SONSUZ VİDA ÇARKI YAPMAK

Bu konu, aralarında büyük devir farkı olan miller arasında transmisyon sağlayan
sonsuz vida ve çark sistemini tanıtmak ve üniversel freze tezgâhlarında sonsuz vida çarkı
açma teknik ve bilgilerini kavratmak üzere düzenlenmiştir.

KONUNUN AMAÇLARI :
Bu konudaki öğrenim faaliyetlerinin sonunda, aşağıdaki bilgi, beceri ve alışkanlıklara
sahip olmanız gerekir.
I. BİLGİ:
A- Sonsuz vida ve çark sisteminin kısaca tanıtılması ve kullanıldığı yerlerin
açıklanması.
B- Sonsuz vida çarkı elemanlarının tanımı ve hesabı;
1. Modül,
2. Adım,
3. Diş Sayısı
4. Bölüm dairesi çapı,
5. Diş üstü çapı,
6. Diş dibi çapı,
7. Helis ayar açısı,
8. Diş yüksekliği.
C- Sonsuz vida çarkını açmak;
1. Modül çakısı ile ön frezeleme,
2. Azdırma ile işin bitirilmesi.
II. BECERİ :
1. İşi tezgâha bağlamak.
2. Tezgâhı hazırlamak ve helis ayar açısını yapmak.
3. Modül frezesini eksene ve dişil genişliği ayarlamak.
4. Yeteri kadar paso vererek ön frezelemeyi vermek.
5. Azdırma ile işi tamamlamak üzere tezgâhı ortasına ayarlamak.
6. Azdırma i!e son pasoyu vermek.
III. İŞ ALIŞKANLIKLABI-TUTUM VE TAKDİR ETME :
1. Ön frezelemede her paso sonunda, ayar bileziğinden yararlanarak konsolu aşağı
indirmek gerekir.
2. Azdırma ile paso vermede, işin iki punta arasında boşluksuz serbest dönmesine dikkat
etmek, bitirme pasolarını azar, azar vermek icabeder.

Şekil: 1 Sonsuz vida ve çarkı:

a) Kavisli. b) Düz.

A. Sonsuz vida ve çark sisteminin kısaca tanıtılması ve kullanıldığı yerlerin açıklanması:

Sonsuz vida ve çark sistemi, eksenleri 90° açı yapan ve kesişmeyen millerde kullanılır.
Sonsuz vida bir trapez vidadır, iletilen gücün büyüklüğüne ve iletme oranına göre tek ağızlı,
iki, üç ve dört ağızlı olarak yapılır. Sonsuz vida çarkının çevresi düz veya sonsuz vidayı
kavrayacak şekilde kavisli olarak yapılır (Şekil : 1). Sonsuz vida çarkı, sonsuz vidayı bir
somun gibi kavradığına göre her ikisinin de helis yönleri aynıdır. Vidanın yükselim açısı,
çarkın helis açısına eşittir. Sonsuz vidalar da diğer vidalar gibidir. Tek farkı adımının modül
cinsinden olmasıdır.
Sonsuz vida ve çarkı, yüksek devir düşürülerek, yükün ağır ve hız oranının küçük
olduğu yerlerde kullanılır. Az bir kuvvetle çok iş görürler. Divizörlerde, kaldırma araçlarında,
otomobillerde, elektrikli süpergelerde v.b. yerlerde kullanılırlar.
Sonsuz vida çarkının diş sayısı 40 olduğu zaman, tek ağızlı sonsuz vida kullanılır.
40-50 dişli olduğu zaman çift ağızlı sonsuz vida ve diğer diş sayıları için de çok ağızlı sonsuz
vida kullanılır, iyi bir kavrama için sonsuz vida çarkının diş sayısı mutlaka 30 dan büyük
olmalıdır.

B. Sonsuz vida çarkı elemanlarının tanımı ve hesabı :

Modül :
Bir dişilde bölüm dairesi çapı, diş sayısına bölününce elde edilen değer belli bir ölçüyü
gösterir. Buna modül denir.
 Şekil 2. Azdırma
Adım :
Bölüm dairesi üzerinde ölçülen komşu iki diş arasındaki uzaklıktır.
Diş sayısı :
Çarkın çevresinde bulunan dişler, onun diş sayısını gösterir.
Bölüm dairesi çapı :
Modül ile diş sayısının çarpımından elde edilen değer, bölüm dairesi çapıdır.
Diş üstü çapı :
Diş üstünden geçen dairenin çapıdır.
Diş dibi çapı :
Diş dibinden geçen dairenin çapıdır.
Helis ayar açısı :
Dişlerin açılmasında tezgâh tablasına veya başlığa verilecek olan açıdır.
Diş yüksekliği :
Diş üstü ile diş dibi arasındaki dik uzaklıktır.
Sonsuz vida çarkı elemanlarının hesabı :
Sonsuz vida çarkına ait elemanları (Çizelge : 1) den yararlanarak bir örnek ile
hesaplayalım.
Örnek : Modülü 5 olan sonsuz vida çarkının diş sayısı 40, sonsuz vidanın ağız sayısı 1 dir.
Sonsuz vida çarkının diğer elemanlarını bulunuz. Sonsuz vida bölüm dairesi çapı 42 mm. dir.
 Çizelge 1. Sonsuz vida ve çarkına ait formüller
Çözüm :
Adım : t = π . m = 3,14 . 5
t = 15,7 mm.
Bölüm dairesi çapı : Dt2 = m . Z = 5 . 40
Dt2 = 200 mm.
Diş üstü çapı : Da2 = Dt2 + 2m = 200 + 2 . 5
Da2 = 210 mm.
Diş dibi çapı: Df2 = Dt2 - 2,33 m = 200 - 2,33 - 5
Df2 = 188,35 mm.
H
Helis ayar açısı : Cotg β = π.D
t1

Bu formülde :
H = Helis adımı, burada H = t alınır.
Dt1 = Sonsuz vidanın bölüm dairesi çapıdır.
15 ,7.1 3,14 .5
Cotg β = 3,14 .42 = 3,14 .62

5
Cotg β = = 0,119
42

β = 83° 10'
Diş yüksekliği : h = 2,166 m = 2,166 . 5
h = 10,83 mm.
C. Sonsuz vida çarkını açmak :
Modül çakısı ile ön frezeleme :
- Gerekli ölçülere göre tornalanmış olan sonsuz vida çarkı taslağı, malafadan
yararlanılarak iki punta arasına veya ayna ile punta arasına uygun şekilde bağlanır.
- Sonsuz vida çarkı diş sayısına göre seçilen modül freze çakısı, tezgâh
matarasına veya başlık malafasına uygun şekilde bağlanır. Tezgâh tablası veya başlık,
gerekli yönde helis ayar açısı kadar döndürülerek tesbit edilir, örnekteki helis ayar açısı
büyük olduğu için başlıktan yararlanılır. Başlık 83°10' döndürülür.
- Modül freze çakısı eksene ayarlanır. Sonsuz vida çarklarının, açılması, daha
ziyade tezgâh tablasının aşağı ve yukarı hareketi ile gerçekleşir. Bu nedenle modül freze
çakısı, sonsuz vida çarkı genişliğinin ortasına ayarlanmalıdır.
- Tezgâh tablası ağır ağır yukarıya kaldırılarak istenilen derinlikte talaş alınır.
Böylece bir diş için ön frezeleme işlemi tamamlanmış olur. Alınan derinliklerin aynı
olması için mikrometrik bileziğin sıfıra ayarlanması unutulmamalıdır. Bu amaçla sabit
dayamalar da kullanılabilir.
- Tezgâh tablası, freze çakısı iş parçasından kurtuluncaya kadar indirilir.
Delikli ayna manivela kolu; (örnekte Z = 40 olduğu için, T = K / Z = 40/40 = 1 devir)
bir devir çevrilerek iş parçası bir diş döndürülür. Tezgâh tablası yavaş yavaş kaldırılarak
gerekli derinlikte talaş alınır.

Şekil 3. Sonsuz vida çarkının azdırma ile açılışı

Sonsuz vida çarkının bütün dişleri aynı şekilde işlenerek ön frezeleme işlemi bitirilir.
Ancak, ön frezelemede, bitirme işlemi için bir miktar pay bırakmak gerekmektedir.
Bitirme işlemi :
- Ön frezeleme işlemi bittikten sonra; çapı, adımı ve helis açısı, sonsuz vida
çapı. adımı ve helis açısına eşit olan bir çakıdan (azdırmadan yararlanılır (Şekil : 2).
Azdırma, tek ağızlı bir sonsuz vidadır. Üzerinde vida dişleri vardır. Kesici uçların
meydana gelmesi için vida sırtları geriye doğru boşaltılmıştır. Azdırma, sonsuz vida ile
sonsuz vida çarkının birbirine tam oturmasını sağlamak için kullanılır. Sonuçta bitirme işlemi
tamamlanmış olur.
- Azdırma, freze malafasına uygun şekilde bağlanır. Divizör ile punta arasına
takılmış bulunan sonsuz vida çarkı, iki punta arasında serbestçe dönebilecek şekilde tesbit
edilir.
- Freze tezgâhı çalıştırılarak sonsuz vida çarkı azdırmaya kavratılır. Azdırma
çalışırken çarktan hem talaş kaldırır hem de onu döndürür (Şekil : 3).
- Tezgâh tablası yavaş yavaş yukarı kaldırılarak gerekli diş derinliği elde edilir
ve iş bitirilir. Tablanın yukarıya kaldırılması ile verilen her talaşın, bütün dişlerden
alınması için, sonsuz vida çarkının en az bir devir yapması gerekir.

SONSUZ VİDA VE KARŞILIK DİŞLİSİ YAPMA

A. Sonsuz vida ve dişli sistemini tanıma
Sonsuz vida ve dişlisi (Şekil: 4) : Eksenleri birbirine dik olan millerde kullanılan ve
vidanın dişliyi çevirmesi şeklinde çalışan elemanlardır. Dönme hareketini 1/40; 1/60 gibi
oranlarda yavaşlatmaya yarar. Sonsuz vida bir devir yaptığında karşılık dişlisi 1/z oranında
döner. Buna göre sonsuz vida (z) defa döndüğünde dişli bir devir yapar. Ancak, vida çok
ağızlı ise hız oranı ağız sayısı ile orantılı olarak artar.

B. Sistemin kullanılma alanı

Sonsuz vida ve dişli sistemi dönme hızının yüksek oranda düşürülmesi gereken
sistemlerde (Divizörlerde, döner tablalarda, vinçlerde, direksiyonlarda, v.b. gibi) kullanılır.

C. Sonsuz vida ve dişlisinin elemanları

Sonsuz vida ve dişli çarkının elemanları Şekil: 4 de gösterilmiştir.
Sonsuz vida çarkı, dişleri düz veya kavisli (globoid) biçimde olan özel bir helis
dişliden oluşur. Genellikle sonsuz vida çarkının dişleri, sonsuz vidayı bir somun gibi
kavraması için kavisli olarak, sonsuz vida adımında ve aynı modülle açılır.
 Şekil 4. Sonsuz vida ve dişlisinin elamanları

D. Elemanların hesaplanması
1. Sonsuz vida elemanlarının hesabı : Şekil: 4 de sonsuz vida elemanlarının hesabı ile
ilgili bir örnek yapılmıştır. İnceleyiniz (Aynı sonsuz vidanın çalıştıracağı dişlisinin de
elemanları hesaplanmıştır).
2. Karşılık dişlisi (sonsuz vida dişlisi) elemanlarının hesabı :
Uygulama : Helis adımı P4 = 22 mm olan z1 = 2 ağızlı bir sonsuz vidanın bölüm
dairesi çapı d1 = 50 mm dir. Sonsuz vida çarkının diş sayısı z2 = 60 olacağına göre
elemanlarının hesaplanması :
1. Dişli ve sonsuz vida adımları eşit olduğu için görünen adım,
(vida) Px = Pz/z1 = 22/2 = 11 mm. = P (dişli)
2. Modül : m = P/π = 11/3,14 den m = 3,5.
3. Bölüm dairesi çapı : d2 = m . z2 = 3,5 .60 = 210 mm.
4. Diş üstü çapı : da2 = d2 + 2 . m = 210 + 2 . 3,5 = 217 mm
5. Diş dibi çapı : df2 = d2 - 2,33 m = 210 - 2,33 . 3,5 = 201,85 mm
6. Diş derinliği : h = 2,167 m = 2,167 . 3,5 = 7,58 mm
7. En büyük çap : dA = da2 + m = 217 + 3,5 = 220,5 mm
8. Profil yarıçapı : rk = (d1/2) - m = (50/2) - 3,5 = 21,5 mm.
 Dişli, tornada hazırlanırken dA çapında torna edilir. İki tarafına pahları kırılarak, profil
yarı çapı da 21,5 mm olan özel kalem ile yan yüzeyin ortasından da2 çapına profil torna edilir.
Böylece çarkın diş üstü, sonsuz vida diş dibini kavrayacak şekilde kavisli (profilli)
hazırlanmış olur.
9. Çarkın dişlerini, sonsuz vida helisine uygun duruma getirmek için,
Helis ayar açısı (β ) : Cot β = P /π . d1 veya
Z

tan β = π . d1//Pz = 3,14 . 50/22 - 7,136 β = 82°. Buradan helis eğim açısı α = 8°
olur. α < 15° ise çarkın hesabı düz dişliye göre, α > 15° olursa hesap, helis dişliye göre
yapılır.
i 40 20
10. Delikli ayna hesabı : nk = = veya
z 60 30

E. Makinayı sonsuz vida açımı için hazırlama

Çarkın sonsuz vidasını açmak için ise, helis oluk açma konusunda açıklandığı gibi
işlem yapılırken kesici olarak, gerekli modül freze kullanılır veya aynı adım ve profili
verebilecek ezel parmak freze kullanılır.

F. Makinayı karşılık dişlisi acımı için hazırlama

1. Modül çakısı ile ön frezeleme işlemi yapmak için freze çakısı, dişli genişliğinin
ortasına alınır ve sıfırlama yapılarak tezgah tablası diş derinliği kadar yavaş yavaş
kaldırılarak diş açılır.
2. Tabla, freze çakısı işten kurtuluncaya kadar indirilir ve delikli aynadan n k
kadar dönüş yaptırılarak aynı şekilde sıra ile dişler tamamlanır.
3. Azdırma ile işin bitirilmesi için çapı, adımı, helis açısı ve profili, sonsuz vidanınkine
eşit olan azdırma freze kullanılır (Şekil: 5).
4. Sonsuz vida çarkı azdırmaya kavratılarak azdırmanın döndüğünde çarkı da
döndürerek talaş kaldırması sağlanır.
5. Tabla, bitirme payı kadar yukarı kaldırılarak; azdırmanın dişleri tamamlaması için
çarka, en az bir devir yaptırılır.
Özel parmak freze ve aparat var ise sonsuz vida ve dişlisi Şekil: 6 daki gibi açılabilir.
Şekil 5. Azdırmanın kullanımı Şekil 6.