SAMENVATTING MAATSCHAPPIJLEER HFSTK.

1 & 2

Overal waar mensen met elkaar te maken hebben, zijn er afspraken en regels die voor alle
betrokkenen gelden. Dit boek beschrijft deze vier gebieden waarmee je bijna dagelijks te maken hebt
in de vorm van thema’s en reikt je daarbij telkens vragen en dilemma’s aan die in deze tijd spelen.
De vier terreinen zijn:
- Nederland als rechtsstaat: staat waarin het recht gehandhaafd wordt.
- De Nederlandse parlementaire democratie: democratie die betrekkingen hebben op het parlement.
- De pluriforme samenleving: veelvormige samenleving.
- De Nederlandse verzorgingsstaat: Een land waarin de overheid garant staat voor een zeker
welvaarts- en welzijnspeil van de burgers.
Kenmerken van een maatschappelijk probleem is als het probleem gevolgen heeft voor grote groepen
in de samenleving, als het probleem alleen gemeenschappelijk kan worden opgelost, waardoor de
overheid zich moet bezighouden met de oplossing van het probleem en als het probleem te maken
heeft met tegenstellingen.
Meeste problemen zijn dan kwesties waarvan we wel kunnen voorzien dat zo ons op de lange termijn
overlast gaan bezorgen. Om een maatschappelijk probleem aan te pakken, zijn vaak nieuwe regels en
wetten nodig of een aanpassing van bestaande regels. Daarmee is de CO2-uitstoot meteen een politiek
probleem, omdat gekozen politici de taak hebben om oplossingen te bedenken. Duidelijke
tegenstellingen bestaan er tussen mensen met verschillende:
- politieke visies
- geloofs- of levensovertuigingen
- sociaaleconomische posities
Vaak is een afweging en kiezen voor een bepaalde oplossing een tussenoplossing ook wel compromis
genoemd. Een waarde is een uitgangspunt of principe dat mensen belangrijk en nastrevenswaardig
vinden. Normen zijn dus opvattingen over hoe je je op grond van een bepaalde waarde behoort te
gedragen. Een norm is dus een sociale verplichting, een verplichting die je in bepaalde situaties wordt
opgelegd door je omgeving. Waarden die op een concreet niveau liggen en die heel graag wilt
verwezenlijken, noemen we ook wel idealen. Een belang is het voor- of nadeel dat iemand ergens bij
heeft. Een belang heeft vaak met financieel voor- of nadeel te maken, maar niet altijd. Macht kun je
omschrijven als het vermogen om het gedrag van anderen te beïnvloeden. Net als een burgermeester
die een voetbalwedstrijd verbiedt. Omdat deze vorm van macht officieel is vastgelegd noem je deze
formele macht of gezag. Informele macht, bijvoorbeeld in een vriendengroep kan bestaan en dus niet
in regels is vastgelegd, wordt ook wel invloed genoemd. Mensen kunnen alleen macht uitoefenen als
ze machtsbronnen hebben zoals geld, een bepaalde functie of beroep, kennis, overtuigingskracht,
aanzien, geweld en aantal.
Normen, waarden, belangen en macht zijn geen statische begrippen. Ze kunnen verschillen per:
- plaats
- tijd
- groep
Als veel mensen rekening houden met wat anderen vinden en de manier waarop ze leven, ontstaat er
meer sociale cohesie. Met dit begrip bedoelen we dat mensen het gevoel hebben bij elkaar te horen.
Ook als je een maatschappelijk probleem of verschijnsel wilt analyseren, heb je informatie nodig. Een
goede bron van informatie is het CBS. Feiten noemen we objectief, omdat ze iets zeggen over de
werkelijkheid; meningen zijn subjectief, omdat ze vooral iets zeggen over diegene die de mening
geeft. Je moet goed zoeken op internet om betrouwbare gegevens te vinden.
We spreken hier van selectieve waarneming: elke informatie wordt zodanig gevormd dat deze zo veel
mogelijk past in ons referentiekader.
Je referentiekader is alles wat je bezit aan kennis, ervaringen, normen, waarden en gewoonten. We
spreken dan van manipulatie: feiten opzettelijk weggelaten of verdraaid zonder dat de ontvanger dit
merkt.
Een stapje verder is propaganda, wat betekent dat er doelbewust eenzijdige informatie wordt gegeven
met als doel de mening van mensen te beïnvloeden. Weer een stap verder is indoctrinatie, waarbij
langdurig, systematisch en heel dwingend eenzijdige opvattingen en meningen worden opgedrongen
aan het publiek. Je noemt dit een stereotypering, je hebt een vaststaand beeld van een hele groep
mensen. Als je over iets of iemand oordeelt zonder dat je die persoon of die zaak hebt leren kennen,
spreken we van een vooroordeel. Vooroordelen en stereotypen kunnen makkelijk leiden tot
discriminatie, waarbij je mensen van een bepaalde groep anders behandelt op grond van kenmerken
die in de gegeven situatie niet van belang zijn. Zo bestaan er talloze wettelijk vastgelegde regels die
ons gedrag beperken of ons juist bepaalde vrijheden geven. Al deze maatschappelijke normen
komen voort uit het geloof, tradities en gewoonten. Het belangrijkste onderscheid is dat tussen
publiekrecht en privaatrecht. Het publiekrecht regelt de inrichting van de staat en de relatie tussen
burgers en de overheid. Dit rechtsgebied kan worden onderverdeeld in:
- het staatsrecht
- het bestuursrecht
- het strafrecht
Het privaatrecht of burgerlijk regelt de betrekkingen tussen burgers onderling.
Tot het privaatrecht behoren:
- het personen- en familierecht.
- het ondernemingsrecht.
- het vermogensrecht.
Zo is er voor iedereen met een inkomen de belastingplicht. Daarnaast is er de leerplicht: iedereen
tussen de vijf en zeventien jaar moet naar school. In het kader op de vorige bladzijde las je over weer
een andere plicht, de identificatieplicht. En een laatste voor is de DNA-plicht.
Maar de Franse Revolutie in 1789 maakte met veel geweld een einde aan de absolute monarchie, de
regeringsvorm waarbij een koning alle macht had. Nederland kan je een sociale rechtsstaat noemen.
Bescherming tegen de macht van de overheid plus de wens van burgers om gelijk te worden
behandeld en in vrijheid te kunnen leven zijn de uitgangspunten van de rechtsstaat. Het principe van
de machtenscheiding of trias politica werd bedacht door de Fransman Montesquieu. In Nederland
geldt de volgende machtsverdeling:
- De wetgevende macht stelt wetten vast waar de burgers zich aan moeten houden, zoals bijvoorbeeld
de leerplichtwet.
- de uitvoerende macht zorgt ervoor dat eenmaal goedgekeurde wetten ook precies worden
uitgevoerd.
- de rechterlijke macht beoordeelt of mensen, maar ook rechtspersonen of de overheid wetten hebben
overtreden en doet uitspraak in conflicten.
Met een Engelse term wordt zo’n evenwicht een stelsel van ‘checks and balances’ genoemd.
Het feit dat rechters neutraal en onafhankelijk zijn, biedt ons een aantal garanties:
- Het biedt de mogelijkheid om je recht te halen als je je benadeeld voelt door andere burgers.
- Het biedt bescherming tegen ongeoorloofd overheidsoptreden.
- Het zorgt ervoor dat mensen geen eigen rechter gaan spelen, omdat misdadigers in een eerlijk
proces hun verdiende straf krijgen.
Je kunt de grondrechten onderverdelen in:
- vrijheidsrechten
- gelijkheidsrechten
- politieke rechten
- sociale grondrechten
De eerste drie soorten worden de klassieke grondrechten genoemd, die de overheid ook echt moet
garanderen. Bij sociale grondrechten geldt er een zorgplicht voor de overheid. Onze vrijheid is niet
onbegrensd. Over de strafbaarheid is een aantal belangrijke beginselen vastgelegd in het Wetboek van
Strafrecht:
- legaliteitsbeginsel
- de strafmaat
- Ne bis in idem-regel
Vanwege de doelmatigheid zijn er bijvoorbeeld nieuwe regels gekomen op het gebied van
computercriminaliteit. Ook de juridische samenwerking binnen de EU kan leiden tot andere
rechtsregels, bijvoorbeeld ten aanzien van softdrugs. Misdaadorganisaties zetten miljoenen euro’s
om en maken gebruik van de modernste informatietechnologie politie en justitie af te luisteren. Om de
georganiseerde misdaad beter te bestrijden is sinds 2000 de Wet BOB van kracht, de Wet bijzondere
opsporingsbevoegdheden. In 2005 werden de opsporingsbevoegdheden opnieuw aanzienlijk
uitgebreid met de Wet terroristische misdrijven. De belangrijke verandering was de nieuwe definitie
van het begrip verdachte in bepaalde gevallen. Ook mag de AIVD anonieme getuigenverklaringen
aandragen in een rechtszaak. Voor de vrijheid van meningsuiting geldt dat je mag zeggen wat je vindt
maar, zoals de grondwet bepaalt, gehoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet. Er is in
Nederland ook een rechtsbescherming.
De overheid heeft meer macht dan wij. Dat is logisch, want de overheid moet zorgen voor
rechtshandhaving en mag daarom bijvoorbeeld als enige geweld gebruiken. We noemen dat ook wel
het geweldsmonopolie van de staat. Er wordt onderscheid gemaakt tussen misdrijven als de meer
ernstige strafbare feiten en overtredingen als de minder ernstige. De meeste overtredingen en
misdrijven staan in het Wetboek van Strafrecht. De beste omschrijving van het woord criminaliteit:
alle misdrijven die in de wet staan omschreven. Deze regels staan in het Wetboek van
Strafvordering. In dat geval is er sprake van een verdachte, wat er bestaat een redelijk vermoeden
van schuld. Als de politie een verdachte heeft, kan zij gebruikmaken van bepaalde bevoegdheden, ook
wel dwangmiddelen genoemd. Zonder toestemming mag de politie:
- De politie mag een verdachte staande houden.
- De politie kan een verdachte aanhouden of arresteren.
- Een verdachte mag worden gefouilleerd.
- de politie mag een verdachte in het belang van het onderzoek zes uur op het bureau vasthouden.
- bewijsmateriaal, zoals gestolen cd’s of een opgevoerde brommer, mag in beslag worden genomen.
Met toestemming mag de politie:
- de politie mag alleen een woning binnengaan om iemand te arresteren met machtiging tot
binnentreding. Als er bovendien een huiszoekingsbevel is gegeven, mag de politie in een woning
zoeken naar bewijzen.
- de politie moet met de officier van justitie overleggen over het opvragen van speciale
persoonsgegevens, zoals bankrekeningnummer, gebruikte telefoonnummers en internetgedrag.
- de politie mag alleen preventief fouilleren in bepaalde, door de burgermeester aangewezen
gebieden.
- nadat de politie een verdachte zes uur op het bureau heeft vastgehouden, kan een hulpofficier van
justitie toestemming geven voor nog eens drie dagen. In totaal kan een verdachte 110 dagen in
voorarrest zitten.
We noemen alle officieren van justitie bij elkaar het Openbaar Ministerie. Seponeren betekent
afzien van verdere rechtsvervolging. De transactie heeft meestal de vorm van een geldboete, maar
sinds 2006 mag de officier ook taakstraffen tot maximaal 180 uur voorstellen.
Een transactie wordt ook wel voortijdige afdoening of een schikking genoemd. De officier van justitie
kan ten slotte besluiten het dossier naar de rechtbank te sturen en een rechtszaak te beginnen.
Als de officier van justitie besluit tot strafvervolging brengt hij de strafzaak bij een rechtbank door
middel van een tenlastelegging. Kleine misdrijven zoals winkeldiefstallen, maar ook een bedreiging
zoals die van Johan hierboven, komen voor de politierechter die in zijn eentje rechtspreekt. Ernstige
misdrijven komen voor de meervoudige kamer van de rechtbank, bestaande uit drie rechters. Voor
het begin van elke terechtzitting krijgt de verdachte een oproep of dagvaarding.
Een rechtszaak bestaat uit 7 stappen:
- Opening
- Tenlastelegging of aanklacht
- Onderzoek
- Requisitoir
- Pleidooi
- Laatste woord
- Vonnis
Een rechter kan, wanneer een verdachte schuldig is bevonden, straffen en/of strafrechtelijke
maatregelen opleggen. Ons land kent vier soorten straffen:
- Vrijheidsstraf
- Taakstraf
- Geldboete
- Bijkomende straffen
De rechter kan behalve een straf ook een zogenaamde strafrechtelijke maatregel opleggen.
Voorbeelden zijn:
- Terbeschikkingstelling
- Onttrekking aan het verkeer
- Ontneming wederrechtelijk voordeel
- Schadevergoeding aan het slachtoffer
Alle misdrijven gaan in hoger beroep naar het gerechtshof. Gevoelens van onveiligheid hebben vooral
te maken met de angst voor geweld. Bij delicten als vernieling en zakkenrollerij doen we vaak geen
aangifte, omdat we ervan uitgaan dat de dader toch niet wordt gepakt. Enkele maatschappelijke
oorzaken zijn: alcohol- en drugsgebruik, pakkans, minder sociale controle, maatschappelijke
achterstand en betere beveiliging en betere beveiliging. Er zijn daarbij 2 soorten maatregelen en
daarom zeggen we dat de overheid een tweesporenbeleid voert:
- Preventieve maatregelen zijn bedoeld om crimineel gedrag te voorkomen.
- Repressieve maatregelen zijn straffen die na het criminele gedrag worden opgelegd.
Versterking van de sociale controle is dus een goed voorbeeld van een preventieve maatregel, omdat
de pakkans daardoor wordt vergroot. Sinds 1990 zien we een stijging van het aantal lange
vrijheidsstraffen.
Iedereen vanaf achttien jaar kan een geschil met een andere partij voorleggen aan een onafhankelijke
rechter. De eiser is degene die de zaak aan de rechter voorlegt. De gedaagde is de persoon van wie
iets wordt geëist en daarom voor de rechter wordt gedaagd. De zaak begint wanneer jij de gedaagde
een dagvaarding laat sturen.
Een dagvaarding bevat altijd:
- De naam van de eiser
- De eis
- De motivatie van de eis, bijvoorbeeld het feit dat jij ’s ochtends vroeg naar je werk moet of je school
moet.
- Het tijdstip en de plaats van de rechtszaak.
Bij grote of ingewikkelde zaken bij de rechtbank moet je je wel laten vertegenwoordigen door een
zogenaamde procureur. Anders dan bij het strafrecht hoeven je buren als gedaagde niet persoonlijk
bij een rechtszaak aanwezig te zijn. De rechter beoordeelt jouw eis en het verweer van de gedaagde.
Als je ook nu geen overeenstemming met je buren kunt bereiken, moet de rechter een vonnis
uitspreken en dus de uiteindelijke beslissing nemen. Als de rechter beslist dat de verliezende partij een
schadevergoeding moet betalen, kan hij onmiddellijk loonbeslag laten leggen. Betaalt hij ook deze
dwangsom niet, dan kan de deurwaarder beslag leggen op zijn goederen en deze verkopen om zo aan
het geld te komen. We onderscheiden twee soorten schade:
- Vermogensschade.
- Immateriële schade.
Beide partijen kunnen tegen een vonnis in hoger beroep gaan, waarna de zaak wordt voorgelegd aan
een hogere rechter. In soortgelijke gevallen kan een kort geding worden aangespannen. Dit is een
versnelde en vereenvoudigde procedure voor spoedeisende zaken die wordt behandeld door de
voorzieningenrechter. De voorzieningrechter geeft in een kort geding altijd een voorlopig oordeel in
afwachting van een definitieve uitspraak in het normale burgerlijke proces, de zogenaamde
bodemprocedure. Maar omdat Bush zijn presidentiële vetorecht kon gebruiken, kon hij het Congres
echter omzeilen. We beperken onze vergelijking hier tot de positie van rechters van de Hoge Raad, in
Amerika Hooggerechtshof genoemd. In Nederland benoemt de Kroon formeel de raadsheren van de
Hoge Raad, op voordracht van de Tweede Kamer. De jury doet overigens alleen uitspraak over de
schuldvraag. De hoogte van de straf wordt bepaald door rechters. In de VS hebben verdachten minder
rechten en is bijvoorbeeld uitlokking toegestaan. Om een terroristische aanslag in de toekomst te
voorkomen werd in de VS kort na 9-11 de Patriot Act aangenomen. Verdachte hebben meer rechten
en uitlokking door undercoveragenten is in beginsel niet toegestaan. Zo wordt 90 procent van de
zaken afgehandeld door de zogenaamde plea bargaining, waarbij de advocaat en de aanklacht een
deal sluiten op voorwaarde dat de verdachte betekent. Ook is er de zogenaamde Three Strikes and
You’re Out Law. In de VS heeft dit vaak de vorm van rassenjustitie omdat het land een lange
geschiedenis kent van rassenscheiding en racisme. En het aantal zwarten dat de doodstraf kreeg voor
het om leven brengen van een blanke is vier maal zo hoog als je dat vergelijkt met het aantal blanken
dat een zwarte vermoordde. Daarnaast wordt witteboordencriminaliteit naar verhouding minder
streng bestraft. Een ander voorbeeld is de vrouwenbesnijdenis die onderdeel is van sommige
culturen.
Toch probeert de overheid de burger steeds meer te betrekken bij de preventie van misdaden in de
vorm van actief burgerschap, zoals de actie van de overheid ter preventie van terreuraanslagen laat
zien. Burgers of particuliere bewaking mogen wel iemand staande houden, dit wordt burgerarrest
genoemd.
Het geven van straf is bedoeld als:
- wraak en vergelding.
- afschrikking.
- voorkomen van eigenrichting.
- resocialisatie.
- beveiliging van de samenleving.