Στην πολη της Μυτιληνης στο νησι της Λεσβου παρατηρειται από τις τοπικές αρχές ένα

πολιτισμικο εγκλημα. Ενώ εχουν φροντισει οι αρμοδιες αρχες την επισκευη των Τουρκικων
ιαματικων λουτρων στην περιοχη της παλιας αγορας της πολεως, αντιστοιχα λουτρα 200
μετρα παρακάτω ακριβως στην εξοδο της πολεως κι απέναντι από το εργοστασιο της ΔΕΗ
αφήνονται σε πλήρη εγκαταλειψη με συνεπεια να αρχισουν να γκρεμιζονται σιγα σιγα. Το δε
εργοστασιο ΔΕΗ διοχετευει ακριβως διπλα τους τα αποβλητα του στη θαλασσα χωρις καμια
απολύτων επεξεργασία μολύνοντας την κατά τοπους περιοχη
Γυρω από τις εγκαταστασεις των τουρκικων ιαματικων λουτρων, ο μεγαλος ανοιχτος χωρος
που υπάρχει, μπορει να φιλοξενησει παρκινγ δεκαδων θεσεων αυτοκινητων κι όμως η
ελληνικη πολιτεια δεν αναλαμβανει την παραμικρη πρωτοβουλια για την αξιοποιηση του
ιστορικου μνημειου που χτιστηκε τα χρονια της τουρκοκρατίας
Δεδομένου ότι αυτό βρισκεται σε αποσταση μικροτερη των 40 μετρων από τη παραλια
αδυνατει να γινει αντικειμενο αγοραπωλησιας μεταξύ ιδιωτων άλλο μονο ιδιοκτησια δημοσιου
Δεδομενου ότι η Εθνικη τραπεζα προεβη σε κατασχεση ολης της βουνοπλαγιας με το εν λόγω
ακίνητο μεσα ως ιδιοκτησια Κουρτζή, για οφειλες του απέναντί της, στην πραγματικοτητα
αδυνατει να το εγγραψει στη λίστα κατασχέσεως διοτι αποτελει ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΤΟΣ
ΣΥΝΑΛΛΑΓΗΣ ΩΣ ΔΗΜΟΣΙΑ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ.
Ως δημοσια περιουσια η πολιτεία οφειλει τη συντηρηση του μνημειου πραγμα που δεν πρατει
Στο σημειο αυτό καλειται η UNESCO και η GREENPEACE να επιληφθουν επι του θέματος
Καλειται και το Τουρκικο Υπουργειο Πολιτισμου να μεριμνησει τα δεοντα για την συντηρηση
του μνημειου από οσους ισχυριζονται ότι το εχουν στη κατοχη τους μεχρι σημερα
Ο χωρος δυναται να επαναλειτουργησει και να αποτελεσει τουριστικο αξιοθεατο και πηγη
εισροης συναλλαγματος
Μυρσινιώ (Βασιλείου) Κουρτζή (1865-1939)
Η Μυρσινιώ Κουρτζή, σύζυγος του Πάνου, γεννήθηκε στη Μυτιλήνη το 1865. Ήταν κόρη του
Παναγιώτη Βασιλείου και της Ευθυμίας Βασιλείου, το γένος Σημαντήρη, εύπορων οικογενειών
της Μυτιλήνης της εποχής. Παντρεύτηκε το 1891 τον Πάνο Κουρτζή και τον ακολούθησε στην
Κωνσταντινούπολη όπου παρέμειναν μέχρι το 1903.
Η Μυρσινιώ εμφανίζεται συχνότερα από κάθε άλλη γυναίκα στο υλικό του αρχείου. Είναι
παραλήπτης πυκνότατης αλληλογραφίας από τη μητέρα και τις αδελφές της, τεκμήρια που
φωτίζουν κυρίως - αλλά όχι αποκλειστικά - τις οικογενειακές στιγμές και την καθημερινή ζωή
μιας αστικής οικογένειας με έντονη κοινωνική δράση, και εικονογραφεί τη θέση της γυναίκας
στην κοινωνική ιεραρχία τόσο της Κωνσταντινούπολης όσο και της Λέσβου. Αυτό που πρέπει
να τονίσουμε δεν είναι τόσο η ηγετική της παρουσία στο σπίτι, όπου φυσικά πρωταγωνιστεί,
αλλά κυρίως, η αποφασιστική συμβολή της μέσω των προικώων ακινήτων, στην αύξηση των
περιουσιακών στοιχείων της οικογένειας Κουρτζή. Το αρχειακό υλικό στοιχειοθετεί την άποψη
πως η Μυρσινιώ ήταν εξοικειωμένη με τη διαχείριση χρημάτων, ενώ φαίνεται να είναι και
πολύ καλά ενημερωμένη σχετικά με τις υπόλοιπες επιχειρηματικές δραστηριότητες της
οικογένειας. Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι οργάνωνε προσωπικά την παραγωγή μεταξιού
στον οικισμό Νιχτάντα, στη Λέσβο.
Πέθανε το 1939 και ο τάφος της βρίσκεται επίσης στην οικογενειακή εκκλησία στα Λουτρά
Κουρτζή.

Παιχνίδια που παίζει η μοίρα, ε; Μόλις πριν έναν αιώνα το όνομά του ήταν συνώνυμο
του απόλυτου πλούτου. Της απόλυτης δύναμης που αυτός γεννά. «Οι καιροί αλλάζουν
δίχως να κοιτάζουν τη δική σου μελαγχολία», όμως, που λέει κι ο τραγουδοποιός. Και
για δες, στην τραπεζαρία με τα πράσινα ντουβάρια του αρχοντόσπιτου της οδού
Βενιζέλου 1, τέλη Απριλίου του 2003 συζητούσαμε έτσι απλά, σα να μιλάς με το
γείτονα, το φίλο, το συνάδελφο στη δουλειά. Μόνο που δε συζητούσαμε για την
καθημερινότητα, μα για μια άλλη, τόσο μακρινή καθημερινότητα, μιας πόλης που
κατάφερνε να ξεπερνά τη μιζέρια τής τότε επαρχίας, να είναι κοσμοπολίτισσα και
συνάμα όμορφη σαν παιδούλα. Απέναντι ήταν ο Μιχάλης Κουρτζής. Και χθες απέναντι
ήταν. Στις 3 το μεσημέρι θάφτηκε στο οικογενειακό νεκροταφείο των Κουρτζήδων,
στην ιδιωτική εκκλησιά της φαμίλιας, την «Αγιά Σωτήρα». Ο τελευταίος των μεγάλων
Κουρτζήδων, ο άνθρωπος που έζησε το θρύλο της Μυτιλήνης τον 20ό αιώνα, δεν
υπάρχει πια στη ζωή…
Στους τάφους των προγόνων του στο οικογενειακό νεκροταφείο, στην Παναγιά τη Σωτήρα, το
οικογενειακό παρεκκλήσι εκεί στη βόρεια έξοδο της Μυτιλήνης, ο κάθε Κουρτζής
χαρακτηρίζεται και από μια ιδιότητα με την οποία σηματοδοτεί την πορεία της οικογένειας
στην ιστορία της Μυτιλήνης. Ο δημιουργός, ο γεννήτορας… Ετούτος, ο τελευταίος της
φαμίλιας των Κουρτζήδων, ο άνθρωπος που τον έπαιξε στα γόνατά του ο Μίτσας Κουρτζής,
ήθελε να μείνει στην ιστορία της φαμίλιας για το ότι πέτυχε ένα και μόνο πράγμα. Να
συμμαζέψει τη μεγάλη και χαμένη-χυμένη στις τέσσερις πλευρές του νησιού, και όχι
μόνο, περιουσία.Ο Μιχάλης Κουρτζής γιος της Ελεονώρας Βοστάνη και του Νέλου (Πάνου)
Κουρτζή, απεφοίτησε απ’ το 2ο Γυμνάσιο Αρρένων Μυτιλήνης το 1967 και τη Σχολή
Μηχανολόγων Ηλεκτρολόγων του Μετσόβιου Πολυτεχνείου το 1972. Ακολούθησε μάστερ
στην Τεχνολογία του Πλοίου στο Νιούκαστλ της Αγγλίας, με την ελπίδα πως το όνειρο της
«Ατμοπλοΐας Αιγαίου» μπορούσε να ξαναζήσει. Επαναλαμβάνεται η ιστορία; Σα φάρσα
μόνο, επιμένει ο Μαρξ. Κι ο Μιχάλης Κουρτζής πρέπει να το ήξερε καλά τούτο. Δούλεψε στα
ναυπηγεία της Ελευσίνας πριν και μετά τη θητεία του στο Πολεμικό Ναυτικό και με αφορμή
την πετρελαϊκή κρίση κατάλαβε πολύ καλά ότι η «Ατμοπλοΐα Αιγαίου» θα μείνει για πάντα μια
μακρινή και δυστυχώς θλιβερή ιστορία. Σύντομα εγκατέλειψε τα ναυπηγεία και αφοσιώθηκε
στη δουλειά του μηχανολόγου, υπηρετώντας σε διάφορες διευθυντικές θέσεις της
βιομηχανίας «Φυρογένης». Ως το 2002, που μεταπήδησε στη θέση του συμβούλου, κι αυτό
για να μπορέσει να ασκήσει όσο καλύτερα μπορεί τα καθήκοντα του… «διοικητή αλλοτρίων»!
Χαμογελούσε ο Κουρτζής όποτε αναφερόταν σ’ αυτόν τον τίτλο. Είναι αυτός που προσδιόριζε
τη θέση του υπεύθυνου της «συνεταιριστικής σχέσης που υπάρχει σήμερα με τράπεζες και
συγγενείς, με αντικείμενο την περιουσία της οικογένειας Κουρτζή». Αράδιαζε αυτήν την
περιουσία, τα 300 στρέμματα γης στη βόρεια έξοδο της Μυτιλήνης, τα 2.500 στρέμματα γης
στο κέντρο, το πυρηνεργοστάσιο στο Ντίπι, και τόσα άλλα…
Έπρεπε να προσπαθείς επί ώρα για να καταλάβεις την επιμονή που άγγιζε τα όρια της
εμμονής ετούτου του ανθρώπου για τα ακίνητα της οικογένειας. Απαριθμούσε τά που
αναστήλωσε: την έδρα της εταιρείας Κουρτζή στη στοά Κουρτζή, την εκκλησιά της
Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, το κτήριο του Διοικητικού Πρωτοδικείου στη συμβολή
των οδών Σκρα και Τζέημς Αριστάρχου, όπου μας θύμιζε με ένα χιούμορ μοναδικό ότι
κοιμήθηκε κάποτε ο βασιλιάς Γεώργιος, «μάλλον γιατί δεν υπήρχε άλλος από τους
Κουρτζήδες που να θέλει να κοιμίσει το Γεώργιο στη Μυτιλήνη»! Μιλούσε για την
ανακαίνιση του αρχοντικού στην οδό Βενιζέλου 1 και για τα όνειρά του: την ολοκλήρωση της
ανακαίνισης του αρχοντικού των Κουρτζήδων στην οδό Ισαύρων, που τελικά τα
κατάφερε, το χαρακτηριστικό και μόνο κωνσταντινουπολίτικο σπίτι της Λέσβου. Την
αναστήλωση των λουτρών Κουρτζή εκεί κοντά στο εργοστάσιο της ΕΠΟΜ και του εξοχικού
της οικογένειας στην Ουτζά. Ένιωθε πως είναι χρέος του, χρέος όχι μόνο έναντι της
οικογένειας αλλά και έναντι της πόλης και της κοινωνίας της, η συντήρηση των κτηρίων της
οικογένειας. «Όλα τα ερείπια της Μυτιλήνης ανήκαν στους Κουρτζήδες και τίποτα
συντηρημένο ή καινούργιο», λέει χαρακτηριστικά. Και επιμένει: «Ήταν χρέος μου, αφού
παρέλαβα περιουσία και όνομα, να είμαι αυτός που θα τα νοικοκυρέψει.» Όσο κι αν φαίνεται
περίεργο, ο Μιχάλης Κουρτζής πολύ γρήγορα εξωτερίκευε τον κόσμο του, τις επιθυμίες του,
ακόμα και τις ενοχές του. Για παράδειγμα, εύκολα μιλούσε για την ενοχή που ένιωθε για το ότι
κατεδαφίστηκε το αρχοντικό της μητέρας του στη συμβολή των οδών Αγίας Ειρήνης και
Καβέτσου, δίπλα στο αρχοντικό των Αλεπουδέλληδων. «Η μητέρα μου υπέγραψε», έλεγε,
«για την κατεδάφιση, αλλά νιώθω κι εγώ υπεύθυνος για τούτο. Γι’ αυτόν το λόγο κι ώρες-ώρες
νιώθω πως ετούτη η προσπάθεια της συντήρησης των κτηρίων της ιδιοκτησίας των
Κουρτζήδων είναι αποτέλεσμα ετούτης της ενοχής.» Αν κι εδώ που τα λέμε, η «θυσία» του
αρχοντικού της Καβέτσου δεν ήταν άμοιρη του έργου συντήρησης που συντελέσθηκε. Τα
διαμερίσματα και τα έσοδα από αυτά στην πολυκατοικία που κτίστηκε στη θέση του
αρχοντικού, επέτρεψαν την πραγματοποίηση αυτών των εργασιών. «Η οικογένεια στην
100χρονη τουλάχιστον ιστορία της έχει “τα πάνω” της και “τα κάτω” της. Εκείνη την εποχή
που γκρεμιζόταν το αρχοντικό της Καβέτσου ήταν “στα κάτω” της. Σώθηκε ίσως χάρη σε
τούτη την κατεδάφιση.»
«Όνομα βάρος»
Είπαμε, εύκολα ο Μιχάλης Κουρτζής μιλούσε για τις ενοχές του. Και μιλώντας μαζί του
θαρρείς και έπαιρνε πάνω του την ευθύνη για όσα άσχημα συνέβησαν στο νησί στο όνομα
της οικογένειάς του. Ευθέως ομολογούσε ότι το παρελθόν του ονόματός του αποτελούσε γι’
αυτόν ένα βάρος! «Πολλοί αναστεναγμοί», έλεγε, «επισωρεύτηκαν επί της οικογένειας. Το
όνομά μας είναι αρνητικά φορτισμένο.»
Του ζητάμε να μας εξηγήσει το πώς και το γιατί αυτής της άποψης. Μας ξεναγεί στις σελίδες
μιας άγνωστης «οικονομικής πατριδογνωσίας». Στα τρία οικονομικά κραχ που συνέβησαν
στη Μυτιλήνη. Στο κραχ της Τράπεζας Μυτιλήνης το 1911, στο κραχ του 1929 με
αφορμή τις επενδύσεις στο πυρηνελαιουργείο στο Ντίπι και τέλος στο κραχ του 1958,
όταν και ακυρώθηκε η προσπάθεια εξαγωγής λαδιού και ελαιουργικών προϊόντων.
«Καταλαβαίνεις», είχε πει, «και γιατί προσπαθώ να σβήσω από το χάρτη της Μυτιλήνης
τα ερείπια των Κουρτζήδων; Είναι γιατί έχω αντιληφθεί ότι η υστεροφημία είναι τελικά
σημαντικότερη της οικονομικής ισχύος που αφήνει κάποιος φεύγοντας από τον
κόσμο. Και δεν είναι πάντα ανάλογη αυτής της ισχύος. Είναι κάτι σα συγχώρεση για τα
κρίματα της οικογένειας.» Επιμείναμε πως τελικά ελάχιστοι, ίσως κανένας πια, δεν ξέρει για
ετούτα τα «κρίματα». Ίσως τελικά να έχει επέλθει κάθαρση στο όνομα της οικογένειας από το
χρόνο. Μα εκεί ήταν που τον ρωτήσαμε κιόλας αν θεωρεί λογικό μια οικογένεια, με τέτοια
συνεισφορά στην οικονομική ιστορία ολόκληρου του Αιγαίου, να μην έχει ένα δρόμο στο
όνομά της. Την ίδια στιγμή που άλλες ονομαστές οικογένειες της Μυτιλήνης έχουν και έναν
και δυο και τρεις δρόμους στο όνομα μελών τους. «Και αυτή ήταν η δίκαια τιμωρία μας», είχε
πει. Για το Μιχάλη Κουρτζή υπήρχαν, βέβαια, κι άλλοι λόγοι. Η δημοκρατική βενιζελική και
αργότερα αριστερή παράδοση της πόλης δεν επέτρεψε στις δημοτικές αρχές να δώσουν σε
κάποιο δρόμο όνομα βασιλόφρονα, όπως ήταν οι ονομαστοί Πάνος και Μίτσας Κουρτζής.
«Αλλά μήπως θα ήταν και καλό, προσθέτει, να ονοματιστεί ένας δρόμος στη δικτατορία του
Μεταξά ή αργότερα στη χούντα των συνταγματαρχών;»
Οι επόμενοι Κουρτζήδες
Στην τελευταία, τη μόνη ίσως συνέντευξή του, δημόσια εκμυστήρευση μυστικών του, ο
Μιχάλης Κουρτζής μίλησε με περηφάνεια για τα τρία του παιδιά, το Χαράλαμπο, τον
Παναγιώτη και την Ελεονώρα. Τελικά για όλους, πλούσιους ή φτωχούς, επωνύμους ή
ανωνύμους, ο μεγαλύτερος πλούτος είναι τα παιδιά τους. Κι ο Μιχάλης Κουρτζής τούτο το
έδειχνε. Μαλάκωνε η ψυχή του, τα γαλάζια του μάτια θαρρείς και υγραίνονταν, το βάρος του
ονόματος απομακρυνόταν, ο Μιχάλης Κουρτζής γινόταν ο απλός καθημερινός ανώνυμος
Έλληνας που ψήλωνε δέκα πόντους για την επιτυχία του παιδιού του. Κι ο Μιχάλης Κουρτζής
είχε λόγους να ψηλώσει όχι 10, αλλά 30 πόντους.Είχε λόγο και να ονειρεύεται. «Μια
επιχειρηματική δραστηριότητα κοινωνικά χρήσιμη.» Η ελαιοκαλλιέργεια να γίνει
βιολογική για να μπορεί να αποδίδει και οικονομικά, να αποτελέσει, αν θέλετε, πρότυπο για
άλλους. Κι ακόμα, μελέτη της ιστορίας της οικογένειας, που κι ας μη ήθελε να το πιστεύει ήταν
σημαντική κι ωφέλιμη, παρά τις δύσκολες στιγμές της για τον τόπο. Το τελευταίο το κατάφερε.
Με τη δημιουργία της “Εργάνης”.» Φεύγοντας, ο κ. Μιχάλης Κουρτζής είχε προτείνει
μια ξενάγηση στο αρχοντικό. Του το υποσχέθηκες για μια άλλη φορά. Κόκκινο
δωμάτιο, κίτρινο δωμάτιο, βαριά έπιπλα, πολλά έπιπλα, πολλά σαλόνια, πολλές
τραπεζαρίες, πολλές ιστορίες, τελικά η ιστορία των ανθρώπων αυτής της πόλης είναι
μεγάλη. Έναν αιώνα μετά την αρχή του ξετυλίγματος ενός κουβαριού της, να πρέπει να
γραφτεί, αν όχι να ξαναγραφτεί. Το ξόδι του Μίτσα χθες το μεσημέρι ανοίγει δρόμο σε όλους
όσοι πρέπει να βοηθήσουν στο ξαναγράψιμο της ιστορίας του τόπου μας. Ο Πάνος
Κουρτζής γεννήθηκε στη Μυτιλήνη το 1850 και μετακόμισε στην Κωνσταντινούπολη το 1870
όπου και αναδείχθηκε σταδιακά σε έναν από τους σημαντικότερους Έλληνες επιχειρηματίες.
Παντρεύτηκε το 1891 τη Μυρσινιώ Π. Βασιλείου με την οποία απέκτησε δύο γιους, τον Μίτσα
και τον Γιώργο.
Πρόκειται για έναν αυτοδημιούργητο επιχειρηματία που χάρη στην αποφασιστικότητα και
διορατικότητά του, κατάφερε να εκμεταλλευτεί στον καλύτερο δυνατό βαθμό τις οικονομικές
δυνατότητες που προσέφερε η χρονική συγκυρία και οι ιστορικές και οικονομικές συνθήκες
της εποχής και να αναπτύξει ένα εντυπωσιακό εύρος επιχειρηματικών δραστηριοτήτων οι
οποίες περιελάμβαναν εμπορικές, τραπεζικές, βιομηχανικές, ναυτιλιακές, τουριστικές,
γεωργικές, μεταποιητικές και γεωλογικές επιχειρήσεις.
Παράλληλα με την πλούσια επιχειρηματική του δραστηριότητα, διετέλεσε Πρόεδρος της
Εκτελεστικής Επιτροπής Διαχείρισης Έμμέσων Φόρων (Άλατος, Καπνού, Χαρτοσήμου,
Οινοπνεύματος, Μεταξιού και Ιχθυών) καθώς και Υποπρόξενος της Γερμανίας στη Μυτιλήνη
από το 1896 μέχρι το 1928. Έχει τιμηθεί με τον Έπαινο του Ευεργέτη του Γένους από τον
Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, με το Σουλτανικό παράσημο Μετζηδιέ 4ης τάξεως, με το
Πρωσικό Βασιλικό Παράσημο του Στέμματος 4ης Τάξεως, με τον Πρωσικό Αργυρό Σταυρό
των Ιπποτών του Σωτήρος, με το παράσημο Μαουρίτσιο Λαζάρο, καθώς και με παράσημο
του Υπ. Εξωτερικών της Ελλάδας του Τάγματος του Σταυρού του Σωτήρος για την προσφορά
της Ατμοπλοΐας Αιγαίου. Πέθανε το 1931 και ο τάφος του βρίσκεται στην οικογενειακή
εκκλησία στα Λουτρά Κουρτζή, λίγο έξω από την πόλη της Μυτιλήνης
Το όνομα της εταιρίας πρωτοεμφανίζεται το 1874, όταν ο Πάνος Κουρτζής δημιουργεί την
εταιρία «ΠΜ Κουρτζής & Σια» με έδρα την Κωνσταντινούπολη και σκοπό την εμπορία λαδιού,
σαπουνιού, δερμάτων και άλλων γεωργικών προϊόντων. Στη συνέχεια, στην κατοχή της
εταιρίας υπάχθηκαν σταδιακά οι κτηματικές και βιομηχανικές εκτάσεις και εγκαταστάσεις του
κτήματος «Κέντρον» (1889, 1897) και του «Κουτσούκ Λούντζα» (1886, 1892) καθώς και το
βιομηχανικό συγκρότημα στο Ντίπι της Γέρας (1890) δίνοντας στην εταιρία μια περισσότερο
βιομηχανική κατεύθυνση. Με την ίδρυση της Τράπεζας Μυτιλήνης το 1891, η εταιρία
εντάσσεται στα περιουσιακά στοιχεία της τράπεζας και λειτουργεί υπό τον έλεγχό της.
Μετά τη σοβαρή οικονομική κρίση που οδήγησε στην ένταξη της Τράπεζας Μυτιλήνης σε
καθεστώς εκκαθάρισης το 1911, ο Πάνος Κουρτζής, μαζί με τους γιους του Μίτσα και Γιώργο,
συστήνουν το 1919 στην Αθήνα όπου βρίσκονται σε εξορία, την εταιρία «ΠΜ Κουρτζής &
Υιοί» με σκοπό να προχωρήσουν στον εκσυγχρονισμό των βιομηχανικών μονάδων που
βρίσκονται στην κατοχή της οικογένειας. Την επόμενη χρονιά, η εταιρία μετατρέπεται στην
«ΠΜ Κουρτζής & Σια» με έδρα τον Πειραιά και υποκατάστημα στη Μυτιλήνη, με σκοπό την
εκμετάλλευση του συγκροτήματος πυρηνελαιουργίας και του ελαιοτριβείου στο Ντίπι.
Το 1928, δημιουργείται η «ΠΜ Κουρτζής Α.Ε.» με έδρα τη Μυτιλήνη που δραστηριοποιείται
ως κτηματική, εμπορική και βιομηχανική εταιρία, για να φτάσουμε στο 1956, όταν ο Νέλλος
Κουρτζής δημιουργεί την «ΠΜ Κουρτζής ΕΕ» σε μια προσπάθεια να εκμεταλλευτεί όσο το
δυνατόν καλύτερα τις νέες τεχνολογικές του ανακαλύψεις και εφαρμογές, μετά και το θάνατο
του θείου του Γιώργου.

IT 2372
Σχέδιο του εργοστασίου Κουρτζή στην περιοχή των Λουτρών Κουρτζή
(σημερινή τοποθεσία ΔΕΗ), 1937
Οι εγκαταστάσεις των ιαματικών Λουτρών Κουρτζή βρίσκονται στο βόρειο άκρο της πόλης
της Μυτιλήνης, εκεί όπου βρίσκονταν οι ρωμαϊκές πηγές της Αγριπίννας και όπου ο
Πάνος Μ. Κουρτζής οραματίστηκε τη δημιουργία μιας λουτρόπολης, εφάμιλλης των
αντίστοιχων ευρωπαϊκών. Ο αυτοκράτορας Κλαύδιος της Ρώμης, πνίγηκε από ένα
πούπουλο που χρησιμοποιούσε όταν ήθελε να κάνει εμετό. Άλλοι ιστορικοί
υποστηρίζουν ότι τον δηλητηρίασε η γυναίκα του, Αγριπίννα. Μήπως
επινε το ραδιενεργο νερακι των πηγων? Η Μυτιλήνη, η πρωτεύουσα του νησιού,
είναι χτισμένη σε 7 λόφους, ... το Βυζαντινό κάστρο, το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο, τις ιαματικές
πηγές

Για το σκοπό αυτό, ξεκίνησε το 1903 γεωτρήσεις και αναλύσεις και αφού πιστοποίησε την
ύπαρξη αποθεμάτων ραδίου στα κτήματά του, ίδρυσε ένα πλήρες συγκρότημα,
αποτελούμενο από τα ιαματικά λουτρά, αίθουσες ατομικών και ομαδικών λουτρών, χώρους
ανάγνωσης και μουσικής, εστιατόριο και χώρους ανάπαυσης, υδροθεραπευτήριο, το
ξενοδοχείο 35 δωματίων «Ελέκτρικ» και το ξενοδοχείο 100 δωματίων «Ράδιον Παλλάς».
Το ηλεκτροθεραπευτήριο, σχεδιασμένο με τις τελευταίες επιστημονικές προδιαγραφές της
εποχής, περιελάμβανε αίθουσες ηλεκτροθεραπείας, κινησιοθεραπείας, υδροθεραπείας και
μηχανικής θεραπείας και ειδικεύτηκε στην αντιμετώπιση αρθριτικών και νευραλγικών
παθήσεων. Το υδροθεραπευτήριο και το ξενοδοχείο «Ελέκτρικ» επιτάχθηκαν στη
διάρκεια της «ελληνικής κατοχής» της Μυτιλήνης προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως
στρατιωτικό νοσοκομείο. Το «Ράδιον Παλλάς» κάηκε, από άγνωστη μέχρι στιγμής αιτία, το
1912, θέτοντας τέλος σε μια φιλόδοξη προσπάθεια εκσυγχρονισμού και επιστημονικής
εκμετάλλευσης των πηγών των Λουτρών. Στον ίδιο χώρο, που σήμερα είναι η πλέον
υποβαθμισμένη περιοχή της πόλης, είχε σχεδιαστεί ένα πάρκο ελαιώνων και αναψυχής και
χτίστηκε, στα 1889-1890, η οικογενειακή εκκλησία, όπου είναι θαμμένα τα μέλη της
οικογένειας Κουρτζή.

Η επιχείρηση των ιαματικών λουτρών λειτούργησε, μετά την πυρκαγιά, με μειωμένη

εμβέλεια εγκαταστάσεων και κυρίως με το κτίριο των ιαματικών λουτρών έως και το
1958

Διαφημιστικό φυλλάδιο (1) Courtgibad Station Thermale Radioactive

Λουτρά Κουρτζή
Το ηλεκτροθεραπευτήριο, σχεδιασμένο με τις τελευταίες
επιστημονικές προδιαγραφές της εποχής, περιελάμβανε
αίθουσες ηλεκτροθεραπείας, κινησιοθεραπείας,
υδροθεραπείας και μηχανικής θεραπείας και ειδικεύτηκε στην
αντιμετώπιση αρθριτικών και νευραλγικών παθήσεων.

Το υδροθεραπευτήριο και το ξενοδοχείο «Ελέκτρικ»

επιτάχθηκαν στη διάρκεια της «ελληνικής κατοχής» της
Μυτιλήνης προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως στρατιωτικό
νοσοκομείο. Το «Ράδιον Παλλάς» κάηκε, από άγνωστη
μέχρι στιγμής αιτία, το 1912, θέτοντας τέλος σε μια
φιλόδοξη προσπάθεια εκσυγχρονισμού και επιστημονικής
εκμετάλλευσης των πηγών των Λουτρών. Στον ίδιο χώρο,
που σήμερα είναι η πλέον υποβαθμισμένη περιοχή της
πόλης, είχε σχεδιαστεί ένα πάρκο ελαιώνων και
αναψυχής και χτίστηκε, στα 1889-1890, η οικογενειακή
εκκλησία, όπου είναι θαμμένα τα μέλη της οικογένειας
Κουρτζή.
IT 1825
Φωτογραφία του υπό ανέγερση ξενοδοχείου
Radium Palace, στην περιοχή των «Λουτρών
Κουρτζή».

IT 0980
Διαφημιστικό φυλλάδιο (1) Courtgibad Station
Thermale Radioactive.

IT 0980
Διαφημιστικό φυλλάδιο (2) Courtgibad Station
Thermale Radioactive.
IT 0980
Διαφημιστικό φυλλάδιο (3) Courtgibad Station
Thermale Radioactive.

IT 1487
«Θερμαί Κουρτζή», προσωπικό εισιτήριο
διαρκείας (1).

IT 1487
«Θερμαί Κουρτζή», προσωπικό εισιτήριο
διαρκείας (2).

IT 1491
Διαφημιστική κάρτα Λουτρών Κουρτζή.
IT 1498
Κάρτα του ξενοδοχείου Radium Palace, στην
τοποθεσία Λουτρά Κουρτζή, Μυτιλήνη.

IT 1673
Έντυπο ιατρικό σημείωμα για θεραπεία στις
«Θερμαί Κουρτζή (1)».

IT 1673
Έντυπο ιατρικό σημείωμα για θεραπεία στις
«Θερμαί Κουρτζή (2)».

IT 1686
Άποψη της Μυτιλήνης από την τοποθεσία
«Λουτρά Κουρτζή», 1966.
IT 1644
Σελίδα από κατάλογο ιατρικών μηχανημάτων
ηλεκτροθεραπείας, 1913.

IT 1124
Επαγγελματική αλληλογραφία σχετικά με την
χημική σύσταση του νερού στα Λουτρά Κουρτζή.
 IT 0053
Πίνακας οδηγιών ηλεκτροθεραπείας, κυανοτυπία.

IT 2381
Φωτογραφία της εκκλησίας του Χριστού
Σωτήρος, στην τοποθεσία «Λουτρά Κουρτζή»,
1977.

Τα ιαματικά λουτρά της Λέσβου είναι ιδιαίτερα δημοφιλή. Χαλαρώστε στη «ζεν» ατμόσφαιρα
και απολαύστε τη θέρμη τους. Ιαματικά λουτρά μπορείτε να κάνετε στα Θέρμα
Κόλπου Γέρας, στη Λουτρόπολη Θερμής, στα θέρμα της Eφταλούς, στον Άγιο
Ιωάννη Λισβορίου, και στον Πολιχνίτο.
Στα 1462 το νησί πάρθηκε απ’ τους Τούρκους και τον ίδιο τον Μωάμεθ τον Πορθητή.
Σφαχτήκαν και παλουκωθήκαν οι κατακτημένοι, οι μυαλωμένοι σταλθήκαν στην
Κωνσταντινούπολη κάτοικοι στο ποδάρι των άλλων πού ’χαν χαθεί το 1453 και έμειναν στην
πόλη λίγοι οι φτωχοί Αγιοθοδωριανοί της Μυτιλήνης. Όλοι οι νέοι υπήκοοι του σουλτάνου
υποχρεώθηκαν να περάσουν από δω μπροστά απ’ τον
Μωάμεθ πού ’στησε το θρονί του σε ένα μικρό ύψωμα πάνω απ’ τη θάλασσα οπού ήταν το
εκκλησάκι του Άη Γιάννη του Θεολόγου. Από εδώ, δίπλα στις μπομπάρδες που βλεπαν το
Μελανούδι,
Το φθινόπωρο του 1912 έφερε στη εδώ ξεράστηκε η φτώχεια, η πείνα και η περηφάνια των
προσφύγων του ’22. Ένα μεγάλο άγαλμα, η μικρασιάτισα μάνα με τα μωρά της χυμένα κάτω
από τη φούστα της υμνεί το μεγαλείο της γειτονιάς. Ψηλότερη απ’ τα φουγάρα της ΔΕΗ που
συνεχίζει να
βρωμίζει την ομορφιά, το τσιμεντένιο σιλό στο εργοστάσιο του Καλαμάρη που στέκει δίπλα
στο αρχοντικό του Γεωργιάδη, παραδίπλα στο Βίγλα τζαμί δαύτο πού ’χτισε ο Μωάμεθ, μα
σήμερα το έκαναν Άγιο Νικόλα που όμως βλέπει κατά τη Μέκκα. Από την άλλη μεριά, το
λουτρό του ξενοδοχείου Κουρτζή, ό,τι απόμεινε από το ξενοδοχείο καρσί απ’ ένα στρατόπεδο
δίπλα από το βόρειο μόλο του αρχαίου λιμανιού. Τι στέκει όρθιος ο βόρειος μόλος μα κι ο
νότιος πλάι στο καρνάγιο της Επάνω Σκάλας, κάτω απ’ τα τείχη του κάστρου που χτίστηκε
κομμάτι κομμάτι, αρχαία πέτρα, σύγχρονη πέτρα απ’ τους βυζαντινούς, τους γενουάτες, τους
τούρκους. «Πώς τυλιχτήκαμε έτσι, σαν τους νεκρούς μια παγωνιά, μια πάχνη, κι όλως διόλου
ξεχάσαμε τη θάλασσα; Αν όμως σηκωθούμε, αν τρέξουμε και τα κουπιά αν πιάσουμε από την
άκρη, το καραβάκι αν λύσουμε, αν στρέψουμε την πλώρη στο πέλαγο, το κέφι μας θα
βρούμε, η ψυχή μας θα γαληνέψει».
«Ηρ’ έτι παρθενίας επιβάλλομεν;» η Σαπφώ απαντά στον Αλκαίο, ο Αλκαίος μιλά για την
ψυχή κι η Σαπφώ του απαντά ρωτώντας «άραγε την παρθενιά μου να την κρατήσω κι άλλο;».

Λέσβο την άνοιξη. Έβλεπαν οι χριστιανοί ότι η μεγάλη στιγμή για την απελευθέρωση
πλησιάζει. Πίστευαν στον καινούργιο κυβερνήτη της Ελλάδας, τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον
άνθρωπο που ήταν γιομάτος φως κι αξιοσύνη, ότι θα έκανε πραγματικότητα τον πόθο των
Λεσβίων, για τη λύτρωσή τους από τη βάρβαρη τουρκική κατοχή. Στις 26 Οκτωβρίου 1912 ο
ηρωικός ελληνικός στρατός απελευθέρωσε την πρωτεύουσα της Μακεδονίας, την
πολυτραγουδισμένη από το λαό μας Θεσσαλονίκη. Η Λέσβος ολόκληρη βρισκόταν σε
έξαρση προετοιμασίας για τη μεγάλη ώρα που πλησίαζε. Η Μήθυμνα ζούσε έντονα την
προσμονή της μεγάλης στιγμής της απελευθέρωσης από την αξημέρωτη νύχτα της τουρκικής
κατοχής. Ένας νεαρός ιχθυοπώλης από τη Μήθυμνα, ο Μιχάλης Σαβάδας, με το συνεταίρο
του Μουσταφά Εφέντη, βρέθηκαν με τη βάρκα τους στο απέναντι από τη Μήθυμνα χωριό της
Μ. Ασίας Μπαμπά-Καλέ. Ήταν οι πρώτες μέρες του Νοεμβρίου του 1912. Στον όρμο του
Μπαμπά-Καλέ είχαν πέσει γουφάρια. Φόρτωσαν λοιπόν γουφάρια και σε λίγες ώρες τα
έφεραν να τα πουλήσουν στη Μήθυμνα. O μικρός Μιχάλης Σαβάδας είπε στους χωριανούς
τους τι άκουσαν από τους τρομοκρατημένους Τούρκους ψαράδες του Μπαμπά-Καλέ.
Ελληνικά καράβια με τον ατρόμητο «Αβέρωφ» γύριζαν μπροστά στον Ελλήσποντο κι
ετοιμάζονταν να καταλάβουν τη Λέσβο. Το νέο, πετώντας από στόμα σε στόμα, πήγε και στ'
αφτιά του καϊμακάμη, ο οποίος διέταξε και συνέλαβαν το νεαρό Μιχάλη. Αρχισαν τις
ανακρίσεις με ραβδισμούς. Ευτυχώς έτρεξε ο συνεταίρος του Μουσταφάς και τον γλίτωσε,
λέγοντας στις αρχές ότι τα νέα τα άκουσαν από τις λιμενικές αρχές του Μπα-μπά Καλέ. Σε
λίγες μέρες, το πρωί της 8-11-1912 διαδόθηκε πάλι το μήνυμα της κίνησης του ελληνικού
στόλου στα λεσβιακά νερά. Αυτή την είδηση την πήρε με τον τηλέγραφο ο διευθυντής του
τηλεγραφείου Μήθυμνας Εμίν Εφέντης, που επικοινωνούσε με τις τουρκικές αρχές της
Μυτιλήνης. Βρισκόμασταν στην αυγή της πολυπόθητης λευτεριάς. Μετά από λίγες ώρες ήλθε
το μεγάλο, το πολυπόθητο μήνυμα. Η πόλη της Μυτιλήνης απελευθερώθηκε από τη σκοτεινή
τουρκική κατοχή, με τα ελληνικά δοξασμένα καράβια, μ' αρχηγό το θωρηκτό Αβέρωφ.
Οργανώθηκαν επιτροπές στη Μυτιλήνη και στο Πλωμάρι και ρίχτηκαν στον αγώνα για
γρήγορη επέμβαση του στόλου. Οι Λέσβιοι αγρυπνούσαν και περίμεναν τα τιμημένα ελληνικά
καράβια, με τον άρχοντα του Αιγαίου «Αβέρωφ», να έρθουν και να σκορπίσουν την
αξημέρωτη νύχτα της τουρκικής κατοχής, που τους καταπλάκωνε 450 ολόκληρα χρόνια. Η
επιτροπή Πλωμαρίου κατόρθωσε να φθάσει με το δικό της καΐκι στο Μούδρο της Λήμνου, να
συναντήσει το ναύαρχο Κουντουριώτη, τον αρχηγό του ελληνικού στόλου. Του παρέδωσαν
μάλιστα τα έγγραφα του μητροπολίτη Κύριλλου, των δημογερόντων Μυτιλήνης και
Πλωμαρίου, που τον παρακαλούσαν να καταλάβει όσο πιο γρήγορα γινόταν το νησί. Οι
Πλωμαρίτες, εκτός την παράκληση, πίεσαν όσο μπόρεσαν τον Κουντουριώτη γι' αυτόν το
σκοπό. Είναι ιστορικά εξακριβωμένο ότι η κίνηση αυτή των Πλωμαριτών απέδωσε θετικά.
Αποφασίστηκε να γίνει η κατάληψη της Λέσβου στις 8 Νοεμβρίου, λίγο πιο γρήγορα απ' ό,τι
έλεγαν τα επιτελικά σχέδια του ελληνικού στρατού, λίγο πιο αργά από τις προσδοκίες των
Μυτιληνιών. Στην πόλη της Μυτιλήνης, εκτός από την κρυφή ελληνική επιτροπή του αγώνα,
συστήνεται μια μεικτή φιλειρηνική επιτροπή από χριστιανούς και μουσουλμάνους για την
αποφυγή αιματοχυσίας στη Μυτιλήνη. Εκ μέρους των χριστιανών ο μητροπολίτης Κύριλλος, ο
δήμαρχος Βασιλείου και άλλοι δημογέροντες και εκ μέρους των ιθαγενών Τούρκων της
Μυτιλήνης ο μουφτής, ο Μπεκίρ μπέης και άλλοι αξιωματούχοι Τούρκοι της Μυτιλήνης. Οι
εκπρόσωποι των δύο εθνοτήτων αποφάσισαν να σταθούν ψύχραιμοι σ' αυτές τις δύσκολες
ώρες. Αυτή η επιτροπή ζήτησε από το βαλή, αν τυχόν και έρθουν τα ελληνικά πολεμικά για
την παράδοση του νησιού, ν' απομακρύνει την τουρκική φρουρά από την πόλη, για ν'
αποφευχθεί το αιματοκύλισμα.

O βαλής υποσχέθηκε ότι θα διατάξει την απομάκρυνση της φρουράς και δήλωσε πως θα
κρατήσει το λόγο του. Μονάχα ο φρούραρχος, ταγματάρχης Αμπτούλ Γκανί, είχε αντιρρήσεις
και άρχισε να οργανώνει όσο μπορούσε πιο γρήγορα τη φρουρά του. Ξημέρωσε η άγια μέρα
της 8ης Νοεμβρίου 1912 και στις 7 ώρα το πρωί μπροστά στη Μυτιλήνη βρίσκεται ο ελληνικός
στόλος: Τα θωρηκτά «Αβέρωφ», «Σπέτσαι», «Ύδρα», «Ψαρά», τα αντιτορπιλικά «Ιέραξ»,
«Νίκη», «Ασπίς», τα τορπιλοβόλα «12» και «14», το πλοίο εφοδιασμού «Κανάρης» και το
επίτακτο «Πέλοψ». Αργότερα έφθασαν το «Καλουτάς», το «Ισμήνη», το εύδρομο «Αρκαδία»
και άλλα βοηθητικά πολεμικά. Οι Έλληνες της Μυτιλήνης ξεχύνονται στους δρόμους,
πλησιάζουν τις ακρογιαλιές, στα Τσαμάκια, στο λιμάνι, στο Κιόσκι, κι ακούνε από την μπάντα
του «Αβέρωφ» το εμβατήριο «Μαύρη είναι η νύχτα στα βουνά» και η καρδιά τους γεμίζει από
ξέφρενη χαρά και μεγαλείο. Το παραλήρημα του πλήθους από ενθουσιασμό είναι αφάνταστα
μεγάλο. Χαιρετίζουν την πολυπόθητη λευτεριά. Χιλιάδες ελληνικές σημαίες στόλισαν τα
χριστιανικά σπίτια, τα δημόσια κτήρια, το δημοτικό κήπο και την προκυμαία. Οι καμπάνες
χτυπούσαν χαρμόσυνα και χαιρετιστήριοι πυροβολισμοί ακούγονταν από τα χριστιανικά
παράθυρα και μπαλκόνια και ο κόσμος αγκαλιαζόταν και φιλιόταν με γνωστούς και
άγνωστους, φωνάζοντας Χριστός ανέστη.Εκείνη την ώρα οι τοπικοί άρχοντες, Τούρκοι και
Έλληνες, συσκέπτονταν στην έδρα του βαλή για όσο το δυνατόν αναίμακτη διαδοχή της
αρχής της Μυτιλήνης.Από το θωρηκτό «Αβέρωφ» έρχεται μια ατμάκατος στο λιμάνι, προς το
Κουμερκάκι, με λευκή σημαία στην πλώρη και με ελληνική στην πρύμνη. Όρθιος ο Βασίλειος
Καραμούζος, αξιωματικός του Ελληνικού Ναυτικού και πρώην πλοίαρχος της Ατμοπλοίας
Χατζή Δαούτ. O κόσμος τον γνώριζε και τον αγαπούσε. Στο αντίκρισμά του άκρατος
ενθουσιασμός επικρατεί. O Καραμούζος κατευθύνεται στο Διοικητήριο και παραδίδει
τελεσίγραφο του ναυάρχου Κουντουριώτη στο μουτεσαρίφη Εράμ Μπέη, για την παράδοση
της πόλης εντός τριών ωρών. Αυτή την πρόταση τη δέχτηκαν όλοι, εκτός από το φρούραρχο
Αμπντούλ Γκανί, που δήλωσε ότι θα αντιτάξει άμυνα μέσα στην πόλη. Ζωηρές υπήρξαν οι
διαμαρτυρίες των αντιπροσώπων των δύο κοινοτήτων και των προξένων της Μυτιλήνης.

O βαλής ανέλαβε να βρει μια λύση και πρότεινε τα εξής:

1ο. Ζήτησε εικοσιτετράωρη προθεσμία, για να συνεννοηθεί με την κυβέρνησή του στην
Κωνσταντινούπολη. Σ' αυτή την πρόταση συμφώνησε και ο φρούραρχος ταγματάρχης
Αμπντούλ Γκανί ότι εάν διαταχθεί θα παρέδινε την πόλη χωρίς άμυνα.

2ο. Σε περίπτωση που δε θα γινόταν δεκτή αυτή η πρόταση εκ μέρους του διοικητή του
ελληνικού στόλου, να επιτραπεί τότε στον τουρκικό στρατό να περάσει στην αντίπερα
Ανατολή με τον οπλισμό και με τα πολεμοφόδιά του. Η μεταφορά αυτή να γίνει από ένα
ελληνικό μεταγωγικό πλοίο.

3ο. Σε περίπτωση που η πρόταση αυτή ήθελε απορριφθεί, τότε να επιτραπεί στον τουρκικό
στρατό ν' αποχωρήσει στο εσωτερικό του νησιού, για ν' αντιτάξει την άμυνά του.

Στις 11 η ώρα επιτροπή από το Μητροπολίτη Κύριλλο, το βαλή Εκρέμ μπέη και τους
προξένους των ξένων δυνάμεων, έφθασε στο θωρηκτό «Αβέρωφ» και έθεσε τις προτάσεις
στο ναύαρχο Κουντουριώτη.

Από την πρώτη στιγμή απέρριψε τις δύο πρώτες προτάσεις, την τρίτη όμως τη δέχτηκε, για
να μη συμβεί κακό στους κατοίκους της Μυτιλήνης. Τους δήλωσε ότι μπορεί ν' αποσυρθεί στο
εσωτερικό του νησιού ο τουρκικός στρατός και να κάνει ό,τι θέλει για την άμυνά του.

Έδωσε ακόμα μία ώρα προθεσμία και στη 1:30 άρχισε η νικηφόρα αποβίβαση του ελληνικού
στρατού σε διάφορα μέρη ταυτόχρονα. Στο λιμάνι, στην Πετρόσκαλα και στην Επάνω Σκάλα.
Ύστερα από 450 χρόνια σκλαβιάς οι Μυτιληνιοί ζούσαν την όμορφη ώρα του λυτρωμού
τους.Το παραλήρημα του πλήθους ήταν αφάνταστα συγκινητικό. Η εφημερίδα «Σάλπιγξ» της
8 Νοεμβρίου 1912 γράφει: «Σήμερον περί την 6ην πρωινήν ώραν το θωρηκτό "Αβέρωφ" μετά
πέντε αντιτορπιλικών και ενός υπερωκεανίου μεταγωγικού έφθασαν προ του λιμένος μας».Η
εφημερίδα «Λαϊκός Αγών» της 8 Νοεμβρίου 1912 γράφει: «O ένδοξος ελληνικός στρατός, το
καμάρι μας, αποβιβάζεται εκ των πολεμικών μας πλοίων. Είναι ακριβώς μία και ημίσεια ώρα
και οι πεζοναύτες και οι πεζοί στρατιώτες μας, με τον ωραίον οπλισμόν των μάνλιχερ και με
όλας τας αποσκευάς των, επιβιβάζονται και στοιβάζονται εις τας φορτηγίδας και τας λέμβους,
που πρόθυμα προσεφέρθησαν από τους Μυτιληνιούς ιδιοκτήτες».Η εφημερίδα «Λέσβος» της
8 Νοεμβρίου 1912 γράφει: «Η αυγή ομοία ταύτης ποτέ άλλοτε δεν θ' ανατείλη, επρόβαινε εις
τον ορίζοντα και ήρξαντο να διαλύουσαι τα βαθέα σκότη και το χλωμόν της φως, το ολοέν
εντονώτερον καθιστάμενον. Από την Πετρόσκαλαν εχαιρετίσαμεν την εμφάνιση του ελληνικού
στόλου. Στις μία και ημίσεια ώρα στην Πετρόσκαλαν απεβιβάσθη το πρώτο ελληνικό άγημα.
Προηγούντο δύο μυδραλιοβόλα "μαξίμ" και έπετο το άγημα με μίαν πελώρια ελληνική
σημαίαν. Ηγείτο δε αυτού ο κ. Καραμούζας, ο συμπαθής γνώριμος των νησιών του Αιγαίου
και καλός φίλος μας.Υπό την οδηγία του κ. Καραμούζου το άγημα ακολούθησε την
παραλιακήν οδόν άγουσαν προς το Καστράκι και εκείθεν ανήλθεν προς το θέρετρο του
Νομάρχου.Πάραυτα το άγημα έκαμε κατοχήν του κυβερνητικού κτιρίου και επί του εξώστου
αυτού, του βλέποντος προς την θάλασσαν, υψώθη υπερήφανος, ως εν εξαίσιον σύμβολον
πολιτισμού και ελευθερίας, η σημαία του αιωνίου πεπρωμένου του Ελληνικού έθνους,
χαιρετισθείσα υπό του στόλου δια είκοσι και ενός κανονιοβολισμών, υπό τας επευφημίας του
πλήθους και τα δάκρυα του». Η Ελληνική δύναμη κατοχής στις 8 Νοεμβρίου 1912 ήταν 1096
στρατιώτες του τάγματος Μανουσάκη και 300 πεζοναύτες του αγήματος Κ. Μελά, αδελφού
του ήρωα Μακεδονομάχου Παύλου Μελά. Η απελευθέρωση της πόλης της Μυτιλήνης ήταν
πια γεγονός, ήταν η ένδοξη μέρα, η 8 Νοεμβρίου 1912.

O διοικητής του αγήματος κατοχής Ταγματάρχης Μανουσάκης διορίζεται επίτροπος της

Ελληνικής Κυβέρνησης. O ελληνικός στρατός κατέλαβε τα δεσπόζοντα υψώματα της πόλης.O
αρχηγός του στόλου του Αιγαίου Παύλος Κουντουριώτης απηύθυνε το πρώτο ελληνικό
διάγγελμα.Εν ονόματι της A.M. του Βασιλέως των Ελλήνων
ΓΕΩΡΓΙΟΥ του Α'

Ημείς, ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης, αρχηγός του στόλου του Αιγαίου, προς τους
κατοίκους της Νήσου Μυτιλήνης Διακηρύσσομεν και διατάσσομεν.

1) Η Νήσος Μυτιλήνη μεθ' όλων των εν αυτή πόλεων, κωμών και συνοικισμών, μετά των
λιμένων και των ακτών αυτής, κατελήφθη υφ' ημών και διατελεί από τούδε εις την κατοχήν
μας.

2) Αι εν τη Νήσω Οθωμανικαί Αρχαί εκτός των υπαλλήλων τοπικής διοικήσεως καθαιρούνται,

την εξουσίαν δε αυτών θα ασκή ο Διοικητής του τάγματος της κατοχής Ταγματάρχης
Μανουσάκης, ον διορίζομεν επίτροπον ημών. Η νήσος κηρύσσεται ολόκληρος εις κατάστασιν
πολιορκίας κατά τον ΔΞΘ Νόμον και τα εκτελεστικά αυτού Β. Διατάγματα, καθιδρύεται δε εν
τη πόλει της Μυτιλήνης έκτακτον Στρατοδικείον αρμόδιον δι' όλην την νήσον.

3) O επίτροπος ημών έχει την εξουσίαν να χρησιμοποίηση διά την διοίκησιν τους ήδη
υπάρχοντας Οθωμανούς υπαλλήλους δύναται όμως να αντικαθιστά αυτούς κατά τας ανάγκας
και τα συμφέροντα της υπηρεσίας.

4) Αι υποθέσεις τοπικής φύσεως διεξάγωνται μέχρι νεωτέρας διαταγής ημών, όπως και μέχρι
τούδε, και υπό των αυτών τοπικών υπαλλήλων, αλλά υπό την ανωτέραν εποπτείαν του
ημετέρου Επιτρόπου, έχοντος το δικαίωμα να αντικαθιστά τους κακούς ή αμελείς.

5) Οι μέχρι τούδε ισχύοντες Νόμοι και τοπικά έθιμα θα εξακολουθήσουν να εφαρμόζονται υπό
των διαφόρων Αρχών και υπό την εποπτείαν του ημετέρου Επιτρόπου, έχοντος το δικαίωμα
να λαμβάνη γνώσιν πάσης υποθέσεως και να διατάσση την προς αυτόν υποβολήν
ημερησίων ή περιοδικών αναφορών.

6) Εγγυώμεθα τον απόλυτον σεβασμόν και απρόσβλητον διατήρησιν των ιδιωτικών

δικαιωμάτων της ζωής, της θρησκευτικής και προσωπικής ελευθερίας, της τιμής, των
οικογενειακών σχέσεων και της ιδιοκτησίας, εις πάντας τους κατοίκους της καταληφθείσης
νήσου, αδιακρίτως φυλετικής καταγωγής ή θρησκεύματος, θεωρούντες αυτούς πάντας
αδιακρίτως ίσους μεταξύ των ως προς τε τα δικαιώματα και τας υποχρεώσεις, ιδιαιτέραν δε
εγγυώμεθα προστασίαν εις τα ιερά και ευαγή και φιλανθρωπικά καθιδρύματα, ων η περιουσία
θα μείνει άθικτος και θα διοιχήται, όπως και μέχρι τούδε, άνευ παρεμβάσεως του ημετέρου
Επιτρόπου.

7) Την προφύλαξιν των ως άνω δικαιωμάτων κατά παντός κινδύνου προσβολής αυτών
αναθέτομεν εις τον ημέτερον Επίτροπον ενεργούντα την αστυνομίαν της νήσου δια του
Στρατού της κατοχής και έχοντα την εξουσίαν να εκδίδη αστυνομικάς διαταγάς οιουδήποτε
περιεχομένου αλλά γενικάς δι' όλους τους κατοίκους και επιβαλλούσας ίσας υποχρεώσεις εις
αυτούς αδιακρίτως φυλετικής καταγωγής ή θρησκεύματος.

8) Ρητώς απαγορεύομεν εις πάντας τους κατοίκους της Νήσου την οπλοφορίαν,
υποχρεούνται δε πάντες εντός της υπό του ημετέρου Επιτρόπου ορισθησομένης προθεσμίας
να παραδώσωσιν τα όπλα εις τον στρατόν της κατοχής. Προς εκτέλεσιν του αφοπλισμού
επιτρέπομεν εις τον ημέτερον Επίτροπον να επιβάλλη τας αυστηροτέρας ποινάς και να
λαμβάνη τα αυστηρότερα μέτρα, ακόμη και εναντίον ολοκλήρων χωρίων.

9) Οι κάτοικοι της καταληφθείσης Νήσου είναι υπόχρεοι να εξακολουθήσουν πληρώνοντες εις

τους υπό του ημετέρου Επιτρόπου ορισθησομένους εισπράκτορας τους μέχρι τούδε υπό του
Οθωμανικού Κράτους κανονισμένους φόρους και τέλη, όπως εξ αυτών πληρώνονται κατά
κύριον λόγον τα έξοδα της καλής διοικήσεως της Νήσου. Επίσης υποχρεούνται οι κάτοικοι και
τα χωρία να καταβάλλουν και τας εκτάκτους εις είδος ή εις χρήμα εισφοράς, όσας ήθελε
διάταξη ο ημέτερος Επίτροπος, όστις έχει και το δικαίωμα της αναγκαστικής απαλλοτριώσεως
έναντι αποζημιώσεως.

10) Καλούμεν πάντας τους κατοίκους της Νήσου να συνεχίσουν εν ειρήνη και τάξει τας
ιδιωτικάς αυτών υποθέσεις, υπακούοντες εις τους Νόμους και εις τας διαταγάς του ημετέρου
Επιτρόπου, αποφεύγοντες δε πάσαν ενέργειαν δυναμένην να διαταράξη την δημοσίαν
ασφάλειαν.

11) Πάσα πράξις ή απόπειρα πράξεως θέτουσα εις κίνδυνον την ασφάλειαν του Στρατού της
κατοχής, του Στόλου ή και εν γένει τα συμφέροντα της Ελλάδος, θα δικάζεται στρατιωτικώς
ως έγκλημα εσχάτης προδοσίας και θα τιμωρήται με θάνατον 24 ώρας μετά την απόφασιν. Το
βράδυ της 8 Νοεμβρίου 1912 ο στόλος ανεχώρησε για την απελευθέρωση της Χίου. Έμειναν
λίγα καράβια στο νησί.

Στις 9 Νοεμβρίου έφθασε στην Πέτρα το τορπιλοβόλο «14» με πλοίαρχο τον Π. Αργυρόπουλο
και διαβεβαίωσε τους Πετριάνους ότι θα παρέμενε εκεί το πλοίο, μέχρι να έλθει ο ελληνικός
στρατός. O κόσμος ενθουσιάστηκε. Αλλά τη νύχτα το καράβι πήρε σήμα για ένταξή του σε
νηοπομπή κι έφυγε σύμφωνα με τη διαταγή. Τότε επέστρεψαν οι Τούρκοι χωροφύλακες μαζί
με φενταήδες (ατάκτους) και λεηλάτησαν την Πέτρα. Σκότωσαν τον Ελευθέριο Τατά, το
δημογέροντα Φωτιάδη, δύο ακόμα Πετριανούς, τραυμάτισαν σοβαρά τον καθηγητή
Πανεπιστημίου Ν. Ελευθεριάδη και ξυλοκόπησαν πολλούς Πετριανούς.

Στις 10 Νοεμβρίου ελληνικά πλοία κατέλαβαν το Πλωμάρι, που στο μεταξύ είχε διώξει την
τουρκική φρουρά.

Στις 12 Νοεμβρίου καταλύονται οι τουρκικές αρχές του Πολιχνίτου. Στις 15 Νοεμβρίου

καταλύονται και στη Γέρα οι τουρκικές αρχές. Το νησί τώρα το κατέχουν δύο δυνάμεις. Το
νοτιοανατολικό η Ελλάδα και το βορειοδυτικό ο τουρκικός στρατός, που είχε το στρατηγείο
του στον Κλαπάδο.

Στη μεταβατική περίοδο του ενός μήνα, από τις 8 Νοεμβρίου έως τις 8 Δεκεμβρίου, που
υπογράφτηκε το πρωτόκολλο παράδοσης του τουρκικού στρατού στο ύψωμα Πετσοφάς, μετά
την πολύνεκρη μάχη, και απελευθερώθηκε ολόκληρη η Λέσβος, στην ύπαιθρο έγιναν τρομερά
κακουργήματα από Τούρκους ατάκτους, με αρχηγό τους τον Κεμάλ αγά, πρώην αστυνομικό
στην Καλλονή. Συνελάμβαναν χριστιανούς, τους ξυλοκοπούσαν άγρια και τους αποσπούσαν
χρηματικά ποσά. Σκότωναν, ρήμαζαν χριστιανικά χωριά και ήταν ο τρόμος και ο φόβος από
όπου περνούσαν.Αυτή την περίοδο ο αγροτικός πληθυσμός την ονομάτισε τα «φόβια». Όμως
τα γεγονότα βίας και η εγκληματικότητα θα ήταν πολλαπλάσια, εάν δεν επενέβαινε ο διοικητής
του τουρκικού στρατού Αμπτούλ Γκανί, τίμιος στρατιωτικός. Καταδίκασε τη συμπεριφορά του
Κεμάλ αγά και περιόρισε όσο μπόρεσε την απάνθρωπη δράση τους. Και από την πλευρά
όμως των χριστιανών έγιναν άγρια εγκλήματα με τη δικαιολογία της άμυνάς τους, ενώ
βαθύτερο κίνητρο στις πράξεις τους ήταν η εκδίκηση.

Στις 2 Δεκεμβρίου 1912 το ελληνικό πολεμικό «Αρκαδία» εμφανίστηκε μπροστά στο λιμάνι
της Μήθυμνας. Μέσα στο λιμάνι βρίσκονταν πολλά καΐκια χριστιανών και τούρκων. O
διοικητής του «Αρκαδία», επειδή υποψιαζόταν πως αυτά τα καΐκια θα μπορούσαν να τα
χρησιμοποιήσουν οι Τούρκοι, για να μεταφέρουν ενισχύσεις από τη Μ. Ασία, έστειλε ένα
σημαιοφόρο με μια βενζίνα με λευκή σημαία και ζήτησε από τις τουρκικές αρχές της
Μήθυμνας να του παραδώσουν τα τιμόνια των καϊκιών του λιμανιού. Οι τουρκικές αρχές
αρνήθηκαν.

Το «Αρκαδία» βομβάρδισε το λιμάνι, κατέστρεψε τα καΐκια, το Λιμεναρχείο, το Τελωνείο και το

Υγειονομείο.Κατατρόμαξαν οι Τούρκοι με την επιτυχία και ακρίβεια των ελληνικών βολών. Με
την πρώτη βολή κόπηκε στα δύο ο ιστός του Λιμεναρχείου, όπου κυμάτιζε η τουρκική
σημαία.Τα άτακτα στοιχεία των Τούρκων, οι φενταήδες, μαζί με τους φανατικούς Τούρκους
της Μήθυμνας επεχείρησαν να τη λεηλατήσουν. Στη Μήθυμνα όμως υπήρχαν δύο κέντρα,
που κατεύθυναν εκείνες τις μέρες τα γεγονότα.Από την τουρκική πλευρά η Λέσχη των
Νεότουρκων, που είχαν τα γραφεία τους στο κτήριο του Μαλέργου, απέναντι από το μεγάλο
λουτρό, και που αρχηγός τους ήταν ο Τζελάλ μπέης, ο ιδιοκτήτης του αρχοντικού, όπου
στεγάζεται σήμερα ο Δήμος Μήθυμνας. Από τη χριστιανική πλευρά το καφενείο του Δανιήλ,
αυτό που έχει σήμερα ο Λάμπρος Χαβουτσιώτης. Στο ιδιαίτερο δωμάτιο του γίνονταν οι
συναντήσεις και αρχηγός τους ήταν ο δικηγόρος Δημήτριος Σάββας, ο οποίος ήταν και ο
μοναδικός βουλευτής στο τουρκικό κοινοβούλιο, γιατί οι Τούρκοι, με διάφορους εκλογικούς
νόμους που μαγείρεψαν, κατόρθωσαν να μην εκλεγεί Χριστιανός βουλευτής, εκτός από τον
πανέξυπνο Μηθυμναίο Δημήτριο Σάββα, που αποκαλούνταν «βόρεια αλώπηξ».

Τους φενταήδες υποκινούσαν οι Νεότουρκοι και ειδικά ο Τζελάλ μπέης.Μέσα σ' αυτό το μίσος
που επικρατούσε στη Μήθυμνα ξεπετάχτηκε ο καλόψυχος μουφτής της Μήθυμνας Νουχ
εφέντης και οι δύο μετριοπαθείς Τούρκοι Μπέηδες και σε συνεργασία με το Δημήτριο Σάββα
κατόρθωσαν ν' αποφύγει η Μήθυμνα τη λεηλασία. Σε μια απόπειρα ενός Τούρκου να
σκοτώσει το δήμαρχο Κωνσταντίνο Κέπετζη, ο μουφτής Νουχ εφέντης αγκάλιασε το δήμαρχο
και τον γλίτωσε. Επίσης ο Μουσταφάς εφέντης, λοχίας του τακτικού τουρκικού στρατού, με
μια δυνατή κλοτσιά σ' ένα μαινόμενο άτακτο, που όρμησε να σκοτώσει με μαχαίρι το
Δημήτριο Σάββα, κατόρθωσε να τον γλιτώσει. Έτσι είχαν τα πράγματα, όταν πάρθηκαν δύο
πρωτοβουλίες από τη μετριοπαθή πτέρυγα των Τούρκων και χριστιανών, που πάσχιζαν να
κρατήσουν τη Μήθυμνα μακριά από την αιματοχυσία στις δύσκολες αυτές ώρες. O μουφτής
Νουχ εφέντης, γνωστός του διοικητή του τούρκικου στρατού στο στρατόπεδο του Κλαπάδου,
και ο Δημήτριος Σάββας, βουλευτής του τουρκικού κοινοβουλίου, άριστος γνώστης της
τουρκικής γλώσσας, έγραψαν ένα γράμμα και παρακαλούσαν το διοικητή Γκανί μπέη ν'
απομακρύνει τους φενταήδες από τη Μήθυμνα.O Δημήτριος Σάββας αναλάμβανε εκ μέρους
των Χριστιανών της Μήθυμνας να διαφυλάξει την ησυχία στο χωριό. Το γράμμα το έστειλαν
εμπιστευτικά με το Νικόλα Φριγγή, ένα πραγματικά άξιο παλικάρι, και το θρησκευόμενο
Χουνσού. O μουφτής τους είπε ότι αυτό το γράμμα είναι θέλημα του Αλλάχ.

Οι απεσταλμένοι, όταν έφτασαν κοντά στη Λαφιώνα, με τα άσπρα μαντίλια τους, είδαν τα
τουρκικά φυλάκια από μακριά. Τα καραούλια τους σταμάτησαν, τους έδεσαν τα μάτια και τους
οδήγησαν στο στρατόπεδο στον Κλαπάδο, στο διοικητή τους Γκανί μπέη. Διάβασε εκείνος το
γράμμα, διέταξε και τους έδωσαν συσσίτιο, τους κράτησαν μέχρι να σκοτεινιάσει και τους
άφησαν να γυρίσουν στη Μήθυμνα. O Γκανί μπέης τους είπε πηγαίνετε τα σεβάσματά μου
στο μουφτή και στο φίλο μου Δημήτριο Σάββα και τούτο μονάχα πέστε τους. «Αλαχίν γκενί-γι-
ολούρ» (του Θεού θα γίνει).

Πράγματι την άλλη μέρα εξαφανίστηκαν από τη Μήθυμνα οι φενταήδες.Συγχρόνως μια

επιτροπή από το Δημήτριο Σάββα και τους δύο μετριοπαθείς μπέηδες, επιβιβάστηκε σε μια
βάρκα και συνάντησε τα ελληνικά πολεμικά πλοία στον όρμο της Πέτρας. Έδωσε έγγραφο της
Δημογεροντίας της Μήθυμνας, στον επικεφαλής του στόλου πλοίαρχο Δαμιανό, όπου
παρακαλούσαν την άμεση κατάληψη της Μήθυμνας από τον ελληνικό στόλο.O πλοίαρχος
Δαμιανός κατασυγκινημένος τους απάντησε. Αδυνατώ να κάνω κατοχή της Μήθυμνας, γιατί
δεν έχω σχετική διαταγή από την Ελληνική κυβέρνηση. Η επιτροπή γύρισε άπραχτη στη
Μήθυμνα, αλλά οι αφηνιασμένοι Νεότουρκοι αποπειράθηκαν να τους συλλάβουν. Επενέβη
όμως ο μουφτής Νούχ εφέντης και γλίτωσαν τη σύλληψη. Στις 5 Δεκεμβρίου ήλθε στη
Μήθυμνα ο Αμπντούλ Γκανί και σύστησε σε όλους ψυχραιμία και λογική σ' αυτές τις δύσκολες
ώρες. O Αμπντούλ Γκανί επέστρεψε στο στρατόπεδο του στον Κλαπάδο, όπου στις 6 και 7
Δεκεμβρίου έγινε η ηρωική επίθεση του ελληνικού στρατού στα υψώματα «Τυραννίδι» και
«Πετσοφάς», κοντά στο μοναστήρι του Λειμώνος.

Με την ακράτητη επίθεση του ελληνικού στρατού και με τον αδιάκοπο βομβαρδισμό των
ελληνικών καραβιών από τον όρμο της Πέτρας, οι Τούρκοι υπέκυψαν και στις 8 Δεκεμβρίου
στο ύψωμα «Πετσοφάς» υπέγραψαν το πρωτόκολλο παράδοσης του τουρκικού στρατού.
Τους Λέσβιους Τούρκους αξιωματικούς και στρατιώτες, αφού τους αφόπλισαν τους έστειλαν
στα σπίτια τους.Το βράδυ της 8 Δεκεμβρίου όλος ο τουρκικός στρατός μεταφέρθηκε στο
λιμάνι της Μήθυμνας. Τους τραυματίες την ίδια βραδιά τους έστειλαν με καΐκια στην πατρίδα
τους τη Μικρά Ασία. Όλους τους άλλους αξιωματικούς και στρατιώτες, σύνολο 1500, τους
έστειλαν με ατμόπλοια στον Πειραιά ως αιχμάλωτους πολέμου. Η Εφημερίδα «Εμπρός»
Αθηνών του Δ. Καλαποθάκη με ημερομηνία 9-12-1912 γράφει: Τη νύκτα απεστάλη
τηλεγράφημα προς το Υπουργείον των Ναυτικών, από τον αρχηγόν του Ευδρόμου
«Μακεδονία» κύριον Τσουκαλάν εκ Πέτρας Λέσβου. Υπουργείον Ναυτικών.Ταύτην την
στιγμήν «χίλιοι επτακόσιοι αιχμάλωτοι Τούρκοι επιβιβάζονται εκ Μολύβου εις ελληνικά πλοία
με κατεύθυνση προς Πειραιά. Αρχηγός Δαμιανός.

Εδώ γράφτηκε ο επίλογος μιας βάρβαρης σκλαβιάς 450 χρόνων, που έζησε και γνώρισε
αυτός ο τόπος. Κι ΕΓΙΝΑΝ ΑΚΟΜΑ ΠΙΟ ΣΚΛΑΒΟΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΚΛΑΒΩΜΕΝΟΙ ΣΕ
ΕΛΛΗΝΕΣ. ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΗΚΕ ΤΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΚΟΥΡΤΖΗ ΡΑΔΙΟΝ

άγνωστους φακέλους του αρχείου Felix Sartiaux,του Γάλλου αρχαιολόγου που ανέσκαπτε
στην Φώκαια από ο 1912 μέχρι το 1922.Ο Sartiaux , έχοντας ζήσει τον διωγμό του 1914 και
το τέλος του 1922 κι έχοντας βιώσει τον πόνο των Ελλήνων ,στάθηκε πλάι τους αρωγός τους
και σωτήρας τους και στις δύο ταραγμένες περιόδους και περιέγραψε στα κείμενά του πολλές
φορές τη φρίκη και την αγωνία των ξεριζωμένων . Τα κείμενά τους περιλαμβάνουν Ι.Το
αρχείο Felix Sartiaux με την αλληλογραφία του, εκθέσεις και προγράμματα ανασκαφών
,φωτογραφίες ,χάρτες ,βιβλιογραφίες ,τρόπους μετάβασης στη Φώκαια ,ευρετήριο υλικού του
και άλλα. 2. Η Βυζαντινή Φώκαια (300-1268), 3.Οι Zaccaria στη Φώκαια (1268-1329) , 4.
Παλαιά Φώκαια –Μυτιλήνη : Η εκμετάλλευση της στυπτηρίας από τους Γατελούζους ,
5.Αναμνηστική πλάκα των Γατελούζων στην Π. Φώκαια , 6.Ο ανώνυμος βενετικός Άτλας ΜGI
της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αυστρίας και 7. Ο χάρτης των ανασκαφών της Φώκαιας από το
αρχείο Sartiaux. Πολύ αξιόλογη και πρωτότυπη δουλειά από δυό πραγματικούς
επιστήμονες .Τα κείμενα τους πυκνά ,χωρίς ξαναειπωμένα πράγματα με μόνο σκοπό τον
πλουτισμό της ιστορικής μας γνώσης.

ΦΩΚΑΙΑ 1913-1920 ,Η μαρτυρία του Φελίξ Σαρτιώ. ,Αθήνα 2008 . Μια έκδοση από το
Ριζάρειο Ίδρυμα και τις εκδόσεις Κallimages Paris

Πρόκειται για ένα μοναδικό φωτογραφικό λεύκωμα 318 σελίδων που μέσα απ τις
φωτογραφίες και τα κείμενα προβάλει η ζωή μιας ολόκληρης πόλης ( της Παλαιάς Φωκαίας
και λιγότερο και της Νέας Φωκαίας)ς ,με τους τόπους της, της ανασκαφές με τα αρχαία της, τα
σπίτια και τους ανθρώπους της μα κυρίως τους δύο καταστροφικούς διωγμούς της .

Ο Χάρης Γιακουμής ,μελετητής της ιστορικής φωτογραφίας ,των εκδόσεων Κallimages του
Παρισιού, με πολλές ανάλογες εκδόσεις στο ενεργητικό του , αξιώθηκε να αποκτήσει και
κυρίως να διαχειρισθεί αυτό το σπάνιο φωτογραφικό υλικό που προέρχεται από έναν Γάλλο ο
οποίος βίωσε όσο λίγοι την τύχη της πόλης και τα γεγονότα σ αυτήν σχεδόν μια δεκαετία :
Τον Felix Sartiaux.Δεν θα περιγράψουμε εδώ τις φωτογραφίες του λευκώματος…δεν
περιγράφονται .Ούτε θα αναφερθούμε στα κείμενα του που άλλωστε είναι αποσπάσματα
από τα βιβλία του .Θα σταθούμε μόνο στο ιστορικό της ανακάλυψης των φωτογραφιών από
τον Χάρη Γιακουμή όπως ο ίδιος το περιγράφει στον πρόλογό του κι απ όσα μας διηγήθηκε
προσωπικά .

Του τις παραχώρησε ένας Τούρκος φίλος του που τις είχε βρει σ ένα Γάλλο
έμπορο ο οποίος με τη σειρά του τις είχε αγοράσει από μια δημοπρασία στο
Παρίσι. .Κανείς δεν είχε καταλάβει μέχρι τότε περί ποιάς περιοχής επρόκειτο και τι
γεγονότα απεικόνιζαν .Ο Τούρκος μόνο είχε υποψιαστεί πως επρόκειτο για Ελληνική
περιοχή στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Φωτιές ,διωγμένοι ,πανικός ,πλιάτσικο ,νεκροί
.Για μια στιγμή σκέφτηκε να εξαφανίσει τις πιο τραγικές φωτογραφίες με τους πνιγμένους και
τους σκοτωμένους. Ποιός θα το αντιλαμβανόταν πως απάλλασσε τους ομοεθνείς του απ
αυτό το άγος ? Κανείς .Μα τόλμησε και τις άφησε. Γιατί πίστεψε πως η ιστορία δεν
αλλοιώνεται ,δεν παραχαράσσεται ,δεν αποσιωπάται . Και παρέδωσε όλες τις φωτογραφίες
στον κ.Γιακουμή. Κι αυτός τις ταύτισε με τα γεγονότα του 1914 στη Φώκαια. Και λίγο
αργότερα ,τύχη αγαθή τον οδήγησε σε νέα αρχειακά ευρήματα του Sartiaux στο μουσείο του
Λούβρου .Και λίγους μήνες αργότερα ,στο ίδιο μουσείο ,εντόπισε ένα νέο σώμα φωτογραφιών
,χαρισμένο από την χήρα του Sartiaux στη μνήμη του συζύγου της. Έτσι σήμερα
παρουσιάζει στους απογόνους εκείνων των Φωκιανών την ιστορία του τόπου τους και σ
όλους εμάς « την κληρονομιά του Φελίξ Σαρτιώ με τον Χάρη Γιακουμή , « απλό
μεσολαβητή σ αυτή την ιστορία » όπως ο ίδιος αυτοαποκαλείται.

Sirince. Once Upon a Time Cirkince ( Μια φορά κι έναν καιρό ,ο Κιρκιντζές) συγγραφέας
Tul, Sukru Εκδόθηκε στην Κων/πολη το 2008 σελ. 84 ( στα Αγγλικά).
Η ιστορία του μικρού αυτού ορεινού χωριού της περιφέρειας Εφέσου που έγινε γνωστό απ
την Διδώ Σωτηρίου.

Canakkale Seramikleri Kolokyumu Bildirileri σε επιμέλεια των Dortluk, Kayhan , Remziye

Boyraz , 2008, Antalya σελ.108

Σ αυτον τον τόμο περιέχονται εργασίες στα τουρκικά και αγγλικά για την κεραμική του
Τσανάκαλέ .Ξεχωρίζουν τα κείμενα της Korre-Zographou, Katherina / Spreading of the
Çanakkale Ceramics throughout the Aegean Islands και η παρουσίαση του Dimitris
Hatziyiannis / Seramic Workshop:Traditional Ceramics from Agiasos-Lesvos .Να
σημειώσουμε εδώ πως η Κ. Κορρέ-Ζωγράφου έχει εκδώσει τον τόμο « Τα κεραμικά του
Τσανάκ Καλέ » , από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού ,Αθήνα 2000.

ΜΥΤΙΛΗΝΗ ΚΑΙ ΑΪΒΑΛΙ ( ΚΥΔΩΝΙΕΣ) ,Μια αμφίδρομη σχέση στο Βορειοανατολικό Αιγαίο ,
Αθήνα 2007 σε.557
Ο τόμος περιλαμβάνει τις εισηγήσεις του Ε’ Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας με το ανωτέρω θέμα
που οργανώθηκε στη Μυτιλήνη από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού
Ιδρύματος Ερευνών και από την Εταιρεία Λεσβιακών Μελετών .Τα πρακτικά εκδόθηκαν από
το ΙΝΕ/ΕΙΕ σε επιμέλεια των Πασχάλη Μ.Κιτρομιλίδη και Π.Δ.Μιχαηλάρη.με χορηγία της
Ιεράς Μητρόπολης Μυτιλήνης και της Νομαρχίας Λέσβου

ο Λάζαρος Βλαδίμηρος ζωντανεύει δυο αιώνες ελληνικής ιατρικής στην κάποτε ρωμαίικη
Σμύρνη.»

Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΚΡΑΤΗΓΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ,(Νομίσματα και τιμαλφή αντικείμενα του

7ου αιώνα μ.Χ.) ,Αθροίσματα 1 , Υπουργείο Πολιτισμού , Βυζαντινό και Χριστιανικό
Μουσείο ,Αθήνα 2008 Ιωάννης Τουράτσογλου-Ευγενία Χαλκιά

Επιτέλους μια πλήρης έκδοση ενός από τους σημαντικότερους βυζαντινούς θησαυρούς του
Ελλαδικού χώρου από δυό καταξιωμένους συγγράφεις

MIDILLI,RODOS,SAKOZ,ISTANKOY’DE OSMANLI MIMARISI –OTTOMAN

ARCHITECTURE IN LESVOS,RHODES,CHIOS AND KOS ISLAND του λέκτορα του
Πανεπιστημίου του Μαρμαρά στο τμήμα της Ιστορίας της Τέχνης Neval Konuk.,
Άγκυρα 2008

Μια έκδοση του Κέντρου Στρατηγικών Μελετών .Προλογίζει ο υπουργός των Εξωτερικών Ali
Babacan. Ένα λεύκωμα με τα οθωμανικά αρχιτεκτονικά μνημεία των νησιών .Περιλαμβάνει
φωτογραφίες από τζαμιά ,νεκροταφεία, κάστρα, δημόσια κτήρια, σχολεία ,λουτρά ,βρύσες και
σπίτια. Ειδικά για τη Λέσβο περιλαμβάνει σύγχρονες και παλιές φωτογραφίες Οθωμ.
κτηρίων κάποιες από τις οποίες προέρχονται από το αρχείο της οικογένειας του
Κουλαξίζη .( Απ το ίδιο αρχείο ,νωρίτερα, ο δημοσιογράφος Στρατής Μπαλάσκας ,έχει
χρησιμοποιήσει υλικό για την μελέτη του « Από τη Μυτιλήνη στο Αιβαλί με τα μάτια του Σουφή
Κουλαξιζογλου Μπέη που παρουσιάστηκε στο συνέδριο «Μυτιλήνη – Αϊβαλί

Θέρμα Κόλπου Γέρας

(8ο χλμ. Μυτιλήνης – Καλλονής)

Εδώ το νερό χύνεται ορμητικό στις δύο χωριστές χαβούζες (ανδρών και γυναικών) από
μαρμάρινους κρουνούς, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για φυσικό υδρομασάζ. H
θερμοκρασία του είναι ιδανική και το μπάνιο απολαυστικό. Εδώ μπορείτε να απολαύσετε και
εξαιρετικό μασάζ από τη Μάγια Ελένη Κουφάκη.
Θερμοκρασία: 40ο C
Ραδιενέργεια: 1,8 μονάδες
Ανοιχτά όλο το χρόνο
Τηλέφωνο: 22510 41503

• Ιαματικά Πολιχνίτου

(1,5 χλμ. έξω από τον Πολιχνίτο)

Το χειμώνα, η τοποθεσία απ’ όπου αναβλύζει το νερό, διακρίνεται από μακριά, καθώς η
περιοχή γεμίζει με ατμούς. Είναι άλλωστε από τις θερμότερες πηγές της Ευρώπης και
αποτελούν ένα τεράστιο γεωθερμικό πεδίο με 16 πηγές.
Το κτήριο των λουτρών, ιδιαιτέρως ατμοσφαιρικό, διατηρείται θαυμάσια. H πηγή που
τροφοδοτεί τις δύο χαβούζες του, έχει νερό θερμοκρασίας 60ο C. Εκτός από τις χαβούζες,
υπάρχουν ντουζιέρες με κρύο νερό και χώρος για χαλάρωση και μασάζ μετά το μπάνιο.
Θερμοκρασία: 42ο C
Ραδιενέργεια: 1,6 - 6 μονάδες
Ανοιχτά όλο το χρόνο
Τηλέφωνο: 22520 41229
www.hotsprings.gr
e-mail: info@hotsprings.gr

• Λουτρόπολη Θερμής

(12ο χλμ. παραλιακής οδού Μυτιλήνης – Mανταμάδου, στην παραλία Θερμής δίπλα στο
Σάρλιτζα Παλλάς)
Η πηγή χαρακτηρίζεται ως χλωριονατριούχος-σιδηρούχος αλιπηγή. Στις εγκαταστάσεις
υπάρχουν 11 ατομικές μπανιέρες. Το νερό έχει υψηλή θερμοκρασία και πηγάζει από χώρο
που άπτεται σχεδόν των λουτρικών εγκαταστάσεων. Ενδείκνυται για γυναικολογικές παθήσεις
και ρευματοπάθειες.
Θερμοκρασία: 46,9ο C
Ραδιενέργεια: 6,8 μονάδες
Λειτουργεί από τον Ιούνιο έως τον Οκτώβριο
Τηλέφωνο: 22510 71497

• Τα Θέρμα της Εφταλούς

(3,5 χλμ. από τη Mήθυμνα)

Τα λουτρά της Eφταλούς είναι από τα
ελάχιστα της Ελλάδας όπου επιτρέπονται
τα κοινά μπάνια (ανδρών – γυναικών).
Βρίσκονται έξω από την Εφταλού, κοντά
στην παραλία Χρυσή Άμμος.
Θερμοκρασία: 46ο C
Ραδιενέργεια: 14,7 μονάδες
Ανοιχτά όλο το χρόνο
Τηλέφωνο: 22530 71245

'Αξιοι να μας ζηλέψουν όλοι παγκοσμίως !!!

Η Ελλάδα έχει γύρω στις 750 μεταλλικές ιαματικές πηγές.

1)Οι περισσότερες πηγές της Ελλάδας είναι χλωριονατριούχες. Αυτές είναι:

Α) Θερμές:
Αγιάσματα Κεράμου Χίου, Αγίου Ιωάννη Λισβορίου Λέσβου, Θερμές Κουρτζή Λέσβου,
Θερμές Πολυχνίτου Λέσβου (οι θερμότερες πηγές στην Ελλάδα), Θερμές Κύθνου (2 πηγές).
Β) Χαμηλής, Θερμοκρασίας., (20° - 30°) ή Υπόθερμες:
Αγίας Μελανής Λέσβου, Θερμές Αιγίνης ή Σουβάλας, Αλυκής Μήλου, Βουλιαγμένης
Αττικής, Γαβαθά Λέσβου, Δρεπάνου Αχαΐας, Λουτρών Ελένης στις Κεχριές Κορίνθου,
Καλλιθέας Ρόδου, Κάτω Μούσκα Μεθάνων, Λέντα Κρήτης, Πλάκας Θήρας.
Γ) Ραδιενεργές:
Ευθαλούς Λέσβου Πολυχνίτου (η Θερμότερη πηγή της Ελλάδας) Λέσβου, Καμένα
Βούρλα (2 Θερμές, 2 υπόθερμες), Λουτρακίου (2 πηγές).
Δ) Χλωριονατριούχα οξυπηγή:
Αγίας Ειρήνης Κω.
Ε) Χλωριονατριούχες αλκαλικές και των αλκαλικών γαιών οξυπηγές:
Αγίας Παρασκευής Χαλκιδικής υπόθερμη και Ελευθερών Πραβίου, θερμές.
ΣΤ) Χλωριονατριούχες οξυπηγές υπόθερμες, για ποσιθεραπεία:
4 στα Μέθανα, ενδείξεις: για γενική ελάττωση της θρέψης, για καταρροϊκές καταστάσεις,
ουρική διάθεση, παχυσαρκία, ατονική δυσκοιλιότητα.
Στην ποσιθεραπεία: για τόνωση του στομάχου, διευκολύνει τις εντερικές λειτουργίες, ηπατικά
νοσήματα.
2) Οι αλιπηγές:
Θερμές: Αγίου Φωκά Κω, Αγίων Αναργύρων Κύθνου, Καλύμνου, Μανδρακίου και Μαλίων
Νισύρου, Παναγίας Κρυφής Λέσβου, Αιδηψού: 10 πηγές από τις οποίες 4 ραδιενεργές,
Ικαρίας: 16 πηγές παδιενεργές και Κακκάβου Κύθνου, η οποία είναι και σιδηρούχα.
Ενδείξεις: αρθρίτιδες, δερματοπάθειες, εφιδρωματικές καταστάσεις, κυκλοφορικές
διαταραχές, νευρώσεις, παραλύσεις, ρευματισμοί. στην εισπνοθεραπεία ενδείκνυνται στις
χρόνιες αναπνευστικές καταρροές.
3) Υδροθειούχες πηγές:
Όλες οι υπόθερμες: Αγίας Βαρβάρας Βονίτσης, Αγραπιδοκάμπου Ναυπακτίας, Ηρακλείας
Ηλείας, Κουνουπελίου Ηλείας, Λούτσα Χεϊμπελή Κοζάνης, Μουρτσιανής Μεσολογγίου, Μιτάνι
Άρτας, Σελινίτσα Αχαΐας, Χεστένι Ευρυτανίας, Φρασκιάς Ηλείας, ψαρόθερμα Σαμοθράκης και
μία στο Σμόκοβο. Μια αλιπηγή στο Ψωρονέρι Λαμίας.
4) Υδροχλωριούχες:
Θερμές: 2 πηγές Θερμοπυλών, λουτρά Σαμοθράκης, Καϊάφα (από τις 2 η μία θερμή, η άλλη
υπόθερμη), υπόθερμες Κυλλήνης, μία στα Καμένα Βούρλα, Βρωμονερίου Γαργαλιάνων,
Μύλου Κονιαβίτου Λαμίας, Παλιοσάραγα Πρεβέζης, Τραϊανουπόλεως Φερρών θερμή
ραδιενεργός και Χανοπούλου Άρτης, υδροθειοχλωριονατριούχα γυψοπηγή.
5) Θειούχες πηγές:
Υπόθερμες: Καβάσιλα Κονίτσης, Κρεμαστών βάλτου, Κρεμαστών Χούνης, Λυζαριά Κονίτσης,
Ηραίας Γορτυνίας. Μια θειούχα και σιδηρούχα, θερμών Δράμας θερμή.
6) Αλκαλικές Θειοπηγές:
Νέας Απολλωνίας μια θερμή και μια υπόθερμη, μια υπόθερμη Πλατυστόμου, πέντε πηγές
Σμοκόβου, οι 4 θερμές και μια υπόθερμος, Παλαιοβράχα Φθιώτιδας υπόθερμος.
Ενδείξεις: αρθρίτιδα, δερματοπάθειες (ακμή, έκζεμα, εξανθήματα, κνιδώσεις, ψωρίαση),
νευρώσεις, παρέσεις, κινητικές αταξίες, χρόνιους ρευματισμούς, ημικρανίες, νευραλγίες. Στην
ποσιθεραπεία και εισπνοές στις χρόνιες δηλητηριάσεις, χρόνιες καταρροές, διάφορες
σπλαχνικές υπεραιμίες. Η ποσιθεραπεία αντενδείκνυται στις αναιμίες, εξασθενήσεις
καρδιακές παθήσεις, πεπτικές διαταραχές, πεπτικά έλκη.
7) Αλκαλικών γαιών:
στην Ελλάδα είναι μόνο οι αλκαλικές οξυπηγές όπως στη Νιγρίτα (ραδιενεργή οξυπηγή) και
τα λουτρά Σκρα Κιλκίς. Θερμή Σιδηροκάστρου. Υπόθερμες ραδιενεργές είναι οι πηγές
Ηφαίστου Κορνού Λήμνου, Ψιανής Ναυπακτίας, Αρδαίας ή Άνω Λουτράκι, Γιάννε Κιλκίς,
Λίντζα Γεννησαίας και Λίντζας Εχινού Ξάνθης, Φλωρίνης και Σουρωτής. Ενδείξεις: Οφελούν
στις πεπτικές διαταραχές και δυσκοιλιότητα σε λουτρά και σε ποσιθεραπεία.
8) Σιδηρούχες πηγές:
4 των Κυθήρων, Θερμή Μυτιλήνης, και Κακκάβου Κύθνου (αλιπηγές, θερμών Δράμας
θειούχα), Κόκκινα νερά Αγνιάς (οξυπηγές).
Οι ραδιενεργές πηγές κατά σειρά περιεκτικότητας είναι:
Ικαρίας, Καμένων Βούρλων, Αιδηψού, Ευθαλούς Μυτιλήνης, Λουτρακίου, Πολυχνίτου
Μυτιλήνης, Φερρών, Νέας Απολλωνίας. Οι θεραπευτικές ικανότητες των ραδιενεργών
πηγών είναι: Αναιμίες, αρθρίτιδες, ρευματισμοί, χρόνιες φλεγμονώδεις καταστάσεις,
νευραλγίες, παραλύσεις, μυασθένειες, υπερκοπώσεις κ.α. Ατμόθερμες για ατμόλουτρα και
εισπνοές είναι: Αμαράντου Κονίτσης και Προβατά Μήλου. Ενδείκνυται στις αρθρίτιδες,
αγκυλώσεις και καταροϊκές καταστάσεις.
9) Ιωδιούχες και βρωμιούχες πηγές: Αγίων Αναργύρων Κύθνου, Κακκάβου Κύθνου,
Μεθάνων, οι πλουσιότερες σε ιώδιοκαι βρώμιο πηγές στην Ελλάδα. Ενδείκνυνται σε:
αδενίτιδες, αρτηριοσκληρώσεις, βρογχοκήλη, δερματοπάθειες, εξιδρωματικές καταστάσεις,
λεμφατισμό, ραχίτιδα, χρόνιους ρευματισμούς.
Ππηγές που ενδείκνυνται σε μερικές περισσότερο συνηθισμένες παθήσεις:
Αγκυλώσεων: ακρατοθέρμες πηγές
 Αδενίτιδες: ιωδιούχα, βρωμιούχα λουτρά
Αιμορροΐδες: πικρές πηγές
Αλωπεκία: Θειούχα λουτρά Παιδική
Αναιμία: ακρατοθέρμες και σιδηρούχες πηγές
Αναπνευστικές παθήσεις: Θειούχα ακρατόθερμες
Αρθρίτιδα: οξύ στάδιο, υποξύ στάσιο: ακρατοθέρμες, θερμές, αλιπηγές αλκαλικών γαιών
οξυπηγές, θειούχα λουτρά, ραδιενεργά
'Ασθμα: εισπνοές θειούχων πηγών
Νευρίτιδες: Θειούχα, ραδιενεργά
Οστεοχόνδρωση: αλκαλικών γαιών αλιπηγές
Οσφυαλγίες: ακρατοθερμές, θειούχα λουτρά
Πολυομελίτιδα: Θειούχα λουτρά, υποθερμικά λουτρά, ακρατοθερμικές πηγές
Παχυσαρκία: Θερμές χλωριονατριούχες θειοπηγές, θερμικά λουτρά
Περιαρθρίτιδα ώμου: ραδιενεργά λουτρά
Ρευματισμοί: ακρατοθέρμες, θειούχες ραδιενεργές πηγές
Στηθάγχη: ραδιενεργές πηγές (αντενδείκνυνται πηγές θερμές ανθρακικού οξέος)
Τριχόπτωση: υδροθειοχλωριονατριούχα λουτρά, αλκαλικών γαιών οξυπηγές
Υπερκοπώσεις: Θειούχα, ραδιενεργά, ανθρακικού οξέος λουτρά
Ίκτερος: χλωριονατριούχες, Θειούχες πηγές
Ισχιαλγία: Θειούχες, ραδιενεργές, ακρατοθέρμες πηγές σε χρόνιο στάδιο: θερμά επιθέματα,
υποθερμικά λουτρά
Λαρυγγίτιδες: Θερμές αλιπηγές, ιωδιοβρωμιούχες, Θειούχες
Μυαλγίες: θειούχες πηγές
Υπόταση αρτηριακή: υπέρθερμες ακρατοθέρμες πηγές
Υπέρταση αρτηριακή: ραδιενεργές, ιωδιούχα λουτρά
Χρόνια φαρυγγίτιδα: εισπνοές θερμών αλιπηγών και θειούχων
Φλεβίτιδες: Θειούχες, ραδιενεργές πηγές
Φλεγμονώδεις καταστάσεις: ραδιενεργές πηγές
Χολολιθίαση: αλκαλικές οξυπηγές σε ποσιθεραπεία

Υπάρχουν πολλοί τρόποι εναλλακτικοί για κάποιο πρόβλημα υγείας.

Κάθε ιατρικό πρόβλημα, που αφορά την υγεία μας, επιλέγοντας τον κατάλληλο θεράποντα
γιατρό και θεραπευτή, μπορεί να βρει την λύση του

• Λουτρό Κουρτζή. Κοντά στη βόρεια έξοδο της Μυτιλήνης.

Ἡ μὲν γὰρ ἀρχαία πόλις μικρὰ νῆσός ἐστιν, ἡ δ’ ὕστερον προσοικισθεῖσα τῆς ἀντιπέραν ἐστὶ
Λέσβου. Ἀνὰ μέσον δ’ αὐτῶν ἐστιν Εὔριπος στενὸς καὶ ποιῶν τὴν πόλιν ὀχυρὰν» (Διόδωρος
Σικελιώτης).

Η Μυτιλήνη, που έδωσε το όνομά της στην πρωτεύουσα της Λέσβου, ήταν σύμφωνα με τον
μύθο κόρη του πρώτου βασιλιά της Λέσβου Μάκαρος, που ήταν εγγονός του Δία και γιος της
Ρόδου και του Ήλιου ή του Κρινάκου.Τα αρχαιότερα τεκμήρια ανθρώπινης δραστηριότητας
γύρω από την πόλη της Μυτιλήνης χρονολογούνται στην Τελική Νεολιθική περίοδο, ενώ τα
αρχαιότερα οικιστικά κατάλοιπα βρίσκονται στη θέση Νησί, με το χαμηλό λόφο τον οποίο
στεφανώνει το Κάστρο, στη θέση όπου υπήρχε η αρχαία Ακρόπολη.
Η Μυτιλήνη ήταν η σπουδαιότερη από τις έξι λεσβιακές πόλεις, που υπήρχαν ήδη από τον 8ο
αι. π.Χ. Ταραγμένη ήταν η ιστορία της Μυτιλήνης σε όλη τη διάρκεια της Αρχαιότητας με
ιδιαίτερα δραματικό γεγονός την «αποστασία» το 428 π.Χ. από την Α΄ Αθηναϊκή Συμμαχία.
Η ανοδική πορεία της πόλης της Μυτιλήνης ξεκίνησε κατά τα Αρχαϊκά χρόνια όταν ήταν η
ισχυρότερη πόλη-κράτος του νησιού, ενώ τη μεγαλύτερη άνθηση γνώρισε κατά την Ελληνιστική
περίοδο, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά λείψανα. Η αρχαϊκή πόλη ήταν περιορισμένη
κυρίως στο Νησί, τη νησίδα δηλαδή που χώριζε το κανάλι του Ευρίπου από την ξηρά. Ο
Εύριπος, μήκους 780 μ. και πλάτους περίπου 30 μ., ένωνε τα δύο σημαντικότατα φυσικά
λιμάνια της πόλης, το βόρειο ή τον Τριηρικό λιμένα με το Νότιο ή Μαλλόεντα, ή Μέγα ή
Εμπορικό λιμένα, ρύθμιζε τη ζωή της πόλης και χώριζε τον κυρίως οικισμό από το νεκροταφείο
και τα εκτός πόλης ιερά. Η αρχαϊκή νεκρόπολη βρισκόταν κοντά στις όχθες του Ευρίπου στο
μέρος της ξηράς και γύρω από το βόρειο εμπορικό λιμάνι. Σημαντικό ρόλο στην οικονομία του
νησιού έπαιξαν οι στατήρες, τα νομίσματα της Μυτιλήνης από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ.
Μαρτυρείται επίσης η λατρεία του Ασκληπιού, του Διονύσου, της Ήρας και της Κυβέλης.
Τμήματα του αρχαίου λιμανιού της πόλης, ορατά μέσα στη θάλασσα, μαρτυρούν την
οικονομική και εμπορική ακμή της Μυτιλήνης των Κλασικών χρόνων. Η κατοίκηση επεκτάθηκε
και δυτικά του Ευρίπου ενώ τα νεκροταφεία αναπτύχθηκαν κατά μήκος των λιθόστρωτων
δρόμων από τις βόρειες, δυτικές και νότιες εξόδους της πόλης και σε απόσταση ως και δύο
χιλιομέτρων από το τείχος. Κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους η πόλη γνώρισε
μεγάλη άνθηση. Οι αρχαίες φιλολογικές πηγές αναφέρουν ότι ήταν όμορφη και μεγαλοπρεπής,
όπως η Έφεσος και η Ρόδος. Τις όχθες του Ευρίπου ένωναν μαρμάρινες γέφυρες και στις
όχθες του ήταν συγκεντρωμένα τα σπουδαιότερα μνημεία και ιερά της πόλης. Στη βόρεια
απόληξή του, γύρω από το εμπορικό λιμάνι, υπήρχαν οι λαμπρές στοές της Αγοράς. Στη θέση
Μέσα σώζονται τα θεμέλια και αρχιτεκτονικά μέλη ιωνικού ναού, ενώ τα ερείπια δωρικού ναού,
πιθανώς του Διονύσου, βρίσκονται στο ακρωτήριο Άγιος Φωκάς. Με το βουλευτήριο ταυτίζεται
κτήριο του 3ου αι. π.Χ. ενώ στη θέση «Κουρτζή» εντοπίστηκαν το μεγάλο νεκροταφείο και
ναός του Απόλλωνα και της Ήρας. Το σημαντικότερο μνημείο της Μυτιλήνης ήταν το
θέατρο, που χτίστηκε στο φυσικό κοίλωμα της νότιας κλιτύος, κοντά στην κορυφή του
λόφου, τον 3ο αι. π.Χ. Η πόλη επεκτάθηκε στο λόφο της Αγ. Κυριακής και οι πιο εύπορες
κοινωνικές τάξεις έχτιζαν ευρύχωρες και πολυτελείς επαύλεις με τοιχογραφίες και εξαιρετικής
τέχνης ψηφιδωτά, όπως και κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Εντός των τειχών της ελληνιστικής
πόλης αποκαλύπτεται το σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης με πήλινους αγωγούς.
Σημαντικό τεχνικό έργο ήταν το εντυπωσιακό υδραγωγείο της Ρωμαϊκής περιόδου, με το οποίο
μετέφεραν το νερό από απόσταση 30 περίπου χλμ. στην πόλη της Μυτιλήνης.
Το 1462 η Λέσβος κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς. Οι πρώτοι αιώνες της ένταξής της στην
Οθωμανική Αυτοκρατορία χαρακτηρίζονται από οικονομική παρακμή. Θα ήταν όμως
υπερβολικό να υποστηριχθεί ότι η πνευματική κίνηση απουσίαζε εντελώς από το νησί. Στο α΄
μισό του 16ου αιώνα άνθησε η Μονή Λειμώνος, η οποία εξελίχθηκε σε πνευματικό κέντρο του
νησιού. Η κατάσταση βελτιώθηκε σημαντικά μετά την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από
τη Ρωσία στο Ρωσο-οθωμανικό πόλεμο του 1768-1774 και την υπογραφή της συνθήκης του
Κιουτσούκ Καϊναρτζή, τα αποτελέσματα της οποίας ήταν ευεργετικά για το εμπόριο. Τότε η
παραγωγική και εμπορική δραστηριότητα του νησιού πέρασε σε μεγάλο βαθμό στα χέρια των
ελληνορθοδόξων, με αποτέλεσμα το νησί να γνωρίσει ραγδαία αστική ανάπτυξη. Την
οικονομική ανάπτυξη ακολούθησε η πνευματική ακμή του νησιού. Το 18ο αιώνα η άνθηση των
γραμμάτων ήταν σημαντική. Εξέχουσα πνευματική προσωπικότητα της εποχής ήταν ο Βενιαμίν
ο Λέσβιος, κεντρική προσωπικότητα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Το 19ο αιώνα και στις
αρχές του 20ού αιώνα η οικονομική και η αστική ανάπτυξη του νησιού έφτασε στο απόγειό της,
στηριγμένη κυρίως στη μονοκαλλιέργεια της ελιάς, στην ανάπτυξη της βιομηχανίας και στις
στενές εμπορικές σχέσεις με τα μικρασιατικά παράλια. Από αυτή την περίοδο προέρχονται τα
νεοκλασικά αρχοντικά που συναντάμε μέχρι σήμερα στην πόλη της Μυτιλήνης. Το 1912 η
Λέσβος καταλήφθηκε από ελληνικές δυνάμεις και ενσωματώθηκε επίσημα στην Ελλάδα το
1923 με τη συνθήκη της Λοζάνης.Το 1922 μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, η Λέσβος
υπήρξε τόπος εγκατάστασης προσφύγων. Η μαζική έλευση προσφύγων αναδιοργάνωσε τις
κοινωνικές δομές και την κατανομή του πληθυσμού, ενώ δεν έλειψαν οι εντάσεις μεταξύ
ντόπιων και προσφύγων, με αιχμή κυρίως την κάρπωση των οθωμανικών κτημάτων. Στην
πόλη της Μυτιλήνης, στην κορυφή του λόφου της Αγίας Κυριακής, χτίστηκε, κατά την Πρώιμη
Ελληνιστική περίοδο, το αρχαίο θέατρο, που όπως φαίνεται από τα ανασκαφικά δεδομένα
έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στη ζωή της πόλης. Σε αυτό λάμβαναν χώρα όλα τα σημαντικά
γεγονότα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Ο θρίαμβος του Ρωμαίου στρατηγού Πομπήιου
έγινε στο θέατρο της Μυτιλήνης με μεγαλοπρέπεια γύρω στο 66 π.Χ., αφού νίκησε το βασιλιά
του Πόντου Μιθριδάτη.Το θέατρο είναι σημαντικό για το ρόλο που διαδραμάτισε στην ιστορία
της αρχιτεκτονικής. Ο Πομπήιος θαύμασε την αρχιτεκτονική του θεάτρου και το 55 π.Χ. έχτισε
ένα όμοιο θέατρο στη Ρώμη. Στο πλαίσιο του εξωραϊσμού των πόλεων της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας χτίστηκε το υδραγωγείο της Μυτιλήνης με το καλύτερα σωζόμενο τμήμα του
στην αγροτική περιοχή του οικισμού της Μόριας, όπου η μνημειακή τοξοστοιχία του, ύψους 27
μ. και μήκους 170 μ., γεφυρώνει τη γραφική κοιλάδα, διευκολύνοντας τη μεταφορά νερού από
τις πηγές του Ολύμπου στη Μυτιλήνη.Μετά την επέκταση της πόλης της Μυτιλήνης το 2ο αι.
π.Χ., η περιοχή γνώρισε μεγάλη οικονομική άνοδο, όπως φαίνεται από τα πλούσια ευρήματα
και τις επαύλεις με τα θαυμάσια ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες. Η χτιστή ιχθυοδεξαμενή που
αποκαλύφθηκε κοντά στο νότιο λιμάνι της Μυτιλήνης με την επιμελημένη τοιχοποιία
χρονολογείται στη Ρωμαϊκή περίοδο. Είναι το μοναδικό μνημείο αυτής της κατηγορίας στο
βόρειο Αιγαίο. Στην περιοχή της Άντισσας βρίσκεται η Μονή Υψηλού και στην περιοχή της
Ερεσού η Μονή Πιθαρίου. Εντυπωσιακά μεγάλος είναι ο αριθμός των παλαιοχριστιανικών
βασιλικών στη Λέσβο. Μεταξύ αυτών γνωστότερες είναι του Αγίου Ανδρέα του 5ου αι. μ.Χ. και
του Αφεντέλλη στη Σκάλα Ερεσού. Τα πιο γνωστά μοναστηριακά συγκροτήματα της Λέσβου
είναι η Παναγία της Αγιάσου του 8ου αι. μ.Χ. και ο Ταξιάρχης του Μανταμάδου.

Το μοναστήρι των Ταξιαρχών, στην περιοχή του Μανταμάδου, χρονολογείται από τους
μελετητές στο 18ο αιώνα και οφείλει την ιδιαιτερότητά του στη σπάνια για την ορθόδοξη
χριστιανική τέχνη ανάγλυφη εικόνα του αρχαγγέλου Μιχαήλ.Τα μοναστήρια της Λέσβου
λεηλατήθηκαν ή ερημώθηκαν από τις επιθέσεις των Σαρακηνών και κατόπιν από τους
Οθωμανούς. Ωστόσο, η προσπάθεια ανασύστασης των μοναστηριών κατά το 16ο αιώνα
επανέφερε πολλά σε λειτουργία και κατά έναν τρόπο συνεχίζεται ως σήμερα. Η γεωγραφική
γειτνίαση της Λέσβου με τον ανατολικό κόσμο, και ως εκ τούτου η μεταξύ τους στενή
επικοινωνία και οι εμπορικές συναλλαγές, κατέστησαν το νησί γέφυρα για τη μετάδοση της
νέας θρησκείας από τα μεγάλα χριστιανικά κέντρα της Ανατολής προς τον κυρίως ελλαδικό
κορμό. Επιπροσθέτως, η παράδοση συνδέει τον εκχριστιανισμό της νήσου με τη σύντομη
παραμονή του αποστόλου Παύλου στη Μυτιλήνη το 58 μ.Χ., στο πλαίσιο της τρίτης του
περιοδείας. Το κάστρο της Μήθυμνας έχει σχήμα ακανόνιστου τραπεζίου, με πλευρά 70 μ. Το
μεγαλύτερο μέρος του είναι δομημένο κατά το ψευδοϊσόδομο σύστημα τοιχοποιίας.
Χρησιμοποιήθηκαν μεγάλοι λαξευμένοι λίθοι από βασαλτικό πέτρωμα. Η βορειοανατολική
πλευρά παρουσιάζει ομαλότερο έδαφος, που επέβαλε την οικοδόμηση υψηλότερων
προτειχισμάτων για την εξασφάλιση μεγαλύτερης προστασίας. Για ασφαλέστερη οχύρωση
οικοδομήθηκαν σε πυκνή διάταξη δέκα υψηλοί πύργοι τετράγωνης και κυκλικής κάτοψης
περιμετρικά του φρουρίου. Στη νοτιοδυτική πλευρά υπάρχει εξωτερικό προτείχισμα και η
πρόσβαση στο φρούριο γίνεται σταδιακά μέσω τριών διαδοχικών πυλών. Η πρώτη πύλη
ανοίγεται στο νοτιότερο άκρο του εξωτερικού περιβόλου. Είναι οθωμανικής κατασκευής, όπως
συνάγεται από εντοιχισμένη επιγραφική μαρτυρία. Στο πάνω μέρος φέρει ως κάλυψη οξύληκτο
τόξο. Μεταξύ του εξωτερικού αυτού περιβόλου και του εσωτερικού δημιουργείται αύλειος
χώρος εν είδει τάφρου.Αρχειακές πηγές και περιηγητικά κείμενα ρίχνουν φως στην ιστορία του
φρουρίου. Ο Bernard Randolph σημειώνει την καλή κατάστασή του και επιβεβαιώνει πως ήδη
το 1687 είχε διαμορφωθεί η τάφρος και είχε λάβει την παρούσα μορφή. Αναφέρει μεταξύ
άλλων: «Είναι καλά οχυρωμένο κατά τον αρχαίο τρόπο, με τα πολύ υψηλά τείχη και με ισχυρή
φρουρά. Έχει πύργους, μία τάφρο χωρίς νερό με ένα χαμηλό τοίχο γύρω της και μία κινητή
γέφυρα, που είναι η μόνη είσοδος στο φρούριο». Η προσέγγιση στη δεύτερη πύλη γίνεται από
ελαφρώς ανηφορικό θολοσκέπαστο δρόμο, το λεγόμενο «διαβατικό», κατά τη συνήθεια της
οθωμανικής αμυντικής αρχιτεκτονικής, που οδηγεί σε υπαίθριο επιμήκη χώρο. Αυτός ο αύλειος
χώρος προστατεύεται ένθεν και ένθεν από τα εσωτερικά τείχη και τα μεταπύργια. Ακολουθεί η
τρίτη κατά σειρά είσοδος, η κυρία μνημειακή πύλη του κάστρου, που χρονολογείται στο 14ο
αιώνα. Είναι καμωμένη από χοντρό ξύλο που φέρει επικαλύψεις από μετάλλινες πλάκες. Στο
χώρο που διαμορφώνεται εκατέρωθεν της λίθινης αψίδας της είναι η θέση για τις καταχύστρες,
από όπου οι πολιορκούμενοι έριχναν βαριές μπάλες, λιωμένη πίσσα ή καυτό λάδι στους
πολιορκητές.
Το εσωτερικό του κάστρου χωρίζεται σε διάφορα επίπεδα. Από την εποχή του Βυζαντίου
σώζεται υπόγεια υδροδεξαμενή μεγάλου μεγέθους με τοξωτή επιστέγαση. Αυτή εξασφάλιζε
πόσιμο νερό στους πολιορκημένους. Από την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας διατηρείται
στο νότιο τμήμα της εισόδου ένα τριμερές κτίσμα με θόλο. Χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή, ενώ
σύμφωνα με άλλη εκδοχή είχε χρήση πυριτιδαποθήκης. Στο ανατολικό τμήμα της κύριας
εισόδου υπάρχει ένα κτίσμα, επίσης της Οθωμανικής περιόδου, αποτελούμενο από τέσσερις
χώρους. Στο βόρειο τμήμα του φρουρίου δύο ακόμη οικοδομήματα αποτελούσαν πιθανότατα
καταλύματα της φρουράς. Επίσης, ένα χώρο υγιεινής μαρτυρεί αποχετευτικός αγωγός. Σε
πολλά σημεία των τειχών ο επισκέπτης θα παρατηρήσει εντοιχισμένες πλάκες που φέρουν
επιγραφές ή άλλα διακριτικά
Λέσβος είναι ένα από τα μεγαλύτερα νησιά του Αιγαίου πελάγους. Είναι το τρίτο σε μέγεθος
ελληνικό νησί. Απέχει από το στενό του Ελλησπόντου 120 ναυτικά μίλια, από τη Σμύρνη 105
και από τις Κυδωνίες (Αϊβαλί, τουρκ. Ayvalık) ελάχιστα ναυτικά μίλια. Ορεινή και δασώδης, η
Λέσβος παρουσιάζει ποικιλία φυσικών αγαθών και γεωλογικών σχηματισμών. Οι ακτές της,
με πολλούς ορμίσκους και ακρωτήρια, σχηματίζουν δύο μεγάλους και πλούσιους σε
αλιεύματα κόλπους, της Καλλονής και της Γέρας. Σημαντικό μέρος του νησιού καλύπτουν οι
πεδιάδες, από τις οποίες σημαντικότερες είναι της Καλλονής, του Ίππειους και της Γέρας. Οι
υψηλότερες κορυφές είναι του Ολύμπου και του Λεπέτυμνου.

Μαρτυρημένη από την Αρχαιότητα, η καλλιέργεια της ελιάς καθορίζει μέχρι και σήμερα τη
φύση και την έκταση της αγροτικής δραστηριότητας, συμπροσδιορίζοντας τις κοινωνικές
δομές και τους ρυθμούς της ζωής.

Ιστορικές πηγές και περιηγητικά κείμενα για την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας
μνημονεύουν την καλλιέργεια της αμπέλου και την παραγωγή εξαιρετικού κρασιού στη Λέσβο,
κυρίως στην πεδιάδα της Καλλονής, στην Πέτρα και στη Μήθυμνα. Αναφέρεται επίσης η
παραγωγή σιτηρών, αλατιού, σύκων, ρετσινιού, βελανιδιών. Άφθονα ήταν και τα
κτηνοτροφικά προϊόντα στην Ερεσό και στον Μανταμάδο, ενώ οι κάτοικοι του νησιού
ασχολούνταν και με την κατεργασία των δερμάτων.

Τμήμα της γεωμορφολογίας του νησιού είναι τα σπήλαια. Τα σημαντικότερα, με τεκμηριωμένη

την παρουσία του ανθρώπου, είναι του Αγίου Βαρθολομαίου στην ορεινή περιοχή των
Ταξιαρχών, τα σπήλαια στη θέση Μαγαράς Αλυφαντών και στη θέση Φούσα, κοντά στον
αγροτικό οικισμό Κάτω Τρίτος.

Ως προς τη γεωλογία της Λέσβου, σημαντικές είναι επίσης οι θερμές πηγές με τις ιαματικές
ιδιότητες που αναβλύζουν στον κόλπο της Γέρας, στον Άγιο Ιωάννη Λισβορίου, στην Εφταλού
της Μήθυμνας, στην παραλία της Αργένου, στην Κρυφή Παναγιά Πλωμαρίου, στον Γαβαθά,
στη θέση Θερμέλια Μόριας και στη Θερμή, γνωστή από τα αρχαιολογικά δεδομένα του Ιερού
της Θερμίας Αρτέμιδος. Η θερμότερη πηγή, με θερμοκρασία των υδάτων να φθάνει τους
81°C, είναι στον Πολυχνίτο.

Η λεσβιακή φύση είναι προικισμένη με πλούσια βλάστηση, που διαφέρει από περιοχή σε
περιοχή. Το στολίδι των γυμνών βουνών της αγροτικής περιοχής του Σιγρίου και της Ερεσού
είναι το απολιθωμένο δάσος κωνοφόρων δέντρων, που σχηματίστηκε περίπου πριν από 12
εκατομμύρια χρόνια. Η δασική βλάστηση αντιστοιχεί στις φάσεις της ηφαιστειακής ηρεμίας
που επικρατούσε στην περιοχή και η απολίθωση έπεται ως αποτέλεσμα της υδροθερμικής
φάσης που εκδηλώνεται σαν μεταηφαιστειακή ενέργεια. Απολιθωμένα δέντρα επισημάνθηκαν
επίσης στην αγροτική περιφέρεια της Άντισσας, του Γαβαθά, των Χυδήρων, του Μεσοτόπου
και της Μήθυμνας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι άφθονοι απολιθωμένοι κορμοί στις
ακτές και στη θάλασσα, αυξάνοντας το ενδιαφέρον των γεωλόγων και παλαιοντολόγων για
τον ενάλιο κόσμο.

2. Ιστορία

Τα αρχαιότερα κατάλοιπα της Νεολιθικής εποχής στη Λέσβο προέρχονται από το σπήλαιο
του Αγίου Βαρθολομαίου, της Πρώιμης και Μέσης εποχής του Χαλκού από τον οικισμό της
Θερμής και τα παράλια του κόλπου Καλλονής. Στις ίδιες περιοχές, καθώς και στον κόλπο της
Γέρας, έχουν βρεθεί αρχαιολογικά κατάλοιπα των Μυκηναϊκών χρόνων.

2.1. Αρχαιότητα

Από τις αρχές του 10ου αι. π.Χ. ως τον 8ο αι. π.Χ., την εποχή του αποικισμού και των
κοινωνικών ανακατατάξεων στον ελλαδικό χώρο και το Αιγαίο, εγκαταστάθηκαν στο νησί οι
Αχαιοί και οι Αιολείς, στους οποίους οφείλεται η ίδρυση της «λεσβιακής εξάπολης». Η
Μυτιλήνη, η Άντισσα, η Πύρρα, η Αρίσβη, η Μήθυμνα και η Ερεσός αποτέλεσαν σημαντικές
πόλεις-κράτη, τους ιδρυτές των οποίων η παράδοση θεωρούσε απογόνους των Ατρειδών.

Παρά την τυραννική διακυβέρνηση της Μυτιλήνης από το γένος των Πενθελιδών, ο 7ος και ο
6ος αι. π.Χ. συνιστούν περίοδο υψίστης ακμής για τη Λέσβο. Μέσα από αντίξοες πολιτικές
συνθήκες και κοινωνικές ανακατατάξεις διακρίθηκαν σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο
Πιττακός, αισυμνήτης και ένας από τους επτά σοφούς της Αρχαιότητας, και οι εκπρόσωποι
της λυρικής ποίησης Αλκαίος, Σαπφώ και Τέρπανδρος, που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο
στα πολιτικά τεκταινόμενα.

Από το τέλος του 6ου αι. π.Χ. η Λέσβος λεηλατήθηκε από τους Πέρσες. Έκτοτε το νησί χάνει
την αυτονομία του και υφίσταται σειρά αλλεπάλληλων επιδρομών και συγκρούσεων. Μετά το
τέλος των περσικών πολέμων και τη νίκη των Ελλήνων, οι λεσβιακές πόλεις έγιναν μέλη της
Α΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας και αργότερα πήραν ενεργό μέρος στα γεγονότα του
Πελοποννησιακού πολέμου. Το 428 π.Χ. η αποστασία των Μυτιληναίων από την Α΄ Αθηναϊκή
Συμμαχία είχε σαν αποτέλεσμα τη σφαγή του ανδρικού πληθυσμού της πόλης και τον
εξανδραποδισμό του άμαχου πληθυσμού. Αυτή την περίοδο, τον 5ο αι. π.Χ. έζησε ο
ιστοριογράφος Ελλάνικος (480-395 π.Χ.) και τον 4ο αι. π.Χ. ο «πατέρας» της βοτανικής
Θεόφραστος (372/1-288/7 π.Χ.).

Κατά την Ελληνιστική περίοδο η Λέσβος βρισκόταν στην επιρροή της μακεδονικής κυριαρχίας
και αργότερα των Πτολεμαίων.

Οι ισχυρότερες από τις πόλεις της Λέσβου κατά την Αρχαιότητα ήταν η Μήθυμνα και η
Μυτιλήνη. Η Αρίσβη καταστράφηκε ήδη κατά την Κλασική περίοδο, η Πύρρα κατά την
Ελληνιστική και η Άντισσα καταστράφηκε από τους Ρωμαίους το 168 π.Χ., στους οποίους
έκτοτε υποτάχτηκε η Λέσβος μαζί με τα άλλα νησιά του Αιγαίου.

2.1.1. Λυρική ποίηση

Ο 7ος και ο 6ος αι. π.Χ. είναι αιώνες υψίστης πολιτισμικής ακμής, που αντικατοπτρίζεται σε
όλες τις εκφάνσεις της τέχνης. Μέσα από τον πολιτικό αναβρασμό των πολιτικών
ανακατατάξεων, αναδείχθηκαν σημαίνοντα πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον
αρχαϊκό κόσμο. Είναι η εποχή που γεννήθηκε η λυρική ποίηση. Ο έμμετρος δηλαδή λόγος,
που απήγγελλαν με τη συνοδευτική υπόκρουση της λύρας.

Το όνομα του Τερπάνδρου από τη Λέσβο, γύρω στο 630 π.Χ., κατέχει σημαντική θέση στην
ιστορία της λυρικής ποίησης, αφού σύμφωνα με τις πηγές είναι ο ιδρυτής του νέου ποιητικού
είδους. Θεωρείται ο εφευρέτης του βαρβίτου. Έδωσε επίσης την τελική μορφή στο «νόμο» –
άσμα προς τιμήν του Απόλλωνα. Η φήμη του ως κιθαρωδού έφτασε σε όλες τις ελληνικές
πόλεις του αρχαίου κόσμου, όπως τη Σπάρτη, όπου υποτίθεται πως κατόρθωσε να
κατευνάσει τα πολιτικά πάθη με την αρμονία της μελωδίας του. Eκεί θέσπισε την ίδρυση της
μουσικής γιορτής των Καρνείων κατά τη 16η Ολυμπιάδα το 675/4 π.Χ.

Δύο γενιές αργότερα, οι κορυφαίοι λυρικοί από τη Λέσβο, ο Αλκαίος και η Σαπφώ, θεωρούν
τον Τέρπανδρο ιδρυτή της λυρικής ποίησης, ενώ οι ίδιοι ανέδειξαν τη δύναμη του ποιητικού
λόγου και στο πολιτικό πεδίο. Οι στίχοι του Αλκαίου παρουσιάζουν την πολιτική του
τοποθέτηση σαφώς υπέρ της αριστοκρατίας. Θίγει τον πολιτικό αναβρασμό και τα
συναισθήματα του λαού, γεγονός που είχε συνέπεια την εξορία του στη Λυδία και την
Αίγυπτο. Χαρακτηριστική είναι η σύγκριση που κάνει σε ένα ποίημα, όπου προσομοιάζει την
πόλη που κυβερνιέται από τύραννο με πλοίο που το χτυπά θύελλα. Βεβαίως ο Αλκαίος, εκτός
από τα πολιτικά, ασχολείται και με ερωτικά, συμποτικά και θρησκευτικά θέματα. Οι
Αλεξανδρινοί τον περιέλαβαν στον «κανόνα» των Λυρικών επισημαίνοντας τη δύναμη και τη
γλυκύτητα της ποιητικής του σύνθεσης.

Στην ίδια γόνιμη καλλιτεχνική περίοδο (γύρω στο 715 π.Χ.) ανήκει επίσης η Σαπφώ, που
ονομάστηκε «δέκατη μούσα» και «μοισοπόλος» (μουσοπόλος) για τη χάρη και την ευγένεια
των στίχων της. Η ανάμειξη της οικογένειάς της στην πολιτική ζωή της Μυτιλήνης στοίχισε στη
Σαπφώ τον εκπατρισμό της στην Πύρρα και στη Σικελία. Από τα σωζόμενα αποσπάσματα
διαπιστώνεται πως το περιεχόμενο των στίχων της ήταν σχετικό με τις εφήμερες χαρές και τις
λύπες του μικρού κύκλου των κοριτσιών που απάρτιζαν τη Σχολή της. Εκεί δίδασκε το
τραγούδι, την ποίηση και το χορό. Με εξαίρεση τα επιθαλάμια άσματα, που τραγουδούσαν
κατά τη γαμήλια τελετή, όλα τα άλλα ποιήματα ήταν προς ιδιωτική χρήση και τέρψη. Οι στίχοι
έχουν ερωτικό περιεχόμενο, ενώ δε λείπει ο θαυμασμός για τη φύση. Η κριτική των Νεότερων
χρόνων εξαίρει την ποιητική αξία της Σαπφούς βασιζόμενη κυρίως στο έργο Ωδή στην
Αφροδίτη, όπου η ποιήτρια επικαλείται την επικουρία της θεάς για το νέο έρωτα που τη
βασανίζει. Οι αγγειογράφοι του 5ου αι. π.Χ. απεικόνισαν τη Σαπφώ και τον Αλκαίο
αναγνωρίζοντας με αυτό τον τρόπο την προσφορά τους στην ποίηση.

Στους λυρικούς ποιητές του νησιού συμπεριλαμβάνεται και ο Αρίων, ένας από τους
σημαντικούς κιθαρωδούς της Λέσβου που συνέχισαν την παράδοση του Τερπάνδρου.
Εξύψωσε το διθύραμβο από το πρωτογενές στάδιο σε ανεπτυγμένο έντεχνο και σύνθετο
είδος, συμβάλλοντας καίρια στη διαμόρφωση του αρχαίου δράματος.

Ο μύθος συνδέει το νησί της μουσικής και της ποίησης με τον Ορφέα, θρησκευτικό ποιητή,
προφήτη και ιερέα «γόη από μουσικής και μαντικής άμα». Σύμφωνα με τις πηγές, μετά το
διαμελισμό του από τις Μαινάδες στα όρη της Πιερίας, τα κύματα έφεραν το κεφάλι του στην
Άντισσα και τη λύρα του στη Μυτιλήνη. Με αυτό τον τρόπο συνέχισε να απαγγέλλει και να
χρησμοδοτεί στη Λέσβο.

2.1.2. Η αρχαία πόλη της Μυτιλήνης

«Ἡ μὲν γὰρ ἀρχαία πόλις μικρὰ νῆσός ἐστιν, ἡ δ’ ὕστερον προσοικισθεῖσα τῆς ἀντιπέραν
ἐστὶ Λέσβου. Ἀνὰ μέσον δ’ αὐτῶν ἐστιν Εὔριπος στενὸς καὶ ποιῶν τὴν πόλιν ὀχυρὰν»
(Διόδωρος Σικελιώτης).

Η Μυτιλήνη, που έδωσε το όνομά της στην πρωτεύουσα της Λέσβου, ήταν σύμφωνα με τον
μύθο κόρη του πρώτου βασιλιά της Λέσβου Μάκαρος, που ήταν εγγονός του Δία και γιος της
Ρόδου και του Ήλιου ή του Κρινάκου.

Τα αρχαιότερα τεκμήρια ανθρώπινης δραστηριότητας γύρω από την πόλη της Μυτιλήνης
χρονολογούνται στην Τελική Νεολιθική περίοδο, ενώ τα αρχαιότερα οικιστικά κατάλοιπα
βρίσκονται στη θέση Νησί, με το χαμηλό λόφο τον οποίο στεφανώνει το Κάστρο, στη θέση
όπου υπήρχε η αρχαία Ακρόπολη.

Η Μυτιλήνη ήταν η σπουδαιότερη από τις έξι λεσβιακές πόλεις, που υπήρχαν ήδη από τον 8ο
αι. π.Χ. Ταραγμένη ήταν η ιστορία της Μυτιλήνης σε όλη τη διάρκεια της Αρχαιότητας με
ιδιαίτερα δραματικό γεγονός την «αποστασία» το 428 π.Χ. από την Α΄ Αθηναϊκή Συμμαχία.

Η ανοδική πορεία της πόλης της Μυτιλήνης ξεκίνησε κατά τα Αρχαϊκά χρόνια όταν ήταν η
ισχυρότερη πόλη-κράτος του νησιού, ενώ τη μεγαλύτερη άνθηση γνώρισε κατά την
Ελληνιστική περίοδο, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά λείψανα. Η αρχαϊκή πόλη ήταν
περιορισμένη κυρίως στο Νησί, τη νησίδα δηλαδή που χώριζε το κανάλι του Ευρίπου από την
ξηρά. Ο Εύριπος, μήκους 780 μ. και πλάτους περίπου 30 μ., ένωνε τα δύο σημαντικότατα
φυσικά λιμάνια της πόλης, το βόρειο ή τον Τριηρικό λιμένα με το Νότιο ή Μαλλόεντα, ή Μέγα
ή Εμπορικό λιμένα, ρύθμιζε τη ζωή της πόλης και χώριζε τον κυρίως οικισμό από το
νεκροταφείο και τα εκτός πόλης ιερά. Η αρχαϊκή νεκρόπολη βρισκόταν κοντά στις όχθες του
Ευρίπου στο μέρος της ξηράς και γύρω από το βόρειο εμπορικό λιμάνι. Σημαντικό ρόλο στην
οικονομία του νησιού έπαιξαν οι στατήρες, τα νομίσματα της Μυτιλήνης από τα μέσα του 6ου
αι. π.Χ. Μαρτυρείται επίσης η λατρεία του Ασκληπιού, του Διονύσου, της Ήρας και της
Κυβέλης.

Τμήματα του αρχαίου λιμανιού της πόλης, ορατά μέσα στη θάλασσα, μαρτυρούν την
οικονομική και εμπορική ακμή της Μυτιλήνης των Κλασικών χρόνων. Η κατοίκηση επεκτάθηκε
και δυτικά του Ευρίπου ενώ τα νεκροταφεία αναπτύχθηκαν κατά μήκος των λιθόστρωτων
δρόμων από τις βόρειες, δυτικές και νότιες εξόδους της πόλης και σε απόσταση ως και δύο
χιλιομέτρων από το τείχος.

Κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους η πόλη γνώρισε μεγάλη άνθηση. Οι αρχαίες
φιλολογικές πηγές αναφέρουν ότι ήταν όμορφη και μεγαλοπρεπής, όπως η Έφεσος και η
Ρόδος. Τις όχθες του Ευρίπου ένωναν μαρμάρινες γέφυρες και στις όχθες του ήταν
συγκεντρωμένα τα σπουδαιότερα μνημεία και ιερά της πόλης. Στη βόρεια απόληξή του, γύρω
από το εμπορικό λιμάνι, υπήρχαν οι λαμπρές στοές της Αγοράς. Στη θέση Μέσα σώζονται τα
θεμέλια και αρχιτεκτονικά μέλη ιωνικού ναού, ενώ τα ερείπια δωρικού ναού, πιθανώς του
Διονύσου, βρίσκονται στο ακρωτήριο Άγιος Φωκάς. Με το βουλευτήριο ταυτίζεται κτήριο του
3ου αι. π.Χ. ενώ στη θέση «Κουρτζή» εντοπίστηκαν το μεγάλο νεκροταφείο και ναός του
Απόλλωνα και της Ήρας. Το σημαντικότερο μνημείο της Μυτιλήνης ήταν το θέατρο, που
χτίστηκε στο φυσικό κοίλωμα της νότιας κλιτύος, κοντά στην κορυφή του λόφου, τον 3ο αι.
π.Χ. Η πόλη επεκτάθηκε στο λόφο της Αγ. Κυριακής και οι πιο εύπορες κοινωνικές τάξεις
έχτιζαν ευρύχωρες και πολυτελείς επαύλεις με τοιχογραφίες και εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτά,
όπως και κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Εντός των τειχών της ελληνιστικής πόλης αποκαλύπτεται
το σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης με πήλινους αγωγούς. Σημαντικό τεχνικό έργο ήταν
το εντυπωσιακό υδραγωγείο της Ρωμαϊκής περιόδου, με το οποίο μετέφεραν το νερό από
απόσταση 30 περίπου χλμ. στην πόλη της Μυτιλήνης.

2.2. Βυζαντινή και Μεσαιωνική περίοδος

Καθ' όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου η Λέσβος ανέπτυξε σημαντική εμπορική
δραστηριότητα και πνευματική ζωή, χάρη στα μοναστηριακά της κέντρα (π.χ. Μονή
Μυρσινιώτισσας). Ωστόσο, πειρατικές επιδρομές καθώς και επιδρομές Αράβων καταπόνησαν
το νησί και έπληξαν την οικονομία. Ο πληθυσμός του νησιού την περίοδο αυτή μειώθηκε
σημαντικά. Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, η Λέσβος
ακολούθησε τη μοίρα των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου και αποτέλεσε τμήμα της
Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης. Το 1247 επανήλθε στους Βυζαντινούς,
αλλά το 1355 παραχωρήθηκε από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο στους Γενουάτες
υπό τη διοίκηση του οίκου των Γατελούζων, ως προίκα για τη Μαρία Παλαιολόγου.

2.3. Οθωμανική και Νεότερη περίοδος

Το 1462 η Λέσβος κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς. Οι πρώτοι αιώνες της ένταξής της
στην Οθωμανική Αυτοκρατορία χαρακτηρίζονται από οικονομική παρακμή. Θα ήταν όμως
υπερβολικό να υποστηριχθεί ότι η πνευματική κίνηση απουσίαζε εντελώς από το νησί. Στο α΄
μισό του 16ου αιώνα άνθησε η Μονή Λειμώνος, η οποία εξελίχθηκε σε πνευματικό κέντρο του
νησιού. Η κατάσταση βελτιώθηκε σημαντικά μετά την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
από τη Ρωσία στο Ρωσο-οθωμανικό πόλεμο του 1768-1774 και την υπογραφή της συνθήκης
του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, τα αποτελέσματα της οποίας ήταν ευεργετικά για το εμπόριο. Τότε
η παραγωγική και εμπορική δραστηριότητα του νησιού πέρασε σε μεγάλο βαθμό στα χέρια
των ελληνορθοδόξων, με αποτέλεσμα το νησί να γνωρίσει ραγδαία αστική ανάπτυξη. Την
οικονομική ανάπτυξη ακολούθησε η πνευματική ακμή του νησιού. Το 18ο αιώνα η άνθηση
των γραμμάτων ήταν σημαντική. Εξέχουσα πνευματική προσωπικότητα της εποχής ήταν ο
Βενιαμίν ο Λέσβιος, κεντρική προσωπικότητα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Το 19ο αιώνα
και στις αρχές του 20ού αιώνα η οικονομική και η αστική ανάπτυξη του νησιού έφτασε στο
απόγειό της, στηριγμένη κυρίως στη μονοκαλλιέργεια της ελιάς, στην ανάπτυξη της
βιομηχανίας και στις στενές εμπορικές σχέσεις με τα μικρασιατικά παράλια. Από αυτή την
περίοδο προέρχονται τα νεοκλασικά αρχοντικά που συναντάμε μέχρι σήμερα στην πόλη της
Μυτιλήνης. Το 1912 η Λέσβος καταλήφθηκε από ελληνικές δυνάμεις και ενσωματώθηκε
επίσημα στην Ελλάδα το 1923 με τη συνθήκη της Λοζάνης.

Το 1922 μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, η Λέσβος υπήρξε τόπος εγκατάστασης

προσφύγων. Η μαζική έλευση προσφύγων αναδιοργάνωσε τις κοινωνικές δομές και την
κατανομή του πληθυσμού, ενώ δεν έλειψαν οι εντάσεις μεταξύ ντόπιων και προσφύγων, με
αιχμή κυρίως την κάρπωση των οθωμανικών κτημάτων. Παρά τη δύσκολη ιστορική συγκυρία,
η Λέσβος ανέπτυξε ακμάζουσα πνευματική ζωή στα Νεότερα χρόνια. Μεταξύ των
σημαντικότερων λογοτεχνών και καλλιτεχνών των Νεότερων χρόνων συγκαταλέγονται οι
Λέσβιοι Στρατής Μυριβήλης, Ηλίας Βενέζης, Αργύρης Εφταλιώτης, Οδυσσέας Ελύτης, Φώτης
Κόντογλου και ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ.

2.3.1. Αγιάσος

Η γραφική κωμόπολη της Αγιάσου οικοδομήθηκε κατά το Μεσαίωνα στο κεντρικό τμήμα του
νησιού, 26 χλμ. δυτικά της Μυτιλήνης, στους βορειοανατολικούς πρόποδες του όρους
Όλυμπος. Η γύρω φύση παρουσιάζει μοναδική ευφορία και βλάστηση, που σε συνδυασμό με
τις κρύες πηγές παρέχουν στους κατοίκους τη δυνατότητα κάθε καλλιέργειας. Ευδοκιμούν
ποικίλα οπωροφόρα δέντρα, πεύκα, ελιές, καστανιές, καρυδιές. Η απότομη και επικλινής
πλαγιά του Ολύμπου επέβαλε την αμφιθεατρική αρχιτεκτονική διάταξη και τη στατική
αλληλοϋποστήριξη των σπιτιών. Οι οικίες είναι στενομέτωπης πρόσοψης, διώροφες ή
τριώροφες με μεγάλα πολύχρωμα παράθυρα και λιακωτό, το επονομαζόμενο «σαχνισίνι», για
να δέχονται τον ήλιο. Τα μπαλκόνια είναι ξύλινα, με φουρούσια (προεξοχές του τοίχου για τη
στήριξη των μπαλκονιών). Τα σπίτια φέρουν όλα περίτεχνες καμινάδες καμωμένες από
τούβλο και κεραμιδένιες στέγες. Οι δρόμοι που συνδέουν τις οικίες και τα καταστήματα είναι
όλοι στενοί, λιθόστρωτοι, με καλντερίμι για την εύκολη άνοδο των ζώων.

Στον τομέα της παιδείας η Αγιάσος πολύ νωρίς έδωσε το στίγμα της. Το 1773 ιδρύθηκε
σχολή, όπου φέρεται να διδάσκει ο Ακίνδυνος Ιβηρίτης, καλλιεργώντας την έφεση των
κατοίκων στα γράμματα. Αργότερα, ιδρύθηκε το αναγνωστήριο «η Ανάπτυξις» με ιδιόκτητο
θέατρο και μεγάλη βιβλιοθήκη.
Εκείνο όμως που χαρακτηρίζει τον παραδοσιακό οικισμό είναι η λαϊκή τέχνη και ιδιαιτέρως η
αγγειοπλαστική. Φυτικά και σπανιότερα γραμμικά θέματα που αποδίδονται με ζωηρά
χρώματα και επιμέλεια στη γραμμή στολίζουν τα διακοσμητικά σκεύη καθημερινής χρήσης.
Αναπτύχθηκαν επίσης η ξυλογλυπτική, η υφαντική και η μουσική.

Πέρα όμως από το λαϊκό πολιτισμό, η Αγιάσος οφείλει τη φήμη της σε πανελλήνια κλίμακα
κυρίως στο μοναστήρι της Παναγίας, που βρίσκεται στο κέντρο του οικισμού. Το περίφημο
εικόνισμα της Βρεφοκρατούσας Παναγίας, σύμφωνα με την παράδοση, θεωρείται έργο του
Ευαγγελιστή Λουκά, που ο αυτοκρατορικός ιερωμένος Αγάθων ο Εφέσιος μετέφερε από την
Ιερουσαλήμ το 803 μ.Χ. Η εικόνα φέρει την επιγραφή «Μήτηρ Θεού Αγία Σιών», μία από τις
ονομασίες της Ιερουσαλήμ.

Στην παραφθορά της «Αγίας Σιών» οφείλει το όνομά του ο οικισμός της Αγιάσου. Το
εικόνισμα προοριζόταν για την Αγία Σοφία ή για το παλάτι της Κωνσταντινούπολης, όμως η
επικράτηση της εικονομαχίας ανέκοψε την κίνηση του Αγάθωνα και η εικόνα, μαζί με τρία
ακόμη ιερά κειμήλια, έναν ασημένιο σταυρό με τίμιο ξύλο, ένα χειρόγραφο ευαγγέλιο του 5ου
αι. μ.Χ. και λείψανα του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτη έφτασε στην Αγιάσο. Το 1170 ο
Κωνσταντίνος Βαλέριος έδωσε την άδεια να χτιστεί η εκκλησία της Παναγίας. Η σημερινή
εκκλησία οικοδομήθηκε «επί των παλαιών θεμελίων» το 1814.

Η λεσβιακή λογιοσύνη μάς χάρισε τις πιο μεστές περιγραφές του κορυφαίου πανηγυριού και
τη νυχτερινή πεζοπορία των «ταμένων» στην «Παναγιά την Αγιασώτισσα», ανήμερα το
Δεκαπενταύγουστο. Ο Καισάριος Δαπόντες, περιγράφοντας την προσκυνηματική κίνηση,
εικονογραφεί την απήχηση που είχε και στους χριστιανούς της Ανατολής γράφοντας: «Η
Σμύρνη και η Ανατολή και η Έφεσος και η Χίος χύνονται εις την εορτήν ετούτη ετησίως».

(Άννα-Μαγδαληνή Αργύρη)

2.3.2. Βιομηχανία

Η οικονομία της Λέσβου υπήρξε για δεκαετίες άρρηκτα συνδεδεμένη με τα απέναντι

μικρασιατικά παράλια, καθώς το νησί βρισκόταν υπό οθωμανική κυριαρχία μέχρι το 1912.

Την περίοδο από τα μέσα του 19ου μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα σημειώθηκε
ραγδαία ανάπτυξη της βιομηχανίας στη Λέσβο: χτίστηκαν ελαιοτριβεία, σαπωνοποιεία,
αλευρόμυλοι κ.ά. Η οικονομική άνθηση του νησιού στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό στη
μονοκαλλιέργεια της ελιάς. Οργανώθηκαν βιομηχανίες και βιοτεχνίες που επεξεργάζονταν τα
προϊόντα και υποπροϊόντα του ελαιοκάρπου και δημιουργήθηκαν σημαντικά εμπορικά δίκτυα
τα οποία διοχέτευαν τα τοπικά προϊόντα στα Βαλκάνια, την Ευρώπη, τη Μικρά Ασία κ.α.

Το 1912 η Λέσβος είχε 110 ατμοκίνητα ελαιοτριβεία, 6 πυρηνελαιουργεία, 42 σαπωνοποιεία

και 25 βυρσοδεψεία. Από τη δεκαετία του 1930 εντοπίζονται και ορυχεία λευκολίθου σε
ορισμένες περιοχές του νησιού, στις οποίες σώζονται ακόμα εγκαταλελειμμένες
εγκαταστάσεις, βαγονέτα, στοές, εκσκαφές και αποθέματα από την παλιά εξορυκτική
δραστηριότητα (περιοχή Βασιλικών).

Από το 1912 μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή, η οικονομία του νησιού στράφηκε σταδιακά
από τη Μικρά Ασία στην Ελλάδα. Η αστάθεια της καλλιέργειας της ελιάς οδήγησε από το
1960 και μετά σε δραματική μείωση του πληθυσμού της Λέσβου. Σήμερα η οικονομία του
νησιού στρέφεται γύρω από την επεξεργασία αγροτικών προϊόντων (λάδι, τυροκομικά
προϊόντα, αλίπαστα, ούζο, κρασί) και τον τουρισμό.

(Μαρία Μαυροειδή)

2.3.3. Ελαιουργία

Τη λεσβιακή φύση καθορίζει κατά μεγάλο μέρος η καλλιέργεια της ελιάς από την Αρχαιότητα
μέχρι σήμερα. Αρχειακές πηγές και περιηγητικά κείμενα παρουσιάζουν το νησί «ελαιόφυτον»
κατά την Αρχαιότητα, ενώ τα αρχαιολογικά τεκμήρια, όπως παραστάσεις κλάδου ελιάς σε
πολυτελή αγγεία της Ελληνιστικής εποχής, ενισχύουν τη διαπίστωση της ευδοκίμησης του
ελαιοδένδρου στη νήσο.

Οι κάτοικοι του νησιού, οποιασδήποτε κοινωνικής θέσης, δέθηκαν με την παραγωγή του
λαδιού. Η αντοχή της ελιάς και του λαδιού στο χρόνο επιτρέπει την ασφαλή αποθήκευση,
καθώς και την πολλαπλή χρήση του, ως φωτιστικού και θερμαντικού μέσου, αλλά και
συμπληρωματικού και αναπληρωματικού της τροφής. Η ίδια η ελιά ως δέντρο προμηθεύει με
τα φύλλα της την τροφή των ζώων και με το ξύλο, όπως και με τον ελαιοπυρήνα, την καύσιμη
ύλη.

Η εκτεταμένη καλλιέργεια της ελιάς, αρχικώς στην κεντρική Λέσβο και αργότερα (16ος
αιώνας) στα νότια και ανατολικά γεωγραφικά διαμερίσματα, προσδιορίζει την αγροτική
δραστηριότητα, τις κοινωνικές δομές και στηρίζει τη λεσβιακή οικονομία ως τις μέρες μας. Η
φροντίδα της ελιάς απαιτεί χρόνο και συχνά αποτελεί αποκλειστική απασχόληση των
κατοίκων καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, αν λάβουμε υπόψη και την απαιτούμενη φροντίδα
του χωραφιού και το κλάδεμα των δέντρων, προκειμένου να εξασφαλιστεί το λεγόμενο
«μαξούλι», δηλαδή η καλή σοδειά κατά τη χειμερινή περίοδο.

Η σύνθλιψη του ελαιοκάρπου καθώς και η παραγωγή και φύλαξη του λαδιού συντελούνται
στα ελαιοτριβεία. Τα βρίσκουμε στα όρια των οικισμών ή στα επίνεια των κωμοπόλεων, όπου
συχνά αλληλοεξυπυρετούνται οι συναφείς βιομηχανικές δραστηριότητες των υποπροϊόντων
του λαδιού, τα σαπωνοποιεία, βυρσοδεψεία και πυρηνελαιουργεία.

Ως ιστορικό στοιχείο, δηλωτικό της ραγδαίας ανάπτυξης της καλλιέργειας της ελιάς, πρέπει να
επισημανθεί η καταγραφή του 1888, που αριθμεί 18 ατμοκίνητα ελαιοτριβεία ενώ εκείνη του
1912 αναφέρει 110. Η πλούσια παραγωγή του λαδιού συνεπάγεται και τη δημιουργία
αξιόλογης εμπορικής κίνησης. Όλος ο 18ος αιώνας χαρακτηρίζεται από κίνηση του προϊόντος
προς τη Γαλλία και συγκεκριμένα τη Μασσαλία. Το 1881 οι εξαγωγές από τα λιμάνια του
νησιού υπολογίζονταν σε 18-20 εκατομμύρια φράγκα.

Ωστόσο, η εξάρτηση από τις μονοκαλλιέργειες συχνά δημιουργεί προβλήματα. Τον Ιανουάριο
του 1850 «κάηκε»» μεγάλο ποσό ελαιοδένδρων λόγω της απότομης πτώσης της
θερμοκρασίας και η παραγωγή του έτους καταστράφηκε ολοσχερώς, γεγονός που επέφερε
μεγάλη οικονομική κρίση στο σύνολο της λεσβιακής κοινωνίας. Ωστόσο, η ελιά αποτελεί
ακόμη και σήμερα καθοριστικό στοιχείο της οικονομίας του νησιού.

(Άννα-Μαγδαληνή Αργύρη)

2.3.4. Ελαιοτριβεία: Από τις «πέτρες» στις «μηχανές»

Η Λέσβος αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της εξέλιξης της τεχνολογίας του λαδιού και
της μετάβασης από το προβιομηχανικό στο βιομηχανικό στάδιο. Μάλιστα σώζονται ακόμα
αρκετά σημάδια αυτής της μετάβασης (κτήρια, μηχανήματα).

Τα προβιομηχανικά ελαιοτριβεία (ονομάζονταν «πέτρες» από τους ντόπιους) αποτελούνταν

από το χειροκίνητο ή ζωοκίνητο μύλο με τις μυλόπετρες, όπου αλέθονταν οι ελιές, και τα
χειροκίνητα πιεστήρια (ή «μπασκιά») που ήταν ξύλινα αρχικά και αποσπούσαν το λάδι από
τον ελαιοπολτό.

Μετά την ολοσχερή καταστροφή που υπέστησαν τα ελαιόδεντρα του νησιού το 1850 λόγω
παγετού, η μονοκαλλιέργεια της ελιάς επεκτάθηκε ακόμα και στα πιο δυσπρόσιτα μέρη. Έτσι,
η αύξηση της ελαιοπαραγωγής, σε συνδυασμό με την ανεπάρκεια του συστήματος των
χειροκίνητων ελαιόμυλων, ώθησαν στην εκμηχάνιση των ελαιοτριβείων.

Το 1879 περίπου άρχισαν να λειτουργούν τα πρώτα ατμοκίνητα ελαιοτριβεία (οι «μηχανές»)

στο νησί. Στα εργοστάσια αυτά μπήκαν ένα ή δύο ζεύγη μυλόπετρες, 2-4 υδραυλικά
πιεστήρια με τον αντίστοιχο αριθμό αντλιών για να τα κινούν και προστέθηκε ένα σύστημα
μετάδοσης της κίνησης συνδεδεμένο με μία ατμομηχανή. Τοπική ιδιομορφία της λεσβιακής
ελαιουργίας είναι ο κοινοτικός χαρακτήρας πολλών βιομηχανικών μονάδων.
Από τα μέσα του 20ού αιώνα οι ατμομηχανές αντικαταστάθηκαν από πετρελαιομηχανές και
τοποθετήθηκαν φυγοκεντρικοί ελαιοδιαχωριστήρες κοντά στα πιεστήρια, για να εξασφαλίζεται
ο πλήρης διαχωρισμός του λαδιού από το νερό.

Ο ηλεκτρισμός κατάργησε τους μύλους και τα πιεστήρια. Σήμερα πια τα ελαιοτριβεία

αποτελούνται από σπαστήρες και φυγοκεντρικά εκθλιπτήρια που επιταχύνουν τις διαδικασίες.

2.3.5. Σαπωνοποιία

Η Λέσβος είχε ειδικευτεί από τα τέλη του 19ου αιώνα στην παραγωγή ελαιοσάπουνων με
σύγχρονες τεχνικές και διέθετε τα προϊόντα της στις αγορές της Κωνσταντινούπολης, των
παραλίων της Μικράς Ασίας και τις πόλεις της Μαύρης θάλασσας. Η παραγωγή σαπουνιού
στο νησί άκμασε την περίοδο 1875-1895, ενώ από το 1912 περιορίστηκε.

Τα σαπωνοποιεία της Λέσβου χρησιμοποιούσαν ελαιόλαδο και πυρηνέλαιο, που υπήρχαν σε

αφθονία στο νησί, από τα οποία έφτιαχναν σκληρό λευκό και πράσινο σαπούνι αντίστοιχα.

Ο χαρακτηριστικός εξοπλισμός ενός σαπωνοποιείου, που βλέπουμε και σήμερα σε όσα

σώζονται στο Πέραμα, στο Πλωμάρι κ.α., αποτελείται από το σαπωνοκάζανο (κυλινδρικό ή
κωνικό καζάνι από χοντρές λαμαρίνες), στο οποίο ετοιμαζόταν το σαπούνι, τον αναδευτήρα
για την ανάμειξη του σαπουνιού με αρωματικές ουσίες ή ταλκ και τις χειρόπρεσες που το
σφράγιζαν με τη φίρμα του κατασκευαστή. Η εκμηχάνιση των σαπωνοποιείων στη Λέσβο
ξεκίνησε μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1920.

Η δεκαετία του 1960 σήμανε τη μεγάλη υποχώρηση των σαπουνιών σε παγκόσμιο επίπεδο,
αφού από τότε κυριάρχησαν τα απορρυπαντικά και τα υγρά σαπούνια.

(Μαρία Μαυροειδή)

3. Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία

3.1. Αρχαιότητα

Οι αρχαιότερες μαρτυρίες της ανθρώπινης παρουσίας στη Λέσβο βρέθηκαν στο σπήλαιο του
Αγ. Βαρθολομαίου και χρονολογούνται στην Τελική Νεολιθική περίοδο. Από την 4η χιλιετία
π.Χ. η Λέσβος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο Αιγαίο. Την εποχή της Πρώιμης και Μέσης
Χαλκοκρατίας, ο οργανωμένος οικισμός της Θερμής υπήρξε ένα από τα κέντρα του
λεγόμενου «τρωικού πολιτισμού». Οι έξι οικοδομικές φάσεις πρώιμου αστικού χαρακτήρα, η
συνεκτικότητα του πολεοδομικού ιστού, το πλήθος και η ποιότητα των ευρημάτων
καταδεικνύουν τη σπουδαιότητα του οικισμού.

Οι πληροφορίες από τις φιλολογικές πηγές και τα αρχαιολογικά δεδομένα, που υπάρχουν
διάσπαρτα σε όλο το νησί, μαρτυρούν την οικονομική και κοινωνική ευρωστία της Λέσβου
στους Αρχαϊκούς χρόνους. Από τον 8ο αι. π.Χ. σε όλα τα κτίσματα κυριαρχεί το πολυγωνικό
σύστημα δόμησης της «λέσβιας τοιχοποιίας». Από τα λείψανα που σώζονται σημαντικά είναι
τα αψιδωτά ιερά της Μυτιλήνης, της Μήθυμνας, της Πύρρας και της Άντισσας, τα σπίτια της
Μήθυμνας και της Αποθήκας, οι αναλημματικοί μνημειακοί τοίχοι αγροτικού χαρακτήρα της
Ερεσού, της Αποθήκας και της Μήθυμνας. Όμοιας τοιχοποιίας είναι επίσης οι πύργοι και τα
οχυρά, που είναι διάσπαρτα σε όλη τη λεσβιακή ύπαιθρο. Η παράδοση συνεχίστηκε ως το
τέλος του 4ου αι. π.Χ., όπως τεκμηριώνεται από τα τείχη της Μυτιλήνης αυτής της εποχής,
όπου ο πολυγωνικός τρόπος δόμησης διατηρείται περισσότερο ως ανάμνηση και
αντανάκλαση του ύφους της Αρχαϊκής εποχής.

Οι φιλολογικές μαρτυρίες και τα ανασκαφικά δεδομένα προσδιορίζουν τη λατρεία του

Ναπαίου Απόλλωνος στους δύο αρχαϊκούς αιολικούς ναούς που βρέθηκαν στην Κλοπεδή.
Στην επικράτεια της αρχαίας Πύρρας βρίσκεται ο «ναός των Μέσων», που οι αρχαίες πηγές
τον μνημονεύουν ως «κέντρο παλλεσβιακής λατρείας και επαφής» και κατά την Ελληνιστική
περίοδο αποτέλεσε την έδρα του «κοινού των Λεσβίων». Στα δρώμενα, που τελούσαν στο
τέμενος, απηύθυναν ευχές για την εύγονη επιβίωση των αιολικών γενών και οι «Λεσβίδες
κρίνονταν για την ομορφιά τους στριφογυρίζοντας στο χορό». Σε αρχιτεκτονικά λείψανα, που
πιθανότατα ανήκουν σε βωμό των Αρχαϊκών χρόνων, θεμελιώθηκε ο ιωνικός ψευδοδίπτερος
ναός του τεμένους, που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. Κατά την Ύστερη Αρχαιότητα ο σηκός
μετατράπηκε σε παλαιοχριστιανική κοιμητηριακή βασιλική, στα λείψανα της οποίας χτίστηκε
μεσοβυζαντινός ναός. Σήμερα στον ίδιο χώρο συνεχίζεται η λατρεία με το προσκύνημα του
Ταξιάρχη.

Ελάχιστα είναι τα μνημεία της Κλασικής περιόδου που σώζονται, λόγω της μεταγενέστερης
οικιστικής δραστηριότητας. Τα σημαντικότερα ευρήματα προέρχονται από το Ιερό της
Δήμητρας, τη βόρεια νεκρόπολη της Μυτιλήνης, τα νεκροταφεία της Πύρρας και της Ερεσού.
Κτηριακά κατάλοιπα σώζονται στην αρχαία πόλη της Αρίσβης και σποραδικά στη Μυτιλήνη,
τη Μήθυμνα και την Ερεσό.

Στην πόλη της Μυτιλήνης, στην κορυφή του λόφου της Αγίας Κυριακής, χτίστηκε, κατά την
Πρώιμη Ελληνιστική περίοδο, το αρχαίο θέατρο, που όπως φαίνεται από τα ανασκαφικά
δεδομένα έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στη ζωή της πόλης. Σε αυτό λάμβαναν χώρα όλα τα
σημαντικά γεγονότα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Ο θρίαμβος του Ρωμαίου στρατηγού
Πομπήιου έγινε στο θέατρο της Μυτιλήνης με μεγαλοπρέπεια γύρω στο 66 π.Χ., αφού νίκησε
το βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη.

Το θέατρο είναι σημαντικό για το ρόλο που διαδραμάτισε στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. Ο
Πομπήιος θαύμασε την αρχιτεκτονική του θεάτρου και το 55 π.Χ. έχτισε ένα όμοιο θέατρο στη
Ρώμη.

Στο πλαίσιο του εξωραϊσμού των πόλεων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας χτίστηκε το
υδραγωγείο της Μυτιλήνης με το καλύτερα σωζόμενο τμήμα του στην αγροτική περιοχή του
οικισμού της Μόριας, όπου η μνημειακή τοξοστοιχία του, ύψους 27 μ. και μήκους 170 μ.,
γεφυρώνει τη γραφική κοιλάδα, διευκολύνοντας τη μεταφορά νερού από τις πηγές του
Ολύμπου στη Μυτιλήνη.

Μετά την επέκταση της πόλης της Μυτιλήνης το 2ο αι. π.Χ., η περιοχή γνώρισε μεγάλη
οικονομική άνοδο, όπως φαίνεται από τα πλούσια ευρήματα και τις επαύλεις με τα θαυμάσια
ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες. Η χτιστή ιχθυοδεξαμενή που αποκαλύφθηκε κοντά στο νότιο
λιμάνι της Μυτιλήνης με την επιμελημένη τοιχοποιία χρονολογείται στη Ρωμαϊκή περίοδο.
Είναι το μοναδικό μνημείο αυτής της κατηγορίας στο βόρειο Αιγαίο.

3.1.1. Αιολικός ρυθμός

Αιολικός ονομάζεται ο αρχιτεκτονικός ρυθμός που ευδοκίμησε στο γεωγραφικό χώρο της
λεγόμενης Αιολίδας, δηλαδή στο μικρασιατικό αιγιαλό από την Τροία έως τη Σμύρνη, καθώς
και στο νησί της Λέσβου, όπου ήρθαν στο φως τα περισσότερα και σημαντικότερα μνημεία
του αιολικού ρυθμού.

Δύο αιολικοί ναοί των Αρχαϊκών χρόνων έχουν ερευνηθεί στην ορεινή θέση της Κλοπεδής
Λέσβου, που ταυτίστηκαν με το ιερό του λεγόμενου Ναπαίου Απόλλωνος. Από τα αιολικά
κιονόκρανα, που βρέθηκαν στην πόλη της Μυτιλήνης, στην Ερεσό και στην αγροτική περιοχή
του παραδοσιακού οικισμού της Νάπης, αποδεικνύεται η πυκνότητα των κτισμάτων αιολικού
ρυθμού, που ήταν διάσπαρτα σε ολόκληρη τη Λέσβο. Ωστόσο, και στη μικρασιατική Αιολίδα
σώζονται τα λείψανα ναών αιολικού ρυθμού Αρχαϊκής εποχής. Στη Σμύρνη, στη Λάρισα του
Έρμου, καθώς και στην πόλη Νεάνδρια, νότια της Τροίας, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο
φως αρχιτεκτονικά λείψανα του ρυθμού αυτού. Στο Μουσείο της Κωνσταντινούπολης
βρίσκεται ένα κιονόκρανο από μεγάλο αιολικό κτίσμα, που προέρχεται από το Κάστρο της
Μυτιλήνης.

Ο αιολικός ρυθμός αποτέλεσε μια ιδιαίτερη έκφραση του ελληνικού πολιτισμού στο χώρο της
Ανατολής. Τυπολογικά, πρόκειται για μια παραλλαγή του ιωνικού ρυθμού, με κύριο
χαρακτηριστικό το κιονόκρανο. Ο ραδινός αιολικός κίονας ήταν αρράβδωτος ενώ τη βάση του
διακοσμούσαν πέταλα άνθους ή αστράγαλος πάνω από τη σπείρα. Το αιολικό κιονόκρανο,
που από ορισμένους ερευνητές ονομάζεται πρωτοϊωνικό, φέρει δύο έλικες και ανάμεσά τους
σχηματίζεται ένα ανθέμιο. Στους οφθαλμούς των ελίκων υπήρχαν ένθετα λίθινα ή μεταλλικά
κοσμήματα.
Το αιολικό κιονόκρανο δίνει την εντύπωση φυτικού σχηματοποιημένου κοσμήματος.
Κατάγεται από ανατολικά πρότυπα και πιθανόν συμβόλιζε το «δέντρο της ζωής». Ο αιολικός
ρυθμός επηρεάζει τόσο την όμορη και ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας όσο και τον
ηπειρωτικό κορμό του ελλαδικού χώρου. Αυτό καταδεικνύουν τα αιολικά κιονόκρανα που
έχουν βρεθεί στη χερσόνησο της Αλικαρνασσού της Μικράς Ασίας, στην Κύπρο, στη Θάσο,
στη Δήλο, στην Πάρο, στην περιοχή Συκάμινο του Ωρωπού, στην Ακρόπολη, στην Αγορά και
στον Κεραμεικό της Αθήνας. Ωστόσο, ως κόσμημα, το αιολικό κιονόκρανο με εγχάρακτη ή
γραπτή απόδοση έγινε ο κανόνας στις επιστέψεις των επιτύμβιων στηλών της Αρχαϊκής
περιόδου. Οι μεγάλοι αγγειογράφοι του 6ου αι. π.Χ. χρησιμοποίησαν το αιολικό κιονόκρανο
ως διακοσμητικό στοιχείο στις μελανόμορφες παραστάσεις των αγγείων τους, κυρίως για να
στολίσουν αρχιτεκτονικά μέλη και έπιπλα.

3.2. Παλαιοχριστιανική, Βυζαντινή και Μεσαιωνική περίοδος

Η Παλαιοχριστιανική, Βυζαντινή και Μεσαιωνική περίοδος είναι πολύ σημαντική για τη Λέσβο.
Πλήθος οικοδομημάτων μοναστηριακού χαρακτήρα και βασιλικές σε όλη τη Λέσβο
επιβεβαιώνουν την εδραίωση της χριστιανικής πίστης. Στα σημαντικότερα μνημεία αυτής της
εποχής συμπεριλαμβάνονται η μονή της Παναγίας Μυρσινιώτισσας του 13ου αι. μ.Χ. και η
Μονή Λειμώνος του 16ου αι. μ.Χ., των οποίων οι συλλογές περιλαμβάνουν σημαντικούς
θησαυρούς, όπως αυτοκρατορικά χειρόγραφα, εικόνες και άλλα κειμήλια. Τοιχογραφίες του
ίδιου αιώνα και αξιόλογες εικόνες διατηρούνται και στο καθολικό της Μονής Περιβολής. Στην
περιοχή της Άντισσας βρίσκεται η Μονή Υψηλού και στην περιοχή της Ερεσού η Μονή
Πιθαρίου. Εντυπωσιακά μεγάλος είναι ο αριθμός των παλαιοχριστιανικών βασιλικών στη
Λέσβο. Μεταξύ αυτών γνωστότερες είναι του Αγίου Ανδρέα του 5ου αι. μ.Χ. και του Αφεντέλλη
στη Σκάλα Ερεσού.

Τα πιο γνωστά μοναστηριακά συγκροτήματα της Λέσβου είναι η Παναγία της Αγιάσου του
8ου αι. μ.Χ. και ο Ταξιάρχης του Μανταμάδου.

Το μοναστήρι των Ταξιαρχών, στην περιοχή του Μανταμάδου, χρονολογείται από τους
μελετητές στο 18ο αιώνα και οφείλει την ιδιαιτερότητά του στη σπάνια για την ορθόδοξη
χριστιανική τέχνη ανάγλυφη εικόνα του αρχαγγέλου Μιχαήλ.

Τα μοναστήρια της Λέσβου λεηλατήθηκαν ή ερημώθηκαν από τις επιθέσεις των Σαρακηνών
και κατόπιν από τους Οθωμανούς. Ωστόσο, η προσπάθεια ανασύστασης των μοναστηριών
κατά το 16ο αιώνα επανέφερε πολλά σε λειτουργία και κατά έναν τρόπο συνεχίζεται ως
σήμερα.

Από την καταστροφή και την ερήμωση που προκάλεσαν οι πειρατικές επιδρομές έμειναν
αλώβητα τα κάστρα του νησιού, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν εκείνα της Μυτιλήνης και της
Μήθυμνας, που εντάχθηκαν αργότερα, μαζί με το μεταγενέστερο κάστρο του Σιγρίου, στο
αμυντικό δίκτυο του νησιού. Το κάστρο της Μυτιλήνης, ένα από τα μεγαλύτερα της
Ανατολικής Μεσογείου, που βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της πόλης, θεμελιώθηκε επί
Ιουστινιανού στα ερείπια της αρχαίας οχύρωσης και χτίστηκε με υλικό από αρχιτεκτονικά μέλη
αρχαίων οικοδομημάτων.

3.2.1. Πρωτοχριστιανικές εκκλησίες

Η γεωγραφική γειτνίαση της Λέσβου με τον ανατολικό κόσμο, και ως εκ τούτου η μεταξύ τους
στενή επικοινωνία και οι εμπορικές συναλλαγές, κατέστησαν το νησί γέφυρα για τη μετάδοση
της νέας θρησκείας από τα μεγάλα χριστιανικά κέντρα της Ανατολής προς τον κυρίως
ελλαδικό κορμό. Επιπροσθέτως, η παράδοση συνδέει τον εκχριστιανισμό της νήσου με τη
σύντομη παραμονή του αποστόλου Παύλου στη Μυτιλήνη το 58 μ.Χ., στο πλαίσιο της τρίτης
του περιοδείας.

Όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, όπου πραγματοποιήθηκε μετατροπή αρχαίων ναών
σε χριστιανικές εκκλησίες, έτσι και στη Λέσβο ο ψευδοδίπτερος ναός του Μέσσου
μετατράπηκε σε χριστιανική βασιλική, μετά την καταστροφή της οποίας στην ίδια θέση
οικοδομήθηκε μικρό εκκλησάκι.
Σε όλη την έκταση του νησιού εντοπίστηκαν πάνω από 100 παλαιοχριστιανικά μνημεία και
κυρίως εκκλησίες, από τα οικοδομικά λείψανα των οποίων διαφαίνεται η οικονομική ευρωστία
της Λέσβου και κατά την περίοδο αυτή. Στα παλαιοχριστιανικά θρησκευτικά κτίσματα
ακολουθείται η τυπολογία της καθιερωμένης εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για το
συριακό τύπο της δρομικής τρίκλιτης βασιλικής με ξύλινη στέγη. Εγκάρσια στο σώμα της
εκκλησίας υπάρχει στη δυτική πλευρά μακρόστενος νάρθηκας. Στο εσωτερικό της ανατολικής
πλευράς διαμορφώνεται ημικυκλική αψίδα, που είτε διατηρεί εξωτερικά το ημικυκλικό της
σχήμα είτε σχηματίζει πολύεδρο. Συχνά μάλιστα εγγράφεται στον ανατολικό τοίχο του κυρίως
εκκλησιαστικού κτίσματος. Αξιόλογα ψηφιδωτά δάπεδα, που φέρουν φυτικά, γεωμετρικά και
ζωικά θέματα, στολίζουν το μεσαίο κλίτος. Τη σχεδιαστική και χρωματική σύνθεση, και γενικά
τη διάρθρωση του συνόλου, διέπουν αφενός η λιτότητα και η απουσία εμφαντικών στοιχείων
και αφετέρου η καλή ποιότητα της εκτέλεσης.

Από τις σημαντικότερες πρωτοχριστιανικές βασιλικές της Λέσβου είναι των Αργάλων με τα
προσκτίσματά της, επίσης της Κρατήγου κοντά στο αεροδρόμιο της σημερινής πόλης, του
Μέσου, καθώς και της Αχλαδερής στον κόλπο της Καλλονής. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή για τα
ψηφιδωτά δάπεδα του 5ου αιώνα είναι η βασιλική του Αγίου Ανδρέα στο Επίνειο της Ερεσού.
Στο ψηφιδωτό δάπεδο μια αφιερωματική επιγραφή αναφέρει χορηγό τον επίσκοπο Μυτιλήνης
Ιωάννη, που συμμετείχε στη Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου το 431 μ.Χ. Αξιοσημείωτες
είναι επίσης οι βασιλικές του Αφεντέλλη και αυτή στη Σκάλα Ερεσού, του Αγίου Δημητρίου
στο Υψηλομέτωπο, του Αγίου Γεωργίου στο Χαλινάδο, κοντά στον οικισμό της Αγίας
Παρασκευής, και της Αγίας Αναστασίας στην Κλειού. Τμήμα παλαιοχριστιανικής βασιλικής
ήρθε στο φως στην πόλη της Μυτιλήνης, στην οδό Περγάμου, και πλησίον αυτής, στην
περιοχή Λαδάδικα, ανασκάφηκε χριστιανικός ναός που οικοδομήθηκε στα θεμέλια ρωμαϊκών
λουτρών του 3ου αιώνα.

Το γεγονός ότι οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές χρησιμοποιούνται στη λατρεία έως το 17ο

αιώνα δικαιολογεί, κατά τους μελετητές, την απουσία βυζαντινών εκκλησιών. Μετά την
καταστροφή των εκκλησιών αυτών χτίστηκαν στα ερείπιά τους μικρά εκκλησάκια ή
προσκυνητάρια που ο διαβάτης συναντά σήμερα στα χωριά.

3.2.2. Το κάστρο της Μήθυμνας

Το κάστρο της Μήθυμνας είναι χτισμένο πάνω στα αρχαία λείψανα της οχύρωσης, στην
κορυφή του λόφου, και επιστέφει τον αμφιθεατρικό παραδοσιακό οικισμό του Μολύβου.

Θεμελιώθηκε κατά τους Βυζαντινούς χρόνους πάνω στα ερείπια της αρχαίας οχύρωσης,
κυρίως της νότιας πλευράς. Κατά μια εκδοχή, ιδρύθηκε τον 6ο αιώνα επί του αυτοκράτορα
Ιουστινιανού, γνωστού για την οικοδομική του δραστηριότητα. Το 1128 κυριεύτηκε από τους
Ενετούς και από το 1204 έως το 1287 ήταν υπό την κατοχή του Βαλδουίνου Β΄ της
Φλάνδρας. Κατά μια άλλη άποψη, το κάστρο χτίστηκε μετά τα μέσα του 13ου αιώνα με σκοπό
να καταστεί δυνατή η αντιμετώπιση των Τούρκων και Φράγκων επιδρομέων. Πάντως, στα
τέλη του 13ου αιώνα πέρασε στα χέρια των Καταλανών. Το 1373 ο Γατελούζος Φραγκίσκος
Α΄ επέφερε ενισχύσεις και επισκευές στο κάστρο. Η σημερινή μορφή του κάστρου είναι
αποτέλεσμα των εργασιών του 14ου αιώνα και των οθωμανικών προσθηκών μετά το 1462.

Το κάστρο της Μήθυμνας έχει σχήμα ακανόνιστου τραπεζίου, με πλευρά 70 μ. Το μεγαλύτερο

μέρος του είναι δομημένο κατά το ψευδοϊσόδομο σύστημα τοιχοποιίας. Χρησιμοποιήθηκαν
μεγάλοι λαξευμένοι λίθοι από βασαλτικό πέτρωμα. Η βορειοανατολική πλευρά παρουσιάζει
ομαλότερο έδαφος, που επέβαλε την οικοδόμηση υψηλότερων προτειχισμάτων για την
εξασφάλιση μεγαλύτερης προστασίας. Για ασφαλέστερη οχύρωση οικοδομήθηκαν σε πυκνή
διάταξη δέκα υψηλοί πύργοι τετράγωνης και κυκλικής κάτοψης περιμετρικά του φρουρίου. Στη
νοτιοδυτική πλευρά υπάρχει εξωτερικό προτείχισμα και η πρόσβαση στο φρούριο γίνεται
σταδιακά μέσω τριών διαδοχικών πυλών. Η πρώτη πύλη ανοίγεται στο νοτιότερο άκρο του
εξωτερικού περιβόλου. Είναι οθωμανικής κατασκευής, όπως συνάγεται από εντοιχισμένη
επιγραφική μαρτυρία. Στο πάνω μέρος φέρει ως κάλυψη οξύληκτο τόξο. Μεταξύ του
εξωτερικού αυτού περιβόλου και του εσωτερικού δημιουργείται αύλειος χώρος εν είδει
τάφρου.
 Αρχειακές πηγές και περιηγητικά κείμενα ρίχνουν φως στην ιστορία του φρουρίου. Ο Bernard
Randolph σημειώνει την καλή κατάστασή του και επιβεβαιώνει πως ήδη το 1687 είχε
διαμορφωθεί η τάφρος και είχε λάβει την παρούσα μορφή. Αναφέρει μεταξύ άλλων: «Είναι
καλά οχυρωμένο κατά τον αρχαίο τρόπο, με τα πολύ υψηλά τείχη και με ισχυρή φρουρά. Έχει
πύργους, μία τάφρο χωρίς νερό με ένα χαμηλό τοίχο γύρω της και μία κινητή γέφυρα, που
είναι η μόνη είσοδος στο φρούριο». Η προσέγγιση στη δεύτερη πύλη γίνεται από ελαφρώς
ανηφορικό θολοσκέπαστο δρόμο, το λεγόμενο «διαβατικό», κατά τη συνήθεια της οθωμανικής
αμυντικής αρχιτεκτονικής, που οδηγεί σε υπαίθριο επιμήκη χώρο. Αυτός ο αύλειος χώρος
προστατεύεται ένθεν και ένθεν από τα εσωτερικά τείχη και τα μεταπύργια. Ακολουθεί η τρίτη
κατά σειρά είσοδος, η κυρία μνημειακή πύλη του κάστρου, που χρονολογείται στο 14ο αιώνα.
Είναι καμωμένη από χοντρό ξύλο που φέρει επικαλύψεις από μετάλλινες πλάκες. Στο χώρο
που διαμορφώνεται εκατέρωθεν της λίθινης αψίδας της είναι η θέση για τις καταχύστρες, από
όπου οι πολιορκούμενοι έριχναν βαριές μπάλες, λιωμένη πίσσα ή καυτό λάδι στους
πολιορκητές.

Το εσωτερικό του κάστρου χωρίζεται σε διάφορα επίπεδα. Από την εποχή του Βυζαντίου
σώζεται υπόγεια υδροδεξαμενή μεγάλου μεγέθους με τοξωτή επιστέγαση. Αυτή εξασφάλιζε
πόσιμο νερό στους πολιορκημένους. Από την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας διατηρείται
στο νότιο τμήμα της εισόδου ένα τριμερές κτίσμα με θόλο. Χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή, ενώ
σύμφωνα με άλλη εκδοχή είχε χρήση πυριτιδαποθήκης. Στο ανατολικό τμήμα της κύριας
εισόδου υπάρχει ένα κτίσμα, επίσης της Οθωμανικής περιόδου, αποτελούμενο από τέσσερις
χώρους. Στο βόρειο τμήμα του φρουρίου δύο ακόμη οικοδομήματα αποτελούσαν πιθανότατα
καταλύματα της φρουράς. Επίσης, ένα χώρο υγιεινής μαρτυρεί αποχετευτικός αγωγός. Σε
πολλά σημεία των τειχών ο επισκέπτης θα παρατηρήσει εντοιχισμένες πλάκες που φέρουν
επιγραφές ή άλλα διακριτικά.

3.3. 17ος-20ός αιώνας

Η τέχνη της κεραμικής στην Αγιάσο αναπτύχθηκε, κυρίως, από τις πέντε γενιές των
Κουρτζήδων, στους οποίους προστέθηκαν το 1926 οι Μικρασιάτες Χατζηγιάννηδες. Ο
Μανταμάδος εκπροσωπείται από την οικοτεχνία της οικογενείας Σταμάτη, στο Ακρωτήρι από
την οικογένεια Αν. Αγά και στον Άγιο Στέφανο την τέχνη υπηρετεί η οικογένεια Κουβδή.
Η Υδατογέφυρα της Μόριας σε πλήρη μορφή, κατά τον R. Koldewey

Το μεγαλύτερο και ωφελιμότερο τεχνικό έργο που έγινε στη Λέσβο κατά την αρχαιότητα στη
Λέσβο είναι η κατασκευή δικτύου ύδρευσης 26 χιλιομέτρων για να μεταφέρει νερό στην πόλη
της Μυτιλήνης από τη Μεγάλη Λίμνη και τις πηγές του Τσίγκου που βρίσκονται στην περιοχή
του Ολύμπου της Αγιάσου. Η κατασκευή του υδραγωγείου τοποθετείται στη ρωμαϊκή
περίοδο αφού μόνο οι ρωμαίοι είχαν την τεχνογνωσία αλλά και τη βούληση να υλοποιούν
τέτοιας εμβέλειας και αρτιότητας τεχνικά έργα κοινής ωφέλειας.
Σχετικά με την πατρότητα του έργου οι απόψεις των ιστορικών διίστανται καθώς και η
χρονολογία κατασκευής του. Μια επιγραφή που υπάρχει χαραγμένη στις καμάρες της Μόριας
με τη λέξη «ΔΑΜΟΣ» δηλαδή ΔΗΜΟΣ μας πληροφορεί ότι στην κατασκευή του
υδραγωγείου συμμετείχε η πόλη της Μυτιλήνης. Όλοι όμως οι ερευνητές σημειώνουν ότι το
υδραγωγείο κατασκευάστηκε κατά τη ρωμαϊκή περίοδο της ιστορίας της Λέσβου.
Πεσσοί και τόξα συνθέτουν ένα αρχιτεκτονικό Διαφωνούν ως προς τον κατασκευαστή
του. κομψοτέχνημα Άλλοι το αποδίδουν στο ρωμαίο στρατηγό Μάρκο Αγρίππα,
γαμπρό του αυτοκράτορα Αυγούστου, ο οποίος ήταν πολύπλευρη προσωπικότητα,
επιστήμονας, μηχανικός, εφευρέτης, καλλιτέχνης. Είχε οργανώσει επιτελείο μηχανικών,
αρχιτεκτόνων, οικοδόμων που σε συνεργασία με ντόπιους τεχνίτες κατασκεύαζαν κοινωφελή
έργα σε διάφορα σημεία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όπως δρόμους, υδραγωγεία, στοές,
ναούς, θέατρα, θέρμες (λουτρά) κλπ.
Ο Μάρκος Αγρίππας διέμεινε στη Μυτιλήνη για δυο χρόνια, από το 23 π.Χ. έως το 21π.Χ και
για λίγο το χειμώνα του 14 -13 π.Χ. Εκείνη την εποχή η Μυτιλήνη, παρ’ όλο που διέθετε
μεγαλοπρεπή κτήρια, θέατρα, γυμναστήρια, σχολές, αγορά κλπ υστερούσε στην ύδρευση
αφού το νερό της προερχόταν μόνο από πηγάδια, ήταν συχνά μολυσμένο και το καλοκαίρι
στέρευε. Μια άλλη προσωπικότητα της ρωμαϊκής εποχής που θεωρείται ευεργέτης από
πολλές πόλεις για τα κοινωφελή έργα που κατασκευάστηκαν με δίκες του αποφάσεις ήταν ο
Αυτοκράτορας Αδριανός, όπως τα υδραγωγεία Αθηνών, Περγάμου κλπ. Ο αυτοκράτορας
Αδριανός πέρασε ένα χειμώνα, πιθανόν το 124 π.Χ., στην Πέργαμο και τότε επισκέφθηκε τη
Μυτιλήνη, απέδωσε την ελευθερία της και χρηματοδότησε, όπως συνήθιζε, έργα κοινής
ωφέλειας. Πιθανόν ένα από αυτά να ήταν το υδραγωγείο της πόλης.
Οι ρωμαίοι, πιο τεχνοκράτες και πρακτικοί απ’ τους έλληνες, έδιναν μεγαλύτερη σημασία στα
έργα κοινής ωφελείας και χρησιμότητας πάρα στα πνευματικά επιτεύγματα. Εντόπισαν την
έλλειψη νερού που θεωρούσαν βασικό αγαθό για μια πόλη, έφεραν τους μηχανικούς και
τους αρχιτέκτονες που διέθεταν και σε συνεργασία με τους μυτιληνιούς τεχνίτες και τη
συνδρομή του Δήμου εκπόνησαν τα σχέδια και κατασκεύασαν ένα επιβλητικό και θαυμάσιο
ως τις μέρες μας υδραγωγείο μήκος 26 χιλιομέτρων που έλυσε για πολλούς αιώνες το
πρόβλημα ύδρευσης της Μυτιλήνης.
Οι πεσσοί που στήριζαν τις καμάρες στην υδατογέφυρα της Μόριας είναι
κατaσκευασμένοι με το ψευδοϊσοδομικό σύστημα
Η Υδατογέφυρα της Μόριας. Αποτελεί το καλλίτερα διατηρεημένο τμήμα του ρωμαίκού
υδραγωγείου Μυτιλήνης αλλά και το πλέον εντυπωσιακό. Ολόκληρη η κατασκευή είχε
μήκος 170 μέτρα και ύψος (στο κεντρικό τμήμα) 26 μέτρων με 17 τοξωτά ανοίγματα (τα
κεντρικά τμήματα περιλάμβαναν τρία αλλεπάλληλα τόξα). Μοιάζει περισσότερο με
πρόσοψη κτιρίου με τρεις επάλληλες στοές.
Πάντως, είτε από τον Μάρκο Αγρίππα είτε από τον Αδριανό είτε από κάποιον άλλο, το
υδραγωγείο Μυτιλήνης είναι βέβαιο ότι κατασκευάστηκε κατά τη ρωμαϊκή περίοδο,
αποτυπώνει την τεχνογνωσία και τις πρακτικές γνώσεις των ρωμαίων μηχανικών αλλά και την
κλασικιστική διάθεση των ελλήνων τεχνιτών, όπως εμφανίζονται στις τοξοστοιχίες, στους
πεσσούς, στη τοποθέτηση των πλίθων κατά το "έμπλεκτον' σύστημα. Στο ρωμαϊκό
"έμπλεκτον" χρησιμοποιήθηκαν μικρές πέτρες και πλίθοι από μάρμαρο για τους πεσσούς και
τους θόλους των τόξων, που συνδέθηκαν με συνδετική ύλη από ασβέστη.
Οι μαθητές ακούνε την περιγραφή της κατασκευής του ρωμαϊκού υδραγωγείου και
θαυμάζουν την αρχιτεκτονική και την καλαισθησία των προγόνων τους
Τα μάρμαρα συνδέθηκαν μεταξύ τους με σιδερένιους συνδέσμους και μολύβι.
ΕΤΣΙ ΔΕ ΦΤΙΑΧΤΗΚΕ ΚΑΙ Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ???
Το πιο καλά διατηρημένο τμήμα του Υδραγωγείου της Μυτιλήνης είναι η υδατογέφυρα της
Μόριας, που περιλαμβάνει τρεις επάλληλες σειρές τοξοστοιχιών σε ένα εντυπωσιακό σύνολο.
Ολόκληρη η κατασκευή, μήκους 170 μέτρων και ύψους (στο κεντρικό τμήμα) 26 μέτρων με
17 τοξωτά ανοίγματα (τα κεντρικά τμήματα περιλαμβάνουν τρία αλλεπάλληλα τόξα), μοιάζει
με πρόσοψη κτιρίου με τρεις επάλληλες στοές.
H κατασκευή και η λειτουργία
του ρωμαϊκού υδραγωγείου Μυτιλήνης
Η Μεγάλη Λίμνη, στους πρόποδες του Ολύμπου της Αγιάσου. Τα νερά της
τροφοδοτούσαν το υδρευτικό σύστημα του ρωμαϊκού υδραγωγείου της Μυτιλήνης
Το δίκτυο του ρωμαϊκού υδραγωγείου της Μυτιλήνης ξεκινούσε από τη Μεγάλη Λίμνη και
τις πηγές του Τσίγκου, που βρίσκονται στους πρόποδες του Ολύμπου της Αγιάσου. Από ‘κει
άρχιζε η συγκέντρωση των υδάτων μέσα στο δίκτυο η οποία συνεχιζόταν σε όλη τη διαδρομή,
με μικρότερους αγωγούς που διοχέτευαν υδάτινους πόρους από παραπλήσιες λαγκαδιές,
πηγές κ.λ.π. στο κεντρικό δίκτυο. Η υψομετρική δια-φορά μεταξύ της αφετηρίας του αγωγού
(Μεγάλη Λίμνη) και της τερματικής δεξαμενής συγκέντρωσης νερού, (Λόφος Αρχαίου
Θεάτρου), είναι περίπου 250 μέτρα Αυτή τη διαφορά στάθμης εκμεταλ- λεύτηκαν οι
μηχανικοί του έργου ώστε να επιτύχουν την ακώλυτη ροή του σ’ ολόκληρη τη διαδρομή των
26 χιλιομέτρων, μέσα από χαράδρες, κοιλάδες, ρεματιές και πάνω από λόφους και
υψώματα.
Ο λόφος του Αρχαίου Θεάτρου, σήμερα Συνοικισμός, όπου πιθανώς βρισκόταν η
Κεντρική Δεξαμενή
Ο αγωγός είχε ορθογωνική διατομή και τοιχώματα επιχρισμένα από τσιμεντοκονίαμα, όπου το
νερό κυλούσε με μικρή ταχύτητα. Δεν είχε σταθερές διαστάσεις αλλά κυμαινόμενες ανάλογα
με τη θέση και την κλίση του εδάφους. Έτσι αλλού είχε πλάτος 60 εκατοστά και ύψος 1,10
μέτρα και αλλού, π.χ. σε βραχώδεις λόφους, είχε πλάτος 35 εκατοστά και ύψος 80 εκατοστά.
Με βάση αυτές τις διαστάσεις υπολογίζεται ότι ο αγωγός μετέφερε καθημερινά 126000 κυβικά
μέτρα νερό ανάλογα βέβαια με την εποχή, τις βροχοπτώσεις κ.λ.π. Κατά τη διαδρομή του το
ρωμαϊκό δίκτυο τροφοδοτούσε με νερό για άρδευση περιοχές, όπως η κοιλάδα του Έθερνου.
Η ποταμιά της Χλιας όπου βρίσκεται η υδατογέφυρα του «Πασπαλά»
Η διαδρομή του κεντρικού αγωγού
του ρωμαϊκού υδραγωγείου Μυτιλήνης
Όπως αναφέραμε ήδη, το υδρευτικό δίκτυο του ρωμαϊκού υδραγωγείου της Μυτιλήνης
ξεκινούσε από το ποτάμι Ανεράϊδα, που πηγάζει από τη Μεγάλη Λίμνη, κατη-φόριζε προς τις
πηγές του Τσίγκου και έφτανε στα βόρεια του ποταμού Έθερνου, όπου μέσα σε μια
πευκόφυτη χαράδρα διακρίνονται τα υπολείμματα μιας καμάρας. Κατόπιν ακολουθούσε την
ποταμιά της Χλιας, στην περιοχή Πασπαλά, όπου και υπάρχει ακόμα υδατογέφυρα με
τέσσερα τόξα, η πιο σημαντική μετά από αυτή της Μόριας, με λαξευμένους ορθογώνιους
λίθους, δομημένους κατά το ψευδοϊσοδομικό σύστημα. Ακολούθως ο αγωγός παρέκαμπτε το
λόφο Πασπαλά και έφτανε πάνω από χωριό Λάμπου Λαξευτό αυλάκι στο βράχο της
Λάρσου
Μύλοι, έπαιρνε τα νερά των δύο πηγών των Αγίων Αγγέλων και έστρεφε προς τα βόρεια
φτάνοντας στο χωματόδρομο που οδηγεί στα χωριά Κώμη και Πηγή.
Ύστερα αφού παρέκαμπτε τον παραπόταμο του Ευεργέτουλα, το Βωβό ποτάμι,
κατευθυνόταν προς την Κούστερη. Εδώ, στη θέση Βρουλίδια, ένα χιλιόμετρο περίπου από
τον ιδεατό δρόμο Μυτιλήνης – Καλλονής επάνω σε βραχώδη πλαγιά υπάρχουν υπολείμματα
λαξευμένου αγωγού.
Ο λαξευμένος αγωγός έρχεται από τα Βρουλίδια προς την απότομη πλαγιά
της Λάρσου, επάνω
από τη διασταύρωση Μυτιλήνης-Καλλονής -Γέρας
Μετά συνέχιζε την πορεία του προς την απόκρημνη πλάγια της Λάρσου, όπου ακόμα
διακρίνεται το λαξευμένο αυλάκι πάνω απ’ τον κόμβο Μυτιλήνης – Καλλονής – Πλωμαρίου.
Κατόπιν περνούσε από το λατομείο που βρίσκεται πίσω από το στρατόπεδο και το ΚΤΕΟ,
στο δρόμο που οδηγεί στη Μόρια, έφτανε στη λαγκαδιά «Καμαρούδια» που πήρε το όνομά
της από την υδατογέφυρα με τις μικρές καμάρες υπολείμματα της οποίας υπάρχουν ακόμα
και κατέληγε στη βρύση Ατσιγκάνα, όπου αρχίζει η ανηφοριά του ομώνυμου αυχένα. Εδώ
υποχρεωτικά ανοίχθηκε σήραγγα βάθος 20 μέτρων περίπου πέρασε απ’ την άλλη πλευρά
προς τη μεριά της Μοριάς και ακολούθησε τις πλάγιες του λόφου Τούμπα καταλήγοντας στις
κάμαρες της Μοριάς. Εδώ βρίσκεται το πιο εντυπωσιακό και καλοδιατηρημένο μέχρι
σήμερα τμήμα του υδραγωγείου με την υδατογέφυρα των 70 μέτρων και των επάλληλων
τοξοστοιχειών. Στη συνεχεία ο αγωγός αυτός διέσχιζε το λατοτομείο του Καρά – Τεπέ,
ακολουθούσε τη χαράδρα πάνω από τις Θερμές Πηγές Κουρτζή (σημερινή ΔΕΗ) και
κατέληγε στην Κεντρική δεξαμενή της Μυτιλήνης, το Castelum, που βρισκόταν στο λόφο του
Αρχαίου Θεάτρου.

Το εσωτερικό δίκτυο διανομής

στην πόλη της Μυτιλήνης

Σύμφωνα με τον γερμανό αρχαιολόγο P. Koldewey, η κεντρική δεξαμενή της Μυτιλήνης

βρισκόταν στο λόφο του Αρχαίου Θεάτρου, στο σημερινό Συνοικισμό μεταξύ των οδών
Αγρίππα, Λέσχη Αγραφιώτη και Θεάτρου, σε υψόμετρο 35 μέτρα απ’ τη θάλασσα. Η θέση
αυτή θεωρείται και η πιο πιθανή για την κεντρική δεξαμενή, αφού συμφωνεί υψομετρικά με το
υπόλοιπο δίκτυο που ερχόταν από τη Μόρια περνούσε από τον Καρά-Τεπέ, την Ουτζά και τα
Θέρμα Κουρτζή και κατέληγε στο λόφο του Αρχαίου Θεάτρου.
Σχεδιάγραμμα της Αρχαίας Μυτιλήνης, όταν την χώριζε στη μέση ο πορθμός Εύριπος
Είναι συμβατή όμως και με τα υπολείμματα των παλαιών αγωγών που ανευρίσκονται κατά
τη διάνοιξη θεμελίων σπιτιών και υπονόμων στη περιοχή του Συνοικισμού και επιβεβαιώνουν
τη θέση της κεντρικής δεξαμενής.
Άλλωστε μονό σ’ αυτή τη θέση θα μπορούσε να βρίσκεται μια δεξαμενή που έπρεπε να
υδροδοτεί μια Μυτιλήνη που απλωνόταν από την Επάνω Σκάλα (Καλαμάρη) μέχρι τα
Κεντρικά Λύκεια, την πλατεία Αλυσίδας (Πόρτες), τον Παιδικό Σταθμό του Συνοικισμού και το
Κάστρο.
Ανασκαφή στη Στοά του αρχαίου λιμανιού. Διακρίνεται τομή πηλοσωλήνα
που μετέφερε νερό σε κρήνη του λιμανιού
Οι διακλαδώσεις του δικτύου γινόταν με ορθογώνια πέτρινα τρίστομα, από τα οποία
ξεκινούσαν πηλοσωλήνες διαμέτρου 20 εκατοστών για να καταλήξουν σε μικρό-τερες
δεξαμενές, σε δημόσιες κρήνες, σε κήπους, σε λουτρά ή και σε αυλές πλουσιόσπιτων. Το
νερό έρεε άφθονο στους δρόμους της πόλης, αφού δεν υπήρχαν κρουνοί διακοπής. Στις
δημόσιες κρήνες, που είχαν παραστάσεις και αφιερώσεις, γινόταν συνωστισμός γυναικών, οι
οποίες περιμένοντας τη σειρά τους να γεμίσουν τις στάμνες και τις λαγήνες, επιδίδονταν σε
κοινωνική συναναστροφή, όπως αλλιώς λέγεται το κουτσομπολιό.
Βγαίνοντας από την πόλη, θα συναντήσετε αριστερά σας ένα υπέροχο αρχοντικό του 1880
(γνωστό και ως «αρχοντικό Γεωργιάδη»), που πρόσφατα έχει αξιοποιηθεί από την νομαρχία
ως καλοκαιρινό πολιτιστικό στέκι πολλών αξιόλογων εκδηλώσεων. Αμέσως μετά το
επιβλητικό βιομηχανικό κτήριο «Καλαμάρι», που ήταν κατά καιρούς υφαντουργείο,
νηματουργείο, ελαιοτριβείο και αλευρόμυλοι. Οδηγείτε με κατεύθυνση προς βορρά. Στα δεξιά
σας μισογκρεμισμένες οι Θέρμες του Κουρτζή, που άκμασαν στις αρχές του αιώνα.

Ηλίας Κουρτζής

- Ένας άνθρωπος με ήθος, επαγγελματική συνείδηση, τυπικός, που δεν του αρέσει ν' αφήνει
εκκρεμότητες.
- Ένας δημόσιος υπάλληλος υπόδειγμα, που πολλές φορές γινόταν δυσάρεστος.
- Οι γνώσεις του δεν άφηναν περιθώρια σε κανέναν να τον αγνοήσει, να τον παρακάμψει και
να παραδεί τη γνώμη του.

- Άνθρωπος που δεν του αρέσουν οι ακρότητες και οι φαμφάρες...

- Μόνο όταν ήταν βέβαιος για κάτι το δημοσιοποιούσε, χωρίς να παρακάμπτει τους
ανωτέρους και τους προϊσταμένους του.
- Αυτός είναι ο Ηλ. Κουρτζής, ο δημόσιος υπάλληλος που ύστερα από 35 χρόνια εργασίας
συνταξιοδοτήθηκε και αποχώρησε από τα δημοσιοϋπαλληλικά του καθήκοντα.
- Αρχικά διορίστηκε στη Χημική Υπηρεσία Λάρισας και ύστερα από 7 χρόνια μετατέθηκε στη
Χημική Υπηρεσία Μυτιλήνης.
- Από το 2000 ήταν Προϊστάμενος της Χημικής Υπηρεσίας Μυτιλήνης. - Διετέλεσε Πρόεδρος
της Συντονιστικής Επιτροπής Ελέγχου Τροφίμων στο νομό μας για επτά περίπου χρόνια
συνολικά.
- Επίσης, διετέλεσε Πρόεδρος του Περιφερειακού Τμήματος Β. Αιγαίου της Ένωσης Ελλήνων
Χημικών.
- Τιμήθηκε με έπαινο και χρυσό μετάλλιο της ΝΑ Λέσβου, για τη δράση του στη ΣΕΕΤ.
- Έχει εκδώσει τέσσερα βιβλία σχετικά με τη Λογοτεχνία και την Κεραμική και είναι επίτιμος
Πρόεδρος των Κεραμιστών Λέσβου

Γεωθερμικό δυναμικό της Λέσβου*

Γράφει: Ακίνδυνος Κελεπερτζής**
01/01/2010
Ηφαιστειότητα, Θερμές πηγές, Απολιθωμένο δάσος

Γεωθερμική Ενέργεια ή Γεωθερμία είναι η φυσική θερμότητα, προερχόμενη από το

εσωτερικό της γης, η οποία διαρρέει προς την επιφάνειά της είτε λόγω θερμικής
αγωγιμότητας των πετρωμάτων, είτε λόγω μεταφοράς της διά μέσου των
γεωθερμικών ρευστών. Η εν λόγω ενέργεια υπάγεται στις ανανεώσιμες πηγές
ενέργειας και δύναται να δεσμευτεί -με σχετικά μικρό κόστος- και να αξιοποιηθεί σε
πλήθος ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ροή θερμότητας προς
την επιφάνεια της γης, δεν εμφανίζεται με την ίδια ροή σε όλες τις γεωγραφικές θέσεις
και ως εκ τούτου η εκμετάλλευση των γεωθερμικών ρευστών, δεν είναι πάντοτε εφικτή
(υψηλό κόστος , ασύμφορη λόγω μικρής ροής).

Η γεωθερμική εικόνα μιας περιοχής, μπορεί να δοθεί και με τη γεωθερμική βαθμίδα, η οποία
ορίζεται ως ο ρυθμός αύξησης της θερμοκρασίας της γης σε συνάρτηση με το βάθος, μέσα
στο γήινο φλοιό. Σε βάθη που είναι προσβάσιμα με τις σύγχρονες γεωτρητικές μεθόδους,
δηλαδή μέχρι τα 10.000 μέτρα, η μέση γεωθερμική βαθμίδα κυμαίνεται περίπου στους
2,5 - 3oC/100 μέτρα.
Περιοχές με αυξημένη θερμική ροή, χαρακτηρίζονται από την παρουσία θερμών πηγών και
επιφανειακών θερμικών εκδηλώσεων (φουμαρόλες, σουλφατάρες), φιλοξενούν δε
σημαντικά αποθέματα γεωθερμικών ρευστών, τα οποία είναι εγκλωβισμένα εντός
«φυσικών παγίδων», τα λεγόμενα γεωθερμικά πεδία. Τα εν λόγω ρευστά, ανάλογα με τη
γεωθερμική ενέργεια που «εγκλείουν», που προσδιορίζεται από τη θερμοκρασία που αυτά
εμφανίζουν, διακρίνονται σε χαμηλής ενθαλπίας μέχρι 100οC, μέσης ενθαλπίας μέχρι
150οC και υψηλής πάνω από 150οC.
Η γεωθερμική ενέργεια είναι μια εγχώρια φυσική ανανεώσιμη πηγή ενέργειας, η οποία
ελαττώνει την εξάρτηση από ξένες χώρες χωρίς να είναι ακριβότερη από την παραγόμενη
ενέργεια από τις άλλες πηγές. Παρουσιάζει μικρότερα περιβαλλοντικά προβλήματα και η
εφαρμογή της στις διάφορες χρήσεις, είναι δυνατόν να επιτευχθεί με την παρούσα τεχνολογία,
όπως αποδεικνύεται από τις εφαρμογές της σ’ όλο τον κόσμο.
Η Λέσβος, λόγω των πολλών γεωθερμικών δυνατοτήτων της, θα ήταν σκόπιμο να
εκμεταλλευτεί τη φυσική αυτή εύνοια της φύσης. Η γεωθερμική ενέργεια αποτελεί αξιόπιστη
και ασφαλή ενεργειακά πηγή, με μικρό λειτουργικό κόστος και συνεχή παροχή ενέργειας.
Μπορεί να αξιοποιηθεί τοπικά στη Λέσβο, βοηθώντας στην ανάπτυξη της περιοχής και στη
δημιουργία αυτόνομου ενεργειακού κέντρου.
Οι ενεργειακές κρίσεις των τελευταίων δεκαετιών, ανάγκασαν τις διάφορες χώρες να
στρέψουν τις προσπάθειές τους, για την επίλυση του προβλήματος, στην εκμετάλλευση των
εγχώριων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, όπως είναι η ηλιακή, η αιολική, οι υδατοπτώσεις, η
γεωθερμική, η παλιρροιακή, η βιομάζα, η ωκεανοθερμική. Η γεωθερμική ενέργεια βρίσκει όλο
και περισσότερες εφαρμογές στις χώρες που έχουν μεγάλο γεωθερμικό ενδιαφέρον, όπως
είναι η Ιταλία, η Ισλανδία, οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία, οι Φιλιππίνες, η Ινδονησία, η Τουρκία, η Κένυα,
η Νέα Ζηλανδία.Η νέα ελληνική κυβέρνηση έδωσε πρωταρχική σημασία στις ανανεώσιμες
πηγές ενέργειας και τροποποίησε τον υφιστάμενο νόμο ώστε να επιταχυνθούν οι διαδικασίες
αδειοδότησης και παραγωγής.
Οι χρήσεις της γεωθερμικής ενέργειας σήμερα είναι πολλές, εξαρτώνται από τη θερμοκρασία
των γεωθερμικών ρευστών. Αρχίζοντας από τη χαμηλή θερμοκρασία των 20οC ,
υπάρχουν οι εξής δυνατότητες: ιχθυοκαλλιέργειες, θέρμανση πισινών, θέρμανση
εδαφών, θέρμανση κατοικιών, καλλιέργεια μανιταριών, ιαματικά λουτρά, θέρμανση
θερμοκηπίων, ψύξη, ξήρανση ψαριών, ξήρανση λαχανικών και φρούτων, πλύσιμο και
ξήρανση μαλλιών, αφαλάτωση θαλάσσιου νερού, βιομηχανία ζάχαρης,
κονσερβοποιία, επεξεργασία αλουμίνας, παραγωγή βαρέος ύδατος, εξάτμιση υψηλού
βαθμού συγκεντρώσεως διαλυμάτων και παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας.
Οι επικρατούσες γεωθερμικές συνθήκες στη νήσο Λέσβο, είναι άμεσα συνδεδεμένες με την
καταβύθιση της αφρικανικής πλάκας κάτω από την ευρασιατική, κίνηση που οδηγεί στη
δημιουργία συμπιεστικών τάσεων στο εξωτερικό τμήμα του ελλαδικού χώρου και
εφελκυστικών τάσεων στο εσωτερικό, τμήμα του οποίου είναι η περιοχή της Λέσβου. Οι εν
λόγω εφελκυστικές τάσεις οδήγησαν στη μείωση του πάχους του στερεού φλοιού, την
ταυτόχρονη διάρρηξή του με μεγάλα ρήγματα και τη δημιουργία μεγάλων τεκτονικών
βυθισμάτων. Παράλληλα, προκάλεσαν την άνοδο θερμού μανδυακού υλικού και τη
διείσδυσή του στη λιθόσφαιρα του εν λόγω χώρου.
Στην περιοχή του νότιου Αιγαίου, η εν λόγω καταβύθιση οδηγεί στη δημιουργία πλήθους
ηφαιστείων, τα οποία στο σύνολό τους αποτελούν ένα ενεργό ηφαιστειακό τόξο. Η
παρουσία τους δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για την ανεύρεση γεωθερμικών ρευστών. Απ’
την άλλη, στην περιοχή του κεντρικού και του βόρειου Αιγαίου, εντοπίζεται μόνο παλαιά
ηφαιστειακή δραστηριότητα (15 έως 19 εκατομμυρίων ετών) και ως εκ τούτου η εν λόγω
περιοχή χαρακτηρίζεται από την απουσία εστιών θερμότητας (Λέσβος).
Οι γεωθερμικές συνθήκες της νήσου Λέσβου, σύμφωνα με τα παραπάνω, είναι αποτέλεσμα
εφελκυστικού τεκτονισμού, που επικρατούσε και επικρατεί στην περιοχή. Ο εν λόγω
τεκτονισμός είναι υπεύθυνος για την παρουσία αφενός μεν των πολυάριθμων θερμών πηγών
και γεωθερμικών πεδίων χαμηλής ενθαλπίας και αφετέρου γεωθερμικών πεδίων μέσης και
ίσως υψηλής ενθαλπίας. Τα υπάρχοντα γεωθερμικά πεδία κρίνονται εκμεταλλεύσιμα λόγω
της παρουσίας των μεγάλων ρηγμάτων που απαντώνται στο νησί. Η εκμετάλλευση της
γεωθερμικής ενέργειας στη Λέσβο σήμερα, αφορά σε θέρμανση ορισμένων θερμοκηπίων
στην περιοχή Πολιχνίτου και Λισβορίου και μια στοιχειώδη χρήση, ίσως από τις πιο
πρωτόγονες στην Ελλάδα, κάποιων θερμών πηγών για ιαματικούς σκοπούς.
Τα πιο αντιπροσωπευτικά ιαματικά νερά περιέχουν θείο, χλώριο, ανθρακικά ή ραδιενέργεια.
Τα νερά με χλώριο συναντώνται γύρω από την ακτογραμμή και στα νησιά.
Οι θεραπευτικές ενδείξεις των νερών εξαρτώνται από τη χημική σύσταση του νερού. Τα
ελληνικά ιαματικά νερά παρέχουν συμπληρωματική ιατρική θεραπεία για ασθένειες, όπως
αρθριτικά, αναπνευστικές ανωμαλίες, γαστρεντερολογικά προβλήματα, γυναικολογικές
παθήσεις· ιαματικά νερά με θείο, είναι τα πιο κατάλληλα. Τα ιαματικά λουτρά προσφέρουν μια
ατμόσφαιρα υγιεινής και φυσικής κατάστασης.
Οι κύριες θερμές πηγές υπάρχουν στον Πολιχνίτο (88oC) , η θερμότερη της Ευρώπης,
τον Άγιο Ιωάννη Λισβορίου (68oC), την Εφταλού (42oC), τη Θερμή (46oC), τα Θέρμα
Κουρτζή (32oC), τα Θέρμα του Κόλπου (39oC), στην παράκτια πηγή Κρυφτής
Παναγιάς (58oC). Επίσης πηγές μικρότερης θερμοκρασίας, υπάρχουν ως υποθαλάσσιες στο
Γαβαθά, στην παραλία Αργένου. Όξινα ψυχρά νερά υπάρχουν στην περιοχή Χιδήρων και
υδροθερμικές εξαλλοιώσεις στην παραλία Αργένου και Βατούσας.
Στην περιοχή Βατούσας Σιγρίου, υπάρχει μια καλδέρα έκτασης >100 τετραγωνικών
χιλιομέτρων, η οποία συνδέεται με έντονες υδροθερμικές εξαλλοιώσεις και μεταλλοφορία
χρυσού στα εξαλλοιωμένα ηφαιστειακά πετρώματα και σχηματισμό βιομηχανικών ορυκτών
(καολίνη).
Με την ηφαιστειακή αυτή δράση, φαίνεται ότι συνδέεται και ο πυροκλαστικός σχηματισμός και
η γένεση του απολιθωμένου δάσους Σιγρίου. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα και η
συνδεδεμένη με αυτή έκλυση αερίων, μεταξύ των οποίων επικρατούσε το διοξείδιο του θείου
(SO2), προκάλεσε μεγάλη κλιματική αλλαγή του υποτροπικού κλίματος, αποτέλεσμα της
οποίας ήταν η εξαφάνιση της πανίδας (των ζώντων οργανισμών ) και της βλάστησης. Τα
διάφορα είδη δένδρων απολιθώθηκαν και ο κύριος παράγοντας ήταν το διαλυμένο στα
ρευστά διοξείδιο του πυριτίου (SiO2).
Ένδειξη της επικράτησης τροπικού - υποτροπικού κλίματος στη Λέσβο κατά τη Μειόκαινο
πριν 16 έως 19 εκατομμύρια χρόνια, μέχρι και την Πλειόκαινο, εκτός από την ύπαρξη του
πλούσιου σε είδη απολιθωμένου δάσους Σιγρίου, αποτελεί και η εμφάνιση
σιδηρονικελιούχου μεταλλεύματος στην περιοχή «Κόκκινα» Βατερών Βρίσας. Τα
επικρατούντα βασικά - υπερβασικά πετρώματα πλούσια σε μαγνήσιο, υπέστησαν
λατεριτίωση με την επίδραση του θερμού και υγρού κλίματος κατά την Πλειόκαινο περίοδο,
πριν δύο εκατομμύρια χρόνια, και σχηματίσθηκαν νέα ιζήματα εμπλουτισμένα σε νικέλιο
και σίδηρο, ώστε να αποτελούν αποθέματα για εξόρυξη και εξαγωγή του νικελίου για
χρήση στη βιομηχανία.
Η όλη χημική διαδικασία εξαλλοίωσης των πετρωμάτων και σχηματισμού των
σιδηρονικελιούχων μεταλλευμάτων, συνοδευόταν με την παραγωγή πυριτικού οξέος, το
οποίο σε μετέπειτα στάδια χρονικά κατά την απόθεση σε λίμνη ιζημάτων, προκάλεσε έντονα
φαινόμενα πυριτίωσης, ένα χαρακτηριστικό φαινόμενο και των απολιθωμένων κορμών του
απολιθωμένου δάσους Σιγρίου. Η διερεύνηση των μεταλλευμάτων με γεωτρήσεις και η
μελλοντική επέκταση της έρευνας, πιθανό να καταστήσει αυτά εκμεταλλεύσιμα από ιδιωτικούς
φορείς (εταιρείες).
Οι έρευνες στη νήσο Λέσβο για την ανεύρεση εκμεταλλεύσιμων γεωθερμικών ρευστών
μέσης ή και υψηλής ενθαλπίας για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ξεκίνησαν το
1970 από τη ΔΕΗ και το ΙΓΜΕ.
Οι κάτωθι περιοχές παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον εντοπισμό
γεωθερμικών ρευστών μέσης και ίσως υψηλής ενθαλπίας:
α. Περιοχή Αργένου
β. Περιοχή Στύψης
γ. Περιοχή Πολιχνίτου
Στην περίπτωση όπου οι γεωτρήσεις εντοπίσουν εκμεταλλεύσιμα γεωθερμικά ρευστά, το
όφελος για την εθνική οικονομία και ιδιαίτερα για την οικονομία της νήσου Λέσβου,
κρίνεται ιδιαιτέρως σημαντικό.

Περιοχή Αργένου
Στο βόρειο τμήμα της νήσου Λέσβου, βρίσκεται η περιοχή της Αργένου, η οποία κατατάσσεται
πρώτη στη σειρά προτεραιότητας για την εκτέλεση της πρώτης βαθιάς γεώτρησης. Παρακάτω
συνοψίζονται τα κυριότερα χαρακτηριστικά της περιοχής, που συνηγορούν στην εν λόγω
απόφαση: α) η περιοχή χαρακτηρίζεται από την παρουσία θερμών επιφανειακών
εκδηλώσεων υπό μορφή παράκτιων θερμών πηγών με θερμοκρασία που «αγγίζει» τους
81ºС, β) εντοπίζεται πηγή θερμότητας η οποία προκαλεί μια εκτεταμένη θερμική ανωμαλία, γ)
σημαντικό, επίσης, κρίνεται το γεγονός ότι η εν λόγω περιοχή χαρακτηρίζεται από τις
υψηλότερες αρχικές θερμοκρασίες βάθους - από 120oC έως 190oC - των γεωθερμικών
ρευστών έναντι των δύο άλλων προαναφερθέντων περιοχών και δ) τα διερρηγμένα τεκτονικά
πετρώματα ευνοούν την τροφοδοσία του αναμενόμενου γεωθερμικού πεδίου της περιοχής.

Περιοχή Στύψης
Η περιοχή βρίσκεται νότια της Στύψης και χαρακτηρίζεται από τα ακόλουθα γεωθερμικά
στοιχεία: α) Από γεωτρήσεις μικρού βάθους που διενεργήθηκαν στην περιοχή, διαπιστώθηκε
η παρουσία σημαντικής πηγής θερμότητας, που προκαλεί εκτεταμένη θερμική ανωμαλία, β)
εντοπίζονται υδροφόροι ορίζοντες θερμών υδάτων (55oC έως 64oC σε βάθος 150μ.), γ)
παρατηρείται πολύ μεγάλη θερμοβαθμίδα, 10 φορές μεγαλύτερη της μέσης γήινης και δ) τα
μεγάλα ρήγματα της περιοχής, αποτελούν καλούς αγωγούς τροφοδοσίας του αναμενόμενου
γεωθερμικού πεδίου με νερό και από τη θάλασσα. Αποτελέσματα της γεωθερμικής δράσης
στην περιοχή της Στύψης, αποτελεί η παρουσία μεγάλων αποθέσεων καολίνης.

Περιοχή Πολιχνίτου
Η εν λόγω περιοχή χαρακτηρίζεται από τα ακόλουθα γεωθερμικά στοιχεία: α) στην περιοχή
απαντώνται πολλές θερμές πηγές (έως και 87,2oC), υψηλής παροχής κατά τη διάρκεια των
βροχοπτώσεων, β) παρατηρείται μια έντονη αλλά με μικρή σχετικά έκταση θερμική ανωμαλία
και ένας ρηχός ορίζοντας θερμών υδάτων (έως 92,5oC) και γ) σε μικρό βάθος εντοπίζεται
κρυσταλλικό «υπόβαθρο» ανθρακικών πετρωμάτων, τα οποία αποτελούν καλούς ταμιευτήρες
γεωθερμικών ρευστών.
Για τον εντοπισμό γεωθερμικών ρευστών υψηλής ενθαλπίας κατάλληλων για την παραγωγή
ηλεκτρικής ενέργειας και κάλυψη των αναγκών της Λέσβου, πρέπει να γίνουν παραγωγικές
γεωτρήσεις μεγάλου βάθους.

Γεωθερμικά Πεδία Χαμηλής Ενθαλπίας

Η παρουσία γεωθερμικών πεδίων χαμηλής ενθαλπίας, οφείλεται στην παρουσία υδροφόρων
οριζόντων ψυχρών υδάτων σε μικρό βάθος. Τα εν λόγω ύδατα θερμαίνονται από
γεωθερμικά ρευστά υψηλών θερμοκρασιών (έως 100oC), τα οποία ανέρχονται προς τα
πάνω διά μέσου των υπαρχόντων ρηγμάτων. Η εκμετάλλευση των γεωθερμικών
πεδίων χαμηλής ενθαλπίας, κρίνεται σχετικά εύκολη με μικρό οικονομικό κόστος,
γεγονός που οφείλεται στο μικρό σχετικά βάθος στο οποίο εντοπίζονται. Για την
αξιοποίηση των εν λόγω πεδίων και για την πληρέστερη εικόνα αυτών, απαιτούνται
ολοκληρωμένες γεωλογικές, γεωθερμικές και γεωχημικές μελέτες, καθώς και εκτέλεση
ερευνητικών και παραγωγικών γεωτρήσεων.
* Το δημοσιευόμενο κείμενο αποτελεί την ομιλία του Ακίνδυνου Κελεπερτζή, που δόθηκε στις
27 του περασμένου Νοεμβρίου στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Γεωγραφίας, στο πλαίσιο
σεμιναρίου επιμόρφωσης εκπαιδευτικών.
** Ο Ακίνδυνος Κελεπερτζής είναι καθηγητής Γεωχημείας και Περιβαλλοντικής Γεωχημείας
του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου
Δάσους Λέσβου

Ιατρικός Τουρισμός. Αξίζει? Μπορούμε?

Ενα από τα καλύτερα διεθνώς δίκτυα κέντρων αιμοκάθαρσης, για τουρίστες, που έχουν ήδη
βραβεύσει τουριστικοί φορείς από τη Γερμανία και την Ισπανία, διαθέτει η χώρα μας. Η
πρωτοβουλία αναμένεται να βοηθήσει στην ανάπτυξη του ιατρικού τουρισμού, τομέα στον
οποίο η Ελλάδα έπασχε.

Τουρίστες που χρειάζονται να κάνουν αιμοκάθαρση στη διάρκεια των διακοπών τους
απέκλειαν μέχρι πρόσφατα τους ελληνικούς προορισμούς, επειδή δεν μπορούσαν να βρουν
μονάδα τεχνητού νεφρού. Το ίδιο πρόβλημα αντιμετώπιζαν και οι Έλληνες νεφροπαθείς,
αδυνατώντας να κάνουν εσωτερικό τουρισμό. Ήδη η χώρα μας διαθέτει, μέσω της ιδιωτικής
πρωτοβουλίας, το δίκτυο «Μεσόγειος», που αναπτύχθηκε την τελευταία δεκαετία και μέχρι
στιγμής λειτουργεί 4 κέντρα αιμοκάθαρσης, υψηλών προδιαγραφών, σε Κρήτη, Καλλιθέα,
Παλλήνη και Σέρρες.

Στο μυαλό μου ήρθε η τωρινή οικονομική κρίση, το Ελληνικό Portal Τουρισμού που
επανασχεδιάζεται (και το ξαναπληρώνουμε), η ανάγκη για επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα, η
απόλυτη ανάγκη να αυξήσουμε και τα έσοδα πέρα από τις όποιες περικοπές και
εξυγιάνσεις και τόσα παρόμοια τα οποία ακούμε και ζούμε όλες αυτές τις μέρες.

Η πρώτη κίνηση που κάνω πάντα όταν δεν γνωρίζω ένα θέμα είναι το wikipedia. Στη
συνέχεια Google. Τι βρίσκω και τι ξεχωρίζω:

• Ιατρικός Τουρισμός στη Βουλγαρία (και στα Ελληνικά παρακαλώ). Αυτόματες

σκέψεις. Γιατί δεν υπάρχει μια αντίστοιχη Ελληνική σελίδα? Άντε λόγω των
γνωστών – άγνωστων φαινομένων το κράτος δεν έχει μεριμνήσει. Οι επιχειρηματίες τι
κάνουν (φιλότιμη η προσπάθεια της συγκεκριμένης σελίδας – Hellenic Medical
Tourism - αλλά όχι αρκετή κατά τη γνώμη μου)? Έχει κάποια παραπάνω
τεχνογνωσία ή ιδιαιτερότητα η Βουλγαρία? Επόμενες σκέψεις. Μπράβο τους που
υποστηρίζουν το προϊόν και την οικονομία τους.
• Αναπαραγωγικός Τουρισμός (MyStigma)
• Οδηγός Προσβάσιμων Ψυχαγωγικών Δραστηριοτήτων στην Ελλάδα, από την Εθνική
Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία (ΕΣΑμεΑ). Θα συμβούλευα, πρώτα από όλα
τους επιχειρηματίες, να μελετήσουν καλά τέτοια project. Για να έρθει σε επαφή ο
κόσμος με τις υπηρεσίες σου πρέπει να τους δώσεις και τα εργαλεία να σε γνωρίσουν
(αν μιλάμε για το σήμερα μιλάμε για Social Media και mobile applications). όπως
επισημαίνεται σε πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ “… ξεχασμένη υπόθεση θεωρείται ο
ιατρικός τουρισμός, καθώς η χώρα μας βρίσκεται στην τρίτη θέση από το τέλος με
τζίρο μόλις 12 εκατ. ευρώ, ενώ οι συγκεκριμένες εισροές βαίνουν μειούμενες 4% κατ΄
έτος.”