi mebusu Jerya Bey, Ikdam gazetesine verdigi beyanatta; Arnavutluk topraklanmn yabanci bir devIet idaresinde bir prenslik seklinde yonetilmesini istemis, vaktiyle Makedonya'da tesis edilen jandarma gibi ecnebi devletlerce bir askeri teskilat olusturulmasrru isternis ve Karadag krah Nikola'mn Arnavut muhtariyeti konusunda gayret edecegine dair sozllnii tutmadigmi belirtmistir. Arnavut Prensligi'nin basma Musluman degil, memlekette mevcut olmayan bir mezhepten prens tayin edilmesi gerektigini soylerni~tir.76 Savastan soma Arnavutluga

73 "Valamn seldmet ve sa'adeti icin Amavutluk'un ittifiik-r umumisiyle i'liin-I is/ikliil edilmis ve heyet-i iddre-i mevkiitenin Telgraf ve Posta Nezdreti dahi uhde-i sendverf'ye tevdi olunmustur. Bindenoleyh nezarete merbiit bilumum posta ve telgraj memurlartyla hademe ve sairesinin memurlan Amavutluk namma ifd-y: vazife eylemek iaere tayin olunmakla beraber umur-u makamlar miifrezenin stmdiltk diistiir-iiI amel olmasi karargir oldugundan keyfiyetin idoreniz tahttndaki memurin ve mustahdemine lebUg ve her birinin kemdl-i saddka: ve istikdmetle ifii-YI vazife etmesinin temin edilmesi ve Arnavutluk Hukioneti namma icrii-YI vazlfe etmeyecek olanlarin esmiismm kirk sekiz saat zarfinda inbdst tavsiye olunur. 1 Kiiniin-u ewel 1328.", ATASE, K:715, A:4-9557, D-4, F-2.

74 Neden 11 Agustos 1915 taribinin seeilmis oldugu Babiali Hukuk Mupvirliginin muzekkiresinde soylc aciklanmistr. "Arnavutluk alu duvel-i muazzama karartyla 29 temmuz 1913 'te ihdas olunmus ise de Osmanli Hdrlciyye Nezdreti keyfiyyetten surel-i mahremoneas haberddr edilmis olmagla bunu meyddna ~rkannamak iaere J J Agustos 1913 iarihi intiMb olunmustur:", BOA. BEO., No:353768.

75 Yasemin Saner Gonen, "Osmanlr'dan 1913'te Aynlnnsn Babiali Arnavutluk'u Neden 9 Yll

Resmen Taruma(h?",Toplumsal Tarih, C.12, S:71, Kasun 1999, s.4-5.

76 "Amavutluk Ruesasi ile Millakat", ikdam, 19 Kasirn 1912.

1041

Protestan mezhebinden bir prens tayin edilmistir, n Amavutluk tahtma bir Alman prensin oturmasi ile Germen ittifakmm (Alman-Avusturya) Balkanlarda savas sonrasmda Slavlar lehine olan dengelerin degistirilmesi konusunda atilan bir adim olarak gorlilebilir.78 Ingiltere de muttefiki olmasma karsm Rusya'nm etkisi altmda olan SlavIann bolgede asm gnclenmesinden rahatsiz oldugu icin Germen ittifakmm adayunn tabta gecmesine ses cikarmarms gortmrnektedir. Ancak prensin sadece 6 ay iktidarda kalabilmesi bu tepkisizligin gecici oldugunun bir gostergesidir." I_Dilnya Savasi'ndan sonra Srrbistan; lskodra ve Drac uzerinde hak iddia etmistir. Ulkelerinin parcalannus oldugunu goren Arnavut liderleri 21 Ocak 1920'de bir kongre toplamis ve Amavutlugun istiklalini talep etmislerdir, Tiran'da milli bir hiikilinet kurulmus ve hUkiimet taraftan ceteler Italyanlan 24 Arahk 1914'ten beri isgal altmda tuttuklan Avlonya'dan cikarrrnslardir, Nihayet Italya, 3 Agustos 1920'de imzalanan Titan Antlasmasi ile Arnavutnigun bagrmsrzhgnn kabul etmistir."

Sonue;

20.yy. Balkan tarihi di.inya tarihinde ayn bir konuma sahiptir." Bu tarihi belirleyen buyuk i.H9ude Balkanlar'drr. 19_yy.m tum umutlanm cokerten I.Dilnya Harbi, Ba1kanlar'daki gelismelerin fitilledigi bir savasnr. Uzun 19.yi.izyill sona erdiren ve kisa

11 Sonunda uzerinde anlasilan bir Alman prensi olan Wilhelm idi, "Arnavutluk Hakkinda", tkdam,30cak.1913.

78 Balkan Savasi sonrasmdaki kayiplardan dolayi, Ittihatcilar Balkanlar'da yeniden gnclerini arnrmak icin girisimlerde bulunmuslardir, Amavutluk'a secilecek yeni prens konusunda degisik gorii§ler vardi. halyanlar, M1SlT Hidiv ailesinden Fuad'm kral olmasmi istiyordu. Ittihatcilar ise, Ismail Kemal aracihgryla Arnavutluk'ta Gene Turk restorasyonunu gerceklestirmeyi ve burada eikaracaklan bir ayaklanma sonrasinda Arnavut kokenli Izzet Pa~a'Y1 Amavutluk'a prens yapmaYI istiyordu, Bunun icin Amavutluk'ta silah dagiran TUrk subaylan, daha soma Prens Wilhelm'in askerlerince tutuklanacaktrr. Bkz. ilhan Tekeli-Selim Itkin, Cumhuriyetin Harer Kiiktencl Modernltenin Doilu~u, C.I, Bilgi Uni. y., istanbul, 2003,5.96.

1'1 <;elik, "Balkanlarda Arnavut Sorunu", s.16-18.

IHl Mustafa L.Bilge, "Amavutluk", TOV islam Ansik1opedisi, c.m, TOV yaytru, Istanbul, 1991, s.387.

81 "lngilizce' de "to balkanize" , Fransizca'da "balkaniser", Almanca' da "balkanisieren" fiilleri bir hiilgeyi bjrbirine dusrnan kUyilk devletlere bolmek anlamma gelir. "balkanization" ise ~~1kanl~tmna, ytlzilinsUz bir konurna getirmektir, Bu siizciikler, bundan boyle uluslararasi l!i~kilerde yer etmis, teknik bir terime doniliimU~tiir." Hall, Balkan Sava,lan (Zafer Toprak'm OnsozU), s.VU.

1042

20.y1iZYlh baslatan Guneydogu Avrupa'dir. Balkanlar, Batt ve Orta Avrupa ile Ortadogu arasmda bir kopru durumunda olan, gecrnisten gunurnuze gOy, ulasim ve ticaret yollannm geyi~ guzergahmda bulunan onemli bir yanmadadir, Karadeniz, Ege ve Akdeniz'i kontrol edebilen cografi konumu nedeni ile stratejik bir oneme sahip olan Balkanlar, Dogu blogunun Ij:okmesinden soma deger kazanan Hazar Bolgesi enerji kaynaklannm diinya pazarlanna tasmmasinda ciddi bir rol verilmesi dU$Uniilcn bolgelerden biridir.82 Arnavutlek," cografi mevki itibanyla Balkanlar icin bir Us, liman, bir yigmek yeri ve bir giris kaP1SI ozelligine sahiptir, Amavutluk, Adriyatik denizinin Akdeniz cikismi kontrol eder ve Balkan Yanmadasr'na nufuz etmede onemli bir rol oynar ve Dogu Akdeniz'i kontrol edebilme imkam verebilen jeopolitik bir oneme sahiptir.l" Osmanh Devleti'nin askeri, siyasi ve ekonomik bakrmlardan gerilemeye ugradigi surecte ozeIlikle Balkan vilayetleri milliyetcilik cereyanmdan etkilenmisti. Gerek Balkanlar'da gerekse devletin diger bolgelerinde milliyetcilik cereyamrnn etkisiyle aynlmalar yasanirken, Musluman unsurlann gayri MUslim unsurlardan soma bu sureci idrak ettikleri ve en son Balkanlar'da Arnavutlann milliyetcilik akirnmm

82 Osman M. 6ztiirk, "Turk DI~ Politikastnda Balkanlar", Balkan Diplomasisi, ASAM y., Ankara, 2001, s.2-3.

83 Amavutlugun Osmanh Devleti icin onemi bir arsiv belgesinde ~oyle gecmektedir: " ... El hdsil

Devleti Aliyye'nin Rumeli'nde bekd-y: sevketintn mevkufun aleyhi olan Arnavudluk ku'a-i muhimmesinin kunanlmastyla devletin te'min-i istikbtil etmesi bu kuamn yani, Preveze ve Yanya, Ergiri, Berat, Gorice, Manasttr, Debre, Prizren, Us/dib, Pristine ve lskodra Sancaklannm bir vildyete cem'iyle ehliyet ve dirayeti ve namus ve iffeti miisellem bir zdttn vali nasbina ve ondan sonra vdlid-i mdcid hazret-i ,!Jehriyiiri'nin icra buyurmus olduklart Tomimdt-i Hayriye'nin tamamtyla zdt-s hazret-i Padisahinin vaz' ve icra-yi efkdr-) medeniye-nisiinnda bulunduklan rslahat-I esasiyenin umum sirasinda oraea da icrasina miaevakkifdtr. Zira malum oldugu uzere simdiye kadar Jijkodra ve Kosova ve Manasnr ve Yanya Vtldyetierini muhiitariit-I mdziyeden muhafazalan i~in nastl ki seksenden ziyade tabur asdkir-i muntazama ve gayr-I muntazamanm istihdamtyla varidatlannin ktl.!fesini sarf ve istihlQk eylemis iseler buralarm ehemm1yetl evvelkinden iki-iir; derece ziyadelesmis oldugundan devlet vilriyiit-I mezkurede elbetde daha ziyade yani yia yirmiden miuecaviz tabur asker istihdamma mecbur bulunacak ve bununla

beraber yine bin rurlu muhdtardt icinde kalacakdir," Bkz. BOA, Y.PRK.AZJ,. 1125. .

114 Tilrkiye-Arnavutluk 1~kilerinin Dftntl.Bugiinil-Yanm, Harp Akademileri K. y:, Istanbul, 1995, s.I-2. ArnavutIuk, Adriyatik Denizi'nin r,;lkl~ noktasi olmasi ve deniz ncareti a"asmdan ta~l(hgl onemin yam sira Trakya-Adriyatik karayolu baglantlSlnm bulunmasi, otoyol projesl_ ve hatta petrol boru hatn prnjeleri nedeniyle son donemlerdc ilgi gormeye baslamistrr. Arnavutlugun cevresinde Karadag, Kosova, Makedonya ve Yunanistan bulunmaktadir, Bu acrdan Arnavutlann ya~lgl cografya jeopo1itik dengeler acrsmdan onernli bir bolgedir, Bkz. Celik, "Balkanlarda Arnavut Sorunu", s.16-18.

'F"'.'" f"_':'_'

,

1043

etkisi ile milli devlet kurma yoluna gittikleri Osmanlt cografyasmda, Turkler de bu surecin dismda kalamarms ve yeni bir TUrk Devleti kurulmustur,

Balkanlar; din, mezhep ve etnik acidan dunyanm en kansik ve istikrarsiz b1)lge1erinden biridir. 19.asrrda Osmanh Devleti'nin dagilma snrecine girdigi bir donemde bozulan bans ve istikrar ortami, ILDiinya Savasi sonrasinda nispeten iyilesme gostermi~se de Soguk Savas'm bitmesinden sonra yeniden ciddi bir sekilde bozulroU§tur. Aynca bu topraklarda kendini Turk olarak kabul eden soydaslanrrnz ya~amakta olup uzun ve koklu tarihi baglan sebebiyle; Arnavutlukla munasebetler silrdiliiilmeli ve oradaki kiiltiirel mirasirmz korunmahdir. Osmanli'mn dagilma sureci He Yugoslavya'nm dagilma surecinin Balkanlarda milliyetcilik akmum hizlandirdigr, istiknm tehdit ettigi dikkati cekmektedir, Ulkemizin basta Arnavutluk, Kosova, Makedonya ve Bosna-Hersek olmak uzere bolge ulkeleri ile iliskilerini gelistirmesi ve etkin bir dl~ politika izlemesi cikarlan acismdan hayati onem tastmaktadir, Balkanlarda kurulmaya cahsilan Ortodoks ittifakma kars; Turkiye ile bu ulkeler arasmda bir ittifak ohisturulmasi icin gayret gosterilmelidir.

KAYNAKc,:A

i.AJliv Belgeleri:

Balkan Harbi Koleksiyonu Basbaksnhk Osmanh Ar,ivi

ATASE, K:685, A:6-8268, D:5, F:l. BOA, BEO., No:353768.

ATASE, K:237, A:4·7342, 0:50, F:9-3. BOA, BEO.NGG.d, 907/55-12, 8.39-42.

ATASE, K:711, A:4-9556, D:21, F:26. BOA, OH.MUi., 2-2/59_2.

ATASE, K:715, A:4-9557, D-4A, F·S5. BOA, HR.SYS, 119/14.

ATASE, K:710, A:5-9856, 0:17, F:16. BOA., i.HUS. 1319 RA.l25.

ATASE,K:658, A:417342, 0:H·12, F:I-24. BOA., i.MVL., 25774.

ATASE, K:747, A:5/10267, 0:H-19, F:I-119. BOA, Y.EE., 71168.

ATASE, K:715, A:4-9557, 0-4, F-2. BOA, Y.PRK.SD., 2/65.

BOA, Y.PRK.MYD.,2/1_2. BOA, Y.PRK.AZJ, 1125.

1044

2.Resmi ve Soreli YaYlnlar:

"Arnavutlar ve Arnavutluk", lkdam, 6 Eyhll

"Avrupa-Amavutluk", Sabab, 17 Kasun 1912. "Arnavutlugun Istiklali", Sabah, I Arahk 1912.

"Arnavutluk'ta Hiikumet-i Mevkute Teskil!", Sabah, 5 Arahk 1912.

"Arnavutluk Muhtariyetf', Sabab, 23 Arahk 1912.

"Arnavutlule Hokktndd", Ikdam, 3 Ocak 1913 "Arnavut Heyet-i Murahhasast", Sabah, 7 Ocak 1913.

"Iskodra Hakkmda Itilaf", Sabah, 6 Mart 1913.

"Amavutluk", Sahah, 15 Mayis 1913. "Arnavutluk Ahvali'", Sabab, 26 EyliiI1913.

1912.

"Arnavutluk", tkdam, 13 Eyliil1912. "Amavutlugun Istiklali", lkdam, 12 Kasun 19]2.

"Amavutluk Muhtariyeti", tkdam, 19 Kasun

1912.

"Arnavutluk Riiesast ile Mil/akaf', Ikdam, 19 Kasun 1912.

"Arnavul Mutefekkirlerinden Mil/alear, Ikdam, 2 Arahk 1912.

"Arnavutluk Seidl HiikUmetf', Ikdam, 22

Biriyle

Arahk 1912.

Medis-i Mebusan Zablt Ceridesi, Cilt.I, Devre.Z, Ictima senesi.I, in'ikad:9, sayfa:I44--145.

3.Ara,tJrma-Tetklk Eserler:

ADANIR, Fikret, Makedonya Sorunu'nun Otusum» ve 1908'e Kadar Gelhimi, cev. lhsan Catay. Tarih Vakfi Yurt yaymlan, istanbul, 2001

AHMAD, Feroz, tttibat ve Terakki 1908-1914, cev.Nuran Clken, Kaynak yayinlan, istanbul, 1995 ALKAN, Necmettin, Bir Alman Gazetecinln Balkan Sava~a Hanrab, Selis kitaplar, istanbul, 2004 ALPAN, Necip P., Arnavutlu~uo Ba~lmslZlJ~1 ve Avlooyab tsmail Kemal, Ankara, 1982 ARMAOGLU, Fahir, 19.YiIzyIl Slyasi Taribi, TTl(, Ankara, 2003

Balkan Harbioden Giinlimllze Baki" haz, Orner Esenyel, Harp Akademileri Komutanhgi yaymlan, istanbul, 1995

Balkan Ulkelerinin Tarfhl Kaynak1an Balmnmdan Osmaoh Ar,ivi'nln Ooemi, haz.Ismet Binark, BOA yaymlan, Ankara, 1996

Balkanlar'daki Geli,meler ve Tiirklye'ye Etkileri ile Balkanlar-Ttirkiye Otoyol Prujesl, haz.Coskun Senyuva, Harp Akademileri Komutanhgi yaymlan, istanbul, 1999

Balkanlarda Kuvve-i Seyyare Kumandam Yllzba,l Bekir Flkri, haz.Ihsan Ilgar, Belge yaymlan. istanbul, 1985

BA YUR, YusufHilanet, Tlirk inkilabl Tarihl, C.U·K.l, TfK yaymi, Ankara, 1991

BILGE, Mustafa L, "Arnavutluk", TDV islam Ansiklopedisi, c.m, TDV yaytnt, istanbul, 1991 CASTELLAN, George, Balkanlann Tarihi 14-20.YliZYJI, cev.Aysegul Yaraman, Milliyet Gazetesi yaymlan, istanbul, 1995

t;:ELiK, Bi1gin, "Balkanlarda Arnavut Sorunu", Cumburiyet Strateji, 24 Ocak 2005, 8.16-18. <;:ULCU, Murat, Osrnanb'da Ca~da,la,ma-Taassup C:ah,maSl, C.I, Kastas yaymi, Istanbul. 1990 DAViES, Naiman, Avrupa Taribi, cev. Editllrtl M.Ali Krlicbay, lmge kitapevi, Ankara, 2006

1045

DAViSON, Roderic H., Osmanb-Tirk Tarihl 1774-1'I3, eev.Mehmet Morah, Allam yaymlan, istanbul, 2004

ERTEM, Sefik, l.Diiuya Sava$I'nda Avrupa'da YQzbln Tflrk Askerl, Kastas yaymlan, Istanbul, 1992

EYictL, Ahmet, Siyasi Tarib, 1789-19311, Gim yayun, Ankara, 2005

FELDMANN, Wilhelm, istanbul'da San, Glinlerl: Blr Alman Gazeteeinin Balkan Sava,) Ham.b, ,ev. Necrnettin Alkan, Selis Kitaplar, istanbul, 2004

oONEN, Yasemin Saner, "Osmanli'dan 1913 'te Aynlmisn Babtali Arnavutluk'u Neden 9 Yil Resmen Tanimadi?", Toplumsal Tarih, Cilt:12, Sayt:71, Kasun 1999

HALL, Richard C., Balkan SlIva,lan 1912-1913, o;ev.M.Tanju Akad, Homer yaymlan, istanbul, 2003

HANioGLU. M·SlIkril, Bir Siyasal Orgilt Olarak OsmanII tttlbat ve Terakki Cemiyeti ve Jiin TIlrkler, Iletisim yaymlan, istanbul, 1985

HA YTA, Necdet, Ege Admn Sorunu 1911 'den GflnQmllze, Gazi kitapevi, Ankara, 2006.

iRTEM, SUleyman Kani, Osmanil Devleti'nin Makedonya Meselesl, B.lkanlann Kiirdllgiimll, haz, Osman Selim Kocahanoglu, Temel yaymlan, istanbul, 1999

JACKH, Ernest, Yiikselen Hi1al, cev.Perihan Kuturman, Temel yaymlan, istanbul, 1999 KARAL, E. Ziya, OsmanII Tarihi 1908-1918, C.9, TTK, Ankara, 1999

KARPAT, Kemal, Osmaoil Niifusu (1836-1914) Demografik ve Sosyal Ozellikleri, Tarih Vakf .. Yurt yaymlan, istanbul, 2003; Balkanl.rda Osmanb Miras} ve IDuso;uluk, cev, Recep Boztemur, lmge yayinlan, istanbul, 2004; Islam'm Siyasalla,masl, cev.Siar YalCIIl, Bilgi UnL yaymlan, Istanbul,2004

KOCABAS, Siileyman, Avrupa Torkiyesi'nin Kaybl ve IkIIkanlarda PansJavizm, istanbul, 2000 KODAMAN, Bayram, "1876-1920 Arast Osmanli Siyasi Tarihi", Do~,tan Giinimiize Biiyfik tsillm Tarlbi, C.XIJ, <;:ag yaymlan, istanbul, 1993

KONi, Hasan, "Birinci Dunya SavQ§1 Oncesi Istihbarat ve Gunumuz« Etkileri", DlirdilncU Askeri Tarih Semineri, GK. Bask, yayinlan, Ankara, 1989

Sadrazam ve Harbiye Nazm Mabmut Sevket Pasa'Dln GUnliigli, Arba yayrm, Istanbul, 1988 ORTAYLI, Ilber, "Osmanli lmparatorlugu 'nda Millef'; "Balkanlarda Milletcilik", Tanzimllt'lan Cumhuriyet'e Tiirkiye Anslklopedisi, C.4, Iletisirn yaymlan, istanbul, 1985

OZI'ORK, Osman M., "Turk Dts Politikastnda Balkanlar", Balkan Diplomasisi, ASAM yaymlan, Ankara, 200 1

ROBERTS, J.M., Yirminci Ylizyil Tarihi, cev.Sinem Gul, Dost kitapevi, Ankara, 2003

SHAw, Stanford L, "Osmanlt imparatorlugu'nda Azinhklar Sorunu", Tanzim.flan Cumburiyet'e Tllrkiye AnSiklopedisi, C.4, Iletisim yaymlan, istanbul, 1985

SHPUZA, Gazmend, "Arnavutlar ve Jon Turk Devrimi", Osmanh, Cilt:IJ, Yew Tnrkiye yaymlan, Ankara, 1999

1046

SONMEZ, Banu Islet, ittlbllt ve Terakld Dlloemi Arnavut MubaIefeti ve Amavut Ulusal Hsreketi, Yapr Kredi yaymlan, istanbul, 2007

Siyasi Hatlralanm SeyhOlislam CemaleddiD Efeodi 1908-1913, Sadelestiren.ziyaeddin Engin, Terc1lman 1001 Temel Eser, istanbul, 1978.

Talat Pa,.'om Arulan, haz.Alpay Kabacah, i~ Bankasi yaymlan, istanbul, 2000

TEKELt, [!han-iLKiN, Selirn, CwnhuriyetiD Harer KOkteoci Moderoltenin D$,u, C.I, Bilgi Om. yayim, istanbul, 2003

TETiK, Ahmet, "Dtinden Bugune Genelkurmay Atase Ar$ivf', Uhtslararasa Tlirk Ar,ivleri Sempozyumu, Tebligler 17-19 Kasun 2005, BOA yaymlan, Ankara, 2006

TOOOROVA, Maria, "Balkanlardaki Osman" Mirast", imparaturluk Mlrasl: Balkaolar'da ve Ortadoeu'da Osmllob Damgssl, ed.L.earl Brown, ~ey.Gjjl C;:agah GUYeD, Iletisim yaymlan, istanbul, 2003

TIJNA Y A, Tank Z., Tiirklye'de SlyliSal Partiler, C.I, lletisim yaymJan, istanbul, 1998 TD.rklye-Arnavutluk i!qklleriniD DOoii-Bugiinii-Yanul, haz. Recai Karagol-Hasan Karagoz, Harp Akademileri Komutanhgi yaymJan, istanbul, 1995

WAYLET, Bonyar-Jackh, Ernst, tmparatorluk Stratejileri ve Ortadoeu: Doeu'da tngiliz Alman Rekabeti ve Balkao Savafmdan So ora Almaoya, cev. Vedat Atilla, Chiviyazilan yaymlan, Istanbul, 2004

YAVUZ, Nuri, Turk Aqiv Belgelerlne GOre I.Balkan Harbi, Basilmanns Doktora Tezi, Gazi O. SBE., Ankara, 1989.

i~KODRA MOOAFU HASAN RIZA PA~A (1871-1913) D09. Dr, Nuri Y A VUZ·

Ozet

Hasan Riza Pasa, Kastamonu ilinin Tosya kazasmda 1871 yihnda dogmustur. 1892'de piyade astegmen olmus, 1895'te de subaylar grubu yUzba~liJk rutbesine terfi etmi~tir. 1899' da kaymakam olmus, kendisini yetistirmek ve ogreniinini tamamlamak icin aym yil Almanya 'ya gitmistir, Alman Ordusunda bir bucuk sene bulunduk.tan soma albayhk riitbesine terfi etmis ve nlkesine donmustur, 1903 'te ise tuggenerallige yukselmistir.

Bagimsiz Iskodra kolordusu ve kale komutam olan Hasan Riza Bey Balkan Harbi'nin ilarundan soma 19 Temmuz 1911 tarihinde Mustakil lskodra Nizamiye Tumeni komutanhgma tayin edilmistir. 31 Ocak 1912'de Dahiliye Nezareti'ne gonderilen yazi ile Hasan Riza Bey Iskodra FITka Komutanhgmm yanl sira valilik makamma vekaleten atanmisnr, Bu gorevde 30 Ocak 1913 tarihinde sehit dusene kadar kalmisnr.

Anahtar Kelimeler: Hasan Riza Pasa, lskodra, Balkan Harbi,

HASAN RIZA PASHA WHO IS THE DEFENDER OF ISKODRA (1871-1913)

Abstract

Hasan Riza Pasha was born in Tosya, a province of Kastamonu, in 1871. In 1892 he had been an infantry sub lieutenant and he was promoted to the rank: of captain of officers group in 1895. In 1899, he became a head official of a district and in the same year he went to Germany in order to train himself and to complete his study. After he had been in German Army for one and a half year, he was promoted to the rank. of colonel and he returned to the country. He advanced to the rank of brigadier generalship.