Lebrun, Lenglet Dufresnoy, Oberthür, Proudfoot, Bagnani. Lucii Cæcilii Firmiani Lactantii Opera Omnia. 1783. Volume II.

^-.
.^ft
.
'-
1
r
OPERA OMNIA
SANCTORUM PATRUM
LATINORUM.
y L V M E N Vlh
CjECILII FIRMIANl
C T A N T ll'^^
OPERA OMNIA.
A D
EDITIO.NEM PARISIENSEM
JOANNIS BAPT. le BRUNI
E T
NICOLAI LENGLET du FRESNOI
Anni 1748
R£CUSA.
TO M U S IL
«e: f2X>
WIRCEBURGI,
In Officina Libraria Staheliana.
M DCC LXXXIV.
^ C o ) ^ I
LUCII C^CILII
F I R M I A N I
L A C T A N T I I
E P I T O M E
INSTITUTiONUM DIVINARUM
A D
PENTADIUM FRATREM.
P R iE F.A T I O.
Totius Epitomes ac Jnfiitutionum confdium & ratio,
Quanquam Divinarum Inftitutionum libri , quos

jampridem ad illullrandam veritatem religio-
nemque confcripfimus, ita legentium mentes
inftruant, ita informent, ut nec prolixitas pariat fa-
llidium , nec oneret ubertas tamen horum tibi Epi-
:
tomen fieri, Pentadi defideras; credo,

frater,
ut ad te aliquid fcribam, tuumque nomen in nollro
qualicumque opere celebretur. Faciam quod poftu-
las; etfi difRcile videtur ea, quse feptem maximis
voluminibus explicata funt, in unum conferre. Fit
eriim totum & minus plenum, cum tanta rerum mul-
titudo in anguftum coarclanda fit, & brevitate ipfa
minus clarum , maxime cum & argumenta plurima &
exempla , in quibus lumen eft probationum , ne-
cefle fit praeteriri; quoniam tanta eorum copia eft,
ut vel fola librum conficere poffint. Quibus fubla-
tis, quid poteft utile
,
quid apertura videri? Sed
Laiiant. Tew. //. A eni-
i Lactantii Epitome divin. Institut.
enitar, quantum res finit , & diffufa fubftringere , &

prolixabreviare, fic tamen, ut neque res ad copiam,
neque claritas ad intelligentiam deefle videatur in
hoc opere, quo in lucem veritas protrahenda elt.
C A P U T P R I MU M.
De Divina Providentia.
Prima , Sitne aliqua providentia,

incidit quseflio
aut regat mundum ? Effe, ne-
qu?e aut fecerit;
mini dubium eft; fiquidem omnium fere Philofopho-
rum, pra^ter fcholam Epicuri, una vox, una fcn-
tentia eft, nec fieri fme artijfice Deo mun-
potuiffe
dum , nec fme redore conftare. non folum
Jtaque
a do6liflimis viris , fed & omnium mortahum tefti-
moniis ac fenflbus coarguitur Epicurus. Quis enim
de providentia dubitet, cum videat coelos terramque
fic difpofita, fic temperata eflê univerfa, ut non modo
ad pulcritudinem ornatumque mirabilem, fed ad ufum
quoque hominum , csterorumque viventium com-
moditatem aptiflime convenirent? Non poteft igi-
tur, quod ratione conftat, fine ratione coepifl!e, quo-
niam certum eft eflTe providentiam.
C A P U T II.
Quod Deuf Jit unus > nec pojjint ejje plurer,
Sequitur alia Utrumne Deus unus , an

qusftio ,
plures ? quce quidemmultum habet aitibiguitatis,

Diflêntiunt enim non modo finguli inter fe, verum
etiam popuH atque gentes. Sed qui rationem feque-
tur , intelliget nec Dominum e^Q poflTe nifi unum,
nec
:
LACTANT. ElTTOME DIVIN. InSTITUT. 3
nec Patrem nifi iinum. Nam fi Deus ,

qui omnia
coiuiidit, & idem Dominus, & idem pater eft, unus
fit necefle eft , ut idem fit caput idemque fons re-
rum. Nec poteft aliter rerum fumma confiftere, nili
ad unum cuntta referantur, nifi unus teneat guber-
naculum, nili unus frena moderetur, regatque uni-
verfa membra , tanquam mens i^na. Si raulti fint
in examine apum reges, peribunt aut diflipabun-
tur, dum
Regihus inceljit magno difcordia motu
fiplures in armento duces , tamdiu pra^liabuntur,

donec unus obtineat: fl multi in exercitu Imperato-
res, nec pareri po^êrit a milite, cum diverfa jubean-
tur, nec ab tis ipfis unitas obtineri, cum iibi quis-
que pro moribus confulat. Sic in hac mundi Repu-
blica nifl unus fuiflTet moderator, qui & conditor,
aut foluta fuiflfet omnis haec moles, aut nec condi

quidem omnino potuiffet.
Praeterea in multis non poteft eflê totum , cum
fmguli fua officia, fuas obtineant poteftates. Nul-
lus igitur eorum poterit omnipotens nuncupari, quod
eft verum cognomentum Dei: quoniam id folum po-
terit, quod in ipfo pft; quod autem in aliis, nec au-
debit attingere. Non Vulcanus fibi aquam vindica-
bit, aut Neptunus ignem; non Ceres artium peri-
tiam , nec Minerva frugum; non arma Mercurius,-
nec Mars lyram; non Jupiter medicinam, nec Afcle-
pius fulmen: ab alio jaftum fufcipiet,
facilius illud
quam ipfe torquebit. ergo finguli non polfunt
Si
omnia, minus habent virium, minus poteftatis: is
autem Deus putandus eft, qui poteft totum, non qui
de toto minimum.
A z CAPUT
4 LA«TANTir Epitome divin. Institut.
C A P U T III.
De Deo uno tejiimonia Poetarum.
Uniis igimr Deiis eft, perfeftus, aeternus, incor-

ruptibilis , impafiibilis , nulli rei poteflative
fubjectus , ipfe omnia poffidens
omnia regens, ,
quem nec geltimare feniu valeat humana mens , nec

eloqui lingua mortalis. Sublimior enim ac major eft,
quam ut poflit aut cogitatione hominis aut fermone ,
comprehendi. Denique , ut taceam de Prophetis

imius Dei praedicatoribus, Poetas quoque, & Philo-
fophi, & Vates teftimonium fmgulari Deo perhibent.
Orpheus principalem Deum dicit, qui coelum folem-
que cum Cceteris aftris, qui terram, qui maria con-
diderit. Maro fummum Deum modo
Item nofter
fpiritum , modo mentem nuncupat, eamque veluc
membris infufam totius mundi corpus agitare; item
Deum per profunda cosli, per traftus maris terra-
rumque difcurere, atque ab eo univerfas animantcs
trahere vitam. Ne Ovidius quidem ignoravit a Deo
inftrudtum efle mundum , quem interdum opificem
rerum , interdum mundi fabricatorem vocat.
C A P U T IV.
Quoi Deufjit unusf tejlimonia Vhilofophsrunt,
Sed veniamus ad Philofophos, quorum certior ha-

betur autoritas , quam Poetarum. PJato Monar-
chiam adferit , unum Deum dicens , a quo fit mun-
dus inftrudus & mirabili ratione perfe6lus. Arift.o-
teles auditor ejus unam eflê mentem, quae mundo
preefideat, confitetur. Antifthenes unum elTe dicit
naturalem Deum, totius fummse gubernatorem. Lon-
gum
Lactantii Epitome divin. Institut. s
gum eft recenfere, quce de fummo Deo, vel Thales,
yel Pythagoras & Anaximenes antea, vel poftmo-
dum Scoici, Cleantes & Chryfippus & Zenon, vel
noftrorum Seneca Stoicos fecutus & ipfe Tullius
,
praedicarint, cum hi omnes , & quid lit Deus, de-

finire tentaverint , & ab eo folo regi mundum affir-
maverint, nec ulli fabjedum eê naturs, cum ab
ipfo fit omnis natura generata.
Hermes, qui ob virtutem multarumque artium
fcientiam Trifmegiftus meruit nominari, qui & do-
6tr\nx vetuftate Philofophos anteceffit, quique apud
^gyptios ut Deus colitur , majeftatem Dei fmgula-
ris infinitis adferens laudibus, Dominum & Patrem
nuncupat; eumque effe fme nomine, quod proprio
vocabulo non indigeat, quia folus fit; nec habere
ullos parentes, quia ex fe & per fe ipfe fit. Hujus
ad fihum fcribentis exordium tale eft: Deum quidem
intelligere difficile eft, eloqui vero impoffibile, etiam
cui inteiligere poffibile eft; perfectum enim ab im-
perfefto , invilibile a vifibili non poteft compre-
hendi.
C A P U T V.
Quod unum Deum vates , id eji SibylU pradicant,
Supereft de vatibus dicere. Varro decem Sibyllas

fuifiTe tradit, primam de fecundam Libyf-
Perfis,
fam, tertiam Delphida, quartam Cimmeriam, quin-
tam Erythrc-eam, fextam Saraiam , feptimam Cuma-
nam, oftavam Hellefpontiam, nonam Phrygiam, de-
cimam Tiburtem, cui fit nomen Albunea, Ex his
omnibus Cumccs folius tres elfe libros, qui Roma-
norum fata contincant, & habeantur arcani, caete-
rarum autem fere omnium Cngulos extare haberique
A 3 vulgo
6 Lactantii Epitome divin. Institut.
vulgo , fed eos Sibyllinos velut uno nomine infcribi;
nifi quod Erythrcea, quGB Troici belli temporibus
fuifle perhibetur, nomen fuum verum pofuit in li-
bro, aliarum confufi funt.

H3B omnes, de quibus dixi, Sibylla^ praeter Cu-
iDEeam,
quam legi nifi a Quindecimviris non licet,
unum Deum efle teftantur, principem, conditorem,
parentem , non ab uUo generatum , fed a feipfo fa-
tum , quin & fuerit a feculis, & fit futurus in fecula,
& idcirco folus coli debeat , folus timeri, folus a
cuntlis viventibus honorari. Quarum tefl:imonia,
quia breviare non poteram , prcetermifl, quae fi de-
fideras , ad ipfos tibi libros revertendum efl:. Nunc
rehqua perfequamur.
C A P U T VI.
Deuf cum fit aternut & immnrtalis , fexu & fuccejjione
mn eget.
igitur tot ac tanta teflimonia liquido perdo-

Hgec
cent, unum eflê regimen in mundo, unam po»
teftatem, cujus nec origo excogitari, nec vis enar-
rari poteft. Stulti ergo, qui de concubitu natos pu-
tant Deos efle, cum ipfe fexus & corporum copula-
tio idcirco mortalibus a Deo, data fint, ut per fo-
bolis fucccflionem genus omne fervetur. Immorta-
libus vero quid opus eft aut fexu aut fucceflione,
quos nec voluptas nec interitus attingit? llli ergo,
qui Dii putantur, quoniam & genitos elfe tanquam
homines , & procrcafle conftat , mortales utique
fuerunt: fed Dii crediti funt, quod, cum eflent Re-
ges magni acpotentes, ob ea beneficia, quê in ho-
mincs contulerant , divinos poft obitum honores
confequi meruerunt, pofitisque templis atque fimu-
lacris,
Lactantii Epitome divin. Institut. 7
lacris , memoria eoriim tanquam immortalium re-

tenta eft atque celebrata.
C A P U T VII.
De Hsrculis vlta facinorofa & morte.
Sed omnibus fere gentibus perfuafum Deos

cum fit
efle,tamen eorum gellee, quas tam Poetee

res
quam Hiflorici tradiderunt , homines fuiffe decla-
rant. Hercules, per quae tempora fuerit, quis igno-
rat, cura idem & inter Argonautas navigaverit, &
expugnata Troia, Laomedontem Priami Patrem ob
perjurium interfecerit? Ab eo tempore paulo am-
plius quam mille & quingenti computantur anni.
Hic ne natus quidem honefte traditur , fed Alc-
mencc adulterio genitus, & ipfe vitiis genitoris ad-
dittus. Nec unquam , nec maribus abfti-
foeminis-
nuit, orbemque totum non tamgloriee, quam Hbi-
dinis caufa, nec tantum ad necandas belluas, quan-
tum ad fcrendos iiberos peragravit. Cumque eifet
jnviclus, ab una tamen Omphale triumphatus eft,
cui clava &
fpoHo leonis tradito, indutus ipfe foemi-
nea vefte, atque ad pedes muheris abjeclus, penfa,
qujE faceret, accepit. Idem poflea infl:in6lu furoris
elatus , parvos liberos & uxorem Megaram trucida-
vit. Poftremo fumta Dejanyriê conjugis vefte, cum
difflueret ulceribus , doloris impatiens , rogum fibi in
Oetaô monte conftruxit, eoque fe vivum crcmavit.

Sic efficitur , ut etiamfi- ob virtutem Deus credi po-
tuit j ob ha;c tamen homo fuilfe credatur.
A 4 CAPUT
C A P U T VIIL
De^fculapia, ApUine, Marte, Cafiore & FoQuce ^ aU
que de Mereurie & Baccho.
Trr fculapium Tarquitius tradit ex incertis parenti-

JiVj bus natum , & ob id expofitum , atque a ve-
ratoribus colleftum , caninis uberibus educatum,

Chironi in difciplinam datum. Hic Epidauri mora-
tus efl , Cynofuris, ut Cicero ait, fepultus, cum eflet
i6tu fuiminis interemtus. Apollo autem pater ejus
non dedignatus eib alienum gregem pafcere, ut ac-
ciperet uxorem ; & dile6tum puerum cum peremif^
fet imprudens , gemitus fuos infcriplit in flore.
Marti, viro fortiflimo, adulterii crimen non defuit;
fiquidem catenis cum adultera vinftus fpeftaculo
fuit.
& Pollux alienas fponfas non impune ra-
Caftor
puerunt, quos Homerus non poetica, fed fimplici
fide mortuos fepultosque teftatur. Mercurius, qui
de Itupro Veneris genuit Androgynum, Deus efle
meruit, quia lyram reperit & pala;fl:ram. Liber Pa-
ter, debellata India victor, cum Cretam forte ve-
nilfet, Ariadnem confpexitin quam Thcfeus
littore,
& violaverat, & reliquerat. Tum amore inflam-
matu, eam fibi in conjugium fociavit, & coronam
ejus, ut PoetJB ferunt, inter aftra fignavit. Mater
ipfa poft fugam & obitum viri cum
Phrygia mora-
in
retur, vidua & anus formofum adolefcentem in deli-
ciis habuit; & quia fidem non prEeftiterat , adcmtis
genitalibus, efixeminavit. Ideo etiam nunc Gallis fa-
cerdotibus gaudet.
CAPUT
Lactantii Epitome divin. Institljt. 9
C A P U T IX.
De Deorum turpitHdinibus,
Ceres iinde Proferpinara , nifi de flupro genuit?

unde Latona geminos, nifi ex crimine? Venus
Deorum & hominum libidinibus expofita, cum regna-
ret in Cypro, artem meretriciam reperit, ac mulie-
ribus imperavit, ut quaeftum facerent, ne fola elTet
infamls. Ipfe illae virgines Minerva & Diana, num
caiT:a;? Unde igitur profilivit Erichthonius? Num in
terram Vulcanus femen effudit, & inde homo tan-
quam fungus enatus eft? Aut illa cur Hippolytum,
vel ad fecretas fedes, vel ad mulierem relegavit, ubi
folus interignotanemora cetatem ageret, & jam rnu-
tatonomine, Virbius vocaretur? Quid haec fignifi-
cant, nifi inceftum, quod Poetae non audent con-
fiteri?
C A P U T X.
De Jove , ac ejus vita libidinofa»
Horum autem omnium rex & pater Jupiter , quem

tenere in coelo fummam credunt potellatem,
quid habuit poteftatis, qui Saturnum patrcra regno
cxpulit , &
arrais fugientem perfecutus eft? quid
continentiae, qiii omnia libidinum genera exercuit?
Kam idem AlcmenamLfedamque fumrais viris nuptas
adulterio fecit infames; idem pulcritudine pueri cap-
tus , venantera ac virilia meditantem ad foemineos
ufus violenter abripuit. Quid virginum ftupra com-
memorera, quarura raultitudo quantafuerit, filiorum
rumcrus oftendit? In una taraen Thetide abftinen-
tior fuit. Erat enim praediftura, quod is, quera pa-
A 5 ritura
ritura elTet, major patre fuo futurus eflet. Pugna-
vit ergo cum amore ne , quis fe major nafcerecur,
Sciebat ergo, fe non efle perfeftae virtutis, magni-
quod ipfe Patri fecerat, ti-
tudinis, potefl:atis, qui,
muit. Cur igitiir maximus , optimus nominatur,
cum fe & peccatis contaminaverit , quod efl: injuflii
ac mali, & majorem timuerit, quod eft imbecillis ac
minoris.
C A P UT XI.
Varia emblemata ,
quihus Jovis turpitudines velarunt
Poel4.
Sed dicet aliquis , ficla hcec eflTe a Poetis. Non efl

hoc poeticum, fic fingere, ut totum mentiare,
fed ut ea, qus gefta funt, figura, & quafl velamine
aliquo verficolore prsetexas. Hunc habet poetica
licentia modum, nonut totum fingat, quod efl;men-
dacis & inepti, fed ut aliquid cum ratione commu-
tet. In imbrem fe aureum vertifl!e dixerunt Jo-
vem, ut Danaen falleret. Quis efl; imber aureus?
Utique aurei nummi ,
quorum magnam copiam
oflferens , &finum infundens , fragihtatem vir-
in
ginahs animi hac mercede corrupit. Sic & im-
brem ferreum dicunt , cum volunt multitudinem
figniflcare telorum. Catamitum in aquila rapuit.
Qua2 efl: aquila? Legio fcilicet, quoniam figura hu-
jus animah's infigne legionis efl:. Europam transve-
xit in tauro. Quis taurus? Utiquenavis, quae
efl:
tutelam habuit, tauri fpecie figuratam. Sic Inachi

filia, non utique bos fatla transnavit fed ejusmodi :
navigio iram Junonis effûgit, quod habebat bovis

formara. Denique cum in ^gyptum delata efl!et,
Ifis efl: fa6la, cujus navigium ccrto quodam die in
memoriam fugae ceiebratur.
CAPUT
Lactantii Epitome divin. Institut. IX
C A P U T XII.
Poeta ea ,
qujs ad Dcos fpeBant , non omnia finguntt
^Tides ergo, non on^nia Poetas confinxifle, & qiias-

dam prKfiguralTe, ut cum vera dicerent, ali-
quid tale numinis adderent iis, quos Deos elTe dice-
bant; /icut etiam de regnis. Cum enim dicunt Jo-
vem Caîi regnum forte tenuilTe, aut Olj^mpum mon-
tem fignificant, in quo Saturnum,'& Jovem poft-
modum habitafl^ veteres hifl:ori?e produnt, aut par-
tem Qriends, quce fit quafi fliperior, quod inde lux
nafi:itur; Occidentis autem velut inferior , & ideo:
Plutonem inferos efl!e fortitum; mare vero cefliire
Neptuno, quod oram maritimam cum omnibus in-
fulis obtinuerit. Multa fic Poetse colorant ; quod
qui nefciunt, tanquam mendaces eos arguunt, verbo
duntaxat. Nam re quidem credunt; quoniam Deo-
rum fimulacra fic fingunt, ut cum mares ac foeminas
faciant, & conjuges, alios parentes , alios li-
alios
beros fateantur, Poetis utique aflfentiunt: hasc enim
fine coitu & generatione eflfe non poflTunt.
C A P UT XIII.
Narrantur facia Jovis ex Euhemero Hifiorico,
Sed omittamus fane Poetas. Ad hiftoriam venia-

mus, quae fimul & rerum fide, & temporum ni-
titur vetuftate. Euhemerus fuit Meflênius, anti-
quiflimus fcriptor, qui de facris Infcriptionibus ve-
terum templorum &
originem Jovis , rcs geftas &
omnemquc progeniem collegit ; item casterorum
Dcorum parentes, patrias, atlus , imperia, obitus,
fepulcra etiam perfecutus eft. Quam hiftoriam ver-
tit
w Lactantii Epitome divin. Institut.
tit Ennius in latinam, cujus haec verba funt: ,,H£ec
„ut fcripta funt, Jovis fratrumque ejus ftirps atque
5, cognatio , in hunc modum nobis e facra fcriptione
5, traditum eft. „ Idem igitur Euhemerus Jovem tra-
dit, cum quinquies orbem circumivifTct, & amicis
fuis atque cognatis diftribuiiTet imperia , legesque
hominibus, multaque aha bona fecifTet, immortali
gloria memoriaque affe6lum fempiterna in Creta vi-
tam commutafle , atque ad Deos abiilTe, & fepul-
crum ejus effe in Creta, in oppido GnoiTo, & in eo
fcriptum antiquis htteris Grjecis KPONOT; ZAN
quod ell Jupiter Saturni. Conftat ergo exiis, qu»
retuh, hominem fuilTe , in terramque regnalfe.
C A P U T XIV.
Satuvni & Urani gejia ex Hijloricis defumpta.
ranseamus ad fuperiora, ut originem totius erro-

T ris deprehendamus.
traditur natus.
Saturnus Coelo & Terra
Hoc utique incredibile eft. Sed cur
ita traditur, ratio certaefl, quam qui ignorat, tan-
quam fabulam refpuit. Saturni Patrem Uranum fuilTe
vocitatum , & Hermes autor efl*, & facra hiltoria
docet. Trifmegiftus paucos admodum fuilfe cum
diceret perfeftae dodrincc viros, in iis cognatos fuos
enumeravit, Uranum, Saturnum, Mercurium. Eu-
hemerus eumdem Uranum primum in terram regnaife
commemorat his verbis: „ Initio primus in terris im-
„perium fummum Coekis habuit: is id regnum una
'^
„ cum fratribus fuis fibi inftituit atque paravit.
Hic in Cod. MS. plura deficiunt duo certe^ ut arhi-
,
tror fdia.
,
Nec vox P a r a v i t tota extat , fei
folum p A R A fub finem pagina. Sequitur :
hominum flultam benevolentiam & errorem divinitas

attributa fit.
CAPUT
1
C A P U T XX.
De Diif Romanorum fropriit.
Dixi de Religionibus, quae fimt communes omnium

gentium. Dicam nunc de diis , quos Romani
proprios habent. Fauftuli conjugem Romuli Remi-
que nutricem, cujus honori Larentinalia funt dicata,
vulgati fuifle corporis quis ignorat? Et idcirco Lupa
nuncupata efl: , & in ferse (peciem figurata. Faula
quoque & Flora meretrices erant , quarum altera
Herculis fuit fcortum, ficut Verrius tradit, altera
cum magnas opes corpore quaefiviflêt , populum
fcripfit hsredem, & ideo in honorem ejus ludi Flo-
ralia celebrantur.
Tatius muliebre fimulacrum in cloaca maxima re-
pertum confecravit, & deam Cloacinam nuncupavit.
Obfefli a Gallis Romani ex mulierum capillis tor-
menta fecerunt , & ob id Veneri Calvge aram tem-
plumque pofuerunt ; item Pifl:ori Jovi , quod eos
monuerat in quiete, ut ex omni fruge panem face-
rent, & fupra hoftes jacerent, quo fadlo defperan-
tes Galli pofle inopiaRomanos fubigi, ab obfidione
difceflêrant. Pavorem ac Pallorem Tullus HoftiHus
deos fecit. Colitur & Mens, quam, credo, fi ha-
buiflTent, nunquam colendam putaflTent. Honorem
atque Virtutem Marcellus invenit.
C A P U T XXL
De facrif Deorum Romanorum.
Sed & ah'os ejusmodi commentitios deos Senatus

inftituit, fpem, fidem, concordiam, pacem, pu-
dicitiam, pietatem, qusomnia, cum in animis ho-
xninum
i4 LAetANTii Epitome divin. Institut^
minum efTe vera deberent, intra parietes falfa pofiie-
runt. Hos tamen quamvis extra hominem in nuUa
fmt omnino fubflantia, raallem potjus coli, quam
rubiginem, quam febrem , qus non facranda funt,
fcd execranda ; quam Fornacem j, cum fuis Fornaca-
libus facris; quam Stercutum, qui fumo pinguefa-
cere terram primus oftendit ; quam deam Mutam,
qua; Lares genuit; quam Cuninam, qu?e cunis infan-
tiuni praeeft ; quam Cacam , qme ad Herculem de
furto boum detulit, ut occideret ,fratrem. Quam
multa funt alia portenta atque ludibria, de. quibus
piget diccre? Terrninum tamen non libet praeterire,
quia ne Jovi quidem Capitolino ccffiffc traditur, cum
lapis effet informis. Hunc finium putant habere cu-
ftodiam, eique publice fupplicatur, ut Capitolii im-
mobile faxum Romani Imperii fines & confervet «Sc
proroget.
C A P U T XXIL
De facrh ihtroduBis a Fauno & Numa,
omnes ineptias primus

Hasxit, in LatioFaunus indu-
qui & Saturno avo cruenta conflituit, &
Fatuam Faunam conjugem fororemque inter deos
conlocavit , ac Bonam deam nominavit. Deinde
Romae Numa, qui agreftes illos ac rudes viros fu-
perftitionibus novis oneravit , facerdotia infiituit,
& deos familiis gentibusque diftribuit, ut animos fe-
rocis populi ab armorum ftudiis avocaret. Ideo Lu-
cilius deridens ineptias iflorum, qui fanis fuperftitio-
nibus ferviunt, hos verfus pofuit:
Terriculaf hamias Fauni ^

quas Pompiliique
Jnftituere Numa: tremit has; hic omnia ponit.
XJt pueri infantes credunt figrta omnia ahena
yiverCf
Lactantii Epitome divin. In^titut. 15
Vivere, & ejje homimf j fic ifii omtiia fiSia

Vera putant creiunt fignis cor inejfe in ahenis,
,
Vergula pBorum , veri nihilj omnia piSia.
Tulliiis qiioquede Natura deorum commentitios ac

fitlos deos queritur indu6tos, & hinc extitifle falfas
opiniones, erroresque turbulentos , & fuperftitio-
nes pene aniles. Quae fententia eo debet gravior
comparari, quod hsc dilTeruic & Philofophus & Sar
cerdos.
C A P UT XXIII.
De Diis & facris Barbarorum,
Diximus de Diis; nunc de ritibus facrorum cultu-

risque dicemus. Jovi Cyprio , ficut Teucrus
inftituerat, humana hoftia maftari folebat. Sic &
Tauri Dianse hofpites immolabant; Latiaris quoque
Jupiter humano fanguine propitiatus eH:. Etiam ante
Saturnum fexagenarii homines ex perfona ApolHnis
de ponte in Tiberim dejiciebantur. Et eidem Sa-
turno Carthaginienfes non modo infantes profecra-
bant , fed &; vicli a SicuHs , ut piaculum folve-
rent, ducentos nobihum fihos immolaverunt. Nec
illa his humaniora funt, quse fiunt etiamnuhc Matri
magnae atque BeJlonje , in quibus Antiflites non

alieno fanguine, fcd fuo htant, cum amputatis ge-
nitahbus a viris migrant, nec ad fosminas transeunt,
aut fcclis humeris deteflabilcs aras proprio cruore
refpergunt. Sed hsc crudeha.
Veniamus ad mitia. Ifidis facra nihil ahud often-
dunt, nifi quemadmodum fihum parvum, qui dici-
tur Ofiris, perdiderit& invenerit. Nam primo Sa-
cerdotes ac Minirtri, derafis omnibus membris, tun-
fi«que peftoribus, plangunt, dolent, quaerunt, af-
fectum
i6 Lactantii Epitome divin. Institut^
fedtum matris imitantes;^ poftmodum puer per Cy-
nocephalum invenitur. Sic luftuofa facra laetitia ter-
minantur. His etiam Cereris fimile myfterium eft,
in quo, facibus accenfis , per nottem Proferpina in-
quiritur, & ea inventa ritus omnis gratulatione ac tae-
darum jartatione tinitur.' Lampfaceni afellum Priapo
madant. Ea enim vifa eft aptior viftima ,
quse
ipfij cui mactatur, magnitudine virilis obfcoeni pof-
fet a^quari.
Lindos eft oppidum Rhodi , ubi Hercuh*s facra
maledidis celebrantur. Hercules enim cum boves
aratori abftuliftet, atque immolaftet, ille injuriam
fuam convitiis ultus eft, eoque ipfo Sacerdote poft-
modum conftituto , fancitum eft, ut iisdem male-
diftis, & ipfe 9 & ahi poftea Sacerdotes facra cele-
brarent. Cretici autem Jovis myfterium eft, quo-
modo infans aut fubtra6lus fit patri, aut educatus.
Capella prafto eft, cujus uberibus puerum Amalthea
hutrivit. Idem etiam Matris Deum facra demon-
Itrant. Nam quia tum Corybantes galearum tinniti-
bus &
fcutorum pulfibus vagitum pueri texerant,
nunc imago rei refertur in facris fed pro galeis:
cymbala , pro fcutis tympana feruntur , ne puerum

vagientem Saturnus exaudiat.
C A P U T XXIV.
De origine Sacrorum & Reltgionum,
Hjec funt myfteria Deorum. Nunc etiam originem

rehgionum requiramus ut & a quibus ,& per ,
GUce tempora inftitutac fuerint, eruamus. Didymus

in iis iibris, qui infcribuntur i^myma-ico^; Tr/vâîxnc»
Melyflea fuifte tradit Cretenfium Regem , cujus fihae
fuerint Amalthea & Mehfla, quae Jovem nutrierint
capri-
caprino latle ac melle. Hunc novos ritus ac pom-

pas facrorum introduxifTe , & primum Diis facrifi-
caire , id eft Veftce ,
qu£e dicitur Tellus. Unde
Poeta:
primamque Deorum
TeUurem;
& poftmodum : Deum matri. Euhemerus autem in
facra hiftoria ipfum Jovem dicit, poltquam imperiura
ceperit , fibi multis in locis fana pofuilfe. Nam
„circuiens orbem, ut quemque in locum venerat,
„ principes populorum amicitia fibi & hofpitii jure
„ fociabat. Cujus rei ut polTct memoria fervari, fa-
„ num fibi creari jubebat, atque ab hofpitibus fuis
„annua fefta celebrari. Sic per omnes terras cul-
,, tum fui nominis feminavit.
" Quando autem ifti
fuerint, facile colHgi poteft. Scribit enim Thalhis
in hiftoria fua, Belum Regem Aft^yriorum, quemBa-
bylonii colunt, quique Saturni fuerit asqualis & ami-
cus , antiquiorem fuifle Troico bcllo annis cccxxii.
& funt ab Iho capto anni m. cccclxx. Unde appa-
ret non ampHus quam m. dccc. efle annos, ex quo
novisDeorum cultibus inftitutis, humanura genus in-
ciderit in errorem.
C A P U T XXV.
De aureo feculoj de fimulacrif ac Prometheo, qui primus
hominem effigiavit,
Merito igitur Poetê commutatum efle aureum fe-

culum memorant , quod fuerit regnante Sa-
turno. Nulli enim tunc Dii colebantur: fed unum
& folum Deum noverant. Poftquam fe terrenis ac
fragihbus fubjugaverunt, colentes hgna, &ffira, &
-lapides, commutatio feculi fafta eft usque ad ferrum.
Laciant, Tom. II. B Amifla
i8 Lactantii Epitome divin. Instituu
Amifla enim Dei notitia, & uno illo vinculo humanse
focietatis abrupto , vaftare fe invicem, praedari, ac
debellare coeperunt. Quod fi furfum oculos fuos tol-
lerent, ac Deum intuerentur, qui eos ad adfpedum
coeli fuique excitavit , nunquam fe curvos & humiles
facerent terrena venerando , quorum ftultitiam Lu-
cretius graviter incufat, dicens:
Et faciunt animos hwniles formidine divuntt

DepreJJofque premunt ad terram^
qua reddunt. '^'^qc intelligunt, quam vanum fit ea ti-

mere qute feceris , aut ab his aliquod fperare pra.^fi-
dium, quae muta & infenfibilia , nec vident, nec au-
diunt fupplicantem. Quid ergo majeftatis aut nii-
minis habere poffunt, quae & fuerunt in hominis po-
teftate ne fierent, aut ut aliud fierent, & funt etiam
nunc. Nam & violari, & furto fublati polfunt,
nifi illa & lex fepiat & humana cuftodia Num igi-
tur mentis fuae compos videri poteft, qui talibus
optimas viclimas caedit, dona confecrat, pretiofas
veftes offêrt, quafi uti poilint , qui motu carent?
Merito ergo Dionyfius Sicilia; Tyrannvis Deos Grge-
ciae, cum eam victor occupafiTet, fpoliavit atque de-
rifit, & poft facrilegia, quce admiferat, ad SiciJiam
profpera navigatione remeavit , regnumque tenuit
usque ad feneclutem. Nec eum Dii violati punire
potuerunt.
Quanto fatius eft, fpretis inanibus, ad Deum fe con-
vertere, tueri ftatum, quem aDeo acceperis, tueri no-
men. Idcirco enim eiv^-^coTroc,^ quia furfum fpeftat, no-
minatur. Surfum autem fpe^tat , qui Deum verum &
vivum, qui cft in coelo, fufpicit, qui artificem , qui
parentem animae fus non modo fenfu ac mente, ve-
rum etiam vultu & oculis fublimibus quaerit. Qui
autem fe terrcnis humilibusque fubfternit, utique il-
lud quod eft inferius fibi praefert. Nam, cum ipfp
opuy
opus Dei fit, fimulacrum autem opus hominis, non

poteit humanum opus divino anteponi; & ficutDeus
hominis parens ert, ita fimulacri homo. Stultus igi-
tur &amens, qui adorat quod ipfe fabricavit. Cu-
jus artificii deteftabihs & inepti autor fuit Prome-
theus, patruo Jovis Japeto natus. Nam cum pri-
mumjupiter, fum.mo potitus imperio,tamquam Deum
fe conftituere vellet, ac templa condere , & qusr?-
ret ahqucm, qui hunianam figuram poifet exprimere,
tunc Prometheus extitit , qui hominis effigiem de
pingui luto figuraret, ita verifimiliter, ut novitas ac
fubtilitas artis miraculo efifut. Denique ilkim & fui
temporis homines, & pofi:ea Poets, tanquam fifto-
rem veri ac vivi hominis prodiderunt, &nos, quo-
ties fabrefacla figna laudamus, vivere illa & fpirare
dicimus. Et hic quidem autor fuit fiftiHum fimula-
crorum. Sequentes autem polleri & de marmore
fculpferunt , & ex aere fuderunt deinde procefili
:
temporum ex auro & ebore acceflit ornatus, ut non

modo fimilitudines oculos hominum , verum etiam
fulgor ipfe prsftringeret. Sic illefti pulcritudine, ac
vercE majeftatis obhti , infenfibiHa fentientes, irra-
tionabih"a rationabiles, exanima viventes colenda fibi
ac veneranda duxerunt.
C A P U T XXVI.
De elementdYum & ajirorum cultu,
Nunc refellamus eos etiam , qui elementa mundi

tanquam Deos habent, id efi:, coelum , folem
atque lunam , quorum artificem non cognofcentes,
ipfa opera mirantur & adorant. Qui error non im-
peritorum modo, verum etiam Philofophorum ell;
fiquidem Stoici univerfa cceleilia in Deorum numero
habenda cenfent, quia certos & rationabiles motus
B 2 habent,
habcnt, quibus fuccedentium fibi temporum viciflT-
tudines conllantiflime fervant. Non eft igitur in his
voluntarius motus, quia prEcftitutis Jegibus ferviunt,
non proprio utiquc fenfu, fed opificio fiimmi condi-
toris, qai illa fic ordinavit, ut inenarrabiles curfus
& certa fpatia conficerent , quibus dierum ac no-
6lium , sertatis& hyemis alterna variarent. Quod
fi eifeclus eorum, fi meatus, fi claritatem, fi con-
ftantiam , fi pulcritudinem admirantur , intelligere
debuerunt, quanto his pulcrior, & prceclarior, &
potentior fit ipfe conditor , atque artifex eorum
Deus. Sed illi divinitatem humanis vifibus a^ftima-
verunt, ignorantes nec asternum effe pofTe; quod
veniat fub afpeftum, nec quod fit seternum, pofle
oculis mortalibus comprehendi.
C A P U T XXVII.
De Hominis creatione^ peccato & foenay ac de Angelis^
tum bonisy tum malis,
Unum & ultimum reftat , ut quoniam plerumque

accidit, fcuti in hiftoriis legimus, ut majefta-
tem fuam Dii oftendiffe videantur per auguria, per
fomnia, per oracula, tum etiam pocnis eorum , qui
facrilegia commiferant, doceam quce ratio id eifece-
rit, ne quis etiam nunc in eosdem laqueos incidat,
in quos illi vetercs inciderunt. Cum Deus pro vir-
tute majeftatis fuae mundum de nihilo condidiffet,
coelumque luminibus adornalfet> terram vero & mare
compleflet animalibus , tum hominem de limo ad
imaginem fimilitudinis fua? figuratum infpiravit ad vi-
tam , pofuitque eum in Paradifo , quem confeverat
omni genere fructiferi ligni, & prcecepit ei, ne una
ex arbore, in qua pofuerat ei fcientiam boni mali-
que,
I,ACTANTII EprTOME DIVIN. InSTITUT. 21
que, guftaret, fore interminatus , ut vitam perde-

ret, fifecifTeti fi vero mandatum fervaret, immor-
talis permaneret. Tum ferpens , qui erat unus ex

Dei miniltris, invidens homini quod elTet immortalis
effe6lus , illexit eum dolo, ut mandatum Dei legem-
que tranfcenderet. Et hoc modo fcientiam quidem
boni ac mali accepit; fed vitam, quam perpetuam
Deus tribuerat, amifit.
Ejecitergo peccatorem de fan6lo loco, & in
hunc orbem r-elegavic , ut vi6lum qusereret per la-
borem, ut difficultates & gerumnas pro merito fufti-
neret; ipfumque Paradifum vallo igneo circumfudit,
ne quis hominum ad diem usque judicii ad locum il-
lum perpetuffi beatitudinis conaretur irrepere. Tum
fecuta eft hominem mors ex Dei fententia ; & tamen
yita ejus , h'cet temporalis effe coepilTet, in mille an-
nis terminum fumpfit, & id fuit humans vitas fpa-
tium usque ad cataclyfmi tempus. Nam poft dilu-
vium paulatim vita hominum breviata, & ad annos
centum viginti redacla eft. Serpens vero ille, qui
de faclis diabolus , id eft , criminator five delator
noraen accepit., non deftitit femen hominis , quem
a principio deceperat, perfequi. Denique eum, qui
primus in hoc orbe generatus eft, infpirato livore,
in ca^dem fratris armavit, ut de duobus primogeni-
tis hominibus alterum extingueret, alterum faceret
parricidam. Nec quievit deinceps , quominus per
fingulas gcnerationes pecloribus hominum mahtiae
virus infunderet, eos corrumperet, depravaret, tan-
tis denique fceleribus obrueret, ut juftitiae jam ra-
rum effet exemplumj & viverent homines ritu bel-
luarum.
Quod Deus cum videret, Angelos fuos milit, ut
vitam hominum excolerent, eosque ab omni malo
tuerentur. His mandatum dedit, ut fe terrenis ab-
ftincrcntj ne qua labe maculati, honore Angehco
B 3 mulda-
22 LaCTANTII EpITOME DIVIN. iNSTITUTi,
mul6tarentiir. Sed eos quoque idem ille fubdolus
criminator, dum inter homines commorantur , ille-
xit ad voluptates , ut fe cum mulieribus inquinarent.
Tum damnati fententia Dei, & ob peccata projetli,
& nomen Angelorum , & fubftantiam perdiderunt.
Ita diaboli fatellites fafti, ut haberent folatium per-
ditionis fuse, ad perdendos homines fe converterunt>
quos ut tuerentur , advenerant.
C A P U T XXVIII.
De Damonihus , ac eorum oêrationibus malis.
dsmones, de quibusPoetje
Hi funt
bus loquuntur
fuis quos cuftodes ,
faepe in carmini-
hominum
appellat Hefiodus. Ita enim perfuaferunt hominibus
illecebris atque fallaciisfuis, ut eosdem Deos efle
credcrent. Denique Socrates habere fe a prima pue-
ritia cuftodem recioremque vita? fucC dgemonem prae-
dicabat, fine cujus nutu & imperio nihil agere pof-
fet. Adha^rent ergo fingulis, & fub nomine Genio-
rum aut Penatium domos occupant. His facraria
conftituuntur , his quotidie libatur ut Laribus, his
honos datur tanquam malorum depulforibus. Hi a
principio , ut averterent homines a Dei veri agni-
tione, novas religiones & cultus Deorum. introduxe-
runt: hi memorias Regum mortuorum confecrari,
templa conftitui, fimulacra fieri docuerunt; non ut
honorem Dei minuerent, aut fuum augercnt, quem
peccando amiferunt: fed ut vitam hominibus eripe-
rent, fpem verae lucis auferrent, ne homines, unde
illi exciderunt, ad immortalitatis coelefte praemiura
pervenirent.
lidem aftrologiam prodiderunt, &auguratum, &
arufpicium ; quae cum per fe falfa fint, tamen ipfi,
auto-
Lactantii Epttome divin. Institut. 23
autores malorum, fic ea gubernant, fic temperant,

ut vera credantur. Ipfi etiam magicae artis praelli-
gias ad circumfcribendos oculos repererunt. lllo-
rum adfpiratione fit, ut quod fit, non efle, & quod
non fit , efiTe videatur. Ipfi necromantias , ipfi for-
tes &
oracula invenerunt, ut mentes hominum per
ambiguos exitus mentita divinatione deludant. In
templis vero & facrificiis omnibus prosfentes adfunt,
& prodigiis quibusdam fallacibiis editis ad miraculum
prcefentium, fic homines circumveniunt, ut ineflTe
numen fimuiacris & imaginibus credant. Irrepunt
etiam corporibus , ut fpiritus tenues , vitiatisque
membris , morbos conciunt , quos facrificiis votis-
que placati poflimodum relaxent: fomnia immittunt,
aut plane terrores , ut ipfi rogentur , aut quorura
exitus refpondeant veritati^ ut venerationem fui au-
geant. Nonnunquam
etiam in facrilegos edunt ali-
quid ultionis, ut quisquis viderit, timidior ac reli-
giofior fiat. Sic fraudibus fuis obduxerunt humano
generi tenebras, ut oppreflTa veritate, fummi ac fin-
gularis Dei nomen in oblivionem veniret.
C A P U T XXIX.
De Dei Patkntia atque Frovidentia.
Sed dicit quispiam: Cur ergo verus ille Deus pati-

tur hsc fieri? An potius malos vel fummovet,
vel extinguit? Cur vero ipfi dsmoni ol^X^v a princi-
pio fecit, ut elTet, qui cuncta corrumperct, cunfta
difpcrderet? Dicam brevitcr, cur hunc talem efl!e
voluerint. Quaero utrumne virtus bonum fit, an
malum ? Negari non potefl: , quin bonum. Si bo-
num efl: virtus, malum e(l igitur e contrario vitium.
Si vitium ex eo malum ell: , quia virtutera impugnat,
B 4 &
24 Lactantii Epitome DIVIN. iNSTITiyT;
& virtus ex eo bonum eft, quia vitium affligit, ergo
non poteft virtus fme vitio confiftere, & fi vitium
fuftuleris, virtutis merita tollentur. Nec enim poteft
ulla fieri fme hofte vidloria. Ita iit, ut bonum fme
malo efTe non poflit.
Vidit hoc Chryfippus, vir acris ingenii, de pro-
videntia differens, eosque ftultitige redarguit, qui
bonum quidem a Deo faftum putant, malum autem
negant. Hujus fententiam interpretatus eft A. Gel-
lius in libris Noftium Atticarum, fic dicens: „ Qui-
„ bus non videtur mundus Dei & hominum caufa in-
5,ftitutus, neque res humanae pro\êntia gubernari,
„graw fe argumento uti putant, cum ita dicunt: Si
5, elTet Providentia, nulla elTent mala. Nihil enim
„minus ajunt providentiae congruere, quam in eo
„ mundo, propter quem homines feciffe dicatur Deus,

„ tantam vim efte aerumnarum & malorum. Ad ea
„ Chr3'fippus, cum in hbro Trt^t ttôvoiclc; quarto dif-
,^fereret: Nihil prorfus , inquit, iftis infulfius, qui
5, opinantur bona efle potuilTe, fi non eflent ibidcm
„ mala. Nam cum bona mahs contraria fint , utra-
„ que necefle eft oppofita eflê inter fe, & mu-

quafl
5, tuo adverfoque fulta nifu conflftere. Nullum adeo
„contrarium eft fine contrario altero. Quo enim
pa6lo fenfus efle poflTet, nifl effent injurix?
„ juftitise
„ aut quid aliud juftitia eft, quam injuftiticeprivatio?

„Quid item fortitudo fit, non inteUigi poteft, nift
3, ex ignavife adpofitione? quid continentia, nifi
ex
„ intemperantia. Quo item modo prudentia eflet,
„nifi foret contrariaimprudentia? Proinde, inquit,

„homines ftulti cur non hoc etiam defiderant, ut
„ veritas fit , & non fit mendacium, Namque itidem
„ funt bona & mala, fehcitas & infortunitas, volup-
„tas & dolor. Alterum enim ex altero, ficut Plato
„ait, verticibus inter fe contrariis dcligatum, fi tu-
5, leris unum, abftuleris utrumque. " Vides ergo id,
quod
quod fcepe dixi, bonum & malum ita fibi efle con-
nexa, ut alterum llne altero conftare non poffit*;
Summa igitur prudentia Deus materiam virtutis in
malis pofuit; quae idcirco fecit, ut nobis conftitue-
ret agonem, in quo vidlores immortalitatis prsemio
coronaret.
C A P U T XXX.
De falfa Saîentia*
Docui, ut opinor, cultus Deorum non modo im-,

pios, fed etiam vanos elfe; vel quod homines
fuerint, quorum memoria poft obitum confecrata
fit; vel quod fimulacra ipfa infenfibilia & furdafint,
quia funt fi6la de terra, nec pportere hominem, qui
debeat fpe6lare coeleftia, terrenis fe fubjugare; vel
quod fpiritus, qui eas religiones fibi vindicant, in-
CBfti & impuri fmt, & ideo Dei fententia contemnati
ceciderint in terram , nec fas elfe in eorum ditioneru
venire , quibus' potior fis , fr Deum verum fequi ve-
lis. Supereft ut, quoniam de faHa Rehgione dixi-
mus, etiam de falfa fapientia dilferamus; quam Phi-
lctfophi profitentur, homines fumma quidem dodrina
& eloquentia praediti, fed longe a veritate fummoti,
quia nec Deum, nec fapientiam Dei cognoverunt.
Qui Hcet fint arguti ac diferti, tamen quia humana
eft eorum fapientia , etiam cum his congredi non
verebor, ut appareat a veritate mendacium, a coe-
leftibus terrena facile poffe fuperari.
Quid fit Philofophia, hoc modo definiunt: Philo-
fophia eft amor vel ftudium fapientiae. Non eft ergo
ipfa fapientia; quia necelfe eft ahud efte, quod amat,
ahud, quod amatur. Si ftudium eft fapientiae , ne
fic quidem Philofophia fapientia eft. Sapientia enini
B 2 rcs
s6 LA<itANTii Epitome DiviN. InstitutI
res eft ipfa, quae quaeritur , ftudium vero, quod

quserit. Ipfa igitur definitio , vel nomihis fignifica-
tio , declarat Philofophiam non efiê ipfam fapien-
tiam; dicam ne fludium quidem efife fapientiae, quo
fepientiia non comprehenditur. Quis enim ftudere
dicatur ei rei, quam nullo modo polTit attingere?
Qui medicinae , aut grammaticas, aut oratoriai ftu-
,"
det ftudiofus ejus artis , quam difcit , dici poteft:
ubi didicita jara. Medicus , jam Grammaticus, jam
Orator dicitur. Sic oportuit & ftudiofos fapientije,
poftquam didiciflent, fapientes nominari. Cum au-
tem ftudiofi fapientiae, quamdiu vivant, vocentur,
apparet illud ftudium non efife, quod ad ipfamrem,
qu5e ftudio petitur, non poteft perveniri; nifi forte
qui ad finem usque vitse, ut fapianc, ftudent, apud
inferos fapientes erunt. Omni autem ftudio fubja-
cet finis. Non eft igitur id ftudium re6tum, quod
non habet finem.
C A P U T XXXI.
De Scientia & Opinatione,
Praeterea duo funt ,

quse cadere in Philofophiam
videntur, fcientia & opinatio; quae fi auferan-
tur, tota Philofophia corruit. Atqui utrumque Phi-
lofophiae ipfi philofophorum principes ademerunt.
Scientiarn Socrates , opinationem fuftuht Zeno. Vi-
deamus an re6te fapientia cft, ut Cicero definivit,
„divinarum & humanarum rerum fcientia. ,, Quae
definitiovera eft, non cadit in hominem fapientia.
fi
Quis enim mortalium hoc fibi poflit airumere , ut

divina &
humana fcire fe profiteatur V Humana
omitto;
quanquam cum divinis connexa funt,
qufe
tamen quia funt hominis, concedamus ut homo ilU
fcice
Lactantii Epitome divin. Institut. if
fcire poflit. Divina certe per fe fcire non poteft,
quia homo qui autem fcit illa, divinus fit ne-
eft:
ceffe ell , ac propterea Deus. Homo autem nec
divinus, nec Deus eft. Non potefl igitur perfcire
homo divina. Nemo ergo fapiens, nifi Deus, aut
certe homo, quem Deus docuit. Jlli autem, quia
is
nec Dii funt, nec a Deo do6lij fapientes ergo, id

cft, divinarum & humanarum rerum fcientes eife non
poffunt. Refte Socrate atque Academicis
igitur a
fcientia fublata eft. Opinatio quoque non congruic
fapienti. Id enim quisque opinatur, quod ignorat.
Opinari autem fcire te, quod ignores, temeritas ac
ftultitia eft, Re6le igitur opinatio a Zenone fublata
eft. Si ergo fcientia in homine nulla eft, & opina-
tio effe non debet , Philofophia radicitus ampu-,
tatur.
C A P UT XXXII.
"Dz Philofophorum SeSiis , ac dijjentione.
Hucin accedit, quod non eft uniformis; fed divifa

fe6las, & in multas difcrepantesque fenten-
tias diffipata,ftatum non habet. Cum enim fingulas
ahas omnes impugnent & affligant, nec fit aliqua ex
iis, quae non judicio caeterarum ftultitise condemne-
tur, utique difcordantibus membris, corpus omnePhi-
lofophiae ad interitum deducitur. Hinc Academia
poftmodum nata eft. Nam cum viderent ejus fe6la8
principes omnem Philofophiam, Philofophis invicem
oppugnantibus , effe fubverfarii, fufccperunt adver-
fus omnes bellum , ut omnia omnium diffolverent,
nihil ipfi alferentes, nifi unum, nihil fciri poffe. Ita
fublata fcientia, Philofophiam veterem fubruerur.t.
Sed ne ipfi quidem philofophorum nonjen retinue-
runt.
2t Lactantii Epitome DiviN. Institut.
runta qui ignorantiam fatebantur, quia nefcire om-
nia non modo philofophi, fed ne hominis qqidem
fit. Ita philofophi, quia nihil munimenti habenty
mutuis fe vulneribus extinguant, & ipfa tota Philo-
fophia fuis fe armis confumat ac finiat. Atenim fola
phyfica labat. Quid illa Morahs ? Num aliqua fir-
mitate fubnixa eft? Videamus an philofophi' in hac
faltem parte confentiant, qu» ad vitee ftatum per-
tinet.
C A P UT XXXIII.
Quod fummum bonum fit in vita quarendum,
Quod fit in vita, fummum bonum qusri necefTe

eft, ut ad illud vita omnis & aftiones noftrae
dirigantur. Cum de hominis fummo bono qusritur,
tale conftitui debet, primum, ut id ad hominem fo-
lum pertineat, deinde, ut animi fit proprium , po-
ftremo, ut virtute qusratur. Videamus ergo, an
fummumbonum, quod philofophi determinant, tale
f]t, ut nec mutum animal, nec corpus attingat, nec
polTit fme virtute conquiri,
Ariftippus, Cyrenaicse fete conditor, qui fum-
mum bonum eife cenfuit corporis voluptatem, de
numero philofophorum , deque coetu hominum pro-
pellendus eft, quia fe pecudi comparavit. Hiero-
nymi fummiim bonum eft , nihil dolere ; Diodori,
dolere defmere» Sed cseterse animantes dolorem fu-
giunt, & cum non dolent, aut dolere definunt, gau-
dent. Quid igitur homini dabitur eximium , fi bo-
num ejus fummum comraune cum belluis judicatur?
Zeno fummum bonum putavit , cum natura con-
gruenter vivere. At hsec definitio generahs eft.
Omnes enim animantes cum natura congruenter vi-
vunt, & eft fua cuique natura,
Epicu-
:
Epicurus animi afleruit voluptatem. Quid efb

*
voluptas animi ? nifi gaudium ,
quo plerumque luxu-
'riat animus ac, relaxatur , vel ad lufum , vel ad ri-
fum. Sed hoc bonum etiam muta contingit ,

qus
cum pabulis faturata funt , in gaudium &
lafciviam
refolvuntur. Dinomachus & Callipho honeftam vo-
luptatem probaverunt: fed autidem dixerunt, quod
Epicurus , ut corporis fit voluptas inhonefta ; aut fi
corporis.voluptates, aliasturpes, alias honeftas pu-
taverunt, jam non efb furamum bonum, quod cor-
pori adfcribitur. Peripatetici ex bonis animi cor- &
poris & fortuncE fummum bonum conflant. Animi
bona probari poffunt. Sed fi auxilio indigent ad
complendam beatitudinem , utique imbecilla funt^
corporis vero atque fortunê, non funt in hominis
poteftate; nec jam fummum bonum efl, quod aut cor-
pori, aut extra pofitis aflignatur, quia&pecudes attin-
git hoc duplex bonum, quibus opus eft, ut & bene va-
leant, & vidu non indigeant. Stoici aliquanto melius
fenfirie creduntur, qui fummum bonum virtutem effe
dixerunt. Sed virtus non potefl elfe fummum bonum
quoniam, malorum laborumque tolerantia eft, bea-
fi
ta per fe non eft ; fed efRcere aut procreare fum-

mum bonum debet, quia perveniri ad illud , fine
difficultate ac labore maximo, non poteft. At vero
^'Ariftoteles longe a ratione aberravit, qui honefta-
tem virtuti copulavit; quafi aliquando virtus autab
honeftate fecerni, aut turpitudini poffet adjungi.
Eryllus Pyrrhonius fcientiam fecit fummum bo-
num. Hscquidem, &hominis, & animi fohus eft
fed poteft fine virtute contingere. Nec enim beatus
putandus eft, qui vel auditu aliquid didicerit, vel
parva le6lione cognoverit; nec eft fummi boni de-
finitio , quia poteft effe aut rerum malarum , aut
certe inutihum fcientia. Et fi fit bonarum & utilium,
quam labore fis alfecuCus , fummum tamen bonunx
non
non eft, quia non propter fe expetitur fcientia, fed
propter aliud. Nam idcirco artes difcuntur, ut fint
nobis aut vitlui , aut gloriae, aut etiam voluptati;
quae utique fumma bona efle non polTunt. Ergo ne
in Ethicv quidem philofophi regulam tenent, quan-
doquiJcwi in ipf v.cardine , id eft, in ea difputationej
qua vita formatur, inter fe pugnant. Nec enim pof-
funt paria eife aut fimilia prsecepta, cum alii forment
ad voluptatem, alii ad honeftatem, alii vero ad na-
turam, alii ad fcientiam, alii ad quserendas, aiii ad
fugiendas opes, ahi adnihil dolendum, ahi ad patien-
tiam malorum ; in quibus omnibus , ficut fiiperius
oftendi, a ratione decHnant, quia Deum nefciimt.
C A P U T XXXIV.
Qiiod ad jufiitiam nati fint homines,
Videamus nunc ,
quid fit fummum bonum ,
quod
propofitum fapienti fummum bonum. Ad ju-
fit
ftitiam nafci homines, non modo htterae facrag do-

cent, verum etiam idem ipfi philofophi nonnunqiiam
fatentur. Cicero fic ait : „ Sed omnium , qux in
„ doftorum hominum difputatione verfantur, nihil
„ eft profeclo praeftabilius quam plane intehigi ros
,
„ ad juftitiam effe natos. " Eft hoc vêrifnmiim.

Nec enim ad fcelus nafcimur, cum fimus animal fo-
ciale atque commune. Fcrae ad fgevitiam gignuntur.
Ahter enim nequeunt quam praeda & fanguine vi6li-
tare. Easdem tamen etfi ultima fames urgeat, nihi-
lominus generis fui animahbus parcunt. Idem fa-
ciunt & aves, quas ahorum vifceribus pafci necefte
eft. Quanto magis hominem, qui cum homine, &
commercio lingux, & communione fenfus copulatus
eft, parcere homini oportet, eumque dihgere! Haec
eft cnim juftitia..
Sed
Sed quoniam foli homini fapientia data eft, u£

Deum intelligat, & ha?c fola hominis mutorumque
diftantia eft, duobus officiis obitrifta eft ipfa juftitia.
Unum Deo debet, ut patri, alterum homini, velut

fratri. Ab eodem enim Deo geniti fumus. Merito
ergo ac refte didum eft, fapientiam elfe divinarum
& humanarum rerum fcientiam. Oportet enim fcire
nos quid Deo, quid homini debeamus; Deo fcilicet
Religionem , homini charitatem. Sed illud fuperius
fapientice , hoc pollerius virtutis eil; & utrum-
que juftitia comprehendit. Si ergo conftat ad ju-
ftitiam nafci hominem, neceffe eft juftum malis elTe
fubjeftum, ut virtutem , qua eft praditus , in ufu
habeat. Virtus enim malorum fuftinentia eft. Vo-
luptates fugiet, ut malum; opes contemnet , quia
fragiles funt; &, fi habuerit , dilargietur, ut mife-
ros fervet; honores non appetet, quia funt breves
& caduci; injuriam nulli faciet; fi fuerit paftlis, non
retribuet; &
diripientem fua non perfequetur. Ne-
'fas enim judicabit hominem lcedere ; &
fi quis exti-
terit , qui cogat defcifcere a Deo , nec cruciatus,

nec mortem recufabit. Ita fiet, ut eum necefife fit,
& inopem, & humilem, & in contumehisa aut etiam
cruciatibus vivere.
C A P U T XXXV.
Quod immoYtalitas fit fummum honum.
Q .
atque virtutis, fi
uis igitur erit fru6lus juftitiEe
habebit in vita nifi malum? Quod fi vir-
nihil
tus, quae bona omnia terrena contemnit, mala uni-
verfa fapientiffime perfert, ipfamque mortem pro of-
ficio fufcipit, fine praemio efi!e non poteft, quid fu-
.pereft, nifi merces ejus immortalitas fola fit? Nam,
fi cadit in hominem beat» vita, ut philofophi volun^
in
32 La'cTANTII EpITOME DiviN/lNSTITUT.
in eo folo non diflidentes , cadit ergo & immortali,-
tas. Id enim folum beatum ell, quod incorruptum;
id folum incorruptum, quod eeternum. Immortali-
tas ergo eft fummum bonum, quia & hominis , &
animi , & virtutis eft. Tantum ad hanc dirigimur,
ad hanc capiendam nati fumus. Idcirco nobis Deus
virtutem, juftitiamque proponit, ut aeternum illud
prêmium noftris laboribus alfequamur. De ipfa vero
non mortalitate fuo loco dilferemus. Reftat XoytKfi
philofophia, quae ad beatam vitam nihil confert. Sa-
pientia enim non in fermonis ornatu, fed in corde
atque fenfu confiftit. Quod li & Phyfica fupervacua
eft, & haec Logica; in Ethica vero, quce fola ne-
ceflTariaeft, philofophi erraverunt, qui fummum bo-
num nullo modo invenire potuerunt. Inanis igitur
& inutilis omnis Philofophia reperitur, quje nec ra-
tionem hominis comprehendere , nec olficium po-
tuit munusque complere.
C A P U T XXXVI.
Be Philofpphis ,
Epicuro & Pijthagora.
fcilicet
Quoniam de Philofophia dixi breviter, nunc etiam

de philofophis pauca dicam. Epicuri do6lrina
haec eft, imprimis nullam elFe providentiam. Et
idem Deos efife non abnuit. Utrumque contra ra-
tionem. Nam fi funt Dii ; eft igitur providentia.
Aliter enim Deus inteUigi non poteft, cujus eft pro-
prium providere. Nihil, inquit, curat. Ergo non
modohumana, fed ne ca^leftia quidem curat. Quo-
modo igitur, aut unde eflfe illum afHrmas? Exclufa
enim providentia curaque divina, confequens erat
ut non efiê omnino Deum diceres. Nunc eum verbo
reliquifti, re fuftulifti. Unde ergo rerum natura eft^
fi Deus ^
fi Deus Semina, inquit, funt minuta,

nihil curat.
quce nec videri, nec tangi pofflmt, quorum coicu
fortuito & OFta func omnia, & femper oriuntur, Si
nec videntur , nec ulJa corporis parte fentiuntur,
unde elfe illa fcire potuifti? Deinde fi funt, qua
jnente conveniunt, ut aliquid efficiant? Si funt lae-
via, cohaerere non poilunt; fi hamata & angulata,
ergo fecabiha funt. Ilami enim, & anguli extant &
polfunt amputari. Sed haec deHra & inuciHa. Quid
quod idem animas extinguibiles facit ; quem refel-
lunt non modo philoro.phi omnes & pubHca perfuafio,
verum etiam refponfa vatum , carmina Sibyharum,
ipfa? denique divinge voces Prophetarum, ut mirum
fit extitifle unum Epicurum, qui cum pecoribus ac
beHuis forcem hominis ccquaret.
Quid Pythagoras? qui primus eft philoiophus no-
minatus; qui animas quidem immorcales eife, in alia
tamen corpora, vel pecudum, vel avium , vel be-
ftiarum commeare flatuit. Nonne facius fuerat eas
cum fuis corporibus extingui , quam fic ad ah"ena
damnari; fatius omnino non eife, quam pofl: homi-
nis formam, vel fuem, vel canem vivere? Et homo
ineptus, ut fidem diclo adderet, feipfum Trojano
bello Euphorbum fuilfe dixit, quo occifo , in alias
figuras animahum tranfiiffe ,
poftremo Pythagoram
factum. O felicem, memoria conceflTa
cui foli tanta
eft! vel potius infeh'cem , cui translato in pecudem
non Hcuit nefcire ,
quid fuerit Atque I utinam fo-
"
lus delirafiTet! Invenit etiam, qui crederent, qui- &

dem indodos homines, ad quos ftultitiae tranfiret
hoereditas.
Latlant. tm. 11 C CAPUT

C A P U T XXXVII.
De Socratej ac ejut contradiBione,
Poft hiinc Socrates Philofophice tenuit principatum,

fapientiffimus etiam oraculo didus, quia fe fate-
batur unum fcire ,
quod Cujus Oraculi
nihil fciret.
autoritate abftinere fe phyficos oportebat , ne auC
qusererent ea, qus fcire non poterant, aut fcire fe
putarent, quas ignorabant. Videamus tamen an fa-
pientiffimus Socrates, ficut Pythius praedicavit. Ufur-
pabat hoc faepe proverbium, quod fupra nos, nihil
ad nos pertinere. Jam excelTit fententise fuje termi-
nos. Nam, qui unum fe fcire dicebat, ahud inve-
nit quod tanquam fciens diceret ; fed id fruftra.
Nam & Deus, qui utique fupra nos eft, & Religio
fufcipienda, qu3g fola nos difcernit a belluis: quam
quidem Socrates nop modo repudiavit, verum etiam
derifit, per anferem cajiemque jiirando; quafi vero
per iEfculapium non pofTet, cui voverat gallum?
En fapientis viri facrificium. Et quia eum profe-
crare ipfe non potuit, amicos moriturus oravit, ut
poft fe folverent votum, lcilicet ne apud inferos ve-
lut debitor teneretur. Hic profedo pronuntiavit, &
quod nihil fcieFit, &
probavit.
C A P U T XXXVIII.
De Platone , cujuf dcElrina ad veritatm propiui accedit*
Hujus auditor Plato, quem Deum philofophorum

Tulhus nominat ,
omnium fic philo-
qui fohis
fophatus cft ut ad veritatem propius accederet;
,
tamen quia Deum ignoravit, in multis ita lapfus eft,

ut nemo deterius erraverit, imprimis quod in libris
civi-
Lactantii EprTOME DiviN. Institut. 35
civilibus omnia omnibus voluit efTe communia. De
patrimoniis tolerabile eft, licet lit mjiiltum. Nec
enim aut obeire cuiquam debet, fi fua indultria plus
habet, aut prodelTe, i\ fua culpa minus. Sed, ut
dixi, potell: aliquo modo ferri. Ltiamne conjuges,
etiamne liberi communes erunt? Non
erit fangumis
uUa nec genus certum , nec familice, nec
diftiniSlio,
cognationes , nec affinitates ; fed fjcut in gregibus
pecudum confufa &l indifcreta omnia, nulla eric in
viris continentia, nulla in foeminis pudicitia? Quis
elfc in utrisque amor conjugalis poteft, in quibus
non aut proprius affeftus ? Quis erit in
eft certus
patrem pius, ignorans unde fit natus? Quis filium
diliget, quem putabit alienum? Quin etiam fccminis
curiam refervavit, niilitiam, & magiftratus, & im-
peria permifit. Quai^ta erit infelicitp.s urbis iilius,
in qua virorum officia mulieres occiipabunt ? Sed
haec alias latius.
Zeno Stoicorum magifter, qui virtutem laudat,
mifericordiam, quce fumma efl virtus, tanqudm mor-
bum animi amputandam judicavit, qufe & Deo cara
eft, & hominibus necelTaria. Quis eft enim, qui ali-
quo in malo conftitutus nolit effe miferabilis, ac non
defiderct auxilia fuccurrentium ,
quas ad opem feren-
dam non nifi mifericordiEe aftedu excitantur. Hanc
jlle licet humanitatem , licet pietatcm vocet , non
rem, fed nomen immutat. Hic eft alfetlus, qui foli
homini datus eft, ut imbecillitatem noftram mutuis
adjumentis levaremus; quem qui tollit, ad vitam nos
redigit belluarum. Nam , quod dicit paria eflfe pec-
cata, ex eadem immanitate eft, qua mifericordiam
veluti morbum infedatur. Qui enim nullam facit
diftêrentiam deliftorum , aut levia magnis fuppliciis
afficienda cenfet, quod eft crudelis judicis, aut gra-
via parvis, quod eft diffoluti, utrumque reipublicEC
incommodum. Si enim fumma fcelera leviter punian-
C 2 tur.
2,6 Lactantii Epitome divin, Inetitut,
tur, audacia malis crefcet ad facinora majora; & fi
levibus deliclis poena gravior irrogetur, multi cives,
quoniam nemo eilê fine delifto poteft, in periculura
venient, qui correpti pofTcnt effe meliorcs.
C A P U T XXXIX.
De variis rhilofophif , ac de Antipodis.
Illa vero levia. Sed ex eadem vanitate nafcuntun

Xenophanes orbem luncE decem & odo partibus
dixit effe majorem , quam htec noftra fit terra. Ita-
que intra linum ejus aham terram contineri, qus ab
hominibus & omnis generis animalibus incolatur.
De Antipodis quoque fine rifii nec audiri , ncc dici
poteft. AfiTeritur tamen quaii aliquid ferium, ut cre-
damus eflê homines, qui veftigiis noftris habent ad-
verfa veftigia. Tolerabilius Anaxagoras dcliravit,
qui nigram nivem dixit. Quorundam non modo
difta , fed etiam facla ridenda funt. Democritus
agrura fuum a patre fibi reliftum deferuit , & pafcua
publica fieri pafllis eft. Diogenes cum choro canum
fuorum, qui virtutem illam fummam & exa6tam re-
rum omnium contemtum profitetur, mendicare vi-
ctum maluit , quam honefto labore conquirerc , aut
habere uUam rem familiarem. Certe vita fapientis
exemplum eflTe vivendi caeteris debet. Si horum fa-
pientiam omnes imitentur, quomodo ftabunt civita-
tes? Sed forfitan iidem Cynici exemplum verecun-
diae prjebere potuerunt, qui palam cum conjugibus
fuis cubitaverunt. Nefcio quam pofiênt virtutem
defendere, qui pudorem fuftulerunt.
Non mehor his Ariftippus ,
qui, credo, ut ami-
culae fuge Laidi placeret , Cyrenaicam inftituit difci-
plinam, qua fummi boni finem in voluptate corporis
coUo-
collocavit , ne aut peccatis autoritas , aut vitiis
doctrina deeflet. An illi fortiores magis funt pro-
bandi, qui ut mortem contemfifre dicerentur, vo-
luntariam necem fibi intulerunt? Zeno, Empedocles,
Chryfippus, Cleanthes , Democritus, & hos imita-
tus Cato , nefcierunt homicidii crimine teneri fecun-
dum JLis legemque divinam eum, qui fe interfecerit.
Deus enim nos in hoc domicihum carnis induxit;
ille nobis temporale corporis habitaculum dedit, ut
incolamus ,
quamdiu idem voluerit. Nefas igitur
habendum eft, fine Dei jufTu velle migrare. Non
ell ergo vis adhibenda naturce. Scit ille quemadmo-
dum opus fuum refolvat. Cui operi fi quis manus
impias adhibuerit, ac divini opificii vincula dirupe-
rit, Deum conatur cffugere , cujus fententiam nec
vivus quisquam, nec mortuus poterit evadere. Sce-
lcrati ergo funt & nefarii, quos fuperius nominavi,
qui etiarn docuerunt , quas caufas habere debeat
mors voluntaria; utparumfit fceleris, quod homicidae
in femetipfos extiterunt , nifi ad hoc nefas & alios
erudirent.
. C A P U T XL.
De Phihfophorum injipientia.
Innumerabilia funt philofophorum difta faflaque,

quibus eorum infipientia redargui pofTit. Itaque
quoniam cunfta enumerare non pofiTumus, pauca fuf-
fecerint. Satis eft intelligi , philofophos neque ju-
llitiae, quam ignorabant, neque virtutis, quam men-
tiuntur , eflTe doclores. Quid enim doceant , qui
faam fspe ignorantiam confitentur ? Mitto Socra-
tem, cujus eft nota fententia. Anaxagoras omnia
circumfufa tenebris effe pronuntiat. Empedocles
C 3 angu-
anguflas ad inveniendam veritatem fenfuum femitas
cfTe. Democritus in profundo quodam puteo de-
merfam veritatem jacere teftatur , quam quia nus-
quam reperiunt, idcirco adfirmant neminem adhuc
Quoniam igitur nulla eft, apud
extitiiTe fapientem.
Platonem Socrates humana fapientia, fequa-
dicit,
mur ergo divinam, Deoque gratias agamus qui eam ,
nobis, &revelavit, &

tradidit, ac nobis gratule-
mur , quod veritatem ac fapientiam coelefti beneficio
tenemus ,quanj- tot ingeniis , tot aetatibus requifi*
tam philofophiam nemo potuit invenire.
C A P U T XLI.
De vera Religione ac fapientia.
N unc quoniam falfam religionem, qus

rum cultibus , & falfam fapientiam
philofophis, refatavimus, ad veram Religionem fa-
,
eft in Deo-
quae eft in
pientiamque veniamus. Et quidem conjunfte, quia co-

hsrent, de utraque dicendum eft. Nam Deum ve-
rum colere, id eft, nec ahud quidquam, quam fa-
pientiam. llle enfm fummus & conditor rerum Deus
eft , qui hominem velut fimulacrum fuum fecit. Id-
circo utique foli ex omnibus animalibus rationem de-
dit, ut honorem fibi tanquam patri, & tanquam Do-
mino referret, & hac pietate atque obfequio immor-
talitatis praemium mereretur. Hoc eft verum divi-
numque myfterium. Ulis autem , quia vera non funt,
nulla concordia. Neque in Philofophia facra cele-
brantur , neque in facris Philofophia tratlatur; &
ideo falfa Religio eft , quia non habet fapientiam,
jdeo falfa fapientia, quia non habet Religioncm. Ubi
autem utraque funt, ibi effe veritatem neceffc eft,
ut fi quaeratur ipfa veritas quid fit , refte dici pofBc,
aut fapiens religio , aut religiofa fapientia.
CAPUT
Lactantii Ep'itome divin. Institut. 39
C A P U T XLII.
Defapientia teligiofa; Chrifli nomen nulli notum, niji
ipfi & Patri,
Dicam nunc, quid vel fapiens religio, vel fa-

fit
pientia religiora. in principio antequam

Deus
xnundum inftitueret, de asternitatis fuge fonte, deque
divino ac perenni fpiritu fuo filium fibi ipfe proge-
nuit, incorruptum, fidelem, virtuti ac majeftati patrise
refpondentem. Hic eft virtus, hic ratio, hicfermo
Dei,hic fapientia. Hoc opifice, utHermes ait,&con-
filiatore, ut Sibylla, & praeclaram & mirabilem hu-
jus mundi fabricam machinatus eft. Denique ex om-
nibus Angeh*s , quos idem Deus de fuis fpintibus
figuravit, folus in confortium fummce poteftatis ad-
fcitus eft, folus Deus nuncupatus. Omnia enim per
ipfum , & fine ipfo nihil. Denique Plato de primo
ac fecundo Deo non plane, ut philofophus , fed ut
vates locutus eft, fortafle in hoc Trismegiftum fecu-
tus , cujus verba de Graecis converfa fubjeci: „ Do-
5, minus & fador univerforum, quem Deum vocari exi-
„ ftimavimus, fecundum fecitDeum vifibilem & fenfi-

5, bilem, Senfibilem autem dico,non quod ipfefenfum
„ accipiat, fed quod in fenfum mittat & vifum. Cum

„ ergo hunc fecifiet primum, & folum, & unum, opti-
,5mus ei apparuit, & plenilTimus omnium bonorum.
„ Sibylla quoque Deum dicit ducem omnium a Deo
„ faftum; & alia, Deum Dei fihum efie nofcendum,"
ficut ea , quaj in libris pofui , exempla declarant.
Hunc Prophetas divino fpiritu pleni praedicaverunt;
quorum ptcecipue Salomon in libro Sapientiae , item
pater ejus coeleftium fcriptor hymnorum, ambo cla-
rifTimi Reges , qui trojani belh tempora clxxx. annis
ante ceflerunt, hunc ex Deo natum efle teftantur.
Hujus nomen nulh eflenotum, nifi ipfi 6cPatri, fi-
C 4 cut
cut docet Johannes in Rcvelatione, Hermes ait non
polTe nomen ejus mortali ore proferri. Ab homi-
nibus tamen duobus voeabulis nuncupatur , Jefus,
quod ell Salvator, 6^Chrirtus, quod eft Rex. Sal-
vator ideo ,quia eft fanatio & falus omnium , qui
per eum credunt in Deum. Chriftus ideo, quia ipfe
de coelo in feculi hujus confummatione venturus eft,
ut judicet mundum , & refurredtionej mortuorum
facla, regnum fibi conftituat aeternum.
C A P U T XLIIL
De êfu Chrifii nomine , & duptici nativitate.
ne qua forte apud te haefitatio, cur eum^
Sed fit
qui ante mundum ex Deo natus fit, Jefum Chri-

ftum appellemus , qui ante annos ccc. natus ex ho-
rnine eft, rationem tibi breviter exponam. Idem eft
Dei & hominis filius. Bis enim natus eft. Primum
de Deo in fpiritu ante ortum mundi, poftmodum in
carne ex homine , Augufto imperante ; cujus rei prae-
clarum & grande mjilerium eft, in quo & falus ho-
minum, & ReHgio fummi Dei, & omnis vcritas con-
tinetur. Nam cum primum fcelerati atque impii Deo,
rum cultus per infidias dcemonum irrepferunt, tum
penes folos Hebrseos Religio Dei manfit , qui tamen
non lege aliqua, iêd traditum fibi per fuccelBonem
cultum patrio more tenuerunt usque ad id tempus,

quo de Êgypto exierunt, Moyfe duce, primo om-
nium prophetarum, per quem ilHs lex eft a Deo im-
pofita, qui Judsei funt poftmodum nominati, Ser-
vierunt igitur Deo vinculis legis obftri6li. Sed ii-
dem paulatim ad profanos ritus aberrantes, ah'enos
Deos fufceperunt, & derelifto patrio cultu, infen-
filibus fimukcris immOhverunt, Fropterea Deus
Prophe-
Lactantii Epitome divin. Institut. 41-
Prophetas ad eos mifit divino Spiritus adimpletos,

qui illis peccata exprobrarent, & poenitentiam indi-
cercnt, qui fecuturam ultionem minarentur, ac de-
nuntiarent futurum, fi in iisdem deliftis perfeveraf-
fent, ut alium mitteret novae legis latorem, & in-
grato populo ab hajreditate fummoto , aliam fibi
plebem fidehorem de exteris gentibus congregaret.
llli autem non modo perfeverarunt , verum etiam
eos ipfos, qui mittebantur, interfecerunt. Itaque
damnavit eos ob hsec facinora , nec adjecit ulterius
Prophetas mittere ad populum contumacem ; fed ii-
lium fuum miiit, ut gentes univerfas ad gratiam Dei
convocaret. Nec illos tamen , licet impios & in-
gratos, ab fpe falutis exclufit: fed ad ipfos potifli-»
mum mifit ut fi forte paruiffent , non amitterent
,
quod acceperant; fi autem Deum fuum non fufcepif-

fent, tum hcErcdibus abdicatis , gentes in adoptio-
nem venirent. JuiTit igitur eum fummus pater defcen-
dere in terram , &
humanum corpus induere , ut
fubjeftus paflionibus carnis , vircutem ac patientiam
non folum verbis , fed etiam faftis doceret. Rena-
tus eft ergo ex virgine fiue Patre, tanquam homo;
uc quemadmodum in prima nacivitate fpiritali crea-
tus, & ex folo Deo fandus Spiritus faclus efl:, fic in
fecunda carnaH ex fola matre genitus, caro fanda fie-
ret, ut per eum caro, quse fubjccla peccato fuerat^
ab interitu liberaretur.
C A P U T XLIV.
Duplex Chrijii nativitas ex Proj^hetis ^robatur.
HJEC fic futura , ut expofui , Prophette ante pras-

dixerant. Apud Salomonem ita fcriptum eft;
Infirmatus eft uterus virginis , ^ aecepit foctum,
C5 »&
:
4« Lactantii Epitome biviN. Institut.

„ & gravata efl, & fafta eft in multa miferationc ma-
„ ter virgo. " Apud Efaiam fic : „ Ecce virgo ac-
^, cipiet in uterum, &
pariet filium, vocabitis no- &
„men ejus Emmanuel, '' quod fignificat nobifcum
Deus. Fujt enim nobifcum in terra , cum indtiit car-
nem; &
nihilominus Deus fuit in homine, &: homo
in Deo. Utrumque autem fuifle a Prophetis ante
pr«di6lum eft. Quod Deus fuerit, Efaias ita dicit:
„ Adorabunt te, & in te precabuntur, quoniam ir^
5, te Deus eft , & nos nefciebamus , Deus Ifrael.
„ Confundentur&reverebuntur omnes, qui adverfan-
„tur tibi, & cadent in confufionem, '^ Item Jere-
raias: „ Hic Deus nofter eft, & non deputabitur ahus
„absque illo, qui invenit omnem viam prudentiae
„ & dedit eam Jacob puero fuo, & Ifrael dileclo fibi
„Pofth£EC in terris vifus eft, & cum hominibus con-
„ verfatus eft. " Item ,
q_uod homo fuerit , idem
Jeremias dicit : „ Et homo eft , & quis cognovit
„eum?" Efaias quoque fic tradit: „Et mittet eis
5>Dominus hominem, qui falvabit eos, & judicans,
„ fanabit eos. " Item Moyfes ipfe in Numeris
„ Orietur ftella ex Jacob , & exurget homo ex
„ Ifrael. " Idcirco igitur cum Deus elTet , fufcepit
carnem,ut interDeum& hominem medius faclus, ho-
minem ad Deum magifterio fuo fuperata morte per»
duceret.
C A P U T XLV.
Chrifii virtus & opera prohantur ex Scripturir,
Diximus de nativitate; nunc de virtute operibus-

que dlcamus: quae cum magna inter homines ac
mirabilia faceret, videntes illa Judaei, magica poten-
tia fieri putabant, ignorantes ea omnia, quge fiebant
ab
Lactantii Epitome divxn. Institut^ 43
ab eo ,
praedifta efle a Prophetis. ^gros & vario
morboriim genere languentes non medela aliqua, fed
vi ac poteftate verbi fui protinus roborabat, debiles
refanabat, claudos ad grefTum erigebat, csecis vifum
reftituebat, mutis eloquium dabat, furdos inauribat,
pollutos maculatosque purgabat, furiatis dcemonum
incurfu mentem propriam reponebat, mortuos aut
jam fepulcos ad vitam lucemque revocabat. Idem
quinque millia hominum quinque panibus & duobus
pifcibus faturavit. Idem fupra mare ambulavit. Idem
in tempeftate prsecepit vento , ut conquiefceret, (la-
timque tranquillitas fafta eft: quaj omnia, & in Pro-
phetarum libris , & in carminibus Sibyllinis praedifta
invenimus.
Ob cum ad eum magna concurre-
hcec miracula
ret multitudo, ut erat, Dei filium , & a Deo
&,
miifum crederet, repleti invidia Sacerdotes ac prin-
cipes Judccorum, fimul ira concitaci, quod eorum
peccata & injuftitiam coarguebat , coierunt ut eum
occiderent. Quod futurum ante annos mille paulo
amplius Salomon in Sapientia pronuntiaverat his ver-
bis: „Circumveniamus juftum, quoniam infuavis eft
„ nobis, & exprobrat nobis peccata legis. Promit-
„ tit fcientiam Dei fe habcre , & filium Dei fe nomi-
,,nat. Fadus eft nobis in traduftionem cogitatio-
„num noftrarum; gravis eft nobis etiam ad viden-
„dum, quoniam diffimilis eft ahis vita illius, & mu-
j, tatge funt viae iHius. Tanquam nugaces aeftimati
„ fumus ab illo. Continet fe a viis noftris ,
quafi ab
,, immunditiis , & praefert noviflima juftorum, & glo-
,, riatur patrem Dominum.
Videamus ergo fi fermo-
„nes illius veri funt, &tentemus, quae ventura funt
„illi. Contumeliis & tormentis interrogemus eum,
„ut fciamus reverentiam illius, & probemus patien-
„tiam illius. Morte turpiflima condemnemus eum.
,, Haec cogitaverunt, & crraverunt. Excaecavit enim
„ illos
„ illos ftultitia eoram , & nefcierunt facramenta
„Dei."
Harum igitur litterarum immemores, quas lege-
bant incitaverunt populum tanquam adverfus im-
,
pium ut eum comprehenfum ad judicium ducerent,

mortemque ejus impiis vocibus flagitarcnt. Intenta-
bant autem pro crimine id ipfum, quod fe Dei iilium
diceret, & quod legem folveret , curando homines
in Sabbato, quam ille fe non folvere, fed implere
dicebat. Cumque Pontius Pilatus, qiii tum legatus
in Syria judicabat, perfpiceret caufam illam ad offi-
cium Romani Judicis non pertinere , mifit eum ad
Herodem Tetrarcham ,
permifitque Judaeis , ut ipfi
legis fuae difceptatores eflTent: qui accepta fceleris
poteflate, addixerunt eum cruci, fed prius flagellis
& palmis verberaverunt , fpinis coronaverunt , fa
ciem confpuerunt, in cibum & potum dederunt ei
fel& acetum; & inter haec nulla vox ejus audita eft
Tunc carnitices fortiti de tunica ejus & pallio, fus
pendcrunt eum patibulo atque adfixerunt, cum poft
ridie Pafcha, id efl:, fefl:um diem fuum celebraturi
eflent. Quod facinus prodigia fecuta funt, ut intel
ligerent nefas quod admiferant. Eodem namque mo
mento, quo fpiritum pofuit, & terra.^ motus magnus,
& deliquium folis fuit, ut in no6lem dies vertcretur.
C A P U T XLVI.
Prohatur ex Pro^hetis , PaJJioiiem ac mortem Chrifii pra-
nuntiatam fuijje.
Qua5 omnia Prophctae fic futura efle pra^dixerant

Efaias ita dicit: „Non fum contumax, neque
3, contradico: dorfum meum pofui ad flagella, & ma-
„ xillas raeas ad palmas 5 faciem autem meam non
„ averti
„ averti a foeditate fputorum. " Idem de filentio:

„ Sicut ovis ad immolandum adduftus fum, & ficuC
„agnus coram tondentibus fme voce, fic non ape-
5,ruit os fuum. " Item David in Pfalmo xxxiv.
„Congregata funt in me flagella, & ignoraverunt:
„ dilToluti funt 5 nec compuncli funt; tentaverunt
s, me, & Itriderunt fuper me dentibus fuis. " Idem
de cibo & potu, Pfalmo lxviii. „ Et dederunt in
„ efcam meam fel 3 & in fiti mea potum mihi dede-
„runt acetum. " Item de cruce Chrifti: „ Et fo-
„ derunt manus meas & pedes meos , dinumerave-
„runt omnia ofla mea: ipfl autem contemplati funt,
„ & viderunt me ; diviferunt veftimenta mea fibi,
„ & fuper veftem meam fortem miferunt. ^' Moy-
fes in DeuteroDomio „ Et erit pendens vita tua
:
„ante oculos tuos, & timcbis die & nofte, & non
„ credes vitse tuce. '^ Item in Numeris „ Non quali :
„ homo Dominus fufpenditur, neque quafi filius ho-

„minis minas patitur. «' Item Zacharias: „ Et in-
„tuebuntur in me, quem transfixerunt. "
De folis obfcuratione Amos ita dicit: „In illo
„die, dicit Dominus, occidet fol meridie, & ob-
,„ tenebrabitur dies lucis; & convertam dies feftos
„veftros in luctum, & cantica veftra in lamentatio-
„ nem. " Item Jeremias de civitate Hierofolyma,
in qua pafliis eft: „Et fubivit fol ei , cum adhuc
„ medius dies eflTet, confufa eft & maledi6ta, reli-
„ quos eorum in gladium dabo. " Nec fruftra hsec
diâ funt. Siquidem poft breve tempus imperator
Vefpafianus Judasos debellavit, & terras eorum ferro
ignique depopulatus eft, obfeflbs famefubegit, Hie-
rofolymam evertit, captivos triumphavit, caeteris,
qui reliqui fuerunt, terris fuis interdixit, ne quando
iis ad folum patrium reverti liceret. Quse a Deo,
propter illam Chrifti crucem fa6la funt ; ut hoc in
fcripturis eorum Salomon ante teftatus fit, dicens:
»Et
„ Et erit Ifrael in perditionem , & in improperium
„populo, & domus haec erit deferta, & omnis qui
3, tranfiet per illam, admirabitur, & dicet: Propter
„ quam rem Deus fecit terrae huic, & huic domui haec
5, mala ? & dicent ,
quia dereliquerunt Dominura
„ Deum fuum & perfecuti funt Regem fuum dile-
,
3, ctiiTimum Deo, & cruciaverunt illum in humilitate

magna; pro hoc importavit illis Deus mala ha?c.
"
3,
Quid enim non mererentur, qui Dominum, qui ad
falutem ipforum venerat, peremerunt?
C A P U T XLVII.
De Jefu Chrijli refurreEiione , Apojiolorum mijjtone^
fervatorisque in coelum Afcenfione.
Poft hcBC detraftum patibulo corpus monumento

condiderunt. Verum tertio die anteliicem, terrae
motu fafto, ac revoluto lapide, quo fepulcrum clau-
ferant , refurrexit. In fepulcro autem nihil , nifi
exuviae corporis funt reperts. Ipfum vero refurre-
fturum die tertio jam ohm Prophets fuerant prslo-
cuti. David iuPfalmo xv. „Non derehnques animam
„meam ad inferos , nec dabis fanftum tuum videre
„ corruptionem." Item Ofee: „ Hic efl: filius meus
„ fapiens: propter quod nunc non refillet in concri-
„bu]atione fihorum luorum, & de manu inferorum
„eruam eum. Ubi eft judicium tuum, mors, ubi
„ eft aculeus tuus? " Idem rurfus „ Vivificabit nos :
''
„ poft biduum die tertio.
f^rofedus igitur in Gahlaeam poft refurreftionem,
difcipulos fuos rurfus , quos metus in fugam verte-
rat, congregavit: datisque mandatis quae obfervari
vellet , &
ordinata Evangehi prsdicatione per to-
tum orbem, infpiravit in eos Spiritum fanftum, ac
dediC
"
dedit eis poteftatem mirabilia faciendi, ut in falutem
hominum, tam faftis, quam verbis operarentur; ac
tum demum quadragefimo die remeavit ad Patrem,
fublatus in nubem. Hoc Daniel Propheta jampri-
dem oftenderat, dicens: „Videbam in vifunoftis:
„ 6: ecce in nubibus coeli ut filius hominis veniens us-
„ quc ad antiquum dierum pervenit; & qui afiifte-
5, br»nt, ubtulerunt eum ; & datum eft ei regnum,
., hoiior, & imperium; 6; omnes populi, tribus &
^linguit fervientei; & poteftas ejus setcrna, quas
ajUunquam tranfibit, & regnum ejus non corrumpe-
„tur. ^' Iten David in Pfalmo cix. „DixitDomi-
5, nus Domino mco: fede ad dexteram meam , do-
„ nec ponum inimicos tuos fubpedaneum pedum
„ tuorum.
C A P UT XLVIII.
De yudaorum exharedatione ^ & Gentilium adoptione,
Cummicos
igitur ad dexteram Dei fedeat, calcaturus
fuos, qui eum cruciaverunt, quando ad
ini-
judicandum orbeni venerit, apparet nullam fpem re-

liquam eflejud£eis, nifi converfi ad poenitentiam , &
a fanguine, quo fe polluerunt , abluti , fperare in
eum couperint , quem negaverunt. Ideo fic dicit
Hcfdra: „ Hoc Pafcha Salvator nofter eft, & refu-
„gium noftrum. Cogitate, & afcendat in cor ve-
„ ftrum , quoniam habemus humihare eum in figno,
,j & poft hasc fperavimus in eum.
''
Exhsredatos autem eiTe Judsos , quia Chriftum

reprobaverunt , & nos , qui fumus ex Gentibus, in
eorum locum adoptatosj fcripturis adprobatur. Je-
remias ita dicit: „Dereliqui domum meam: dimift
„ hsreditatem meam in manus inimicorum ejus. Facla
„eft
48 Lactantii Epltome divin. Institut.
„ efl hsereditas mea mihi , ficut leo in fylva : dedit
„ ipfa fuper me vocem fuam ; idcirco odivi eam. '*
Item Malachias: ,. Non eft mihi voluntas circa vos,
.„ dicit Dominus, & facrificium acceptum non habebp
„ex manibus veftris, quia a foHs ortu usque ad oc-
,, cafum clarificabitur noipen meum apud Gentes. *
Efaias quoque fic „ Venio colligere omnes genteS
:
„& linguas ; & venient , & videbunt claritatem

„ meam. '' Idem aho loco ex perfona Patris ad fi-
lium: .-. Kgo Dominus Deus vocavi te in juftitiam,
j, & tenebo manum tuam
confirmabo te in tefla-
, &
„mentum generis mei, in lucem gentium, aperire
„ oculos CEECorum, producere ex vinculis alligatos,
„ & de domo carceris fedentes in tenebris. "
C A P U T XLIX.
Quod Deuf non eji, nifi unur.
Qi ergo Judaei a Deo rejefti funt, ficut facrarum

C' Scripturarum fides indicat, Gentes autem, ficuC
videmus^ adfcitae, ac de tenebris hujus vitae fecula-
ris,deque vinculis daemonum Hberatae; nulla igitur
homini propofita efl, nifi veram Rehgio-
alia fpes
nem veramque fapientiam, quse in Chrifto eft, fue-
rir fecutus : quem qui ignorat , a veritate ac Dea
femper ahenus eft. Nec fibi de fummo Deo, vel
Judaei, vel philofophi blandiantur. QuiFihumnon
agnovit , bec Patrem potuit agnofcere. Haec eft
fapientia, & hoc myfterium fummi Dei. Per ilhim
fe Deus , & agnofci , & coli voluit. Ideo Prophe-
tas ante prsmifit, qui de adventu ejus praedicarent,
ut cum fafta effent in eo qugecumque praedicata funt,
tunc ab hominibus , & Dei Filius , Deus crede- &
retur.
Nec
Nec tamen fic habendiim eft, tanquam duo fint
Dii. Pater enim ac Filius unum funt. Cum enim
Pater Filium diligat; omniaque ei tribuat, & Filius
Patri fideliter obfequatur, nec velit quidquam, ni(i
quod*Pater, non potell utique neceiTitudo tanta di-
velli, ut duo eiTe dicantur, in quibus, & iubllantia,
& voluntas, & fides una eft. Ergo & FiJius per Pa-
trem , & Pater per filium. Unus eft honos utrique
tribuendus, tamquam uni Deo, & ita dividendus effc
per duos cultus , ut divifio ipfa compage infepara-
bili vinciatur. Neutrum fibi reh'nquet, qui aut Pa-
trem a Filio, aut Filium a Patre fecernit.
C A P U T L.
Cur Deus humanttm corpus ajfumpjit , ac mortem

pa£us fuit.
Supereft refpondere etiam iis ,

qui putant inconve-
niens fuilfe, nec habere rationem, ut Deus mor-
tali corpore indueretur, ut hominibus fubjeftus ef-
fet, ut contumehas fuftineret, cruciatus etiam mor-
temque pateretur. Dicam quod fentio, & rem im-
menfam paucis, ut potero, fubftringam. Qui ali-
quid docet, debet, ut opinor, facere ipfe qua; do-
cet, ut cogat homines obtemperare. Nam fi non
fecerit , praceptis fuis fidem derogabit. Exemph"s
igitur opus eft, ut ea, qu3e prsecipiuntur, habeant
firmitatem, & fi quis cuntumax extiterit, ac dixerit
non pofie fieri, prsceptor illum prxfenti opere con-
vincat. Non poteft ergo perfecla efle doftrina, cum
verbis tantum traditur: fed tum perfedia eft, cum
faftis adimpletur.
Chriftus itaque cum doftor .virtutis ad homines
xnitteretur, utique ut do6lrina cjus perfeiâ cfiTet, &
Laânt* Tom.JI, D doce-
docere & facere debiierat.
Sed, fi corpus hominis non
induifTet, non potuiflet facere, qua^docebat; id eft,
non irafci, non cupere divitias, non libidine inflam-
mari , dolorem non timere , mortem contemnere.
Haec funt utique virtutes fed fieri fine carne noa
:
pofliint. Ergo ideo corporatus efl:, ut cum vincenda

efle carnis defideria doceret, ipfe faceret prior, ne
quis excufationem de carnis fragilitate praptenderet.
C A P U T LL
De Chrijii morte in cruce*
Dicam nunc de facramento crucis , ne quis forte

dicat: fi fufcipienda illi mors fuerat, non uti-
que infamis ac turpis, fed quae haberet aliquid hone-
ftatis. Scio equidcm multos, dum abhorrent nomen
crucis , refugere a veritate , cum in ea , & ratio
magna fit & poteftas. Nam cum
ad hoc mifllis eflet,
ut humiUimis quibusque viam pandcret ad faKitem,
fe ipfe humilem fecit, ut eos hberaret. Sufcepit ergo
id genus mortis, quod folet humihbus irrogari, ut
omnibus facultas daretur imitandi. Prsterea cum
eflfet refurreclurus , amputari partem corporis ejus
fas non erat , nec os infringi , quod accidit iis qui

capite pleftuntur. Crux ergo potior fuit, quae re-
furrectioni corpus integris oflibus refcrvavit.
His etiam illud accedit, quod paflione ac morte
fufcepta , fubhmem fieri oportebat. Adeo illum
crux , & re & fignificatione exaltavit , ut omnibus
majeftas ejus ac virtus cum ipfa palfione notuerit.
Nam quod extendit in patibulo manus , utique alas
fuas in Orientem Occidentemque porrexit, fub quas
univerfce nationes ab utraque mundi parte ad requiem
convenirent. Quantum autem valeat hoc fignum,
&
Lactantii Epitome dtvin. Institut. 5*1
& quid habeat poteftads, in promptu eft, cum omnis

daemonum cohors hoc figno expelhtur ac fugatur.
Et ficut ipfe ante paffionem dccmonas verbo & impe-
rio proturbabat fic nunc nomine ac figno paffionis
,
ejiisdemfpiritusimmundiquando in corpora hominum

irrepferunt, exiguntur, cum extorti & excruciati,
ac fe dGcmonas confitentes , verberanti fe Deo ce-
dunt. Quid ergo fperaverint de fuis religioribus
cumque fua fapientia Greeci , cum videant , Deos
fuos, quos cosdem, dsemonas efle non negant, per
crucem ab hominibus triumphari.
C A P U T Lll.
Spes falutis hominum in "jeri Dei agnitione» tJ de odio

Ethnrcorum in Chrijiianos,
igitur fpes hominibus vita eft,

Unalutis, unumrcfugium libertatis,
unus portus
fi
fa-
abje6tis, qui-
bus tenebantur, erroribus, aperiant oculos mentis
fuce, Deumque cognofcant, in quo folo domicihum
veritatis eft , terrena & de terra fi6la contemnant,
Philofophiam, quee apud Deum ftultitia eft, pro ni-
hilo computent, & vera fapientia, id eft, rehgione
fufcepta, fiant immortalitatis hasredes.
Atenim repugnant, non tam veritati, quam pro-
pris faluti; cumque haec audiunt, velut aliquod in-
expiabile nefas deteftantur. Sed ne audire quidem
patiuntur; violari aures fuas facrilegio putant. Si
audicrint, nec jam malediclis abftinent, fed quantis
poflimt, verborum contumeliis infedlantur: iidem-
quc fi poteftatem nafti fuerint , velut hoftes pirbli-
cos perfequuntur , imo etiam plus quam hoftes, quo-
rum , cum bello vifti fuerint, aut mors, aut fervi-
tus poena eft; nec uUus poft arma depofita cruciatus,
D 2 quam-
quamvis omnia pati meruerint, qui facile voluerunt,
ut inter mucrones locum pietas haberet.
Inaudita eft crudelitas cum innocentia, nec vi-
ftorum hoftium conditionem meretur. Quae tanta
hujus furoris eft caufa? Scilicet quia ratione con-
gredi non queunt , violentia premunt , & incog-
nita caufa tanquam nocentiffimos damnant, qui con-
ftare de ipfa innocentia noluerunt. Nec fatis pu-
tant, fi celeri ac fimplici morte moriantur, quos ir-
rationabiliter oderunt: fed eos exquifitis cruciatibus
lacerant , ut expleant odium , quod non peccatum
aliquod, fed veritas parit, quae idcirco male viven-
tibus odiofa eft, quia aegre ferunt eiiê aliquos, quii
bus facla eorum placere non pofTunt. Hos omni
modo cupiunt extinguere, ut polTmt libere fme tefte
peccare.
C A P U T LIII.
Rationes odii in Chriflianos expenduntur , & refel-

luntur.
facere fe dicunt , ut Deos fuos defendant.

Sed haec
Primum fi Dii funt, & habent aliquid poteftatis
ac numinis, defenfione hominis patrocinioque non
indigent, fed feipfos utique defendunt. Aut quo-
modo ab iis homo fperare auxilium poteft, fi ne fuas
quidem injurias poffunt vindicare ? Stultum igitur &

vanum , Deorum efte vindices velle; nifi quod ex
eo magis apparet difiidentia. Qui enim patrocinium
Dei quem coHt, fufcipit, illum efle nihil confitetur:
fi autem ideo coht, quia potentem arbitratur, non
debet eum velle defendere, a quo ipfe cft defenden-

dus. Nos igitur refte. Nam cum ifti defenfores fal-
forum Deorum adverfus verum Deum rebelles , no-

men
men ejus in nobis perfequuntur, necre, nec verbo

repugnamus; fed mites, & taciti, & patientes per-
ferimus omnia quaecumque adverfus nos poteft cru-
delitas machinari. Habemus enim fiduciam in Deo,
a quo expe6tamus fecuturam protinus ultionem, Nec
eft inanis ifta fiducia: fiquidemeorum omnium, qui
hoc facinus aufi funt, miferabiles exitus partim cog-
novimus, patim videmus. Nec ulius habuit impune,
quod Deum laefit; & qui fit verus Deus, qui verbo
difcere noluit, fupplicio fuo didicit.
Vellem fcire, cum invitos adigunt ad facrificium,
quid fecum habeant rationis, aut cui prsftent, quod
faciunt. Si Diis , non eft ille cultus, nec accepta-
bile facrificium, quod fit ingratis, quod extorquetur
per injuriam, quod eruitur per dolorem. Si autem
ipfis, quos cogunt, non eft utique beneficium, quod
quis ne accipiat, etiam mori mavult. Si bonum non
eft, ad quod me vocas? cur malo invitas ? cur non
verbis , fed verberibus , cur non ratione , fed cru-
ciatibus corporis? Unde apparet malum efle illud,
ad quod non illicis volentem , fed trahis recufan-
tem. Quse ftultitia eft, confulere vellenolenti? An
fi ahquis, prementibus malis, ad mortem confugere
conatur, num potes, fi aut gladium extorferis, aut

laqueum ruperis , aut prgecipitio retraxeris , aut ve-
nenum effuderis, confervatorem te hominis gloriari,
cum ille, quem fervaffe te putas, nec gratias agat,
& tc male fecum arbitretur egifie, quod mortcm fibi
prohibueris optatam , quod ad finem, quod ad re-
quiem malorum pervenire non finueris? Beneficium
enim non ex quahtate rei debet, fed ex animo ejus,
qui accipit, ponderari. Cur pro beneficio imputes,
quod mihi maleficium eft? Vis me Deos tuos colere,
quod ego mihi mortiferum duco. Si bonum eft, non
invideo. Fruere folus bono tuo. Non eft quod ve-
lis errori meo fuccurrere, quem judicio ac volunrate
D 3 fufcepi.
fufcepi. Si malum , quid me ad confordum mali ra-
pis ?Utere forte tua. Ego malo in bono mori,
quam in malo vivere.
C A P UT LIV.
De Religionis libertate in adorando Deo,
H33Ceumquidem jufte dici polTunt. Sed

homines furiofi & impotentes minui domi-
quis audiet,
nationem fuam putent, fi fit aliquid in rebus huma*

manis liberum? Atqui Religio fola eft, in qua Uber-
tas domicih\im collocavit. Res eft enim praster cae-
teras voluntaria , nec imponi cuiquam neceffitas po-
teft, ut colat, quod non vult, Poteft ahquis forfi-
tan fimulare; non poteft vehe, Denique cum metu
tormentorum ahqui , aut cruciatibus vicli ad exe*
cranda facrificia confenferint, nunquam ultro faciunt,
quod necelfitate fecerunt: fed data rurfus facultate,
ac reddita hbertate, referunt fe ad Deum, eumque
precibus & lachrymis placant, agentes non voUm*
tatis , quam non habuerunt , fed neceflitatis ,
quam
pertulerunt, pffinitentiam ; & venia fatisfacientibus
non negatur. Quid ergo promovet, qui corpus in»
quinat, quando immutare non poteft voUmtatem?
Atenim homines inanis cerebri , fi quem fortem
adegerint hbare Diis fuis , incredibili alacritate in»
folenter exultant, & quafi hoftem fub jugum mife»
rint, gaudent. Si vero ahquis, nec minis, nec tor-
mentis territus , fidem vitee anteferre maUierit , in
hunc ingenium fuum crudehtas exerit , infanda &
intolerabiha moh*tur ; & quia fciunt, gloriofam efle
pro Deo mortem s & hanc nobis efle viftoriam, ft
fuperatis tortoribus animam pro fide ac Rehgione
ponamus, & ipfi enituntur, ut vincant, Non affi-
ciunt
Lactantii Epitome divin. Institut. s5
ciunt morte: fed excogitant novos inauditosque cru-
ciatus , ut fragilitas vifcerum doloribus cedat; li &
roncefferit, differunt, adhibentque vulneribus cu-
ram diligentem , ut crudis adhuc cicatricibus, repe-
tita tormenta plus doloris immittant : &
hanc adver-
fus innocentes carnificinam exercentes, pios utique
fe, & juIlos, & rehgiofos putant, (tahbus enim fa-
cris Deorumdeleciantur) illos vero impios defpe- &
ratos nuncupant. Quae ifta effc perverfitas , ut qui
torquetur innocens, defperatus atque impius nomi-
netur, carnifex autem juftus piusquedicatur?
C A P UT LV.
Ethnici jujlitiam in fequendo Deo crimine imfietatis
infamant,
re6le ac merito puniri eos aiunt qui publicas

Sed ,
Rehgiones a majoribus traditas execrantur. Quid

fi majores ilh ftulti fuerunt in fufcipiendis Reh"gioni-
bus vanis , ficut jam fupra oftendimus , prasfcribe-
tur nobis quominus vera & meh'ora feftemur? Cur
nobis auferimus libertatem , fed quafi addifti alie-
nis fervimus erroribus? Liceat fapere , liceat in-
quirere veritatem. Sed tamen , fi libet majon^m de^
fendere (ftultitiam) cur impune habent yEgyptii,
qui pecudes , &
omnis generis beftias pro Diis co-
lunt? cur de Diis ipfis aguntur, & qui eos facetius
deriferit, honoratur? Cur audiuntur philofophi, qui
aut nullos Deos effe aiunt, aut fi funt, nihil curare,
nec humana rcfpicere, aut nullam cflc omnino, quae
regatmundum, providentiam diffLrunt?
Sed foh ex omnibus impii judicantur, qui Deum,
qui vcritatem fequuntur. Quce cum fit eadem jufti-
tia, eadem fapicntia 5 hanc ifti vel impietatis, vel
D 4 ftulti.
56 LaCTANTII itpiTOME DIVIN. InSTITUT.
ftultitis crimine infamant; nec perfpiciunt, quid fit,
quod eos fallat, cum &
malo vocabulum boni, &
bono mali nomen imponunt. Primuli quidem philo-
fophorum, fed maxime Plato & Ariftoteles, de ju-
ftitia multa dixerunt , alTerentes &
extollentes eam
fumma laude virtutem ,
quod fuum cuique tribuat,
quod gequitatem in omnibus fervet ; & cum caDterae
virtutes quafi tacitse fint, & intus inclufae, folam efle
juftitiam , quje nec fibi tantum conciliata fit, nec oc-
eulta, fed foras tota promineat, & ad bene facien-
dum prona fit, ut qiiam plurimis profit: quafi vero
in judicibus folis , atque in poteftate aliqua confti-
tutis juftitia efife debeat, & non in omnibus.
Atqui nuUus eft hominum, ne infirmorum qui-
dem ac mendicorum , in quem juftitia cadere non
poiTit. Sed quia ignorabant, quid elfet, unde pro-
flueret, quid operis haberet, fummam illam virtu-
tem, id eft, commune omnium bonum paucis tri-
buerunt, eamque nuHas utilitates proprias aucupari,
fed alienis tantum commodis ftudere dixerunt. Nec
immerito extitit Carneades, homo fummo ingenio &
acumine, qui refelleret iftorum orationem, & jufti-
tiam , quae fundamentum ftabile non habebat , ever-
teret; non quia vituperandam efle juftitiam fentie-
bat , fed ut illos defenfores ejus oftenderet nihil
certi , nihil firmi de juftitia difputare.
C A P UT LVI.
De yuflitia y
qua eft veri Dei Cultuf,
Namjuftum fi Dei cultus , (quid enim tam

juftitia eft veri
ad squitatem , tam pium ad honorem,
tam neceflfarium ad falutem, quam Deum agnofcere
ut parentem, venerari ut Dominum, ejusque legi
&
Lactantii Epitome divin. Institut. S7
& praceptis obtemperare?) nefcierunt ergo juftitiam
philofophi , quia nec ipfum Deum agnoverunt , nec
cultum ejus legemque tenuerunt; & ideo refelli po-
tuerunt a Carneade, cujus h^c fuit difputatio, nul-
lum efle jus naturale, itaque omnes animantes, ipfa
ducente natura , commoda fua defendere , & ide
juilitiam , fi alienis utilitatibus confulit, fuas negli-
git , dicendam.
ftultitiam efle Quod fi omnes po^
puli , imperium, ipfique Romani, qui
penes quos fit
orbem totum pofiTederint, jultitiam fequi velint, ac

flium cuique refl;ituere, quod vi & arrnis occupave-
runt , ad cafas & egeftatem revertentur. Quod li
fecerint ,
juftos quidem , fed tamen ftultos judicari
neceire eft, qui ut aliis profint, fibi nocere conten-
dant. Deinde, fihominem, qui aut
reperiat aliquis
aurum pro aurichalco aut argentum pro plumbo,
vendat per errorem, atque id emere necefiitas cogat,

utrum diflimulabit, & emet parvo, an potius indica-
bit ? Si indicabit; juftus utique dicetur, quia non.
fefellit; fed idem ftultus, qui alteri fecerit lucrum,
fibi damnum. Sed facile de damno eft. Quid, fi
vita ejus in periculum veniet, ut eum necefl!e fit,

aut occidere , aut mori, quid faciet? Poteft hoc
evenire , ut naufragio fra6lo, inveniat aliquem im-
becillem tabulae inhaerentem; aut vi6lo exercitu fu-
giens, reperiat ahquem vulneratum equo infidentem:
iitrumne aut illum tabula , aut hunc equo deturba-
bit, ut ipfe poflit evadere? Si volet juftus efl!e, non
faciet: Sed idem ftultus judicabitur, qui dum alte-.
rius vitae parcit, fuam prodit. Si faciet, fapiens qui-
dem videbitur, quia fibi confulet; fed idem malus,
quia nocebit.
D 5 CAPUT
C A P UT LVII.
De Sapientia & Stultitia,
Aciita ifla fane: fed refpondere ad ea facillime pof-

fumiis. Imitatio enim nominum facit , ut fic
efle videatur. Nam & juftitia imaginem habeC
ftultitis,non tamen eft ftultitia; <Sc malitia ima-
ginem fapientiae , non tamen fapientia eft. Sed fi-
cut malitia ifta in confervandis utilitatibus fuis in-

telligens & arguta , non fapientia , fed calliditas
& aftutia eft; ita & juftitia non debet ftultitia,
fed innocentia nominari: quia neceife eft, ju- &
ftum effe fapientem , &
eum qui fit ftultus , inju-
ftum. Nam neque ratio, neque natura ipfa permit-
tit, utis qui juiius eft, fapiens non fit; quoniamju-
llus nihil utique facit, nifi' quod rectum & bonum
eft ,
pravum &
malum femper fugit. Quis autem
difcernere bonum & malum, pravum & reclum po-
teft, nift qui fapiens fuerit? Stultus autem male fa-
cit, quia bonum & malum quid fit, ignorat. Ideo
peccat , quia non poteft prava & reda difcernere.
Non poteft ergo , neque ftulto juftitia, neque injufto
fapientia convenire. Stultus igitur non eft, qui nec
tabula naufragum, nec equo faucium dcjecerit, quia
fe abftinuit a nocendo, quod eft peccatum; pecca»
tum autem vitare fapientis eft.
Sed ut ftultus prima facie videatur, illa res effi-
cit, quod extingui animam cum corpore exiftimant;
idcirco omne commodum ad hanc vitam referunt. Si
enim poft mortem nihil eft, utique ftulte facit, qui
alterius animse cum difpendio fua? , aut qui
parcit
alterius lucro magis quam fuo confulit. Si mors ani-
mam delet, danda eft opera, quo diutius commo-
diusque vivamus: fi autem vita poft mortem fupereft
3eter-
aeterna & beata , hanc utique corporalem cum omni-
bus tQYVx bonis juftus & fapiens contemnet, quia
fciet, quale a Deo fit praemium recepturus. Tenea-
mus igitur innocentiam; teneamus juftitiam, fubea-
mus imaginem ftultitis, ut veram fapientiam tenere
poffimus. Et fi hominibus ineptum videtur ac ftul-
tum, torqueri & mori malle, quam hbare Diis, &
abire fme noxa, nos tamen omni virtute omnique
patientia fidem Deo exhibere nitamur. Non mors
terreat, non dolor frangat, quominus vigor animi,
& conllantia inconcufld fervetur. Stultos vocent,
dummodo ipfi fmt ftultiffimi, &c^ci, & hebetes, &
pecudibus eequales ; qui non intehigunt effe mortife«
rum, rehfto Deo vivo, proflernere fe atque adorare
terrena; quinefciunt, & illos aeternam poenam ma-
nere, qui figmenta infenfibihâ fuerint venerati, &
eos, qui nec tormenta, nec mortem pro cultu & ho-
nore veri Dei recufaverint, vitam perpetuam confe"
cuturos. Haec efl fides fumma, hxc vera fapientia,
hsc perfe6la juftitia. Nihil ad nos attinet, quid ju-
dicent flulti , quid homunculi fentiant. Nos judi-
cium Dei expeclare debcmus , ut eos poflmodum,
qui de nobis judicaverint, judicemus.
C A P U T LVIII,
De vero cultu Dei tj facrifch,
Dixi de juftitia, quid effet, Sequitur ut oflendam,

quod fit verum facrihcium Dei , qui fit juflifll-
inus ritus colendi, ne quis arbitretur, aut vi^limas,
aut odores, aut dona pretiofa deflderari a Deo, 3
quo fi fames, fl fltis, fl algor , fl rerum omnium terre»
narum cupiditas abefl:, non ergo utitur his omnibus,
quae tempUs diisque fi^lilibus inferuntur ; fed flcuc
corpo-
6o Lactantii Epitome divin. Institut.
corporalibus corporalia , fic utique in corporali in-
corporale facrificium neceflarium eft. lllis autem,
quae inufum tribuit homini Deus, ipfe nori indiget,

cum omnis terra in ipfius fit poteftate: non indiget
templo, cujus domicilium mundus eft; non indiget
fimulacro, qui eft & oculis, & mente incompreiien-
fibilis ; non indiget terrenis luminibus ,
qui folem
cum caeteris aftris in ufum hominis potuit accendere.
Quid igitur ab homine defiderat Deus, nifi cultum
mentis, qui eftpurus & fanftus? Nam illa, quas auc
digitis fiunt, aut extra hominem funt, inepta, fragi-
lia, ingrata funt. eft facrificium verum, noa
Hoc
quod ex arca , fed quod ex corde profertur > non
quod manu, fed quod mente libatur. Haec accep-
tabilisvi6lima eft , quam de feipfo animus immolat.
Nam quid hoftiae? quid thura ? quid veftesV quid
argentum? quid aurum? quid pretiofi lapides con-
ferunt, fi colentis pura mens non eft? Sola ergo
juftitia eft, quam Deus
expetit. In hac facrificium,
in hac de quo nunc mihi difiTerendum
Dei cultus eft,
eft, docendumque, in quibus operibus juftitiam ne-
ceffe fit contineri.
C A P U T LIX.
De viis vita , & primis mundi temporibus.
Duas efle humanae vitae vias , nec philofophis

ignotum fuit, nec poetis: fed eas utrique di-
verfo modo Philofophi alteram indu-
induxerunt.
akeram inertia^
ftriae, voluerunt: fcd hoc mi-
efiTe
nus redle , quod eas ad fola vit:e hujus com-

moda retulerunt. Mehus poetje, qui altcram jufto-
rum , alteram impiorum elfe dixerunt. Scd in eo
peccant , quod eas non in liac vita , fed apud infe-
ros
Lactantii Epitome divin. Institut. 5i
ros elTe aiiint. Nos utique reftius , qui alteram vitae,

alteram mortis , & hic tamen effe bas vias dicimus.
Sed illa dexterior ,. qua jul>.i gradiuntur , non in Ely-
fium fert, fed in coelum. Immortales enim fiunt.
Sinifterior ad tartarum; sternis enim cruciatibus ad-
dicuntur injulli. Tenenda eft igitur nobis juftitiae
via, qus ducit ad vitam. Primum autem juftitiae
ofRcium eft, Deum agnofcere ut parentem, eumque
metuere ut Dominum , diligere ut patrem. Idem
enim nos genuit, qui vitali fpiritu animavit, qui alit,
qui falvos facit. Habet in nos non modo ut pater,
verum etiam ut Dominus licentiam verberandi , &
vitse ac necis poteftatem; unde illi ab homine du-
plex honos, id eft, amor cum timore debetur. Se-
cundum juftitiae officium eft, hominem agnofcere ve-
lut fratrem. Si enim nos idem Deus fecit, & uni-
verfos ad juftitiam vitamque jeternam pari condi-
tione generavit, fraterna utique neceiTitudine cohs-
remus , quam qui non agnofcit , injuftus eft. Sed
origo hujus maH, quo focietas inter fe hominum,
quo neceflitudinis vincuhim diifolutum eft, ab igno-
ratione veri Dei nafcitur. Qui enim fontem illum
benignitatis ignorat, bonus efle nullo padlo poteft.
Inde eft, quod ex eo tempore, quo Dii multi con-
fecrari ab hominibus cohque coeperunt , fugata eft,
ficut poetag ferunt, juftitia. Sic diremptum eft omne
foedus, dirempta focietas juris humani. Tum fibi
quisque confulere , jus in viribus computare, no-
cere invicem , fraudibus aggredi , dohs circumfcri-
bere, commoda fua aliorum incommodis adaugere;
noncognatis, non hberis, non parentibus parcere;
adnecem hominum pocula temperare, obfidere cum
ferro vias , maria infeftare; hbidini autem, quo fu-
ror duxerit , frcna laxare ; nihil denique fan^ti ha-
bere , quod non cupiditas infanda violaret. Cum
hsEC fierent, tura leges fibi homines condiderunt pro
uti-
iitilitate communi, ut fe interim tutos ab injuriis fa-
cerent. Sed metus legem, non
comprimebat,fcelera
fed licentiam fubmovebat. Poterant enim leges de-
lida punire, confcientiam munire non poterant. Ita
qu« ante palara fiebant , clam fieri coeperunt. Cir-
cumfcribi etiam jura, fiquidem ipfi pra^fides legum
praimiis muneribusque corrupti, vel in remiffionem
malorum j vel in perniciem bonorum fententias ven-
ditabant. His accedebant dilTenfiones , & bella, &
matUEE deprasdationes, & oppreffis legibus faeviendi
poteitas licenter alfumta.
C A P U T LX.
De Jufiitia officiis,
hoc ftatu cum eflent humanse res , mifertus eft

Innollri Deus, revelavit fe nobis & oftendit; ut in
ipfo religionem, fidem, caflitatem , mifericordiam
difceremus ut errore vitse prioris abjefto , fimul
;
cum ipfo Deo nofmetipfos, quos impietas diifociave-

rac, nofceremus, legemque divinam, quae humana cum
coelellibus copulat, tradente ipfo Domino, fumere-
mus : qua lege univerfi, quibus irretiti fuimus, errores
cum vanis & impiis fuperftitionibus tollerentur. Quid
igitur homini debeamus, eadem illa lex divina prae-
fcribit, quse docet quidquid homini praeftiteris , Deo
praeftari. Sed radix juftitige, & omne fundamentum
sequitatis eft illud, ut ne facias ulH quod pati noh*s;
fed alterius animum de tuo metiaris. Si acerbum eft
injuriam ferre, & qui eam fecerit, videtur injuftus,
transfer in alterius ,
quod de te fentis , &
perfonam
in tuam, quod de altero judicas; & inteUiges tam te
injufte facere, fi alteri noceas, quam alterum, fi tibi.
Haec fi mente volvamus , innocentiam tenebimus,
in
m qiia juftitia velut primo gradu infiftit. Primum eft
enim non nocere; proximum, prodefTe. Et ficuC
in rudibus agris priusquam ferere incipias, evulfis fen-
tibus, & omnibus fi:irpium radicibus amputatis, arva
purganda funt; fic de nofl:ris animis prius vitia de-
trahenda, & tunc demum virtutes inferendê, de qui-
bus feminatae per verbum Dei fruges immortalitatis
oriantur.
C A P U T LXI.
De ajfeSiihus»
Trcs affeflus, vel ut ita dicam, tres furiGe funt,

(]ux in animis hominum tantas perturbationes
cient , & interdum cogunt ita delinquere, ut nec
famro, nec periculi fui refpeftum habere permittant:
ira qua3 vindi6lam cupit ; avaritia , quas defideraC
opes ; libido , qure appetit voluptates. His vitiis
antc omnia refifiiendum efl;; hse fi;irpes eruendse, ut
virtutes inferi poffint. Hos affeftus Stoici amputan-
dos, Peripatetici tcmperandos putant. Neutri eorum
refte :quia neque in totum detrahi poflunt, fiqui-
dem natura infiti certam habent magnamque ratio-
nem; neque diminui, quoniam fi mala funt, caren-
dum efl: ctiam temperatis & mediocribus, fi bona,
integris abutendum eft. Nos vero, neque detra-
hendos , neque minuendos eflê dicimus. Non enim
per fe mala funt, qus Deus homini rationabiliter in-
fevit ;fed quum fint utique natura bona, quoniam
ad tuendam vitam funt attributa, male utendo fiunt
mala; & ficut fortitudo, fi pro patria dimices , bo-
num eft, fi contra patriam, malum: fic & aflleflus,
fiad ufus bonos habeas, virtutes erunt, fi ad malos,
vitia dicentur, Ira igitur ad coercitionera peccato-
rum
rura, id eft, ad regendam fubjeftorum difciplinam
data eft a Deo , ut metus licentiam compriniat , &
compefcat audaciam. Sed qui terminos ejus igno-
rant, irafcuntur paribus, aut etiam potioribus. inde
ad immania facinora proftlitur: inde ad caedes, inde
ad bella confurgitur. Cupiditas quoque ad defide-
randa & conquirenda vitae neceiTaria tributa eft.
Sed qui nefciunt fines ejus , infatiabiliter opes con-
gerere nituntur. Hinc venena, hinc circumfcriptio-
nes, hinc falfa teftamenta, hinc omnia fraudum ge-
nera eruperunt. Libidinis autem affeclus ad procrean-
dos liberos infitus & innatus eft : fed qui limites
ejus in animo non tenent, utuntur eo ad folam vo-
luptatem. Inde ilhciti amores, inde adulteria & ftu-
pra j inde omnes corruptelee oriuntur. Redigendi
funt ergo ifti affeftus intra fines fuos , & in viam
reftam dirigendi, in qua etiamfi fint vehementes, cul-
pam tamen habere non pofTunt.
C A P U T LXIL
De voluptatihus fenfmm coercendit,
lOhibenda eft ira, injuriam, ut &

quum patimur
c_ malumcomprimatur, quod ex
det, & ut duas maximas virtutes,
certamine impen-
innocentiam pa-
tientiamque teneamus. Avaritia frangatur, quum ha-
bemus, quod fatis eft. Quis enim furor eft, in his
coacervandis laborare ,
quss autlatrocinio, aut pro-
fcriptione, aut morte ad alios necefte fit pervenire?
Libido extra legitimum torum non evagetur , fed
creandis liberis ferviat. Appetentia enim nimia vo-
luptatis, & periculum parit, &infamiam generat, &,
quod eft maxime cavendum, mortem adquirit aetcr-
oam. Nihil eft tam invifum Deo , quam mens in-
cefte
Lactantii Epitome divin. Institut. 6"5
cefta , & animus impurus. Nec hac fola voluptate

abltinendum fibi quis putet, quse capitur ex foeminei
corporis copulatione , fed & cteteris voluptatibus
fenfuum reiiquorum ; quia & ipfle funt vitiofjE, &
ejusdem virtutis elt eas contemnere. Oculorum vo-
luptas pcrcipitur ex rerum pulcritudine , aurium de
vocibus canoris & fuavibus , narium de odorc ju-
cundo , faporis de cibis dulcibus quibus omnibus
:
virtus repugnare forticer debet, ne his illecebris ir-

retitus animus, a ca^leftibus ad terrena, ab jeternis
ad temporalia, a vita immortah ad poenam perpe-
tuam deprimatur. In faporis & odoris vokiptatibus
hoc pericuium eft, quod trahere ad luxuriam pof-
funt. Qui enim fuerit his dedicus, aut non habebic
ullam rem familiarem, aut, fi habuerit , abfumet,
& aget poftmodum vitam deteflabilem. Qui autem
rapitur auditu , ut taceam de cantibus, qui fenfus
intimos ita fa^pe deliniunt, ut etiam ftatum mentis
furore perturbent, compofitis certis orationibus, nu-
merofisque carminibus, aut argutis difputationibus,
ad impios cultus facile traducitur. Inde eft, quod
fcriptis coeleftibus, quia videntur incompta, non fa-
cilc credunt, qui aut ipfi funt diferti , aut diferta le-
geremalunt: non qujerunt vera, fed dulc'a; imo
illis hfec videntur eife veriffim.a , quse auribus blan-
diuntur. Ita refpuunt veritatem , dum fermonis fua-
vitate capiuntur. Voluptas vero, qu:e fpedat ad vi-
fum, multiformis efl. Nam quae percipitur ex re-
rum pretiofarum pulchritudine, avaritiam concitat,
quae aliena elfe debet a fapiente atque jurto: quje au-
tem capitur de fpecie muherum, in alteram rapit vo-
luptatem, de qua jam fuperius locuti fumus.
LaSanU rom. IL E CAPUT

C A P U T LXIII.
SpeBacula ejje fotmtijjima ad corrumpendos animor^
Supereft de quoniam poten-

fpeftaculis dicere; quae
tiora funt adcorrumpendos animos, vitanda fa-
pientibus, & cavcnda fimt totaliter, quod ad cele-
brandos Deorum honores inventa memorantur. Nam
munerum editiones Saturni fefta funt. Scena Libcri
patris eft. Ludi vero Circenfes Neptuno dicati pu-
tantur, ut jam qai fpeftaculis intereft, relicto Dei
cultu, ad profanos ritus tranfiifle videatur. Sed ego
de re malo dicere, quam de origine. Quid tam hor-
ribile, tam tetrum, quam hominis trucidatio? Ideo
feveriirimis legibus vita noftra munitur ; ideo bella
exccrabiha funt. Invenit tamen confuetudo , qua-
tenus homicidium fine bello ac fine legibus faciat, &
hoc fibi voluptas, quod fcelus vindicavit. Quod fi
interefife homicidio, fceleris confcientia eft, &; cidem
facinori fpecVator obftrictus eft, cui &
admiftbr; ergo
& in his gladiatorum ceedibus non minus cruore pro-
funditur, qui fpeftat, quam ille qui facit: nec po-
teft elfe immunis a fanguine, qui voluit effundi, auc
videri non interfecifte, qui interfedtori & favit, &
praemium poftulavit. Quid fcena? num fanclior ? in
qua comcKdia de ftupris & amoribus, tragoedia de in-
ceftis & parricidiis fabulatur. Hiftrionum etiam im-
pudici geftus, quibus infames fceminas imitantur, li-
bidines ,
quas faltando exprimunt, docent. Nam
mimus corruptelarum difciplina eft, in quo fiunt per
imaginem, quse pudenda funt, ut fiant fine pudore,
quae vera funt. Spedlant hsec adolefcentes, quorum
lubrica cetas, quae fraenari ac regi debet, ad vitia &
peccata his imaginibus eruditur. Circus vero inno-
centior exiftimatur: fed major hic furor eft ; fiqui-
dem
dem mentes fpcftantium tanta efferuntur infania, ut
non modo in.convitia, fed etiam in rixas, & prae-
lia, &
contentiones fcepe coi;furgant. Fugienda igi-
tur omnia fpectacula, ut tranquillum mentis ftatum
tenere pollimus. Renuntiandum noxiis voluptati-
bus, ne deliniti fuavitate peftifera, in mortis laqueos
incidamus.
C A P U T LXIV.
AjfeBus funt domandi & a vetitif abfiinenduin»
^
Placeat fola virtus cjus merces immortalis eft,

,
quum viccric voluptatem. Superatis autem af-

fedibus, & perdomitis voluptatibus, ficilis in com-
primendis csteris labor eflei, qui fit Dei veritatis-
que fedator: non maledicet unquam, qui fperavit
a Deo benedidioTiem. Non pcjerabit, fed ne jura-
bit quidem, ne quando vel neceflitate , vel confue-
tudine in perjurium cadat. Nihil fubdole, nihil dif-
fimulanter loquetur; neque abnegabit, quod fpopon-
derit, neque promittet, quod facere non poflit: non
invidebit cuiquam, qui fe fuoque contentus iit; nec
detrahet, aut male alteri volet, in quem forfitan
bcneficia Dei proniora funt. Non furabitur, nec
omnino quidquam concupifcet alienum: non dabit in
iifuram pecuniam , hoc ell enim de alienis malis lucra
captare, nec tamen negabit, fi quem neceffitas cogit
mutuari. Non fit afper in fih'um, neque in fervum:
meminerit, quod & ipfe patrcm habeat & dominum.
Ita cum his aget , quemadmodum fecum agi volet.
Munera fuperabundantia non accipiet a tenuioribus;
nec enim juftum efb augeri patrimonia locupletum
per damna miferorum.
Vetus prcEceptum efl, non occidere, quod non
fic accipi debet, tanquam jubeamur ab homicidio tan-
E 2 tum,
68 Lactantii Epitome dtvin. Institut/
tum, quod etiam legibus publicis vindicatur, manus
abftinere. Sed hac juirione interpolka, nec verbo
licebit periculum inferre , nec infantcm necare aut
exponere , nec feipfum voluntaria morte damnare.
Item non adulterare fed hoc prscepto , non folum
:
corrumpere alienum matrimonium prohibemur, quod

etiam communi gentium jure damnatur, verum etiara
proftitutis corporibus abftinere. Supra Jeges enim
Dei lex cft ; ea quoque ,
quas pro licitis habentur,
vetat, ut juftitiam confummet. Ejusdem legis eft,

falfum tellimonium non dicere, quod & ipium latius
patet. Nam fi falfum teltimonium mendacio nocet
ei , contra quem dicitur, & fallit eum apud quem
dicitur, nunquam igitur mentiendum efl, quia men-
dacium femper aut fallit, aut nocet. Non eil ergo
vir juitus, qui etiam iine noxa in otiofo fermone men-
titur. Huic vero nec adulari iicet, perniciofa eil
tmm ac deceptrix adulatio : fed ubique cuilodiet ve-
ritatem. Quae licet fit ad prcefens infuavis, tamen,
quum fruftus ejus atque utilitas apparucrit , non

odiumpariet, utaitPoeta, fcd gratiam.
C A P U T LXV.
Pracepta eorum qua jubentur & de mifericordia.
Dixi de iis, quae vetantur: dicam nunc breviter,

quce jubvntur. Innocentiae proxima eit miferi-
cordia. illa enim malum non facit, ha?c bonum
operaturj inchoat juftitiam, hffic complet. Nam,
illa
cum imbecillior fit hominum natura quam cxterarum

animantium, quas Deus & inftrudlas ad inferendam,
& munitas ad vim repellendam figuravit, affeftum
nobis mifericordicE dedit, ut omne praefidium vitas
noilrse in mutuis auxiliis poneremus. Si enim fi6li
ab
Lactantii Epitome divin. Institut. 6g
ab iino Deo, & orti ab. iino homine , confanguini-
tatis jure fociamur, omnem igitur hominem dihgere
debemus. Itaque non tantum inferre injuriam non
oportet. fed ne illatam quidefm vindicare, ut fit in
nobis perfefta innocentia. Et ideo jubet nos Deus
etiam pro inimicis precem facere femper. Ergo ani-
mal commune atque confors eflTc debcmus , ut nos
invicem praeftandis & accipiendis auxihis muniamus.
Multis enim cafibus & incommodis fragilitas noilra
fubjecla elt. ^pera & tibi accidere polTe, quod al-
teri videas accidiiTe.
demum excitaberis ad opem ferendam , fi
Ita
fumpferis ejus animum, qui opem tuam in mahs con-
ititutus implorat. Si quis vi6lu indiget, impertia-
mur; & fi quis nudus occurrerit, veftiamus; fi quis
a potentiore injuriam fuftinet, eruamus. Pateat do-
micilium noftrum peregrinis vel indigentibus te6to.
PLipilHs defenfio, viduis tutela noftra non defit. Re-
dimere ab holte captivos magnum mifericordias opus
eft, aegros pauperes vifere atque refovere. Inopes
aut advenas, fi obierint, non patiamur infepultos
jacere. Haec funt opera, hsc officia mifericordiae,
qax fi quis obierit, verum & acceptum facrificium
Deo immolabit. Haec litabihor viclima eft apud
Deum qui non ,
pecudis fanguine, fed hominis pie-
tate placatur : quem Deus
,
quia juftus eft , fua &
ipfum lege, fua &
conditione profequitur; mifere-
tur ejus , quem viderit mifericordem, inexorabihs
cftei, quem precantibus cernit immitem. Ergo, ut
hsec omnia , quae Deo placent , facere poffimus,
contemnenda el"t pecunia, & ad coeleftes transferenda
thefauros, ubi nec fur efFodiat, nec ruWgo confu-
mat, nec tyrannus eripiat; fed nobis ad aeternam
opulentiam, Deocuftode, fervetur.
E 3 CAPUT
C A P U T LXVI.
De fide in Religione
, & de fortitudine.
Fides quoque magna juflitiê pars eft; quae maxime
a nobjs, qui nomen fidei gerimus confervanda
,
eft ,
pra?cipue in Religione, quia Deus prior eft &
potior, quam homo. Et fi cH: gloriofum pro amicis,
pro parentibus, pro liberis, id eft, pro homine ftis-
cipere mortem, & qui hoc fecerit, diuturnam me-
moriam laudemque confequitur; quanto magis pro
Deo, qui poteft .Tternam vitam pro temporali morte
prccftare? Itaque quum inciderit ejusmodi neceflitas,
iit derclfcere a Deo, atque ad ritus gentium tranfire
cogamur, nullus nos metus, nullus terror infleftat,

quominus traditam nobis fidem cuftodiamus. Deus
fit atite oculos, fit in corde, cujus interno auxilio
dolorem vifcerum, & adhibita corpori tormenta fia-

peremus. Nihil tunc aliud , quam vitse immortalis
prjemia cogitemus. Ita facile , etfi diflipandi aut
urendi artus fuerint , tolerabimus univerfa , quje in
nos tyrannicas crudeh"tatis amentia molietur. Poft-
remo ipfam mortem non inviti , aut timidi , Ced li-
bentes & interriti fiibire nitamur, cum fciamus quali
apud Deum gloria fimus funtiuri, triumphato fcculo
ad promilTa venientes ; quibus bonis , quanta beati-
tudine brevia haec poenarum mala , & hujus vitae
damna penfemus. Quod fi facultas hujus glorias de»
erit, habebit fides etiam in pace mercedem.
Teneatur ergo in omnibus vitse officiis, teneatur
in matrimonio. Non enim fatis eft, fi aut alieno
toro , aut lupanari abftineas. Qui habet conjugem,
nihil qucerat extrinfecus: fed contentus ea fola, cafti
& inviolati cubilis facramenta cuftodiat. Adulter
enim Deo eft perinde atque inceftus , qui abjecto
jiigo , vel in liberam, vel in fervam peregrina vo-

liiptate luxuriat. Sed licut fceraina caftitatis vinculis
obligata eft, ne alium concupifcat: ita vir eadem
lege teneatur,quoniam Deus virum & uxorem unius
corporis compage folidavit. Ideo prscepit, non di-
mitti uxorem nifi crimine adulterii reviciam ,
, ut
nunquam conjugalis focderis vinculum nifi quod per-,
fidia ruperit, refolvatur. quoque ad confum-

lllud
mandam pudicitiam jungitur, ut non modo pecca-
tum abfit, verum etiam cogitatio. Pollui enim men-
tem quamvis inani cupiditate manifeftum efl; itaque
jullum hominem , quod fit fecus , nec facerc opor-
tere , nec velle. Purganda eft igitur confcientia,
quam Deus pervidet, qui falli non poteft. Emacu-
letur omni labe peftus, ut templum Dei effe poflit,
quod non auri , nec eboris nitor, fed fidei & caftita-
tis fulgor illuftrat.
C A P U T LXVII.
De Pocnitentiaf anima immortalitate , & de PrO'
Ifidentia,
Sed haec enim omnia difficilia funt homini, necpa-

titur conditio fragilitatis naturae, effe quemquam
fine macula. Ultimum ergo remedium illud eft, ut
confugiamus ad po^nitentiam, qus non minimum lo-
cum inter virtutes habet, quia fui correclio eft; ut
quum forte aut re, aut verbo lapfi fuerimus, ftatim
refipifcamus ac nos deliquifie fateamur , oremus-
,
que a Deo veniam, quam pro fua mifericordia non

negabit , nifi perfevcrantibus in errore. Magnum
eft poenitentice auxilium, magnum folatium. llla eft
vuhierum peccatorumque fanatio ; illa fpes , illa
portus falutis; quam qui tollit, viam vitae fibi am-
E 4 putat,
72 Lactantii Epitome divin. Institut;
putat, quianemo cfTe tam juftus poteft, ut nunquam
iit ei poenitcntia necefTaria. Nos vero, etiamfi nul-
lum fit peccatum, coniiteri tamen debemus Deo, 5c
pro identidem deprccari, gratias agere
delidlis noftris
etiam in malis. Hoc femper obfequiiim Domino de-
feramus. Humilitas enim cara & amabilis Deo eft:
qui quum magis ftift:ipiat peccatorem confitentem,
quam juftum ftiperbum quanto magis juftum fufci-
,
piet confitentem , eumque in regnis coeleftibus faciet

pro humilitate fublimem.
Htc funt quas debeat cultor Dei exhibere; hs^
funt viclimae , hoc facriiicium placabile hic verus :
eft cultus y quum homo mentis fuae pignora in aram

Dei confert. Summa hoc cultore Ireta-
illa majeftas
tur : hunc ut eique donum immorta-
filium fufcipit,
]itatis impartitur ; de qua nunc mihi difterendum eft,
& arguenda perfuafio eorum , qui extingui animas
cum corporibus arbitrantur. Qui quia nec Deum
fciebant, nec arcanum mundi profpiccre poterant,
nec hominis quidem animêque rationem comprehen-
derunt. Quomodo enim pofijjnt fequentia per\i-
dere , qui fummam non habebant? Negantes igitur
efte ullam providentiam, utique Deum, qui fons &
caput rerum eft, negaverunt. Sequebatur ut ea quae
funt , aut femper fuifte dicerent, aut fua fponte dVe
nata, aut minutorum feminum conglobatione con-
creta.
Semper fuiffe dici non poteft, quod & eft, &vifui
fubjacet ; ipfum enim cfie fine aliquo initio non po-
teft. Sua fponte autem nihil nafci poteft, quianuila
eft fine gener.inte natura. Semina vero principaha
quomodo efte potuerunt, quum & femina ex rebus
oriantur, & viciflim res ex feminibus? NuUiim igi-
tur femcn eft, quod originem non habet. Sic fa-
ftum eft, ut quum putarent mundum nuUa providen-
tia faftum , ne hominem quidem putarint aHqua ra^
tione
tione generatiim. Quod fi nulla elTet in fingendo

homine ratio verfata, immortalem igitur animam efle
non polTe. Alii vero ex adverfo , & Deum efie
imum , & ab eo mundum fa6tum, & hominum caufa
efTe faftum , & animas eifG immortales exiftimave-
runt. Sed quum ea fenferint , hujus tarnen divini
operis atque confilii nec caufas, nec rationes , nec
exitus perfpexerunt, ut omne veritatis arcanum con-
fummarent, atque ahquo veluti fine coneluderent.
Sed quod illi ficere non potuerunt, quia veritatem
perpetuo non tencbant, nobis faciendum eft , qul
eam cognovimus, Deo annuntiante.
C A P U T LXVIII.
De Mundo^ Homine & Dei Providentia.
Confideremus igitur, quae ratio fuerit hujus tanti

tamque immenli operis Fecit Deus
fabricandi.
mundum, ficut Plato exiftimavit: cur fecerit,
fed
non oftendit. Quia bonus, inquit, & invidens nulli,
fecit quae bona funt. Atqui videmus in rerum na-
tura , & bona efle , & mala. Poteft ergo exiftere
pcrverfus aliquis, qualis fuerit dS-ioQ ille Theodorus,
& Platoni refpondere: Imo quia malus eft, fecitqu»
mala funt. Ouomodo illum redarguet? Si quas bona
funt, Deus fecit, unde igitur tanta mala eruperunt,
quce plerumque etiam prasvalent bonis? In materia,
inquit , continebantur. Bona igitur & mala , aut
nihil, fecit Deus. bona tantum fecit, seterniora
Si
funt mala, quae fafta non funt, quam bona, quce ha-
buerunt exordium. Finem igitur habebunt , quaj
aliquando coeperunt , & permanebunt, quce femper
fucrunt. Mala ergo potiora funt. Si autem potiora
eflc non pofllint, ne ceterniora quidem poflTunt. Ergo
E 5 auc
aut utraque femper fuerunt , & Deus otiofus, ant
utraque ex uno fonte fluxerunt. Et enim convenien-
tius, ut Deus omnia fecerit potius quam nihil.
Ergo fecundum fententiam Platonis , idem Deus
& bonus bona fecit, & malus, quia mala.
eft, quia
Quod fi lieri non
poteft, apparet non ideo faclum
elfe a Deo mundum, quia bonum efb mundus. Om-
nia enim complexus eft bona & mala, nec fecit prop-
ter fe quidquam, fed propter aliud. Domus enim
sedificatur , non ad hoc folum ut fit domus , fed ut
ftifcipiat & tueatur habitantem. Item navis fabricatur,
non ad hoc ut navis videatur tantum , fed ut in ca
polfmt homines navigare. Vafa item fiunt , nonut
^âfa fint folum, fed ut capiant, quae funt ufui necef-
faria. Sic & mundum Deus ad ufum aliquem fecerit
necefiê eft. Stoici aiunt caufa hominum faftiim efi!e,
& re6te. Homines enim fruuntur his omnibus bo-
nis, quee mundus in fe continet. Scd ipfi homines
cur fafti fint, aut quid in illis utilitatis habeat illa
rerum fabricatrix providentia, non exph'cant.

Immortales eflTe animas idem Plato affirmat: fed
cur, aut quando, aut per quem immortalitatem af-
fequantur, aut quodnam fit omnino tantum illud my-
fterium ; cur ii, qui funt immortales futuri, prius
mortales nafcantur, deinde decurfo temporahs vitas
fpatio , atque abjectis fragilium corporum exuviis,
ad aeternam illam bcatitudinem transfcrantur , non
comprehendit. Denique nec judicium Dei, nec di-
fcrimen jufti & injufti exphcavit: fed animas, quae fe
fceleribus immerferint, ha6lenus contemnari putavit,
ut in pecudibus renafcantur, & ita pcccatorum fiio-
rum luere poenas , donec rurfus ad figuras hominura
revertantur & hoc fieri femper , nec efi!e finem
;
tranfmeandi. Ludum mihi nefcio quem inducit,

fomnio fimilem, cui nec ratio ulla, nec Dei gubcr-
natio , nec confilium aliquod ineflê videatur.
CAPUT
C A P U T LXIX,
Mundum propter hominem, & hominem propter Deum
ejje facium.
Dicam nunc qu^ fit illa fumma, quam ne ii quidem,

qui vera dixerunt, collatis in unum caufis atque
rationibus Fattus a Deo
conneftere potuerunt.
mundus, nafcuntur autem
ut homines nafcerentur:
homines, ut Deum patrem agnofcant , in quo eft
fapientia; agnofcunt, ut colant, in quo eft: juflitia;
colunt, ut mercedem immortalitatis accipiant; acci-
piunt immortalitatem, ut in seternum Deo ferviant.
Videsnc, quemadmodum fibi connexa fint & pnma
cum mediis , & media cum extremis ? Infpiciamus
fingula, & videamus utrumne illis ratio quoque fub-
fillat. Fecit ergo Deus mundum propter hominem.
Hoc qui non videt, non multum diftat a pecude.
Quis coelum fufpicit, nifi homo? quis folem, quis
afira ,
quis omnia Dei opera miratur, nifi homo?
Quis colit terram? quis ex ea fruclum capit? Quis
navigatmare? Quispifces, quis volatih'a, quis qua-
drupedes habet in potefiiate, nifi homo? Cuncla igi-
tur propter hominem Deus fecitj quia ufui hominis
cunfba cefiTere.
Viderunt hoc philofophi fed illud quod fequi-
:
tur , non vidcrunt, quod ipfum hominem propter fe

fecerit. Erat enim confequens , & pium , & necef-
farium , ut quum hominis caufa tanta opera molitus
fit, quum tantum ilH honoris, tantum dederit pote-
ftatis, ut dominetur in mundo, & homo agnofceret
Deum tantorum beneficiorum autorem, qui 6: ipfum
fecit mundum propter ipfum, eiquc cultum & honorem
debitum redderet. Hic Plato aberravit; hic perdi-
dit quam primum arripuerat , veritatem , quum de
cultu
cultu ejus Dei, quem conditorem rerum ac paren-
tem fatebatur, obticuit, nec intellexit hominemDeo
pietatis vinculis efTe religatum , unde ipfa Reiigio
nominatur, & hoc efle folum^.propter quod animse
immortales fiant. Scnfit tamen ceternas efTe fed :
non per gradus ad eam fententiam defcendit. Am-

putatis cnim mediis , incidit potius in veritatem,
quafi per abruptum ahquod praecipitium; necuiterius
progrelTus cft, quoniam cafu, non ratione , verum
invenerat. Colendus eft igiiur Deus, ut per Reli-
gionem , quoe cadem juilitia eft , accipiat homo a
Deo immortahcatem , nec eft ullum ahud prfEmium
picB mentis : quas fi eft invihbihs, non poteft ab in-
vifibili Deo, nifi invifibih mercede donari.
C A P U T LXX.
Anima immortalitas conjirmaturt
Phirimis vero argumentis cohigi poteft , ceternas

efTe Plato ait> quod per feipfum fem-
animas.
permovetur, neque principiummotus habet, etiam
linem non habere animum autem hominis per fe
:
femper moveri, qui quia fit ad cogitandum mobihs,
ad inveniendum folers, ad percipiendum facihs, ad

difcendum capax, & quia pra^terita teneat, prsfen-
tia comprehendat, futura profpiciat, multarumqua
rerum & artium fcientiam compleftatur, immortalem
elTe ; fiquidem nihil habeat in fe terreni ponderis
labe concretum. Pra^terea ex virtute ac vohiptate
intehigitur aeternitas animas. Voluptas omnibus eft
communis animalibus; virtus fohus eft hominis: illa
vitiofa eft, hsc honefta; illa fecundum naturam, haec
adverfa naturas, nifi aniraa immortalis eft. Virtus
enim pro fide & pro juftitia nec egeftatem timet,
nec
nec exiliiim metuit, nec carcerem perhorrefcit, nec
dolorem reformidat , nec mortem recufat quae :
quia naturce contraria funt , aut ftultitia eft virtus,

fi & commoda impedit, & vitae nocet; aut fi ftulti-
tia non eft, ergo anima immortalis eft, &
ideo prse-
fentia bona conteranit, quia funt alia potiora, quae
poll dillolutionem corporis fui allequatur. Illud
etiam maximum argumentum immortalitatis , quod
Deum folus homo agnofcit. In mutis nulla fufpicio
Reiigionis eft, quia terrena funt, in terramque pro-
ftrata. Homo ideo reftus afpicit Goelum, ut Deum
quaerat. Non poteft igitur non elTe immortalis, qui
immortalem defiderat. Non poteft efte folubilis, qui
cum Deo & vultu, &
mente communis eft. Deni-
que elemento , quod eft ignis , homo folus
coelefti
utitur. Si enim lux per ignem , vita per lucem,
apparet eum, qui ufum ignis habet, non efte morta-
lem, quoniam id illi proximum, id familiare eft, fine
quo non poteft, nec lux nec vita conftare.
Sed quid argumentis coUigimus aeternas efle ani-
masj quum habeamus teftimonia divina? Id enim fa-
crae litterae ac voces Prophetarum docent. Quod
fi cui parum videtur, legat carmina Sibyllarum, Apol-
linisquoquc Milefii refponfa confideret; ut intelligat

delirafleDemocritum, & Epicurum, & Dicaearchum,
qui foli omnium mortalium, quod eft evidens, ne-
gaverunt. Confirmata immortalitate , fupereft do-
cere, a quo , & quibus , & quomodo, & quando
tribuatur? Quum certa & conftituta divinitus tem-
pora compleri cocperint, interitum & confummatio-
nem rerum fieri necefle eft , ut innovetur a Deo
mundus. Id vero tempus in proximo eft, quantum
de numcro annorum , deque fignis , quae praedifta
funt a Prophetis , colligi poteft. Sed quum fint in-
numerabilia, quee de fine fjeculi, & conclufione tem-
porum di6ta funt , ea ipfa quae dicuntur , nuda po-
nenda
nenda funt, quoniam ut teftimoniis utamur immen-
fum eft. Si quis illa defiderat, aut nobis minus cre-
dit, adeat ad ipfum facrarium ccKleftium litterarum,
quarum fide inftructior erralTe Philofoplios fentiat,
aternum cfTe huncmundum, aut infirira effe
qui aut
annorum millia putaverunt, ex quo fuerit inltruttus.
Nondum enim fex millia completa funt , quo nu-
mero confummato, tunc demum malum omne tolle-
tur, ut regnet fola juftitia. Quod quatenus eventu-
rum fit , paucis explicabo.
C A P U T LXXI.
De pojlremif Temporibuf,
Haec Prophetis, fed ut vatibus, futura dicuntur.

a
Quum coeperit mundo finis ultimus propinquare,
malitia invalefcet, omnia vitiorum & fraudum ge-
nera crebrefcent, juftitia interibit ; fides, pax, mi-
fericordia, pudor, veritas erit, vis & audacia,
non
prfevalebit; nemo quidquam habebit, nifi male p.^.r-
tum , manuque defenfum. Si qui erunt boni , pra^dê
ac ludibrio habebuntur. Nemo pietatem parentibus
exhibebit, nemo infantis aut fenis mifercbitur: ava-
ritia & libido univerfa corrumpet. Erunt c^des &
fanguinis efFufiones. Erunt bella, non modo externa
& finitima, verum. etiam intefl:ina. Civitates inter-
fe belligerabunt: omnis fexus & omnis aetas arma
traftabunt. Non imperii dignitas confervabitur, non
miHtije difciplina fed more latrocinii deprxdatio
: &
vaftitas fiet. Regnum multiplicabitur, & decem viri
occupabunt orbem , & partientur, & vorabunt; &
exiftet alius longe potentior ac nequior, qui tribus
ex eo numero deletis, Afiam pofiidebit, cfeteris &
qui in poteftatem fuam redaftis & adfcitis , vexabit
omnem
Lactantti Epitome divin. Institut. 79
omnem terram. Novas leges llatuet, veteres abro-

gabit; rempublicam fuam faciet, nomen imperii fe-
demquc mutabit.
Tunc erit tempus infandum & execrabile, quo
nemini libeat vivere. Denique in eum ftatum res
cadct, ut vivos lamentatio, mortuos gratulatio fe-
quatur. Civitates & oppida interibunt, modo ferro
modo igni, modo terrê motibus crebris, modo aqua-
rum inundatione , modo peflilencia & fame. Terra
nihil feret, aut frigoribus nimiis, aut caloribus fte-
rilis. Aqua omnis partim mutabitur in cruorem,
partim amaritudine vitiabitur; ut nihil fit nec ad ci-
bos utile, ncc ad potum falubre, His mah*s acce-
dent etiam prodigia de coelo , ne quid defit homini-,
bus ad timorem. Cometse crebro apparebunt. Sol
perpetuo fqualore fufcabitur. Luna fanguine infi-
cietur , nec amillEe lucis damna reparabit. Stellae
omnes decident; nec temporibus fua ratio conftabit
hyeme atque jeftate confufis. Tunc & annus, &
menfis, & dies breviabitur. Et hanc efte mundi fe-
neftutem ac defetlionem Trifmegiftus elocutus eft.
QucC cum venerit, adeflTe tempus fciendum eft, quo
Deus ad commutandum feculum revertatur.
Inter haec autem mala furget rex impius, non
modo gencri hominum, fed etiam Deo inimicus. Hic
reliquias illius prioris tyranni conteret , cruciabit,
vexabit, intcrimet. Et tunc erunt lachrymas juges,
ludus & gcmitus pcrpetes, & ad Deum caftk preces:
nulla requies a formidine, nec fomnus ad quietem.
cladem, nox metum femper augebit. Sic orbis
Dic.«;
terrarum pene ad folitudinem , certe ad raritatem

hominum redigetur. Tunc & impius juftos homines
ac dicatos Deo perfequetur, & fe coli jubebit uc
Deum. Se cnim dicet efte Chriftum , cujus erit ad-
verfarius. Ut crcdi ea poflint , accipiet poteftatem
mirabilia faciendi : ut ignis defcendat a Gcelo ; ut fol
deli-
8o Lactantii Epitome divin. Institut.
curfufuo; ut imago, quam pofuerit, lo-
defiftat a
quatur. Quibus prodigiis illiciet multos, uc adorent
eum , fignumque ejus in manu aut fronte fufcipiant.
Et qui non adoraverit, fignumque fufccperit, exqui-
fitiscruciatibus morietur. Ita fere duas parces ex-
terminabit, tertia in defertas folitudines fugiet. Sed
ille vecors, ira implacabiii furens, adducet exerci-
tum, & obfidebit montem, quo jufli confugerint.
Qui quum fe viderint circumfeffos, implorabunt au-
xilium Dei voce magna, & exaudiet eos, & mittec
eis liberatorem.
C A P U T LXXII.
De Chrijlo e ccslo defcendente ad untverfale judiciuniy &
de Regno Mtllenario,
Tunc coelum in tempeftate patcfiet, & defcendeC

Chriflus in virtute magna; & anteibit eum cla-
ritas ignea 3 & vis inceflimabilis Angelorum; & ex-
tinguecur omnis illa multitudo impiorum, & torren-
tes fanguinis current; & ipfe ductor effugiet, atque
exercitu faepe reparato, quarcum prcelium faciet, quo
captus cum caeteris omnibus tyrannis, tradetur exu-
Itioni. Sed & ipfe daemonum princeps, autor & ma-
chinator malorum, catenis igneis alligacus, cudodiae
dabitur, ut pacem mundus accipiat & ut vexata .
tot feculis terra requiefcat. Pace igitur parta, com-

preffoque omni malo , Rex ille jullus & viclor judi-
cium magnum de vivis & mortuis faciet fuper ter-
ram: & viventibus quidem juftis tradet in fervitium
gentes univerfas; mortuos autem ad sternam vitam
fufcitabit, & in terra cum iis ipfe regnabit & condet
fan6lam civitatem, & erit hoc regnum juftorum miile
annis. Per idem tempus , & flellse candidiores erunt,
&
Lactantii Epitome divin. Institut. 8i
& claritas folis augebitur , & luna non patietur dimi-

nutionem. Tunc defcendet a Deo pluvia beneditlio-
nis matutina & vefpertina, & omnem friigem terra
fme labore hominum procreabit. Stillabunt mella de
rupibus , lactis & vini fontes exuberabunt. Beftise
depofita feritate manfuefcent , lupus inter pecudes
errabit innoxius , vitulus cum lcone pafcetur, co-
lumba cum accipitre congregabitur , ferpens virus
non habebit, nullum animal vivet ex fanguine. Om-
nibus enim Deus copiofum atque innocentem vi^tum
miniflrabit.
Peractis vero mille annis, ac refoluto daemonum
principe, rebellabunt gentes adverfus juftos, & ve-
niet innumerabilis multitudo ad expugnandam fanfto-
rum civitatem. Tunc fiet ultimum judicium Dei ad-
verfus gentes. Concutiet enim a fundamentis fuis
terram, & corruent civitates, & pluet fuper impios
ignem ciim fulphure & grandine, & ardebunt, & fe
invicem trucidabunt. Jufti vero fub terra paulifper
latebunt, donec perditio gentium fiat, & exibunt
pofl diem tertium, & videbunt campos cadaveribus
opertos. Tunc fiet terrse motus, & fcindentur mon-
tes, & fubfident valles in altitudinem profundam, &
in eam corpora mortuorum, & vocabi-
congerentur
turnomen ejus 7ro?ivavSQiov. Poft hcec renovabic
Deus mundum, & transformabit jufi:os in figuras An-
gelorum ,ut immortalitatis vefte donati , ferviant
Deo in fempiternum. Tunc etiam impii refurgent,
non ad vitam , fed ad poenam. Eos quoque , fe-
cundarefurreftione fafta, Deus excitabit, ut ad per-
petua tormenta damnati, & aternis ignibus traditi,
merita pro fceleribus fuis fuppHcia perfolvant.
LaSiant. TQm. IL F CAPUT

82 LACTANTii Epitome divin. InstiTut.?
CAPUT LXXIII. fiu EPILOGUS.

Spes falutis in Dei Religione & Cultu.
auarc qiium haec omnia vera & certa fint, Pro-

pbetarum omnium confona adnuntiatione prcE-
dicla, quum eademTrifmegiftus, eadem Hyftafpes, ea-
dem Sibyllce cecinerint, dubitari non potell, quin fpes
omnis vitê ac falutis in fola Dei Religione fit pofita.
Itaque nifi homo Chriftum fufceperit, quem Deus ad
liberationem mifit atque miffurus eft, nifi fummum
Deum per eum cognoverit, nifi mandata ejus legem-
que fervaverit, in eas incidet poenas, de quibus lo-
cuti fumus. Proinde fragilia contemnenda funt, ut
foHda confequamur; fpernenda terrena , ut coelefti-
bus honoremur; temporalia fugienda, ut ad aeterna
veniamus. Erudiat fe quisque ad juftitiam , formet
ad contincntiam, prsparet ad agonem, inftruat ad
virtutem ; ut ft forte adverfarius indixerit bclkim,
nulla vi, nullo terrore, nullis cruciatibus a redo &
bono divellatur non fe fubfternat infenfibilibus
:
figmentis; fed verum & folum Deum re6lus agnofcat:

abjiciat voluptates, quarum illecebris anima fublimis
deprimitur ad terram teneat innocentiam , profit
:
quamplurimis , incorruptibiles ftbi thefauros bonis

operibus acquirat, ut poifit, Deo judice, pro vir-
tutis fus meritis, vel coronam fidei, vel prsmium
immortahtatis adipifci.
LACTAN-.
iBfe ( o ) ^ 83
L A C T A N T I I
D E
O P I F I C I O D E I,
VEL FORMATIONE HOMINIS.
R L I B E
AD DEMETRIANUM AUDITOREM SUUM.
A NA L Y S J S.
LiEER de Opificio Dei erudlms & le£>u utiliflimus eft,

hoc fine ab Autore confcriptus, ut providentiam Dei
ex miranda hominis rtrutlura comprobaret. Partibus abfol-
vitur duabus ; quarum prima^ corporis humani anatomen
Theologicam, altera j difputationem de anima continet.
Prior pars rurfum duplex.
Primum enim diluit ea , qua; Epicurei contra providen-
tiam afferebant; querebantur hominem nimis imbecillum
& fragilem nafci, eumdemque morbis &
immaturae morti
efle fubjeilum, cap. 2. 3. 4.
Deindt fingula hominis membra infpicit, & in iis divinae

providentisB poteftatem ,
quanta fuerit, oftendit a cap. 5.
usqut ad 11-
Reliquis tribus capitibus de anima differit, tandemque cap.

20. apoftrophe ad Demetrianum infkituta perorat. Seul'
tttus.
F 2 CAPUT
84 Lactantii liber de Opificio Dei.
C A P U T P R I MU M.
Frocemium & adhortatio ad Demetrianum,
Qiiam minime fim quietus, & in fummis neceflita-

tibus, ex hoc libello poteris exiftimare;
quera
ad te rudibus pene verbis, prout ingenii me-
diocritas tulit, Demetriane, perfcripfi, ut quotidia-
num ftudium meum & nofles , & non deefliem tibi,
prEEceptor etiamnunc, fed honefl:ioris rei melioris-
que do6lrinac. Nam fl te in litteris , nihil ahud quam
linguam infl:ruentibus , auditorem fatis fl:renuum pras-
buiflii: quanto magis in his veris, & ad vitam per-
tinentibus, docihor eflê debebis? Apud quem nunc
profiteor, nulla me neceflltate vel rei, vel tempo-
ris impediri, quominus ahquid excudam, quo philo-
fophi nofl;rae fe6lae, quam tuemur, inftrudiores do-
ftiorcsque in pofl:erum fiant; quamvis nunc male au-
diant, cafl:igenturque vulgo, quod aliter quam fa-
pientibus convenit vivant , & vitia fub obtentu no-
minis celent, quibus illos aut mederi oportuit, aut
ea prorfus effugere, ut beatum atque incorruptum fa-
pienticB nomen vita ipfa cum preeceptis congruente
praeflârent. Ego tamen , ut nos ipfos fimul & caete-
ros infl;ruam, nullum laborem recufo. Neque enim
pofTum oblivifci mei, tum praefertim, cum maxime
opus fit meminiflê; ficut ne tu quidem tui , ut fpero,
& opto. Nam hcet te pubhcse rei neceflitas a veris
& jufl:is operibus avertat : tamen fieri non poteft,
quin fubinde in ccelum afpiciat
. Mens fihi confcia reSii,
Ego quidemlastor omnia tibi , quas pro bonis ha-

bentur , profpere fluere ; fed ita , fi nihil de ftatu
mentis immutent. Vereor enim ne paulatim confue-
tudo,
Dactantii liber de Opificio Dei. 85
tudo , & jiicunditas earum rerum, ficut fieri folet, in

animum tuum repat. Ideoque te moneo,
— Et repetens iterumque monebo^
ne obleftamenta ifta terrae , pro magnis aut veris bo-

nis habere te credas; quê funt non tantum fallacia,
quia dubia, verum etiam infidiofa, quia dulcia. Nam
ille collu6tator & adverfarius nofter fcis quam fit
aftutus, & idem ipfe violentus, ficuti nunc videmus.

Is hsc omnia, quae illicere pofilmt, pro laqueis ha-
bet, &quidem tam fubtilibus, ut oculos mentis ef-
fugiant, ne poflint hominis provifione vitari. Summa
ergo prudentia eft, pedetentim procedere; quoniam
utrobique faluti infidet, & ofiênfacula pedibus laten-
ter opponit. Itaque res tuas profperas, in quibus
nunc agis, fuadeo ut pro tua virtute aut contemnas,
li potes , aut non magnopere mireris. Memento &
veri parentis tui , & in qua civitate nomen dederis,
& cujus ordinis fueris. Intelligis profeclo quid lo-
quar. Nec enim te fuperbise arguo , cujus in te ne
fufpicio quidem ulla eft: fed ea quae dico , ad men-
tem referenda funt, non ad corpus, cujus omnis ra-
tio ideo comparata eft, ut animo tanquam Domino
ferviat, & regatur nutu ejus. Vas eft quidem cor-
pus quodammodo ficlile, quo animus, id eft homo
ipfe verus continetur, & quidem non a Prometheo
fiftum , ut poetce loquuntur , fed a fummo illo re-
rum conditOre atque artifice Deo ; cujus divinam
providentiam perfeclifijmamque virtutem, nec fenfii
comprehendere , nec verbo enarrare poflibile eft.
Tentabo tamen , quoniam corporis & animi fa£la
mentio eft, utriusque rationem , quantum pufillitas
intelligentia; mefe pervidet , explicare. Quod oifi-
cium Iiac de caufa maxime fufcipiendum puto, quod
M. Tullius , vir ingenii fingularis , in quarto de Re-
publica libro 5 cuip id facere tentaflfet, niliii prorfus
F 3 effê-
86 Lactantii liber de Opificio DEt
effecit; nam materiam late patentem anguflis finibus
terminavit , leviter fumma quaeque decerpens. Ac
ne ulla efTet excufatio , cur eum locum non fuerit
execurusj ipfe teftatus eft, nec voluntatem fibi de-
fuiffe, nec curam. In libro enim de Legibus primo,
cum hoc idem fummatim ftringeret, fic ait: „Hunc
„ locum fatis, ut mihi videtur, in iis libris, quos le-
„ giftis expreifit Scipio. " Poftea tamen in libro
,
de Natura Deorum fecundo , hoc idem latius exe-

qui conatus eft. Sed quoniam ne
ibi quidem fatis ex-
prcflit, hoc munus , & fumam mihi au-
aggrediar
dafter explicandum, quod homo diifertiflimus pene
omifit inta6tum. Forfitan reprehendas , quod in re-
bus obfcuris coner aliquid difputare; cum videas
tanta tsmeritate homines extitifle , qui vulgo phi-
lofophi nominantur, ut ea, quae abftrufa prorfus,
atque abdita Oeus efte voluit , fcrutarentur , ac
naturam rerum coeleftium terrenarumque conqui-
rerent , qus a nobis longe remotje , neque ocu-
lis contreftari , neque tangi manu , neque per-
cipi fenfibus poftiint: & tamen de illarum omnium
ratione fic difputant, ut ea , quae afferunt , pro-
bata & cognita videri veHnt. Quid eft tandem,
cur nobis invidiofum quisquam putet, fi rationem
corporis noftri difpiccre & contemplari velimus?
Quce plane obfcura non eft; quia ex ipfis membro-
rum officiis, &
ufibus partium fingularum , quanta
vi providentise quidque fa6lum fit, intelligere nobis
licet.
C A P U T IL
De gemratione beduarum & hminif.
cnim homini ac parens

D edit artifex ille
Deus fenfum atque rationem
nofter
» ut ex eo appare-
ret
Lactantii liber de Opificio Dei; 87
ret nos ab eo efle generatos, quia ipfe intelligentia,
ipfe fenfus ac ratio eft. Ca?teris animantibus quo-
niam rationalem iltam vim non attribuit, quemad-
modum tamen vita eorum tutior effet, ante provi-
dic. Omnes enim fuis, ex fe piJis texit, quo facilius
polfent vim pruinarum ac frigorum fuftinere. Sin-
gulis autem generibus, ad propulfandos impetus ex-
ternos, fua propria munimenta conftituit; ut aut na-
turalibus telis repugnent fortioribus , aut quse funt
imbecilliora, fubtrahant fe periculis pernicitate fu-
giendi, aut quae fimul, &
viribus, & celeritate in-
digent, aftu fe protegant, aut latibulis fepiant. Ita-
,
que alia eorum , vel plumis levibus in fublime fus-
penfa funt, vel fuftîlta ungub*s, vel inftruda corni-
bus; quibusdam in ore arma funt dentes , aut in pe-
dibus adunci ungues ; nullique munime^tum ad tute-
lam fui deeft.
Si qua vero in prasdam majoribus cedunt, ne tamen
ftirps eorum funditus interiret , aut in ea funt rele-
gataregione, ubi majora efte non poftunt; aut ac-
ceperunt uberem generandi foecunditatem, ut & be-
ftiis, quce fanguine aluntur, vi(5lus fuppeteret ex il-
lis , & iliatam taraen cladem , ad confervationem ge*
neris, multitudo ipfa fuperaret. Hominem aucem,

ratione concefta, & virtutc fentiendi atque eloquen-
di.data, eorum , quaj casteris animantibus attributa
funt, fecit expertem, quia fapientia reddere poterat,
qua; illi naturaj conditio denegafict, ftatuit nudum,
& inermem, quia &
ingenio poterat armari, & ra-
tione veftiri. Ea vero ipfa , quce mutis data, &
homini denegata funt, quara mirabiliter homini ad
pulchritudinem faciant , exprimi non poteft. Nam
fi in homine ferinos dentes, aut cornua, autungues,
autungulas, aut caudam, aut varii coloris pilos ad-

didilfet; quis non fentiat quam turpe animal eflet fu-
.turum, ficut muta, fi nuda & inermia fingerentur?
F 4 Qui-
8S Lactantii liber de Opificio Det.
Quibus fi detrahas, vel naturalem fui corporis ve-
llem, vel ea quibus ex fe armantur, nec fpeciofa
poterunt effe, nectuta; ut mirabiliter, fi utilitatem
cogites, inftrufta, fi fpeciem, ornata videantur: adeo
miro modo confentit utilitas cum decore.
Hominem vero , quem leternum animal atque im-
mortalem fingebat, non forinfccus, ut castera, fed
jnterius armavit; nec munimentum ejus in corpore,
fed in animo pofuit: quoniam fupervacuum fuit, cum
illi, quod erat maximum, tribuiifet, corporalibus
cum tegcre munimentis; cum praefcrtim pulcritudi-
nem humani corporis impedirent. Unde ego philo-
fophorum , qui Epicurura fequuntur, amentiam fo-
leo mirari, qui naturae opera reprehendunt, ut ollen-
dant, nulla providentia inftrudum efle ac regi mun-
dum; fed originem rerum infecabihbus ac folidiscor-
poribus afTignant , quorum fortuitis concurfionibus
univerfa nafcantur , & nata fint. Praetereo quae ad
ipfum mundum pertinentia vitio dant , in quo ridi-
cule infaniunt; id fumo, quod ad rem , de qua nunc
agimus, pertinet.
C A P U T III.
De conditione pecudum tJ hominit*
Queruntur, hominem nimis imbecillum & fragi-

lem nafci , quam castera animaha nafcuntur;
quae ut funt edita ex utero ,
protinus in pedes
fuos erigi , & geftire difcurfibus , ftatimque aeri
tolerando idonea effe , quod in lucem naturahbus
indumentis munita procefferint : hominem
con-
tra , nudum , & inermem , tanquam ex naufragio
in hujus vitce miferias projici & expeUi; qui ne-
que movere fe loco , ubi effufus eft , poffit,
nec
LaCTANTII LIBER DE OpiFICTO DeI. 89
nec alimentum laftis appetere, nec injiiriam tempo-
ris ferre; itaque naturam, non matrem effe humani
generis , fed novercam ; quae. cum mutis tam libera-
liter fe gelTerit, hominem vero fic eifuderit, ut inops,
& intirmus , & omni auxiho indigens , nihil aliud
poifit, quam fragiUtatis fuse conditionem ploratu ac
fietibusfuisominari: fcilicet,
Cui tantum in vita refiet tranfire malorum,
Quie cum dicunt, vehementer fapere creduntur,

propterea quod unusquisque inconfiderate fuae con-
ditioni ingratus eft: ego vero illos nunquam tam de-
fipere contendo, quam cum haec loquuntur. Con-
fiderans enim conditionem rerum , intelligo nihil fieri
ahter debuiiTe , ut non dicam, .potuifTej quia Deus
omnia potell; fed necefle eft, ut providentilTima illa
majeftas id effecerit, quod erat mehus &
reftius.
Libet igitur interrogare iftos divinorum operum
reprehenfores , quid in homine deefle, quia imbecil-
lior nafcitur, credant? Num
idcirco minus educen-
tur homines? num minus ad fummum robur aetatis
provehantur? num imbecilHtas aut incrementum im-
pediat, autfahitem? quoniam quK defunt, ratio de-
pendit. At hominis , inquiunt, educatio maximis
laboribus conftat pecudum fcihcet conditio melior,
:
quod h:comnes, cum foetum ediderint, non nifi pa-

ftus fui curam gerunt; ex quo efficitur, ut uberibus
•fuafponte diftentis , ah'mentum laclis foetibus mini-
ilretur, & id cogentc natura, fine matrum foUicitu-
dine appetant. Quid aves, quarum ratio diverfa eft,
nonne maximos fufcipiunt in educando labores ? ut
interdum ahquid humanae intelligentiae habere videan-
tur: nidos enim, aut luto aedificant, aut virgultis &
frondibus conftruunt; & ciborum expertes incubant
ovis; & quoniam foetus de fuis corporibus alcre da-
tum non eft, cibos convehunt, & totos dies in hu-
F 5 jusmodi
Ô E,ACTANTII LIBER DE OpIFICIO DeI.
jiismodi dircuratione confumunt, noclibus vero de*
fendunt, fovent, protegunt. Quid amplius facere
homines pofTunt? nifi Iioc folum fortafle, quod non
expeilunt adultos, fed perpetua neceflitudine ac vin-
culo charitatis adjunctos habent. Quid, quod aîum
foetus multo fragiliol* eft, quam hominis: quia non
materno corpore ipfum animal edunt; fed quod ma-
terni corporis fotu & calore tepefactum , animal ef-
ficiat, quod tamen cum fpiritu fuerit animatum, id
vero implume ac tenerum , non modo volandi , fed
ambulandi quoqueufu caret. Non-ergo ineptifiimus
fit, fi quis putet male cum volucribus egiffe natu-
ram, primum quod bis nafcuntur; deinde, quod tam
infirma^, ut iint qujefitis per laborem cibis a parenti-
bus nutriendas. Sed^Jli fortiora eligunt, imbecilliora
prsetereunt.
Qusro igitur ab iis, qui conditionem pecudum
Cux prsferunt, quid eligant, fi Deus his deferat optio-
nem ; utrum malint humanam fapientiam cum imbe-
an pecudum firmitatem cum illarum natura?
cillitate,
Scilicetnon tam pecudes funt, ut non malint vel fra-
giliorem multo , quam nunc efl, dummodo huma-
nam quam illam irrationabilem firmitatem. Sed vi-
,
delicet prudentes viri, neque hominis rationem vo-

lunt cum fragilitate, neque mutorum firmitatem fine
ratione. Quod nihil efi tam repugnans, tamque con-
trarium, quod unumquodque animal, aut ratip in-
llruat necefTe cfT:, aut conditio naturfe. Si naturali-i
bus munimentis inftruatur, fupervacua ratio eft. Quid
enim excogitabit? quid faciet? aut quid rnolietur?
aut in quo lumen ilhid ingenii oftendet , cum ea,
qu3E pofTunt efTe rationis , ultro natura concedat? Si
autem ratione fit prasditum, quid opus erit fepimen-
tiscorporis? cum femel concefTa ratio naturaj mu-
nus pofTit implere: quae quidem tantum valet ad or-
nandum tuendumque hominem , ut nihil potuerit ma-
m
Lactantii liber ds Opificio D£I. 91
jiisac melius a Deo dari. Denique cum & corpo-
ris non magni homo , & exiguarum virium , & vale-
tudinis fit infirmte, tamen quoniam id, quod eft ma-
jus accepit , & inflructior eft csteris' animalibus & ,
ornatior. Nam cum fragilis imbecillisque nafcsturj

tamen & a mutis omnibus tutus ell, & ea omnâ,
qu?e firmiora nafcuntur, etiamfi vim coeli fortiter pa-
tiuntur, ab homine tamen tuta efie non pofi";;nt. Ita
fit, ut plus homini c ^nferat ratio, quam natura mu-
tis; quoniam in illis , neque magnitudo virium, ne-
que firmitas corporis efiicere potefi:, quominus aut
opprimantur a nobis , aut nofi;ra2 fubjedla fmt po»
t^flâti.
Potefi:ne -igitur aliquis, cum videat etiam boveS

lucas, aut equos, cum immanilfimis etiam corpori*
bus ac viribus fervire homini, queri de opifice re-
rum Deo , quod modicas vires , quod parvum cor-
pus acceperit ? nec beneficia in fe divina pro merito
sefiiimat, quod efl: ingrati, aut, ut verius loquamur,
infani. Plato, ut hos, credo, ingratos refelleret,
naturfe gratias egit,quod homo natus efifet. Quod
& ipfum quale fit, non efi: hujus materias ponderare.
Quanto melius , & fanius , qui fcntit conditionem
hominis efi!e meliorem, quam ifi;i, qui fe pecudes na-
tos e(re maluerunt. Quos fi Deus in ea forte con-
verterit animalia, quorum fortem praeferunt fuse,
jam profefto cupiant remigrare , magnisque clamo-
ribus conditionem prifi:inam flagitent, quia non efl:
tanti robur ac firmitas corporis , ut officio lingufe
careas , aut avium per aerem libera difcurfatio , ut
manibus indigeas: plus enim manus pra3fl:ant, quam
levitas ufusque pennarum, plus lingua, quam totius
corporis fortitudo. Qute igitur amentiaefl:, eaprge-
ferre, quae, fidatafint, accipere detredes ?
CAPUT
9* Lactantii liber de Opificio Dei.
C A P U T IV.
De imbecillitate hominif,
Iidem queruntur , hominem morbis& immaturce

morti Indignantur videlieet, non
effe fubje6lum.
Deos fe effe natos. Minime, inquiunt: fed ex hoc
oftendimus , hominem nulla providentia efle faclum,
quod aliter fieri debuit. Quid fi oftendero , id ipfum
jnagna ratione provifum elTe, ut morbis vexari pof-
fet, & vita faepe in medio curfus fui fpatio rumpere-
tur? Cum enim Deus animal , quod fecerat, fua
fponte ad mortem tranfire cognovilfet , ut mortem
ipfam, quae eft dilfolutio naturae, capere poflet, de-
dit ei fragilitatem , quoe morti aditum ad difliblven-
dum animal inveniret. Nam fi ejus roboris fieret,
ut ad eum morbus & aegritudo adire non polTet, ne
mors quidem pofTet, qiioniam mors fequela morbo-
rum eft. Immatura vero mors quomodo abefl!et ab
eo, cui eflêt conftituta matura? Nempe nulhim ho-
minem mori volunt, nifl cum centefimum aetatis com-
pleverit annum. Quomodo illis in tanta repugnan-
tia rerum ratio poterit confl:are? Ut enim ante an-
nos centum mori quisque non pofllt, ahquid iHi ro-
boris , quod fit immortale , tribuendum eft. Quo
conceffo, necelfc eft conditionem mortis excludi. Id
autem ipfum cujusmodi poteft eflê, quod hominem
contra morbos & itlus extraneos fohdum atque in-
expugnabilem faciat? Cum enim conftet ex oflibus,
& nervis, & vifceribus, & fanguine, quid horum
poteft efle tam firmum , ut fragilitatem repellat ac
mortem? Ut igitur homo indiflblubilis fit ante id
tempus, quod illi putant oportuifiTe conftitui , ex
qua ei materia corpus attribuent ? Fragilia funt ora-
nia, quae videri, ac tangi poflTunt. Supereft, ut
aliquid
Lactantii liber de Opificio Dei. 93
aliquid ex coelo petant , quoniam in terra nihil efl:,
quod non fit infirmuro.

Cum ergo homo fic formandus eflet a Deo , uC
mortalis eilet ahquando, res ipfa exigebat, ut ter-
reno & corpore fingeretur. Necefle eft igi-
fragili
tur, ut mortemrecipiat quandoHbet, quoniam cor-
porahs eft: ; corpus enim quodhbet folubile atque
mortale efl:. Stultiflimi ergo, qui de morte imma-
tura queruntur; quoniam naturae conditio locum illi
facit. Ita Gonfequens erit, ut morbis quoque fub-
jeclus fit; neque enim patitur natura, ut abeile pollic
infirmitas ab eo corpore, quod aliquando folven-
dum eft. Sed putemus fieri pofiTe, quemadmoduni
volunt, ut homo non ea conditione nafcatur, qua
morbo mortive fubjeclus fit, nifi pera6lo setatis fuae
fpatio , ad ultimam proceflierit feneftutem. Non igi-
tur vident , fi ita fit coniîtutum , quid fequatur,
omni utique cetero tempore mori nullo modo pofiTe:
fed, fi prohiberi ab altero vi6lu potefl:, mori pote-
rit; res igitur exigit, ut homini, qui ante certum
diem mori non potefl:, ciborum alimentis, quia fub-
trahi pofllmt, opus non fit. Si opus cibo non erit,
jam non homo ille, fed Deus fiet. Ergo, ut fupe-
lius dixi, qui de fragilitate hom.inis queruntur , id
potiflimum queruntur, quod non immortales & fem-
piterni fint nati. Nemo, nifi fenex, mori debet.
Nempe ideo mori debet, quia Deus non eft. Atqui
mortaHtas non poteft cum immortah'tate conjungi.
Si enim mortalis eft infeneftute, immortahs efle iii
adolefcentia non poteft; nec eft ab eo conditio mor-
tis ahena , qui quandoque moriturus eft ; nec ulla
immortahtas eft , cui fit terminus conftitutus. Ita
fit,ut & immortahtas exckifa in perpetuum, & ad
tempus recepta mortahtas, hominem conftituat in ea
conditione , ut fit in quahbet «tate mortalis.
Qua-
Quadrat undique, nec debuifTe
igitiir neceffitas
aliter fieri, nec Sed

fas fuiiTe.ifri rationem fequen-
tium non vident, quia femel erraverunt in ipfa fum-

ma. Exclufa enim de rebus humanis divina provi-
dentia necelTario fequebatur , ut omnia fua fponte
lint nata. Hinc invenerunt illas minutorum feminum
plagas, & concurfiones fortuitas, quia rerum origi-
ncm non videbant. In quas fe anguftias cum conje-
ciiient, jam cogebat eos necellitas exiftimare, ani-
nias cum corporibus nafci, & item cum corporibus
extingui. AfTumferant enim niliil fieri mente divina.
Quod ipfum non aliter probare poterant, quam li
oflenderent efTe aliqua, in quibus videretur provi-
dentiae ratio claudicare. Reprehenderunt igitur ea,
in quibus vel maxime divinitatem fuam providentia
mirabiliter exprefTit, ut illa, quse retuli de morbis
& iriimatura morte, cum debuerint cogitare, his af-
fumptis, quid necefTario fequeretur, (fequuntur au-
tem ilia, qus dixi) fi morbum non reciperet , ne-
que te6tis , neque veflibus indigeret. Quid enim
ventos, autimbres, aut frigora metueret, quorum
vis in eo efl, ut morbos afferant? Idcirco enim ac-
cepit fapientiam, ut adverfus nocentia fragilitatem
fuam muniat. Sequatur necefTe eft, ut quoniam re-
tinendae rationis caufa morbos capit, etiam mortem
feniper accipiat; quia is ad quem mors non venit,
firmus fit necefte eft: intirmitas autem habet in fe

rp.ortisconditionem; firmitas vero ubi fuerit, nec
fenettus locum potefthabere, nec mors, qua^ fequi-
tur feneclutem.
Prffiterea, fi mors certae conftituta efTet cetati,
fieret homo infolentifTimus , &
humanitate omni ca-
reret. Nam fere jura omnia humanitatis, quibus in-
ter nos cohaeremus, ex metu, & confcientia fragili-
tati? oriuntur. Denique imbecilliora, & timidiora
quaequc animalia congregantur , ut quoniam viribus
tueri
Lactantii liber d.e Oipificio Dei. 95
tueri fe nequeunc, multitudine tueanturfortiora vero
:
folitudines appctunt, quoniam robore viribusque con-

fidunt. Homo quoque fi eodem modo haberet ad
propulfanda pericula fuppetens robur, nec ullius al-
terius auxilio indigeret, qua; focietas eflet? quaeve
ratio ? quce humanitas? aut quid eflet tetrius ho-
mine ? quid efFeracius? quid immanius ? Sed quo-
niam imbecillis eft, nec per fe poteft fine homine
vivere, focietatem appetit, ut vita communis & or-
natior fiat, & tutior. Vides igitur omnem hominis
rationem in eo vel maxime ftafe, quod nudus fragi-
lisque nafcitur , quod morbis afficitur , quod imma-
tura morte multatur. Qus fi homini detrahantur^
rationem quoque ac fapientiam detrahi, neceffe efl.
Sed nimis diu de rebus apertis difputo, cum fit Hqui-
dum , nihil fme providentia , nec faclum effe un-
quam , nec fieri potuiffe. De cujus operibus uni-
verfis, fi nunc libeat difputare per ordinem, infinita
materia efl. Sed ego de uno corpore hominis tan-
tum inftitui dicere, ut in eo diyinse providenti^ po^
teftatem, quanta fuerit, oflendam his dumtaxat in
rebus, qu^ funt comprehenfibiles & apertse; nam illa
quce funt animae, nec fubjici oculis, nec comprehendi
queunt. Nunc de ipfo vafehominisloquimur, quod
videmus.
C A P U T V.
De figuris animalmm & memhvis.
Inprincipio, cum Deus fingeret animalia, noluit ea

in rotundam formae fpeciem conglobare atque col-
ligcre, ut & moveri ad ambulandum, & fledere fe
in quamlibet partem facile poffent: fed ex ipfa cor-
fumma produxit caput; item produxit membra
poris
qusdam longius , quse vocantur pedes , ut alternis
moti-
96 Lactantii liber de Opificio Det.
motibus folo fixa producerent animal, quo mens tu-
lilTetj aut quo petendi cibi necellitas provocafTet.
Ex ipfo autem vafculo corporis quatuor fecit extan-
tia: bina pofterius, quae funt in omnibus pedes; item
bina capiti & collo proxima, qucc varios animanti-
bus ufus praebent. In pecudibus enim ac feris func
pofterioribus pedes fimiles, in homine autem manus;
quê non funt ad ambulandum: fed ad faciendum tem-
perandumque funt natae. Kft & tertium genus , in
quo priora illa , neque pedes , neque manus funt,
fed alae, in quibus pennae per ordinem fixae volandi
exhibent ufum. Ita una fixio diverfas fpecies & ufus
habet. Atque ut ipfam corporis craffitudinem firmi-
ter comprehenderet , majoribus & brevibus ollibus
invicem colligatis , quafi carinam compegit , quam
nos fpinam dicimus, eamque noluit ex uno perpe-
tuoque oflTe formare, ne gradiendi fleftendique fe fa-
cultatem animal non haberet. Ex ejus parte quafi
media coftas, id eft transverfa & plana offa porrexit
in diverfum, quibus clementer curvatis, & in fe ve-
lut in circulum pene conduftis , interna vifcera con-
tegantur, ut ea, quae molHa & minus valida fieri
opus erat, illius folidse cratis amplexu poflent eiTe
munita. In fumma vero conftrutlionis ejus , quam
fimilemnavis carinae diximus, caput collocavit,inquo
eflêt regimen totius animantis; datumque illi hoc no-
men eft, ut quidem Varro ad Ciceronem fcribit,

quod hinc capiant initium fenfus ac nervi.
Eavero, quae diximus de corpore , velambulan-
di , vel faciendi , vel volandi caufa eflle produfta,
neque nimium longis , propter celerem mobilitatem,
neque nimium brevibus, propter firmitatem, fed &
paucis, & magnis oflibus conftare voluit. Aut enim
bina funt , ut in homine ; aut quaterna , ut in qua-
drupede: qua? tamen non fecit folida, ne in gradiendo
pigriti» & gravitas retardaret, fed cavata, & ad vi»
gorem
gorem corporis confervândum medullis intrinfecus
plena; eaque rurfus non aequaliter porrefta finivit:
fed fummas eorum partes craffioribus nodis conglo-
bavit, ut & fubftringi nervis facilius, & verti tutius
polTent, unde funt vertibula nominata. Eos nodos
lirmiter folidatos leni quodam operculo quod
texit,
dicitur cartilago ; fcilicet , ut fme atrritu, & fme
fenfu doloris aliquo flecterentur. Eosdem tamen non
in unum modum informavit; alios enim fecit fimpli-
ces, & in orbem rotundos,
in iis dumtaxat articulis,
in quibus movcri membra in oirines partes oporte-
bat, ut in fcapulis; quoniam manus utrolibet agitari,
& contorqucri neceflârium eft: alios autem latos, &
in unam partcm rotundos , & in his utique locis,
ubi tantummodo curvari membra oportebat ut in ,
genibus , & in cubitis , & in manibus ipfis. Nam

ficut manus ex eo loco, unde oriuntur, ubique ver-
lus moveri, fpeciofum fimul & utile fuit: fic pro-
feclo , fi hoc idem etiam cubitis accideret, & fuper-
vacuus eflet ejusmodi motus , & turpis.
Jam enim manus amifla dignitate, quam nunc ha-
bct ,mobiHtate nimia probofcidi fimilis videretur,
eflêtque homo plane anguimanus: quod genus in illa
immaniflima bellua mirabiliter effêdtum eft. Deus
enim, qui providentiam & poteftatem fuam multa-
rum rerum mirabili varietate voluit oitendere, quo-
niam caput ejus animalis non tam longe porrexerat,
ut terram poflet ore contingere, quod erat futurum
horribile atque tetrum, & quia os ipfum profufis den-
tibus fic armaverat, ut etiamfi contingeret, pafcendi
tamen facultatem dentcs adiraerent; produxit inter
eos a fiamma fronte molle ac flexibile membruir luo
prendere, quo tenere quodlibet poflet, ne rat.onem
viftus capiendi, vel dentium prominens magnitudo,
vel cervicis brevitas impediret.
Laoiant, Tm, II G CAPUT

"^"" — —
C A P U T VI.
IJe Epicuri errore j (iX de memhrii eorumque ufu,
pofliim hoc loco teneri, quominus Epicuri

Nonftultitiam rurfum coarguam; enim funt illius
omnia , quae delirat Lucretius : qui , ut oftenderet

animalia non artificio aliquo divinas mentis , fed, ut
folet, fortuito efte nata; dixit, in principio mundi
alias quasdam innumerabiles animantes miranda fpe-
cie & magnitudine fuiffe natas , fed eas permanere
non potuHre, quod illas aut fumendi cibi facultas,
aut coeundi generandique ratio defeeilFet. Videli-
cet ut & atomis fuis locum faceret per infinitum &
inane volitantibus, divinam providentiam voluit ex-
cludere. Sed cum videret , in omnibus , quae fpi-
rant, mirabilem providentije inefie rationem , quag
malum! vanitas erat , dicere fuifle animalia prodi-
giofa, in quibus nafcendi ratio ceffaret?
Quoniam igitur omnia, quae videmus, cum ra-
tione nata funt, id enim ipfum nafci, efficere nifi ra-
tio non poteft, manifeftum eft, nihil omnino ratio-
nis expers potuifle generari. Ante enim provifum
eft in fmgulis quibusqiie fingendis ,
quatenus & mini-
Iterio membrorum ad neceflaria vitce uteretur , &
quatenus adjugatis corporibus elata foboles, univer-
fas generatim confervaret animantes. Nam fi peri-
tus architeclus , cum magnum aliquod jedificium fa-
cere conftituit, primo omnium cogitat, quae fumma
perfefti ledificii futura fit, &
ante emetitur , quem
locum leve pondus expeftet, ubi magni operis fta-
turafitmoles, quee columnarum intervalia, qui, aut
ubi aquarum cadcntium decurfus & exitus, & recep-
tacula, hsc, inquam, prius providet , ut quajcum-
que funt perfefto jam operi neceflliria , cum ipfis
fundamentis pariter ordiatur : cur Deum quisquam
putet
Lactantii liber de Opificio Det. 99
putet in machinandis animalibus non ante providifTej
qucc ad vivendum neceffaria elfent, quam ipfam vi-
tam daret? Quse utique conftare non pojGTet, nili
prius effeda elFent quibus conitat.
Videbat igitur Epicurus in corporibus animaliuni
divinas rationis folertiam: fed ut efiiceret, quod ante
impnidenter aiTumpferat, adjecit aliud deliramentum
fuperiori congruens. Dixit enim , nequc oculos ad
vidcndum efle natos, neque aures ad audiendum, ne-
que pedes ad ambulandum, quoniam membra haec
prius nata funt, quam elfet ufus videndi, & audiendi,
& ambulandi: fed horum omnia ofiicia ex natis ex-
titiirc. Vereor, ne hujiismodi portenta, & ridicula
refutare, non minus ineptum effe videatur. Sed li-
bet ineptire, quoniam cum inepto agimus, ne fe ille
nimis argutum putet. Quid ais, Epicure? Non funC
ad videndum oculi nati? Cur igitur vident? Poftea^
inquit, ufus eorum apparuit. Videndi ergo caufa
nati funt; fiquidem nihil poffunt ah'ud, quam videre.
Item membra ca^tera, cujus nata funt, ipfe
rei caufa
ufus oflendit: qui utique nullo modo pofTet exiftere,
rifi effent membra omnia tam ordinate, tam provi-
denter effefta, ut ufum poflent habere.
Quid enim, fi dicas aves non ad volandumeffe na-
tas , neque feras ad fKviendum , neque pifces ad na-
tandum, neque homines ad fapiendum; cum appa-
reat ei naturae, ofHcioque fervire animantes, ad quod
efl quasque generata? Sed videlicet qui fummamipfam
veritatis amifit, femper erret neceffe efl. Si enim
non providentia, fed fortuitis atomorum concurfio-
nibus nafcuntur omnia, cur nunquam fortuito accidit,
fic coire illa principia, ut efficerent animal ejusmodi,
quod naribus potius audiret, odoraretur ocuHs, au-
ribus cerneret? Si enim primordia nullum genus po-
fitionis inexpertum rehnquunt , oportuit ejusmodi
quotidie monflra generari , in quibus & membroruna
G a ordo
100 Lactantii liber de Optficio Dei.
ordo prspofterus, & iifus longe diverfus exifteret.
Cum vero univerfa genera, & univerfa quoque mem-
bra leges fuas , & ordines , & ufus iibi attributos
tueantur, manifeftum eft, nihil fortuito efle factum,
,quoniam divnnse rationis difpofitio perpetua ferv^tur.
Verum alias refellemus Epicurum; nunc de provi-
dentia, ut coepimus, difleramus.
C A P U T VII.
De omnibuf corpQris partihut^
Deus igitur folidamenta corporis, quse oflâ dicun-

nodata & adjunfta invicem nervis alligavit
tiir,
atque conftrinxit, quibus mens, fl excurrere, aut rc-
tanquam retinaculis uteretur; & quidem
flftere velit,
nuUolabore, nulloque conatu: fed vel minimo nutu
totius corporis molem temperaret ac flecleret. Haec
autem vifceribus operuit, ut quemque locum dece-
bat, ut qu£e folida eflTent, conclufa tegerentur. Item
vifceribus ipfis venas admifcuit, quafl rivos per cor-
pus omne divifos, per quas difcurrens humor, &
fanguis, univerfa membra fuccis vitalibus irrigaret;
& ea vifcera, formata in eum modum, qui unicui-
que generi ac loco aptus fuit, fuperjefta pelle con-
texit, quam vel fola pulcritudine decoravit, vel fe-
tis adoperuit , vel fquammis munivit , vel plumis in-
flgnibus adornavit. Illud vero commentum Dei mi-
rabile, quod una difpofltio, & uiius habitus , innu-
merabiles imaginis prceferat varietates. Nam in om-
nibus fere, quae fpirant, eadem feries & ordo mem-
brorum eft. Primum enim caput, & huic annexa
cervix. Item colio peftus adjumflum , & ex eo pro-
minentes armi, adhaerens peftori venter. Item ven-
tri fubnexa genitalia. Ultimo loco femina , pe-
desque.
Nec
Lactantii liber de Opiticio Dei. loi
Nec folum membra fiiiim tenorem ac fitum in

omnibus fervant, fed etiam partes membrorum. Nam
in uno capite ipfo certam fedem poflident aures, cer-
tam oculi, nares item, os quoque , & in eo dentes,
& lingua. QujE omnia cum fint eadem in omnibus
animantibus , tamen infinita & multiplex diverfitas
figuratoruin eil; quod ea quce dixi, aut produftiora,
aut contradiora lineamentis varie differentibus com-
prehenfa funt. Quid , illud nonne divinum, quod
in tanta viventium multitudine, unumquodque ani-
inal in fuigenere & fpecie pulcherrimum eft? ut fi-
quid vicilfim de altero in alterum transferatur , nihil
impeditius ad utilitatem, nihil deformius ad afpeftum
videri necelfe fit: ut fi elephanto cervicem prolixam
tribuas, aut camelo brevem; vel fi ferpentibus pe-
des , aut pilos addas , in quibus porre6ti fequaliter
corporis longitudo nihil aliud exhibeat, nifi ut ma-
culis terga difiîncti, & fquammarum lasvitate fufiûlti,
in lubricos traftus finuofis flexibus laberentur. In
quadrupedibus autem, idem opifex contextum fpinae
a fummo capite deduftum longius extra corpus edu-
xit, & acuminavit in caudam, ut obfcoenae corporis
partes, vel propter foeditatem tegerentur, vel prop-
ter teneritudinem munirentur, ut animalia quEedam
minuta & nocentia motu ejus arcerentur a corpore:
quod membrum fi detrahas, imperfe6lum fit animal,
ac dcbile. Ubi autem ratio, & manus eft, tam non-
eftid necefl!arium, quam indumentum pilorum: adeo
in fuo quaeque genere aptiflime congruunt, ut neque
nudo quadrupede , neque homine te6lo excogitari
quidquam turpius poflit.
Sed tamen cum ipfa nuditas hominis mire ad pul-
critudinem valeat, non tamen etiam capiti congrue-
bat; quanta enim in eo futura deformitas eflTet, ex
calvitio apparet. Texit ergo illud pilo; & quia in
fummo futurum erat; quafi fummum sedificii culmen
G 3 orna-
102 Lactantii liber de Opificio Del
ornavit : qui ornatus non efi; in orbem coa6lus , aut
in figuram pilei teres faftus, ne quibusdam partibus
nudis elTet informis , fed alicubi effufus , alicubi re-
traclus pro cujuslibet loci decentia. Frons ergo val-
lata per circuitum, & a temporibus effufi ante aures
capilli , & earum fummae partes in coronae modum
cinctas, & occipitium omne conteftum, fpfeciem miri
decoris oflentant. Jam barbjc ratio incredibile eft:
quantum conferat, vel ad dignofcendam corporum
mataritatem, vel ad differentiam fexus, vel ad deco-
rem virilitatis, acroboris; ut videatur omnino non
conftatura fuifle totius operis ratio, fi quidquam ali-
ter effet effeftum.
C A P U T VIII.
Be Hominis fartibusy oculis & aurihuf,
Nunc rationem totius hominis oflendam, fingulo-

rumque membrorum ,
quae in corpore aperta,
aut operta funt, utilitates & habitus explicabo. Cum
igitur (latuiffet Deus ex omnibus animahbus folum
hominem facere coeleftem, caetera univerfa terrena,
hunc ad coelicontemplationem rigidum erexit, bipe-
demque conftituit, fcilicet ut eodem fpedaret, unde
illiorigo eft; illa vero depreffit ad terram , ut quia
milla his immortalitatis expe6latio eft, toto corporc in
humum proje6la ventri pabuloquc fervirent. Hominis
itaque foHus re6la ratio &; fublimis ftatus, & vultus Deo
patri communis ac proximus, originem fuam, fiftorera-
que tcftatur. Ejus prope divina mens, quia non tantum
animantium, quae funt in terra, fed etiam fui cor-
poris eft fortita dominatum, in fummo capite collo-
cata, tanquam in arce fubhmis fpeculatur omnia , &
contuetur. Hanc ejus aulam , non obduclam por-
re6lamque formavit , ut jn mutis animalibus , fed
orbi
:
Lactantii liber de Opjficio Dei. 103
orbi & globo fiinilem ; quod omnis rotiinditas per-

fedse rationis eft, ac ligura^. Eo igitur mens ignis &
ille divinus tanquam coelo tegitur: cujus cum fum-
mum faftigium naturali vêfte texiflet , priorem par-
tem, quce dicitur facies , neccflariis membrorum mi-
nifteriis & inftruxit pariter & ornavit.
Ac primum, quod oculorum orbes concavis fo-
raminibus conclufit, a quo foratu frontem nomina-
tam Varro exiftimavit, &eos, nequeminus, neque
amplius , quam duos elfe voluit , quod ad fpeciem
nullus eft perfeclior numerus quam duorum: ficut
,
& aures duas, quarum duplicitas incredibile eft quan-

tam pulcritudinem prceferat, quod tum pars utraque
fimilitudine ornata eft, tum ut venientes altrinfecus
voces facilius colligantur; nam & forma ipfa miran-
dum in modum fi6i:a , quod earum foramina noluit
efle nuda, &inobfepta3 quod & minus decorum, &
utile minus fuiflet , quoniam fimplicium cavernarum
anguftias preetervolare vox poflet, nifi exceptam per
cavos finus, & repercuifu retentam foramina ipfa co-
hiberent: iflis fimilia vafculis, quibus impofitis fo-
lent angufti oris vafa compleri.
Eas igitur aures, (quibus eft inditum nomen a
vocibus hauriendis , unde Virgilius
— Vocemque his auribtis haufiy
aut quia vocem ipfam Grseci avhv vocant , ab au-

ditu, per immutationcm litterEc, aurcs velut audes
funt nominatae) noluit Deus artifcx moUibus pellicu-
lis informare, qu3e pulcritudinem demerent pendulse
atque flaccentes, neque duris ac folidis oflibus, ne

ad ufum inhabiles eflent, immobiles ac rigcntes: fed
quod efiTet horum medium excogitavit, ut eas carti-
lago mollior alligaret, & haberent aptam fimul & fle-
xibilem firmitatem. In his audiendi tantum oflicium
conftitutum eft , ficut in oculis videndi ;
quorum
G 4 praeci-
104 LaCTANTII LIBER DE OpiPICIO DeI.
praecipiie inexplicabilis eft ac mira fubtilitas, quia
eorum orbes gemmarum fimilitudinem prceferentes,
ab ea parte qua videndum fuit , membranis perlu-
centibus texit, ut imagines rerum contra pofitarum
tanquam in fpeculo refulgentes , ad fenfum intimum
penetrarent. Per eas igitur membranas fenfus ille,
qui dicitur mens , ea quee funt foris tranfpicit. Ne
forte exillimes , aut imaginum incurfione nos cer-
nere, ut phiiofopbi dixerunt; quoniam videndi offi-
cium in eo debet efle quod videt, non in eo quod
videtur: aut intentione aeris, cum acie aut effufione
radiorum, quoniam, fi ita effet, radium quem ocu-
lis advertimus , videremus , donec intentus aer cum
acie , aut effufi radii ad id quod videndum effet per-

venirent.
Cum autem videamus eodem momento temporis,
pleramque vero aliud agentes , nihilominus tameii
univerfa quse contra funt pofita intueamur, verius
& manifeflius eft mentem e(fe ,
quae per oculos ea
quae funt oppofita , tranfpiciat, quafi per feneftras
luccnte vitro , aut fpeculari lapide obdu6las. Et id-
circo mens , & voluntas ex oculis faepe dignofcitur.
Quod quidem ut refelleret Lucretius , ineptiffimo
ufus eft argumento. Si enim mens, inquit, per ocu-
los videt, erutis & effoflis ocuhs magis videret; quo-
niam evulfce cum poil:ibus fores plus inferunt lumi-
nis, quam fi fuerint obdute. Nimirum ipfi , vel
potius Epicuro, qui eum
docuit, eifoffi oculi erant,
ne viderent, effoffos orbes, & ruptas oculorum fibras,
& fluentem per venas fanguinem , & crefcentes ex
vulneribus carnes, & obduftas ad ultimum cicatri-
ces nihil poffe lucis admittere, nifi forte auribus ocu-
los fimiles nafci volebat; ut non tam oculis, quam
foraminibus cerneremus quo nihil ad fpeciem foe-
:
dius, ad ufum inutilius fieri poteft. Quantulum enim

videre poflêmus , fi mens, ab intimis penetralibus
capi-
Lactantii liber de Opipicio Dei. 105
capitis per exiguas cavernarum rimulas attenderet;

ut fiquis velit tranfpicere per cicutam , non plus
profefto cernat, quam cicuts; ipfius capacitas com-
prehendat. Itaque ad videndum membris potius in-
orbem conglobatis opus fuit, ut vifus in latum fpar-
geretur , & quae in primori facile adhasrerent , ut li--
bere poflent omnia contueri. Ergo ineflfabilis di-
vinae providentiae virtus fecit duos fimillimos orbes,
eosque ita devinxit, ut non in totum converti, fed
moveri tamen ac flefti cum modo poflTent. Orbes
autem ipfos humoris puri ac liquid[ plenos eflTe vo-
luit , in quorum media parte fcintiflae luminum con-
clufae tenerentur, quas pupiflas nuncupamus, in qui-
bus puris ac fubtilibus cernendi fenfus ac ratio con-
tinetur. Per eos igitur orbes feipfam mens intendit
ut videat, miraque ratione in unum mifcetur & con-
jUngitur amborum luminum vifus.
C A P U T IX.
De fsnfihus ^ eorumque vi.
Libet hoc loco illorum reprehendere vanitatem,

qui dum volunt oftendere fenfus falfos efl*e, multa
coHigunt, in quibus oculi fallantur; inter quê iflud
etiam, quod furiofis & ebriis omnia duplicia videan-
tur: quafi vero ejus erroris obfcura fit caufa. Ideo
enim quia duo funt oculi.
fit, Sed quomodo id fiat,
accipe. Vifus oculorum intentione animi confl:at.
Itaque quoniam mens , ut fupra diclum efl:, oculis
tanquam feneftris utitur, non tantum hoc ebriis, auc
infanis accidit, fed & fanis, ac fobriis. Nam fi ali-
quid nimis propius admoveas , duplex videbitur;
certum efl: enim intervallum, acfpatium, quo acies
oculorum coit. Item fi retrorfum avoces animum,
quafi ad cogitandum , & intentionem mentis relaxes,
^ 5 tum
io5 Lactantii liber de Oi>iricio Dei.
tum acies oculi utriusque diducitur, tunc finguli vi-
dere incipiunt feparatim.
Si animum riirfus intenderis, aciemque direxeris,
coit in unumquidquid duplex videbatur. Quid ergo
mirum, fi mens veneno, ac potentia vini diflbluta,
dirigere fe non poteft ad videndum , ficut ne pedes
quidem ad ambulandum, nervis (tupefcentibus debi-
les ? aut fi vis furoris in cerebrum fjeviens concor-
diam disjungit oculorum? Quod adeo verum eft, uC
lufcis hominibus, fiautinfani, aut ebrii fiant, nullo
modo poffit accidere , ut aliquid duplex videant.
Quare fi ratio apparet, cur oculi fallantur , manife-
flum eft, non eile falfos fenfus; qui aut non fallun-
tur, fi funt puri & integri , aut 11 falluntur , mens ta-
men non fallitur, quee illorum novit errorem.
C A P U T X.
De exteriorihus hominif memhris^ eoYumque ufn,
Sed nos ad Dei opera revertamur. ut igitur oculi

munitiores eifent ab injuria, eos ciliorum tegmi-
nibus occuluit; unde oculos didos eflej Varroni pla-
cet. Nam & ipfae palpebras quibus mobilitas inefl;,
& palpitatio vocabulum tribuit, pilis in ordine ftan-
tibus vallatae, feptum oculis decentiflimum pra^bent.
Quarum motus afliduus incomprehenfibili celeritate
concurrens, & videndi tenorem non impedit, (^ re-
ficit obtutum. Acies enim, id efl; membrana i!la
perlucen^ , quam flccari & obarefcere non oportet,
nifl humore affiduo terfa pure niteat , obfolefcit.
Quid ipfa faperciliorum faftigia pilis brevibus ador-
nata? nonne, quafi aggeribus, & munimentum oculis,
nequid fuperne incidat, & fpeciem fimul p<-^ftant?
Ex quornm confinio nafus exoriens, & veluti aeqaali
porretlus jugo, utramque aciem fimul & difcernit &
muuit.
munit. quoque genarum non indecens tu-
Inferius
mor, coUium leniter exurgens, ab
in fimilitudinem
omni parte oculos efficit tutiores ; provifumque e(t
ab artifice fiimmo, ut fi quis forte vehementior i6lus
extiterit eminentibus repellatur.
, Nafi vero pars
fuperior usque ad medium folida formata eft, inferior
autem cartilagine adhaerente mollita, ut ad ufum digi-
torum In hoc autem, quamvis
pofllt efle tracfcabilis.
fimplici membro, unum du-
tria funt officia conftituta;
cendi fpiritus ; alterum capiendi odoris ; tertium ut per
ejus cavernas purgamenta cerebri defluant: quas ip-
fas Deus quam mirabili quam divina ratione molitus
efl;, ut tamen hiatus ipfe nafl oris fpeciem non de-
formaret. Quod erat plane futurum , fi unum ac

limplex foramen pateret. At id velut pariete per
medium ducto interfepflt atque diviflt, fecitque ipfa
duplicitate pulcherrimum. Ex quo inteUigimus,
quantum dualis numerus , una & flmplici compage
fofldatus , ad rerum valeat perfe6tionem.
Nam cum flt corpus unum , tamen totum ex flm-
pflcibus membris confl:are non poterat, nifl ut eflent
partes vel dextrae , vel flniflrce. Itaque ut pedes
duo , & item manus , non tantum ad utihtatem ali-
quam ufumque, vel gradiendi, vel faciendi valent,
fed & habitum, decoremque admirabilem conferunt:
fic in quod totius divini operis quafl culmen
capite,
efl:, &
auditus in duas aures , vifus in duas acies,&
& odoratio in duas nares a fummo artifice divifa efl:;
quia cerebrum , in quo fcntiendi ratio eft ,
quamvis
flt unum , tamen in duas partes membrana interve-
niente difcretum eft. Scd & cor, quod fapientiae
domicihum videtur, licet fit unum , duos tamen in-
trinfecus finus habet , quibus fontes vivi fanguinis
continentur, fepto intercedente divifi; ut ficut in
ipfo mundo fumma rerum vel de flmplici duplex, vel
de duplici fimplex, & gubernat, & continet totum;
ita
io8 Lactantii liber de Opificio Dei.
ita in corpore de duobus univerfa compacla , in dif-
fociabilem prgetenderenc unitatem. Oris quoque fpe-
cies, &
ridus ex transverfo patefaftus, quam utilis,
quam decens fit, enarrari non poteft: cujus ufus in
duobus conftat officiis, fumendi victus, & loquendi.
Lingua intus inclufa, quae vocem motibus fuis
in verba difcernit, & eft interpres animi; nec tamen-
fola poteft per fe loquendi munus implere, nifi acu-
men fuum palato illiferit, nifi juta vel offenfione den-
tium, vel compreffione labiorum: dentes tamen plus
conferunt ad loquendum; nam & infantes non ante
incipiunt fari ,
quam dentes habuerint , & fenes
amiffis dentibus ita balbutiunt, ut ad infantiam re-
voluti denuo efle videantur. Sed hxc ad homi-
nem folum pertinent , aut ad aves , in quibus acu-
minata & vibrata certis motibus lingua, innumerabi-
les cantuum flexiones, & fonorum varios modos ex-
primit. Habet prasterea & aliud officium , quo in
omnibus fed tamen folo in mutis utitur, quod con-
,
tritos & commohtos dentibus cibos coUigit, & con-

globatos deprimit,
vi fua & transmittit ad ventrem.
Itaque Varro a hgando cibo putat Hnguse nomen im-
pofitum. Beftias etiam potuadjuvatj protenta enim
cavataque hauriunt aquam , eamque. comprehenfam
linguae flnu, ne tarditate ac mora effluat, ad pala-
tum celeri mobihtate complodunt. Haec itaque pa-
lati concavo tanquam teftudine tegitur; eamque den-
tium feptis Deus quafi muro circumvallavit.
Dentes autem ipfos mirabiH modo per ordinem
fixos , ne nudi ac reftricli magis horrori , quam or-
namento effent, gingivis molhbus, qux a gignendis
dentibus nominantur, ac deinde labiorum tegmini-
bus honeftavit, quorum durities, ficut in molari la-
pide, major eft & afperior, quam in cseteris offibus,
vt ad conterendos cibos pabulumque fufficerent.
Labra ipfa, quse quafi antea cohaerebant, quam de-
center
;
Lactantii liber de Opificto Dei. 109
center intercidit; quorum fuperius fub ipfa medietate

narium lacuna quadam levi, quafi valle fignavit, in-
ferius honellatis gratia foras moUiter explicavit. Nam
quod attinet ad faporem capiendum, fallitur, quis-
quis hunc fenfum palato inelfe arbitratur; lingua efl:
enim, qua fapores fentiuntur; nec tamen tota: nam
partes ejus, quae funt ab utroque latere teneriores,
faporem fubtiliflimis fenfibus trahunt, Et cum ne-
que ex cibo quidquam, neque ex potione minuatur;
tamen inenarrabili modo penetrat ad fenium fapor,
eadem ratione, qua nihil de quaque materia odoris-
capio decerpit.
Caetera quam decora fint, vix exprimi potefl. De-
du6lum clementer a genis mentum, & ita inferiis con-
cluflim , ut acumen ejus extremum fignare videatur
leviter imprelTa divifio ; rigidum ac teres collum
fcapulae velut mollibus jugis a cervice demiiras; va-
lida & fubftricla nervis ad fortitudinem brachia; in-
fignibus toris extantium lacertorum vigens robur;
utilis ac decens flexura cubitorum. Quid dicam de
manibus, rationis ac fapientiae minillris? quas foler-
plano ac modice concavo fmu fictas,
tilTimus artifex
ut quid tenendum fitj apte poflit infidere, in di-
fi
gitos terminavit : in quibus difiicile eft expedire,

utrumne fpecies , an utilitas major fit. Nam & nu-
merus perfeftus, ac plenus, & ordo ac gradus de-
centiflimus,& articulorum parium curvatura flexibi-
lis , &
forma unguium rotunda, concavis tegmini-
bus digitorum faftigia comprehendens atque firmans,
ne mollitudo carnis in tenendo cederet , magnum
praebet ornatum. Illud vero ad ufum miris modis
habile, quod unus a caeteris feparatus cum ipfa manu
oritur, & in diverfum maturius funditur: qui fe ve-
lut obvium prasbens , omnem tenendi facien-
CcCteris
diquc rationem vel folus, vel pra?cipue poflidet, tan-
quam re6tor omnium atque moderator; unde etiam
poU
iio Lactantii liber de Opificio DEf.
pollicis ilomen accepit, quod vi & poteflate inter
caeteros polleat. Duos quidem articulos extantes ha-
bet, non ut alii ternos, fed unus ad manum carne
conneftitur pulcritudinis gratia. Si enim fuiffet tri-
bus articulis & ipfe difcretus, fceda & indecora fpe-
cies ademiffet manibus honeftatem.
Jam peftoris latitudo fubhmis, & expofita oculis,
inirabilem prae fe fert habitus fui dignitatem. Cujus
hsec caufa eft ,
quod videtur hominem folum Deus
veluti fupinum formaffe, nam fere nuUum ah"ud ani-
mal jacere in tergum poteft, mutas autem animan-
tes quafi alterno latere jacentes finxiffe, atque ad
terram compreffifle. Idcirco illis anguftum pe6lus,
& ab afpedu remotum, & ad terram verfus abjeclum:
homini autem patens & ereclum; quia plenum ra-
tionis a coelo datae, humile, aut indecens efte non
debuit. Papillae quoque leviter eminentes , & fufcio-
ribus ac parvis orbibus coronatse, non nihil addunt
venuftatis> foeminis ad alendos foetus datae, maribus
ad folum decus , ne informe peftus , & quafi muti-
lum videretur. Huic fubdita eft planicies venLris,
quam mediam fere umbihcus non indecenti nota
fignat, ad hoc faftus, ut per eum foetus, dum eft
in utero , nutriatur.
C A P UT XI.
De mtejlinit in homine, eoruwque ufu,
Sequitur , ut de internis quoque vifceri-

neceflario
busdicere incipiam: quibus non pulcritudo, quia
funt abdita, fed utiHtas incredibilis attributa eft, quo-
niam opus fuerat , ut terrenum hoc corpus fucco
aliquo de cibis ac potibus aleretur, ficut tcrra ipfa
imbribus ac pruinis. ProvidentilTimus artifex in me»
dio ejus receptaculum cibis fecit, quibus conco6Hs
&
Lactantii ltber de Oipificio Dei. ih
& liquefatlis , vitales fuccos membris omnibus difper»
tirec. Sed cum homo
conftet ex corpore atque anima,
illud quod fupra dixi receptaculum, foli corpori prae-
ftat alimentum: animae vero aliam fedem dedit. Fe-
cic enim genus quoddam vifcerum moUe atque ra-
rum, quod pulmonem vocamus, in quod fpiritus re-
ciproca viciiTitudine commearet; eumque non in
uteri modum finxit,ne effunderetur fimul fpiritus,
aut inflaret fimul. Ideoque ne plenum quidem vifcus
eifecit, fed inflabile, atque aeris capax; ut paula-
tim fpiritum reciperet, dum vitalis ventus per illam
fpargitur raritatem, &
eumdem rurfus paulatim red-
deret, dum fe ex illo explicat. Ipfa enim viciflitudo
flandi &
fpirandi , refpirandique tra6tus, vitam fu-
ftentat in corpore. 'i
Quoniam ergo duo funt in homine receptacula,

unum aeris ,
quod alit animam, alcerum ciborum,
quod alit corpus, ut fledi cervix, ac moveri facile
poffit , duas eflê per collum fiflulas neceflê eft , ci-
balem , ac fpiritalem , quarum fuperior ab ore ad
ventrem ferat, inferior a naribus ad pulmonem. Qua-
rum ratio, & natura diverfa eft. llle enim qui eft
ab ore tranfitus , mollis effêttus eft, & qui femper
claufus coh^reat fibi, ficut os ipfum; quoniam po-
tus, &cibus, dimota & patefafta gula, quia corpo^
rales funt , fpatium fibi transmeandi faciunt. Spiri-
tus contra , qui eft: incorporalis , ac tenuis , quia
fpatium fibi facere non poterat, accepit viam paten-
tcm , quae vocatur gurgulio. Is confl:at ex oflibus
flexuofis ac mollibus , quafi ex annulis in cicutae mo-
dum invicem compa6tis & cohgerentibus ; patetque
femper hic tranfitus. Nullam enim requiem meandi
habcre fpiritus potefl:, quiais, qui fcmper commeaty
demiflâ utiliter de cerebro membri portione, cui uva
nomcn efl:, vclut occurfu quodam refrocnatur, ne
aut teneritudinem domicilii cum impetu veniens at-
tra^ta
trafta peflilenti aura corrumpat, aut totam nocendi
violentiam internis receptaculis perferat. Ideoque
etiam nares breviter funt aperts, quge idcirco fic no-
minantur, quia per eas vel odor, vel fpiritus nare
non definit , quas funt hujus fiftulae quafi oftia. Ta-
men hsc fillula fpiritalis non tantum adnares, ve-
rum ad os quoque interpatet in extremis palati regio-
jiibus ,ubi fe colles faucium fpeclantes uvam tollere
incipiunt in tumorem. Cujus rei caufa & ratio non
obfcura eft; loquendi enim facultatem non habere-
mus, fi, ut gulse iter ad ostantum, ita gurgulio ad
nares tantum pateret, nec procedens ex eo fpiritus
efficere vocem fine linguae miniflerio pofiTet.
Aperuit igitun viam voci divina folertia ex illa
fiftula fpiritali, ut pofTet lingua minifiierio fuo fungi,
& vocis ipfius rnoffenfum tenorem pulfibus fuis in
verba concidere. Qui meatus, fi aliquo modo in-
terceptus fit, mutum faciat neceffe efl. Errat enim
profe6lo, quisquis aliam caufam putat, cur homi-
nes muti fint. Non enim, ut vulgo creditur, vinclam
gerunt linguam: fed ii vocalem illum fpiritum per na-
res quafi mugientes profundunt, quod voci tranfitus
ad os aut nullus omnino eft, aut non fic patens, ut ple-
nam vocem poffit emittere. Quod plerumque natura
fit; aliquando etiam cafu accidit, ut morbo aliquo hic
aditus obfeptus vocem non transmittatad linguam, fa-
piatque de loquentibus mutos. Quod cum accide-
rit, auditum quoque obftrui neceffe efl; ut quia vo-
cem emittere non poteft, ne admittere quidem poflit.
Loquendi ergo caufa patefaftus efi: hic meatus. II-
lud quoque praeftat, ut in lavacris celebrandis, quia
nares calorem ferre non poffunt, aer fervens ore
ducatur item, forte fpiramenta narium frigoris pi-
; fi
auram trahere poflimus, ne

tuita pra2cluferit, per os
obftruda meandi facultate, fpiritus fi:ranguletur. Cibi
yero in alvura recepti, & cum potus humore per-
mifti
mifti , cum jam calore perco6li fuerint , eorum fuc-

cus inenarrabili modo per membra diffufus , irrigat
univerfum corpus , & vegetat.
Inteftinorum quoque multiplices fpirse, ac longi-
tudo in fe convoluta, & uno tamen fubftrida vin-
culo, quam miriticum Dei opus eft? Nam ubi ma-
ceratos ex fe cibos alvus emiferit, paulatim perillos
internorum anfraftus extruduntur, ut quidquidipfis
ineft fucci, quo corpus alitur, membris omnibus di-
vidatur. Et tamen necubi forte obhsereant, ac re.li-
ftant, quod fieri poterat, propter ipforum voluminum
flexiones in fe fsepc redeuntes , & fieri fine pernicie
non poterat , oblevit ea intrinfecus crafliore fucco,
ut purgamenta illa ventris ad exitus fuos facilius per
lubricum nitercntur, llla quoque ratio fubtilillima
eft, quod vefica, cujus ufum volucres non habent,
cum lit ab inteftinis feparata, nec ullam habeat fiftu-
lam, qua ex ilhs urinam trahat, completur tamen,
& humore diftenditur. Id quomodo fiat, non eft dif-
ficile Inteftinorum cnim partes, qus ab
pervidere.
alvo cibum potumque fufcipiunt , patentiores funt
quam cseterje fpirae, & multo tenuiores. Hae vcfi-
cam circumple6luntur, & continent: ad quas partes
cum potus & cibus mifta pervenerint, fimum quidem
craflius fit , & tranfmeat , humor autem omnis per
illamteneritudinem percolatur, eumque vefica , cu-
jus aeque tenuis fubtilisque membrana eft, abfbrbet,
& colligit , ut foras , qua natura exitum patefecit
emittat.
C A P UT XII.
De utero , conceptione j atque fexibur,
De utero quoque, & conceptione, quoniam de

loquimur
internis dici necefle eft, ne quid prs-
LaBant. 7om, II. H terifle
terifle videamur: quae quanquam in operto latent,
fenfum tamen atque intelligentiam latere non pofTunt.
Vena in maribus , qus feminium continet, duplex
eft, paulo interior quam illud humoris obfcoeni re-
ceptaculum. Sicut enim renes duo funt, ita teftes,
ita & venae feminales duae, in una tamen compage
cohsrentes; quod videmus in corporibus animahum,
cum interfefta patefiunt: fed iha texterior mafcuh-
num continet femen, fmifterior foeraininum ; & om-
nino in toto corpore pars dextra mafcuhna eft, fini-
ftra vero foeminina. Ipfum femen quidam putant ex
meduhis tantum, quidam ex omni corpore ad venam
genitalem confluere, ibique concrefcere. Sed hoc hu-
mana mens, quomodo fiat, non poteft comprehendere.
Item in foeminis uterus in duas fe dividit partes , quge
in diverfum dift*ufae ac reflexse , circumplicantur , fi-
cut arietis cornua. Quae pars in dextram retorque-
tur, mafcuhnaeft; quae in finiftram , foeminina.
Conceptum igitur Varro & Ariftoteles fic fieri ar-
bitrantur. Aiunt non tantum maribus inefie femen,
verum etiam foeminis , & inde plerumque matribus
fiTniles procreari: fed earum femen fanguinem eKe
purgatum, quod fi refte cum virih miftum fit, utra-
que concreta & fimul coagulata informari: & primura
quidem cor hominis effingi , quod in eo fit & vita
omnis & fapientia; denique totum opus quadrage-
fimo die confummari. Ex abortionibus hsc fortaflTe
collecta funt. In avium tamen foetibus primum ocu-
los fingi, dubium non eft, quod in ovis faepe depre-
hcndimus. Unde fieri nonôflTe arbitror, quin ficlio
a capite fumat exordium.
Similitudines autem in corporibus filiorumfic fieri
putant. Cum femina inter fe permifta coalefcunt, fi
virile fupcraverit, patri fimilem provenire, feu ma*
rem, feu foeminam; muhebreprsEvaluerit, proge-
fi
niera cujusque fexus ?id imaginem refpondere mater*

iiam.
nam. Id autem prjevalet e duobus , quod fuerit ube-

rius; alterum enim quodammodo ample6bitur & in-
cludit :hinc plerumque fieri , ut unius tantum linea-
menta pra."tendat. Si vero fequa fuerit ex pari fe-
mente permiftio, figuras quoqiie mifceri; ut foboles
illa communis, aut neutrum referre videatur, quia
totum cx altero non habet, aututrumque, quia par-

tem de fingulis mutuata eft, Nam in corporibus ani-
mah'um videmus , aut confundi parentum colores,
ac fieri tertium neutri generanrium fimile; aut utrius-
que fic exprimi , ut difcoloribus membris per omne
corpus concors miftura varietur. Difpares quoque
naturs hoc modo fieri putantur. Cum forte in Is-
vam uteri partem mafcidinae Itirpis fcmen inciderit,
marem quidem gigni opinatio eft: fed quia fit in foe-
minina parte conceptus, ahquid in fe habere foemi-
neum j fupra quam decus virile patiatur; vel formam
infignem, vel nimium candorem , vel corporis le-
vitatem, vel artus delicatos, vel ftaturam brevem,
vel vocem gracilem , vel animum imbecillum , vel
ex his plura. Item , fi partem in dextram femen
foeminini fexus influxerit, foeminam quidem procreari:
fed quoniam in mafcuhna parte concepta fit, habere
in fe ahquid virihtatis , ultra quam fexus ratio per-
mittat ; aut valida membra , aut immoderatam longi-
tudinem , aut fufcum colorem , aut hifpidam faciem,
aut vultum indecorum , aut vocem robufi:am , auc
animum audacem , aut ex his pliira.
Si vero mafcuhnum in dexteram, foemininum in
finifi:ram pervenerit , utrosque fstus recle prove-
nire; ut & fccminis per omnia naturx fuae decus con-
ftet , & maribus tam mente quam corpore robur
,
viriie fervetur. Iftud vero ipfum quam mirabilc in-

ftitutum Dei , quod & confervationem generum fin-
gulorum , duos fexus maris ac foemina^ machinatus
eft ; quibus inter fe per vokiptatis illecebras copu-
II 2 latis
ii6 Lactantii liber de Opificio Dfir.
latis, fuccefliva foboles pareretur,ne omne genus

viventium conditio mortalitatis extingueret. Sed
plus roboris maribus attributum eft, quo facilius ad
patientiam jugi maritalis foeminte cogerentur. Vir
itaque nominatus ell, quod major in eo vis eft, quam
in foemina; & hinc virtus nomen accepit. item mu-
lier , ut Varro interpretatur , a mollitie , immutata
& detrafta littera, velut mollier; cui fufcepto fffitu,
cum partus appropinquare jam ccepit, turgefcentes
mammae dulcibus fuccis diflenduntur, & ad nutrimenta
nafcentis fontibus lafteis foscundum peftus exuberat.
Nec enim decebat aliud, quam ut fapiens animal a
corde alimoniam duceret. Idque ipfum folertiflime
comparatum cft, ut candens ac pinguis humor teneri-
tudinem novi corporis irrigaret, donec ad capiendos
fortiores cibos , & dentibus inllruatur , & viribus
roboretur. Sed redeamus ad propoficum, ut csetera,
quae fuperfunt, breviter explicemus.
C A P U T XIIL
JJe Memhris inferiorihur,
Poteram nunc ego ipforum quoque genitah'um mem-

brorum mirificam rationem tibi exponere, nifi
me pudor ab hujusmodi fermone revocaret: itaque
a nobis indumento verecundiae, quai funt pudcnda,
velentur. Quod ad hanc rem attinet, qucri fatis
eft, homines impios, ac profanos, fummum nefas
admittere, qui divinum & admirabile Dei opus, ad
propagandam fucceflionem inexcogitabih ratione pro-
vifum & effeclum, vel ad turpiflimosquitftus, vel ad
pudenda opera convertunt; ut jam
obfcn:?naj Hbidinis
nihii ahud ex re quaxn inanem &
fan6tiflima petant,
fterilem voluptatem. Quid rehquê corporis parces,
num c^rent ratione, ac pulcritudine ? Conglobata
in
/
in nates caro, quam fedendi officio apta! & eadem
firmior, quam membris, ne premente cor-
in ccteris
poris mole offibus cederet. Item feminum dedufta,
& latioribus toris valida longitudo, quo facilius onus
corporis fuftineret quam paulatim deficientem in
;
anguHum genuadeterminant, quorum decentes nodi

flexuram pedibus, ad gradiendum fedendumque aptil^
fimam, praebent. Item crura non aequali modo dudla,
ne indecens habitudo deformaret pedes , fed tereti-
bus furis clementer extantibus , fenfimque tenuatis,
& firmata funt & ornata.
In plantis vero eadem quidem, fed tamen longe
difpar, quam manibus ratio eft: quge quoniam to-
in
tius corporis quafi fundamenta funt, mirificus eas
artifex non rotunda fpecie, ne homo ftare non pof-
fet , aut aliis ad ftandum pedibus indigeret , ficut
quadrupedes, fed porrefliores , longioresque forma-
vit, ut ftabile corpus efficerent planicie fua; unde
iHis inditum nomen eft. Digiti seque totidem, quot
in manibus , fpeciem magis , quam ufum majorem
prccferentes , ideoque & jun6li, &breves, & grada-
tim compofici quorum qui eft maximus , quoniam
:
illum ficut in manu difcerni a ceteris opus non erat;

ita in ordinem rcdaftus eft, ut tamen ab ahis magni-
tudine, ac modico intervallo diftare videatur. Hjec
eorum fpeciofa germanitas, non levi adjumento ni-
fum pedum firmat ; concitari enim ad curfum non
polTumus, nifi digitis in humum preffis, foloque ni-
tentibus, impetura faltumque capiamus. Explicafiê
videoromnia, quorum ratio intelligi poteft. Kunc
ad ea venio, quae vel dubia, vel obfcura funt.
H 3- CAPUT
ii8 Lactantii liber de Opificio Dei.
C A P UT XIV.
De intejiinorum quorumdam ignota ratione,
Multa efle conftat in corpore , quorum vim , ra-

tionemque perfpicere nemo, nifi qui fecit, po-
teft. An aliquis enarrare fe putat poffe, quid utilitatis
quid eflFeftus habeat tenuis membrana illa perlucens,
qua Gircumretitur alvus, ac tegitur? Qiiid renum ge-
mina fimilitudo? quos ait Varro ita diftos, quod rivi
ab his obfcoeni humoris oriantur quod eft longe fe-
:
cus quia fpinae altrinfecus fupini cohaerent,

,
funt &
ab inteftinis feparati. Quidfplen? quid jecur? quae
vifcera quafi ex conturbato fanguine videntur efle
concreta: quid fellis amariffimus liquor? quid globus
cordis ? Nifi forte illis credendiim putabimiis , qui
aiFeftum iracundiae in felle conftitutum putant , pa-
voris in corde, in fplene laetitis. Ipfius autem je-
coris officium volunt efle, ut cibos in alvo conco-
quat amplexu &
calefaclu fuo quidam libidines re-
:
rum Venerearum in jecore contineri arbitrantur.

Primum ifta perfpicere acumen humani fenfus non
poteft; quia horum officia in operto latent, nec ufus
fuos patefa6la demonftrant. Nam fi ita eflet, for-
tafte placidiora quaeque animalia, vel nihilfellis om-
nijio, vel minus haberent, quam ferfe; timidiora,
plus cordis, falaciora, plusjecoris, lafciviora, plus
fplenis habuiflent. Sicuti igitur nos fentimus, au-
dire auribus , ocuhs cernere, naribus odorare : ita
profefto fentiremus , nos felli irafci , jecore cupere,
fplene gaudere. Cum autem, unde affêclus ifti ve-
niant, minime fentiamus, fieri poteft, ut ahunde
veniant, & aliud vifcera illa, quam fufpicamur, effi'-
ciant. Nec tamen convincere poflumus, falfa illos,
qui ha;c difputant, dicere. Sed omnia, quae ad mo-
tus animi animaeque pertineant, tam obfcurse altKque
ratio-
rationis efTe arbitror, ut fupra hominem fit, ea li-

qiiido pervidere. Id tamen certum &
indubitatum
efle debet, tot res, tot vifcerum genera, unum &
idem habere officium , ut animam contineant in cor-
pore. Sed quid proprie muneris fmgulis fit injunftum,
quis fcire, nifi artifex, poteft, cui foli opus fuum
notumeft?
C A P U T XV.
De Voce,
voce autem quam rationem reddere pofTumus?

De Grammatici quidem ac philofophi vocera efie de-
finiunt,aerem fpiritu verberatum: unde verba funt
nuncupata, quod perfpicue falfum eft. Non enim
vox extra os gignitur, fed intra; & ideo verifimilior
eft illa fententia, ftipatum fpiritum, cum obftantia
faucium fuerit ilhfus, fonum vocis exprimere: ve-
luti cum in patentem cicutam, labroque fubjeftam
demictimus fpiritum, & is cicucae concavo repercuf-
fus ac revolutus a fundo, dum ad defcendentem oc-
curfu fuo redit, ad exitum nitens, fonum gignit, &
in vocalem fpiritum refih'ens per fe ventus animatur.
Quod quidem an verumfit, Deus artifex viderit. Vi-
detur enim non ab ore, fed ab intimo pe6lore vox
oriri. Denique & ore claufo, ex naribus emittitur
fonus quahs poteft. Prasterca & maximo fpiritu,
quo anhelamus, vox non efficitur, & levi, & non
coarftato fpiritu, quoties volumus, efficitur. Non
eft igiturcomprehenfum , quomodo fiat , aut quid
fit omnino. Nec me nunc in Academiae fententiam
delabi putes, quia non omnia funt incomprehenfibi-
lia. Ut enim fatendum eft multa nefciri, qure voluit
Deus intelhiientiam hominis exccdere: Hc tamen
multa clfe, quce poffint & fcnfibus percipi, & ratione
H 4 compre-
120 Lactantii liber de Opifici® Dei,
comprehendi. Sed erit nobis contra philofophos in-
tegra difputatio. Conticiamus igitur fpatium j quod
nunc decurrimus.
C A P U T XVL
De mente & ejus fede,
,
Mentis quoque rationem incomprehenfibilem efle,

quis nefciat, nifi qui omnino illam non habet;
cum ipfa mens quo loco fit, aut cujusmodi, nefcia-
tur ? Varia ergo a philofophis de natura ejus, ac loco
difputata funt. At ego non dilTimulabo , quid ipfe
fentiam ; non quia fic efle affirmem ,
quod eft inli-
pientis in re dubia facere, fed ut expofita rei difficul-
tate, inteHigas, quanta fit divinorum operum magni-
tudo. Quidam fedem mentis in peftore effe volue-
runt. Quod quanto tandem miraculo dig-
fiita eft,
nura eft, rem in obfcuro ac tenebrofo habitaculo
fitam, in tanta rationis atque intelhgentiaB luce ver-
fari ? tum quod ad eam fenfus ex omni corporis parte
conveniunt, ut in qualibet regione membrorum prx-
fens efle videatur. Alii fedem ejus in cerebro eflie
dixerunt. Et fane afgumentis probabilibus ufi funt:
oportuiflê fcilicet, quod totius corporis regimen ha-
beret, potius in fummo , tanquam in arce habitare;
rec quidquam efle fublimius, quam id, quod univer-
fum ratione moderetur , ficut ipfc mundi Dorainus &
reftor in furamo efl:. Deinde quod fenfus omnis, id
cfl audiendi, & videndi, & odorandi miniftra mem-
bra in capite fint locata, quorum omnium viae non
ad peftus, fed ad cerebrum ferant: alioqui necell^
nos efiet tardius fentire , donec fentiendi facultas
]ongo itinere per collum ad peftus usque defcende-
ret. li vero aut non multum , aut fortafle non er-
rant.
Vide.
Lactantii liber de Opificio Dei. isi
Videtur enim mens, quse dominatum corporis te-

net, in fijmmo capite conftituta, tanquam in coelo
Deus: fed cum in aliqua fit cogitatione, commeare
€d pe6lus , & quafi ad fecretum aliquod penetrale fe-
cedere , ut confilium , tanquam ex Chefauro recon-
dito , eliciat ac proferat ; ideoque cum intenti ad
cogitandum fumus , & cum mens occupata in altum
feabdiderit, nequeaudire quae circumfonant, neque
videre, quae obftant, folemus. Id vero ftve ita eft,
admirandum profe6lo eft, quomodo id fiat, cum ad
peclus ex cerebro nullum iter pateat. Sin autem non
eftita, tamen nihilominus admirandum eft, quod di-
vina nefcio qua ratione fiat, ut ita efiê videatur.
An poteft aliquis non admirari, quod fenfus illeî-
vus atque coeleftis ,
qui mens , vel animus nuncupa-
tur, tantge mobilitatis eft, ut ne tum quidem, cum
fopitus eft, conquiefcat; tantee celeritatis , ut imo
temporis punfto coelum omne colluftret, &, fi velit,
maria pervolet , terras , ac urbes peragret , omnia
denique, qus libuerit, quamvis longe lateque fum-
mota fint, in confpeflu fibi ipfe conftituat?
Et miratur aliquis, fi divina mens Dei per univer-
fas mundi partes intenta difcurrit , omnia regit,&
orania moderatur, ubique praefens , ubique difiûfa;
cum tanta fit vis ac poteftas mentis humanae intra mor-
tale corpus inclufce , ut ne feptis quidem gravis hu-
jus ac pigri corporis, cui alligata eft , coerceri ullo
pa6lo pollit,
quominus fibi liberam vagandi faculta-
tem, quietis impatiens, largiatur? Sive igitur in ca-
pite mens habitat, five in pe^tore, poteftne aliquis
comprehendere , quGe vis rationis efficiat, ut fenfus
illeincomprehenfibilis aut in medulla cerebri hsreat,
aut in illo fanguine bipartito, qui eft inclufus in cor-
dc'^ ac non ex eo ipfo colligat, quanta fit Dei po-
leftas ,
quod animus fe ipfum non videt , aut qualis,
H 5 aut
122 Lactantii liber de Optficio Dei.
aut iibi fit; fi videat, tamen perfpicere poflit,
nec
quo paclo corporali
rei res incorporalis adjuntta fit?
Sive etiam mentis locus nullus eft, fed per totum
corpus fparfa difcurrit, quod & fieri potelt, & a Xe«
nocrate Platonis difcipulo difputatum cft , fiquidem
fenfus in qualibet parte corporis praelflo eft, nec quid
fit mens ipfa, nec qualis intelligi potefl, cum fit na-
tura ejus tam fubtilis ac tenuis, ut folidis vifceribus

infufa, vivo, &
quafi ardentifenfu, membris omni-
bus mifceatur.
autem cave , ne unquam fimile veri putave-
Illud
ris, quod Ariftoxenus dixit: Mentem omnino nul-
lam effe; fed quafi harmoniam in fidibus, ex conflru-
ftione corporis , & compagibus vifcerum vim fcn-
tiendi exiftere.Mufici enim intentionem concen-
tumque nervorum in integros modos, fine ulla cfFen-
fione confonantium , harmoniam vocant. Volunt
igituranimum fimili ratione conftare in homine, qua
& concors modulatio conftat in fidibus; fcilicet, ut
fingularum corporis partium firma conjun6tio, mem-
brorumque omnium confentiens in unum vigor, mo-
tum illum fenfibilem faciat, animumque concinnet,
ficut funt nervi bene intenti ad confpirantem fonum.
Et ficut in fidibus, cum aliquid aut interruptum, aut
relaxatum eft, omnis canendi ratio turbatur, & fol-
vitur: ita corpore, cum pars aliqua membrorum du-
xerit vitium , deftrui univerfa, corruptisque omni-
bus atque turbatis, occidere fenfum , eamque mor-
tem vocari. Verum iile, fi quidquam mentis habuif^
fet, non harmoniam de fidibu? ad hominom tranftu-
liffet. Non
enim canere fua fponte fides poffunt,
ut fit ulla in his comparatio ac fimilitudo viventis:
animus autcm fua fponte & cogitat , & movetur.
Quodfi quid nobis harinonicE fimile effet, ittu mo-
in
veretur externo , ficut nervi manibus , qui fme taftu
arLi-
pulfuque digitorum, muti atque inertes ja-
artiticis
cent. ille manu fuit, ut ali-
Sed nimirum pulfandus
quando fentiret; quia mens ejus ex membris raale
compadla torpebat.
C A P U T XVII.
De Anima^ deque ea fmtentia Philofephorum»
Supereft de anima dicere; quamquam percipi ratio

ejus & natura non poffit. Nec ideo tamen immorta-
lem elfe animam non intelligimus; quoniam quidquid
viget, moveturque per fe femper, nec videri, aut
tangi poteft , seternum fit neceffe eft. Quid autem
fit anima, nondum inter philofophos convenit, nec
unquam fortafle conveniet. Etenim alii fanguinem

efte dixerunt, aliiignem, aliiventum; unde anima,
vel animus nomen accepit, quod Graece ventus aVg-
fxoe; dicitur: nec illorum tamen quisquam dixifte ali»
quid videtur. Nonenim, (i anima fanguine aut per

vulnus eifufo, aut febrium calore confumpto, videtur
extingui , continuo in materia fanguinis animag ratio
ponenda eft: veluti fi veniat in quaeftionem, lumen
quo utimur, quid fit, & refpondeatur oleum efle>
quoniam confumpto illo , lumen extinguitur; cum
fmt utique diverfa, fed alterum fit alterius alimen-
tum. Videtur ergo anima fimihs efle lumini, quae
non ipfa fit fanguis , fed humore fanguis alatur, ut
lumen oleo.
Qui autem ignem putaverunt, hocufi funtargu-
mento , quod prcefente anima corpus caleat, rece-
dente frigefcat. Sed ignis & fenfu indiget, & vide-
tiir, & tadu comburit. Anima vero & fenfu au6la
eft, & videri noh poteft, & non adurit. Unde ap-
paret
paret, animam nefcio quid efle Deo fimile. At illi,
qui ventum putant, hoc falluntur, quod ex aere fpi-
ritum ducentes , vivere videamur. Varro ita defi-
nit: „Anima eft aer conceptus ore, tepefaftus in
5,
pulmone, fervefa£tus in corde, diffufus in cor-
,", pus.
" HcEC apertiffime falfa funt. Neque enim
tam obfcuram nobis hujusmodi dico efTe rationem,
ut ne hoc quidem intelligamus , quid verum efTe non
poflit. An fi milii quis dixerit, aeneum effe coelum,
aut vitreum, aut, ut Empedocles ait, aerem gla-
ciatum , ftatimne affentiar , quia coelum ex qua ma-
teria fit ignorem? Sicut enim hoc nefcio, ita illud
fcio. Anima ergo non eft aer ore conceptus, quia
multo prius gignitur anima , quam concipi aer ore
poflit. Non enim poft partum infmuatur in corpus,
ut quibusdam philofophis videtur, fed poft concep-
tum protinus, cum fcEtum in utero neceffitas divina
formavit; quia adeo vivit intra vifcera genitricis, ut
& incremento augeatur , & crebris pulfibus geftiat
emicare. Denique abortum fieri necefle eft, fi fue-
rit animal intus extinttum. CaeterfE detinitionis par-
tes eo fpedant, ut illis novem menfibus, quibus in
utero fuiraus, mortui fuilTe videamur. NuUa ergo
ex his tribus vera fententia eft. Nec tamen in tan-
tum falfos efle dicendum eft, qui hsc fenferunt, ut
omnino nihil dixerint; nam & fanguine fimul, .& ca-
lore, & fpiritu vivimus. Sed cum conftet anima in
corpore his omnibus adunatis , non expreflerunt pro-
prie quid eflTet, quia tam non poteft exprimi, quam

videri.
CAPUT
,
LaCTANTII LIBER DE OpiFICTO DeI. 125
C A P UT XVIII.
De anima & animo , eorumque affeElionihut.
Sequitur alia, & ipfa inextricabilis qujeftio: idemne

anima, & animus; an vero aliud fit illud, quo
fit
vivimus, aliud autera, quo fentimus & fapimus. Non

defunt argumenta in utramque partem. Qui enini
unum efle dicunt, hanc rationem fequuntur, quud
neque vivi fine fenfu polTit, neque fentiri fme viia;
ideoque non poiTe qKq diverfum id, quod non poteil
feparari, fed quidquid eft illud, & vivendi offici'.:m,
& fentiendi habere rationem. Idcirco animum &' a-î-
mam indifFerenter appellantduoEpicurei poetae. Qui
autem dicunteffe diverfa, fic argumentantur: ex eo-
poifeintelligi, aliud effe mentem, ahud animam, quia
incolumi anima mens poffit extingui, quod accidere
foleat infanis ; item, quod anima morte fopiatur, ani-
mus fomno , & quidem fic, ut non tantum , quid
fiat, aut ubi fit, ignoret, fed etiam rerum falfarum
contemplatione fallatur. Quod ipfum quoraodo fiat,
non potefl: pervideri ; cur fiat , poteil:. Nam re-
quiefcere nullo pa6to polfumus, nifi mens vifionem
imaginibus occupata teneatur. Latet autem mens
oppreflb fomno, tamquam ignis obdu6to cinere fopi-
tus, quem fi paululum commoveris, rurfus ardefcit,
& quafi evigilat. Avocatur ergo fimulacris , donec
membra fopore vegetentur ; corpus enim,
irrigata
vigilante fenfu, licet jaceat immobiie, tamen non ell
quictum , quia flagrat in eo fenfus , & vibrat ut flam-
ma, & artus omnes ad fe adftriftos tenet.
Sed poftquam mens ad contemplandas imaînes
ab intentione traducla eft, tunc demum corpus orone
refolvitur in quietem. Traducitur autem mens cogi-
tatiO"
^26 Lactantii liber de Opificio Dei.
tatione cseca , cum cogentibus tenebris fecum tan-
tummodo effe coeperit: dum intenta eft in ea, de
quibus cogitat , repente fomnus obrepit, & in fpe-
cics proximas fenfim ipfa cogitatio declinat: fic ea,
quse ante oculos pofuerat, videre quoque inci-
fibi
pit. Deinde procedit ulterius , & fibi avocamenta
invenit, ne faluberrimam quietem corporis interrum-
pat. Nam ut mens per diem veris viiionibus avoca-
tur , ne obdormiat ita falfis no6te , ne excitetur.
:
Nam fi nullas imagines cernat

, aut vigilare illam ne-
cefle erit aut perpetua morte fopiri.
, Dormiendi
ergo cau{2 tributa eft a Deo ratio fomniandi ; & qui-
dem in commune univerfis animantibus: fed illud ho-
mini prgecipue, quod cum eam rationem Deus quie-
tis caufa daret , facultatem fibi reliquit doccndi ho-
minem futura per fomnium. Nam & hiftorice fspe
teftantur, extitiflê fomnia, quorum prjefens & ad-
mirabilis fuerit eventus ; & refponfa vatum noftro-
rum ex parte fomnii conftiterunt. Quare neque fem-
per vera funt, neque femper falfi, Virgiho tefte,
qui duas portas voluit efle fomniorum. Sed quse
falfa funt, dormiendi caufa videntur; quae vera, im-
mittuntur a Deo, ut imminens bonum aut malum hac
revelatione difcamus.
C A P U T XIX.
De animay eaque a Deo data,
Illud quoque venire in quaeftionem poteft, utrumne

anima ex patre, an potius ex matre, an vero ex
titroque generetur. Sed ego id in eo jure ab anci-
piti vendico. Nihil enim ex his tribus vcrum eft,
quia neque ex utroque , neque ex alterutro feruntur
animas.
animae. Corpus enim ex corporibus nafci poteft,

quoniam confertur aliquid ex utroque; de animis
anima non poteft , quia ex re tenui & incomprehen-
fibili nihil poteft decedere. Itaque ferendarum anima-
rum ratio uni ac foli Deo fubjacet.
Beniqui coehjli fumus onmes femine oriiindi:

Ommbus ille idem patsr eji.
ut ait Lucretius. Nam de mortalibus non poteft

qiiidquam nifi mortale generari. Nec putari pater de-
bet, qui transfudilfe, aut infpirafle animamdefuo
nullo modo fentit; nec, fi fentiat, quando tamen,
aut qiiomodo id fiat, habet animo comprehenfum.
Ex quo apparet, non a parentibus dari animas, fed
ab uno eodcmque omnium Deo patre, qui legem
rationemque nafcendi tenet folus, fiquidem folus ef-
ficit. Nam terreni parentis nihil eft, nifi ut humo-
rem corporis, in materia nafcendi, cum
quo eft
fenfu voluptatis emittat, vel recipiat; citra hoc&
opus homo refiftit , nec amplius quidquam poteft:
& ideo nafci fibi fiiios optant, quia non ipfi faciunt,
Caetera jam Dei funt omnia, fcilicet conceptus ipfe,
& corporis informatio , & infpiratio animae , & par-
tus incolumis, & quaecumque deinceps ad hominem
confervandum valent; illius munus eft, quod fpira-
mus, quod vi\'imus, quod vigemus. Nam prccter-
quam quod ipfius beneficio incolumes fumus corpore,
& quod viclum nobis ex variis rebus fubminiftrat, fa-
pientiam quoque homini tribuit, quam terreniis pa-
ter dare nullo modo poteft. Ideoque & de fapienti«
bus ftulti, & de ftultis fapientes faepe nafcuntur; quod
quidam fato , ac fideribus affignant. Sed non eft nunc
locus de fato differendi. Hoc dicere fatis eft, quod
etiamfi aftra efficientiam rerum continent , nihilomi-
nus a Deo omoia fieri certum eft, qui aftra ipfa &
per-
12^ Lactantii liber de Opificio Det.
perfecit , & ordinavit. Inepti ergo , qui hanc pote-
ftatem Deo detrahunt, & operi ejus attribuunt.
Hoc igitur Dei munere coelefti atque praeclaro,
an utamur, an non utamur, in noftra efle voluit po-
teftate. Hoc enim conceflb, ipftim hominem virtu-
tis facramento religavit, quo vicam poflêt adipifci.
Magna eft enim vis homjnis, magna ratio, magnum
facramentum: a quo fi quis non defecerit, necfidera
fuam devotionemque prodiderit; hic beatus, hic de-
nique, ut breviter finiam, fimilis Deo fit, neceflfe
eft. Errat enim quisquis hominem carne metitur.
Nam corpufculum hoc, quo induti fumus, hominis
receptacuhim eft. Nam ipfe homo neque tangi , ne-
que afpici, neque comprehendi poteft, quia latetintra
hoc quod videtur. Qui fi deh'catus magis ac tener in
hac vita fuerit , quam ratio ejus expofcit , fi virtute
contempta, defideriis fe carnis addixerit , cadet, &
premetur in terram. Sin autem , ut debet , ftatum
fuum, quem retlum refte fortitus eft, prompte con-
llanterque defenderit, fi terrae quam calcare ac vin-
cere debet, non fervierit, vitam merebitur fempi-
ternam.
C A P U T XX.
De feipfo , & veritate.
Haec ad te, Demetriane, interim paucis, & obfcu»

rius fortaflfe quam decuit, pro rerum ac tempo-
ris lieceflitate peroravi; quibus contentus eiTe debe-
bis, plura, &
mehora laturus, fi nobis indulgentia
coelitus venerit. Tunc ergo te ad verse philofophiEe
doclrinam, &planius, &
verius cohortabor. Statui
•nim, quam multa potero, litteris tradere, quae ad
vitae
•vitaebeatae Ilatum fpeclent; & qindem contra philo-

fophos qiioniam fimt ad pcrturbandam veritatem
,
perniciofi & grave?. Incredibilis enira vis eloquen-

tia;, & argumentandi differendique fubtilitas quem--
vis facile deceperit: quos partim noftris armis, par-
tim vcro ex ipforum inter fe concertatione fumptis
revincemus; ut appareat, eos jnduxifie potius erro-
rem ,
quam futluliife.
quod tantum facinus audeam.
Fortaffe mireris
,
Patiemurnc igitur extingui, aut opprimi veritatem?

Ego vero libcntius vel fub hoc onere dcfecerim.
Nam ii Marcus Tullius , eloquentiEe ipfius unicum
exemplar, ab indoclis & ineloquentibus, qui tamen
pro vero nitebantur, fcepe liiperatus eft, cur dcfpe-
remus veritatem ipfam contra fallacem captiofam-
que facundiam fua propria vi & claritate valituram ?
Illi quidem {"eCe patronos veritatis profiteri folent:
fed quis poteft eam reip defendere , quam non didi-

cit, aut illuflrare apud alios, quod ipfe non novit?
Magnum videor polliceri : fed coelefti opus eft mu-
nere, ut nobis facultas ac tempus ad propofita per-
fequenda tribuatur. Quod fi vita eft optanda fa-
pienti, profeclo nullam aliam ob caufam vivere op«
taverim , quam ut aliquid efliciam quod vita dignum
fit, & quod utilitatem lcgentibus, etfi non ad elo»
quentiam, quia tenuis in nobis facundice rivus eft,
ad vivendum tamen afferat: qaod eft maxime necef-
farium. Quo perfeclo, fatis me
vixiffe arbitrabor,
& officium hominis impleffe, labor meus aliquosfi
homines ab crroribus liberato^- ad iter coelefte di-

rexerit.
LaBant, Tm. IL I LACTAN-

:
130 A N A L Y S I S
L A C T A N T I I
L I B E R
D E
I R A D E I,
AD DONATUM.
A NA L YS l S,
/^ u it s T 1 hujus libri : An Deus vere irafcatur[?

^^^ Philofophi nonnulli negarunt, eo quod Deum vel be-
neficam efTe tantum naturam , vel nihil omnino curare fta-
tuerent. Lattantius contra, Deum vere irafci hoc libro de-
monftrat his argumentis:
I. Aut ira tribuenda eft Deo, & gratia detrahenda; aut
utrumque detrahendum: aut ira demenda eil, & gra-
tia tribuenda; aut utrumque tribuendum.
Primum falfum eft, quia nemo de Deo unquam dixit,

irafci eum tantummodo, & gratia non moveri. Al-
terum ell Epicureum. Statuit enim Epicurus, nec
iram in Deo eire, nec gratiam, ut qui nihil omnino
curet: fed falfo; Deus enim non eflet, r>i(i move-
retur : Deo adminiikatio alTignari po-
nec dignior
teil, quam mundi
gubernatio. Nuila etiam beati-
tudo eil i'ei immobilis. Tertium eftStoicum, gra-
tiam in Deo efTe, iram non efle : falfum id quoque,
Nam fi Deus non irafcitur impiis, nec pios diligit.
Relinquitur igitur quartum, quod eft verum , nempe

iram &
gratiam Deo tribuendam, cap. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
II. Quajcumque opinio tollit Religionem , vana eil 6c

falfa
Opinio quae Deo five gratiam, five iram, five utrum-

quedetrahit, tollit Religionemi
Igitur opinio illa vana eA & falfa.
Major
LlBRI DE IrA DeL 131
Majorem probat, cap.'^. Religionem nempe non polTe
didolvi, quia fit propria hominis.
Minorem confirmat, cnp. $• Si enim Deus nihil cuiquam
boni tribuit, llultum eil eum colere.
Excipiunt quidam : Frodejfe quidem hoc credere , fed utili-
tatis y noii veritntis gratia , iit confcien-
tii£ terreantur , quas leges punire pof-
funt,
Lactantius neât hoc; 6c Religionem, non utilitatis tan-
tum, fed veritatis gratia fuille inllirutam , afTerit cap. 9.
10. 1 1.
III. Si in rebus humanis funt bona mala, necefTe ell &

ad utram-jue partem moveri Deum , fic ad gratiam,
cum julU fieri videt, 6c ad iram, cum cernit injufta.
Verum prius, (îiod o{lenditur cflp. 13. 14. 15,
Igitur & poiicrius.
Objeftio Epicuri : Si efh in Deo latitia affecius ad gratiam,
^ odii nd iram , habehit igitur 5?* /i-
morem,"}si' libidinem , }j' cupiditatem.
Refpon. Non fequitur: quia gi3tia & ira, & miferatio
habent in Deo materiam, id eA, caufam, reliqui atTeftus
non hubent: quibus vacat Deus, quia vitiorum affeclus funt,
alios flcut hos habet, quia funt virtutis, cap. 16.
Obje6tio alia : Deus ideo heatus e/l , quia femper quietus. Igh-
tur nec irajcitur , nec gratia commovetur,
Refpondet Lafântius, Deum non efTe quietum, quia nec
dormiat, nec moriatur. Curare igitur eum hominum vi-
tam, i^ vi confequentis irafci malis, favere bonis. Deinde,
ficut crudelitatis, t{\ potius, quam pietatis, fi quis homo
contumelias non vindicet: ita, inquit, non virtutis efl in
Deo, ad ea, quae injufle fiunt, non commoveri, cap, 17.
Obje£lio : Atqui Deus fine hoc affectu peccata potefi corrigere.
Refpon. Ipfe peccati adfpectus indjcrnus efb. Nam qui

non movetur, omnino aut probat delidla, aut molelliam
caftigandi fugit, quorum utrumque elt vitiofum. Hocloco
reprehendit diclum Architac Tarentini, qui cum in agro cor-
rupta effe omnia comperifTet, villiui ful culpam redarguens
miferum dixit, quem jam verberibus necafTem , nifl iratus
efTem. Nam
propter irae magnitudinem pcenam non do-
nandam, fed difFerendam fuilfe docet cap. i8>
I 2 IV. Si
; ;
132 Aanalysis Liber de Ira Dei.

IV. Si Deus fanftiflimam vivendi legem pofuit, voluit-
que univerfos innocentes ac beneficos efle, utique
non potefk non irafci, cum videt legem fuam con«
temni.
Verum prius
Ergo & poflerius.
V. Si eft mundi adminiftrator, non utique contemnitid,
quod ell in mundo vel maximum.
VI. Si pater ac Deus univerforum , certe
efl virtutibus &
hominum deleftatur, vitiis commovetur &
Ergo & juftos diligit, & impios odit, cnp. 19.
VII. Si potefl ignofcere, potdHrafci:

Sed potefl ignofcere, quia eft legis fus ipfe difcepta-
tor & judex ; PoteU igitur & irafci , cap. 20.
Objiciebant: Cur ergo qui peccatit, f<epe felices Junt ^ JSJ' qui
pie vivunt , f<epe miferi?
Refp." Quia fugitivi &

abdicati libere vivunt, flriflius
autem &
frugalius, qui fub difciplina patris funt. Deinde
quia virtus per mala probatur, vitia per voluptatem. Prae-
terea non ei\ perpctua felicitas malorum.
InAantia: Si irafcitur Deus, ftatim debuit vindicare.
Refp. Si id faceret, nemo fupcrefFet , nec ex peccato*
libus aliqui converterentur, cap. ao.
Objeîo: Deus hominem irafci vetat iu Ugtfuai
Igitur nec ipfe irafcitur.
Refp. Lex refrocnat iram hominis injuflam; nec in totum
prohibet irafci, quia is afFeftus neceffario datus eft; fed pro-
hibet in ira permanerc> Quin Deus praecepit irafci ; Itaque
& ipfe irafcitur, cap. 21*
VIIT. Prophetffi univcrfi divino Spiritu repleti nihil aliud,

quam de gratia Dei erga juAos, &
de ira ejus adverfus
impios loquuntur.
IX. Sibyllaj & ipfae iram Deo attribuunt , Apollo item
Milefius , cap* 22. 23.
CoNCLUsio fequitur paraenetica, qua hortatur univer-

Deum ament, quod pater, eumdemque vereantur,
fos, ut
quod Dominus ilt» Scultetus.
CAPUT
LaCTANTII LfBER DE IrA DeI. I33
CAPUT PRIMUM.
Defapientia divina & humana,
Animadverti fepe, Donate, pliirimos Id exifli-
mare, qiiod etiam nonnulli philofophorum pu-
taverunt, non irafci Deum; quoniam vel be-
nehca fit tantummodo natura divina , nec cuiquam
nocere , praeftantifTimse atque optimee congruat po-
teftati; vel certe nil curet omnino, ut neque ex be-
neficentia ejus quidquam boni perveniat ad nos , ne-
que ex maleficen,tia quidquam mali. Quorum error,
quia maximus eft , & ad evertendum vits humance
fiatum fpedat, coarguendus eft a nobis, ne & ipfe
failaris, impulflis autoritate hominum, qui fe putant
tiTe fapientes. Nec tamen nos tam arrogantes fu-
mus, ut comprehenfam noftro ingenio veritatem glo-
riemur: fed doftrinam Dei fequimur, qui fcire folus
poteft, &
revelare fccreta. Cujus do6lrinas philo-
fophi expertes exiftimaverunt , naturam rerum con-
jectura pofTe deprehendi. Quod nequaquam fieri po-
teft, quia mens hominis, tenebrofo corporis domi-
cilio circumfepta, longe a veri perfpeclione fummota
eft, & hoc differt ab humanitate divinitas , quod hu-
manitatis eft. ignoratio, divinitatis fcientia.
Undenobis aliquo lumine opus eft ad depellen-
das tenebras, quibus offufa eft hominis cogitatio;
quoniam in carne mortali agentes , noftris fcnfibus
divinare non pofTumus. Lumen autem mentis hu-
maucC Deus eft, quem qui cognoverit, & in peclus
admiferit, illuminato corde myfterium vcritatis agnos-
cct; remoto autem Dco coeleftique doftrina, omnia
erroribus plena funt. Refteque Socrates, cum effeC
omnium philofophorum docliflimus , tamen ut ca2te-
rorum argueret infcitiam, qui fe aliquid tenerc arbi-
I 3 traban-
134 LaCTANTII LIBER DE IrA DEI.
trabantur, ait fe nihil fcire, nifi unum, quod nihil
fciret. enim, do6lrinam illam nihil habere
Intellexit
infe certi, nihil veri; nec, ut putant quidam , fimu-
lavit ipfe doclrinam , ut ahos refelleret; fed vidit ex
parte aliqua veritatem. Teftatusque eft etiam in ju-
dicio, ficut traditur a Platone, quod nulla eflethu-
mana fapientia: adeo doftrinam, qua tum philofophi
gloriabantur , contempfit , derifit , abjecit , ut id.
ipfum pro fumma doftrina protiteretur , quod nihil
fcire didiciffet. Si ergo nulla eft fapientia humana,
ut Sccrates docuit, ut Plato tradidit, apparet efle
divinam, nec ulli ahi, quam Deo veritatis notitiam
fubjacere. Deus igitur nofcendus eft, in quo folo
veritas eft. Ille mundi parens, & conditor rerum,
qui oculis non videtur, mente vix cernitur. Cujus re-
ligio multis modis impugnari folet ab iis , qui neque
veram fapientiam tenere potuerunt, neque magni&
coeleftis arcani comprehendere rationem.
C A P U T II.
De Veritate , detiue ejus gradihus , atque de Deo.
^âm cum fint gradus multi ,

per quos ad domici-
X^ lium vcritatis afcenditur, noneft facile cuihbet
evehi ad fummum. Caligantibus enim veritatis ful-
gore luminibus, qui ftabilem greffum tenere non pof-
funt, revolvuntur in planum. Primus autem gradus
eft, intelligere falfas religiones, & abjicere impios
cultus Deorum humana manu fabricatorum. Secun-
dus vero , perfpicere animo , quod unus fit Deus
fummus , cujus poteftas ac providentia effecerit a
principio mundum, & gubernet in pofterum. Ter-
tius, cognofcere miniftrum ejus ac nuntium, quem
legavit in terram; quo docente ab errore, quo im-
pHcati tenebamurj formatique ad veri Dei cultum,
jufti-
Lactantii liber de Ira Dei. 135
juftitiam difceremiis. Ex quibus omnibus gradibus,
ut dixi, pronus ell: lapfus & facilis ad ruinam, nifi
pedes inconcuira ftabilitate figantur.
De primo gradu eos excuti videmus, qui, cum
falfa intelligant, tamen verum non inveniuntj con-
temptisque terrenis fragilibusque fimulacris, non ad
colendum fe Deum conferunt, quem ignorant: fed
mundi elementa mirantes, coelum, terram, mare, fo-
lem, lunam, coeteraque aftra venerantur. Sed horum
imperitiam jam coarguimus in fecundoDivinarumlh-
ftitutionum libro. De fecando vcro gradu eos dici-
mus cadere, qui cum fentiant, unum effe fumraum
Deum, iidem tamen a philofophis irretiti, & falfis
argumentationibus capti, ahter de unica illa maje-
llate fentiunt, quam veritas habet; qui aut figuram
negant habere ullam Deum , aut nuUo affe6lu com-
moveri putant, quia fit omnis afFectus imbecilhtatis,
quae in Deo nuUa De tertio vero ii prcecipitan-
eft.
tur, qui cum legatum Dei, eumdemque divini
fciant
& immortaHs temph conditorem , tamen aut non ac-
cipiunt eum, aut ahter accipiunt, quam fides pofcit:
quos ex parte jam refutavimus in quarto fupradifti
operis hbro, & refutabimus poftea diligentius, cum
refpondere ad omnes fe^las coeperimus, quae verita-
tem, dum difputant, perdiderunt.
Nunc vero contra eos differemus , qui de fecun-
do gradu lapfi, prava de fumrao Deo fentiunt. Aiunt
enim quidam , nec gratiiicari eum cuiquam , nec
irafci ; fed fecurum , & quietum , immortahtatis fuce
bonis perfrui. Ahi vero iram toHunt, gratiam re-
linquunt Deo; naturam enim fumma virtute prceftan-
tem , ut non maleficam , fic beneficam elTe debere.
Ita omnes philofophi dc ira confentiunt; de gratia
difcrepant. Sed ut ad propofitam m ateriam per or-
dinem defcendat oratio , hujusmodi facienda nobis,
& fequenda partitio cft , cum diverfa & repugnantia
I 4 fint,
135 Lactantii liber de Ira Dei.
fint, ira, & gratia. Aut ira tribuenda eflDeOj &
gratia detrahenda; aut utrumque pariter detrahen-
dum. Aut ira demenda eft, & gratia tribuenda; aut
utruraque tribuendum. AliudampHus, praeter haec,
nihil poteft capere natura, ut necefle fit in uno ifto-
rum aHquo verum, quod quaeritur, inveniri. Con-
fideremus fingula, ut nos ad latebras veritatis, &
ratio & ordo deducat.
C A P U T III.
De honis i3 malis in rebus Ivumanis , eorumque autore.
Primum illud nemo de Deo dixit unquam , irafci

eum tantummodo & gratia non movêri. Eft
,
cnim difconveniens Deo , ut ejusmodi poteftate fit

praeditus ,
qua noceat, &obfit, prodefle vero, ac
benefacere nequeat. Quae igitur ratio, quge fpes fa-
lutis hominibus propofita eft , fi malorum tantum-
modo autor eftDeus? Quodfifit» iam majeftas illa
venerabihs, non ad judicis poteftatem, cuihcetfer-
vare ac hberare, fed ad tortoris & carnificis officium
deducetur. Cum autem videamus, non modo mala
elTe in rebus humanis , fed etiam bona , utique fi
Deus eft autor malorum , eflTe alterum necefife eft,
qui contrariaDeo faciat, & det nobis bona. Si eft,
quo nomine appellandus eft? aut cur nobis , qui male
faciat, notior eft , quam ille, qui bene? Si autera
nihil poteft efle praeter Deum , abfurdum eft & va-
num, divinam putare poteftatcm, qua nihil eft ma-
jus, nihilmehus, nocere poflie, prodefiê non pofiTe.
Et ideo nemo extitit, qui auderet id dicere; quia
nec rationem habct , nec ullo modo poteft credi.
Quod quia convenit, tranfeamus & veritatem ahbi
requiramus.
CAPUT
Lactantii liber de Ira DEr. 137
C A P UT IV.
De Beo , deque ejuf affeBihut ; Epicurique r-g-
prehenjione.
Quod fequitur de fchola Epicuri eft ; ficut iram

,
in Deo non nec gratiam quidem. Nam

effe, ita
cum putaret Epicurus, alienum effe a Deo malefa-
ccre atque nocere, quod ex afFe6lu iracundis? ple-
rumque nafcitur , ademit ei etiam beneficentiam^
quoniam videbat confequens e<Ye , ut fi habeat iram
Deus, habeat & gratiam. Itaque ne illi vitium con-
cedcrct , etiam virtutis fecit expertem. Ex hoc,
inquit, beatus & incGrruptus eft^ quia nihil curat,
neque habet ipfe negotium , neque alteri exhibet.
Deus igitur non eft, fi nec movetur, quod eft pro-
prium viventis : nec facit aHquid impolTibile ho-
mini, quod eft proprium Dei, fi omnino nullam ha-
bet voluntatem , nullum a6lum , nuUam denique ad-
miniftrationem , quae Deo digna fit. Et quce major,
quae dignior adminiftratio Deo aflignari poteft, quam
mundi gubernatio , maximeque generis humani , cui
omnia terrena fubjetla funt?
Quceigitur in Deo poteft effe beatitudo, fi fem-
per quietus , & immobihs torpet ? fi precantibus
fi colentibus cscus? Quid tam dignum, tam
llirdus,
proprium Deo, quam providentia? Sed ii nihil cu-
rat, nihil providet, amifit omnem divinitatem. Qui
ergo totam vim, totam Deo fubftantiam tolht, quid
ahud dicit, nifi Deum omnino non effe? Denique
Marcus Tullius a Pofidonio ditlum refert, idEpicu-
rum fenfifte, nullos Deos efte, fed ea, quae de Diis
locutus fit, depellendae invidice caufa dixifiTe: itaque
verbis iUum Dcos relinquere, re autem ipfa tollere,
quibus nulkim motum, nulkim tribuit officium. Quod
fi ita eft; quid eo fallacius? quod a fapiente & gravi
I virQ
^
13^ Lactantii liber de Ira Dei.
viro debet efTe alienum. Hic vero fi aliud fenfit, &
aliud locutus eft , quid aliud appellandus elt, quam
deceptor , bilinguis , malus, & propterea Itultus?
Sed non erat tam verfutus Epicurus, ut fallendi ftu-
dio ifta loqueretur, cum hsc etiam fcriptis ad reter-
cam memoriam confignaret : fed ignorantia veritatis
erravit. Indu6lus enim a principio verifimilitudine
uniiis fententiae, neceffario in ea, quae fequebantur,
incurrit. Prima enim fententia iram in Deum
fuit ,
non convenire. Quod cum illi & inexpugna-

verum
bile videretur, non poterat confequentia rccufare,
quia uno affe6lu amputato , etiam csteros affeftus
adimere Deo neceffitas ipfa cogebat. Ita qui non
irafcitur , utique nec gratia movetur, quod eft irae
contrarium: jam fi nec ira in eoj nec gratia eft, uti-
que nec metus, nec lastitia, necmoeror, nec mife-
ricordia. Una eft enim ratio cunftis affectibus , una
commotio, quse in Deum cadere non potefl. Quod
fi nullus affedus in Deo eft, quia quidquid afficitur,
imbecillum eft; ergo nec cura ullius rei, nec provi-

dentia elt in eo.
Hucusque pervenit fapientis hominis difputatio;
caetera, quae fequuntur , ot>ticuit: fcih'cet, quia nec
cura fit in eo, nec providentia; ergo nec cogitatio-
nem aliquam, nec fenfum in eo effe ullum: quo effi-
citur , ut non fit omnino. Ita cum gradatim defcen-
difTet, in extremo gradu reftitit, quia jam praecipi-
tium videbat. Scd quid prodeft reticuifTe, ac peri-
culum diffimulaffe ? Ncceffitas illum vel invitum ca-
dere coegit. Dixit enim quod noluit, quia argumen-
tum fic ordinavit , ut ad ilkid , quod evitabat, ne-
ceffario deveniret. Vides igitur quo perveriiat, ira
fublata, & Deo adempta. Denique aut nuilus id cre-
dit , aut admodum pauci , & quidem fcelerati , ac
mah, qui fperant peccatis fuis impunitatem. Qiiod
fi & hoc falfum invenitur , nec iram in Deo clfe,
nec
rec gratiam; veniamus ad illud, quod tertio loco
pofitum eft.
C A P U T V.
De Deo Stoicorum jententia ; de Ira & gratia ejus,
Exiftimantur Stoici, & alii nonnulli, aliquanto me-
lius de divinitate fenfifte, qui aiunt, gratiam in
Deo efte, iram non elTe. Favorabilis admodum, ac
popularis oratio, non cadere in Deum hanc animi
purillitatem, ut ab illo fe laefum putet, qui leedi non
poteft; ut quieta illa, & fan6la majeftas concitetur,
perturbetur, infaniat, quod eft terrenae fTagilitatis.
Iram enim commotionem mentis qKq ac perturba-
tionem, qus fit ,a Deo aliena. Quod ft hominem
quoque, qui modo fit fapiens & gravis, ira non de-
ceat (fi quidem , cum in animum cujusquam incidit,
velut faeva tempeftas tantos excitet fluftus, ut fta-
tum mentis immutet, ardefcant oculi, os tremat, lin-
gua titubet, dentes concrepent, alternis vultura ma-
culet nunc fuftûfus rubor, nunc pallor albefcens:)
quanto magis Deum non deceat tam foeda mutatio?
Et fi homo , qui habet imperium ac poteftatem , late
noceat per iram, fanguinem fundat, urbes fubver-
tat , populos deleat, provincias ad folitudinem re-
digat; quanto magis Deum, qui habeat totius gene-
ris humani, & ipfius mundi poteftatem, perditurum
fuifle univerfa credibile fit , fi irafceretur ?
Abefle igitur ab eo tam magnumj tam pernicio-
fum malum oportere. Et fi abfit ab eo ira, & con-
citatio, quia & deformis, & noxia eft, nec cuiquam
malefaciat , nihil ahud fuperefle , nifi ut fit lenis,
tranquilUis, propitius, beneficus, confervator. Ita
enim demum & communis omnium patcr , & opti-
mus maximus dici poterit, quod expetic divina coe-
leftis-
140 Lactantii liber de Ira Det.
leftisque natura. Nam fi inter homines laudabile vi-
detur, prodefle potius , quam nocere ; vivificare,
quam occidere; falvare, quam perdere, nec imme-
rito innocentia inter virtutes numeratur; & qui h?ec
fecerit, diligitur, prsfertur, ornatur, benedi6lis om-
nibus votisque celebratur, denique ob merita & bc-
neficia Deo fimilhmus jadicatur; quanto magis ipfuni
Deum par eft, divinis perfeftisque virtutibus prsecel-
lentem, atque ab omni terrena labe fummotum, di-
vinis & coeleftibus beneficiis omne genus hominum
promereri? Speciofe ifta, populariterque dicuntur,
& multos illiciunt ad credendum: fed qiii haec fen-
tiunt, ad veritatem quidem propius accedunt; fed
in parte labuntur , naturam rei parum confiderantes.
]Nam fi Deus non irafcitur impiis (Scinjuftis, nec pios
utiquc juftosque diligit. Ergo conftantior eft error
illorum , qui & iram fimul , & gratiam tollunt. In
rebus enim diverfis, aut in utramque partem moveri
necefiê eft, aut in neutram. Ita qui bonos diligit,
& malos odit, & qui malos non odit, nec bonos di-
ligit: quia & diligere bonos, ex odio malorum ve-
nit; & malos odiflê, ex bonorum charitate defcen-
dit. Nemo eft qui amet vitam fine odio mortis , nec
appetat hicem , nifi qui tenebras fugit. Adeo na-
tura ifta connexa funt , ut alterum fine altero fieri
nequeat.
Si quis Dominus habens in familia fervos , bo-
num ac malum, non utique aut ambos odit, aut am-
bos beneficiis & honore profequitur; quod fi faciet,
& iniquus & ftultus eft : fed bonum & alloquitur
amice, & ornat, & domi ac familiae fuisqiie omni-
bus rebus prgeficit; malum vero malediftis, verbe-
ribus, nuditate, fame, fiti, compedibus punit, ut
& hic exemplo cseteris fit ad non peccandum , & ille
ad promerendum, ut ah"os metus coerceat, ahos ho- ^
jaor provocet. Qui ergo dihgit, & odit; qui odity'
&
& diligit; funt enim, qui diligi debeant, funt qui odio
haberi. Et ficut is , qui diligit, cx)nfert bona in eos,
quos diligit: ita qui odit, irrogat mala iis, quos odio
habet; quod argumentum, quia verum eil, dilToivi
nuUo pacto poteft. Vana ergo & falfa eft fententia
corum , qui cum alterum Deo tribuant, alterum de«
trahunt, non minus , quam illorum qui utrumque
dctrahunt. Sed illi, ut oftendimus, ex parte non
errant, fed id quod melius eft ex duobus retinent. li
vcro , quos ratio , & veritas argumenti hujus indu-
cit, falfa omnino fententia fufcepta, in maximum
crrorem cadunt. Non enim lic oportebat eos argu-
inentari: Quia Deus non irafcitur, ergo nec gratia
commovetur; fed ita: Quia Deus gratia movetur,
ergo & irafcitur. Si enim certum & indubitatura
fkiiiret, non irafci Deum , tunc ad illud alterum ve-
riiri ellet necefle. Cum
autem magis fit ambiguurn
de ira, pene manifeftum de gratia; abfurdum eft, ex
incerto certum velle fubvertere, eum fit promptius,
de certis incerta firmare.
CAPUT VI.
Quod Beus irofcitur.
FTss funt de Deo philofophorura fententiae. AVmd

1 prcEterea nihil quisquam dixit. Quod fi hsc,
qu3E di6la funt , falfa effe depr^hendimus , unum ii-
lud extremum fupereft, in quo folo poiTit veritas in-
veniri , quod a philofophis nec fufceptum eft un-
quam, nec ahquando defenfum; confequens eiTe^ uc
irafcatur Deus , quoniam gratia commovetur. Haec
tuenda nobis & aflerenda fententia eft. In eo enim
fumma omnis , & cardo Religionis pietatisque ver-
Cacur. iNain neque hooos uUus deberi poteft Deo,
fi
fi nihil praeftat colenti, nec ulliis metus, fi non iras-
citur non colenti.
C A P U T VII.
De Homine & Brutis , ac Religime,
Cumratione
fjepe philofophi per ignorantiam veritatis a
defciverint, atque in errores inciderint
inextricabiles (idenim folet his evenire, quod via-'
toriviam nefcienti & non fatenti fe ignorare, ut va-
getur, dum percontari obyios erubefcit) illud tamen
nullus philofophus alferuit unquam nihil inter ho-
,
niinem & pecudem interelfe ; nec omnino quisquam,

modo qui fapiens videri vellet, rationale animal cum
mutis & irrationabilibus cofequavit : quod faciunt
quidam imperiti , atque ipfis pecudibus fimiles, qui
cum ventri ac voluptati fe vehnt tradere ; aiunt,
eadem ratione natos, qua univerfa quje fpirant;
fe
quod dici ab homine nefas eft. Quis enim tam in-
dodus eft, ut nefciat, quis tam imprudens, ut non
fentiat, aliquid inefle in homine divini? Nondum
venio ad virtutes animi & ingenii , quibus hoiTiini
cum Deo manifefta cognatio eft. Nonne ipfius cor-
poris ftatus & oris figura declarat , non elTe nos cum
mutis pecudibus squales? lllarum natura in humum
pabulumque proftrata eft; nec habet quidquam com-
mune cum coelo, quod non intuetur. Homo autem
reftoftatu, orefublimi, ad contemplationem mundi
cxcitatus, confert cum Deo vultum; & rationem ra-
tio cognofcit.
Propterea nullum eft animal, ut ait Cicero, prje-
ter hominem , quod habeat aHquam notitiam Dei.
Solus enim fapientia inftruftus eft , ut Rehgioncm :
folus intelligat; & haec eft hominis atque muto-

rum, V^l prscipua 5 vel fola diftantia. Nam caej-J
tera.
'

tera, quae videntur hominis efle propria, etfi non
fint talia in mutis , tamen fimilia videri polTunt.
Proprius homini fermo eft : tamen & in illis quae-
dam fimiHitudo fermonis. dignofcunt in-Nam &
vicem fe vocibus ; &, cum irafcuntur , edunt fo-
num jurgio fimilem; &3 cum fe ex intervallo vi-
dent , gratulandi officium voce declarant. Nobis
quidem voces eorum videntur inconditae, ficut il-.
hs fortalfe noftrae fed ipfis , quae fe intelhgunt,
:
verba funt; denique in omni affeftu certas vocis no-

tas exprimunt, quibus habitum mentis oftendant. Ri-
fus quoque eft homini proprius; & tamen videmus
in aliis animahbus quaedam figna laetitis, cum ad lu-
fum geftiunt , aures demulcent , rictum contrahunt,
frontem ferenant, oculos m
lafciviam refolvunt.
Quid tam proprium homini , qUam ratio , & provi-
dentia futuri? Atqui funt animalia, quae latibuhs fuis
diverfos & plures exitus pandant, ut fi quod peri-
culum inciderit, fuga pateat obfellis; quod non fa-
cerent, nifi inelfet iUis inteUigentia & cogitatio. Aha
provident in futurum ; ut
higentem formica farris acervam
Cum populant, hyemis memoreS) teHoque reponuntf
ut apes ,
quae
Fatriam fola , &

certos novere penates^
Venturaque hyemis memores ^ ajiate laborem
Experiuntur y &
in medium quafita reponunt.
Longum eft, fi exequi vehm, quae a finguh's ge»

neribus animalium fieri foleant humanae folerticB limil-
hma. Quod fi horum omnium,
quae adfcribi homini
folcnt , quoque deprehenditur fimilitudo,
in mutis
apparct folam efi[e Rehgionem, cujus in mutis nec
veftigium ahquod, nec uha fufpicio inveniri poteft.
Rchgionis eoim eft propria juftitia quam nulkim
,
aliud
: ,

aliud animal attingit. Homo enim folus imperat;
cstera fibi conciliata funt. Juftitise autem Dci cul-
tus adfcribitur ; quem qui non fufcipit, hic a natura
hominis alienus, vitam pecudum fub humana fpecie
vivet. Cum vero a caeteris animalibus hoc pene folo
differamus , quod foli omnium divinam vim potefta-
temque fentimus, in illis autem nullus fit intellcclus
Dei: ccrte illud fieri non poteft, ut in hoc vel muta
plus fapiant, vel humana natura defipiat; cum ho-
mini ob fapientiam & cunfta qus fpirant, & omnis
rer'!m natura fubjefta fit. Quare fi ratio, fi visho-
minis hoc prascellit , & fuperat csteras animantes,
quoci folus notitiam Dei capit, apparet Religionem
nullo modo pofle diffolvi.
C A P U T VIII.
De Religione,
autem Religio credamus Epicuro

D iflblvitiir , fi
illa dicenti
Omnis enim per fe divum natura necejje efly

Jmmortali avo fumma cum pace fruatur,
Semota a nojiris rebus, fejunfiaque longe»
Nam privata dolore omni , privata periclis y
Jpfa fuis poUens opibus ^ nil indiga nojlri

Nec hem pro meritis capitur, nec tangitur ira,
Quse cum dicit, utrum aliquem cultum Deo putat

cifetribuendum , an evertit omncm Religionem? Si
enim Deus nihil cuiquam boni tribuit , C colentis
obfequio nullam gratiam refert, quid tam vanum,
tam ftultum, quam templa sedificare, facrificia fa-
cere, dona conferre, rem familiarem minuere , ut
nihil affequamur? Atenim naturam cxcellentem ho-
norari oportet. Quis honos deberi poteft nihil cu-
ranti
rand & ingrato ? An aliqua ratione obftritl:i effe pof-

fumus ei , qui niliil habeat commune nobiscum?
„ Deus, inquit Cicero, fi talis eft, ut nulla gratia,
„ nulla hominum charitate teneatur valeat. Quid ,
„enim dicam, propitius fit? efle enim propitius po-

,,teft nemini. " Quid contemptius dici potuit in
Deum? Valeat , inquit; id eft, abeat & reccdat,
quando prodelTe nulli poteft. Quod negotium
li
Deus nec habet , nec exhibet , cur non ergo dehn-

quamus, quoties hominum confcientiam fallere lice-
bit ac leges publicas circumfcribere ? Ubicumque
,
nobis latendi occalio arriferit, confulamus rei, au-

feramus aliena, vei line cruore, vel etiam cum fan-
guine, fi praeter leges nihil eft amplius, quod co-
lendum fit.
Haec dum fentit Epicurus , Rehgionem funditus

delct; quafublata, confufio ac perturbatio vitje fe-
quetur. Quod fi religio toUi non poteft , & ut fa-
pientiam , qua diftamus a belluis , & juftitiam reti-
neamus , qua communis vita ftt tutior ; quomodo
Religio ipfa fme metu teneri aut cuftodiri pot^ft?
Quod enim non metuitur, contemnitur; quod con-
temnitur, utique non coHtur. Ita fit, ut Religio,
& majeftas, & honor metu conftet: metus autem
non eft , ubi nullus irafcitur. Sive igitur gratiam
Deo, five iram, five utrumque detraxeris, Reh*gio-
nem toHi necelfe eft, fine qua vita hominum ftulti-
tia, fcelere, irnmanitate completur. Multum enim
refrjenat homines confcientia, fi credamus nos in
confpectu Dei vivere; fi non tantum qua; gerimus,
videri defuper , fcd ctiam quce cogitamus, aut lo-
quimur , audiri a Deo putemus. Atenim prodeft id
credere, ut quidam putant, non veritatis gratia, fed
utilitatis ; quoniam leges confcicntiam punire non
pofiTunt, nifi aHquis defuper terror impendeat ad co-
hibenda peccata. Palfa eft igitur omnis religio, &
Loclant. Tom. II. K divini-
i^6 Lactantii liber de Ira Dei,
divinitas nulla efl. Sed a viris prudentibus univerfa
confifta funt ,
quo reftius innocentiusque vivatur,
Magna haec, & a materia quam propofuimus aliena
qucEllio eft: fed quia neceflario inciditj debet quam-
vis breviter attingi.
C A P UT IX.
Be Providentia Dei y deque fenteîtiis iUi repugnan*'

tihuf,
Cumprovidentia
fententise philofophorum prioris temporis de
confenfifTent, nec dubita- ulla effet
tio, quin mundus a Deo, & ratione eifet inflrudus,
& ratione regeretur: primus omnium Protagoras ex-
titit temporibus Socratis, qui fibi diceret non 11-
quere, utrum effet aliqua divinitas, nec ne. Qua;
difputatio ejus adeo impia , & contra veritatem &
Religionem judicata efl, ut & ipfum Athenienfes ex-
pulerint fuis finibus, & libros ejus in concione, qui- ,,
bus haec continebantur, exufferint. De cujus fen-

|
tentia non efl: opus difputare, quia nihil certi pro-
nuntiavit. Poft heec Socrates, & auditor ejus Plato,
& qui de fchola Platonis, tanquam rivuli diverfas in
partes profluxcrunt; Stoici &
Peripafetici , in ea-
dem fuere fententia, qua priores.
Poflea vero Epicurus Dcum quidem effe dixit,
quia neceffe fit cfle aliquid in mundo praeflans , &
eximium, &
beatum; providentjam tamen nullam:
itaquemundum ipfum necratione ulla, nec arte, nec
fabrica inftructum , fed naturam rerum quibusdam
minutis feminibus & infecabilibus conglobatam. Quo
quid repugnantius dici poflit, non video. Etenim fi
eft Deus, utiq le providens efl, utDeus; nec ali-
ter ei potcfi: divinitas attribui, nifi & prasterita te-
neatj & prisfentia fciat, & futura profpiciat. Cum
igitu.r
igitur providentiam fuftulit , etiam Deum negavfc

elFe. Cum autem Deum elTe profeiTus eft, & pro-
videntiam fimul efle conceflit, i\lterum enim fme
altero nec elTe prorfus, nec intelligi poteft. Verum iis
pollea temporibus, quibus jain philofopliia deflorue-
rat, extitit Melius quidam Diagoras, qui nullum effe
omnino Deum diceret , ob eamque lententiam no-
minatus efl: a-^-ioc; item C>Tenn:us Theodorus ambo :
quia-nihil novi poterant reperire, omnibus jam diclis

& inventis, maluerunt vel contra veritatem id ne-
gare, in quo priores univerfi fine ambiguitate con-
fcnferant. ii funt , qui tot fecuhs , tot ingeniis af-
fertam atque defenfam providentiam caiumniati funt.

Quid ergo? utrumne illos rninutos & inertes philo-
fophos ratione, an vero autoritate pr?efl:antium vi-
roriim refellemus? an potius utroque? Sed prope-
randum eft, ne longius a materia divagetur oratio.
C A P U T X.
De Mundi ortu & rerum natura^ & Dei Pr(/viientia.
Qui nolunt divina providentia faclum efTe mun-

dum,
aut principiis inter fe tcmere coeuntibus
dicunt eife concretum , aut repente natura extitifl!e;
naturam vero, utStraton, habere in fe vim gignendi
& minuendi: fed eam nec fenfum habere uUum, nec
figuram, ut intelHgamus, omnia quafi fua fponte efle
generata, nuUo artifice, nec autore. Utrumque va-
num & impoflibile. Sed hoc evenit ignorantilDUs ve-
ritatem , ut quidvis potius excogitent, quam id fen-
tiant quod ratio depofcit. Primum minuta illa fe-
mina, quorum concurfu fortuito totum coiifle mun-
dum loquuntur , ubi aut unde fint, quaero. Quis
illa vidit unquam? quis fenfit? quis audivit? An fo-
lus Leucippus oculos habuit ? folus mentem ? qui
K 2 pro-
148 Lactantii liber be Ira DEi.
profefto folus omnium cjecug & excors fuit, qui ea
ioqueretur , quac nec cCger quisquam delirare , nec
dormiens polTet fomniare.
Quatuor elementis conftare omnia philofophi ve-
teres diflerebant: noluit , ne alienis veftigiis vi-
ille
deretur infiftere. Sed ipforum elementorum alia vo-

luit effe primordia , quae nec videri pollint, nec tangi,
nec ulla corporis parte fentiri. Tam minuta funt,
inquit, ut nulla fit acies ferri tam fubtilis , qua fecari
ac dividi poflint; unde illis nomen impofuit atomo-
rum. Sed occurrebat ei, quod fi una elTet omni-
bus eademque natura, non poirent res efficere di-
verfas , tanta varietate , quantam videmus inelTe
mundo. Dixit ergo, laevia efle, & afpera, & rotunda,
& angulata & hamata.
, Quanto mehus fuerat tacere,
quam in ufus tam miferabiles, tam inanes, habere
linguam & quidem vereor , ne non minus delirare
:
videaur, qui haec putet refellenda. Refpondeamus

tamen velut aliquid dicenti. Si lenia funt & rotunda,
iitique non poflTunt invicem fe apprehendere, ut ali-
quod corpus efficiant ; ut li quis milium velit in unam
coagmentationem conftringere, lenitudo ipfa grano-
rum in maflam coire non flnat, Si afpera & angulata
funt, & hamata, ut poffint cohsrere; divadua ergo
& fecabilia funt: hamos enim neceflfe eft & angulos
eminere , ut poffint amputari.
Itaque quod amputari ac divelli poteft, & videri
poterit & teneri. „ Haec, inquit, per inane irrequie-
„ tis motibus volitant, & huc, atque illuc feruntur,
„ ficut pulveris minutias videmus in fole, cum per
„ feneftram radios ac lumen immiferit. Ex his arbo-
„ res , & herba? , & fruges omnes oriuntur ex his :
„ animalia & aqua, ignis & univerfa gignuntur , &

„ rurfus in eadem refolvuntur. " Ferri hoc potcft,
quamdiu de rebus parvis agitur. Ex his etiam mun-
<lus ipfe concretus eft. Ijnplevit iiumerum perfeClae
infa-
infaniae^ nihil videtur ulterius dici polTe: fed inve-
Bit tamen ille quod adderet. „ Quoniam eft omne,
înquit, infinitum, nec poteft quidquam vacare; ne-
„ cefTe eft ergo innumerabiles effe mundos. " Quas
tanta vis fuerat atomorum , ut moles tam inseftima-
biles ex tam minutis conglobarentur ? Ac primum
requiro ,
fit iftorum feminum , vel tatio , vel
quae
origo. enim ex illis funt omnia, ipfa igitur imde
Si
elTe dicemus ? quae natura tantam copiam ad ei^cien-
dos innumerabiles mundos fubminiftravit? Sed con-
cedamps, ut impune de mundis deliraverit: de hoc
loquamur, in quo fumus, & quem videmus. Ait,
omnia ex individuis corpufculis fieri.
Si hoc ita effet, nulla res unquam fui generis fe-
mine indigeret. Sine ovis alites nafcerentur, ac ova
.
fme partu, item cgetera viventia fme coitu: arbores,

& qu£ gignuntur e terra, propria femina non habe-
rent, quae nos quotidie traftamus, & ferimus. Cur
ex frumento feges nafcitur , & rurfus ex fegete fru-
mentum ? Denique fi atomorum coitio & congloba-
tio efliceret omnia^ in aere univerfa concrefcerent;
fi quidem per inane atomi volitant cur fme terra,
:
fme radicibus, fme humore, fme femine, non herba,

non arbor, non fruges oriri augerique poilunt? Unde
apparet, nihil ex atomis fieri; quandoquidem una-
quEEque res habet propriam certamque naturam, fuum
femen, fuara legem ab exordio datam. Denique Lu-
cretius, quafi oblitus atomorum, quas aflerebat, ut
redargueret eos, qui dicunt ex nihilofieri omnia,
his argumentis ufuseft, quae contra ipfum valerent.
Sic enim dixit:
Nam fi de nihilo fietent, ex omnibus Yehus
Omm genuf nafci pojjet i nil femine egeret.
Jtem poftea,
Nil igitur Jieri de nilo pojje fatendum ejl;
Stmine quando opux eji rebus , quo quaque creata
Atiris in teueras ôjjint pveferrier auraSf
K 3 Quis '
I50 Lactantii ltber de Ira Dei.
Quis hunc putet habujire cerebrum , cum haec dice-
ret, nec yideret contraria? Nihil enim per
fibi efle
atomos fieri exinde apparet, quod femen cujusque

rei certum efl; nifi forte & igniSi & aqus raturam
ex atomis elfe credemus. Quid , quod duriflimi ri-
goris materiae, fi ictu vehementiore collidantur ignis ,
excutitur? Num in ferro aut fihce atomi Jatent?

Quis inchifit? aut cur fua fponte non emicant; aut
quomodo femina ignis in materia frigidiflima perma-
nere potuerunt?
Omitto fihcem ac ferrum. Orbem vitreum ple-
num aquge fi tenueris in fole , de himine , quod ab
aqua refulget, ignis accenditur etiam in duriflimo fri-
gore. Num etiam in aqua ignem clTe credendum
eft ? atqui de fole ignis ne ^ftate quidem accendi
poteft. Si cerae inhalaveris , vel fi vapor levis aU-
quid attigerit , aut cruftam marmoris , aut laminam,
paulatim per minutiflamos rores aqua concrefcit.

Item de halitu terrfe aut maris nebula exiftit quae :
aut difperfa humefacit quidquid texerit; aut colleiila,

in arduos montes in fubhme vento rapta, ftipatur m
nubem , atque imbres maximos dejicit. Ubi ergo
dicimus hquores natos effe'^ num in vapore? num in
halitu? num in vento? Atqui nihil poteft confiftere
in eo, quod nec tangitur , nec videtur. Quid ego
de animahbus loquar , in quorum corporibiis nihil
ftne ratione, fine ordine, fine utilitate, fine fpecie
figuratum videmus; adeo ut folertiflima, & diligentif-
fima omnium partium membrorumque defcriptio, ca-
fum ac fortunam repellat. Sed putemus artus & ofia
& nervos & fanguinem de atomis poflê concrefcer^.
Quidfenfus, cogitatio, memoria, mens, ingeniumj
quibus femmibus coagmentari poflimt? minutiflimis,
inquit. Sunt ergo aha majora. Quomodo igitur in-
fecabiUa?
Deinde
Deinde, fi ex invifibilibus funt, qux non viden,-

tur, confequens efl, ut ex vifibilibus fint, qujE vi-
dentur; cur igitur nemo videt? Sed five invifibilia
quse funt in hominc confideret, five tractabilia, quae
veniunt fub afpedtum, ratione utraque conftare quis
non videt? Quomodo ergo fme ratione coeuntia
poffunt aliquid efficere rationale? Videmus enim ni-
hil elfe inomni mundo , quod non habeat in fe ma-
ximam mirabilemque rationem. Quae , quia fupra
hominis fenfum & ingenium eft, cuire6lius, quam
divinas providentis tribuenda efl ? An f mulacrum
hominis &ftatuam ratio &
ars fingit ; ipfum homi-
nem de fruftis temere concurrentibus fieri putabi-
mus? Et quid fimile veritatis in fi6to, cum fumnuim
& excellens artilicium nihil aliud, nifi umbram & ex-
trema eorporis lineamenta pofTit imitari? Num po-
tuit humana folertia dare operi fuo aut motum ali-
quem, autfenfum? Omitto ufum videndi, audiendi,
odorandi, caeterorumque membrorum, vel apparen-
tium^ vel latentium, mirabiles utilitates. Quis ar-
tifcx potuit, aut cor hominis, aut vocem, aut ipfam
fabricare fapientiam ? Quisquamnc igitur fanus exi-
ftimat , quod homo ratione & confilio facere non
poiTit, id concurfu atomorum paflim cohsrentium
perfici po.tuiffe? Vides in qu^ deliramenta incide-
rint, dum nolunt effeclionem curamque rerum Deo
dare.
Concedamus tamen his, -ut ex atomis fiant quas
terrena funt: num etiam caleftia? Deos ajuntincor-
ruptos, asternos, beatos eife; folisque dant immu-
nitatem, ne concurfu atomorum concreti elTc. vi-
deantur. Si enim Dii quoque ex illis conftitJiTent,
feminibus aliquando refolutis , at-
diflipabiles fierent,
que in naturam fuam revertentibus. Ergo fi cft ali-
quid, quod atomi non effecerint , cur non ccctera
eodem modo intelligamus ? Sed qusro antcquara
K 4 mun-
152 LACTANTIILIBERDElRADEr.
inundum primordia ifta generarent , cur fibi Dii habi-
taculum non aedificarint? Videlicet, nifi atomi coiif-
fent , coelumque feciflent adhuc Dii per medium
:
inane penderent. Quo igitur confiHo, qua ratione

de confufo acervo fe atomi congregavetunt , nt ex
ahis inferius terra conglobaretur, coelum defuper ten-
deretur , tanta fiderum varietate diftinftum , ut nihil
unquam excogitari poflit ornatius? Tanta ergo qui
videat & talia , poteft exiftimare nullo eff*ecla efle
confiHo , nuHa providentia, nulla ratione divina;
fed ex atomis fubtiHbus , exiguis concreta eflê tanta
miracula? Nonne prodigio fimile eft aut natum efle
hominem, qui haec diceret, aut extitiflie , qui orede-
ret? ut Democritutn, qui auditor ejus fuit , vel Epi-
curum, in quem vanitas omnis de Leucippi fonte
profluxit. At enim, flcut alii dicunt, natura.mun-"
dus eflêOiUs eft, quas fenfu & figura caret. Hoc vero
inulto eft abfurdius. Si natura mundum fecit, con-
fiHo & ratione fecerit , necefle eft ; is enim facit aH-
quid, qui aut voluntatem faciendi habet, aut fcien-
tiam. Si caret fenfu ac figura , quomodo poteft ab
ea fieri , quod & fenfum habeat & figuram ? nifl forte
quis arbitretur , animalium fabricam tam fubtilera a
non fentiente formari animarique potuiflTe; aut iftam
coeH fpeciem, tam providenter ad utiHtates viven-
tium temperatam, nefcio quo cafu, fine conditore>
fme artifice , fubito extitiflê.
„ Chryfippus, quod efficiat ea,

Si quid eft, inquit
5,qu3E homo,
Hcet ratione fitpraeditus, facere non
„poflit, id profedo eft majus, & fortius, & fapien-
„ tius homine. " Homo autem non poteft facere
cocleftia; ergo iflud, quod hcec efficiet, vel eff"ece-
rit, fuperat hominem arte, confiHo, prudentia, po-
teftate. Quis Deus? Natura
igitur poteft eflê, nifi
vero,
quam vekiti matrem eflfe rerum putant , fi
jnentemnon habet, nihilefficiet unquam, nihil mo-
lietur.
LaCTANTII LIBER DE IrA DeI. I53
iietur.Ubi enim non eft cogitatio , nec motiis eft

ullus,nec efficacia. Si autem confilio utitur ad in-
cipiendum aliquid, ratione ad difponendum, arte acj
efficiendum, virtute ad confummandum , poteftate
ad regendum &
continendum; cur natura potius,
quam Deus nominetur? Aut fi concurfus atomorum,
vel carens mente natura, ea, quas videmus, effecit,
qusero cur facere coelum potuerit, urbem aut do-
mum non potuerit ; cur montes marmoris fecerit,
columnas & fimulacra non fecerit? Atqui non de-
buerant atomi etiam ad hsc efficienda concurrere;
fiquidcm nuUam pofitionem relinquunt, quam non
experiantur. Namdenacura, quae mentem non ha-
beat, non eft mirandum, quod hsc facere oblita fit.
Quid ergo eft ? Utique Deus , cum inchoaret hoc
opus mundi , quo nihil poteft elle nec difpofitius ad
ordinem, nec aptius ad utihtatema nec ornatius ad
pulcritudinem, nec majus admolem, quaefieri abho-
mine non poterant, fecit ipfe; in quibus etiam ho-
minem ipfum, cui particulam de fua fapientia dedit,
& inftruxit eum ratione quantum fragihtas terrena
capiebat, ut ipfe fibi efficeret, quee ad ufus fuos eC-
fent necefiâria.
Si vero in hujus mundi, ut ita dixerim, republica
nulla providentia eft, quaeregat, nullus Deus, qui
adminiftret, nec omnino fenfus ullus in hac rerura
natura poUet; unde igitur mens huraana tam folers,
tam intelhgens orta effe credetur? Si enim corpus
hominis ex humo fi6tum eft, unde homo nomen ac-
cepit; animus ergo qui fapit, qui re6lor eft corpo-
ris, cui membra obfequuntur tanquam regi & impe-
ratori, qui nec afpici, nec comprehendi poteft, non
potuit ad hominem nifi a fapiente natura pervenire.
Sed ficut omne corpus mens & animus gubernat: ita
& mundum Deus. Nec enim verifimile eft, ut mi-
nora & humilia regimen habeant ; majora & fumma
K 5 nou
non habeant. Denique M. Cicero in Tufculanis, &
in;ConfQlatione, „Aniniorum, inquit, nulla in ter-
„ ris origo inveniri poteft. Nihil eft enim, inquit,
„ in animis millum atque concretum , aut quod cx
5, terra natum atque fictum efle videaturj nihil ne
„ authumidumquidem, autflabilc, autigneum. His
5, enim naturis quod vim memori.ie, men-
nihil ineft,
„ tis, cogitationis habeat, quod & praterita teneat,

5, & futura praevideat, &
complecli poflit prffifentia,
„ qux fola divina funt. Nec enim
inveniuctur un-
5,
quam , unde ad hominem venire poflint , nifl a
„ DeO. " Exceptis igitur duobus tribusve calumnia-
toribus vanis, cum confl;et, divina providentia mun-
dumregi, ficut & fadus eft, nec fit quisquam, qui
Diagorê Theodorique fententiam, velLeucippi inane
commentum , vel Democriti Epicurique levitatcm
prseferre audeat autoritati', vel illorum feptem prio-
rum ,
qui funt appellati fapientes
, vel Pythagors,
velSocratis, ci^terorumque
vel Platonis, philofo-
phorum, qui efle providentiam judicaverunt; falfa
igitur efli&ifla fententia, qua putant terrorisacmetus
gratiaReligionem a fapientibus inftitutam, quo fe
homines imperiti a peccatis abftinereqt.
Quod fi verum fit, ergo
ab antiquis fapien-
derifi
tibus fumus. Quod fi , atque adeo

fallendi noftri
totius generis humani caufa commenti funt Reh'gio-
nem; fapientes igitur non fuerunt, quia in fapien-
tem non mendacium. Sed fuerint fapientes; quae
cadit
tanta mentiendi, ut non tantummodo indo-
felicitas
£tos , fed Platonem quoque ac Socratem fallerent,
,'
& Pythagoram , Zenonem , Ariftotelem , maxima-

rum feftarum principes, tam faeile deluderent ? Eft
igitur divina providentia , ut fenferunt ii homines,
quos nominavi ; cujus vi ac poteftatc omnia , quae
videmus & fafta funt , & reguntur. Nec cnim tanta
rerum ipagnitudo, tanta diipofitio , tanta in fervan-
dis
dis ordinibus temporibusque conftantia, aut olim po-

y
tuit fine provido artifice oriri , aut conftare tot fe-
culis fine incola potenti, aut in perpetuum gubernari
fme perito ac fentiente redore quod ratio ipfa de-
:
clarat. Quidquid eft enim, quod habet rationem,

ratione fit ortum necefile eft. Ratio autem fentien-
tis fapientisque naturae eft: fapiens vero fentiensque
natura nihil ahud poteft elfe, quam Deus. Mundus

autem, quoniam rationem habet, qua&regitur, &
conftat ; ergo a Deo fa6tus elt. Quod fi eft condi-
tor rectorque mundi Deus 3 re6te igitur ae vere Re-
ligio conftituta eft; autori enim rerura, parentique
communi honos veneratioque debetur.
C A P U T XI.
De DeOf eoque unoy cujutque providentia mundut
regatur & conjht,
Quoniam conftitit de providentia, fequitur ut do-

ceamus, utrumne multorum efiTe credenda fit,
an potius unius. Satis , ut opinor , oftendimus in
noftris Inftitutionibus, Deos multos efiTe non pofle;
quod divina vis ac poteftas fi diftribuatur in plures,
diminui eam neceflêfit: quod autem minuitur, uti-
que & mortale eft; fi vero mortalis non eft, nec mi-
nui, nec dividi poteft. Deus igitur unus eft, in
quo vis & poteftas confummata, nec minui poteft,
nec augeri. Si autem funt multi, dum habent fin-
guH poteftatis aliquid ac numinis, fumma ipfa de-
nec poterunt fmguli habere totum, quod efl
crefcit;
commune cum pkiribus , unicuique tantum deerit,
quantum caeteri poflidebunt. Non poffunt igitur in
hoc mundo multi effe re6tores nec in una domo
:
multi domini , nec in navi una multi gubernatores,

nec in armento aut grege duces multi , nec in uno
exami-
7S6 'Lactantii liber de Ira Det.
examine multi reges. Sed nec in coelo quidem multi
folesede potuerunt , ficut nec animce plures in uhq
corpore: adeo in unitate natura univerfa confentit.
Quod fi mundum
Spiritus intut alit ; totamque infufa per artus
Mens agttat ntelem y i3f magm f: corpore mifcet:
apparet teftimonio poetae, unum elTe mundi habita-

torem Deum; fiquidem corpus omne nifi ab una
mente incoli regique non potefl. Omnem igitur
divinam poteftatem necefle eft in uno efte , cujus
nutu & imperio regantur omnia; & ideo tantus eft,
ut ab homine non pofTit, aut verbis enarrari, aut
fenfibus aeftimari.
Unde igitur ad homines opinio multorum Deo-
rum pcrfuafione pervenit? Nimirum ii omnes, qui
coluntur ut Dii, homines fuerunt, & iidem primi,
ac maximi reges: fed eos, autob virtutem, qua pro-
fuerant hominum generi, divinis honoribus aftêdos
effe poft mortem; aut ob beneficia &inventa, qui-
bus humanam vitam excoluerant, immortalem me-
moriam confecutos, quis ignorat? nec tantum mares,
fed & foeminas. Quod cum vetuftiflimi Grasciae fcrip-
tores , quos ilH B-ioPyoyHt; nuncupant, tum etiam Ro-
mani, Graecos fecuti & imitati , doccnt; quorum
prscipue Euhemerus, ac nofter Ennius, qui eorum
omnium natales, conjugia, progenies, imperia, res
geftas , obitus , fepulcra demonftrant. Et fecutus
eos Tullius tertio de Natura Deorum hbro difliblvit
pubhcas religiones: fed tamen veram, quam igno-
rabat, nec ipfe, nec ahus quisquam potuit inducere.
Adco & ipfe teftatus eft, falfum quidem apparere,
veritatem tamen latere. Utinam, inquit, tam facile
vera invcnire poflTem, quam falfa convinccrc! Quod
quidcm non diflimulantgr , ut Acadcmicus, fed vere
atque ex animi feiitentia proclamavit : quia veritas
huma-
Lactantii liber de Ira Deii 157
humanis renfibiis erui nunquam poteflj quod aflequi va-

luit humana providentia, id afTecutus eft, utfajfade-
tegcret. Quidquid enim ficlum, & commentitium,
*
quia nulla ratione fubnixum eft, facile dilTolvitur.

Unus ell igitur princeps, & origo rerum Deus, ficut
Plato in Timcco & fenfit & docuit; cuju* majefta-
tem tantam eiTe declarat, ut nec mente comprehendi,
nec lingua exprimi pofTit.
Idem teftatur Hermes, quem Cicero ait in nu-
mero Deorum apud iEgyptios haberi, eum fcilicet,
qui ob virtutem multarumque artium fcientiam Tris-
megiftus nominatus, & erat non modo Platone, ve-
rum etiamPythagora feptemque ilHs fapientibus longe
antiquior. Apud Xenophontem Socrates difputans
ait, formam Dei non oportere conquiri; " & Plato
3>
in legum libris „ Quid omnino fit Deus , non elTe

:
„ qusrendum ; quia nec inveniri polTit, nec enar-

„ rari. " Pythagoras quoque unum Deum confite-
tur dicens , incorporalem efTe mentem , quae per
omnem rerum naturam diffufa & intenta , vitalera
fenfam cunclis animantibus tribuat. Antifthenes au-
tem in Phyfico unum efTe naturaleiji Deum dixit,
quamvis gentes , & urbes fuos habeant populares.
Eadem fere & Ariftoteles cum fuis Peripateticis , &
Zeno cum ftiis Stoicis. Longum eft enim fingulorum
lententias exequi ,
qui licet diverfis nominibus fint
abufi ad unam tamen poteftatera , quae mundum re-
,
geret , concurrerunt. Sed tamen fummum Deum,

cum & philofophi & poets & ipfi denique, qui Deos
colunt , fa;pe fateantur ; de cultu tamen & honori-
bus cjus nemo unquam requifivit, nemo diflTeruit; ea
fcilicet perfuafione , qua femper beneficum incor-
ruptumque credentes, nec irafci eum cuiquam, nec
ullo cultu indigere arbitrantur. Adeo Religio eflTe
BOQ poteft, ubi metus nullus eft.
CAPUT
;
C A P U T XII.
De Religione, & Dei timore.
Nunc quoniam refpondimus impiae quorumdam de-

teftabilique prudentis, vel potius amentije, re-
deamus ad propofitum. Diximus, Religione fublata,
nec fapientiam teneri pofle, nec juflitiam; quia fa-
pientia divinitatis intelle6lus elt, quo differimus a
belluis: in homine folo reperiri jullitiam, qua nifi
cupiditates noftras Deus ,
qui falli non poteft, coer-
cuerit, fcelerate impieque vivemus. Speclari ergo
actus noftros a Deo, non modo ad utilitatem con;i-
munis vitse attinet, fed etiam ad veritatem; quia re-
ligione juftitiaque detra^la , vel ad ftukitiam pecu-
dum amilTa ratione devolvimur, vel ad beftiarum im-
manitatem: imo vero amplius; fiquidem beftias fui
generis animalibus parcunt. Quid erit homine tru-

culentius, quid immitius, fi dempto metu fuperiore,
vim legum aut fallere potuerit , aut contemnere ?
Timor igitur Dei folus eft, qui cuftodit hominum in-
ter fe focietatem, per quem vita ipfa fuftinetur, mu-
nitur, gubernatur. Is autem timor auferetur, fi fue-
rit homini perfuafum ,

quod irae llt expers Deus
quem moveri & indignari, cum injufta fiunt, non
modo communis utilitas, fed etiam ratio ipfa nobis
& veritas Rurfus nobis ad fuperiora
perfuadet.
ledeundum eft, ut quia docuimus a Dco fa6lum Qffe
mundum , doceamus quare fit cffeftus.
C A P U T XIII.
Dc Mundi & temporum commcdo & ufu.
4 confideret aliquis univerfam mundi adminiftratio-

I neiD , intelliget profefto , quam vera fit fenten-
tia
tiaStoicorum, qui ajunt noftra caufa mundum elTe

conftruftum. Omnia enim, quibiis conlht, quse-
que generat ex fe^mundus, ad utilitatem hominis ac-
commodata funt. Homo utitur igni ad ufum calefa-
ciendi & luminis & molliendorum ciborum, ferrique
fabricandi: utitur fontibus ad potum &
ad lavaera;
fluminibus ad agros irrigandos terminandasque regio-
nes: utitar terra ad percipiendam frugum varieta-
tem i collibus ad conferenda vîneta ; montibus ad
iifum arborum atque lignorum ; planis ad fegetem:
iititur mari, non-folum ad commercia & copias ex
longinquis regionibus ferendas, verum etiam ad uber-
tatem omnis generis pifcium. Quod fi his elementis
utitur, quibus eft proximus, non eft dubium, quin
& coslo , quoniam & coeleilium rerum officia ad fer-
tihtatem terrae , ex qua vivimus , temperata funt.
Sol irrequietis curfibus & fpatiis inasquahbus orbes
annuos conficit , &
aut oriens diem promit ad labo-
rem , aut occidens no6tem fuperducit ad requiem:
& tum abfceffu longius ad meridiem, tum acceflii
propius ad feptentrionem, hyemis & aeftatis viciffi-
tudines facit, ut & hybernis humoribus ac pruinis in
ubertatem tcrra pinguefcat, &?Eftivis caloribus, vel
herbidae fruges maturitate durentur, vel qus funt
in humidis , incocla & fervefa6la mitefcant. Luna
quoque nofturni temporis gubernatrix, & amifll ac
recepti luminis vicibus menftrua fpatia moderatur,
& cacas tenebris horrentibus no6tes fulgore fus cla-
ritatis illuftrat; ut aeftiva itinera, & expeditiones,
& opera fine labore ac moleftia confici poflint. Si-
quidcm:
NoSie levef fiipula meliuf , noBe arida prata
Tondentur.
Aftra etiam ca^tera , vel ortu , vel occafu fuo,

certis ftationibus opportunitates temporum fumini-
ftrant.
f6o Lactantii liber de Ira Dei.
llrant. Sed & navigiis, quominus errabundo curfu
per immenfum vagentur, regimen prgebent, cum ca
rite gubernator obfervans, ad portum deftinati lit-
toris pervehatur. Ventorum fpiritu attrahuntur nu-
bes, ut fata imbribus irrigentur, ut vites foctibus,
arbufta pomis exuberent. Et hcec per orbem vici-
bus exhibentur , ne defit ah"quando , quo vita ho-
minum fuflineatur. At enim ceeteras animantes ea-
dem terra nutrit, & ejusdem foetu etiam muta pas-
cuntur. Num etiam mutorum caufa Deus laboravit?
Minime, quia funt rationis expertia. Sed intclh"gi-
mus, & ipfa eodem modo in ufum hominis a Deo
fafta, partim ad cibos, partim ad veftitum, partim
ad operis auxiha ; ut clarum fit , divinam providen-
tiam rerum & copiarum abundantia hominum vitam
inftruere atque ornare voluifle, ob eamque caufim,
& aerem volucribus , & mare pifcibus , & terram
quadrupedibus implevit. Sed Academici contra Stoi-
cos dilTerentes folent quserere , cur , fi Deus omnia
hominum caufa fecerit , etiam multa contraria , &
inimica, & peftifera nobis reperiantur, tamin mari,
quam in terra. Quod Stoici veritatem non refpi-
cientes ineptilTime repulerunt. Aiunt enim , multa
efle in gignentibus , & in numero animalium , quo-
rum adhuc lateat utih'tas :fed eam proceflu tempo-
rum inveniri; ficut jam pkira prioribus fecuhs in-
cognita neceflitas & ufus invenerit. Quas tandem
utilitas poteft in muribus , in blattis , in ferpentibus
leperiri, quae homini molefta & perniciofa funt?
An medicina in his ahqua latet"^ Quae fi eft, inve-
nietur aliquando, nempe adverfus mala, cum id illi
quserantur eflê omnino malum. Viperam ferunt exu-
ftam in cineremque dilapfam, mederi ejusdem beftije
-morfui. Quanto mehus fuerat eam prorfus non efle,
quam remedium contra fe ab ea ipfa defiderari ?
Bre-
Lactantii liber de Ira Det. iî
Brevius igitur, ac verius refpondere potuerunt

in hunc modum. Deus cum formalTet hominem ve-
luti fimulacrum fuum, quod erat divini opificii fum-
mum, infpiravit ei fapientiam foli, ut omnia impe-
rio ac ditioni fuce fubjugaret omnibusque mundi com-
modis uteretur. ei & bona & mala;
Propofuit tamen
quia fapientiam dedit ^ cujus omnis ratio in difcer-
nendis malis ac bonis fita eft. Non poteft enim quis-
quam eligere meliora & fcire quid bonum fit, nili
fciat fimul rejicere ac vitare qua: mala funt. Invicem
fibi alterutra connexa funt; ut fublato alterutro,
utrumque tolJi fit Propofitis igitur bonis
necelTe.
malisque, tum demum opus fuum peragit fapientia;
& qu;dem bonum appetit ad utih"tatem, malum reji-
cit ad falutem. Ergo ficut bona innumerabiha data
funt homini, quibus frui poflet; fic etiam mala, quae
caveret. Nam ii malum nullum fit, nullum pericu-
lum, nihil denique, quod Isdere hominem poffit,
tolhtur omnis materia fapientis:, nec erit homini ne-
ceflaria. Pofitis enim tantummodo in confpeftu bo-
nis,
quid opus eft cogitatione, intelledu, fcientia,
ratione? cum quocumque porrexerit manum, id na-
turs aptum & accommodatum fit: ut fi quis velitap-
paratiflimam coenam infantibus, qui nondum fapiant,
apponere , utique id appetent finguH , quo unum-
quemque, aut impetus;, autfames, aut etiam cafus
attraxerit, &
quidquid fumferint, id ilfis erit vitale
ac falubre. Quid igitur nocebit, eos ficuti funt, per-
manere & femper infantes ac nefcios elTe rerum? Si
autem admifceas vel araara, vel inutih"a, vel etiam
venenata, decipiuntur utique per ignorajitiam boni
ac mali, nifi accedat his fapientia, per quam habetnt
malorum rejeftionem , bonorumque deleclum.
Vides ergo, magis propter mnla opus nobis efl!e
fapientia: qus nifi fuilfent propofita, ratiouale ani-
mal non eflêmus. Quod fi haec ratio vera eft, quam
Laânt. Jom. IL L Stoici
i52 Lactantii liber de Ira Dei.
Stoici nullo modo videre potuerunt, diflblvitur etiam
argumentum illud Epicuri. Deus, inquit, aut vulc
tollere mala & non poteft; aut poteft & non vult;
aut neque vult, neque poteft; aut & vult & poteft.
Si vult & non poteft, imbecillis eft; quod in Deum
non cadit. Si poteft & non vult, invidus; quod aeque
alienum a Deo. Si neque vult, neque poteft, & invi-
dus & imbecillis eH; ideoque neque Deus. Si vult
& poteft, quod folum Deo convenit, unde ergo ftint
mala? aut cur illa non tollit? Scio plerosque philo-
fophorum, qui providentiam defendunt, hoc argu-
mento perturbari folere & invitos pene adigi, ut
Deum nihil curare fateantur , quod maxime quserit
Epicurus. Sed nos ratione perfpefta, formidolofum
hoc argumentum facile diftblviraus. Deus enim poteft
quidquid velit, & imbecillitas, vel invidia in Deo nulla
eft; poteft igitur mala tollere: fed non vult; nec ideo
tamen invidus eft. Idcirco enim non tollit, quia fa-
pientiam, ficut edocui, fimul tribuit, & plus eft boni
ac jucunditatis in fapientia, quam in malis moleftioe.
Sapientia enim facit, ut etiam Deum cognofcamus &
per eam cognitionem immortalitatem aflequamur;
quod eft fummum bonum. Itaque nifi prius malum
agnoverimus, nec bonum poterimus agnofcere. Sed
hoc non viditEpicurus, nec alius quisquam; fi tol-
lanturmala, tolli pariter fapientiam, nec ulla in ho-
mine virtutis remanere veftigia, cujus ratio in fufti-
nenda & fuperanda malorum acerbitate confiftit. Ita-
que propter exig uim compendium fublgtorum malo-
rum maximo & vero & proprio nobis bono carere-
mus. Conftat igitur, omnia propter hominem pro-
pofita, tam mala, quam etiam bona.
CAPUT
C A P U T XIV.
Cur Deus fecerit hominem»
Sequitur ut oftendam , cur fecerit hominem ipfum

Deus. Sicut mundum propter hominem machi-
natus eft, ita ipfum propter fe, tanquam divini tem-
pli antiftitem , fpeitatorem operum rerumque coele-
itium. Solus eft enim^ qui fentiens, capaxque ra-
tionis, intelligere poffit Deum, qui opera ejus ad-
mirari, virtutem poteftatemque perfpiccre; idcirco
enim confilio, mente, prudentia inftrurtus eft. Ideo
folus praeter cseteras animantes reclo corpore ac ftata
fad:us eft, ut ad contemplationem parentis fui exci-
tatus efle videatur. Ideo fermonem folus accepit,
ac linguam cogitationis interpretem , ut enarrare ma-
jeftatem Domini fui poffit. Poftremo idcirco ei
cunfta fubjefta funt , ut fa6cori atque artifici Deo
elTet ipfe fubjedus. Si ergo Deus hominem fuuni
voluit efle cultorem, ideoque illi tantum honoris at-
tribuit, ut rerum omnium dominaretur; utique ju-
ftiffimum eft &eum qui tanta prsftiterit , amare &
hominem, qui fitnobifcum divini juris focietate con-
junftus. JVec enim fas eft, cultorem Dei aDei cul-
tore violari. Unde intelh^gitur, Religionis acjufti-
tiae caufa efle hominem figuratum. Cujus rei teftis
eft Marcus Tullius in libris de Legibus, ita dicens;
Sed omnium, quas in doftorum hominum difputa-
tione verfantur,^ nihil eftprofe6lo prxftabilius, quam
plane intelligi, nos ad juftitiam eftc natos. Quod fi
eft veriffimum , Deus ergo vult omncs homines effe
juftos, id eft, Dcum & hominem caros habere: Deum
fcilicet honorare tanquam patrem, hominem diligere
velut fratrem; in his cnim duobus tota juftitia con-
fiftit. Qui ergo aut Deum non agnofcit, aut homini
L 2 nocet^
nocet, injufte & contra naturam fuara vivit, & hoc
modo rumpit inftitutum legemque divinam.
C A P U T XV.
Unde ad hominem peccata pervenerint,
qucerat aliquis, undead hominem pec-

Hic fortalTe
pervenerint aut qute pravitas divini infti-
cata
tuti regulam ad pejora detorferit , ut cum fit ad ju-
ftitiam genitus , opera tamen efficiat injufla. Jam fu-
perius explanavi , limul Deum propofuifle bonum ac
malum; & bonum quidem diligere, malum autem,
ûod huic repugnat , odiffe fed ideo malum permi-
:
filfe , ut & bonum emicaret, quod alterum fine al-
tero , ficut faepe docui , intelligimus conflare non

poflTe denique ipfum BJundum ex duobus elementis
:
repugnantibus & invicem copulatis eflfe concretum,

igneo & humido, nec potuilTe lucem fieri, nifi &
tenebraE fuiffent ; quia nec fuperum potefl efife fine
infero , nec oriens line occidente , nec calidum fine
frigido, nec molle fine duro. Sic & nos ex duobus
aeque repugnantibus compacli fiimus , anima & cor-
pore: quorum alterum coelo adfcribitur, quia tenue
efl & intraftabile; alterum terrje, quia comprehen-
fibile efl::aJterum folidum &
asternum efl:, alcerum
fragile atque mortale. Ergo alteri bonum adhaeret,
alterimalum: alteri lux, vita, juftitia; alteri tene-
bvx 3 mors , in juftitia. Hinc extitit in hominibus na-
turce fus depravatio; ut effetnecelfe conftitui legem,
qua polfent & vitia prohiberi, & virtutis officia im-
perari. Cum humanis bona &
igitur fint in rebus
mala , quorum racionem declaravi , neceffe eft in
utramque partem moveri Deum, & ad gratiam, cum
jufta fieri videt; & ad iram , cum cernit injufta.
$ecJ
Sed occurrit nobis Epicunis, ac dicit: „fi eft in
„ Deo laetitiae efFeftus ad gratiam , & odii ad iram,

,, necefTe eit habeat& timorem, & libidinem, & cu-
„ piditatem, caeterosque affeftus, qui funt imbecil-
„ litatis humanae. " Non efl: necelTe ut timeat , qui
irafcitur; aut mnereat, qui gaudet: denique iracundi,

minus timidi funt; & natura laeti, minus moerent.
Quid opus eft de humanis affe6libus dicere, quibus
fragilitas noftra fuccumbit? Confideremus divinam
neceffitatem ;nolo enim naturam dicere, quia Dt?us
nofter nunquam creditur natus. Tiraoris affectns
habet in homine materiam, in Deo non habet.
Homo , quia multis cafibus periculisque fubjeftus
eft , metuit, ne qua vis major exiftat, quEE illum
verberet, fpoliet, Jaceret, affligat, interimat. Deus
autem, in quem nec egeftas, necinjuria, nec do-
ior, nec mors cadit , tiraere nullo pa6to poteft;
quia nihil eft , quod ei vim poflit inferre. Item li-
bidinis ratio & caufa in homine manifefta eft. Nam
quia fragilis & mortalis effeftus eft, neceffe fuit alte-
rum fexum diverfumque conftitui, cujus permiftione
foboles effici poflet ad continuandam generis perpe-
tuitatem. Ha3c autem libido in Deo locum non ha-
bet; quia & fragilitas & interitus ab eo aHenus eft,
nec ulla eft apud eum foemina, cujus poffit copula-
tione gaudere, nec fucceffione indiget, qui femper
futurus eft. Eadem de invidia & cupiditate dici pof-
funt; quaj certis manifeftisque de^caufis in hominem
cadunt, in Deum nullo modo. At vero gratia^ &
& ira, & miferatio habent in Deo materiam; re6le-
que iflis utitur fumma iTIa & flngularis poteftas ad re-
rum confervationem.
L 3 CAPUT
j66 Lactantii liber de Ira Dei.
C A P U T XVI.
De DeOy eiusque ira & afeEi}b»f,
Quseret quispiam ,
quae fit ifta materia? Primum
accidencibus malis affli6li homines ad Deum ple-
rumque confiigiunt, mitigant, obfecrant, credentes
eum polTe ab his injurias propulfare. Habet igitur
caufam miferandi; nec enim tam immitis efl homi-
mimque contemptor , ut auxilium laborantibus dene-
get. Item plurimi , quibus perfuafum eft Deo pla-
cere juftitiam , eumque qui fit Dorainus ac parens
omnium , venerantur , & precibiis affiduis ac fre-
quentibus votis , dona & facrificia offerunt, nomen
ejus laudibus profequuntur , juflis ac bonis operibus
demereri eum laborantes. Ergo efl, propter quod
Deus & pofTit, & debeat gratificari. Nam fi nihil
efl tam conveniens Deo, quam beneficentia, nihil
autem tam ahenum , quam ut fit ingratus: neceffe
eft, ut ofliciis optimorum fandeque viventium prae-
llet aliud , ac vicem reddat, ne fubeat ingrati cul-
pam , quje eft etiam homini criminofa. Contra au-
tem funt alii facinorofi, & nefarii, qui libidinibus
omnia polluant, csedibus vexent, fraudent, rapiant,
perjurent ; nec confanguineis , nec parentibus par-
cant; leges, & ipfum etiam Deum negh"gant.
Habet igitur ira in Deo materiam. Non efl enim
fas eum, cum taha fieri videat, pon moveri, & in-
furgere ad ultionem fceleratorum , & pefliferos no-
centesque delere, ut bonis omnibus confulat: adeo
& in ipfa ira ineft & gratificatio. Inania ergo & falfa
reperiuntur argumenta, vel eorum, qui, cum irafci
Deum nolunt, gratificari voUmt; quia ne hoc quidem
tierifineira potefl; vel eorum, qui nullum animi mo-
tum effe in Deo putant. Et quia funt ahqui affe6tus, qui
non cadunt in Deum, ut libido, timor, avaritia, moeror,
invi-
^^
LaCTANTII LIBER DE IrA DeI. 16j
invidia, omni prorfus afFeftu eum vacare dixerunt.

His enim vacat, quia vitiorum affeclus funt: eos au-
tem, qui funt virtutis, id eft, ira in malos, chari-
tas in bonos, miferatio in affliftos, quoniam divina
poteftate funt digna , proprios, &ju{los, & veros
habet. Qu3e profe6to nifi habeat, humana vita tur-
babitur; atque ad tantam confufionera deveniet fta-
tus rerum , ut contemptis fuperatisque legibus , fola
regnet audacia , iit nemo denique tutus eife poffit,
nifi qui viribus preevaleat. Ita quafi comrauni latro-
cinio terra omnis depopulabitur. Nunc vero quo-
niam & mah poenam, & boni gratiam , & afflifti opem
fperant; & virtutibus locus eft, & fcelera rariora
funt. Atenim plerumque & fcelerati feh'ciores funt,
& boni miferiores, & julli ab injuftis impune vexan-
tur. Confiderabimus poftea, cur ifta fiant. Interim
de ira exphcemus, an fit ahqua in Deo, utrum nihil
curet omnino, nec moveatur ad ea, quae impie ge-
runtur.
C A P U T XVII.
De Deo , cura & ira,
Deus, nullam igi-

inquit, Epicurus, nihil curat;
tur habet poteftatem.Curarc enim neceffe eft
eum , qui habet poceftatem; vel fi habet, & non
uti:ur, qus tanta caufa eft, ut ei, non dicam no-
ftrLm genus, fed etiam mundus ipfe fit vilis? Ideo,
inquit, incorruptus eftac beatus, quia femper quie-
tus. Cui ergo adminiftratio tantarum rerum cefflt,
li htc aDeo ncghgantur, quae videmus ratione fum-
ma gubernari? aut quietus effe quomodo poceft, qui

vivit & fentit? Nam quies aut fomni res eft, aut
mords. Sed nec fomnus habet quietem. Nam cum
foporati fumus , corpus quidem quiefcit , animus ta-
L 4 raen
i68 Lactantii liber de Ira Dei.
men irrequietus agitatur: imagines fibi, quas cernat,
, ut naturalem fuum motum exerceat varie-
effingit
tate viforum; avocatque fe afalfis, dum membra fa-
turentur, ac vigorem capiant de quiete. Quies igitur
fempiterna folius mortis eft. Si autem mors Deum
non attingit, Deus igitur nunquam quietus eft. Dci
vero a6tio quae poteft effe, nifi mundi adminiftratio ?
Si vero mundi curam gerit, curat igitur hominum
vitamDeus, ac fingulorum aclus animadvertit, eos-
que fapientes ac bonos efte defiderat. Haec eft vo-
luntas Dei, haec divina lex ; quam qui fequitur, qui
obfervat, Deo carus eft. Necefle eft igitur, ut ira
moveatur adverfus eum, qui hanc a^ternam divinam-
que legem, aut violaverit, aut fpreverit. Si no-
cet, inquit, alicui Deus, jam boniis non eft. Non
exigud falluntur errore, qui cenfuram five humanam,
five divinam, acerbitatis & malitiae nomine infamant,
putantes nocentcm dici oportere , qui nocentes affi-
cit poena. Quod fi eft, nocentes igitur leges habe-
mus ,
quge peccantibus fupplicia fanxerunt ; noccn-
tes judices ,
qui fcelere conviclos pcena capitis affi-
ciunt. Quod fi & lex jufta eft, quas &

nocenti tri-
buit, quod meretur, & judex integer ac bonus did-
tur, cum male fafta vindicat (bonorum enim faluta-n
cuftodit, qui malos punit) ergo & Deus, cum malis
obeft, nocens non eft; ipfe autem eft nocens , qui
aut innocenti nocet, aut nocenti parcit, utpluribus
noceat.
Libet quaerere ab iis, qui Deum faciunt immo-
bilem, fi quis habeat rem, domum, familiam, fer-
vique ejus contemnentes patientiam Domini , omnia
invaferint, ipfi bonis ejus fruantur, ipfos familis ejus
honoret , Dominus autem contemnatur ab omnibus,
derideatur, rehnquatur: utrumne fapiens eflê poffit,
qui contumelias non vindicet, fuisque rebus ecs pcr-
frui patiatur, m
quos habeat poteftatem? Qu3 tanta
in quoquam potefl patientia reperiri? fi tamen pa-

ticntia nominanda ell: , &
non llupor quidam infen-
fibilis. Sed facile efl ferre contemptum. Quid (i
fiant illa, quas a Cicerone dicuntur? „ Etenini qusro,
„ fi quis paterfamilias liberis fuis a fervo interfeftis,
„ uxore occifa, incenfa domo fupplicium de fervo
,
„non quam acerrimum fumpferit; utrum is clemens

„ ac mifericors , an inhumanus & crudelillimus effo
,,vidcatur?" Quod fi ejus facinoribus ignofcfre,
crudelitatis eft potius, quam pietatis; non eft ergo
virtutis in Deo, ad ea, quas injufte fiunt, ncii com-
movcri. Nam mundus tanquam Dei domus eft, &
homines tanquam fervi : quilDUs fi ludibrio fit nomen
ejus qualis aut quanta patientia eft, ut honoribus
,
fuis cedat, prava & iniqua fieri videat, & non in-
dignetur, quod proprium & naturale eft ei, cui pec-
catanon placeant? Irafci ergo rationis eft; auferun-
tur enim dehfta, & refraenatur hcentia, quod uti-
quejufte, fapienterque fit.
Sed Stoici non viderunt efte difcrimen recli &
pravi ; efle iram' juftam , & injuftam : & quia mede«»"
lam rei non inveniebant, vohicrunt eam penitus ex-
cidere. Peripatetici vero non excidendam, fed tem-
perandam dixerunt : quibus in fexto libro Infti-
efte
tutionum fatis refpondimus* Nefcifle autem philo-
fophos, quce ratio effet irae, apparet ex definitionibus
eorum, quasSeneca enumeravit in hbris, quos de ira
compofuit. „lraeft, inquit, cupiditas ulcifcendae
„ injuriae. Ahi, ut ait Pofidonius, cupiditas puniendi
„ejus, a quo te inique putes lcefiim. " Quidam ita^
definierunt: „ Ira eft incitatio animi ad nocendum
„ci, qui aut nocuit, aut nocere voluit. " Arifto-
tehs definitio non multum a noftra abeft. Ait enim,
irani efle cupiditatem doloris rependendi. Haec efi
ira, de qua fuperius diximus , injufta; quae etiam
mutis ineft: in homine vero cohibenda eft, ne ad
L S ahquod
jyo Lactantii liber de Ira Dei.
aliqiiod maximum malum profiliat per furorem. Haec
in Deo eiTenon poteft, quia illsfibilis eft; in homine
autem, quia fragilis eft, invenitur. Inurit enim Isfia
dolorem & dolor
; facit ultionis cupiditatem. Ubi
efl; ergo ilia ira jufl:a adverfus delinquentes? quse uti-
que non efl cupiditas ultionis ,
quia non prsecedit
injuria. Non dico de iis qui adverfus leges peccant,
quibus etfi judex fine crimine irafci poteft, fingamus
tamen, eum fedato animo eflTe debere, cura fubjicit
poense nocentem, quia legiim fit minifter, non ani-
mi, aut potefl:atis fuas; fic enim volunt, qui iram co-
nantur evellere. Sed de iis potifllmum dico , qui
funt noftrae potefl:atis, ut fervi, liberi, conjuges &
difcipuli: quos cum delinquere videmus, incitamur
ad coercendum.
Necefl!e efl: enim bono ac jufl:o difplicere ,
quce
prava funt, & cui malum moveri, cum id
difplicet,
fieri videt. Ergo furgimus ad vindidam ; non quia
Isfi fumus , fed ut difciplina fervetur , mores corri-
gantur , Hcentia comprimatur. Haec efl: ira jufl:a,
quae ficut in homine necefl!aria efl; ad pravitatis cor-
retlionem, fic utique in Deo, a quo ad hominera
pervenit exemplum. Nam ficuti nos poteflati noftrae
fubjeclos coercere dcbemus ita etiam peccata uni-
:
verforum Deus coercere debet. Quod ut faciat,

irafcatur, necefiê efl:; quia naturale efl: bono ad al-
teriuspeccatum moveri & incitari. Ergo definire

dcbuerunti Ira efl: motus anirai ad coercenda pec-
cata infurgentis. Nam definitio Ciceronis, Ira efl:
libido ulcifcendi , non multum a fuperioribus difl:at.
Ira antem quam pofljjmus vel furorem vel iracun-

,
,
diam nominare, hsc ne in homine quidem dcbet elTej

quia tota vitiofa eft. Ira vero, qua; ad correftio-
nem vjtiorum pertinet, nec homini adimi debet, nec
Deo potefl:, quia & utilis efl: rebus humanis , & ne-
ccilaria.
CAPUT
C A P U T XVIII.
De Peccatis 'vmdkandis ^ Jim ira feri non fojje,
Q uid opus eft, inquiunt, ira,

peccata corrigi poflint? Atqui
peccantem
cum fme hoc effe6lu
nullus eft, qui
poflit videre tranquille: poflit fortaile,
qui legibus praefidet, quia facinus non fub oculis ejus
admittitur , fed defertur aliunde tanquam dubium,
nec unquam tam clarum, ut defen-
poteft elTe fcelus
fioni locus non fit ; & ideo poteft judex non moveri
adrerfus eum, qui poteft innocens inveniri. Cumque
deteCtum facinus in lucem venerit, jam non fua,fed le-
gum fententia utitur. Poteft concedi, utfmeira faciat
quod facit; habet enim quod fequatur. Nos certe,
cum domi peccatur a noftris, five id cernimus, five
fcntimus , indignari necefl!e eft ; ipfe enim peccati
afpeftus indignus eft. Nam qui non movetur omnino,
aut probat delicla ,
quod eft turpius & injuftius,aut
moleftiam caftigandi fugit, quam fedatus animus &
quieta mens afpernatur ac renuit, nifi ftimulaverit
ira & incitaverit. Qui autem cum moveatur, tamen
intempeftiva lenitate, vel faepius quam neceflê eft,
vel etiam femper ignofcit, is plane &
illorum vitam
perdit, quorum audaciam nutrit ad facinora majora,
& fibi ipfi seternam moleftiarum materiam fubmini-
ftrat. Vitiofa eft ergo in peccatis irae fuae cohibitio.

Laudatur Archytas Tarentinus , qui cum in agro
corrupta efle omnia comperifliet, villici fui culpam re-
darguens, Miferum te, inquit, quem jam verberibus
necaflem, nifiiratus eflem. Unicum hoc exemplum
temperantiae putant: fed au6loritate ducti non vident,
quam inepta & locutus fuerit, & fecerit. Nam fi, ut ait
Plato, nemo prudens punit, quia peccatum eft, fed ne
peccetur, apparet quam malum vir fapiens propofuerit
excmplum. Si enim fenferint fervi dominum fuum
faevi-
faevire , non irafcitur , tum parcere , cnm
ciim
irafcitur non peccabunt utique leviter , ne ver-
,
berentur; fed quantum poterunt graviflime, ut fto-

machum ejus incitent , atque impune difcedant.
Ego vero laudarem, fi cum fuiffet iratus, dediffet
fpatium ; ut refidente per intervallum tem-
irge fuae
poris animitumore, haberet modum cafligatio. Non
crgo propter iras magnitudinem donanda erat poena,
fed differenda; ne aut peccanti majorem jufto dolo-
rem inureret , aut calliganti furorem. Nunc vero
qucB tandem cequitas , aut quae fapientia eft ut ali- ,
quis ob exiguum deliftum puniatur , ob raaximum

non puniatur? Quod fi naturam rerum caufasque di-
diciffet , nunquam tam importunam continentiam
profiteretur, ut nequam fervus iratum fibi fuiffe do-
minum gratularetur. Nam ficut corpus humanum Deus
multis & variis fenfibus ad ufum vitae neceffariis in-
llruxit: fic & animo varios attribuit affetlus , qui-
bus vitse ratio conflaret; ut libidinem prodendce fo-
bolis gratia dedit , fic iram cohibendorum caufa de-
liftorum.
Verum ii
,
bonorum ac malo-
qui nefciunt fines
rum 3 utuntur ad corruptelas
ficut hbidine ad vo- &
luptates, fic ira & afFe6lu ad nocendum, dum iis,
quos odio habent, irafcuntur. Ergo etiam non pec-
cantibus irafcuntur, etiam paribus, aut etiam fupe-
rioribus. Hinc quotidie ad immania facinora profi-
litur: hinc tragocdiae feepe nafcuntur. Eifet igitur lau-
dandus Archytas, fi, cum ahcui civi & pari facienti
fibiinjuriam fuiffet iratus , repreflilfet fe tamen , &
patientia furoris impetum mitigalfet. Haec fui cohi-
qua compefcitur aHquod imminens
bitio gloriofa efl,
magnum makim. Servorum autem fiiiorumque pec-
cata non coercerc, peccatum efl; evadent enim ad
majus malum per impunitatem. liic non cohibcnda
ira, fedetiam, fijacct, excitandaelt Quod autcm
dc
de homine dicimus , id edam de Deo , qui hominem fi-

jTiilem fui fecit.Omitto de figura Dei dicere, quia
Stoici negant habere uUam formam Deum; & ingens
alia materia nafcetur, fi eos coarguere velimus: de
animo tantum loquor. Si Deo fubjacet cogitare, fa-
pere, intelligcre, providere, praeftare: ex omnibus
autem animalibus homo folus hsc habet; ergo ad
Dci fimihtudinem fa6lus eft : fed ideo procedit in
vitium j quia de terrena fragihtate permiflus , non
potelT: id, quod a Deo fumpfit , incorruptum pu-
rumque fervare, nifi ab eodera Deo juftitiae prcecep»
tis imbuatur.
C A P UT XIX.
De Anima i3 Corporeî deque Prtvidentia.
Sed quoniam compaftus eft, ut diximus , e duobus,

animo & corpore, in altero virtutes, in altero vitia
continentur, & impugnant fe invicem. Animi enim
bona, quse funt in continendis Hbidinibus , contraria
funt corpori ; & corporis bona, quae funt in omni gene-
re vokiptatum, inimica funt animo. Sed li virtus animi
repugnaverit cupiditatibus , easque compreflerit, erit
vere Deo fmiilis. Unde apparet animam hominis,
qu3e virtutem divinam capit, non efle mortalem.
Sed difcrimen iilud eft, quod cum virtus habeat ama-
ritudinem, & fit dulcis illecebra voluptatis,
vincun-
tur plurimi , & abftrahuntur ad fuavitatem.vero, li
qui fc corpori rebusque terrenis addixerwnt , pre-
muntur in terram, nec aflcqui poflbnt divini mune-
ris gratiam , quia fe vitiorum labibus inquinaverunt.
Qui autem Deum fccuti, eique parentes, corporis
defideria contemferint, & virtutem prseferentes vo-
luptatibus , innocentiam juftitiamque fervaverint:
ho5 Deus ut fui fynile* recognofcit,
Cuia
174 Lactantii liber de Ira DEr.
Cum igitur fanftifrimam legem pofuerit, velitque
univerfos, innocentes ac beneficos eiê-, poteftne
non irafci , cum videt contemni legem fuam, abjici
virtutem, appeti voluptatem? Quod fi eft mundi ad-
miniftrator , ficut elTe debet, non utique contemnit
id, quod eft in omni mundo vel maximtim. Si eft
providus , ut oportet Deum , confulit utique gcneri
humano, quo fit vita noftra & copiofior, & melior,
& tutior. Si eft pater ac Deus univerforum , certe
virtutibus hominum dele6latur, & vitiis commove-
tur; ergo & juftos impios odit.
di.ligit, &
Odio,
inquit, opus non eft; femel enim ftatuit bonis prx-
mium, & malis poenam. Quod fi aliquis jufte inno-
centerque vivat, & idem Deum nec colat, nec cu-
ret omnino , ut Ariftides , & Timon , caeterique
philofophorum , cedetne huic impune , quod cum
legi Dei obtemperarit , ipfum tamen fpreverit? Eft
igitur ahquid, propter quod Deus poiTit irafci, tan-
quam fiducia integritatis adverfus eum rebellanti. Si
huic poteft irafci propter fuperbiam, cur non magis
peccatori , qui legem cum ipfo pariter latore con-
tempferit? Judex peccatis veniam dare non poteft,
quia voluntati fervit alienae. Deus autem poteft,
quia eft legis fus ipfe difceptator & judex quam cum :
poneret, non utique ademit fibi omnem poteftatem,

fed habet ignofcendi licentiam.
C A P UT XX.
De Peccatif & Dei mifericordia.
poteft ignofcere, poteft igitur & irafci. Cur ergo,

Si inquiet ahquis, & qui peccant, faepefelices funt,
& qui pie vivunt, faepe miferi? Quia fugitivi & ab-
dicati hbere vivunt, & qui fub difciplina patris, aut
Domini lunt , ftridius & frugahus. Virtus enim per
mala
:
mala & probatur, & conftat; vitia per voluptatem.

Nec tamen ille qui peccat , fperare debet perpetuam
impunitatem , quia nulla eft perpetua felicitas
Sed fcilicet ultima femper

ExpeSianda dies hominiy dicique beatus
Ante obitum nemo fupremaque funera debet',
ut poeta non infuavis.

ait Exitus eft, qui arguit
felicitatem; & nemo judicium Dei poteft, nec vivus
eifugere , nec mortuus. Habet enim poteftatem , &
vivos praecipitare de fummo , & mortuos aeternis af-
ficere cruciatibus. Imo , inquit, fi irafcitur Deus,
ftatim debuit vindicare , &
pro merito quemque pu-
nire. Atenim fi id faceret , nemo fupereflet. Nul-
lus eft enim, qui nihil peccet; & multa funt, quas
ad peccandum irritent; setas, vinolentia, egeftas,
occafio, pniemium. Adeo fubjefta eft peccato fra-
gilitas carnis, qua induti fumus, ut nifi huic neceffi-
tati Deus parceret, nimium fortafle pauci viverent;
propter hanc caufam patientiffimus eft, & iram fuam
continet. Nam quia perfecla eft in eo virtus , ne-
ceffe eft patientiam quoque ejus efle perfeftam, quee
& ipfa virtus eft. Quam multi ex peccatoribus jufti
pofterius effedti funt , ex malis boni , ex improbis,
continentes quam multi in prima aetate turpes ,
! &
omnium judicio damnati, poftmodum tamen lauda-
biles extiterunt! Quod utique non fieret, fi omne
peccatum pocna fequeretur.
Leges publicaimanifeftos reos damnant: fed plu-
rimi funt, quorum peccata occuluntur; plurimi, qui
delatorem comprimunt, autprecibus, aut prtEmio ;
plurimi, qui judicia cludunt per gratiam, vel poten-
tiam. Quod fi eos omnes, qui humanam pcenam ef-
fugiunt, cenfiira divina damnaret, effet homo auc
rarus , aut etiam nullus in terra. Denique vel una
illa caufa delendi generis humani jufta efle potuiflTet,
quod
1^6 Lactantii liber de Ira Dei.
quod homines contempto Deo vivo , terrenis fragi-
libusque figmentis honorem divinum tanquam coele-
Hibus deferunt, adorantes opera humanis digitis la-
borata. Cumque
illos Deus artifex, ore fiibHmi,
llatu re6lo figuratos, ad contemplationem cocli no- &
titiam Dei excitaveritj curvare fe ad terram malue-
runt pecudum modo. Humilis enim, &curvus, &
pronus eft, qui ab afpeftu coeli Deique patris aver-
fus, terrena, quse calcaredebuerat, ideft, de terra
ficla & formata, veneratur. In tanta igitur impie-
tate hominum tantisque peccatis id aflequicur patien-
tia Dei, ut homines damnatis vitse prioris er-
fe ipfi
roribus corrigant. Denique j &
boni funt juftique
multi, &
abjedis terrenis cultibus, majeftatejn Dei
fmgularis agnofcunt. Sed cum maxima & utilifTima
fit Dei patientia , tamen , quamvis fero , noxios pu-
nitj nec patitur longius procedere, cum eos inemen-
dabiles effe perviderit.
C A P U T XXI.
De Ira Dei (J hminif,
Supereft una & extrema quseftio. Nam dixerit for-

tafiê quispiam, adeo non irafci Deum, ut etiam
in praeceptis hominem irafci vetet. PofTem dicere,
quod ira hominis refraenanda fuerit, quia injufte
fape irafcitur; & prsfentem habet motum, quia tem-
porah's eft. Itaque ne fierent ea, quae faciunt per

iram & humiles, & mediocres, & magni reges , tem-
perari debuitfuror ejus, & comprimi, ne mentis im-
pos aliquod inexpiabile facinus admitteret. Deus au-
tem non ad prsefens irafcitur , quia aeternus eii per-
feftaeque virtutis ; & nunquam nifi merito irafcitur.
Sed tamen non ita res fe habet. Nam fi omnino pro-

hiberet irafci , ipfe quodammodo reprchenfor opifi»
cii
;

di fui fuiflet ,
qui a principio iram jecori hominis
indidiflet: fiquidem creditur, caufam hujus commo-
tionis in humore felHs contineri. Non igitur in to-
tum prohibet irafci ,
quia is affeftus neceifario datus
eft: fcd prohibet in ira permanere. Ira enim mor-
talium debet efle mortalis; nam fi maneat, confir-
mantur inimicitiaj ad perniciem fempiternam. Deinde
rurfus cum irafci quidem , fed tamen non peccare
praecepit, non utique evelh"t iram radicitus, fed tem-
peravit; ut in omni cafi:igatione modum acjufl:itiani
teneremus. Qui ergonos jubet, ipfe utique
irafci
irafcitur qui placari celerius preecipit , efl: utique
:
ipfe placabihs; ea enim prscepit, quee funt jufta, &

rebus utiha communibus.
Sed quia dixeram non eflfe iram Dei temporalem,
ficut hominis, qui praefentanea commotione ferves-
cit, nec facile regere fe poteft propter fragiUtatem;
intelligeredebemus, quia fit jeternusDeus, iram quo-
que ejus in seternum manere: fed rurfum, quia vir-
tute fit maxima prgeditus in poteftate habere iram
,
fuam ; nec ab ea regi, fed ipfum illam, quemadmo-

dum veht, moderari: quod utique non repugnat fu-
periori. Nam
prorfus immortalis fuiffet ira ejus,
fi
non efiêt dehdtum locus;

fatisfaclioni aut gratice poft
cum ipfe homines ante fohs occafum reconcihari ju-
beat. Sed ira divina in aeternum manet adverfus eos,
qui peccant in aeternum. Itaque Deus non thure,
non hoftia , non pretiofis muneribus ,
quse omnia
funt corruptibilia , fed morum emendatione placatur
& qui peccare definit, iram Dei mortalem facit. Id-
circo enim non ad praefens noxium quemque punit,
ut habeat homo refipifcendi corrigendi fui facul-&
tatem.
LaBant. Tom, II. M CAPUT

C A P U T XXII.
De Peccatis ; deque iis recitati verfut Sihylla,
Haec habui, qus de ira Dei dicerem, Donate ca-

riilime ; ut fcires quemadmodum refelleres eos,
qui Deum faciunt immobilem. Reftat ut more Cice-
ronis utamur epilogo ad perorandum. Sicut ille in
Tufculanis de morte differens fecit: ita nos in hoc
opere teflimonia divinaj quibus credi poffit , adhi-
bere debemus, ut illorum perfuafionem revincamus,
qui fme ira Deum eiiê credentes, diflblvunt omnem
Religionem: fine qua, ut oftendimus , aut immani-
tate belluis, aut ftultitia pecudibus adsquamur, in
fola enim rehgione, id efl, in Dei fummi notione
fapientia eft. Prophetae univerfi divino fpiritu re-
pleti nihil aliud, quam de gratia Dei erga juftos, &
de ira ejus adverfus impios loquuntur. Quorum te-
llimonia nobis quidem fatis funt: verum iis quoniam
non credunt ifti , qui fapientiam capillis & habitu
jaftant, ratione quoque & argumentis fuerant a no-
bis refellendi. Sic enim prsepoftere agitur , ut hu-
mana divinis tribuant autoritatem, cum potius hu-
manis divina debuerint. Quae nunc fane omittamus
ne nihil apud iftos agamus , & in infinitum materia
procedat. Ea igitur quaeramus teftimoniaj quibus
illi pofiint, aut credere, aut certe non repugnare.
Sibyllas plurimi & maximi autores tradiderunt;

Graecorum, Arifto Chius & Apollodorus Erythracus;
noftrorum, Varro & Feneftella. Hi omnes praeci-
puam , & nobilem prater ceetpras Erythraeam fuiffe
commemorant. Apollodorus quidem ut de civi ac
populari fua gloriatur. Feneftella vero etiam lega-
tos Erythras aSenatu effe miffos refert, ut hujus Si-
bylls carmina Romam deportarcntur, & ea Confu-
les Curio & 06tavius in Capitolio , quod tunc erat
curan-
:
curante Qiiinto Catulo reftitutum, ponenda cura-

rent. Apud hanc de fummo & conditore rerum Deo
hujusmodi vcrfus reperiuntur
"A^pS-oL^roi; x,Ti^y]Q almioq aiB-zâ, vatcev,
Toiq dyaS-QK; dyaS-ov 7rô<î^cov 3 vroAv jUGiôva utSôv ;
Toiq Si aaKotq dStzoi^ n /ôAov xat 3-vfxov kyei^cov»
Rurfus alio loco enumerans , quibus maxime facino-

ribus incitetur Deus, haec intulit:
îvyi h XaT^&tac; dvojua^, S-icp ôovrt AfltT^suj.

MotX(^^<; Te (pv/\a(Ta-i , xai dâivoc; dK^nov ivvnVy
'lîav yiviav vrai^cov rîtpis f^yiî (T:ovivi;
Kat 7^5 Q dS-avaroi; KiXo?<ooiiTai , o(TKiV dy.a^rri,
Indignatur ergo adverfus peccatores.
C A P U T XXIII.
De Ira Deiy & peccatorum punitione, deque ea SihyUa'
rum carmina recitata : cafiigatio praterea & ad-
hortatio.
Verum quia plures, ut oftendi, Sibyllae a doftifli-

mis Autoribus
fuiffe traduntur, unius teftimo-
nium fatis non fit ad confirmandam , ficut intendi-
mus, veritatem. Cumeae quidem volumina, quibus
Romanorum fata confcripta funt, in arcanis haben-
tur caecerarum tamen fere omnium libelli, quorai-
:
nus in ufu fint omnibus , non vetantur; ex quibus

alia denuntians univerfis gentibus iram Dei ob im-
pietatem hominum , hoc modo exorfa eft:
Ê^XôjuiivnQ o^yy]^ fjciyaXy]^ iTrt zot/xov d7rei^v\i

^LaXârov Cic; alcova ^-m fxmvuara (patvco^
Wacrt Trôipnrivaaaa v.ara TroXtv dvQ^coTroKrt.
M 2 Alia
i8o Lactantii liber de Ira Dei.
Alia quoque per indignationem Dei adverfus injuftos
cataclyfmum priore feculo^faclum effe dixit, ut ma-
litia generis humani extingueretur.
'Ef « /uiwicrcLvroQ iTra^ctvioio d-ioio

AvTatai TToXrcidi zcli dvd^^coTroKrtv dwcLcrsf, ,
Ym iKciMi-î ^cLXacrcrcL narcLzXvcrjbLOto pajivrot;.
Simili modo deflagrationem poftea futuram vaticinata

eft 5
qua rurfus impietas hominum deleatur.
liat TTon rm o^yw «» Iri Trâwovray

3-iov
'AM' iî/m.(Bî3-ovra 3 lôXvovra
jtat yivvav n
Âv^-^coTTOdv i diracTav vtt ifx^^îKr/uLii vn^d-ovra.
Unde apud Nafonem de Jove ita dicitur:
EJJe quoque in fatis reminifcitur, ajfore tempuiy

Qho mare, quo tellut , correptaque regia coeli
Ardeat , G mundi moles operofa laboret.
Quod tunc fiat neceffe eft , cum honor , & cultus

Dei fummi homines interierit.
apiid
Eadem tamen , placari eum poenitentia faftorum
&fai emendatione conteftans, haec addidit:
'AM' iXiit luiiraQiS-i ^ôrot vvVi fxm h ttô^ o^ynf
Ylavrotrw dya-ynri dîov juijav.
Item paulo poft: v
Ovx, oXicrii, Travan h TraXiv ;ôAd>', iur dv aTravnQ

LvcTilîiiv iîrtjuov ivi (pîcyiv dcrx.y\cryiri.
Deinde alia Sibylla coeleftium terrenorumque geni-

torem diligi oportere denuntiat, ne ad pcrdendos
horaines indignatio ejus infurgat:
lAv)7rori ^vfMdîic; îoQ dcpd-troc; lâTToMcrcn]

Y\av 72V0C dv^^coTToov 3 (2iorov y.ai cpvKov dvatdi^t
£xit <riêiv yivtrnâ (dtov crocôv aUv lovra.
Ex
Lactantii liber de Ira Dei. i8i
Ex vanas efTe rationes philofophoriim,

his apparet
qui Deum putant fme ira ; & inter caeteras laudfs
ejus id ponunt, quod eft inutiliflimum, detrahentes
ei , quod eft rcbus humanis maxime falutare , per
quod conftat ipfa majeftas. Rcgnum hoc imperium-
que terrenum nifi metus cuftodiat, folvitur. Aufer
iram regi, non modo nemo parebit, fed etiam de
faftigio Imo vero cuilibet humili
praecipitabitur.
eripe hunc affeftum, quis eum non fpoliabit? quis
non deridebit? quis non afficiet injuria? Ita nec in-
dumenta, nec fedem, nec viclum poterit habere,
ahis quidquid habuerit diripientibus; nedum putemus
majeftatem fine ira &mctu poffe con-
coeleftis imperii
fiftere. , de Judaeorum rehgione con-
Apollo Milefius
fultus, refponfo hocindidit:
*Oy rîjuiroLt hcli, 'ycticti kcli QâvoQy rh d-cLXoLo-crciy
Ta^TCLîOt Te f^vXot y TLCLI ScLljUiOViQ iK(p^lTTiia-iV.
Si tam lcnis eft, quam philofophi volunt, quo-

modo ad nutum ejus non modo daemones, & mini-
ftri tantae poteftatis , fed etiam coelum , & terra , &
rerum natura omnis contremifcit? Si enim nullus al-
coadus, omne igitur imperium metu
teri fervit nifi
conftat: metus autem per iram: nam fi non movea-
tur quis adverfus parere nolentem, nec cogi pote-
rit ad obfequium. Confulat unusquisque aff*edus
fuos: jam intelliget, neminem pofle fme ira & cafti-
gatione imperio fubjugari. Ubi ergo ira non fuerit,
imperium quoque non erit. Deus autem habet im-
perium ; ergo & iram , qua conftat imperium , ha-
beat neceflTe eft. Quapropter nemo vaniloquentia
philofophorum induclus ad contemptum fe Dei eru-
diat; quod eft maximum nefas. Debemus hunc om-
nes amare, quod patcr eft; & vereri, quod Do-
&
minus; & honorificare, quod benefieus; & metuere,
M 3
quod
i82 Lactantii liber de Ira Del
quod feverus utraque perfona in eo venerabilis.
:
Quis falva pietate non diligat animae fuaj parentem?

aut quis impune contemnat eum, qui rerum domina-
tor , habeat in omnes veram , & aeternam potefta-
tem? Si patrem confideres, ortum nobis ad lucem,
qua fruimur, fubminiftrat: per illum vivimus, per
illum in hofpitium hujus mundi intravimus. Si Deum
cogites, ille nos innumcrabilibus copiis alit, ille fu-
Hentat, in hiijus domo habitamus, hujus familia fu-
mus; & fi minus obfequens, quam decebat, minus-
que officiofa , quam Domini & parentis immortalia
merita pcfcei^^nt tamen plurimum proficit ad vc-
:
niam confequendam, fi cultum ejus notionemque te-

neamus; fi abjeftis humilibus terrenisque tamrebus,
quam bonis , coeleftia& divina fempiterna medite-
niLir. Quod ut facere poffimus , Deus nobis fequen-
dus eft, Deus adorandus & diligendus eft; quoniam
in eo eft raateria rerum , & ratio virtutum, &
fons
bonorum.
Quid enim Deo aut potentia majus eft, aut ra-
tione perfeclius, aut claritateluculentius? Qui quo-
niam nos ad fapientiam genuit, ad juftitiam procrea-
vit; non eft fas hominemi relicto Deo fenfus ac vitae
datore, terrenis fragilibusque famulari, autqusren-
dis temporalibus bonis inhaerentem , ab innoccntia
& pietate defcifcere. Non faciunt beatum viticfs ac
mortifercc voluptates , non opulentia libidinum in-
citatrix, non inanis ambitio , non caduci honores,
quibus illaqueatus animus humanus, & corpori man-
cipatus, aeterna morte damnatur fed innocentia fola,
:
fola juftitia, cujus legitima & digna merces eft im-

mortalitas, quam ftatuit a principio Deus fanflis &
incorruptis mentibus , quas fe a vitiis , &
ab omni
labe terrena integras inviolatasque confervant. Hu-
jus praemii coeleftis ac fempiterni participes effe non
poffunt ,
qui facinoribus, fraudibus, rapinis, cir-
cum-
,
cumfcriptionibus confcientiam fuampolluerunt, qui-

que injuriis hominum , nefariis commiffis, ineluibi-
les fibi maculas inuflerunt. Proinde univerfos opor-
tet, qui fapientes , qui homines merito dici volunt,
fragilia contemnere , terrena calcarej humilia defpi-
cere, ut poflint cum Deo beatiflima neceflitudine co-
pulari.
Auferatur impietas, difcordias; diflfenfionesque
turbulentae ac pefl:iferae fopiantur, quibus humanae fo-
cietates, & publici foederis conjunclio divina rumpi-
tur, dirimitur, diflipatur: quantum pofTumus, boni ac
benefici eflê meditemur; fi quid nobis opum, fi quid
fuppetit copiarum, id non voluptati unius, fed mul-
torum faluti impartiatur. Voluptas enim tam mor-
talis efl:, quam corpus, cui exhibet minifl:erium. Ju-
ftitia vero & beneficentia tam immortales , quam
mens & anima , quse bonis operibus fimilitudinem
Dei afiTequitur. Sit nobis Deus non in templis 3 fed
in corde noftro confecratus. Defl:ru6tilia funt om-
nia,
quK manu fiunt. Mundemus hoc templum
quodnonfumo, non pulvere, fed malis cogitationi-
bus fordidatur; quod non cereis ardentibus, fed cla-
ritate ac luce fapientise illuminatur. In quo fi Deum
femper crediderimus effe praefentem, cujus divinitati
fecreta mentis patent, ita vivcmus, ut & propitium
femper habeamus , & nunquam vereamur iratum.
M4 LACTAN-
l84 LACTANTn LIBER DE MORTIBUS PerSECUT.'
L A C T A N T I I
L I B E R
AD
DONATUM CONFESSOREM,
D E
MORTIBUS PERSECUTORUM.
I
Audivit Dominus orationes tuas , Donate carif^
fime, quas in confpeclu ejus conftantes fundis
per dies omnes, & cariflimorum fratrum, qui
gloriofa confeffione ferapiternam fibi coronam pro
fidei fuae ineritis qufefierunt. Ecce addetur his omni-
bus adverfarius; & reftituta per orbem tranquillitate,
profligata nuper Ecclefia rurfum exfurgit, & majore
gloria-templum Dei, quod ab impiis fuerat everfum,
mifericordia Domini fabricatur. Excitavit enim Deus
principes, qui tyrannorum nefaria & cruenta impe-
ria refciderunt, humano generi providerunt; ut jam
quafi difcuffo transacl:i temporis nubilo, mentes om-
nium pax jocunda & ferena laetificet. Nunc pofl:
tantae tempeftatis violentos turbines, plJ^cidus aer &
optata lux refulfit. Nunc placatus fervorum fuorum
precibus , Deus jacentes &
affliftos coelefti auxilio
fublevat. En nunc moerentium lacrymas, extinfta
impiorum confpiratione , deterget; & qui illuftati
erant Deo, jacent; qui templum fanftum everterant,
'luina majori cecidcrunt ; qui juftos excarnificave-
rant, coEleftibus plagis, & cruciatibus mcritis no-
centcs
Lactantii liber de Mortibus Persecut. 1 85
centes animas profuderunt; feriusquidem, fed gra«

vicer ac digne. Dillulerat enim poenas eorum Deus,
ut ederet in eos magna & mirabilia exempla, quibus
pofleri difcerent, & Deum efle unum, & eumdem
vindicem, digna videlicet fupplicia impiis ac perfe-
cutoribus inrogare. De quorum exitu fcripto teftifi-
cari placuit, ut omnes qui procul amoti fuerunt, vel
qui poftea futuri funt, fcirent, quatenus virtutem ac
majeftatem fuam in excindendis delendisque nominis
fui hoflibus Deus fummus oftenderet, Hinc itaque
utile eft , fi a principio ex quo eft Ecclefia confti-
tuta, qui perfecutores, & quibus poenis in eos coe-

leftis judicis feveritas vindicaverit, exponam.
II.
Extremis temporibus Tiberii Cjefaris , ut fcrip-

tum legimus, Dominus nofter Jefus Ciiriftus a Ju-
dsis cruciatus eft, poft diem decimum Kalendarum
Aprilium , duobus Geminis Confulibus ; cum refur-
rexilfet die tertio , congregavit difcipulos, quos me-
tus comprehenfionis ejus in fugam verterat; & die-
bus quadraginta cum his commoratus , aperuit corda
eorum , & Scripturas interpretatus eft, quae usque
ad id tempus obfcurae atque involuta fuerunt. Or-
dinavitque eos, & inftruxit ad praedicationem dogma-
tis ac doftrinae fuEE, difponens Teftamenti novi fo-
lemnem difciplinam. Quo officio repleto, circum-

volvit eum procella nubis, & fubtraftum oculis ho-
minum rapuit in coelum. Et indc difcipuli , qui tunc
erant undecim, adfumptis in locum Judae proditoris
Matthia&Paulo, difperfi funt per omnem terram, ad
Evangelium praedicandum , ficut illis magifter Domi-
nus imperaverat ; & per annos xxv. usque ad prin-
dpium Neroniani imperii, per omnes provincias &
civitates Ecclefiae fundamenta miferunt. Cumque
jam Nero imperaret, Petrus Romam advenit; & edi-
M 5 tis
:
t8<5 Lactantii liber de Mortibus Persecut,
tis quibusdam miraculis , quae virtute ipfius Dei, data

fibi ab 60 poteftate , faciebat , convertit multos ad
juftitiam, Deoque templum fidele ac ftabile colloca-
vit. Qua Neronem
re ad cum animad-
delata
,
verteret non modo Romae , ubique

fed quotidie
magnam multitudinem deficere a cultu idolorum , &
ad religionem novam, damnata vetuftate, tranfire;
ut erat execrabilis ac nocens tyrannus, profilivit ad
excidendum coelefte templum, delendamque juftitiam,
& primus omnium perfecutus Dei fervos, Petrum
cruci adfixit, &
Paulum interfecit. Nec tamen ha-
buit impune; refpexit enim Deus Vexationem populi
fui. Dejeftus itaque faftigio imperii, ac devolutus
a fummo tyrannus impotens, nusquam repente com-
paruit ; ut ne fepulturce quidem locus in terra tam
malae beftiae appareret. Unde iilum quidam deliri
credunt efle translatum, ac vivum refervatum , Si-
bylla dicente matricidam profugum a finibus efle
venturum; ut quiaprimus perfecutus eft, idem etiam
noviflimus perfequatur , &
Antichrifti praecedat ad-
ventum. Itaque fas eft credere, ficut duos Prophe-
tas vivos eflê translatos in ultima tempora, atque
initium Chrifti fanclum ac fempiternum , cum defcen-
dere coeperit , quod Sibyllae futurum prgenuntiant
eodem modo etiam Neronem venturum putent, ut
prscurfor diaboli ac prasvius fit venientis ad vafta-
tionem terrae , &
humani generis everfionera.
III.
Poft hunc, interjeftis aliquot annis, alter non

minor tyrannus ortus eft, qui cum exerceret inju-
ftam dominationem , fubjeftorum tamen cervicibus
-incubavit quam diutiflime, tutusqueregnavit, donec
impias manus adverfus Dominum tendcret. Poft-
quam vero ad perfequendum juftum populum in-
itinftu dsemonum incitatus eft, tunc tr-aditus in ma-
nus
Lactantii liber de Mortibus Persecut. 187
nus inimicorum luit poenas. Nec fatis ad ultionem

fuit, quod eft interfeftus : domi etiam memoria no-
minis ejus erafa eft. Nam cum multa mirabilia opera
fabricafTet, cum Capitolium aliaque nobilia monu-
menta feciffet, Scnatus ita nomen ejus perfecutus eft,
ut neque iraaginum, ncque titulorum ejus relinque-
ret ulla vefligia, graviffimis decretis etiam raortuo
notam inureret ad ignominiam fempiternam. Res-
ciflis igitur a6lis tyranni , non tantum in ftatum pri-
ftinum Ecclefia reflituta eft , fed etiam multo clarius

ac floridius cnituit; fecutisque temporibus, quibu$
multi ac boni principes Romani imperii clavum re-
gimenque tenuerunt, nullos inimicorum impetus
palla, manus fuas in orientem occidentemque por-
rexit; ut jam nullus effet terrarum angulus tam re-
motus, quo non religio Dei penetraffet; nulla deni-
que natio tam feris moribus vivens, ut non fufcepto
Dei cultu, ad juflitiae opera mitefceret. Sed enim
poflea longa pax rupta elt.
IV.
Extitit enim pofl annos plurimos execrabile ani-
mal Decius ,
qui vexaret Ecclefiam. Quis enim ju-
ftitiam, nifi malus perfequatur? Et quafi hujus rei
gratia provedus eftet ad illud principale faftigium,
furere protinus contra Deum coepit, ut protinus ca-
deret. Nam profeftus advcrfus Carpos, qui tum
Daciam Moefiamque occupavcrant, ftatimque circum*
ventus a barbaris, & cum magna exercitus parte de-
letus , nec fepultura quidem potuit honorari fed :
exutus ac nudus , ut hoftem Dei oportebat, pabu-

liim feris ac volucribus jacuit.
V.
Non multo poft Valerianus quoijue non diflimili
furore correptuS) impias manus in Deum intentavit;
&
188 LACTANXn LTBER DE MoRTIBUS PerSECUT.
& multum ,
quamvis brevi tempore ,
jufli fanguinis
fudit. At illum Deus novo ac fingulari poens ge-
nere adfecitj ut efTet pofteris documentum , adver-
fariosDei femper dignam fcelere fuo recipere merce-
dem. Hic captus a Perfis , non modo imperium,
quo fuerat infolenter ufus , fed etiam libertatem,
quam casteris ademerat, perdidit, vixitque in fervi-
tute turpiflime. Nam Rex Perfarum Sapor, is qui
eum ceperat, fi quando libuerit aut vehiculum afcen-
dere, aut equum, inclinare fibi Romanum jubebat,
ac terga praebere , & impofito pede fupra dorfiim
ejus, illud efie verum dicebat [triumphi genus] ex^
probrans ei cum rifu, non quod in tabulis aut parie-
tibus Romani pingerent. Ita ille digniflime trium-
phatus, aliquamdiu vixit, ut diu barbaris Romanum
nomen ludibrio ac derifui eflTet. Etiam hoc ei ac-
ceflit ad pcenam,quod cum filium haberet Imperato-
rcm, captivitatis fuae tamen ac fervitutis extremse non
invenit ultorem , nec omnino repeticus eft. Poftea
vero quam pudendam vitam in illo dedecore finivitj
direpta eft ei cutis , & exuta vifceribus pellis eft in-
fe6la rubro colore, ut templo barbarorum Deo-
in
rum ad memoriam clarifllmi triumphi poneretur, le-
gatisque noftris femper eflet oftentus , ne nimium
Romani viribus fuis fiderent, cum exuvias capti
Principis apud Deos
fuos cernerent. Cum igitur ta-
les poenas de facrilegis Deus exegerit, nonne mira-
bile eft, aufum efl!e quemquam poftea non modo fa-
cere, fed etiam cogitare adverfus majeltatera fingu-
laris Dei regentis 5c continentis univerfa ?
^ VI.
Aurelianus ,. qui eflêt natura vefanus & praeceps,
qnamvis captivitatem Valeriani meminilTet , tamen
oblitus fccleris ejus & poenffi , iram Dci crudelibus
faclis laceflivit. Verum illi ne perficcre quidem
quae
qiiae cogitaverat, licuit: fed protinus inter initia fui

furoris extinftus eft. Nondum ad provincias ulte-
riores cruenta ejus fcripta pervenerant, & jam Coe-
nofrurio , qui locus eft Thraciae, cruentus ipfe humi
jacebat , falfa quadam fufpicione ab amicis fuis in-
teremptus. Talibus & tot exemplis coerceri pofte-
riores tyrannos opportebat. At hi non modo ter-
riti non funt, fed audacius etiam contra Deum con-
fidentiusque fecerunt.
VII.
Diocletianus, qui fcelerum inventor & malorum
machinator fuit, cum difperderet omnia, nec a Deo
quidem manus potuit abftinere. Hic orbem terr»
fmiul & avaritia, & timiditate fubvertit. Tres enim
participcs regni fui fecit, in quatuor partes orbe di-
vifo, & mukiplicatis exercitibus, cum fmguli eo-
rum longe majorem numerum militum habere con-
tenderimt, quam priores Principes habuerant, cum
foli rempiibiicam gererent. Adeo major effe cospe-
rat numcrus accipientium, quam dantium, ut enor-
mitate indidionum confumptis viribus colonorum,
dcfererentur agri, & culturse verterentur in fylvam.
Et ut omnia terrore complerentur, provinciae quo-
que in frufta concifae , multi Praefides & plura Offi-
cia fingulis regionibus, ac pene jam civitatibus incu-
bare, item Rationales multi, &Magiftri, &Vicarii
Prsfeftorum , quibus omnibus civiles a6tus admodum
rari,fed condemnationes tantum&profcriptiones fre-
quentes, exacliones rerum innumerabilium, non di-
cam crebrae, fed perpetuse, & in exaCtionibus inju-
Tix non ferendae. Nec quoque tolerari pofllmt, qu»
ad exhibendos milites fpe^tant. Idem infatiabili ava-
ritia thefauros nunquam minui volebat fed femper
:
extraordinarias opes ac largitiones congerebat, ut ea

qusB recondebat, integra atque inviolata fcrvaret.
Idem
190 Lactantii liber de Mortibus Persecut.
Idera cum variis iniquitatibus immenfam faceret ca-
ricatem, legem pretiis rerum venalium flaiuere co-
natus eft. Tunc ob exigua & vilia multus fanguis
effufus 5 nec venale quidquam metu apparebat , &
caritas multo deterius exarfit, donec lex necefli-
multorum exitium folveretur. Huc ac-
tate ipfa poft
cedebat infinita quaedam cupiditas aedificandi , non
minor provinciarum exaftio in exhibendis operariis,
&artificibus, & plauftris omnibus, qujecumque fint
fabricandis operibus necefiTaria. Hic bafilics, hic
circus, hicmoneta, hic armorum fabrica, hic uxori
domus, hic
filiae. Repente magna pars civitatisex-
ceditur. Migrabant omnes cum conjugibus ac libe-
rjs , quafi urbe ab hoftibus capta. Et cum perfecla
hrec fuerant cum interitu provinciarum: Non refte
fa6la funt, aiebat; alio modo fiant. Rurfus dirui
ac mutari necefle erat, iterum fortaffe cafura. Ita
femper dementabat, Nicomediam ftudens urbi Romse
coscquare.- Jam illud praetereo, quam multi perie-
rinc poflieflionum aut opum gratia. Hoc enim ufita-
tum & fere licitum confuetudine malorum. Sed in
hoc illud fuit praEcipuum, quod ubicumque cultio-
rem agrum viderat , aut ornatius sdificium , jam pa-
rata Domino calumnia & pocna capitalis, quafi non
poflTet rapere aliena fine fanguine.
VIII.
Quid frater ejus Maximianus, qui eft diclus Her-
ûlius? non difllmilis ab eo. Nec enim poflcnt in
amicitia tam fideli cohaerere , nifi efl!et in utroque
inens una, eadem cogitatio , par voluncas , Eeqiia
fententia. Hoc folum differebant , quod avaricia
minori altero fuit plus , majori vero minus; fed plus
timiditatis , plus vero animi , non ad bcne facien-
dumj fed ad male. Nam cum ipfam imperii fedem
teneret Italiam , fubjacerentque opulentiflimae pro
vincice
vincige vel Africa, vel Hifpania, non erat in cufto-

diendis opibus tam diligens, quarum illi copia fuppe-
tebat. Et cum opus effet , non deerant locupletil^
fimi Senatores, qui fubornatis indiciis afFedafle im-
perium dicerentur, ut efFoderentur affidue lumina
ita
Senatus. Cruentiffimus fifcns male partis opibus af-
fluebat. Jam libido in homine peftifero, non modo
ad corrumpendos mares , quod eft odiofum ac dete-
ftabile , verum etiam ad violandas primorum filias.
Nam quacumque iter fecerat, avulfê a confpeclu pa-
rentum virgines, ftatim praefto. His rebus beatum
fe judicabat; his conftare fehcitatem imperii fui pu-
tabat, fi hbidini & cupiditati malae nihil denegaret.
Conftantium praetereo, quoniam diffimihs caete-
rorum fuit, dignusque qui folus orbem teneret,
IX.
Alter vero Maximianus , quem fibi generum Dio-
cletianus afciverat, non duobus tantum , quos
his
tempora noftra fenferunt, fed omnibus qui fuerunt,
mah*s pejor. Inerat huic beftige naturahs barbaries, &
feritas a Romano fanguine ahena. Non mirum, cum
mater ejus Transdanuviana, infeftantibus Carpis, in
Daciam novam transjefto amne confugerat. Erat
etiam corpus moribus congruens, ftatus celfus, caro
ingens , & in horrendam magnitudinem diffûfa & in-
flata. Denique & verbis, & aftibus, & afpeftu ter-
rori omnibus ac formidini fuit. Socer quoque eum
metuebat acerrime. Cujus timoris haec fuit caufa.
Narfeus, RexPerfarum, concitatus domefticis exem-
plis avi fui Saporis , ad occupandum Orientem cum
magnis copiis inhiabat.
Tunc Diocletianus, ut erat in omni tumultu me-
ticulofus, animique disjeftus, fimul & exemplum Va-
timens , non
lcriani aufus eft obviam tendere: fed
huncper Armeniam mifit, ipfe in Oriente fubfiftens
&
192 Lactantii liber de Morttbus Persecut.
& aiicupans exitus rerum. Ille infidiis fuis barbaros,

quibus mos eft cum omnibus fuis ad bellum pergere,
multitudine impeditos , & farcinis occupatos non dif-
ficiliter oppreffit; fugatoque Narfeo Rege, reverfus
cum prseda manubiis ingentibus , fibi attulit fuper-
biam, Diocletiano timorem. In tantos namque fa-
flus poft hanc vidtoriam elevatus eft, ut jam detre-
ftaret Caefaris nomen. Quod cum in litteris ad fe
datis audiffet, truci vultu ac voce terribili exclama-
bat: QuousQUECiESAR? Exinde infolentiiTimQ
a.sjere Marte fe procreatum, & videri,
coepit, ut ex
& dici vellet, tanquam alterum Romulum; maluit-
que Romulum matrem ftupro infamare, ut ipfe Diis
oriundus videretur. Sed diftêro de faftis ejus di-
cere, ne confundam tempora. Poftea enim quam
nomen Imperatoris accepit, exuto focero, tum de-
mum furere coepit , & contemnere omnia. Diocles
[fic] enim ante imperium vocabatur: cum rempubli-
cam talibiis confiliis & talibus fociis everteret, cura
pro fceleribus fuis nihil non mereretur , tamdiu ta-
men fumma felicitate regnavit, quamdiu manus fuas
juftorum fanguine non inquinaret. Quam vero cau-
fam perfequendi habuerit , exponam.
X.
Cum ageret in partibus Orientis , ut erat pro ti-
more fcrutator rerum futurarum, immolabat pecu-
des, &in jecoribus earum ventura qua^rebat. Tum.
quidam miniftrorum fcientcs Dominum, cum adfifte-
rent immolanti, impofuerunt frontibus fuis immor-

tale fignum. Quo fafto , fugatis doemonibus, facra
turbata funt. Trepidabant arufpices , nec folitas
in extis notas videbant; & quafi non litafiênt, fcc-
pius immolabant. Verum

identidem maftatse hoftias
nihil oftendebant, donec magifter ille arufpicum T.a-
giSy fcu fufpicione, feu vifu, ait idcirco non refpon-

dere
dere facra ,
quod rebus divinis profani homines in-
terelTent. Tunc ira furoris facriticare non eos can-
tum, qui facris miniilrabant, Ced univerfos
qiii erant
in palatio jullit, &

eos , fi detreftafTenr., verbcTi-
in
bus animadverti ; datisque ad Pra^pofitos litteris,
etiam milites cogi ad nefanda facrificia pr^cepit , ut
qui non paruiflent , militia folverentur. Haclenus
furor ejus & ira proceffit , nec amplius quidquam
contra legem aut religionem Dei fecit. Deinde in-
tcrjecto aliquanto tempore, in Bithyniam venit hye-
matum ; eodemque tum Maximianus quoque Csefar
inflammatus fcelere advenit perfequendos
, ut ad
Chrifl:ianos inftigaret fenem vanum, qui jam princi-
pium fecerat. Cujus furoris hanc caufam fuifle cog-
novi.
xr.
Erat mater ejus Deorum montiuin cultrix, mu-
lier admodum fuperilitiofa. Quae cum eflet, dapi-
bus facriticabat pene quotidie, ac vicariis fuis epulis
exhibebat. Chriftiani abftinebant; & illa cum Gen-
tibus epulante , jejuniis hi &
orationibus infiftebant.
Hinc concepit odium adverfus eos , ac filium fuum
non minus fuperftitiofum querehs muHebribus ad tol-
lendos homines incitavit. Ergo habito inter fe per
totam hyemem confih'o, cum nemo admitteretur, &
omnes de fummo ftatu reipublicge traftari arbitraren-
tur , diu fenex furori ejus repugnavit , oftendens
quam perniciofum eflêt inquietari orbem terrae, fundi
fanguinem multorum; illos h"benter mori folere, fa-
tis elTe fi palatinos tantum ac milites ab ea religione
prohiberet. Nec tamen defleftere potuit prsecipitis

hominis infaniam. amicorum fenten-
Placuit ergo
tiam experiri. Nam erat hujus maliticc, cum bonum
quid facere decrcviflet, fine confilio faciebat, ut
jpfe laudaretur. Cum autem malum, quoniam re-
LaQant, Tm. IL N prehen-
prehendendum fciebat, in confilium multos advo-
cabat; ut aliorum culpse adfcriberetur quidquid ipfe
deliquerat. AdmifTi ergo judices pauci , & pauci mi-
litares, ut dignitate antecedebant, interrogabantur.
Quidam proprio adverfus Chriftianos odio, inimicos
Deorum & hoftes religionum pubhcarum tollendos
efle cenfuerunt; & qui ahter fentiebant, intellefta
hominis voUmtate, veltimentes, vel gratificari vo-
lentes , in eamdem fententiam congruerunt. Nec
fic quidem flexus eft Imperator, ut accommodaret af-
fenfum: fed Deos potiffimum confulere ftatuit , mi-
fitque arufpicem ad ApoUinera Milefium. Refpon-
dit ille ut divinse religionis inimicus. Traduftus eft
itaque a propofito. Et quoniam nec amicis , nec
Ccefari, nec Apohini poterat rehiclari, hanc mode-,
rationem tenere conatus eft, ut eam rem hne fan-
guine tranfigi juberet, cum Caefar viv.os cremari vel-
let, qui facrificio repugnaftent.
XII.
Inquiritur peragendae rei dies aptus, & feh"x; ac
potiflimum Tcrminaha dehguntur, quae funt ad fepti-
mum Kalendas Marpias , ut quafi terminus imponc-
retur huic Rehgioni.
JUe dicf frtmus Uthiy primusque malorum

Caufa futty
quae & ipfis , & orbi terrarura acciderunt. Qui dies

cum repente adhuc dubia luce ad Eccle-
ilUixiflret:
Cam Prsfeclus cum ducibus , & Tribunis , & Ratio-

nahbus venit; & revulfis foribus, fimulacrum Dei
quasritur. Scripturae repertae incenduntur , datur
omnibus prgeda. Rapitur , trepidatur , difcurritur,-
Ipfi vero in fpecuh's, in alto enim conftituta Ecclefia
ex palatio videbatur, diu inter fe concertabant, utrum
ignera potius fupponi oporterec. Vici.t fententia
Dio-
Lactantii liber de Mortjeus Persecut. 195
Diocletianus, cavens ne magno incendio fafto, pars
aliqua civicatis arderet. Nam multce ac magme do-
mus ab omni parte cingebant. Veniebant igitur Prae-
toriani acie llru6la, cum fccuribus & aliis ferramen-
tis; & immilTi undiquc, fanum illud editiffimum pau-
cis horis folo adaequarunt.
xiir.
Poftridie propofitum eft ediclum, quo cavebatur,
utReligionis illius homines carerent omni honore ac
dignitate, tormenti^ fubjefti efient, ex quocumque
ordine aut gradu ven.rent, adverfus eos omnis aftio
caleret; ipfi non de injuria, non d^^ adulterio, non
de rebus ablatis agere polTent , Jibertatem denique
ac vocem non haberent. Quod edictum quidam, et(i
non rede, magno tamen animo diripuit & confcidit,
cum irridens diceret, vi6torias & Sarma-
Gothorum
tarum propofitas. Statimque productus, non modo
extortus, fed etiam legitime coclus, cum admirabili
patientia poftrerao exuftus eft.
XIV.
Sed Csfar non contentus eft Edifli legibus. Ah*-
ter Diocletianum aggredi parat. Nam ut ilkim ad
propofitum crudeliilimaeperfecL.tionis impelleret, oc-
cultis miniftris palatio fubjecit incendium. Et cum
pars qucedam conflagraffct , Ciiriftiani arguebantur,
velut hoftes pubiici, & cum ingenti invidia fimul
cum palatio Chriftianorum nomen ardebat : illos,
confilio cum eunuchis habito, de extinguendisPrinci-
pibus cogitafte, duos Imperatorcs domi fuae pene vi-
vos effe combuftos. Diocletianus vero, qui fem-
per fe volebat videri aftutum & inteliigentem , nihil
potuit fufpicari : fed ira inflammatus , excarniticare
omnes fuos protinus coepit. Sedcbat ipfe, atque in-
Epcentes igne torrebat. Item judices univerfi , oni-
a N fies
j^6 Lactantii liber de Mortibus Persecut.
nes denique, qui erant in palatio magillri , data po-
teftate, torquebantur. Erant certantes , quis prior
aliquid inveniret. Nihil usquam reperiebatur ; quippe
cum familiam Ccefaris nemo torqueret. Aderat ipfe,
& inftabat, nec patiebatur iram inconfiderati fenis
deflagrare. Sed quindecim diebus interjetlis, aliud
rurfum incendium molitus eft. Id celerius animad-
verfum , nec tamen autor apparuit. Tunc Caefar
medio hyemis profeftione parata prorupit, eodem
die conteltans , fugere fe ne vivus arderet.
XV.
Furebat ergo Imperator jam non in domeflicos
tantum , fed in omnes , & primam omnium filiam Va-
leriam, conjugcmque Prifcam facrificio pollui coegit.
Potentiflimi quondam eunuchi necati , per quos pa-
latium & ipfe ante conftabat. Comprehenfi Prcsby-
teri ac miniftri,& fine ulla probatione ac confeflione
damnati, cum omnibus fuis deducebantur. Omnis
fexus & statis homines ad exuftionem rapti : nec fin-
guli , quoniam tanta erat multitudo , fed gregatim
circumdato igni amburebantur ; domeftici, alhgatis
ad collum molaribus, mari mergebantur. Nec mi-
nus in caeterum populum perfecutio violenter incu-
buit. Nam judices per omnia templa difperfi, uni-
verfos ad facrificia cogebant. Pleni carceres erant.
Tormentorum genera inaudita excogitabantur ; & ne
cui temere jus diceretur, arae in fecretariis ac pro tri-
bunali pofita;, ut litigatores prius facrificarent, at-
que ita caufas fuas dicerent; fic ergo ad judices, tan-
quam ad Deos adiretur. Etiam litteras ad Maximia-
num atque Conftantium commeaverant , ut eadem
facerent. Eorum fententia in tantis rebus expeâta
non erac. Et quidem fenex Maximianus libens pa-
ruft per Italiam, homo non adeo clemens. Nam
Conftantius , ne diflTeatire a majorum prsceptis vi-
dere-
deretur, conventicula , id eft, parietes, qiii refli-

tui poterant, dirui palFus eft: verum autem Dei tem-
plum , quod eft in hominibus , incolume fervavit.
XVI.
Vexabatur ergo univerfa terra, & praeter Gallias,
ab oriente usque ad occafum tres acerbiffimce beftiae
feeviebant,
Non mihilingua centum fint oraque centumy

/!
Ferrea voxj omnef fcelerum comprendere formasy

Omnia pcenarum percurrere nomina pojjim^
quas Judices per provincias juftis atque innocentibus
intulerunt. Verum quid opus eft illanarrare, prse-
cipue tibi Donate carifllme, qui preeter caeteros tem-
peftatem turbidse perfecutionis expertus es ? Nam
cum incidifles in Flaccinum Praefeftura, non pufillum
homicidam , deinde in Hieroclem ex Vicario Prgefi-
dem , qui autor & confiliarius ad faciendam perfecu-
tionem fuit, poftremo in Prifcinianum fucceflôrem
ejus, documentum omnibus invi6la3 fortitudinis prae-
buifti. Novies enim tormentis cruciatibusque variis
fubjectus, novies adverfarium gloriofa confelTione
vicifti. Novem praeliis zabulum cum fatellitibus fuis
debellafti : novem viftoriis feculum cum fuis terro-
ribus triumphafti.
Quam jocundum illud fpeclaculum Deo fuitj cum
viftorem te cerneret, non candidos equos, aut im-
manes elephantos, fed ipfos potiflimum triumphato-
res currui tuo fubjugantem? Hic eft verus triumphus,
cum dominatores dominantur. Vitli enim tua vir-
tute ac fubjugati funt ; quandoquidem nefanda juf-
fione contempta , omnes apparatus ac terriculas ty-
rannics poteftatis tide ftabili & robore animi pro-
fligafti. Nihil adverfus te verbera , nihil ungulcc,
iiihil ignis, nihil fcrrum , nihil varia tormencorura
3 N genera
:
198 LaCTANTII LIBERt)E MorTIBOS PeRSECUT.
genera valuerunt. Adimere tibifidem ac devotio-

nem nulla vis potuit. Hoc eft effe difcipulum Dei
hoc eft militem Ctirifti, quem nuUus hoftis expugnet,
nullus hipus de caftris coeleftibus rapiat, nulkis la-
queus inducat, nulkis dolor vincat, nullus crucia-
tus aftligat. Denique poft illas novem gloriofiffimas
pugnas ,
quibus a te zabukis viftus eft , non eft au-
fus ukcrius congredi tecum, 'quem tot prasliis exper-
tus eft non polle fuperari. Et cum tibi parata effct
vi6lrix corona, defiit amplius provocare , ne jam
fumeres. Quam licet non acceperis in praefenti, ta-
men integra tibi pro virtutibus tuis &
meritis in
regno Domini refervatur. Sed redeamus ad ordi-
nem rerum.
xvir.
Hoc igitur fcelere perpetrato, Diocletiani cum
jam fdicitas ab eo recefTiifet, perrexit ftatim Romam,
ut illic viccnnalium diem celebraret, qui erat futu-
rus ad xii. Kalendas Decembres. Quibus folcnnibus
eelebratis , cum libertatem populi Romani ferre non
poterat , impatiens , & seger animi , prorupit ex
urbe impendentibus Kalendis Januariis , quibus illi
nonus confulatus deferebatur. Tredecim dies tole-
rare non potuit , ut Romae potius quam Ravennae
procederet Conful. Sed profe6lus hyeme, faeviente
frigore atque imbribus verberatus, morbum levcm,
at perpetuum traxit; vexatusque per omneiter, le-
6tica plurimum vehcbatur. Sic seftate transacla, per
circuitum ripae Iftricae Nicomediam venit , morbo
jam gravi infurgente. Quo cum que fe premi vide-
Tet, prolatus eft tamen, ut circum, quem fcccrat,
dedicaret anno poft vicennalia repleto ; deinde ita
languore opprefuis , ut pcr omnes Deos pro vita
ejus rogaretur, doncc Idibus Decembribus luftus re-
pente in palatio, moeftitia & lacrymae, judicum tre-
pida-
Lactantu liber de Mortibus Persecut. 199
pidatio, & filentiuin. Tota civitate jam non modo

jnortuum, fed etiam fepultum dicebant, cum repcnte
mane poftridie pervagari fama quod viveret , dome-
fticorum ac judicum vultus alacricate mutari. Non
defaerun^ qui fufpicarentur celari mortem ejus , do-
rec Ccefar veniret, ne qiiid forte a militibus nova-
rccur. Qux fufpicio tantum valuit, ut nerao crede-
rcc cum vivere, nifi Kalendis Martiis prodiitTet, vix
agnofcendus, quippe qui anno fere toto asgritudine
tabuiifet.. Et ille Idibus Decembribus fopitus ani-
mam receperat , nec tamen totam. Demens enim
fictus ell, ita ut certis horis infaniret, certis refi-
pifceret.
XVIII.
Nec multis pofl diebus Caefar advenit, non ut
pitri gratularetur, fed ut eum cogeret imperio ca-
d:re. Jam conflixerat nuper [cum] Maximiano fene,
eumque terruerat injecto armorum civilium metu.
Aggreflus eft ergo Diocletianum , primum molliter
& amice, jam fenem eife dicens ,
jam minus vali-
dum, & adminiflirandasreipublicce inhabilem, debere
illum requiefcere pofl: labores. Simul & exemplum
Nervae proferebat, qui imperium Trajano tradidilTet.
Ille vero aiebat , & indecens cflTe, fl poft tantam
fublimis faftigii claritatem in humilis vitae tenebras
decidiflêt , & minus tutum, quodtam longo im- in
pcrio multorum fibi odia Nervam vero
quaeflifct.
uno anno imperantem, cum pondus & curam tanta-
rum rerum vel state, vel info\entia, ferre non qui-
ret , abjeciflM5 gubernaculum reipublicoe , atque ad
privatam vitam rediflê, in qua confenuerat. Verum
fi nomen imperatoris cuperet adipifci , impedimento
nihil cfle, quominus omnes Augufti nuncuparentur.

At iile , qui orbem totum jam fpe invaferat , cum
fibi aut nihil prster nomen, aut non multum vide-
N 4 bat
:
200 LaCTANTII LIBER DE MoRTIBUS PERSECUr.
bat accedere , refpondit debere ipfius difpofitionem

in perpetuum confervari, ut duo fint in republica
majores , qui fummam rerum teneant; item duo mi-
norcs , qui fmt adjumento inter duos facile pofT©
:
concordiam fervari, i:ater quatuor pares nullo modo.

Si jpfe cedere nokiiiret, fe fibi confulturum, ne am-
plius minor & extremus eifet. Jam fluxiiTe annos
quindecim, in lllyricum, id eft, ad ripam Danubii
relegatus, cum gentibus barbaris ]u6laretur, cum alii
inrra laxiores &
quietiores terras delicate impera-
rent.
His auditis , fenex languidus , qui jam & Maxi-
miani fenis litteras acceperat, fcribentis quaecumque
locutus fuiffet, & didicerat augeri ab eo exercitum,
lacrymabundus
DiocLET. Fiat, inquit, fi hoc placet. Su-
pererat ut, communi confilio omnium Casfares le-
gerentur.
G A L E R I u s. Quid opus eft confilio , cum fit
necelfe illis duobus placere quidquid nos fecerimus?
D. Ita plane. Nam illorum filios nuncupari ne-
ceffe eft. Erat autem Maximiano [filius] Maxen-
tius, hujus ipfius Maximiani gener, hoino perniciolae
ac malse mentis, adeo fuperbus &contumax, ut ne-
que patrem , neque focerum folitus fit adorare. Et
idcirco utrique invifus fuit. Conftantio quoque fi-
lius eratConftantinus, fanftiflimAis adolefcens , &illo
faftigio dignifllmus , qui infigni & decoro habitu cor-
poris , & induftria militari , & probis moribus , &
comitate fingulari , a militibus amaretur, a privatis
& optaretur. Eratque tunc prgefens , jam pridem
a Diocletiano fadus Tribunus ordinis primi.
D. Quid ergo fiet?
G. IJle, inquit, dignus non eft. Qui enira me
privatus contempfit, quid faciet , cum imperium ac-
ceperit ?
D. Hic,
LaCTANTII LIBER DE MoRTIBUS PerSECUT. 20»
D. Hic vero & amabilis eft, & ita imperaturus,
ut patre fuo melior & clementior judicetur ?
G. Ita fiet, ut ego non poflim facere quae velim.
Eos igitur oportet nuncupari, qui fmt in mea pote-
âte, qui timeant, qui nihil faciant,îfi meo juffu,
D. Quos ergo faciemus?
G. Severum, inquit.
D. lUumne faltatorem, temulentum, ebriodimj
cui nox pro die, & dies pro no6le?
G. Dlgnus, inquit, quoniam militibus fideliter
praebuit, & eum mifi ad Maximianum, ut ab eo in-
duatur.
D. Efto. Alterum quem dabis ?
G. Hunc, inquit, oftendens Daiam adolefcentem
quemdam femibarbarum, quem recens juflerat Maxi-
mianum vocari de fuo nomine. Jam & ipfi Diocle-
tianus nomen ex parte mutaverat ominis caufa> quia
Maximianus udem fumma religione pr^flabat.
D. Quisefthiic, quem mihi offers?
G. Meus, inquit, aifinis.
D. At ille gemebundus: Non idofleos homines
mihi das , quibus tutela ReipubHcse committi poilit.
G. Probavi eos, inquit.
D. Tu videris, qui regimen imperii fufcepturus
es. Ego fatis laboravi, & providi quemadmodum,
me imperante, Respublica ftaret incolumis. Si quid
accelferit adverfi , mea culpa non erit.
XIX.
Cum haec effent conftituta , procedit Kalendis
Maiis. Conftantinum omnes intuebantur. Nulla erac
dubitatio. , & priores militum
Milites qui aderant
elefcbi, & ex legionibus, in hunc unum intenti
acciti
âudebant, optabant, & vota faciebant. Erat lo-
cus altus extra civitatem ad millia fere tria, in cujus
fummo Maximianus ipfe purpuram fumpferat ; & iW
N 5 columna
columna fuerat erefla cum Jovis figno. Eo pergi-

tur. Concio militum convocatur. Inquit fenex cunj
lacrymis, alloquitur milites: fe invalidum efTe, re-
quiem poft labores petere, imperium validioribus
tradere, alios-Csfares fubrogare. Summa omnium
expeclatio quid afFerret. Tunc repente pronuntiac
Severum & Maximinum Csefares. Obfcupefiunt om-
nes in tribunali. Corrilantinus aftabat fufum ha^fi- :
tare inter fe , num ConlUntini immutatum nomea

cflet, cum in confpeda omnium Maximianus manum
retrorfum extendens, protraxit a tergo Daiam, Con-
llantino repulfo, & exutum veflem privatam, con-
flituit in medium. Mirari omnes qui eflet, unde cf-
fet.. Nemo tamen reclamare aufus efl, cun6lis in-
fperatae novitate rei turbatis. Pluic purpuram Dio-
cletianus injecit fuam , qua fe exuit, & Diocles i:e-
rum fadus eft. Tum defcenditur; & rheda per ci-
vitatera veteranus Rex foras exportatur , in patriam-
que dimittitur. Daia vero fublatus nuper a pecori-
bus & filvis, ftatim Scutarius, continuo Proteclor,
xnox Tribunus , poftridie Csfar, accepit Orientem
calcandum & conterendum; quippe qui neque mili-
tiam, ncque Rempublicam fciret, jam non pecorura,
fed mihtum paftor.
XX.
Maximianus, poftquam fenibus expulfis , quod
voluit & fecit , fe jam folum totius orbis Dominum
eiTe rebatur. Nam Conftantium ,

quamvis priorcm
nominari necefte , contemnebat , quod
efifet na- &
tura mitis eirct , &
valitudine corporis impeditus,
Hunc ^nerabat brevi obiturum j &
fi non obiftet, v^ci
irxviu.m exuere facile videbatur. Quid enim face-

ret, fi a tribus cogeretur imperium deponere? Ha-
bebat ipfe Liciniuin veteris contubernii amicum, <^
a prima militia familiarem, cujus coiifiliis ad omnia
regen-
regenda utebatur. Sed eum Caefarem facere noluit,

ne filium nominaret, vel ut poltea in Conftantii lo-
cum nuncuparet Auguftum atque fratrem; tunc vero
ipfe principatum teneret, ac pro arbitrio fuo debac-
chatus" in orbcm terrae, vicennalia celebraret, ac
fubftituto Caefare filio fuo, qui tunc erat novennis,
& ipfe deponeret: ita cum imperii fummam tenercnc
Licinius ac Severus, & fecundum Cicfarum nomen
Maximinus & Candidianus, inexpugnabili muro cir-
cumfepLus fecuram & tranquillam degeret fenedu-
tem. Hoc confilia eis oftendebant. Sed Deus , quem
fibi fecit infeftum, cun6la illius cogitata diflblvit,
XXI.
Adeptus igitur maximam poteftatem , sd vexan-
dum orbem, quem fibi patefecerat animum intendit,
Nam poft deviclos Perfas, quorum hic ritus, hic
mos Regibus fuis in fervitium fe addicant, &
eft, ut
Regcs populo fuo tanquam familia utantur , hunc
morcm nefarius homo in Romanam terram voluit in-
diiccre quem ex illo tempore victoriae fine pudore
laudabat. Et quia id aperte jubere non poterat, fic
agebat, ut & ipfe libertatem hominibus auferret. In
primis honores ademit. Torquebantur ab eo non
Decuriones modo , fed Primores etiam civitatum,
egrcgii ac perfetliflimi viri, & quidem in caufis levi-
bus atque civilibus. Si morte digni viderentur, cru-
ces ftabant ; fin minus , compedes parati. Matres-
familias ingenuae ac nobiles in gynaeceum rapieban-
tur. Si quis elfet verberandus , defixi in ftabulo
pali quatuor ftabant, ad quos nullus unquam fervus
dillendi folebat. Quid luforium, vel delicias ejus
referam? Habebat urfos ferociae ac magnitudinis fuae
fimiUimos, quos toto imperii fui tempore elegerat.
Quoties dcleftari libuerat , horum aliquem adferri
nominatira jubebat. His homines non planc come-
dendia
204- Lactantii liber de Mortibus Persecut.
dendi, fed obforbendi objeflabantur: qiiorum artus

cum diffiparentur , ridebat fuaviflime; nec unquam
fme humano cruore cocnabat. Dignitatem non lia-
bentibus poena ignis fuit; & haec ille primo adverfus
Chriftianos permiferat, datis legibus, ut poll tor-
menta damnati lentis ignibus urerentur. Qui cum de-
ligati fuiflent, fubdebatur primo pedibus lenis flamma.
tamdiu , donec callum folorum contracliim igni ab
oflibus revelleretur. Deinde incenfje faces & ex-
tinftae admovebantur fingulis membris, ita ut locus
nullus in corpore relinqueretur intaftus. Et inter
haec fuffundebatur facies aqua frigida, & os humore
abluebatur, ne arefcentibus ficcicate faucibus, cito
fpiritus redderetur; quod pofl:remo accidebat, cum
per multum diem deco6la omni cute , vis ignis ad in-
tiroa vifcera penetraflTet. Hinc rogo faclo cremaban-
tiir; corpore jam cremato lefta ofla, & in pulverern
comminuta ,
ja6labantur in flumine ac mare.
XXII.
Quae igitur in Chrifl:ianis excruciandis didicerat,
confuetudine ipfa in omnes exercebat. Nulla poena
penes eum levis: non infulae, non carceres, non me-
talla; fedignis, crux, ferce, in illo erant quotidiana
& faciha. Domefl:ici &
Adminifl:ratores lancea emen-
dabantur. In curia pocna capitis &
animadverfio gla-
dii admodum paucis quafl beneficium deferebatur,
qui ob merita vetera impetraverant bonam mortem.
Jam illa huic levia fuerant. Eloquentia extincla, cau-
fidici fublati , jureconfulti aut relegati, aut ncca-
ti. Litterae autem inter malas artes habitas ; & qui
eas noverant, pro inimicis hoflibusque protriti &
execrati, Licentia rerum omnium, folutis legibus>
adfumpta & judicibus data. Judices militares, hu»
manitatis htterarum rudes , fine adfeflforibus in pro-
vincias immifli.
XXIII.
Lactantii liber de Mortibus Persecut. 2©5
XXIII.
At vero illud piiblicse calamitatis & communis
ludus omnium fuit, cenfus in provincias & civitates
femel miffiis , cenfitoribus ubique difFufis , & omnia
exagitantibus , tumultus, & captivitatis hor-
lioftilis
rendce fpccies erant. Agri glebatim metiebantur, vi-

tes & arbores numerabantur , animalia omnis generis
fcribebantur , hominum capita notabantur , in civi-
tatibus urbanae ac rullicae plebes adunatae, fora om-
nia gregibus familiarum referta ; unusquisque cum
liberis , cum fervis aderant : tormenta ac verbera
perfonabant, filii adverfus parentes fufpendebantufj
lideliflimi quique fervi contra.Dominos vexabantur,
uxores adverfus maritos. Si omnia defecerant, ipli
contra fe torquebantur; & cum dolor vicerat, ad-
fcribebantur quê non habebantur. Nulla aetatis, va-
litudinis excufatio. -^gri & debiles deferebantur;
sellimabantur states fingulorum parvulis adjicieban-
:
|:ur anni , fenibus detrahebantur. Lutlu & moefi:itia

plena omnia. Quae veteres adverfus vi6los jure belli
fecerant, haec ille adverfus Romanos Romanisque
fubjedos facere aufus efi:; quia parentes ejus cenfui
fubjugati fuerant , quem Trajanus Daciis afiidue re-
belJantibus poenae gratia viftor impofuit. Poft hoc,
pecunicE pro capitibus pendebantur, & merces pro
vita dabatur. Non tamen hisdem cenfitoribus fides
Jiabebatur: fed ahi fuper alios mittebantur, tanquam
plura inventuri. Et dupHcabatur femper, ilhs non
invenientibus, fed ut libuit addentibus, ne frufi:ra
inifli viderentur. Interea minuebantur animalia, &
mortales obibant, & nihil minus folvebantur tributa
pro mortuis , ut nec vivere jam , nec mori faltem
gratis liceret. Mendici fupererant fofi, a quibus ni-
hil exigi poflit, quos ab omnj genere injurige tutos
jniferia & infelicitas fecerat. Atqui homo impius mi-
fertus eU illis , ut aoft egereat. Congregari jufllt, &
expo-
ao5 Lajctantii liber de Mortibus Persecut.
exportatos naviculis in mare mergi. Adeo hominem
mifericordem, qui providerit nequis, illo imperante,
mifer elTet. Ita, dum cavit, ne quis fimulatione men-
dicitatis cenfum fubterfugiat, mukitudinem virorum
miferorum contra omne jus humanitatis occidit.
XXIV.
Jam propinquavit illi judicium Dei, fecutumque
tempus eft, quo res ejus dilabi ac fluere coeperunt*
Nondum animum intenderat ad evertendum pellen-'
dumve Conftantium. Dum eft occupatus his rebus,
quas fuperius expofui, & expe6labat obitum ejus:
fed tam celeriter non putabat obiturum. Qui cum
graviter laboraret, miferat litteras , ut fihum fuum
Conftantinum remitteret fibi videndum , & quidem
jamdudum. Ille vero nihil minus volebat. Nam &
in infidiis faepe juvenem adpetiverat; quia palam ni-
hil audebat , ne contra fe arma civiha , & , quod
maxime verebatur , odia mih'tum concitareC. Sub
obtentu exercitii ac kifus feris illum objecerat: fed
fruftra quoniam Dei manus hominem protegebat,
; •
qui illum de manibus ejus hberavit in ipfo cardine.

Namquc fsepius cum jamdiu necare non pofTet , de-
dit ihi figiUum , inchnante jam die, prscepitque ut
poftridie mane, acceptis mandatis, proficifceretur,
vel ipfe ihum occafione ahqua retentaturus, vel prs-
xnifTurus htteras, ut a Severo teneretur. Quas cum
iUe profpiceret , quiefcente jam Imperatore , poft
coenam properavit exire , fublatisque per manfiones
mukas omnibus equis pubiicis, evolavit. Poftridie
Imperator, cum confuko ad medium diem usque
dormilTet , vocari eum jubet. Dicitur ei poft coe-
nam ftatim profeftus. Indignari ac fremere coepit.
Pofcebat equos publicos , ut eum retrahi facerct.
Nudatus ei curfus pubhcus nunciatur. Vix lacrymas
tenebat. At ilie incredibih celeritate ufus ,
perve*
nit
nit adpatrem jam deficientem, qui ei, militibus com-

mendato, imperium per manus tradidit; atqueitain
lefto fuo requiem vitae , ficut optabat', accepit.
Sufcepto Imperio, Conftantinus Auguftus nihil egic
prius, quam Chriftianos cultu ac Deo fuo reddere.
Hxc fuit prima ejus fanftio fanclae religionis reftitutae,
XXV.
Paucis poft diebus, laureata imago ejus allata elt
ad malam beftiam. Deliberavit diu an fufciperet. In
eo pene res fuit , iit illam , & ipfum qui attulerat,
exurerct; nift eum amici ab illo furore flexilTent,
admonentes eum periculi, quod univerftmiHtes, qui-
bus invicis ignoti Csefares erant fafti, fufcepturi
,
Conftantinum fuiftent, atque ad eum concurfuri ala-

critate fumma, fi venifiet armatus. Sufcepit itaque
imaginem admodum invitus , atque ipfi purpuram
mific, ut ultro afcivifle illum in focietatem videre-
tur. Jam turbatae rationes ejus fuerant, nec pote-
rat alterum extra numerum nuncupare, utvoluerat.
Sed illud excogitavit , ut Severum , qui erat aetate
maairior, Auguftumnuncuparet, Conftantinum vero
non Imperatorem , ficut erat faftus , fed Caefarem
cum Maximino appellari juberet, ut eum de fecundo
loco rejiceret in quartum.
XXVI.
res quodam modo jam videbantur,
Compofitse ei
cum fubitoahus terror adlatus eft , generum
illi
ipfms Maxentium Romae faftum imperatorem. Cu-

jus motus haec fuit caufa. Cum ftatuiflet cenfibus
inftitutisorbem terr(3e devorare, ad hanc usque pro-
filuit infaniam , ut ab hac captivitate ne populum
quidem Romanum ficri vellet immunem. Ordina-
bantur jam Cenfitores, qui Romam mifli defcriberenC
plcbem. Eodem fere tempore caftra quoque Projtoria
fuftu-
2c8 Lactantu liber de Mortibus Persecut.
fiiftulerat. Itaque milites pauci , qui Romas in caftris.

relittierant , opportunitatem nadli , occifis quibus-
dam judicibus , non invito populo, qui erat conci-
tatus, Maxentium purpuram induerant. Quo nun-
tio allato, aliquantum rei novitate turbatus eft, nec
tamen nimium territus. £t oderat hominemj & tres
Csfares facere non poterat. Satis vifum eft femel
fecifle quod noluit. Severum arceffit, & hortatus
ad recipiendum imperium, mittit eum cum exercitu
Maximiani ad expugnandum Maxentium ; & mittic
Romam in qua milites illi fummis deliciis feepiffime
excepti , non modo falvam effe illam urbem , fed
ibi vivere optarent. Maxentius tanti facinoris fibi
confcius, licet jure hsreditatis paternos milites tra-
ducere ad fe poflet , cogitans tamen fieri poiTe , ut
Maximianus focer idipfum metuens Severum in Uly-
rico relinqueret, atque ipfe cum fuo exercitu ad fe
oppugnandum veniret , quserebat quatenus fe a peri-
culo impendente muniret. Patri fuo poft depofitum
imperium in Campania moranti purpuram mittit, &
bis Auguftum nominat. Ille vero & rerum novarum
cupidus, & qui depofuerat invitus, libenter arripuit.

Severus interim vadit, & ad muros Urbis armatus
accedit, Statim milites, fublatis fignis, abeunt, &
fe contra quem venerant, tradunt. Quid reftabaC
deferto, nifi fuga? Sed occurrebat jam refumpto im-
perio Maximianus , cujus adventu Ravennam confu-
git , ibique fe cum paucis militibus inclufit. Qui
cum videret futurum, ut Maximiano traderetur, de^
dit fefe ipfe , veftemque purpuream eidem , a quo
acceperat , reddidit. Quo faclo , nihil aliud impe-
travit, nifi bonam mortem. Nam venis ejus in-
cifis , leniter mori coadus eft. Ab hoc coepit fuos
perfequi.
XXXVII.
XXVII.
Herculius vero cum Maximiani noflet infaniara,
cogitare coepit illum, audita nece Severi, infiamma-
tum ira, cum exercitu eiVe venturum, & fortafTe ad-
junfto Maximino, ac duplicatis copiis, quibus refifti
nullo modo poliet: Urbe munita , & rebus coeptis
inimicis diligenter inllrudis, proficifcitur in Galliam,
ut Conftantinum partibus fuis conciliaret, fuaemino-
ris filiae nuptiis. llie interea , coaclo exercitu , in-
vadit Itaiiam, ad Urbem accedit, Senatum extinfiu-
rus , populum trucidaturus. Verum claufa & mu-
nita omnia oifendit. N
dla erat fpes inrumpendi:
cppugnatio difficilis; ad circumfedendum moenia non
fatis copiarum, quippe qui nunquam viderat Romam,
seltimaretque illam non multo efie majorem, quam
quas noverat civitates. Tunc quaedam legiones de-
teftantes fcelus , quod focer generum oppugnaret,
& quod Romani milites Romam , translatis lignis,
imperium reliquerunt. Et jam cjeteri milites nuta-
bant, cum ille, fracla fuperbia, dimiffisque animis,
& Severi exitum metuens, ad pedes militum provo-
lutus orabat, ne liofti traderetur, donec promilfis
ingentibus fiexit animos quorumdam, & retro figna
convertit, ac fugam trepidus capeflivit; in qua op-
primi facillime potuit, fi cum paucis quispiam feque-
retur. Quod cum timeret, dedit militibus potefta-
tem, utdifperfi quam latiffime diriperent omnia, vel
corrumperent; ut fi quis infequi voluiflTet utenfilia ,
non haberet. Vallata eft igitur ea pars Italiae, quo

pefi:iferum illud agmLii inceifit: expilata omnia, mu-
lieres corruptae , virgines violats , extorti parentes
& mariti, ut filias, ut conjuges, ut opes fuas pro-
derent. Abattje tanquam de barbaris prcedge peco-
rum ac jumentorum. Hoc modo fe ad fedes fuas
recepit, cum Romanus quondam Imperator, nunc
jDopulator Italis, hofi:iliter univerfa vexaflTet. Oliin
LaBant. Tow. //. O qui-
2IO Lactantii liber de Mortibus Persecut.
quidem illej ut nomen Imperatoris acceperat, ho-

ftem Romani nominis erat profelTus , cujus titu-
fe
lum im.mutari volebat; ut non Romanum imperium,
fed Dacifcum cognominaretur.
XXVIII.
Pofl hujus fiigam , cum fe Maximianus alter e
Gallia recepiiTet, habebat imperium commune cum
filio: Sed juveni magis parebatur, quamfeni, quippe
cum prior & major fiHi poteftas effet , qui etiara pa-
tri reddiderat imperium. Ferebat iniquo animo fe-
nex, quod non pofTet libere facere quod vellet, &
filiofuo puerili aemulatione invidebat.Cogitabat
ergo expellere adolefcentem , ut fibi fua vindicarct.
Quod facile videbatur, quiamilites erant [fui,] qui
Severum reliquerant.Advocavit populum ac mili-
tes, quafi concionem de prsfentibus Reipublicse ma-
lis habiturus. De quibus cum multa dixifTet , con-
vertit ad filium manus; &
illum efle diccns autorcm
malorum , illum principem calamitatum, quas Res-
publica fuftineret, diripuit ab humeris ejus purpu-
ram. Exutus ille prscipitem fe de tribunah dcdit,
& a militibus exceptus elt. Quorum ira & clamore
perturbatus eft fenex impius, & ab iu"be Roma, tan-
quam Superbus alter, exadus eft.
XXIX.
Rediens rurfus in Galh'as, ubi aliquantum mora-
tus cft ,
profjctus ad hoftem filii fui Maximianum^
quafi ut de componendo Reipublicas flatu cum eo
difputcret; re autem vera ut illum per occafionem
reconciliationis occideret , ac regnum ejus teneret,
exclufus a fiO , quocumque veniflet. Aderat ibi
Diocles, a genero nuper accitus, ut quod ante non
fecerat, praefente illo imperium Licinio daret, fub-
llituto ia Severi loco. Jtaque fit utroque prEeiente,
Sic
LaCTANTII LIBER DE MoRTIBUS PeRSECUT. 211
Sic uno tempore fex fuerunt. Quare impeditis con^
filiis fenex Maximianus tertiam quoque fugam mo-
liebatur : redit in Galliam plenus mala? cogicationis

ac fceleris, ut Conftantinum Imperatorem generum
fuum, generi filium , dolo malo circumveniret; &
iit pofTet fallere, deponit regiam vellem. Franco-
rum gens in armis erat. Perfuadet nihil fufpicanti,
ne omnem fecum exercitum duceret, paucis militi-
bus poiTe barbaros debellari; ut & ipfe haberet exer-
citum, quem occuparet, & ille opprimi poffet ob
militum paucitatem. Credit adolefcens , ut perito,
ac feni; paret ut focero: proficifcitur, reh6ta mili-
tum parte majore. llle , paucis diebus expettatis,
cum jam Conltantinum Eeftimaret intraffe fines barba-
rorum, repente purpuram furnit , thefauros invadit,
donat, ut folet, large; fingit de Conflantino, quae
in ipfum protinus reciderunt. Imperatori propere
quse gefta funt , nuntiantur. Admirabili celeritate
cum Opprimitur homo ex impro-
exercitu revolat.
vifo , nondum mihtes ad Imperato-
fatis inftruftus
;
rem fuum redeunt. Occupaverat Maflihamj & por-

tas obferaverat. Accedit propius Imperator; & in
muro adftantem alloquitur , non afpere, nec hoftili-
ter fed rogat quid fibi voluiftet, quid ei defuiffet,
:
cur facerct quod ipfum praecipue non deceret. Ille

vero ingerebat maledicla de muris. Tum fubito a
tergo ejus portee rcferantur, mihtes recipiuntur. Ad-
trahitur ad Imperatorem rebeUis Imperator , pater
impius, focer pertidus. Audit fcelera quce fecit, de-
trahitur ei veftis , & increpito vita donatur.
XXX.
Sic amiffo Imperatoris ac foceri honore, humili-
tatis impatiens, aUas rurfus infidias machinatus eft.
Quia femel habuit impune , vocat filiam Fauftam,
eamque nunc precibus, nunc blandiinentis folHcitac
O 2 ad
;
212 Lactantii liber de Mortibtjs Persecut.
ad proditionem mariti , alium digniorem virum polli-

cetur, petit cubiculum patens relinqui, & negligen-
tius cuftodiri finat. Pollicetur illa faduram, & re-
fert protinus ad maritum. Componitur fcena , qua
manifefto facinus teneretur. Supponitur quidam vi-
lis eunuchus , qui pro imperatore moriatur. Surgit
ille no6le intempefta: vddet omnia infidiis opportuna.
Rari excubitores erant , & ii quidem longius ; qui-
bus tamen dicit vidiire fomnium, quod filio fuo nar-
rare vellet. Ingreditur armatus , & fpadone obtrun-
cato, profiliit gloriabundus, ac profitetur quod ad-
miferit. Repente fe ex altera parte Conftantinus
oftendit cum globo armatorum. Profertur e cubi-
culo cadaver occifi: hjeret manifeftarius homicida,
& mutus ftupet,
Quafi dura filex ^ aut fiet Marpefia cautes;
impietatis ac fceleris increpatur. Poftremo datur ei

poteftas liberae mortis
Ac nodum informis leti trahe neEiit ai alta,
Ita ille Romani nominis maximus Imperator, qui

per longum temporis intervallum cum ingenti gloria
viginti annorum vota celebravit, elifo &:fra6lo fu-
perbiffimo gutture, vitam deteftabilem turpi &igno-
ininiofa morte finivit.
XXXII.
Ab hoc Deus , religionis ac populi fui vindex,
oculos ad Maximianiim alterum tranftulit, nefandae
perfecutionis autorem, ut in eo etiam virtutem ma-
jeftatis oftenderet. Jam de agendis & ipfe vicenna-
libus cogitabat; & ut qui jamdudum provincias afi
flixerat cari argentique inditlionibus fa6lis , quse pro-
miferai: redderet, ctiam in nomine vicennaHum fecu-
rem alteram afilixit. Qua vexatione generis humani
exactio
Lactantii liber de MoRTiBUs Persecut. 213
exa6lio celebrata fit, maxime rei annonariae, ecquis
enarrare digne potefl? Officiorum omnium milites,
vel potius carniiices, fmgulis adhsrebant ; cui prius
fatistieret, incertum venia non habentibus nulla;
:
fultinendi multiplices cruciatus , nifi exhiberetur fta-

tim , quod non erat multis cuftodiis circumfepto
:
nuUa refpirandi facultas; nullo tempore anni vel exi-

guarequies; frequens fuperhisdem hominibus,ve]iplis
judicibus, vel mihtibus judicum pugna: nuUa areafinc
exa<5lore, nuUa vindemia fme cuftode, nihil ad vif^ûm
laborantibus reliftum. Quae quanquara intolerabilia
fint^ eripi ab ore hominum cibos labore quaefitos, ta-
mcn fuftentabile aliqiio modo vel fpe futurorum. Quid
veftis omnis generis? quidaurum? quid argentum?
Nonne haec neceffe eft ex venditis fru6tibus compa-
rari? Unde igitur hoc, o dementiflime tyranne, pra3-
ilabo, cum omnes fruclus auferas, univerfa nafcen-
tia violenter eripias? Quis ergo non bonis fuis ever-
fus eft, utopes, quae fubimperio ejus fuerunt, con-
raderentur ad votum , quod non erat celebraturus.
XXXII.
Nuncupato igitur Licinio Imperatore, Maximi-
nus iratus, nec Csfarem fe, nec tertio loco nomi-
nari volebat. Mittit crgo ad eum facpe legatos: orat
fibi pareat, difpofitionem fuam fervet, cedat aetati,
& honorem deferat canis. At ille tollit audacius
cornua, & praefcriptione temporis pugnat fe priorem
efle debere , qui prior fumpferit purpuram ; preces
ejus & mandata contemnit. Doict beftia, & mugit,
quod cum ideo ignobilem feciftet Ccefarem, ut libi
obfequens elfet , is tamen tanti beneficii fui oblitus,
voluntati ac precibus fuis impie rcpugnaret. Viftus
contumacia, tolht Casfarum nomen, & fe Licinium-
que Auguftos apellat, Maxcntium & Conftantinum
filios Auguftorum. Maximinus poftmodum fcribit,
O 3 quafi
214 LaCTANTII LrBER DE MORTIBUS PerSECUtJ
quafi nuntians in campo Martio proxime celebrato"
Augullum ab exercitu nuncupatum. Recepit ille
fe
moeftus acdolens; &
iiniverfos quatuor, Imperato-
res jubet numerari.
XXXIII.
Jam decimus & o6lavus annus agebatur , cum
perculTit eum Deus infanabili plaga. Nafcitur ei ul-
cus malum in inferiori parte genitalium, ferpitque
latius. Medici fecant, curant. Sed induclam jam
cicacricem fcindit vulnus; & rupta vena, fluit fan-
guis usque ad periculum mortis. Vix tamen cruor
fiftitur. Nova ex integro cura. Tamen perducitur
ad cicatricem. Rurfus levi corporis motione vulnera-
tur: plus fanguinis quam ante decurrit. Albefcit ipfe>
atque abfumptis viribus tenuatur; &
tunc quideni
rivus cruoris inhibetur. Incipit vulnus non fentire
medicinam: proxima quaeque cancer invadit; &quan-
to magis circum fecatur, latius fdevit, quanto cura-
tur, increfcit.
Cejfere magijiri
FhiQTjrides Chiron^ Amijthaoniusque Melatnpus,
Undique Medici nobiles trahuntur. Nihil hu-

manus promovent. Confugitur ad idola. Apol-
inanje
lo & Af.iepius orantur; remedium flagitatur. Dat
Apollo curam. Malum multo pejus augetur. Jam
non longe pernicies aberat, & inferiora omnia corri-
puerat. Computrefcunt forinfecus vifcera, & in ta-
bem Non definunt tamen infe-
fedes tota dilabitur.
lices Medici, vel fme fpe vincendi mali, fovere, cu-
rare. Repercuflis medullis , malum recidit intror-
fus, & interna comprehendit;
vermes intus creantur,
Odor it autem non modo per palatium fed totam :
civitatem pervadit. Nec rairum , cum jam confufl

eiTcnt exitus ftercoris & urinae. Comeftum a vermi-
bus
bus & in putredinem corpus cum intolerandis dolo-
ribus folvitur.
Clamores ftmul horrendof ad fdera toUit^

Quaks mugitus fingit faucius taurus.
Apponebantur ad fedem fluentem co6:a & calida ani-

malia, ut vermiculos eliceret calor. Queis refolu-
tis, inxflimabile fcatebat examen; & tamen multo
majorem copiam tabefcendorum vifcerum pernicies
foccunda generaverat. Jam aiverfo nialo partes cor-
poris amiferant fpeciem. Superior usque ad vulnus
anierat, & miferabili macie cutia lurida longe inter
oOa confederst. Inferior fme ulla p dum forma, in
utrium modimi inflata difcreverat. Et haec facla funt
per annum perpetem ; cum tandcm malis domitus
Deum coaclus efl: confiteri: novi doloris urgentis
per intervalla exclamat, fe reflituturum Dei templum,
fatisque pro fcelere fafturum. Et jam deficiens edi-
ftum mifit hujusmodi:
XXXIV.
EDICTUM GALERII.
Inter catera qua pro Reipuhlica femper commodis atque
Utilitate difponimus , nos quidem volueramus antehac, juxta
leges ztteres & publicam difciplinam , B.oman9rum cunSis
corrigere^ atque id providere ^ ut etiam Chrifiinni, qui
parentum fuorum reliquerant feSiam, ad b»nas mentes redi'
rent. Siquidem eadem ratione tanta eosdem Chriflianos vo-
luntas invafijfet j &
tanta Jiultitia occupajfet , ut non illa
•ueterum infituta fequerentur , qua forfitan primum pa»
retites eorumdem conjiituerant: fed pro arbitrio fuo, atque
ut hisdem erat libitumj itafibimet leges facerent , quas ob-

fervarent t i3 per diverfa varios populos congregarent. De-
nique cum ejusmodi nojira jujjzo extitijfet > ut ad veterum
fe iujiituta conferrent , multi periculo fubjugati , multi
O 4 etiam
:
2i6 Lactantii liber de Mortibus Persecut;

etiam deturhati funt ; atque cum plurimi in propofito per»
feverarent , ac videremus nec Diis eosdem cultum ac reli'
gionem debitam exhiberej nec Chrijlianorum Deum obfer-
'uare , comtemplntione mitijjima nojira cUmentia intuentef
<& confuetudinem fempiternam 3 qua folemus cunBis homi-m
nibus 'ueniam indulgere, promptijjimam in his quoque in-
dulgentiam noflram credidimus porrigendam ; ut denuo fint
Chrijiiani , &
conventicula fua componant , ita ut quidm
contra difciplinam agant. Alia autem epijiola judicibus
fignifcaturi fumus , quid debeant obfervare. Unde juxta
hanc induJgentiam nojiram debebunt Deum fuum orare pra
falute noflra, &
Reipublica , ac fuay ut undique verfum
Refpublica perjiet incolumisy & fecuri vivere in fedibus
fuis pojjint.
XXXV.
Hoc ediftum proponitur NicomediaD pridie Ka-
lendas Maias, ipfo o6ties, & Maximino iterum Con-
fulibus. Tunc apertis carceribus, Donate cariffime,
cum Cffiteris confefibribus e cuftodia liberatus es,
cum tibi carcer fex annis pro domicilio fuerit. Nec
tamen ille hoc fafto veniam fceleris accepit a Deo
fed poft dies paucos commendatis Licinio conjuge
fua & filio , atque in manu traditis , cum jam totius
corporis membra defluerent , horrenda tabe eon-
fumptus eft. Idque cognitum Nicomediae Id. menfis
ejusdem, cum futura elTent vicennaUa Kalendis Mar-
tiis impendentibus.
XXXVL
Quo nuntio Maximinus audito, difpofitis ab Orien-
te curfibus pervolavit, ut provincias occuparet, ac
Licinio morante, omnia fibi usque ad fretum Chalce-
donium vindicaret. Ingrefiiisque Bithyniam , quo
fibi ad prsefens favorem conciliaret, cum magna om-
nium li^titia fuftolht cenfum. Difcordia inter am-
bos
Lactantii liber de Mortjbus Persecut. 217
bos Imperatores, ac pene bellum. Diverfae, ripas
armati tenebant. Sed conditionibus certis pax &
amicitia componitur, & in ipfo freto fcedus fit, ac
dextercc copulantur. Redit ille fecurus, & fit qualis
in Syria & in iEgypto fuit. In primis indulgentiam
Chriftianis communi titulo datam tollit, fubornacis
legationibus civitatum, qus peterent, ne intra civi-
tates fuas Chriftianis conventicuJa extruere hceret,
iit fuafu coaclus & impulfus facere videretur, quod
erat fponte fa6lurus. Quibus annuens , novo more
facerdotes maximos per fmgulas civitates fmgulos ex
primoribus fecit , qui & facrificia per omnes Deos
fuos quotidie facerent, & veterum facerdotum mini-
flerio fubnixi, darent operam, Chrifliani neque fa-
bricarent, neque publice aut privatim colercnt: fed
comprehenfos fuo jure ad facrificia cogerent , vel
judicibus offêrrent. Parumque hoc fuit , nifi etiarn
provinciis ex altiore dignitatis gradu fingulos quafl
Pontifices fuperponeret ; &
eos utrosque candidis
chlamydibus ornatos juffit incedere. Facere autein
parabat, quae jamdudum in Orientis partibus fece-
rat. Nam cum clementiam fpecie tenus profitere-
tur, occidi fervos Dei vetuit, debilitari juffit. Ita-
que confefilbribus efFodiebantur oculi, amputaban-
tur manus , pedes detruncabantur , nares vel auri-
culce dcfecabantur.
XXXVII.
Hacc ille moliens, Conftantini litteris deterretur.
Diffimulavit ergo. Et tamen fi quis inciderat, mari
occulte mergebatur. Confuetudinem quoque fuam
non intermifit, ut in palatio per fingulos dies facrifi-
caretur. Et hoc primus invenerat, ut animalia om-
nia, quibus vefcebatur, non a coquis , fed a facer-
dotibus ad aras immolarentur, nihilque prorfiis men-
fa; apponeretur, nifi aut delibatum, aut facrificatum,
O 5 aut
2lS LACTANTn LIBER DE MORTIBUS PerSECUT.
aut perfufiim mero ut quisquis ad coenam vocatus
;
eflet, inquinatus inde atque impurus exiret. In cae-

teris quoque magiilri fui fimilis. Nam fi quid relir
qui, velDiocles, vel Maximianus reliquerunt, hic
abrafit, fme ulio pudore auferens omnia. Itaque
horrea privatorum claudebantur, apotliecae obfigna-
bantur, debita in futuros annos exigebantur.. Hinc
fames , agris ferentibus; hinc caritas inaudita. Ar-
mentorum ac pecorum greges ex agris rapiebantur
ad facrificia quotidiana, quibus eos adeo corruperat,
ut afpernarentur annonam, &
effundebant pafTim fine
deledu, fmemodo; quum fatellites univerfos, quo-
rum numerus ingens erat, prcciofis vedibus & aureis
nummis expungeret, grcgariis & tyronibus argentum
daret, barbaros omni genere largitionis honorarct.
Nam quod viventium bona vcl aufercbat, vel dono
fuis dabat, [prout] quisque pecierat alifna, nefcio
an [non] agendas illi fuifle gratias putem, qucd
more clementium latronum incruenta fpolia dctra-
hebat.
XXXVIII.
lllud vero capitale, &fupraomnes, qui fuerunt,
corrumpendi cupiditas, quid dicam nefcio, nifi coeca
& eifrcenata, & tamen his verbis exprimi pro indigna-
tione fua non poteft. Vincit officium ]in;»iix fcele-
ris magnitudo. Eunuchi, lenones fcrutabantur om-

nia. Ubicumque hberalior facies erat, fecedcndum
patribus ac maritis fuit. Detrahebantur nobihbus
foeminis veftes, itemque virginibus , & per fmgulos
artus infpiciebantur , ne qua pars corporis regio cu-
bili eftetindigna. Si qua detrectaverat , in aqua ne-
cabatur; tanquam majeftatis crimen effet fub illo ad-
ultero pudicitia. Aliqui , conftupratis uxoribus, quas
ob caftitatem ac fidem cariflimas habebant, quum do-
lorem ferre non poifent , fe ipfos etiam nccaverunt.
Sub
Lactantii liber de Mortibus Persecqt. 219
Sub hoc monftro ,
pudicitiae integritas nulla , nift
ubi barbaram libidinem deformitas infignis arcebat.
Poftremo hiinc jam induxerat morem, ut nemo uxo-
rem duceret, ut ipfe in omnibus
line permillu ejus
nuptiis prsguftator eflet. Ingenuas virgines immi-
nutas fervis fuis donabat uxores. Sed & Comites
ejus fub tali Principe iraitabantur [hoc exemplum,
& civium] fuorum cubilia impune violabant. Quis
enim vindicaret? Mediocrium fih"as ut cuique li-
,
buerat, rapiebat. Primariae, quce rapi non poterant,

in beneficiis perebantur; nec recuf?iri Hcebat, fub-
fcribcnte Imperatore, quin autpereundum elfet, aut
habcndus gener ahquis barbarus. Nam fere nullus
ftipator in latere ei, nifi ex gente horum, qui a Go-
this tempore vicennalium terris fuis pulfi, Maximiano
fe tradiderunt, malo generis humani, ut ilJi barba-
ram ferviiucem fugientes, in Romanos dominaren-
tur. His fatelHtibus & proteftoribus cin6lus, Orien-
tem ludibrio habuit.
XXXIX.
Denique quum libidinibus fuis hanc legem dediC-
fet, putaret quidquid concupilTct, ne ab Au-
ut fas
gufta quidem, quam nuper appellaverat matrem, po-
tuit temperare. Venerat poll: obitum Maximiani ad
eum Valeria, quum fe putaret in partibus ejus tutius
moraturam, eo maxime quod habebat uxorem. Sed
animal nefarium protinus inardefcit. Adhuc in atris
veftibus erat mulier , nondum luclus tempore im-
pleto. Lcgatis prjemiflis in matrimonio poftulabat,
ejeclurus uxorem , fi impetralTet. Refpondit illa li-
bcre, quae fola poterat: primo non poffe de nuptiis
in illo ferah habitu agere, tepidis adhuc cineribus
mariti fui , patris ejus ; deinde illum impie facere,
quod fibi fidam conjugem repudiet, idem utique fa-
fturus & fibi; poltremo, nefas efTe illius nominis ac
loci
»20 Lactantii liber de Mortibus Persegut.
loci foeminam fme more, fine exemplo, maritiim al-

terum experiri. Nuntiatur homini quid efTet aufa.
Libido in iram furorcmque convertitur. Statim mu-
lierem profcribit , bona ejus rapit , aufert comites,
fpadones in tormentis necat , ipfam cum matre in
exilium relegat; nec in locum certum: fed huc atque
illuc praecipitem cum ludibrio exturbat, amicas &
ejus afficlo adulterio damnat.
XL.
Erat clariflima foemina, cui ex filiis juvenibus jaiu
nepotes erant. Hanc Valeria tanquam matrem alte-
ram diligebat, cujus confilio negatam fibi fufpicatur.
Dat negotium Precfidi Eratineo, ut eam cum dcde-
core interficiat. Huic aliae duae adjunguntur, scque
nobiles , quarum altera Vefl:alem famulam virginem
Romae rehquerat , fugitivae tunc Valeriae familiaris.
Altera virum habuit Senatorem , non nimis Augufi;fe
proxima. Sed utraque ob eximiam pulchritudinem
corporis ac piidicitiam necabatur. Rapiuntur fubito
mulieres, non ad judicium, fed ad latrocinium. Nec
enim quisquam accufator extabat. Invenitur quidam
Judaeus ob alia facinora reus, qui fpe impunitatis in-
duftus, adverfus infontes mentiatur. Judex squus
& diligens extra civitatem cum prcefidio, ne lapidi-
bus obruatur , protulit. Agebatur haec tragosdia
Nicasae. Inrogantur tormenta Judseo , dum quag juf-
fus [erat diceret; hae ne] loquerentur, pugnis a tor-
toribus coercentur: innocentes duci jubentur. Fle-
tus & comploratio , non ilHus tantum mariti , qui
aderat bene merits uxori , fed omnium , quos res
indigna & inaudita contraxerat. Ac ne impetu po-
puli de carnificum manibus raperentur, promoti mili-
tari modo infi;rucli velites & fagittarii profequuntur.
Ita mediae inter cuneos armatorum ad fiipphciura de-
duâe. JacuiflTentque infepultse , domefiiicis in fugam
verfis.
LACTANTn LIBITR DE MORTIBUS PeRSECUT. 221
verfis , eas furtiva amicorum mifericordia fepelif^
nifi
fet. Nec
adultero impunitas promifiâ perfolvitur:
fed patibulo adfixus , aperuit omne mj^fterium , &
fub cxtremo fpiritu inquit omnibus , qui videbant,
[ac] innocentes occifas elle teftatur.
XLI.
Augufi:a vero in defertas quasdam folitudines Sy-
r\x relcgata, patrem fuum Diocletianum per occul-
tos gnarum calamitatis fuae fecit. Mittit ille legatos,
& rogat iit ad fe filiam remittat. Nihil proficit.
Iterum ac fspius obfecrat. Non remittitur. Po-
llremo cognatum fuum quemdam militarem ac poten-
tem virum legat, qui eum beneficiorum fuorum ad-
monitum deprecetur. Is quoque, imperfedla lega-
tione, irritaspreces renuntiat.
XLIL
Eodemque tempore fenis Maximiani ftatu?E Con-
llantini juflli revellebantur , &
imagines cum quo
piclus eiTet, detrahebantur. Et quia fenes ambo fi-
mul plerumque pidli erant , & imagines fimul depo-
nebantur amborum. Itaque quura videret vivus,
quod nulli unquam Imperatorum acciderat, duplici
ffgritudine adfettus , moriendum fibi eiYe decrevit.
Ja6labat fe huc atque illuc, a?ftuante anima per do-
Jorem, nec fomnum, nec cibum capiens. Sufpiria &
gemitus, crebras lacrymge, jugis volutatio corporis,
nunc in le6to, nunc humi. Ita viginti annorum fe-
licilTimusImperator, ad humilem vitam dejeftus adeo,
& proculcatus injuriis, atque in odium vitse dejecUis,
pollremo fame atque angore confe6lus efl:.
XLIIL
Unus jam fupererat de adverfariis Dei, cujus nunc
exitum ruinamque fijbncdtao}. Cum haberet ^mu-
latio-
222 Lactantii uber de Mortibus Persecut.
lationem adverrusLiciniiim, quia praelatus ei aMaxi-

miano fuerat, licet nuper cum eo amicitiam confir-
maflet, tamen ut audivit Conltantini fororem Lici*
nio eife defponfam , exiftimavit affinitatem illam duo-
rum Imperatorum contra fe copulari. Et ipfe lcga-
tos ad Urbem mifit occulte, focietatem Maxentii at-
que amicitiam poftulatum. Scribit etiam famiiiariter.
Recipiuntur legati benigne, fit amicitia, utriusque
imagines fimul locantur. Maxentius tanquam divi-
num auxilium libenter ampledlitur. Jam cnim bel-
lum Conftantino indixerat, quafi necem patris fui vin-
dicaturus. Unde fufpicioinciderat, fenem illura tam
exitiabilem finxilfe difcordiam cum filio, ut ad alios
fuccidendos viam fibi faceret, quibus omnibus fubla-
tis j fjbi ac filio totius orbis imperium vindicaret.
Sed id falfum fuit. Nam id propofiti habebat , ut
& filio, & caeteris extin6tis, fe ac Diocletianum re-
ftitueret in regnum.
XLIV.
Jam mota inter eos fuerant arma civilia. Et
quamvis fe Maxentius Romae contineret, quod re-
fponfum acceperat, periturum efife, fi extra portas
iirbis exiftet; tamen bellum per idoneos duces gere-
batur. Plus virium Maxentio erat, quod & patris
fui exercitum receperat a Severo , & fuum proprium
de Mauris atque Italis nuper extraxerat. Dimica-
tum, & Maxentiani militcs prajvalebant; donec po-
ftea confirmato animo Conftantinus, & ad utrumque
paratus, copias omnes ad Urbem propius admovit,
& e regione Pontis Mulii confcdit. Imminebat dies,
quo Maxentius Imperium ceperat, qui eil ad fextum
Kalendas Novembris ; & quinquennalia terminaban-
tur. Commonitus
eft in quiete Conftantinus, ut
coeleftefignum Dei notaret in fcutis , atque ita pne-
lium committeret. Fecit ut juflus eft, & transverfa
Xlit-
X littera , furamo capite circumflexo , Chriftum

in fcutis notat. Quo figno armatus exercitus capit
ferrum. Procedit Iioftis obviam fme Imperatore,
pontemque transgreditur. Acies pari fronte con-
currit. Summa vi utrinque pugnatur. Neque his
faga nota , neque ilhs. Fit in urbe feditio, & dux
increpitatur, velut defertor falutis publicje. Tum-
cue repentc populus , Circenies enim natali fuo ede-
bat, voce fubclamat, Conftantinum vinci non polfe.
Qua voce confternatus proripit fe, ac vocatis
quibusdam fenatoribus , libros Sibyllinos infpici ju-
bet, in quibus repertum eft, illo die hoflem Roma-
norum elfe periturum. Quo refponfo in fpem viclo-
hx induclus procedit, in aciem venit. Pons a tergo
ejus fcinditur. Eovifo, pugna crudefcit, & manus
Dei fupererat aciei. Maxentianus proterretur, ipfe
in fugam verfus properat ad pontem, qui interruptus
erat, ac multitudine fugientium prellus, in Tiberim
deturbatur. Confefto tandem acerbiflimo bello, cum
magna Senatus populique Romani laetitia fufceptus
Imperator Conftantinus, Maximini perfidiam cognos-
cit, litteras deprehenditj ftatuas & imagines invenit.
Senatus Conftantino , virtutis gratia , primi nominis
titulum decrevit, quem fibi Maximinus vindicabat?
ad quera vicloria liberatae Urbis quum fuilfet adlata,
non aliter accepit, quam fl ipfe vi6lus effet. Cognito
deindeSenatusdecreto, fic exarfit dolore, utinimici-
tias aperte profiteretur, convicia jocis mixta adver-
fus Imperatorem maximum diceret.
XLV.
Conftantinus , rebus inUrbe compofitis, hyeme
proxima Mediolanum contendit. Eodem
Licinius
advenit, ut acciperet uxorem.. Maximinus ubi eoS
intellexit nuptiarum folennibus occupatos , exerci-
tum mgvit q Syria, hyecie quam cuin maxime fae*
vien-
424 LACTANTn LTBER DE MORTIBUS PERSECUT«,
viente, &
manfionibus geminatis, in Bithyniam con-
currit , Nam maximis imbribus,
debilitato agmine.
& nivibus, & luto , & frigore, & Jabore jumenta
omnis generis amilTa funt, quorum miferabiiis per
viara llrages fpeciem jam futuri belli, & fimilem cla-
dem militibus nuntiabat. Nec ipfe intra fines fuos
moratus eft: fed transjefto protinus freto, ad Byzan-
tii portas acceiTit armatus. Erant ibi milites praefi-
diarii, ad hujusmodi cafus a Licinio conlocati. Hos
primum muneribus & promiffis illicere tentavit: po-
Itea vi & oppugnatione terrere; nec tamen quid-
quam vis aut promiiia valuerunt.
Jam confumpti erant dies undecim, per quos fuit
fpatium nuntios litteras mictendi ad Imperatorcm,
cum miHtes non fide, fed paucitate diffifi, feipfos de-
derunt. Hinc promovit Heracleam; & illic eadem
ratione detentus , aliquot dierum tempus amifit. Et
jam Licinius , feftinato itinere , cum paucis Adria-
nopolim venerat , cum ille , accepta in deditione
Perintho , ahquanto moratus, proceiTit ad manfio-
nem miUia decem & o61:o, Nec enim poterat ulte-
rius,Licinio jam fecundam manfionem tenente diO.an-
tem raillibus totidera ; qui , colledis ex proxirao
quantis potuit mihtibus , pergebat obviam Maxi-
mino, magis ut eura moraretur, quam propofito di-
micandi , aut fpe vicloriae. Quippe cum ille feptua-
ginta milliura arraatorum exercitum duceret, ipfe vix
triginta milliura nuraerum collegiflet. Sparfi enim
xnilitesper diverfas regiones fuerant, & adunari om-
nes angufiiiae temporis non finebant,
XLVL
Propinquantibus ergo exercitibus, jam futurum
propediem praelium videbatur. Tum Maximinus ejus-
m(jdi votum Jovi vovic, ut fi viftoriam cepiflet,
Chriftianorum nomen extingueret, funditusque dele-
rct.
:
LaCTANTII LIBER DE MORTIBUS PeRSECUT. 22^

ret. Tunc proxima nofte Licinio quiefcenti adfiftit
Angelus Dei, monens ut ocyus furgeret, atquc ora-
ret Deum fummum cum omni exercitu fuo; illius
fore viftoriam , fi fecilfet. Poft has voces , cum
furgere fibi vifus eflet, & cum ipfo qui monebat, ad-
llaret, tunc dpcebat eum quomodo & quibus verbis
efl*et orandum. DifcuflTo deinde fomno, notarium
juflit acciri , & flcut audierat , haec verba diclavit
Stimme Detts , te rogamut, Santle Deus , te rogamus,
Omnem jujlitiam tibi commendamus , falutem nofiram tibi
commendamus , imferium nojirum tibi commendamus, Per
te vivimus y per te viciores tJ felices exijiimus. Summe
fanfie Deus, preces nojiras exaudi. Brachia nofira ad te
tendimus. Exaudi , fanEie fumme Deus. Scribuntur
hxc in libeUis pluribus , & per Praepofitos Tribunos-
que mittuntur, ut fuos quisque milites doceat. Cre-
vit animus univerfis, vicloriam fibi credentibus de
goeIo nuntiatam. Statuit Imperator prselium dieiKa-
lendarum Maiarum, quae o6lavum annum nuncupa-
tionis ejus implebant; ut fuo potiflimum natali vin-
ceretur, ficut ille viftus eftRomce. Maximinus vo-
luit praeire maturius: pridie mane aciem compofuit,
ut natalem fuum poftridie viftor celebraret. Nun-
tiatur in caftra movifl!e Maximinum. Capiunt milites,
arma, obviamque procedunt. Campus intererat fte-
rilis ac nudus , quem vocant Serenum. Et jam utra-
que acies in confpe6lu. Liciniani fcuta deponunt,
galeas refolvunt, ad coelum manus tendunt, praeeun-
tibus Praepofitis , & poft imperatorem precem dicunt.
Audit acies peritura precantium murmur. IHi, ora-
tione ter dicla , virtute jam pleni , reponunt capiti-
bus galeas , fcuta tollunt. Procedunt Imperatores
ad colloquium. Ferri non potuit Maximinus ad pa-
cem. Contemnebat enim Licinium , ac defertum
iri a militibus exiftimabat, quod ille eflet in largiendo
tenax , ipfe autem profufus ; eoque propofito mo-

Laânt. Tom. IL P vcrac
verat bellum, ut exercitu Licinii, fine certamine ac-»
cepto , ad Conllantinum duplicatis viribus ftatim

pergeret.
XLVIL
Ergo propius acceditur , tubsB canunt , figna pro-
cedunt. Liciniani, impetu fafto, adverfarios invâ-
dunt. Illi vero perterriti, nec gladios expedire, nec
tela jacere quiverunt. Maximinus aciem circumire,
ac milites Licinianos nunc precibus follicitare, nunc
donis. Nullo loco auditur. Fitimpetus in eum, &
ad fuos refugit. Caedebatur acies ejus impune , &
tantus numcrus legionum^^tanta vis militum a pau-
cis metebatur. Nemo nominis, nemo vircutis , ncmo
veterum praemiorum memor ; quafi ad devotam mor-
teni, non ad praelium venillent , fic eos Deus fura-
mus jugulandos fubjecit inimicis. Jam ftrata erac in-
gens multitudo. Videt Maximinus aliter rem geri,
quam putabat. Projecit purpuram, & fumpta vefte
ferviii, fugit, ac fcetum trajecit: at in exercitu pars
dimidia proilrata ell, pars autem vel dedita, vel in
fugam verfa eft. Ademerat enim pudorem defcrendi
defertor Imperator. At ille Kalendis Maiis , id eft,
ima nocle atque una die, Nicomediam alia nofte per-
venit , cum Jocus prslii abeflet millia centum fexa-

ginta; raptisque filiis, & uxore, & paucis ex pala-
tio comitibus ,
petivit Orientem. Sed in Cappado-
cia, collcctis ex fuga & ab Oriente militibus, fub-
ftitit. Ita veftem refumpfit.
XLVIII.
Licinius vero, accepta exercitus parte ac diftri-
buta , trajecit exercicum in Bithyniam paucis poft

pugnam diebus , & Nicomediam ingrefilis , gratiam
Dco ,
ac die Iduum
cujus auxilio vicerat, retulit;
Juniarum, Conftantino atque ipfo ter Copfulibus, de
refti-
Lactantii uber de Mortibus Persecut. 227
reflituenda Ecclefia hujusmodi litteras ad Prsefidera
datas proponi juflit.
LlTTERiE LIC^NIL
Cum feltciter , tam ego Conjiantinus Augufius , quam
ttiam ego Licinius Augujius , apui Mediolanum convenijjh'
mus , atque univirfa , qua ad commoda fecuritatem
fublicam pertinerent , in traBatu haberemus , hac inter
catera , qua videbamus pluribus hominibus profutura^
vel in primis ordinanda effe credidimus ,
quibus divinitatis
feverentia continebatur f
ut daremus & Chrifiianis, &
omnibus liberam potejiutem fequendt reljgionem, quam quis-
que voluijfet » quo quidem divinitas in fede calejii nobif
atque omntbus , qui fub poteflate nojira funt conjittuti, pla-
cata ac propitia po/Jit exijUre. Itaque hoc confilio falubri
ac retiijjima ratione ineundum ejfe credidimus , ut nulli
4tmnino facultatem abnegandam putaremus j qui vel obfer-
vationi Chrijiianorum vel ei religioni mentem fuam de-
,
derat, quam ipfe ftbi aptiffimam ejfe fentiretj ut pojfit no-

hts fumma divinitas^ cujus jeligioni liberis menttbus vbfe'
quimur^ in omnibus folitum favorem fuum benevolentiam-
que prajiare, Quare fcire Dicationem tuam convenitj pla*
fuijfe nobis , ut amotis omnibus omnino conditionibus , qua
prius fcriptis ad ojficium tuum datis fuper Chrijitanorum
nomine videbantur nunc vere ac fmpliciter unusquisque
,
eorum qui eamdem obfervanda religionis Chrijiianorum

,
gerunt voluntatem ^ citra uUam inquietudinem ac melefiiam

fui idipfum obfervare contendant. Qua JoUicitudini tua
plenijjtme fignijjcanda ejje credidimus ^
quojcires, nos libe-
ram atque abfolutam colenda religionis fux facultatem his~
dem Chrijiianis dediffe. Quod cum hisdem a nobis indul-
tum ejje pervideas , inteUigit Dicatio tua etiam aliis re- ,
ligionis fua vel obfervantia potejiatem fmiliter apertam^

tJ liberam pro quiete temporis nojlri effe conceffam'^ ut in
colendo quod quisque delegerit ^ habeat libe.ram facultatem^
quia (nolumus detrahi} honoriy nequi cuiquam reltgioni
P 2 ali*
228 Lactantii liber de Mortibus Persecut,
aliquid a nobis^ Atque hoc infuper in perfona Chrij\ian(h
Yum jiatuendum cenfuimus ,
quodji eadem loca^ ad qua /in-
tea venire confueverant , de quibus ettam datit ad ojfieium
tuum litteris certa ontehac ferma fuerat comfrehenjay
•prioretempore aliqtii vel ajifco nofirOi vel ab aito quocum-
que videntur ejfe mercatiy eadem Chrijiianis fine pecuntaf
^ fine uUa pretii petitione^ pojipojita omni frufiratione at-
que ambiguitate > refiituantur. Qui ettam dom fuerunt
confecuti eadem fimiliter hisdem Chrifiianis quantocyur
,
reddant: etiam vel hi qui emerunt , vel qui dono fuerunt

confecuti , /t petiverint de nofira benevolentia ahquid , vi-
carium pofivlent , quo &
ipfj per nofiram clementiam con-
fulatur. Qua omnia corpori Chrifiianorum prottnus fer
intercejfionem tuam , ac fine mora tradi oportebtf. Et
quoniam iidem Chrifiia7ii non ea loca tanfum^ ad qua conve-
nire confueverunt , fed alia etiam habuijje nofcuntur , ad
jus corporis eorum Ecclefarum , non hominum
, id efi ,
/ingulorum, perfinentiay ea omniu legey qua fuperius com-
frehendimus , citra uliam prorjus ambiguitatem vel cuntrom
verftam hisdem Chrifiianis ^ id efi corpori conventi- ., &
cults eorum reddi jubebis ^ fupradiBa fctlicet ratione fer"
vata , ut ii qui eadem fine pretioy Jicut diximus , refiitue-
rint ^ indemnttafem de nofira benevolentia fperent. In qui»
hus omntbus fupradicio corptri Chrifiianorum intercefftonem
tuam efficacijfimam. exhibere debebisj ut praceptum mfirum
quantocyus compleatur ,
quo etiam in hoc per dementiam
7iofiram quieti publica confulatur, HaSlenusftty ut Jicut
fuperius comprehenfum eji, divinus juxta nos favor, quem
in tantis fumus rebus experfi ,
per omne tempus profpere
fuccejfibus nofiris cum beatitudhie nofira publica perfeve-
ret. Ut autem hujus JanSiionis benevolentia nofira forma
ad ornnium pt:fftt pervenire notitiam, perlata programmate
tuo hac fcripta ^
ubique proponere^ ad omnium fcien" G
tiam te perferre conveniet , ut hujus bmevetmtia nofira
./anflio latere non pojjit.
;
Lactantii liber de MoRTiBus Persecut. 229

His litteris propofitis, etiam verbo hortatus eft,
ut conventicLila in ftatum priftinum redderentur. Sic
ab everfa Ecclefia usque ad reftitutam fuerunt anni
-decem , raenfes plus minus quatuor.
XLIX.
Sequenti autem Licinio cum exercitu tyrannum,
profugus conceflit, & rurfus Tauri montis anguftias
pctiit: munimentis ibidem acturribus fabricatis, iter
obftruere conatus eft; & inde dextrorfum perrum-
pentibus omnia viftoribus, Tarfum poftremo confu-
git. Ibi cum jam terra marique peteretur , nec ul-
lum fperaret refugium, angore animi ac metu confu-
git ad mortem 5 quafi ad remedium maiorum, quê
Deus in caput ejus ingeflit. Sed prius cibo fe in-
feriit, ac vino ingurgitavit, ut folent hi, qui hoc
ultimo fe facere arbitrantur. Et fic haufit venenum.
Cujus vis, referto ftomacho repercuflâ , valere non
potuit in praefens , fed in languorem malum verfa pe-
ftilentiae fimilem, ut diutius protracto fpiritu crucia-
ihenta fentirec Jam faevire in eum coeperat virus
cujus vi cum praecordia ejus furerent, infuftentabili
dolore usque ad rabiem mentis elatus eft , adeo ut
per dies quatuor infania percitus, hauftam manibus
tcrram velut efuriens devoraret. Deinde poft mul-
tos gravesque cruciatus, cum caput fuum parietibus
infligeret , exilierunt oculi ejus de caveis. Tum dc-
mum , amiflb vifu , Deum vidcre ccEpit candidatis
miniftris de fe judicantem. Exclamabat ergo ficut
ii, qui torqueri folent; & non fe, fed alios feciflTe
dicebat. Deinde, quafi tormentis adaftus, fateba-
tur, Chriftum "(libinde deprecans, & plorans ut fui-
met mifereretur. Sic inter gemitus , quos tanquam
crcmaretur, cdebat, nocentem fpiritum deteftabili
genere mortis efilavit.
P 3 L.
J30 Lactantii liber de Mortibus Persecut*.
L.
Hoc modo Deus univerfos perrecutores nominis
fui debellavit eorum nec ftirps , nec radix ulla
, ut
remaneret. Nam Licinius fumma rerum potitus , in
primis Valerium, quem Maximinus iratus nec poft
fugam quidem, cum fibi videret eife pereundum, fue-
rat aufus occidere; item Candidianum, quem Valeria
ex concubina genitum ob flerilitatem adoptaverat,
necari juilit. Mulier tamen, ut eum vixilTe cogno-
vit, mutato habitu, comitatui ejus fe mifcuit, ut
fortunam Candidiani fpecularetur ; qui quia Nicome-
di;e fe obtulerat, & in honore haberi videbatur, ni-
hil tale raetuens , occifus eft. Et illa , exitu ejus
audito , protinus fugit. Idem Sevcri filium Severia-
r»um, jam aetate robuftum , qui fugientem Maximi-
num fuerat ex acie fequutus , tanquam poft obitum
cjus de fumenda purpura cogitaifet , capitali fen-
tentiae fubjeCtum interemit. Qui omnes Licinium
jam pridem, quafi malum metuentes, cum Maximino
elfe maluerant, prceter Valeriam, quae volens Lici-
nio in omnes'Maximiani haereditates jure fuo cedere,
idem Maximino negaverat. Ipfius quoque Maximini
fihum, tum maximum, agentem in annis o6to, &
filiam feptennem, quê defponfa fuerat Candidiano,
extinxit. Sed prius mater eorum in Orientem prae-
cipitata eft. Ibi faepe ilia caftas foeminas mergi juf-
ferat. Sic omnes impii vero & jufto judicio Dei ea-
dem, quae fecerant, receperunt.
LI.
Valeria quoque per varias provfncias quindecim
menfibus piebeio cultu pervagata , poftremo apud
Thelfalonicam cognita, comprehenfa cum matre poc-
nas dedit. DuftjB igitur muh"eres cum ingcnti fpefta-
cuio & miferatione tanti cafus ad fuppHcium; & am-
puta-
,
;

putatis capitibus , corpora earum in mare abjetla
llint. Ita illis pudicitia & conditio exitio fuit.
LII.
Quee omnia fecundum fidem (fcienti enim loquor)
ita ut gefta funt, mandanda litteris credidi ; ne auc
memoria tantarum rerum interiret, aut fi quis hifto-
riam fcribere voluiffet, corrumperet veritatem , vel
peccata illorum adverfus Deum, vel judicium Dei ad-
verfiis illos reticendo. Cujus Eeternae piecati gratias
agere debemus, qui tandem refpexitin terram, quod
gregem fuum partim vaftatum a lupis rapacibus , par-
tim vero difperfum, reficere ac recolligere dignatus
eft, & beftias malas extirpare, qux divini gregis pas-
cua protriverant, cubilia diffipaverant. Ubi funt modo
magnilica illa & clara per gentes Joviorum & Hercu-
liorum cognomina, quae primum a Dioclete ac Ma-
ximiano infolenter afTumpta, ac poftmodum adfuc-
ceiTores eorum transl-ata, viluerunt? Nempe dele-
vit ea Dominus, & erafit de terra.
Celebremus igitur triumphum Dei cum exulta-
tione, vidoriam Domini cum laudibus frequente-
mus , diurnis no6lurnisque precibus celebremus
ut pacem , poft annos decem plebi fuse datam
tonfirmet in feculum. Tu praecipue, Donate carif-
fime, qui a Deo mercris audiri, Dominum depre-
care, ut mifericordiam fuam fervet seternam famulis
fuis propitius ac mitis; ut omnes infidias atque impe-
tus diaboli a populo fuo arceat; ut florefcentes Ec-
clefias perpetua quiete cuftodiat.
P4 CiELII
132 CjEHI FlRMIANI
CiELII FIRMIANI
S Y M P O S I U M,
OLIM INSCRIPTUM
SYMPOSII POETiE
JE N I G M A T A.
Hoc quoque Sifmpofium lufi de carmine inepto.

Sic tu, Sexte, doces: fic te deliro magiftro,
Annua Saturni dum tempora fefta redirent
Perpetuo femper nobis folennia ludo,
Poft epulas laetas, poft pocula dulcia menfae,
Deliras inter vetulas, puerosque loquaces,
Cum ftreperet late madidae facundia linguae;
Tum verbofa cohors ftudio fermonis inepti
Magno nefcio quas paflim de carmine nugas
Eft meditata: diu fic frivola multa locuta eft.
Nec mediocre fuit magni certaminis inftar,
Ponere de verfu, vel -folvere quaeque viciilfim.
Aft ego ne folus foede tacuifle viderer,
Quo nihil attulerim mecUm , quod dicere poflêm,
Hos verfus feci fubito de carmine. Voces
Infanas inter fanum hon eflTe necefl"e eft.
Da veniam, le6tor, quod non fapit ebri^ Mufa.
^N I G MA I.
GRAPHIUM, five STYLUS.

De fummo planus , fed non ego planus ab imo,
Verfor utrinque manu, diverfa & munera fungor:
Altera pars revocat quidquid pars altera fecit.
II.
SrMPosiU!i. »3$
II.
A R U N D O.
Dulcis amica Dei , ripae vicina profunds,
Suave canens Mufis, nigro perfufa colore,
Kuntia fum linguae, digitis ftipata miniftris.
III.
ANNULUS CUM GEMMA. "^
Corporis extremi non magnum corpus adhaefii
Ingenitum dicas, ita pohdere nemo gravatur:
Una tamen facies plures habitura figuras.
IV.
C L A V I S.
Virtutes magna^ de viribus afFero parvis.

Pando domos claufas; iterum praecludo patentes:
Servo domum Domino: fed rurfus fervor ab ipfo*
V.
C AT E N A.
Nexa ligor ferro multos habitura ligatos;
Vincior ipfa prius: fed vincio vin6la viciflim.
Exfolvi multos, nec fum tamen ipfa foluta.
VL
T EGU L A.
Terra mihi corpus, vires mihi praeftitit ignis,
Eftque domus te6lo fedes mihi femper in alto;
Et me perfundit, qui me cito deferit, huraor,
VIL
F UM U S.
Funduntur lacrymse: fed non eft caufa doloris.

Eft iter ad coelum: fed me gravis impedit aer;
Et qui me genuit, fme me non nafcitur ipfe.
P 5 VIIL
: ;
»34 CiELII FlRMIANI

VIII.
N E B U L A.
Nox ego fum facie fed non fum nigra colore
:
Inque diem mediam tenebras tamen afFero mecum;

Nec mihi dant ftellae lucem, n^c Cyntliia lumen.
IX.
P L UV I A.
Ex alto venio,
longa delapfa ruina.
De coelo cecidi medias transmifla per auras;
Et fmus , effudit qui me prius , ipfe recepit.
X.
GX A C lE S.
Unde fui quondam, quod me cito credo futuram:

Nunc connexa catenis,
rigidi coeli duris
JNeq calcata pati poffum, nec nuda teneri.
xi.
FLUIVÊN ET PrSCIS.
Efl domus in terris, clara quae voce refultat:
Ipfa domus refonat, tacitus fed non fonat hofpes;
Ambo tamen currunt, hofpes fimul & domus una.
xn.
N I X.
Pulvis fiquje tenuis modico cum pondere lapfus,
Sole madens, asftate fûens, in frigore ficcus,
Flumina faclurus totas prius occupo terras,
XIII.
N AV I S.
Longa feror velox formofjB filia filu»

Innumera pariter comitum ftipante caterva
Curro vias multas feltigia nulla relinquens.
V XIV.
:
'Symposium. •%%$
XIV.
P U L L U S 1 N V O.
Mira tibi referam noftrae primordia vitse.
Nondum natus eram , nec eram tiim matris in alvo
Jam pofito partu natum me nemo videbat.
XV.
V I P E R A.
Non non occidero' matrem*
pofliim nafci, fi -^
Oceidi matrem: fed me manet exitus idem.- ^-- A

Id mea mors faciet, quod jam mea fecit orig6;i'i
XVL
'^
tI NE A.
'^
Litera me pavit, nec quid fit litera novi,
In libris vixi, nec fum ftudiofior inde.
Exedi Mufas , nec adiiuc tamen ipfa profeci.
XVIL
A R A NE A.
Pallas me docuit texendi nolTe laborem.
Nec pepli radios pofcunt, nec licia telae. • <
Nulla mihi manus eft: pedibus tamen omnia fiun^.
XVIIL
C O C H L E A.
Porto domum mecum, femper migrare parata,
Mutatoque folo non fum miferabilis exul,
Sed mihi conchylium de coelo nafcitur ipfo.
XIX.
R A N A.
Rauca fonans cgo fum media vocalis in unda:
Cumque canam femper, nuilus mea carmina laudat»
Sic vox laude caret, quae fe laudaverit ipfa.
XX.
^^6 CiELII FlRMIANt
XX.
TE S T U D O.
Tarda gradii lento, fpatiofo prasdita dorfo,
Viva nihil dixi: fed faevo perdita fato
Doda fui fludio, qus fic modo mortua canto,
XXL
T AL P A,
Coeca mihi facies , atris obfcura tencbris.
Nox eft ipfa dies, nec fol mihi cernitur ullus.
Malo tegi terra; fic me quoque nemo videbit.
XXII.
F R M C A.I
Provida fufn vitje, duro non pigra labori.

Ipfa ferens humeris fecurae pr^mia brumae;
Nec gcro magna fimul, fed congero multa viciflim^
XXIII.
MU A. S C
Improba fum, fateor, quid enim gula turpe veretur?
Frigora vitabam, quae nunc aeftate revertor:
Sed cito fubmoveor falfo conterrita vento.
XXIV.
C U R C U L I O.
Non bonis agricolis, non frugibus utilis hofpes:
Non magnus forma, non refto nomine diftus:
Nou gratus Cereri, non parvam infumo faginam.
XXV.
MU S.
Parva mihi domus eft, fed janua femper aperta.

Exiguo fumtu furtiva vivo fagina.
Quod mihi nomen ineft, Romae quoque conful habebat.
XXVI.
Symposium. 237
XXVI.
GR U S.
Litera fum coeli penna perfcripta volanti,

Bella cruenta gerens volucri difcrimine Martis,
Nec vereor pugnas, dum non fit longior hoftis.
XXVII.
C O RN I C U L A.
Vivo novem vitas, fi non me Grsecia fallit:

Atraque fum femper nullo compulfa dolore:
Ec non irafcens ultro convicia dico.
XXVIII.
VESPERTILIO.
Nox mihi dat nomen primo de tempore noftis.
Pluma mihi non eft , cum fit mihi penna volantis
Defideo in tenebris, nec me committo diebus.
XXIX.
E R I C I U S.
Plcna domus fpinis , parvi fed corporis holpes,
Incolumi torfo telis confixus acutis,
Suilinet armatas fegetes habitator inermis,
XXX.
P E D 1 C U L I.
Eft nova notarum cunftis captura ferarum,

Ut, fi quid capias, id tu tibi ferre recufes,
Et, quod non capias, tecum tamen ipfe repoftes.
XXXL
P H O E N I X.
Vita mihi mors eft: morior, fi coepero nafci:
Sed prius eft fatum, laetae quam lucis origo,
Slc folus Manes ipfos mihi dico parentes.
2j8 CiELII FlRMIANI
XXXII.
TA UR U S.
Moechiis eratn Regis, fed lignea membra fequebar:

Et Cilicum mons fum, fed non hoc nomine folo:
Et vehor in calis: & in ipfisâmbulo terris.
XXXIII.
'
L U P U S.
Dentibus infanis, ego fum, qui vinco bidentes,

Sanguineas praedas quasrens vidusque crueiitos
Multa cum rabie: vocem quoque toliere poiTum.
XXXIV.
V U L P K S.
Exiguum corpus, fed cor mihi corpore majus.

Sum verfuta dolis, arguto caliida fenfu.
Et fera fum fapiens, fapiens fera fiqua vocatur.
XXXV.
C A P R A.
Alma Jovis nutrix , longo veftita capilJo,
Culmina diificili peragrans fuper ardua grelTu.
Cuftodi pecoris tremula refpondeo Juigua.
«XXVI.
P O R C U S.
SetigerflB matris foecunda natus ab alvo,

Defuper ex alto virides exfpefto faginas,
Nomine Numen habens, fi litera prima periret.
XXXVIL
M U L A.
Diflimilis patri, matri diverfa figura:
Confufi generis , generi non apta propago.
£x aliis nafcor, nec quisquam nafcitur ex me.
XXXVIIL
SYMPosiuî. .?35
XXXVIII.
T I G R I S.
A fluvio dicor, fluvius vei dicitur ex me:
Junftaque fLim vento, vento velocior ipfo.
Et mihi dat ventus natos, nec quaero njaritum..
XXXIX.
CENTAURUS.
Quattuor infignispedibus, manibusque duabus,
DifTimilis mihi fum, quia fum non unus & unus:
Et vehor & gradior , quia me duo corpora portanC
XL.
P A P A VE R.
Grande mihi caput memhra minuta:
eft, intus funt
Pes unus folus, fed pes longiinmus unus:
Et me fomnus amat, proprio nec dormio fomno.
XLI.
M A L V A.
Anferis efle pedes fimiles mihi, nolo negare:
Nec duo funt tantum, fed plures ordine cernis;
Et tamen hos ipfos omnes ego porto fupinos.
XLIL
B E T A.
Tota vocor Graece, fed non fum tota Latine;
Ante tamen mediam cauponis fcripta tabernam.
In terris nafcor, lympha lavor, ungor olivo.
XLIIL
CUCURBITA.
Pendeo dum nafcor: ruxfus, dum pendeo, crefco,
Pendens commoveor ventis, & nutrior undis.
Pendula fi Hon iim, non fum jara jamque ftitara.
XLIV.
240 Calii Firmiani
XLIV.
C E P A.
Mordeo mordentes, ultro non mordeo quemquam*
Sed funt mordentem multi mordere parati:
Nemo timet morfum , dentes quia non habeo uUos*
XLV.
R O S A.
Purpura fum terrse pulchro perfufa colore,
Septaque, ne violer, teh"s defendor acutis.
O felix, longo fi poflem vivere fato!
XLVJ.
V I O L A.
Magna quidem non fum, fed ineft mihi maxima virtus.
Spiritus eft corpore pirvo.
magnus, quamvis in
Nec mihi germen habet noxam, nec culpa ruborera.
XLVIL
TUS.
Dulcis odor nemoris flamma fumoque fatigor;
Et placet hoc Superis, medios quod mittor in ignes,
Cum mihi peccandi meritum natura negarit.
XLVIII.
M Y R R H A.
De lacrymis & per lacrymas mea coepit origo.
Ex oculis fluxi: nunc ex arbore nafcor,

fed
.JUetus honor frondis , triftis fed imago doloris.
XLIX.
E B U R.
Dens ego fum magnus, popuHs cognatus Eois,
Nunc cgo per partes in corpora multa recefiii
Xêc remanent vires: fed formae gratia manfit.
L.
Symposium. 441
L.
F O E NU M.
Herba fui quondam viridi de gramine terrae:
Sed chalybis duro mollis praecifa raetallo,
Mole preraor propria, te6lo conclufa fub alto,
LI.
M O L A.
Ambo fumus lapides; una fumus ambo jacentes:
Quara piger elt unus, tantura non eft piger alter.
Hic raanet iraraotus: non definit ille moveri.
LII.
F AR I N A.
Inter faxa fui, quae me
contrita premebant:
Vix tamen effugi totis collifa medullis;
Et minc forma mihi minor eft , fed copia major.
Lin.
V I T I S.
Nolo thoro jungi , quamvis placet elTe maritam.

Nolo vnrura thalamo: per me mea nata propago eft.
Nolo fepulchra pati: fcio me fubmergere terrae.
LIV.
HAM U S.
Exiguum corpus, flexu mucronis aduncum,

Fallaces efcas medio circumfero fluclu.
Blandior, ut noceara: morti prsemitto faginam.
LV.
A C U S.
Longa, fed exilis, tenui produfta metallo,
Mollia duco levi coraitantia vincula ferro:
tt faciem laefis, & nexum reddo folutis.
24» C^LII FlRMlANI
LVI.
L I NU
M.
Major eram longe quondam, dum vita manebat:
Sed nunc ex animis lacerata, ligata, revulfa,
Dedita fum terrae: tumulo fed condita non fum.
Lvn.
CLAVUS CALIGARIS.
In capite ingredior, quia de pede pendeo folo:
Vertice tango folum; capitis vertigia figno:
Sed multi comites cafum patiuntur eumdem.
LVIII.
C A P I L L U S.
Findere me nulli polTunt, praecidere multi.

Scd fum verficolor, albus quandoque fiiturus.
Malo manere niger: minus ultima fata verebor,
LIX.
P I L A.
Non fum cincla comis, & non fum comta capillis;
Intus enim crines mihi funt, quos non videt ullus.
Meque manus mittunt, manibusque remittor in auras.
LX.
S E R R A.
Dentibus innumeris fum toto corpore plena.
Frondicomam fobolem morfu depafcor acuto:
Mando tamen fruftra, quia refpuo praemia dentis.
LXI.
P O N S.
Stat nemus in lymphis, ftat in altb gurgite fylva, ,
Et manet in mediis undis immobile robur.

Terra tamen mittit, quod terrs munera praeftat. |
LXII.
; ;
Sy M p o s I u M. 243
LXII..
S P O N G I A.
Ipfa gravis non fum, fcdaquae mihi pondus inhasret:
Vifcera tota tument patulis diffufa cavernis.
Intus lympha latet: fed non fe fponte profundit.
LXIII.
TR I D E N S.
Tres mihi fuht dentes, unus quos continet ordo:

Unus prseterea dens eft & folus in imo
Meque tenetNumen, ventus timet, aequor adorat^
LXIV.
S A G I T T A.
Septa gravi ferro, levibus circumdata pennis,
Aera per medium volucri contendo meatu
Miffaque defcendens nullo mittente revertor.
LXV.
F L A G E L L U M.
De pecudis dorfo pecudes ego terreo cunftas,
Obfequio cogens moderati lege doloris.
Nec volo contemni: fed contra nolo nocere.
L X V I.
L A T E R N A.
Cornibus apta cavis, tereti perlucida gyro,
Lumen habens intus* divini fideris inftar,
N* 6libus en mediis faciem prope reddo dierura.
LXVIL
SPECULAR.
Perfpicior penitus, nec luminis arceo vifus,
Transmittens oculos intra mea membra meantes.
Nec me tranfit hyems, fedfol tamen emicat in me,
Q a LXVIII.
«44 CiELII FlRMIANI
LXVIII.
SPECULUM.
Nulla mihi certa eft, nulla eft peregrina figura.
Fulgor ineft intus radianti luce corufcans,
Qui nihil oftendit, nifi fi quid viderit ante.
LXIX.
CLEPSYDRA.
Lex bona dicendi, lex fum quoque dura tacendi,
Do linguae frenos avidse fine line loquendi;
Ipfa fiuens, dum verba fluunt, ut lingua quiefcat.
LXX.
P U T E U S.
Merfa procul terris in cefpite lympha profundo

Konnifi perfoflis polTum procedere terris,
Et trahor ad fuperos alieno dufta labore.
LXXL
TU B U S.
Truncum terra tegit, latitant in eefpite lymphse:

Alveus modicus, qui ripas non habet ullas.
eft
In ligno vehitur medio , quod ligno vehebat.
LXXII.
F O L L I S.
Non ego continuo morior, dum fpiritus exit:

Nam redit afridue, quamvis mihi fspe recedit.
Et mihi nunc magna eft animae , nunc nulla facultas.
LXXIII.
L A P I S.
Deucalionis ego crudeli fofpes in unda,

Affinis terrae, fed longe durior illa.
Littera decedat: volucris quoque nomen habebo.
LXXIV.
Symposium. 145
LXXIV.
C A L X.
Evafi flammas, ignis tormenta profugi.
Ipfa medela meo pugnat contraria fato.
Ardeo de lymphis; mediis incendor in iindis,
LXXV.
S I L E X.
Semper ineft intus, fed raro cerriitur ignis;
Incus enim latitat, fed folos prodit ad i6lus:
Nec lignis, ut vivat, eget, nec, ut occidat undis.
LXXVI.
R O T JE,
Quatuor aequales currunt
ex arte forores.
Sic, quafi certantes , cum
(it labor omnibus unus»
Et prope funt pariter, nec fe contingere polTunt.

LXXVII.
S C A L M,
Nos fumus , ad coelum quae tendimus alta petentes,
Concordi fabrica, quas unus continet ordo,
Ut fimul haerentes per nos fcandatur ad auras.
LXXVIIL
S C O P A.
Mundi magna parens, laqueo connexa tenaci,
Junfta folo plano, manibus comprehenfa duabus,
Ducor ubique fequens, & me quoque cunda fequuntut,
LXXIX.
TINTINNABULUM.
/Ere rigens curvo patulum componor in orbem:
Mobilis eft intus linguaB crepitantis imago.
Non refonat pofitus, motus quoque fgepe rcfultat.
Q 3 LXXX.
«4^ CiELIlFlRMIANI
LXXX.
C O N D I T U M.
Tres oHmfuimus, qui nomine jungimur uno.
Ex unus, tres & mifcentur in imo.
tribus eft
Quisque bonus per fe melior , qui continet omnes.
:
LXXXI,
ACETUM EX VINO.
Sublatum nihil eft, nihil eft extrinfecus auftum:
Nec tamen invenio, quod in ifto vafe reliqui.
Quod fuerat, non eft: coepit, quod non erat, efle.
LXXXII.
M A L U ]\L
Nomen habens Graecum, contentio magna dearum,
Fraus juvenis pulchri , multarum cura fororum,
Excidium TrojcC, cui bella cruenta paravi,
LXXXIII.
P E R N A.
Nobile duco genus magni de gente Catonis,
Una mihi foror eft-, plures licet elTe putentur.
De fumo facies, fapientia de mare nata eft.
LXXXIV.
M A L L E U S.
Non ego te toto mihi vindico corpore vires,

Sed capitis pugna nulli certare recufo.
Grande mihi caput eft: totum quoque corpus in illo,
LXXXV.
P I S T I L L U S.
Contero cun6la fimul virtutis robore magno,

Una mihi cervix, capitum fed forma duorum,
Fro pedibus caput eft: nam cstera corporis abfunt.
LXXXVL
: :
Symposium. 547
LXXXVI.
S T R I G I L I S.
Rubida, curva, capax, alienis humida guttis,

Luminibus falfis auri mentita colorem,
Dedita fudori , modico fuccumbo labori.
LXXXVII.
B A L N E U M.
Per totas jedes innoxius introit ignis:
Eft calor in medio magnus, cui nemo ferendo.
jVTon eft nuda domus fed nudus convenit hofpes.
:
LXXXVIIL
TE S S E R A.
Dedita fum femper voto non
certa futuri
,
Jactor in ancipites varia vertigine cafus,

Nunc ego mccfta malis, nunc rebus laeta fecundis*
LXXXIX.
P E C U N I A.
Terra primo latebris abfcondita terrae
fui
Nunc aliud pretium flammae nomenque dederunt.
Nec jam terra vocor, licet ex me terra paretur,
XC
MULIER GEMINOS PARIENS.
Plus ego fuftinui, quam corpus debuit unum:
Tres animas habui, quas omnes intus habebam:
DifcefTere duae, fed tertia pcne fecuta eft.
XCL
MILES PODAGRICUS.
Bellipotens olim fêvis metuendus in armis
Quinque pedes habui: quod quanquam nemo negavit,
Nunc mihi vix duo funt: inopem me copia fecit.
Q 4 XCIL
248 CiELII FlRMIANI
XCII.
LUSCUS ALLIUM VENDENS.
Cernere jam fas eft, quod vix tibi credere fas eft.
Unus ineft oculus:
capitum fed millia multa.
Qui, quod habetj vendit, quod non habet, unde
parabit?
XCIIL
FUNAMBULUS.
Inter luciferum coelum terrasque jacentes
Aera per medium dodla meat arte viator:
Scmita fed brevis eft, pedibus nec fufRcit ipfis.
XCIV.
Nunc mihi jam credas, fieri quod poffe negatur.
06lo tenes manibus: fed me monftrante magiftro,
Sublatis feptem, reliqui tibi fex remanebunt.
RESOLUTIO.
0£7e tenes globulot manu , vel etiam manthus , id e/?,
Jingulis manihus oSio. En toUo feptemy vel feptenos ex

oBo iOis glohulis. Nonne remanent fex, unus nempe glo-
hulus , (jf connumerandi ei quinque digiti manus globum
tenentis ?
xcv.
U M B R A.
Infidias nullas vereor de fraude latenti.
Nam Deus attribuit talis mihi munera formae,
<2uod me nemo movet, nifi qui prius ipfe movetur.
XCVL
E C H O.
Virgo modefta nimis legem bene fervo pudoris.
Ore procax non fum , nec fum temeraria lingua,
Ultro nolo loqui: fed do refponfa loquenti.
XCVIL
;
S YMPO S I U M. 249
XCVII.
S O MNU S.
Sponte mea veniens varias oftcndo figuras.

Fingo metus vanos nuUo difcrimine vero.
Sed me nemo videt, nifi qui fua lumina claudit.
XCVIII.
MONUMENTUM.
Nomen habens hominis, poft ultima fata remanfi.
Nomen inane manet: fed dulcis vita profugit.
Vita tamen fupereft multis poft tempora vitae.
XCIX.
A N C O R A.
Mucro mihi geminus ferro conjungitur unco.
Cum vento ludor; cum gurgite pugno profundo:
Scrutor aquas medias ; ipfas quoque mordeo terras.
C.
O L L A.
Mater erat tellus, genitor fuit ipfe Prometheus:
Auriculaeque rcgunt redimitae ventre cavato.
Dum cecidi infelix, mater mea me divifit.
INCRETI AUCTORIS PHOENIX

LACTANTIO TRIBUTUS.
Eft locus in primo felix Oriente remotus,
Qua patet aeterni maxima porta poli;
Nec tamen aeftivos, hyemisque proprinquus ad
ortus
Sed qua fol verno fundit ab axe diem.
5 IUic planicies traftus diffundit apertos:
Nec tumulus crefcit ; nec cava vallis hiat.
Q 5 Sed
: ;
250 P H O E N I X.
Sed noftros montes ,

quorum juga celfa putantur,
Per bis fex ulnas eminet ille locus.
Hic Solis nemus eft: llat confitus arbore multa
10 Lucus perpetuee frondis honore virens.
Cum Phaethontasis flagraflet ab ignibus axis,
lUe locus flammis inviolatus erat.
Et cum diluvium merfiflêt fluclibus orbem,
Deucalioneas exuperavit aquas.
15 Non huc cxangues morbi, non aegra fene6lus,
Necmors crudelis, nec metus afper adit;
Nec fcelus infandum, nec opum vefana cupido,
Aut Mars , aut ardens caedis amore furor.
Luclus acerbus abefl:, & egefl:as obfita pannis,
20 Et curae infomnes , & violenta fames.
Non ibi tempefl:as, nec vis furit horrida venti;
Nec gelido terram rore pruina tegit.
Nulla fuper campos tendit fua vellera nubes;
Nec cadit cx alto turbidus humor aquae.
25 Sed fons in medio efl:, quem vivum nomine dicunt,
Perfpicuus, lenis, dulcibus ubcr gquis.
Qui femel erumpens per fingula tempora menfura,
Duodecies undis irrigat omne nemus.
Hic genus arboreum procero ftipite furgens,
30 Non lapfura folo mitia poma gerit.
Hoc nemus, hos lucos avis incolit unicaPhcenix:
Unica, fed vivit morte refeclafua.
Paret, &
obfequitur Phoebo memoranda fatelles:
Hoc natura parens munus habere dedit.
35 Lutea cum primum furgens aurora rubefcit,
Cum primum rofea fidera luce fugat:
Ter quater illa pias immergit corpus in undas;
Ter , quater c vivo gurgite libat aquam.
Tollitur, ac fummo confedit in arboris altae
40 Vertice, quag totum defpicit una nemus
Et converfa novos Piioebi nafccntis ad ortus
Expe^tat radios, & jubar exoriens.
Atque i
;; ; ; ; ;
P H O E N I X. 25t
Atqoe iibi fol pepulit fulgentis limina portgp,
Et primi emicuit luminis aura levis;
modulamina fundere cantus,
45' Incipit illa facri
£t mira lucem voce movere novam:
Quam nec ^^doniae voces, nec tibia poflit
Mufica Cyrraeis aHimilare modis. ^
Sed neque olor moriens imitari pofTe putatur,
50 Nec Cyllenceae fila canora IjTje.
Poftquam PhcEbus equos in apertarefuditOtympi,
Atque orbem totum protulit usque means
Illa ter alarum repetito verbere plaudit
Non errabilibus no6le dieque fonis.
55 Atque eadem celeres etiam difcriminat horas;
Igniferumque caput ter venerata , filet
Antiftes nemorum, & luci veneranda facerdos,
Et fola arcanis confcia , Phoebe, tuis
QuE pollquam jam mille peregerit annos,
vitae
6q Ac fe reddiderint tempora longa gravem
Ut reparet lapfumfatis urgentibus sevum,
AfTueti nemoris dulce cubile fugit.
Cumque renafcendi ftudio loca fanfta reliquit
Tunc petit hunc orbem, mors ubi regna tenet,
65 Syriam celeres longeeva volatus;
Dirigit in
Phoenicis nomen cui dedit ipfa venus
Secretosque petit deferta per avia lucos,
Hic ubi per faltus filva remota latet,
Tum legit aerio fublimem vertice palmam,
70 Quee gratum Phoenix ex ave nomen habet;
Et qua nulla nocens animans perrumpere poflit,
Lubricus aut ferpens, aut avis ulla rapax,
Tum ventos claudit pendentibus Êolus antris,
Ne violent fiabris aera purpureum;
75 Neu concretaNoto nubes per inania coeli
Summoveat radios folis , & obfit avi.
Conftruit inde fibi nidum, llve fepulchrum;
feu
Nam perit, ut vivat; fe tamcn ipfa creat,
Col-
252 P H O E N I X.
Colligit hinc ruccos & odores, divite filva

80 Quos legit AiTyrius, quos opulentus Arabs;
Quos aut Pygmece gentes, aut India carpit,
Aut molli generat terra Sabsea finu.
Cinnama de hinc , auramque procul fpirantis
amomi
Congerit, & miflo balfama cum folio.
85 Non cafiae nec olentis vimen acanthi,
mitis ,
Nec thuris lachryms, guttaque pinguis abefl.

His addit teneras nardi pubentis ariftas,
Et fociat myrrhae pafcua grata nimis.
Protinus in flrato corpus mutabile nido,
90 In talique thoro membra quiete locat.
Ore dehinc fuccos membris circumque fupraque
Injicit, exequiis immoritura fuis.
Tunc inter varios animam commendat odores;
Depofiti tanti nec timet illa fidem.
95 Interca corpus genitali morte peremptum
jEfl:uat, & flammam parturit ipfe calor;
iEthereoque procul de lumine concipitignem:
Flagrat , &
ambuftum folvitur in cinerem.
Quos velut in malfam cineres in morte coa6los
100 Conflat; &
eflfedum feminis infi:ar habet.
Hinc animal primum fine membris fertur orirl:
Sed fertur vermi lafteus eflTe color.
Crevit in immenfum fubito cum tempore certo,
Seque ovi teretis colligit in fpeciem:
105 Inde reformatur, qualis fuit ante figura;
Et Phoenix ruptis pullulat exuviis.
velut agrefi:es , cum filo ad faxa tenentur,
Ac
Mutare tineae papilione folent.
Non illi cibus efl: nollro concefllis in orbe;
lio Nec cuiquam implumem pafcere cura fubeft.
Ambrofios libat coelefli ne6lare rores,
Stelhfcro tenues qui cecidere polo.
Hos legit; his alitur mediis in odoribus ales>
Donec
;
P H O E N I X, 253
Donec Tnaturam perferat effigiem.
115 Aft iibi primaeva coepit florere juventa,
Evolat ad patrias jam reditura domos.
Ante tamen, proprio quicquid de corpore reftat,
Oflaque, vel cineres, exuviasque fuas;
Unguine balfameo , myrrhaque, & thure foluto
120 Condit, & in formam conglobat ore pio.
Quam pedibus geftans contendit folis ad ortus,
Inque ara refidens , ponit in aede facra.
Mirandiim fefe praeftat praebetque videnti
Tantus ibi decor eft, tantus abundat honor.
125 Principio color eft, quah"s fub cortice laevi, .
Mitia quem croceum punica grana legunt.

Qualis ineft foliis , quae fert agrefte papaver,
Cum pandit veftes Flora rubente polo.
Hoc humeri peftusque decens velamine fulgent;
J30 Hoc caput, hoc cervix, fummaque terga nitent.
Caudaque porrigitur fulvo diftinfta metallo,
In cujus macuhs purpura mifta rubet.
Clarum inter pennas infigne eft defuper , Iris
Pingere ceu nubem defuper alta folet.
135 Albicat infignis mifto viridante fmaragdo;
Et puro cormi gemmea cufpis hiat.
Ingentes oculos credas geminos hyacintos;
Quorum de medio lucida flamma micat.
iEquatur toto capiti radiata corona,
240 Phoebei referens verticis alta decus.
Crura tegunt fquamae flavo diftinfta metallo:
Aft ungues rofeus pingit honore color.
Effigies inter Pavonis mifta figuram
Cernitur & pidam Phafidis inter avem.
,
145 Magniciem , terris Arabum quae gignitur ales,

Vix aequare poteft, feu fera, feu fit avis.
Non tamen eft tarda , ut volucres , quae cor-
pore magno
Inceflus pigros, pergrave pondus habent:
Sed
!
254 P H E N I X.
Sed levis &

velox , regali plena decore.
150 Talis in afpedu fe exhibet usque hominum.
Huc venic yEgyptus tanti ad iriiracula vifus;
Et raram volucrem turba falutat ovans.
Protinus exfculpunt facrato in marmore formam;
Et fignant titulo remque, diemique novo.
155 Contrahit in coetum iêê genus omne volantum,
Nec prfeds mcmor eft ulla, nec ullametus.
Alituum ftipata choro volat illa per altum;
Turbaque profequitur munere laeta pio.
Sed pollquam puri pervenit ad setheris auras;
160 Moxredit ifta: fuis conditur iUelocis.
At
fortunatje fortis filique volucrem,
Cui de fe nafci praeftitit ipfe Deus
Foemina fit , vel mas , feu neutrum , feu fit
utrumque,
Felix, qus Veneris foederanuUa colit.
1^5 Mors illi Venus eft; fola ell: in morte voluptas:
Ut poffit nafci, haec appetit ante mori.
Ipfa fibi proles, fuus eft pater, & fuus hasres,
Nutrix ipfa fui, femper alumna fibi.
Ipfa quidem, fed non eadem, quas eft ipfa, nec
ipfa eft,
170 .^ternam vitam mortis adepta bono.
VEN A NTI I HONORII

CLEMENTIANI FORTUNATI,
Presbyteri Italici, ad Felicem Epis-
copuM, dePascha.
Temporaflorigero rutilant diftinfta fereno;
Et majore poli lumine porta patet.
Altius ignivomum folem coeli orbita ducit,
Qui vagus Oceanas exit, & intrat aquas.
5 Ar«
;
De Pascha. 255
5 Armatus radiis elementa liquentia luflrans,

Hac in nocle brevi tendit in orbe diem.
Splendida fyncero producunt jethera vultu;
Lstitiamque fuam fydera clara probant.
Terra ferax vario fundit munufcula cultu,
10 Cum bene vernarit ; reddit & annus opes,
iklollia purpureum pingunt violaria campum:
Prata virent herbis, & micat herba comis.
Paulatim fubeunt ftellantia lumina florum:
Floribus arrident gramina cunfta fuis.
15 Semine depofito , late feges exiht arvis,
Spondens agricolje vincere poflc famem.
Caudice deferto , lachrymat fua gaudia palmest
Unde merum tribuat , dat modo vitis aquam.
Cortice de matris tenera lanugine furgens
20 Prteparat ad partum turgida gemma finum
Subque hyemis tempus fohorum crine refufo,
Jam reparat viridans frondea teifta nemus.
ulmus, acer, nux,
Mifl:a fahx, abies, corylus, filer,
Plaudit quseque fuis arbor amoena comis.
25 Conftruftura favos apis hinc alvearia linquens,
Floribus inftrepitans pohte mella rapit.
Ad cantus revocatur avis , quae carmine claufo,
Pigrior hyberno frigore muta fuit.
HincPhilomela fuis attemperat organa cannis;
30 Fitque repercuflx) dulcior aura melo.

Ecce renafcentis tefl:atur gratia mundi,
Omnia cum domino dona rediflê fiio.
Namque triumphanti poft triftia tartara Chrifto
Undique fronde nemus gramina flore favent.
35 Legibus inferni opprefli, fuper aftra meantem
Laudant rite Deum lux, polus, arva, fretum.
Qui crucifixus erat, Deus ecce per omniaregnat;
Dantque creatori cunfta creata precem.
Salve, fefta dies, toto venerabilis aevo,
40 Qua Deus infernum vicit , & aftra tenet.
Mobi-
: ;
255 De Pascha.
Mobilitas anni , menfum, liix alma dferum,
Horarum fplendor, llridula cun^la favent.
Hinc tibi fylva comis, hinc plaudit campus ariftis,
Hinc grates tacito palmite vitis agit.
45 Hinc tibi nunc avium refonant virgulta fufurro;
Has inter nimio paffer amore canit.
Chrifle falus rerum, bone conditor, atque re-
demptor,
Unica progenies ex deitate patris,
Irrecitabiliter manans de corde parentis,
50 Verbum fubfiftens, & patris ore potens,
iEqualis, concors, focius, cum patre coaevus,
Quo fumpfit mundus principe principium
iEthera fufpendis, fola congeris, aequora fundis;
Quseque locis habitant, quae moderata vigent.
55 Qî genus humanum cernens merfum elfe pro-
fundo,
Ut hominem eriperes, es quoque faftus homo,
Nec noftro tantum voluifti e corpore nafci,
Sed caro , quae nafci pertulit , atque mori.
Funeris exequias patris novus author, & orbis,
60 Intra mortis iter dando falutis opem.
Triftia ceflarunt infernse vincula legis;
Expavitque chaos luminis ore premi.
^Depereunt tenebraj Chrifti fulgore fugatae
^ternae noclis pallia crafla cadunt.
65 Sollicitam fed redde fidem, precor, alma poteftas.
Tertialux rediit: furge, fepulte meus.
Non decet, ut vili tumulo tua membra tegantur;
Non pretium mundi vilia faxa premant.
Indignum eft, cujus clauduntur cunda pugillo,
70 Ut tegat inclufum rupe vetante lapis.
LinteatoIIe, precor; fudaria linque fepulcro;
Tu fatis es nobis; & fme te nihil eft.
Solve catenatas inferni carceris umbras,

£c revoca furfum quicquid ad ima ruit.
75 Redde
:
De Pascha. 257
75 Redde tuam faciem, videant ut fecula lumen;

Reddediem, quinos, temoriente, fugit.
Sed plane implefti remeans , pie viclor olym-
pum
Tartara preffa jacent , nec fuajura tenent.
Inferus infaturabiliter cava guttura pandens,
80 Qui raperet femper, fit tua prasda, Deus.
Eripis innumerum populum de carcere mortis;
Et fequitur liber, quo fuus author abis.
Evomit abforptam pavide fera bellua plebem;
Et de fauce lupi fubtrahit agnus oves.
^S Hinc tumulum repetens poft tartara , carne re-
fumpta,
Belliger ad coelos ampla trophasa refers.
Quos habuit poenale chaos, jam reddidit ifl:e;
Et quos mors peteret, hos nova vita tenet.
Rex facer, ecce tui radiat pars magna trophaî,
90 Cum puras animas facra lavacra beant.
Candidus egreditur nitidis exercitus undis;
Atque vetus vitium purgat in amne novo.
Fulgentesanimas veflis quoque candida fignat;
Et grege de niveo gaudia paflor habet.
95 Additur hac Felix concors mercede facerdos,
Qui dare vult domino dupla talenta fuo.
Ad meliora trahcns gentili errore vagantes,
Befliane raperet, munit ovile Dei.
Quos prius Eva nocens infecerat, hos modo
reddit
100 EccIeficT paflor ubere h6le linu.
Mitibus alloquiis aggreflia corda colendo,
Munere Fclicis de vepre nata feges.
Afpera gens Saxo , vivens quafi more fe-
rino,
Temedicante faccr, bellua reddit ovem.
105 Centeno reditu tecum manfura per sevum,
MefTis abundantis horrea fruge reples.
LaBant. 7om, IL R, Imma-
258 De Pas«ione Domini.
Immaculata tuis plebs hiec agitetur in ulnis,
Atque Deo purum pignus ad allra feras.
Una corona tibi deturj &
tribuatur ab alto^
lio Altera de populo vcrnet adepta tuo.
INCERTI AUCTORIS CARMEN,

DE PASSIONE DOMINI.
Quisquis ades mcdiique fubis in limina templi,
,
Sifte parum, infontemque tuo pro crimine

pafllim
Refpice me ; me conde animo , me in pedore
ferva.
llle ego, qui cafus hominum miferatus accrbos,
5 Huc veni pacis promiffaj interpres, & ampla
Communis culpge venia , hic clariilima ab alto
Reddita lux terris, hic alma falutis imago,
Hic tibi fum requies , viare6ta, redemptio vera,
Vexillumque Dei, fignum & memorabiie fari.
10 Te propter vitamque tuam fum Virginis alvum
Ingreffus, fum faclus homo, atque horrentia pafTus
Funera; ncc requiem terrarum in finibus usquain
Inveni, fed ubique minas, fed ubique labores.
Horrida prima mihi in terris mapalia Judae
15 Hofpitiain partu, fociaeque fuere parenti. -
Hic mihi fufa dedit bruta inter inertia primum

Arida in angufliis prsefepibusherba cubile.
In Phariis primos vixi regionibus annos,
Herodis regno profugus; reliquosquc rcverfus
20 Judaeam, femper jcjunia , fcmper & ipfam
Pauperiem extremam, & rerum inferiora fecutus,
Semper egens, monitis humana falubribus almae
Ingenia ad ftudium probitatis, aperta falubri
Plurima doftrina^ injungens miracula quare :
25 Im"
;
De Passione Domijni. 259
25 Impia Hierufalem rabidis exercita cnris

Invidia;, fevisque odiis, & cgeca furore,
Infonti eft poenis letalibus aufa cruentam
In cruceterribili mortem mihi quasrere. Quge li
Latius ipfe vciim diftinguere, fique per omnes
30 Ire juvet gemitus, mecum &rentire dolores;
Collige confilia , infidiasvê, meique nefandum
Sanguinis innocui pretium , & fimulata clientis
Ofcula, & infultus, & {kvx jurgia turbfe.
VerberaprGeterea, &promptas ad criminalinguas,
35 Figeanimo, & tcftes, & CcEci infanda Pilati
Judicia , ingentemque humeros & fefta prementem
Terga crucem, atque graves horrenda ad funera
grefiflis.
Nunc me, nunc vero defertum, extrema fecutum

Supph'cia, & dulci procul a genitrice levatum,
40 Vertice ad usque pedes me luftra: en afpice crines
Sanguine concretos , & fanguinolenta fub ipfis
Colla comis, fpinisque caput crudelibus hauftum
Undique diva pluens vivum fuper ora cruorem,
Compreffus fpeculare oculos , luce carentes,
45 Afiiictasque genas: arentem fufpice linguam
Felle venenatam, & pallentes funcre vultus. •
Cerne manus clavis fixas,. traftosque lacertos,

Atque ingens lateri vulnus: cerne inde fluorem
Sanguineum, folfosque pedes, artusque cruentos.
50 Flecte genu, lignumque crucis venerabile adora
Flebilis; innocuo terramque cruore madentem
Ore petens humili, lacrymis fufTunde fubortis,
Et me nonnunquam devoto in corde, meosque
Fer monitus. Seftare mea; veftigia vita:
SS Ipfaque fupplicia infpiciens, mortemque feveram
Corporis, innumeros memorans animique dolores,
Difce advcrfa pati, & propria: invigilare faluti.
Hrtc monimenta tibi fi quando in mente juvabit
Volvere , fi qua fides animo tibi ferre meorum,
R 2 60 De-
25o De Passione Domini.
60 Debita fi pietas, & gratia digna laborum,
Surget: erunt verse flimuli virtutis, eruntque

Holiis in infidias clypei, quibus acer in omni
Tutus eris, viftorque feres certamine palmam,
Haec monimenta tuos fi labilis orbis amicos
6s Avertent fenfus , fugiente decoris ab umbra
Mundani, efficient, ne fpe captatus inani,
Mobilis occiduis fortun£E fidere rebus
Auferis, aut vitae fperare fugacibus annis.
Sed te nimirum fic ifla caduca videntem
70 Secula , & exutum patrias melioris amore,
Orbis opes, rerumque ufus, & vota piorum
Moribus extollent facris, vitaque beatce
Spe, duras inter poenas, te rore fovebunt
Coelefti, padique boni dulcedine pafcent.
75 Purpuream donec, pofl ultima fata relifto
Corpore , fublimes animam revocabit ad auras
Gratia magna tibi. Tunc omnem exuta laborcm,
Angelicos tunc laeta choros, aciesque bcatas
Sanclorum infpiciens, aeternas pacis amoena
So Perpetuo felix mecum regnabit in aula.
LECTIO-
)o(
<>€!
VARIiE LECTIONES
TEXTUS LACTANTIANI.
T O M U S I.
IN LIBRO L INSTITUTIONUM
Pag. 4. DedifTent, quod tx- Hahtnt alii plerique : dedidif-
primnnt Mfs. Lips, Goth. iSJ* fent.
Rohan.
ibid. Atque ita Deeft in Mf. Rohan, Recie qui-
dem.
ihid. nudam veritatem nudi tX' Legitur in multisnliis ed. IsfMff*
peditique fequerentur ^ tan- virtutem ^ virtutis.
tumque apud eos veritatis.
Ita Mfs. Oxor.. a Sparckio
laudati , cum illis quibus
ufiis eft Edit» Colon. anni
1544-
pflg. 5. DiiTerenda Conjiek Petruf Francinf fortt
legtndtm ejfe : afTerenda.
pag., 6. quodopusnuncnomi- Defiderantur in Mfs. 4. Reg. a.
nis tui aufpicio. Hac ufque Bonon. 7. Vat. aliis, }Sf in ed,
ad Omifiis ergo. Extant Florent., atque ab Ifaeo ra-
in Mfs. Reg. 900. annorutn^ tionibus contrariis impug-
\^ in aliis 4. regiis ^ 5. Vat. nantur.
2. Colbert. ijf pluribus nliis
Mfs. ittm in tdd. vctuftijjim
mis Suhlnc. anni 1465. Ald.
15 15. Paris. i;^2$. aliis^vin'
dicauturque a v. doctijjimis
Sreph. BaluziOi Tilemontio,
fValcbin.
fag. 7. Mi/j//cf>'/;afFerentibus Hah. Mfs. 9. rtc. cum nonnullis
ut paulo inferins ^ qua; alla- editis : aiTerentibui.
turi fumus, }sf l. 3. cap. 7.
nec tamen adfcrat ipfe ,
quotl fequamur, (^ c. 16,
nihil boni cid vitam adfe-
rcbant.
252 Lectiones Varije
ibid, inquirentibus veritatem. Alii : quaerentibus , Cellariut
Ita Mfs. S. Gerv. 45*2. Lips. pratulit : requirentibus tx
Lips.
ihid. nec modum reperi-
libri Refcrihit Htumannus. necliber
nnt fubintellige f nec Hnem m. fecus ac omnes Mfs. i3*
reperiat oratio. ed,
pag. 8« prave alTerunt. ita op- Habent aliqui rec. proferunt,
timi Mfs. alii prsferunt.
ibid. ut per praecipitium la- Habent Mfs. 1. Colb. rec. ^ Ro-
bantur Et fic inferius la-
: han. ut in praecipitium i.
bantur utitur I. 6. c. 57. Reg. ut in praeceps.
Epit. c. 69.
ibid. velintque fe tandem ab Conjicit Francius forte reciius
inveteratis religionibus li- legi liberare, ftd melius in
berari» Col. edit. anni 1544. itgif^f'
velintque tandem ab invr.
liberari.
^ng. 9. quod mirabili ratione Leg. Francius quod tam mi-
conftat. rabili r. c.
fag. 10. Non unum efTe in- Addunt f. ed. non unum efTe
telliât. Deum intelligat.
ibid. Virtutis autem perfec>i- Legebatur antea per triplicem
or natura potell eite in eo, negationem : Virtutis autem
in quo totum elt, quam in perfe<fta natura non potefk
eo, in quo pars 6ic. efTe nifi in eo, in quo to-
tum eft; non in eo. i?e-
fcrip/it Heum, V.
perfe- a
£la natura in eo potius e(l,
in quo totum ell, quam
in eo. Minus recte, ut Bu-
tieinnnu.notat infnaed. LncL
anniij^^;ubirecii(/imam lecl,
hancce admifit: Virtutis au-
tem perfefta natura in eo
potefl efle, in quo totum
e{\f quam in eo &c.
ibid.quia perfeûs eft. Hie Omittunt Mfs.\Lips. Goth.y W
«X Mp. primee notce & vet,
edd. Rom. & Cellarii re-
pofitum.
png. II» facilius efTe ab uno IlludKiTc minus neceffarium re-
regi. jicit Bunetnann. cutn aliisEd,
pjuribns. Primum itiferuttTo'
tna/tuSf quemfecHti funt alii^
Textus Lactantiani. 25j
ibid. fenfu deficimu» 5c ver- Exiflimat Heum, leg. ejfe : de-
bis. ficimur juxta anahgiam la-
tini fnvionis: Siquis defi-
ciaturpecunia. Sen. Ep. "^C.
ibid. tantae intelligêntiaB. Ita Hahent 7, rec. }^ Sangerm,
Mfs pri£cipue Rohan. tantam.
âg. non poterit fumma
J2. Addit Col. Ed. anni 1544. '€f
ipfi conflare /»/>". Epit. c. alii potefias.
2. nec poteft aliter rerum
fumma confiflere.
ihid. diverfitate. Hah. Mfs. 10. rec^ interquot
Rohan. isT' ed. Subl. fup. no'
minata diverfitates.
ibid. quibus commoveri. Refcribit Gronovius: Siquidem
contra omnes Mfs. (Sf Eddm
Eleganter, ut advertit Bu»
tieman. fc. rxvrcr-/,? vidctur,
affeaibus commoveri ad
afFecius.
fag. 13. tantarum rerum. Ohfervat Ifaeus , tantarum hie
non tnagnitudinem, fedmuhi'
tudinemfignificare', utfiat an^
tithefis ad illud UT\3. Sicut
Gracus promifcue ex-
rcG-nroi
primit : tot Jj' tantus; i?*
Lacc. alibi etiam tanta ho-
minum millia /-. 5. c. 13.
ihid, potens omnium. RefcrihitHeum. parens omni-
um. nihil mutandum;
Sed
cum maxime hic de potentia
Dei loquatur , W
leci. vulg,
conftauter omnes libri expri-

mant.
ihid. qi'i hoc ita putant. Habent alii melius : qui hoc
putant.
ihid. fallaces fuerunt. Hab. Mfs.^^.rec.Edd.mendzczs^
ibid. At quin. ha Jfaeus in Alii Atqui Sangerm, Atque.
notis ad Laci.., nbihancleci.ex
Aruobio 13* Tertul. confirmat.
ibid. Mentis emotae. S.c eti- Hah. 3, Mf. Reg. 1. Colh.Goth.
am l, 4. In/r. c. 27. homi- Jun. W
Brun. mentis femo-
num mentes emotas. t£; quod ejficacius adhuc mttir
R
2^4 Lectiones Varije
ttm La£l. exprimit. Galla-
us.
ihid, fed etiam cohaerentia, Sed faltem cohsrentia, vel
ita Mfs. ^ td, omnes. fed certe cohaerentia , Jtve
fed vel cohsrentia, ycr/p-
Jijfe lân&antiumy ^*fnendu>n
ejfe librariorum^ fufpicatur
Vall. tejle Ifato.
ibid, Num ergo fallaces. Mf. 8- rec.non ergo.
pa^. 14. Correclores pravita- . Hab. Mf Cant. }^ td, SuhU
tis, recie quidem ^
apte^ ob correptores.
fequens pravitatis. Ita in
lihr. de ira c. 15 c. 17. ^
ad pravitatiscorretlionem.
ibid. extemporali cibo. Fa- Edd. plures. tcmporah*.
cile, parvo parabili. itaMf.
Goth. }sf alii.
ihid. non polfet, Hab. Mfs. 13. non poteO.
ibid. de quibus non cre<
his, Ed. rtc. habent. Ab his, qui-
ditur. Itaomnes prope Mfs. bus vetufliores aliqua ^ dft
l^ edd.vet.Rom.Veneta 1490. quibus his omnino.
alii fic }Sf infra l. 5. c.15.
De fuis doceamus auclori-
bus.
fag. 15. id eft, primogeni- Defunt in Mf. Rohan. iif Sa«-
tum. germ.\ videnturque exglojft-
vtate amanuen/is adjtcta efje,
ibid. Natura igitur &ratione In Mf. Bonon. ant. deducente
ducente Jtc opt. Mfs. ant. ^ in 4, ric. docente, in 3. aliis
edd. îpfe Laci. infra na« dicente.
tura ducente.
ihid. poteflatem caBli. Hah. Mfs. 3. rec. ^ ed. pleri'
que potentiam.
ibid. efFe£la funt omnia. Mf. 1. Honon. ant. (Sf i. Colb.
rec. fatla. Placet viro eru-
dito efficla propter feq. fc.
materiam fiâm.
fag. 16. Tta materiamrerum. Hab. nlii Omnium rerum. Sed
Ita Mf. Roban. Sangtrm. ^ videntur hac duo verba ab
Amanuenfibus intrufa efft ,
cumproximeprcectdat. Cun-
£>a formaverit; }^ multum
hic varient codd. Abfunt
enim a Mfs, Rtg, 6. aliûi
1 :
Textus Lactantiani. 265

omittunt omnium , alii re-
rum 10. etiam Mf. pro ita,
legunt item.
Conflituit. Hab. Mfs. ^.rec.i life*/. pofuit.
ibid.
^
pag. 17. Permillus, Hab. vulg. ed. Maronis. com-
miilus.
ibid. nuncupat. Hab. Subl. pr^dicit.
pag. 18- authoritatem & ma- HabentMfs. i. Reg.rec.i.Colb,
je{btem. i. Brun. Veritatem ma- &
jeilatem.
ibid. Deorum omnium De- Legtbatur antea: Re£lorisor-
um. bis terrarum, cslique &
Deorum omnium Dei.
ibid. Deos genuit. Refcribit Crenins: Deus ge-
nuit, '(j illuflrat ex L. \ . c.7.
ubi Laciantius ad hunc locum
provocat : Genuiffe regni
fui minidros Deum.
ibid. infatuata pravis opinio- Mfs. 5. Reg. I. Bofi. 3. Colb.
nibus. Ita Mfs. codd.2.Gro~ alii ; cum editis Rom. 1463.
Kovii i<f Claromontii cum edd. Betuleii ^S" Jfaeihahent in- :
rtc. 4. fucata, alii fucata i. Colb»

rec. fufcata. inaltero Colb.
corrupte legitur : retrover-
fus infricata in 14. Mfs. re-
trorfus.
ibid, Ex hominibus in Deos Rec. 1 .cum editis plerisque
relatus efl. lea Mfs. potio- inter Deos.
rts Boii. Reg. 900 annorum
3. atii regii. 4. Colb. alii.
png. 19. HunciEsyptiiTho- Plures editi ferunt: Thoth.
yth zppzWint.MaximaMfs.» 1. Reg. Thout. I. a\. Reg.
Editorumque in hac uoceTho- Gcvoiy I. Colb. NHOTTH al.
yth varietas. Nojiram /«- Colb. Qnovft. 5. Reg. fcripti
ciionem cmfirmant Mf. iS* &cjvB- ita editi Betulei , F/i-
tdd. prajiantiores : Eufeb. /itelli (S' Henr, Petr, 1. Colb»
^ri£parat(_ Evang. l. i. c. 9, Hermin,
Cicero l. 5. de Nat. Deor,

unde hunc locutn Lactantius
defumfit: ,,iEgyptii Tho-
,,
yth vocarunt, Alexan-
t) drini Thoth, Grsci Her-
R
,, nnen, hoc efl, Mercu-
*'
,, rium interpretati.
ibid. & Pheneats colunt eum In Mf. Cauc. Jun. \^ Caitnb'

religiofe. Ita Mfs. codd» rtg.i ac ed. Rom. 146 !• ha-
Cauc. 1. Lips. Ultr. Cbrift. bttur: Et Pheneatae fer-
^ td. Ctllar. cum aliis. vant & colunt eum religio-
fe. In editii Betul. Thys,
Spartk J-Valch. Et Saitae
colunt eum religiofe. In
Edit. Paris, 1525. Ald.Faf
Isf quibusdam aliis : Et Sait«
fervant &colunt eum re-

ligiofe. Petrus Ciaconius
ûf\iicntur legendum ejfe : Et
Saitaj & Pheneatae colunt
e. r. Nojier conjicit: Et
Saitae fervant, &
Phenea-
tae colunt e. r. ; ut dicatur
\£f in /Egypto a Saitis fer-

vari , }£f in Arcad':a a Phe-
neatis coli.
ihid. Adeo, ut ei multarum Crat. (^ Tornef. imponeret.
rerum & artium fcientia Mfs. Cnuc. Jun. i.Colb. isf
Trismegiflo cognomen edit. Paris. 1525. uc ei ob
imponeret. ItaMfs.antiq. multarum rerum fcientiam
JjT" meliores , i?* ed. pleriqut, Trismegiflo cognomen
imponerent.
ibid. ne apud CraBcos quidem, Hac ultima abfunt a 3.V 'W'//.
nedum apud Latinos. atqut etinm a Rohan. •5' San-
germ, ^ in edit. Subl. ant,
recte quidemy ut advertit Bu-
neman.
pag. 20. Quartam Cimmeri- In Goth. leg. Cymercam in
am. Ita Mf. 2. Reg. Na- Gronov. cimenam pro Ci-
var. I. Sorbon. Vict. Ultr. l. meriam in i. Colb. '^ Ahrm.
Brun. Chriji. is' edit. Ctlla- Cimsam in 2. Colb. rec. Cu-
rii. neam. »« 5. Reg. 12. Vat. i.
SorboH. 2. Clerom. ac multis
td. CumaBim; atque fic re-
cle legi ad fidem vet Mfs. Bu-
nemanno videtur , quod Cum
mit rcfpovfa dederit , '^ fn-
tis adhuc difiinguatur a fep-
,

tima , Cuman 1 dicia , cum
h(£c Cumaa Italice notninetur,
pag. 20. Vico MarpefTo, cir- Flnres tamen Mf. }£f 3. veter-
ca oppidum Gergithium. rimce edd. Rom. /j/ite«f Mar-
ha qitidem tefiibus Jfaeo Jff meiro. Aptid Suidam efi:
GalUo tnajor pars MJs, La- MarmifTo. Hermolaus Bar-
ciant. harus in caftigat. ad Plin, /,
^.Cj^^putat Itgendum: Mer*
mifTo , ex Stephano de urbir
bus in Ms^f^yix(re(. 1
pag. 21.Cujus fortes Senatus Hcec abfunt in multis Mfs, I3*

in Capitolium transtulerit. edd. antiquis^ Sublac. aliis,
Cotifirmant hatic leci. Virg. in aliquibus veTuHijfimis Mfs,
l. 6. Aineid. v. 72. , Tibull, efi: In Czpitolio. Mf. Gat,
l. 2. Eleg. 5. V. 67.
fqq. Ipfe habet C. f S. in Capitoli-
Laciant. iufr. c. 14. iatur- um attulit; in la. ed, rec»
no datatn fortem — ele- legitur Sacra pro fortes.
vand« fortis. Et in Epit,
c. ii>. ubi Sortes & oracula
junxit.
ihid.Nifi a quindecim viris Mf. Gronov. Infpeflos habent
infpicifas habent, itaMfs. I. Colb. >^ impr efit, inCiîci
4. Reg. 5. Colb. 2. Sorbon. fas ef^.
aliiqm,
ihid.& Erythraeam fenomi- Cod. Jun. Guil. Isf Emati. Taxi
natum iri praElocuta eft, Pen. Erythream fe nomi-
cum eflTet orta Babylone. nat, ubi prolocuta eft. Pro-
Sic Mf. 4. Reg. antiq. edd„ loqui obfervat Guil. hic idem
Qrapb. Gjmnici, Betulaii, ac vaticinari '(£f futura cane^
re unde dicii Propheta, quod
',
futuraproloquerentur. Inali-
quibits fcriptis editisque pro
Babylone legitur Babyl05
niz.
ihid. TeAimoniis earum fue-
rit abutendum pro uten-
dum. S/c Terent. in prolO'
go Andr. operam abutitur.
ihid, (T jtccvo? is-rti, Hah, Mf. Reg, ant,tex.m\. ct^-^
Xii> regnat.
pair.ii. irvxît. Ita ex emtnd, Hab. aliqui iri^B-» aeteri pleri"
Turneti is" autoritate Mfs. que Mf iTvpci» vel iruxi
Cauc. I. Claromont, Res. quod refpuit metri ratio.
vet.
,
268 LeCTIONES VARIiE

ibid. t'<; fm»i uf^t S-£«j» Efl in Mf. 1. Reg. fiete? yx^
3-£«s iif*i Ranconttus cenfuit

c i utycf ts-Tt Bîoi.
ibid. quod Delphis credo , Hab. 7. Mfs. Emigrave-

c?' r^.
migrnverat Sic quidem recte rat. Thomaf quo Del- legit
Mf. l^ vttujlijjmi edd. phis. 12. Mf. rec. quo a Del-

phis. i//M^, Ciedo, etiamin
aliquibus impreflis omijnm ,
fed per troniam eleganter qui-
dem banc vocem adjtciam efft,
_ notant Thomaf }^ Ifaeus.
âg. 23. qui unum cfTe dici- Habent alii quia unum. Ah
mus. Bon. Tax. Pen. haec plane
abfunt.
ihid. nihil efl, quod nobis fa- Hab. 5. Mf. rec inquod. Em,
ciant invidiam. in quo. qj* pro invidiam Mf.
2. Colb. injuriam.
ibid. Qui unum Deum dica- in aliquibus rtc. tdditur: fi
mus, multos negemus. 2/0 multos 4. Edd.. vtr. omit-
vet. Mf. tuvt: Deum.
ibid. cu)us nomen exponunt. Hab. Ed. Betul. <5f Mf. Cauc.
i. e. txtruduttt , cutn illud exponunt Mf. Bon. rec. l-
fluyibus tribuunt. ita Mf. Tax. Lips. esplodunt. quod
Vat. 9. Reg.6. Colb. 1. Bc- Thnmafio praplacet tx pdt
fioJi. ant. alii , cutn editis p/f- codd. ant.
. risque.
ibid. AiXc9-T^c(î,fic Mfs. i.Reg. Rigiiif.Goth. Clarom. l^Brun.
45" Guil. Canteri. ToiiTt(f>i. Alttr Clarotn. 1 Rtg,
l.Colb. 6>Ma-T^cî.duoColb.
isf edd. quiiatn. iycXcirr^c^p^
fog. 24. dum honorare fe vult, Cellar. W 7- Mf. rec, honora-
& in czbIo collocare. ita
ri & coliocari.
Mf cutn oviuibus editis.
ibid. quia fieii non poteft,
quin id quod fit, aliquan-
do tiîQ cceperit &c. Ad'
vertit Bra/icbell. ad hunc lo-
cutn , caute ifla omnia usqut
ad finem cap. legenda efft., fi'
quidem vebementer abborri'
aut a more h.juendi Theole-
goium ^c.i fed in contrari'
vm Bunnetnannus prafentem
locumimunemab errore pro»
TeXTUS LACTANTIANr. 2^9
nutttiat; intelligendum nam-
que e[fe de rebus exifientibusy
vt L. i\.c. lo. Ceterumin
iisy qua fequuntur , Laci,
haud adcuratefentire.
pag. 24. quando nihil ante Habent Mf. eodd. Bonon. 6.
illum fuit. Colb. alii quoniam.
pag. 25. de tanta majeftate. AUi rec. potedate.
ibid. a mutis animalibus dif- praplacet Bunnemanno , cun%
ferentes. Cellar,Raimm. aliisque lege-
re: mutis. ad imitationem
Cic. 5. Fin. c. 15.quid ani-i
mantibu<! differRmus.
ibid. Dii ergo fi funt immor* 3. Reg. Goth. isf Betulei. ac 2.
tales. Ita Mf. 2,. Bon. i. edd. rec. Diis ergo, fi funt.
Reg. vetufl, alii cum editis
plerisque.
ibid. Quid opus efl altero fe- AdduHt Mf. 4. Reg. Vat. 4,
^
xu, cum fucceflione non Colb, nimirurp. ut êne-

al.
egeant. renr. in Colon. ed. a?;»/
1544,
ISf in Betul. aliisque tfi
: ni-
mirum ut generent? ipfa
prooênie quid opus efl.
Suhl. anni 14(55. hab. n. ut
generentur. ipfa p. &c.
ibid. quando pro quandoqui- Hah. plures Mf. Quoniam.
dem ,
quod pajjim ufurpat
Lacl.
pag. 26. quafi Africanus. Hab. 'Mf rec. i. Reg. i. CoW.
}Sf Brun. Gentes apud Af-
ricap.a"!.
ibid. ac expurgafle. Habent aliqui ac purgafTe alii
ac expugnafTe. ha dua vo-
ces Walchio fuperfl.ua vidett^
tur.
ilid. Geflit. Addunt Mf. I. Colb. ^ Brun.
ut vultis.
ibid. quae non ferro --- de- Hah. Bonon. ant. quae ferro -
bilitari frangique poflit. .- frangique non pofHt.
ibid. non ego eum cum fum- Hab. quidam. ed. non modo
mis viris comparo. ego eum.
pag. 28. in Oeteo monte. Hab. 1. Lips. inOeteomonte
TheflaUsB,
:.

ibid. Epidauri moratum. Hab.i.Clarom. commoratum.
I. Reg. I. Colb. Brun. W
mortuum.
ibid. qus illi negari potuit Hab. Mf rec. 1. Colb.2. BruH.lsT
impune. ed. Tornef negare. 3^««. Is" i
Colb. quac illenegare i.Bo'

non. ant. Ultr. i. Clarom,
quam il!i negavit.
ihid. livore injuriaB» Hab. Mf W
edd. dolore.
rec.
Htumaiinui refcribit : livore
& icjuria.-
pog. 29. abamoreaclibidine. Hab. rec. ijf imprejji ob amo-
ita vetufiiffimi ac opt. Mf. rem ac libidinem.
ibid, delatus enim Cretam.^ Hab. impre/Ji Diam.
ibid. impudicam mulieremin Addit Mf Bonon. Arrianem.
littore.
ibid. ne nimium moUis vide- placet Cellario, quod Mf. i.
retur. Colb. Em. Chrift. rtfert ni-

mirum.
ibid, vendicavit. Hahent 5. Mf Reg. vindicavit.
ibid. laceflitus. Hab. Subhzc. perfecutus.
pag. 30. id quidem a poeta Addit Sublac. dicitur a poeta.
ut alius lit poflea fu- Conjicit nofter forte Itgtndum
P«5 31.
turus. ejfe: ut &
alius fit.
ib d. imprudentia in co non Hab. edd. Sublac. Roftoch. Ven,
Dei. Ita Mf. Reg. Vat. 3. 1471. al. primum ih eo pru-
Colb. 2. Uruit.lSêdd.pluref, dentia, non Dei, fl/z/ pru-
dentia Deo non Dei in 3.
Colb. 1. Clarom. 't^ vet. edi-
tis efl , prudentia in Deo
nori Dei. Antvtrp. Gym-
fiic. primum in eo pruden-
tia, aliter providentia non
Dei. Reimm. & primum
imprudentiain eo, non Dei
fcientia , Heum. fic tentat
primum in eo non eft pro-
videntia deinde con-
fcientia imbecillitatis: ti-
muitutiquemajorem: WW-
chius primum in eo impru-
dentia, nonDei providen-
tia.
pag. 31. aliquid majus exi< Exifiimat nofler forte Jeg. ali-
ilere. quis major. pojl exillere
Mf. i.Bon.addit.: ideonec
optimus, nec maximus.
ihid. Vana fuperflitio." Hab. Mf. plerique cum edd,
una fuperilitio.
pag. 32. revolvantur. Hah. 3. Alf vfc. devolvantur.
ibid. Si Parcarum tanta vis. Hah. Mf i.Reg. Colb. 'd' Brun.
Si fatorum.
ibid, îK Mf 2. Colh. Brun. Zd» quafl
vita dator,
ibid. refôrenn. Ita Mf. ant. Alii regem.
Jj* potiores.
ihid. Danaem violaturus. Addiint Rec. quidam Mf. Jsf phi-
res editi: Jupiter. Glojfe-.
ma eruditis videtur.
pag. 3:?. tutelam habuit in Hab. $. Vat.m a.qu\lam. Ifaeus
aquila figuratam. ita refcrihit: in tutela ha-
buit aquilam figuratam is*
bancfuam lectionem vindicare
contendit ex eo , qnod fequi-
tur : ficut taurum.
ihid, ac fentiunt. Hahent alii: nec. 2. Reg. rtc,
non.
ihid. ipfas res gertas. Mf. Gronov, ipfa gefla.
ihid. Si enim hic efl Jupiter, Aliqui Rec. cum multis edd, Si
. qui a vobis dicitur Deus, enim Jupiter, qui a vobis
ita Mfs. ferme omnes. dicitur Deus, non is eJh
pag. 34« in qucm fi cecidit Deefl in 4. Colb. Hic. Mf Jun,
hic Jupiter. hah. is Jupiter. nlii ille. 2.
Rec. Reg. 3. Colb 2. Brun.

ceLiJeric.
ihid. eum vero. Exifiimahnt Francius legendum
ejfe: enim vero.
ibid. nihil ijjitur a poetis in Hah. 13. Mf rec. •>£f edd. Non
totum fictum elh ig;itur a poetis totum fir
clum t{\.
ihid. Agefilao. Ltgunt alii : Aaelarto.
ibid. Marci Antonii. Ita pUm Viit. Bonon. ant. <:S^ rec. l. Rtg,
rique Mf. eod. I. Colb. I. Sorbon. babent
Pompeji , quod Tboma/to
probatur,
ibid. MefTene. Z.f^««/fl/.Mefrena<i/.Meirdna.

272 Lectiones Vari.e
fag, 35. Ubi Jupiter. Hab. 1 '^. Mf, ae vet. ed. Rotn.
^ Jf Ibi.
ibid. fecundum mare. 2. rec. Re^. 3. Colb. fecUS.
ibid. non ut in eos. Hab. Sublac. Deos.
ibid. figuris verficoloribus. Hab. 3. Reg. I. Colb. Brun.<Sf
4. ed. rec. figuris variisque
coloribus. quod Heumanno
praplacet.
ihid. figuretur. AUi fingatur.
pag, 36. quid fit, apparet. Hab. i. Colb. '(^ Brun. qui fit
4. fcrifti rec. quis fit.

ilid. aetate peniim aaa, h. e. Hibent plitres pelfumata, alii
ad finem perduaa. peJlum perfumjta, cui in ««0 Va-
ire enim latinis eft^ in imam tic. nnftra leclio ad oram li-
alicujus rei partetn decidere^ bri adfcriptalegitur. l. Colb.

quod h. l. tnetaphorice Lacian- a fecunda matiu : perfinita i.
tius ufurpat. If. Et ita Mf. Clnrotn. pevfun£la 2. Bonnn.
0.. Rtg. antiquijjjmi cum 2,. Taxaq. Peit. t£f Docat. pef-
aliis 5. Colb. Wc fume acta. 1. Fat. confum-
matn,
ihid. Vitam commutavit. Hab. Mf. t. Colh. Cantabrig.
J5f i.C/rt»-ow. confummavit.
fag. 37. in oppido CnofTo. Hab. I. Bonon. Enolfo aliuj
antiquior CofTo. i. Rej?;,
NolFo 2. Reg. Marm.}^ ed.
Rom. 1470. GnofTo ; alii
mahint in Jafio monte.
ibid. Zc^yficqne vet. Mf. Regio. Hab. i. Reg. i?" 3. Colb. Zvfc*-
Puteati. cutn aliis. alius Colb. J?' I. Clarom.
Zitx i. Sorbon. ZviicxaliiZtvs,
ihid. rerum fcriptores. Hab. ed. Sublac. litterarum.
ibid. enumerari. Pent.legitnumtrmcetera edd.
nommari.
pflg. 38. rcpentino. Alii repentinc.
ibid. Hellefponticum. Hab. 18- 'W- cww td. quibus'
dam Hellefpontum. for-
taffelegendum Hellefponti-
um, ut fupra c. 6. Helle-
fpontiam.
Pan eum deducitin Pavent alii^qHileguntVzmzzm^
fag. 59:
montem. ita Mf. is^ edd. Fansum, Paneam i. Reg.
plurimi. antiqui£imus hab.Pzuemnmp
plures Vat. }£f 8- fd. Pan-
tum I. Colb. Paneum aliut
Paueum i. Clarom. Panen.
, :

Pag. 39. Stela grace a-TnXvj
,
Habent Mfs. Jjj' ed. plerique
Columna. Ita Petrus Cia. Stella. Mfs. Ficlorin. SteH
conius hunc locum reflituit, lia.
ibid. ibique eo in loco aram Putavit Ciaconitts ita fcri^fijfe

creat cslo. Lactantimn: Contemplatus
eftlateterras, Ineomonte
aram creat, primusque in
ea ara Jupiter facrificavit,
in quo loco fufpexit, id-
que, quod fupra antea mun-
dus erat , quodque acthec
vocabatur, precans, pri-
mum cfBlum nominavit.
ihld. quod nunc nos nomi- Habent multi editi : quod no-
namus. minatur «t/âve?. i.Bon.fim..
pUcitery quod nominatur. re-
ctius.
ihid. precans. Mfs. 12. rec. cum ed. placans
I. Colb. deprecans. a Lipr»
participium plane abefl.
ihid. in oppido Aulacia. Habet I. Reg. vetuftijjimus
Antlacia. «/« Alacia.a.i?*^.
I. Maron. ^
ed. Reg. hnXi-
tia. I Ltps. Alaria.
p«^. 41. Num idcirco. Habet Lips.
I. plures editi^ W
nunc idcirco. aiii Jtne inter-
rogntione. Mfs. a. Colb. JS*
I. Clarom. non idcirco.
pflg. 42. aliqua vis major. Adduvt editi : potentior aut
maior. Gloffema eft.
ibid, formavit. Habent meliores libri Ovid. fer-
vavit.
âg. 43. facie deterior. Mfs. 1. Reg. }£f I. Brun. cum
edd. 1 1. facile.
prtg. 44. Conceflit ei. Hab. Mfs. Em. Chrifl. ^ td,
Cellarii : eis. Scilicet matri
iS!* Snroribus.
ihid. Pluto latine efl Dispa- Alii. multi cum plerisque edd*
ter. Ita Ifaeus legendum effe Diespiter.
cenfet\ favtntibus Mfs. qtii
Diispater , i?* i. ClaroM,
qui Dispiter habet.
ibid. hxc infert. Alii. refert»
Laântii Tem. ll. 3
«74 Lectiones Varije
fag. 44. eosque muro circum- Hab. I. Colb. ree. murumt
egit. ûod Ifaeo plactt. 2, Reg. ejt
quibus unus vetuflijfmus: eos»
que muros circumegit.Spar-
ckius mavult: circumdedit.
iHd. filios ejus pugnando vi- I» 3. Reg. 1. Colb. is' Brun. eft:
cifle. ita ûamplurimi ^ opt, filios ejus pugna vicifle. in
Mfs. I. Colb. Hlios ejus expug-

navilFe in i. Reg. rec. ibci-
os fuos cxpugnaiFe.
fag. 4.5. elevands fortis» Hab. I. Cbrifl. alienandae l.
Colb. allevand*.
ibid. Honoribus jaâre. Edd. Subl. Ven. 1471. l^ l?o.
floch. 1476. tra6>are. Mi-
vw/f Bunemannus: maflare.
ibid.per amorem meriti me- Scribuntflurimi: peramorem
moriam defunc>orum. memoriam defundtorum.
pag. 46. acuends virtutis. Efl apud Cic. augendae.
ibid, Cabirum. Hab. edd. Cabirim. alii Ca-
byrium. Mfs. 2. Reg. Ga-
byrum. alius Reg. Gabyri-
um. alius Sabrium. alius cum
1. Colb. W Brun. Scabrum.
ibid, Sabini Saneum. I, Soibon. I3' I. Clarotn. San-

tum Put. aliique 4.
Regio
Rtg. 5. Colb. Gat. Em. San-
ftum. Mfs. Cantabrig. i.
Clarom. ed. Rom. 146JJ. Xan-
tum. I. Reg. to* Bon. rtc,
Xantum. 1. Reg.ls" td. Ven,
1490. Sabum. Ed. alii San-
gum. MJs. i.Colb. Fâutum.
I. Lips. Ratum. Vltr. An-
n2Bum.
ibid. haec me facra. Aliqui cod. mea facra.
fag. 47. t.'>^X»irh 6lC»

Addunt hic oracula SybilUnafe-'
cundumverfum : 0»>)Te«f, •* (
evK tm (pw/tn ^xtctreto TsAflw-
T>}». is* loco *if*Tiîf legunt
5reg<î<f, WJic etiam Cod. Put,
opt.
«^gKr* ^>!;k« Hab. imprtjji th t«« TA«f»«» ^«tA»
ibid. Tij r«i a-A«»ey i?
r«evr<t - - ?r^»TU7r»r. Ita Mfs, n iu , ui Ti 9-1 T« Ji »r««<» /«tiy*-
vtttrrtmi Cauc, W 3> ^*i*

:
Textus Lactantiani. *75

fag. 4$. quos in caelo merita Mfs. 1. Colh. collocaverunt,
locaverunt. ed. Rom, 1470. in czelum me-
rita locaverunt. Cic, l. 2. de
Ifg. c. i^.illos, quosincs-
lum merita vocaverint.
p*g. 49. Gemini fratris. In aliqriihus Mfs. efi. Germani.
ibid. tumulum ejus evertit. Mfs. rec. 1. Colh. Js' i. Clarom»
Ita plerique ^ meliores Mfs, titulum.
fag. 50. Religionum animos Lucretius: animum.
nodis &c.
ihid, in libris moralis philo- Hab. plures Mfs. J9' edd. mo-
fophiac. rallbus. i. Colb. moralium.
P^£« 53* parere nonpotuitex 2. Colb. JsT* I. Brun, ex patre.
tratre. *
ibid, ex Adonio. in 2, Mfs. rec. i<f edd. e(i Ado-
ne. in ed. Thomaf, jjj* Francii»
es Adonide.
ihid. in Cypro. Mfs, Chrifl, Em. ^Cantahrig,
in flupro.
fag. 54. pernegarat. H(ih, Clarom. dsnegarat. 3,
I.
rec. plures ed. pernegarct.

}£f
fag. 55. velipfafene£lutemi- Addunt aliqui Mfs. ad extre-

nuantur &
corruant. mum morte terminentury
& corruant.
ibid. oppida excidere. Hab. alii excindere alii cx-
fcindere.
fag. 56. Si fas endo plagas Undecim recentiores habent : Si
ita Cic. l. 3. de Repub. l^ fas caedendo C(«leftia fcan-
Mfs. Salmaf. i. Lips. P,il. dere cuiquam efl : corrupte*
Ultr. Regio-Ptit. Confpi-
Isf
rntit ad hanc leB. plittes , in

quibus efi : Si faciendo pla-
gas. Endo pro in antiqui
dixere.
ibid. traditio munerum. Hah. I . Colh. }£f Brun. trlbutio.
pag. 57. quaepolFcntinveniri Addunt plures Mfs. edd* ^
primiis invenit.
p"g- 58. medicinaetalis&artis Hab. aliqni medicinae artisre-
pertorem.
ibid. Si aninâl ipfum fuiiTet. Hab. Mf. Jun.\^rdi.Mf.Cauc,
^ ed. Si id animal ipfum.
ibid. Vulgati corporis vilita- Hab. ed, nominis. i. Mjs, Reg.
tem. Mnv, Vicl. 1. Colb, vulga-
tiorem corporis vilitatem.
%j6 Lbctiones Vari^
fag. 59. Faulam quoque. Exi/limat Voffius , Lnclnntium
Flauram ?«orf up/fr«w, id
ejl TloTzm , fcrif/Fjfe.
^
ihii. Quanta ifla immortali- Scribit Heumann. quanti.

tas putanda.
ihid. populum. Adduitf plures ed. Romanumj
ibid. aut vitibus. Hob. Remm. & vitibus. Heum.
glojjema tffe cenfet.
ihid.non ignobilem Nym- Ed. Ven. 1493. 97. Pier,
pham. non ignorabilem»
fag. 60. przefentes haberet. Hab. Mfs. I. Bon. ant. fecum
haberet.
ibid. ad honefta deberent. Hab. . Mfs. cum ed. nonnuU
1 1
lis ad honeflatem. iten%

aliqui debuerunt.
ibid. ne fint falfs. Hab. ed. nonnulli: ne fint fa*
bulae.
pag. 61. Afl illa. Flerique Mfs. J3* ed. vet. oU?.'
iSJ* Jtc reperitur apud C/V»
a. de leg. c. 3.
ihid.quibus careas ? Virtus Hab. 3. rec. }^ edd. careamus?
cnim colenda eft. Virtus colenda efl.
.ibid. Simul ac ccepit veUe. .Bo» fl»f.rimul,utocccEpitveU«
ihid. hoc veris illis nominibus Hah. Clarom. Verius.
impleatur.
ibid. privatim. Alii privatis.
ibid. horrere. itafuadettt Mfs. Mfs. Em. horrefccre. alii co^
a Tbomaf. citati aliique W lere male.
ipfe textus.
fag. 62. dolis
hoftium. Hah. vtilgati hoflTtim infidlTS.
ibid. Juvenes abiisdemantea %.Keg I Colb.Cantnbrig.iBrun,
mifll, mifkiciimvirginibas. antea mifn,admifti cum vjr-
ita plures fcripti i^* edd. 5rinibus.fl/«f:antea mifil ciim
virorinibus. rrf Gymmc.FaJt'
tel. "^ Tltyf. ante admifTi.
ihid. Partheniap. Hah. 9. Mf^ rec. Parthenii.

ibid. Deorum nomen. /}lit : nnmen.
ibid. Caca. Hab. plure' Mfs. Caeca vtl
Ceca. 1. Colh. Ceta.
pag. (j3. Cunina, Ita omnts Aliqui Cunia i.Co/A. Cunena.
fere Mfs. cum ed.
ibid. Stercutus. Plurimum in hnc voce variant
cod. Stercus. i. Bnn. ant. ig*
Colh. babtnt. 1. Reg. 1. Co/i,

^
Gal. l^ multi ed. Stercutius
I. Bon. rec. J5* Tax. Stercu-
tinus. o. alHMfs.iSi' Taurin.
Stercutus, 5. Reg. ^st Marm.
Stercutius 4. Reg. Stercua-
tus alius Stercatus i. Colb.
Stercautus aliu: Colb.WJuu.
Stercurius,
ihid. Tutinus. Ita 9. Mfs. Reg» Hab. 1. Reg. Is" Gat.Ttitlnus.
jp* plures alii. Apud Arnobium eji : Tutu-

nus. apud Tertullianum , «f
in ro. Mutinu».
Vulgatis :
apud Auguftinum: Mattunus

& Tutunus.
ihid, prseTident. Legit Heum. refident vel prius
fedent.
pag. 63. Venerantur. Addunt aliqui : Venerantur &
colunt.
ibid. Quid? qui lapldem. Habent Chrift. 2. Colb. ISJ* J. ed,
quid? quod.
ibid. cederent. Hab. 3. ree. cedere vellent.
ttonnulli editi, credere 6c
credentibus.
ibid. apud Cyprios. Ita om- Addunt aliqui autem. inmultis
nes Mfs. vet. editis e(l : apud Cypri Sala-.
minem.
pag. 64. Lati^Hs Jupiter. Habent 7. Mfs. Latiaris.
ibid. quid a Diis boni precan- Habent ii. Mfs. quid ab his.
tur, qui 6cc. alii. quid talibus a Diis. Mfs,
Jiin. \sf ed. Gnllica 1563.
quibus fic facrificant.
Hab. 9. rec. 13" ed. «govJn.
ibid. jace. Correxit Ifaeus; jaci quod tfi
apud Ovid.
fag. 65. quid dicam, nonln- Itt Mf. 8. ree. Js' ed. Rom,
venio; tam barbaros. i^ Ven. bac interpunclio efl:
quid dicam? non invenio
tam barbaros.
pag. 66. IfidisiEgyptiafacra Hab. 5, Reg. 4. Colb. Brun, ^
iEgyptia;.
ibid. pcftora fua. Addunt I. Colb. i?* a. Brun,
nuda.
pag. 67. deccptam. Hab.ed. )^rec. Mfs. dcte£lam.
S3
578 Lectiones Varijc
fag. 67, dcobfccenimagnitu- Mfs. I. Reg. I. Colb, de ^
dine. obfcoenorum magnitudine.
3^««. de obfcoenorum ima-
gine i.Co/t.obobfccEnorum
magnitudinem. 3. Reg. 3.
Vatic. \£f I . Ciacon. cum. tdd,
de membri m.
peg. 68. Enimvcro ille nc- Hab. rtc. 1. Cantabrig,}£f Rtg,
gavit. cui vero.
pag. 69* Vetuftatem in ma- Alii componcntes.
jus componentem,
ihid. illos dico. Hah. aliqui Mfs. to' td, Illorum
dico.
ibid. luto obllti. 4. Rec. obliniti.
pag. 70. O ftultas hominum EJl afud Lucret. O miferas.
mentes.
ibid. nimislatcivus&ineptus. Hah. I . Bon. antiq. }Sf td. Jfaei.
minus fanus. Carrioni isf
Francio placet: minus laf-

civus.
pag. 71. quod funtidcocom* Mavult Bunnemannus cun%
buUi. Heum. quod fint,
ibid, Fatuam Faunam. ^/«;FautamFaunam.rt//;.Fcn-
tejam Faunam. alii Fenam
Faunam. oHi Sentam Fau-
nam. nlii Fatuam, a//iFau-
nam legunt. Mfs. Taurin,
Epir. Fentam Faunam.
ibid. Gabius Bafrus* Hab. 1. Reg. isf Brun. Gabi-
nius.
ibid, ollam, Meurfius legendum putat : Ob-
bam. Erat poculi genus. Ar^
nobius , uhi tamdem hiflori'
am feriam vocat.
refert ,
pag. 7a. Terricolas, Refcrihit Bunemannus ex Mfs^

Reimm, Jjj* codd. Taurin. Jj*
Davifii: terriculas.
ibid. credunt fignis cor inefTe Hab. liifs. bon. adoram: ina-
in ahenis. nis, unde Jjatus hnncveram
lectionem fufpicatur : fignis
cor ineffe. Inznis pergula
&c. I. Clartm. inelTe petri-
nis.
Miigna in hac voce Mfs. varie-
pt!g, 73. Jovi Labrandio.
tas: a/»Labradio, 4/»»Labr
Textus Lactantianf. ^79
riando, a/ii Labiandro. £</.
Lahrandreo, ctteri
Cellar.
Labradeo Itgunt.
pMg. 74. Thallum. Hah. aliqui Mfs. Thallium,
alii Thallion. edd. pleriqut
Thalum,
L I B E R IL
pag. 78. Vanitate dete£la. Hah. Mfs. Goth. dejefta.
ibid. fuavitates. Habent alii : voluptates.
ikid. pofFent retinere. jilii: poffe retineri. i. Reg,
porfet.
pag. 79. Sufceperint. Forte melius : Sufciperent.
ilfid. divini nonninis. Exifiimat Heum, legendum ejje :
niiminis.
ibid. hunc potius implorat. Hah. 14. edd. rec. protinus.
pag. 80. in humum. Heum, in delendum effe cenfeti
recte quidem.
ibid. quoniam oculis non pof- Hab. 4. rec. cum tdd. quem X.
fumus. Clarom, quia.
pag. Si.Etenimhominisima- Mfs. Angl. ^
Lipi» cum Rom,
Et tamen.
ibid. manis fit & vana. Hab. alii : inanis fit & vacua.
pag. 83. Statuarium defpicere, Hab. ed. Suhlac. 1465. ftatua-
rum defpicere fa£lorem.
ibid. fucum Hultitis perbi- Hab. Mfs. 1 8. rec, fuccum Aul-
berunt. Bon. ant. fucum fiul-

titiae.
titiEB perviderunt.
ibid. in terramque vergenti» 2. Reg. I. Colb. Js* Clarom,
bus coaequari. Ita Mp. i. adaequari. rec, cum tdd.vti'
Bonott. 4. Reg. Cauc. 5. Va- fari.
tic. alii.
ibid. Orbatis. Alii: Orbati.

pag. 8f. quid de eo facias? Hab. 8« ^fc- ^ vulgatix quld
ei facies. I
ibid. Ultroipfe inlapidesim- Addunt 1. Lips, ultro fe.

pingat.
pag. BC>' Corpora funt homi- 4. ree. l^ editi nmnulli: ani-
nibus carentia. Ita Mfs.i. mabus.
Bonon. 9. Reg. 5. Vatic. '^
plures rtlii.
ihid. Et faciunt animos. Lucretius: efficiunt.

ibid. Vertere fe ad lapidem • • Hah. alii }^ Ubri Lucrtt. Ve».
& procumbere. tier 2id lapidem • • • nec.
S4
28o Lectiones Varije
pag. 88- infidant. Hahent alti: infidcant.
ilfid. ea timere ,
pro quibus. 'Sotat Gronfiv. legendum tjfe:
ea timere, quibiis.
pag. 89. inferantur. Habet Mfs. Bruns. Lat. in-W
ferrentur.
ibid. incocûm. Hab. I. Bonon. antiq. in ccetu,
fag. 90. His indumenta Mfs. Eonon. indumenta pre-
pretiofa --
gentum confecrant.
- -
hisaurum&ar- tiola confecrant

argentum conferunt.
, his —
ibid. qux tam non habent. Addit idetn Bonon. qua tam in
ufum 110« habent.
ibid. amiculum. Hab. alii amiclum i. Clarom,
amictulum.
fag. 91. cur enim ilHs potif- Hab. Goth. Reimm. \sfLifs.tert,
fimum non relinquant. cur enim non ipfis potlfli-
mum.
ibid, ipfos expetant pGens. Hab. Mfs. 5. Colb.jun. Kojloch.
1. Ciarom.iSf ed.Rom.\\70,
ipfos expei>ant pcenae. i.
Colb.i?" I. Clarom. a fecunda
manu. exponunt. Bono». an-

tiq. ^Cauc. in ipfos expe-
tant pcenaB. germanam bane
Itciionem hnberet Ifaeus , fi
fcriptuyn fuijfet pcenas.
'.
ibid. Cur hunc tam potentem Re/erunt quidam codd, teftt Ja-
facrilegum. no Guilielmo: L.ur huno ta-
men potentem, unde lege»'
dum effe putat : Cur hunc
tam impotentem.
pag. 92. Catinenfi. Habentplureseditt: Catanenfi;
ibid. de coelo quoque fuflu- I. Colb. fuilulerit. 12. imprtjp;
lerat. Jta omnes Mfs.iêdd, fuftuliirct.
vtt.
tng. 92. qua vel defenforcs. Hab. Bonon. antiq. }sf td.
I.
Jun. ]sf ed. Ald.
fValch. qusE.
Paris. Graph. qui? Ed. Rom.
1463. qua vel deprehenfo-
res.
|"»iJ- 93« Quanto igitur reai- Addunt I . Bonon. antiq. i Cla- .
us ell. rom. W
Cotton. quanto igi-
tur honeflius &
refîus.
fg. 95. rationabiles curfus. Hab. Mft. Brun. rationales,

quod plactt Francio.
ihid. Ut Hbuit. Hah. 6. rec. ut libet.

ibid. eo fertur. Hab. 1. Mfs. rec. feruntur.
pag. 98» ut & ranap. Habet I. C/arow. ut & aranese.
pag. 99. Si vero Deus mun- Hab. Keimm. Si vero mundus
dus eft. Deus cft.
ibid,qus utique fola Dei 3. Mfs. reg. }stedd. folius Dei.
nomen. Rtg. alii 2. Colb.
2. is' 2.
Clarom, Solidi.
ihid., in aperto litant. Habet Bonon. antiq. in com-
pita litant. nlius rec. }st Tax.
m evento aperto licant.
Mfs. Jun. facrificant.
âg. 100. probatas. ha otnnes Refcribit Heum. probas.
libri.
ibid. fcelus efle dicatur. Hah. 4. Mfs. reg. i . Colb. Brun.
iJ* plures impre/p : iducatur.
âg. loi. inventa&eleflaeft Hab. 14. Mfs. elata e(\.
ib.d. Sinautempietasmajores Hah. Mfs. I. Bonon. Sin au-
fejui fuadet. tem veritasmajoreft, quae
fuadet. Goth, fi enim pietas,
ibid. fervierunt. Alii fervierint alii ferviunt.
ibid., convinceris. Hab. I Bonon. W 5. Vatic.
Cauc. Ultr. Wed. JaniParrb,
1509. conviceris. quod de-
fendit Thomaf. cum aliis.
fag. 102. adinvedigandam & Habet ed. SubUc. perfpicien-
perpendendam veritatcm. dam veritatem.
ibid. illibabilis. Hab. Mfs. I. Colb. Em.Can'
t abr ig. WUhxWs. i.Lipj. illi-
balis. Gronov. habilis.
âg. 103. nihilnovifacerein- Abejl a cod. Cantahrig. facere.
ciperet. t
ibid. diflice. Habet Emman. incide. Elegan-

ter, inqtiit Bunem. : fed glof-
fema fapit,
Hab. Goth. plurali numero S-
ibid. JBdes ---
ti erat — qu3:jun£lafon-
patuilFet. des, quae junaaB fonti erant,
patuilfent.
ibid. proponitur in ezemplo. Scribit Buntieman, tx Reimm,
Goth. 'tsf Ups, in exem-
plum.
pfl^. 104. obje£lus fulgor ig- Sufpicfttur Francius legendum
nis. ejfe : objetti fulgor ignis.
5
aSi Lectiones Varije
png. 104. prsfaltorem. i>aow- Habent Cic. \^ Arnoh. prsAi-
nes ftrt Mfi. W edd» lem. Ltvius praefaltatorem,
qui faltando initium facit lu-
dorum.
ibid. Antonius. Hab. Mfs. Lips. Goth. Ro/f.
Ven. 1 ^7 i.utraqut yQ.Gryph.
Antronius. Brix. ed. 1485.
IS" Ven. 1500. Atronius. in
Macrobii ed. Gronovii 1670.

eft: Autronius, rtclius boc
Lipjto videtur. Cic. in Bruto
P. Antronius.
pag. 105. Et has omnesfimu- Hab. Mfs. Regio - Put. Et has
lati numinis praBfligias re« omnes fimulationum in his
velabo. Ita Mfs. plerique praEftigias revelabo. Bonon,
Reg. ^
Vat. 6. Colb. Pen. antiq. &has omnes fimu-
I. Clarom, Brun. ^lerifM lationum caufas in his prs>
«diti. ftigiis revelabo. i. Clarom,
& nas omnes flmulationum
caufas in his prxfligiis n«
mulati numinis pretiUgiat
revelabo.
ihid. inducli. Hab. I. Bonon. antiq. \^ i. Cla-
rom. indo£î,
ihid. perfpiciat errores. Po/l h<tc verha addunt 10. Mfst
^ pluresimprejji: Sicutma-
ter fine exemplogenuit au-
torem fuum, fic ineffabi-
genuHTecreden-
liter patcr
dus ell costernum. De
matre natus eft, qui jam
antefuit; depatre, quiali-
quando nonfuit: hocfldes
credat , intelliêntia non
requirat, ne aut non in-
ventum putet incredibile,
aut repertum non credat
fingulare. Sed illa non re-
periuntur in opt. Mfs. ^
an-
tiquijjimis edttionibus.
iya. ordireturhocopusmun* Addunt Mfs.' Marm. Goth. }sf
di. multi edd. Fecit in princi-

pio bonum &
malum; id
plane quid fit, apertius exs
plicabo, ne quis me ita lo-
qui arbitretur , ut poets
folent, qui res incorpora-
quibusdam figuris quafi
les
comprehendunr,
vifibilibus
cum prseter ipfum nihil ad-
huc efTet. Sed heec abfutit ab
opt. Mfs. Anglorum, ifj' a/m,
vidtHturqut ab iis ajjuta ejfe,
qui Manichaorum caufafa'
vebant. Cell.
ihid. ut ab co bcnum. Ita Hab, Mfs. Regio-Put. bono.
Mfs. antiquijffimi \£f optimi, Ultr. Clarom. }^ Brun. bonus
ihid. quomodo autem id vo- Habent edd. Goth. i^f Gryph.
luerit, in quarto libro di- cum 3. Mfs. Reg. is" Balliol.
cere conabimur. quomodo - - - id fecerit,
cum folus elTet, in quarto
&c. credit Bunneman, rectius
ita legi obftquentia, Dtinde
fecit alterum.
âg. 106.quod 2 Deo illi li-
berum datum fuerat. Suf-
pecln htec Bunnemanno vidett-
tur.
ilfid. ad Deum deferat. Additur poft htec verha in Mfs.
1. Rtg. 900. annorum i. al.
Reg. rtc. Marm. Balliol. W
in Al^. edd. fequens oratio,
Cur autem juilus Deus ta-
lemvolueritefTe, quantum
fenfus noftri mediocritas
poterit , explanare cona-
bor. Fabricaturus Deus
hunc mundum, qui conlla-
ret ex rebus inter fe con-
trariis atque difcordibus,
conflituit ante diverfa, fe-
citque ante omnia duos fon-
tes rerum fibi adverfanti-
um, inter feque pugnanti-
um, illos videlicet duos
fpiritus, reflum atque pra-
vum, quorum alter ellDeo
tamquamdextra, altertam-
a84 Lectiones Vari«
quam finiftra, ut in eorum
elTent poteflate contraria
illa ; quorum mifkura (Sc
temperatione, mundus fi?

quae in eo funt univerfa,
conrtarent. Itcm faûrus
hominem , cui virtutem ad
vivendum proponeret, per
quam immortalitatem aire-
queretur, bonum&malum
fecit, ut porretefTc virtus,
quae nifi malis agitetur, aut
vim fuam perdet, aut om-
nino non erit; nam ut opu-
lentia bonum videatur, a-
cerbitas egeftatis facit; &
gratiam lucis commendat
obfcuritastenebrarum; va-
letudinis Sx. fanitatis volup-
tas ex morbo ac dolore
cognofcitury ita bonum fi-
ne malo efie in hac vita
non poteft. Et utrumque
licet contrarium fit, tamen
ita coiisret, ut alterum fi
tollas, utrumque fuftule-

ris ; nam neque bonum
comprebcndi acpercipipo-
teft fine declinationcacfu-
gamali; necmalumcaveri
ac vinci fine auxilio com-
prehenfi ac pcrccpti boni,
NecefTe igitur fuerat, &
malum fieri, utbonumfie-
ret. Et quoniam fas non
crat, ut a Deo proficifce-
retur malum - - - - ncque
cnim contra
—
rum
fe ipfe faciet
illum conflituit malo-
inventorcm quem
;
cum faceret, dedit illi ad

mala cxcogitanda ingeni-
um, & aftutiam, ut in eo
eiTet & voluntas prava, &
I
)

perfeâ nequitia, &abeo
contraria virtutibus fuis
voluit oriri , eumque fe-
cum contendere, utrumne
ipfe plus bonorum daret,
an ille plus malorum. Sed
rurfus quoniamDeo fummo
repugnari non poteft, bo-
norum fuorum potellatem
illi uUori {jQrte leg. alteri
aflignavit, quem fupra bo-
num ac perfeilum efle di-
ximus. Ita duos ad certa-
men compofuit, &
inflru-
xit: fed eorum alterum diJ
lexit , ut bonum filium»
alterum abdicavit ut ma-
lum. Poftea autem multos
genuitaliosoperumfuorum
minidros, quos Grajci *y-
ysAevj nominantj & illos
unius, fed repugnantis na-
turae, qualis duorum. Sed
pars illa corruptibilis non
utique ftatim corrupta eft
in ortus fui principio fed :
pofl compofitum ordina-

tumque, ficut moxdocebi-
mus, a fubflantiae caeledis
vigore perverfa voluntate
defcivit. Ceteruminprin-
cipio pares univerfi aequa
conditione apud Deumfu-
ere, & idcirco Angêli om-
nes,quorum principes erant
duo. Cum autem Deus
illi
ex his duobus alterum bo-

ro przepofuiiret, altcrum
malo, exorfus cflfabric.tm
mundi omnibus his, qiios
creaverat miniAnntibus ,
& per certa orficia dispo-
fitis. Ahfunt hac a plu-
rimis Mfs. codd. isf edd. rti-
tiûijjimii i^ optimis , neûc
2g6 Lectiones Varijk
eum reliqua Laântii doclri-
nci , ftd partim
conveniunt
Manichteifmum, ârtim Aria-.
norum errores prctfe ferunt^
cdioque ntc a Lactantio pro-
fecia effe creduntur*
pav» io6. ornandis* Hab. Mfs, i. Botton. antiq. or-
dinandis,
ihid. in ordinemque delcriptis Hab. Bonon. antiq. W 1. Cla'
rom. cum ed. Is. digeftis.
ibid. non quam ipfe faceret. Conjicit nojler forte Itgendum

tffii quam ipfe fecerit.
fag. 107. aut

transfuga.^ Defunt ifta in Reimm.
ibid. quo igitur ab homine. Habent Mfs. rec. 2. Colb. ^
Jun. cum 12. edd. quomodo,
pag- 108' naturalisillifit, illa Habent Tax. Pen. Cantabrig,
'
fibi illam dedit. Ita Mfs. iSJ* Bruji. illa fit. i.Reg.rec.
•
a. Bonon. 9. Reg. 4. Colb.
03*
^ edd. naturalis illa ei fit,
s. Claroitt. fibi illam dedit. Em. natu-
ralis illifit, fibi eam dedit.
ibid. Deus ipfe natura cft. I. Reg. 3. Colb. Jun. l^plures
edd. r)eus ipfa natura elK
jfej</. non quam ipfe faceret. tortt legendum : non quam
ipfa fecerit.
pag. 109. Si efb aliquid ante Hab. ed. Sublac. Si efl aliquid
illum ; &
fi fa6>um ert quid- anteillumfacVum, & quid-
quam non ab ipfo, quin& quid non abiIlofa£lum eft,
poteftatem &c. poteftatem.
ilid. antequam eft. Addunt Em. Chrift. ante-
Isf
quam faclum elh

pag. iio. inanima. Hab. Mfs. I. C/arow. inanimia.
A. Reg. 3. Colb. I. Clarom,
inanimata. 3. al. reg. ^.Colb,
Jj* I. Brun.
inanimantia.
ibid, mutata diflblvat. Mfs. I. B(.non. antiq. mutet
ac dinblvat.
pag. 111. qui funt principcs Hab. 4. Mfs. quae funt princi-
omnis difciplins. pes omnium difciplmaE;. alii
quae funt principales om-
nium.
providentiam
materia Hab. 28- Mfs. vet. ed. Rom.
1*7*
ibid.
conglobatam. materiam providentia con-
globatam. 12. ed. materiae
providentia conglobatam.
ftig, 112. nolet. Hab. 2. Reg rec. nolit. alii 5.
nollet. Reg.-Put. non vult.
ihid. videret fortafre,
tempore
fi
potuiiTec elTe.
co Hab. 9. M/s. videres fi po-
tuilFes I. Bonon. atttiq. ^5*
—
Put. videre fortaffe potuif-
iHd, quo fecit.

fes,
Hab.
fi
I.
— potuifTes.
Colb. fecerit, plures:
quo Deus fecit.
pag. 113. fole nondum inAi- Hab. Mfs. i.Bonon. W Clarom,
tuto. folo nondum inrtituto. qnos
fecutus eft Tljomaf.
ibid. quomodo zdificetur. Hab. 4. Mfs. ^ a. edd. adifi-
catur. Rfg. }^ i, LipT,
2.
sedificaretur. i. Clarom. ac
edd. Tor?ie/, }st Soubron. f ab-
ricatur.
pag. 115. Tanto enim hsBc. Hab. Mfs. Goth. tantum.
ibid. Occidentisautumnuseft,
Septentrionis hyems.
Hab. edd. Occidenti
tentrioni.
Sep* —
pag. 116. qui oritur in diem. Hab. I. Lips. Jj* edd. in die.
ibid. calore pociflimo. Mf, 1. Botton. antiq, 3. Reg.
Lips. is' Pal. potentiflimo.
ibid, mirabiliter. Hab. I. Colb. isf Brun. multum
utiliter.
pag. 117. quia nobilis eft, ac Hab. Mfs. i.5o»«w, innobilis.
deorfum vergens. praftrt Ifaeus ledioni vulg,
pag. 1 18« îouîK
Eft apud Platonem C. de republ,
&lCiiO)l,
pag. 119. Si ergo Cataclyfmus Hab. aliqui Mfs, adeo. alii

ideo faclus efl. ideo a Deo.
ibid. quod de opificio Pro- Addunt Edd.Be-
poft opificio.
methei narrant. tul. ^ Gymnic. iidem 6. alii
itidem i. Clarotn. idem.
pag. 120. hominem ad Ima- Hab. 9. Mfs. Haum.
ginem Oei factum.
ihid.interimus. Unde» Addited.Suhlac. po/?interimus
Cloto colum bajulat, La-
Atropos oc-
chefis trahit,
cat; unde.
ibid. vitam hominibus ordia- Hab. Mfs. Rtg. 900. ann, Js*
tur. 15. rec. hominis.
pag. 121. ingratis. Adverbium Hab. Mfs. Clarom. 4. edtU ^
ingrate.
fag. 121. pluribus. Hab. I. Reg. \^ 2. Colb. ple-
nius. fl//a/ Colb. ^ Brun,
prolixius.
pag. laa. maturafTent. Edidit Buneman. ex Mfs. Ultraj^
maturuiflent.
ibid. inextricabilis. Ita Mfs, Hab. alii. inexplicabilis.
a. Bonon. Ultr.jun. a. Brun.
ae edd. Tornef. i57' Soubr.
png. 123. ac non & humore. Hab. I. Lips. cS'' Colb. ac non
ex humore. aUi an non.
ibid, quem alimenti gratia, Hab. 3. Mfs. reg. Colb. 2, ^
Brun. quod.
pag. 134. «fT«S ifitî. Hab. Mfs. I. Clarom. isf ed,
Rom. «t/T«5 t'^«|«, Betulejus
reftitui vult uvyxi ftt^t.Jicque

etiam bab. cod. Sybillinus.
pag. 126. eft eiiim quafi vaf- Habent alii plerique : e[\ enim
culum- terra qusfi vafv-ulum.
ibid. confevit. Hab. Mf. Colb. W 7. edd. con-
feruit.
pflg. 127. fententla in pecca- Hab. 7. Mf. reg. 6. Colh. Jun,
torem lata. Ultr. Clarom, i^ Brun,
1.
fententia in peccatores data
ibid. 0«* h Qin &C. In cod^ Sybillino aliter Jegun*
tur ifli verfus : re» ^ti xeAet*
£» TTci^ct^HrM Au/iôe-ia/ nxiuf.
ibid. AyB-âTToi vXxe-B-i))Tc$, Variant rurfus carnt. Sjibill :
Sc. fermnne i.
.-- TeV( î fMiX' Ui tog
2.^ct7rcCT>ia-i¥ o(pn ScXiui

Etfermone^ Hicci uvB-ûyTrun^Xefr»
^HToi 6'rr' tTrXeiTiiTi)! iîa- ooXui»
ibid, iV» ftciûi eiHxB-ttfa Hab. Mfs. Syhillin. Opsopreji,
ft't7rt cum addita negationt is*
pro ot\iXîniy tVeA9-£<».
ibid. mille & quadringentis I. Reg.ree. />/ii. trecentis. Bon,

menfibus. Ita Mfs. }^ edd, antiq. mille &
qu3drin[;en-
flerique. tis quadraginta menfibus.
Ed.Sparkiiomitrit: quAdrin-
gentis. Ed. fValcbii vitinji
mine &quadringentamen-
fibus.
pag. 128. unum quod. Placet Heumanno: Unum qui»
ibid. prima gens. Hab. Bonon, antiq. prima pro-
gerues.
TeXTUS LACTANTIANr. 289
pflf. 119. defe£tus. Hrth.Mfs. 6. ree. effeûs.

ihid> Venerantes. Hab. Ed. Betul. Venantes. ^ro*
bat Jo. Cauc. hanc Itct. Bo-
non. legit : dumeafspeve»
nerantur curiofius atque
,
liberiu'?intuentes.
pAg. 130. dlabolus. Hab. Mfi. Bonon. Zabulus. rt»
currit idem de morte Perji-
cut. c. 16.
ibid. quia libcrum arbitrium Hac de/tderantur in pluribuf
erat datunri. Mf. is* edd.
^g. 131. & Deus non cola- Defunt in Mfs. I. Bon. antiq,
tur. Xitx. Lips^
ibid. fibi puero. Haher Betulejus : fibi a puero»
ibid. hisquotidiemerum pro- Mfs.feyenmnes omittuntro me-
fundunt. Ita antiqua editiO' rum. Betul. legit: fangui-
nts. nem profundimt, ad orant
Plnntinianorum eji: his quo-
tifiie pro. umbunt,
ilid, operati. Hab. Bonon. operantur. 2. Reg^
operti.
pag. 132. expHcavit. Hab. 9. Mfs. ree. exptanavit»
prtg. 133. &fiilosmortuorum Edidit Buneman. ex Mfs, Em,
regum cultus. Goth. Lips. efn^no^.
ibid, errores ->- ofFundant. Hab. 3. Reg. 3. Colb. 2. Cla->
rom. ^s' Bruu. effundant. 11,
edd. infundjnt.
fttg. 134. niC jufTu Facere. Habint alii iuflum. al. juffii»
al. juffi. tth iufTu ejus.
ibid. cum filio. Deptnt ha dua voces in 13. Mfti

pag. 135. Aftiuowa^X"*» Dejtdt-ratur in MJs, 1. Reg. vt-
tufiijjimis.
pag. 136. viventibus plagas Addunt 4. Colb, t. Clarom. isf
tendunt. Brun. hominibus.

pag. 137. inaniflimihomines. Hab. Mfs. 1. Colb, cam 6. tdd,
vaniftimi.
pag. I38. unicum numen. Hah. Mfs. 16. }Sf ed, Rom, 147O.'
nomen
pag. 139. nec in ima potius, Placmt Cellario lecHo cod. neC
fed m
fumma. inim»,fed notiusin fumma»
iHd. quod veritatem fuco. Hnb. Mfs. Botion, facie.j
LaBantii Tam. iL LIBER.

:
390 LfiCTIONES VaRIJE

L I B E R TTT.
pag. 144. Vellcm mihi. Addit Mfs. Reg. antiq. Con-
Aantine Imperator.
ihid. quando veritas. Hahent pltires Mfs. quoniam.
pflg. 145. maximos quoquc Hab. Mfs. EmaH, Cant. cum
oratores. aliis : maximos quosque.
ibid. ipfi fe in - - - errores ma- Rtfcribtt Bunem, adfentiente

ximos induxerunt. Davifio i<J'//e«w. induerunt.
ihid. nec enim decebat aliter. "Oelet Unnem. ro aliter , ^ rt'
fcribit ex Tornefianis edd,
fimpliciter: nec enim dece-
bat , ut &c. eadem banc ro-
cem inferius reddunt : tam-
quam aliterfidesei non ha-
beretur.
pag. 1^6. tantumhonorisha- Edidit Buntm. ex pluribus vulg,
beamus, aut habeamus, ut
ihid. quoniam his non credi- Dffidtrantf^r in Mfs. Oxonien-
tur. fibus , Bold. isf Cott. Ed.
Rom. hunc locum ita legit
Nec fane magnum aliquid
efliciemus, quodillosi^no-
rantiac arguemus , quam
laBpifiime confitentur. In
eo folo ,
quoniam eis non
creditur, in quo folocredi
debuit; conabor.
ibid. fententiam. Addtt Mfs. Bon, antiq. \^ rec,
ed. Thom. Thyf. Gall. in fe,
paj^. 147. nec quaefitio ipfa re- Hab. Mfs. Pen. (Sf plures Vatic,
aa ei\. ac 7, ed. Nec qucEfitio fa-
pientiae reâ eil. alii hab.
qusiîo.
fng. 148. permanaret. Hnb. Mfs. I. Co/^. permearet,
5. Reg. 5. Colb. 2. Clarsm,
ctim edd. perveniret,
ibid. difputando. Hahet Mfs. Bon. antiq. difpu-
tare.
pag. 150. licet connivere vi- Hab. codd. Vat. tefle Thomafio:
deatur. conticcre.
fag. 154. ut enim nihil fci- Addunt Mfs. I .Reg. W
Clarom.
endum fit. nihil fciri polle fciendum
fit.
ihid^ furem fuum prodit. Hab. i. Reg.veterrimus : SuiO'

rcm.
pag. 155. CalHpho & Dino- Addunt plures Mfs. js* edd. Cy-
machus. ha 3. Mfs. Reg., renaici. male,
quorum duo antiquiffimi funt.
ibid. in omnibus. Delet Heum. in adfidem 6. edd,
vet.
ibid. quid ergo fupereft, nifi Hunc locum i. Mfs. Bonon.an-
ut omiins 6cc. tiqwfjimus ita exhibet : Quid
ergo fupereft, nifi ut ob-
vias his litigatoribus furio-
fis & pertinacibus manus
demus ad judicem.
f»^- 157. quemfemperincor- Edidit Bunem. quem corporis
poris voluptates ruentem. femper voluptatem tuen-
tem.
fag. 158, non plane Peripa- Putat Jnnus Guillielm. hgen-
teticorum. dumtjfe: planoPeripatetico-
rum j ut ita nova compofttione
verbif inconjlantiam differen.'-
di., ^
Jimul erraticntn ambu'
lationevi Arijiotelicorum La»
ciantius exagitarit. Errones
enim planos dici notum ejl,
Ifaeus.
ihid. Clinicorum ha Mp. 3, Hab. edd. Cynicorum.
Rcg.2. CoJh. Cnric. Vici. Lips.
Pal. Em. Ultr. Brun.cum aliis
quibuidftm.
ibid. praeter quod. Legit Heum. praeterquam quod
ptig. 151;. in iis omnia. Habent aliqui : in his omnibus.
pag. lOo. definitionis. Hab. Mfi. Tornef. isT 9. m-
prejji. difputationis.
ibid. fcientia nuda. Mf. 1. Colb. (Sf Brun, nude.
ftig. 16 1. illas omnesfenten- Edidit Bunem. illorum omnes.
tias.
pag. 163. deligendo. Hah. alii eligendo. alii deli-
gens. Mf. Bon. ant. adfi-
gendo. i.Reg.rec.^gQnAo,
al. reg. fingendo.
fag. 164. dispatentia. //rtfi</. 8. rec. hitbent: disparentia.
vtt. 43* Mfs.
fag. 165. neque tam imman- Hnb uterque cod. Bonon. Tax.
fueta. Em. 10. Reg. Brvn.^ non-
nulli J^rtf/c. nequetamman-
fueta. flacet Thomafto,
T a
ap^ Lectiones Vakije,
fng. i66. multo magis. Mavult nofler: multo m'nnr;

ibid. 6( optantur. Addunt I . Cotb. Bonon. }£f Brun»
Ktgationem^ quatn expungen-
dnm recte cenfet Ifaeu!.
pag. 167. &

necefTe t(\. In- Seribit Heum. At nccelFc efl.
terpretatur Biinem.S^ tamen.
ibid. & eluâtio. Hah. Mfs. 2. Reg. ^ 1. Colh,
& luciatio. Em.
oblucta- &
tio, quod eam feq.mngis coit^
venire videtur Cetlario.
ihid. Id efl profe£lo virtutis. Ed. Tornef \^ Serbon. habef,
Jta plerique MJs. i^ ed, vet, perfeftae virtuti'. alii edd.
Rom. iSf Mfs. I. Tljomajtt: Pro-
fec)o virtus.
fag. 170. provenirc. Hab. I. Betul. iST* fralchii ed.
obvenirc.
ibid, Mures duo. Hab. alii. Deci» duo. alii ut-
rumque conjungunt 45* fcrpi
hunt: Mures duo Decii,/f<^
videtur t« Detii vel ex igno-
rantia vocis Mures, vet ex
glojftmate ad oram pnfito itt
ttxum irrepjifft. Bon. is' Tax,

babevt: Mutius & duoDe-
cii numquam.
jflf. 172. imum fit necefTe Hab. Mf. I. Colb, (fBrun. &
eil. mortale & periturum fit
edd. vanum, .
ibid. id ipfum. Hab. 7. Mf. rec. êd. Tornef,

eo ipfo.
jag. 172. hujus divin» cru- Hab. rt//^«iA//J. traditionis. I.
ditionis. Cotb. monitionis.
fag. 1 75' tamquam tibias ad Hab. 10. Mfs. Vat. cum % aliir:
fomem. tamquam tibi vas ad fon-
tem. hanc leciionem fecutus
efl Ifaeus.
ibid. Ita dum hominem* Hah. 5. Mfs. to* 10. edd. fed
dum hominem. a. atii fed
dnm i*.
ihid.idem perfe£tu3 Orator, Hahent aliil perfe^tus orator,
idem fummus. fiimmusque. idque Heum,
probat.
fag. 176« culeum* Leguat vet, Mfs. culleunu

Textus Lactantiani. m
^g. i7<). hominemqueêne- Hab. Mfs. a. Reg. }£f Cant. ac
ravit, Ira plurimi Mfs, ge- 12. edd, liguravit.
rcrarepr-o creare. hic \st alibi
pn/ftm, dicit Lactant.
ihid. inter caeleftia fua bene- Hah. edd. inter caBtera caele-
ficia. rtia beneficia.
âg. 1 77. At quam confefTus Hab. Mfs. 1. Bonon. antiq. Is*
fiieris philofophis verita- 3. Reg. confifus - - veritate.
tem. al. BoHov. Balliol. Cauc. Pal.
I. Lips. confifus -- veritati.

ihid. flultitiaB inanitatisque. Hnb, Em.lfLips. vanitatisque.
ibid, ars reclx vita^ agends. Hab. Mfs. 4. reg. 2. Clarom.
i^ Brun. recte. praplacet
trancio.
fag. 178. fuum illi reddidit. Addunt aliqui Mfs. }sf edd. no-
men.
ibid, qus omnia reddit in- Hab. alii: quae ea omnia red-'
certa. dat incerta.
ibid. quoniam falfa efl. Hab, Mfs. I. Reg, Em. edd. ^
Rom. 1470. Ald. Grapb.
Grat. fallax.
âg. 179. ut cum eorumvita Hab. Mfs. Regio Put. cum eo-
mirabiliter. rum vitiis. alii conjungunt:
vita & vitiis.
ihid. indicium fui profenbs. Hab. 3. edd. in judicium fui,
Ita Mfs. antiqwjjimi iSJ* op- Mfs. 7. rec. judicium fuum.
umi» I. Reg. proferre in fe judir
ibid. & quibus — utetur.

cium.
Hab. Mfs, I. Bonon. 4. Reg.
3. Colh, Brun, W
10. rec. ut
quibus — utatur.
fag. 180. quac philofophum Addunt aliqui : quae fic philo-
habuit. fophum.
pag. igi. inlabris habere bo- Hab. 1. Mfs. rec. W edd. labiis.
nitatem. Mf, I. Colh. W Brun.pro
bonitatem legit voluntatem
Tornef. ^ Cotton. verita-
tem.
îd, Verior, ne non tantum Hab. 22. Mfs, isf vet. edd, ne
- - • quantam obleftationem non - - - quamdam cble-
otiis. ftationem otii. aliiedd.ple'
rique omittunt non.
pf^Z' '83' jprimus cum primis. Hab. alii: primum cum pri-
mis, V. primum cum primus
T
S94 Lectiones Varije
ibid. mota funt. Hab. 1. Mfs. reg. nata funt.
I. Colb. orta funt.
ibid» per ignorantiam veri. Hab. Mfs., quo ufus eflCohn.
tditor anni 1544..' prae ig-
norantia ven.
ibid, cum his decertemus. Hab. \6. Mfs. 3. tdd. cum W
iisdem ctittmns.Regio-Put,
veniam —
decertem.
f^g' i83.'-84- multospopu- Hab. I Reg. (Sf 7. tdd. ad po-
.
lare nomen voluptatis in- pulare nomen. vttus verfio

vitat. gallica: parcequ'elleinvite,
& apclle plufieurs h ce nom
de volupte', tant aime &
defire par le peuple.
pag. 184. prajterea. Hab. Mfs. Cauc \^ 1 Reg. eum .
6. tdd. rec. propterea.

ibid. adverfus impios paren- Hab. Goth. adverfus parentes
tes. impios. unde ejpciebat Bu-
«*OT.adverfusparentesimpio
fc, coffformiter ad praceden^
tia habenti malos liberos,
bic impio filio adverfus pa-
rentes blanduur.
fag. i^T' ipfe fuas. Lucretius habet : fxpe fuas.
ibid. ipie fuas arces, atque Legitur apud Cic. l. 2. de Di-
inclyta templa petivit. vin. ipfe fuos quondam tu-
mulos ac templa petivit.
pag. 186. non haec ad ufum Hab. Lips. Mfs. non haec ad
nata funt i fed ufus ex illis ufum , fed ufus - - -
natus eQ.
pag. 187. conflruatur. Hab. Mfs. Bonoft. antiq. con-
feratur. alii conflituatur.
ibid. quando mors efl , nos Vulg. hab. quandonosnon fu-
non fumus. Ita plurimi Alfs.
mus, mors eft. Locus Lu-
)£f edd. crttiific habft '. «'t«f li t }*-
yxTtf «Vf 1} , rt^ »f*iH »v'x. iV«
fX.lt.
ibid. quo nos etiamnum fu- Hab. Mf. Bon. Vatic. 7.

mus. /ingl. 3. Lips. Goth. Guelf.
Rtimm. qi'o & no* jam non
fumus. Mjs. Jun. '<^ edd.
Grnph, iSJ* Gymnici oniittunt
neâtiunem.
ihid. quin potius effice , ne qn^ res potius
Ha[>. (^. edd.
dolor malum iit.
eltivit, ut dolormalum fit.
,
Textus LactantiaMi. «95

p«g. 189. qusB ratio efTtft ho- Hahent Mfs, plures ^ edd. ho-
minis , nefcierunt. mines.
pag, 190. SocraticaB vanitatis Legunt Betul, Spark. ijf GalU'
imiutor. tif. Stoicap.
ibid. judicem magnum. Hab. 13. itnprejfi : vindicem
ma^num.
fbid. vlndicla in integro. Hab. 6. Mfs, Ig* antiqui edd,
integra.
pag. 192. qui vitam non efTe Addunt 7. Mfs. malis. Ed. Sub-
pGenam putent, mali posnam.
lac,
ibid. prdEfatus. Hab. 13, Mfs. profatus. 4. <i/i<
profeirus.
ihid. fenfu carente. Hab. i. Bonon. }£f Cottott.fen-
fu pereunte. Cic. 1. Reg.lf
5. edd. fenfu carenti.
ibid. argute , ut flbi videba- Addnnt 3. Mf, locutus efl. 7.
tur. Mfs. legunt : videtur. g. alii
videntur.
"on
P^K'
ibid.
*93'
quamprimum mori
cernit.
— Hab. alii: non fentlt.
Defideraturin Cicerone violen-
violentiam fortunae. tiam. in t6. Mfs, 6, edd, ^
verbum mori.
pag. 194. quod Athenienfis; Addunt Mfs. Cantabrig. \st 7.
edd, non Thebanus. glojfc'
tna videtur,
ihid. fûminis modo. Hab. 3. Mfs, influminisloco.
pag. 197. piO fe facrarent. Hab. edd. nntiq. profecrarent.
2. Mfs. rec. profecant. rtlii
procurarcnt. nlii confecra-
rent.
ihid. aequltate. cum Thyjto
Mavult nojfer /**
gere : acqualitate.
pag. 198. ii paticntes funt.
Hab. 10. Mj}. iSJ* F?//g. patien-
tes. Ald. fapientes.
pag. 199. perit ergo illi uni una Gotb,
Hab. aliqui Mfs, illi
communitas. illa una. 5. edd. matrimonii
communiras.
pag. 199.-200. flquldem nihil Hab, 16. Mfs. rec. cum S.edd,
fiicric, quod abllineatur fiquidem nihil fuerit, quo
alienum. abflineatur.ônow.fiquidem
nullus fucrit, quiabflineat
alieno.
pag. 200. nepotes.
Hab. I. Mf. Reg. I. Colb. PaU
W Brun, perditi.
4
29^ Lectiones Varia
pflg. soo. geniales toros. Hab. alii: genitales. |
fag, 20 1. in tanta vanitate. Hab. alii: vîrietatc.

ibid* in tranquillo. Hab. Mfs. Goth. 1 . Lipi.Reimm„
in tranquillum.
fag. 202. ad coarguendum Hab. Cant. Emman. jff Reimm,
furiofi hominis errorem. cum edd. Sublac^ Rojiocb. aliis

coerccndum.
ibid. efFeraretur. Hab. I. Reg.Bon. Tojf. aufFcr-
retur.
|>ag. 204. quomodo non ca» Hab. M(s. Regio - Fut. cadant.
dunt. 10. alii. quomodo ergo.
ibid. oflendant. Hab. lecl. vulg. oAentent.
fag. 106. difcendaD iflaecom- Hab. Mfs. Clarom. Jjj" Brutt,
munes litters. difcendsR funt.
ibid. furiofus. Exijiimat Heum. fcripjtfft L«-
ilantium: furiollus.
fag, 207. cruces & ignes & Addunt 3. Mfi. to» 4. edd. &
taurum. Phalaridis taurum. 23. alii
^ 7. tdd, &
pericula tau* &
rum.
pag, 20^. qu« fefe a caeli. Hab. Lucr. quae caput a caeli.
fag. 210. cum res non vefli- Hab. alti: res non inveftiga-
gauiles. Ita vet. codd. Mfs. biles.
ihid. religionem fufcipere. Legit Rivetus in notisfuis Mfs.
fufpicere.
âg. 211. fpeciefalfxvirtulis. Hab. Mfs. I. Colb. Ist Brutt.
falfa.
ibid. per fe ipfam. Legunt alii: per feipfa; iS*
Jic exprimunt Mfs. Lips.Gotk..
\Sf Reimm. qui habel per fe
ipfa.
ibid, fed necefTe efl. Hab. alii : quta necefTe eft.

ibid, ob interitum amiflio- Hab. Mfs. i.Lips. abinteritu.
nemque carorum.
Hab. I. Bonon. antiq. 1. Calb.
ibid, vexetur.
iS' 3. edd. vcrfetur. 1. Reg.
veretur.
eamque a fe efTc Addutit Mfs. Lips. b* Goth.
fag. 212.
fuperatam. femper efTc.
ibid, patria caruit. Correxit Bunem. caruerit, o^

feq. amifcrit.
jbid, praeceptafapientiaDdatii. Hab. Mfs. I. Lips. datafunt. 2.
Reg. i Colb. cum edd.ddiUiut.
,
:
TexTUS LACTANXrANI. 297

paff. 213. quid featirent, quid Hab. alii: quid fentiant, quid
vellent. velint. Mfs. Cotton. quid
fentire vpllent.
ilpid. fuo fibi gladio pereunt. Hab. Mfi. i.CUrom.afecunda
manu (uo fefe gladio per-
:
emerunt.
ibid. afGcit. Hab. 3. Mfs. •^' 14. edd. afHi-
git. I. Reg. rec. infligit.
ibid. tamquam (it in aliquo Heumannus: tamquam fit in
fcnfu. illis aliquis fenfus.
pag. 214. quod multa efficiat EJi in Cicerone: quod efficiat
inopinata nobis. multa improvifa haec, nec
opinatanobis.
ibid. interdum naturam. Abfnnt b<t dua voces a 12. Mfs*
}^ ab edd. TJiomaf.
ibid. pervenimus. Hab. Mfs. Reimm. }^ Tornef,
1587- pervebimur.
ibid. cum reflaverit. Emman. i^ Goth. refpiraverit.
fag. 21 5. generi hominum Hab. alii: generis hominum.
vexatricem conflituerit. Mfs. Em. ^
I. Clarom. ge-
. neri humano.
ibid. obfcuretque. Futat Heum. legendum ejft : ob-
fcuretve.
pav. 0.16, nuUum numen ab- Legunt alii: nullum numen
habes.
L I B E R IV.
Habtnt aliqui Mfs. Condde-
f«g. 2ft2. Cogitanti mihi.
ranti.
iifid. Coaflantine Imperator. Omittunt Mfs. a. Reg. Lips,
Gotb. i3* plures alii fcrip. ^
edd.
ibid. fed deorfum. Refcribit Ifaeus ex Mfs, Bonom
Et deorfum.
fag. 223. cierentur. Hab. Mfs. Jun. crederentur.
ibid. jure dici. Alii: vere dici.
fag. 224. ne arcanum fui Addit pojl : arcanum Mfs, Bo-
divini operis. non. antiq. fummi.
ibiu. alienigenis hominibus. Hab. ed. Sublac. ingeniis-
Hfid, noicfcere. Hab. alii: cognofcere.
ibid. exteris gentibus. Hab. ed. Retul. caBteris genti-
bus. alia c*terisnationibus.
fag. 225, utrumque verum Coiijiciebat Francius legindum
ciTe* utramque veram efTe.
5
49* Lectiones Varia
pag. 226. nomen dicatur ad Legunt Fr. Douza J«f Seldenus:
unum. omnes dicamus ad unum.
pag, 227. dominipoteftatem. Hah. 6. Mfs. 'iSf lo.edd domi-
nii. in 1. Mfs. reg. rec.}^ 1,
vet. edd. Rom. hcec vox plane
deeft.
ihid. quia & indulgcre. Hah. Mfs. I. Rtg. qui.
pag. 229. a fummo Deo. Refcribir Bunem. ex Mfs, if ipfo
Cictrone: fupremo.
pag. 230. multique fcriptos Hab. Mfs. Reg. rec. }^ 5. edd,
libros. multique fcriptores.
ibid. feptingentis fere annis. Hab. 4. Reg. 5. Vatic. i. Sor-
Ita plurimi Mfs, W edd. bon. 1. Claronu (£f Marm.
nongentis. utraque leciio
mendofa : minus aherrant a
vero , ^«i quadringentis rr-
fcrtbunt.
ihid. Jefum. Leg. 2. Mfs, rec. Jofue. 2. alii
Jofuam. 9. edd. Jofuem.

ihid. fubjudlcibusfucruntper Hab, Mfs, Pal. CCCLXXX.
annos trecentos feptuagin-
ta.
ibid. perannosquadringentos Hah. 5. Mfs. Vatie. 4. Rtg.
quinquaginta. Pen. ^
is- *dd. quadringcn-
tosfexaginta. 2. Boiion, qua-
dringentos quadraginta. i.
Rfg. i. Clarom. l. Sorhon.
per annos quadringentos.
ihid. eos Cyrus. Hab. 31. Mfs. tlf 6. edd. cap-
tivos judtos.
pag. S31. adoriretur. Hah. Mf. Jun. i?* l. Clarom.
adordiretur , quod mavult
Gallatus.
ihid. fancûm &incorruptibi- Addunt Mfs. Jun, Pen. ]^ i.
lem fpiritum. Colh. & incomprehenfibi-
lem. iiide edd. Rom. 1470.
inreprehenfibilem Mfs. 4.
Rc7. rec. 4. Colb. Cauc. al,
irreprehendbilem.
ihid, per ipfum. Deeft in aliquibus edd. aliibab,
per fe ipfum.
fag. 132. in opera fua
ante Diflingunt 70 hoc modo : in
fscula. Fundavit me in opera fui. Ante fttulum
principio. fundavit me in principio.
. ,

CypriafFus: In opera fua an-
te fsculum fundavit me.
In principio.
f/tg. 232. prodirent fontes. Septuaginta is' Cyprian, pro-
cederent.
ibid. genuit me. Hab. feptuag. generat me.
ibid. fecit regiones fines& Septuag. Dominus
fecit regio-
inhabitabiles fub cxlo. Ita nes, &
inhabitabiles, &
plures Mfs, fummitates habitatas ejus,
qu3B lub caelo. Cypr. fecit
regiones, &
inhabitabilia.
al.habitalia &
fines inhabi-
tales fub c«lo 0/. regiones
& terras inhabitabiles.
ihid. cum pararet. Alii: pareret.
ibid. cum recerneretfuamfe- L»gutit 70. cumfecerneretfu-
dem, cum fuper ventosfa- am fedem fuper ventos, &
ceret validas nubes. cum validas faceretdefuper
nubes.
ibid. poneretmontesfubcaelo Hab. 70. Tert. Jjf Cypr. fontes.
fhid. penes illum disponens. Addit Mfs. Brun. cunaa.
ibid. jucundabar ante faciem Septuag. jucundabar in facie
ejus, cum laclaretur. ejus in omni tempore. //-
hd omm tempore habet eti"
am Cjipr.
f*g- 233. virtuteconflruxerit. Cofjjicit Fraficius forte legeit^

dutn tffe : virtus.
ibid. fcire nos convenit, no- Hab. edd. Ald. Paris. 1525.
men ejus ne Angelis qui- Crat. Graph. fcire nomen
dem notum effe. ejus non convenit homini-
bus, neque Angelis qui-
dem notum elK
P<tg' 335. ttVTefiHT»^», Poji hctc Mfs. rec. 1 Reg. Gat. .
Nav. Vici, W Bruti. fequen-

tia interferunt : Et cEternum
efl, quod aitDeus: Fiat
lux, quia verbum Dei
Deus apud Deum, Filius
unicus Deo Patri coscter-
nus efl. Cum enimverba
fint temporis; cum dici-
mus, quando & aliquando
aternum tamen eftinver-
bo Dei , quando aliquid
300 Lectiones Vari^
fieri debeat, & tunc fit,
quando fieri debuiflet, in
verbo efl, in quo non
illo
ertquando & aliquando,
quoniam totum illud Ver-
bum aBternum eft. Quo-
modo autem per creatu-
ram, quam fecit ante tem-
pora, dici potuit tempora-
liter: Fiat lux, invenire
difficileeft. Sonoenimvo-
cis non (a/. nos) intelligi-
mus diflum.
p0g. 235. fivc etiam ratlonem. Defiderantur in Mfs. lO. Kfg.
6. Colb. ^
emnibus/ereferip-
tis W «dd.
iyiJ. -jdhominemproferendi. Hah. al. perferendi.
ibiiJ. voc^.lem fpiritum. Hab. Mfs. Em. vitalem.
ibiH. Ego inquit, ex ore
, al- Omittuntfeptuag. ante omnem
tliTim prodivianteomnem creaturam. y»Ig. hab. Ego
creaturam. ex. ore altiffimi prodivi,
primogenita ante omnenei
creaturam.
fag. 238. temporum. Hab. Mfs. 1. Bon. antiq. Is" Colb,
annorum.
fiflg. 239. quod eos io figno Hab. alii: figno. al. in fignum.
praccederet. Mfs. I. Clarom. quod eos
fignum prascedens. Mfs. a
Barthio t)//«/quodDcus fig-
no praecederet.
ihid. ante diem decimam Ca- Leg. atiqui Mfs. ist idd. ante
lendarum Aprilium. Itaplu- diem feptimum.
rimi ^
opt. Mfs. }£f tdd.
pag. 240. poft corpusfuum. Bo«./r»r/^.poftcorfuum.
//rtfc.
al.poft dorfum fuum.

prtg. 241. remanfi ego folita- Hah.feptuag. If vulg. reli- &
rius. cûs fum ego folus.
ibid. facrificium, acceptum non Alii acceptum non habeo.
habebo. Ita-j..M/i.Rcg.an- Mfs. 2. Colb. iS' 2. Clarom.
tiq. J?" 4. Colb. facrificianon accipiam./>p-
tuag. ^
vulg. non fufcipiam.
ihid. djrlficabitur. In graco eft: clarificatum efl.
ibid, apud gentes. Hi"b. feptuag. '(5f vulg. in
genti-
bus. TertuUian.ia cmnibus
gentibus.
Hab. feptuag. vtilg. Cypr. Ter~
fag. 241. ferviet mihi.
tull. fervivit mihi.
ibid. claritatem meam. Septuag.W vu^g.ponzm meam

incaflum fatta ell
242. Hab. 12. Mjs. 'nf edtL Rom.
fag.
metatura, falfi fcribae, & 1470. mc-itura faifa fcri- :
confufi funt, fapientes tre- b28confu(lfunf. i.Co/^. me-

pidaverunt. tatura falfi fc-jbss ccnfufi &
funt. Septuag. l^ Cyor. meta-
turafalfafw-nbis, &confufi
funt. VerjHiiron.ve.Tt men-
dacium operata ed ftylua
mendax fcribarum confufi :
funtfapientes, perternij, ^
capti funr. Verfio recens lat,
exfeptuag. fruflra fachis efl
juncus - - - caLamus - - men- -
daxfcpibis; confufi funtfa^'

pientes, &
perterriti.
ibid. repudiafTent'. Addunt Mfs. I. Bonon. antjqi

iS* tdd. 4. rec, }^ Thomajl
quod fciebat efle faOuros.
fag. 243. gravatam elTe vir«! Hab. 4. Mfs. rec.gravidatam.
ginem. I. Colb. a. ida manu gravi-
dam.
ibid. Salomon ita dicit: Addunt aliqui Mfs. in Ode un-
devigefima. al. in pfalmo
undevigefimo. al. in pfalmo
vigefimo,
ibid. accipiet in utero. Huh. 2. Reg. Isf i2.coi. inute»
rum i^.fcriptirec.t^fg.cod,
concipiet in utero. Vulg,
fimpliciter : concipiet.
ibid. vocabitis. Hnb. fiptuag. cum Aquila^ Sym-^
macho]sf Theodot.voczhh.aL
fcripti cum edd. vocabitur.
ibid. qui eum negavcrunt, mb. i.Mfs.Reg. Tornef. Colh.
1. Clarom. necaverunt.
ibid. Ipfi autem non crediJe- Lcgiint feptuag. Ipfi autem ---
runt, & exacerbaverunt fpi- exacerbaverunt fpiritum
ritum fanclum , & conver- fandum ejus, convrrfus&
fus efl eis ad inimicitiam. efl eis in inimicitiam: ipfe
Et ipfe exDUgnavit, &repu^navit contrn eos, re- &
cordatus ei\ dierum faiculi, cordatus eft dierum antir
qui fufcitavit de terra pa- quorum. Uî efl, qui e-
Aorem ovium. auxic e mari p<iflorciT! ovir
392 Lectio;ês Varke
um? &c. VuJg. ipfi autera
ad iracundiam provocave-
runt, &3fflixeruntfpiritum
fan£Heius, & converfus eft
eis ininimicum, &iprede-
bellavit eos, & recordatus
eddierumfaecuUMoyfi, &
populi fui.Ubi efi, qui edvr-
xit eos de mari cum paAori-
busgregisfui. /y?«^demari
exprimunt etiam \Hebr. W
veyf. Hieron.
pog, 243. ecce natus eft no- Hab.jfepiuag. quia parvulus na-
bis puer. tus t{\ nobis.
pag. 244. vocatum eft. Septnng. iSf Aquila vocatur,
Vulg. Symtnacb. Tertull. vo-
cabitur. Tlieodot. vocavit.
ibid. & re^num ejus, quod Hab.cod.Goth.tS' Tnar.regnum
non corrumpetur. ejus non corrumpetur.
j)rtg. 245. Ego ante te ibo. Hab. textui hebr.feptuag.'^'Mfs,
L/pr. Eô anteeumibo; isf
poji invifibiles ftptuaginta

addunt : aperiam tibi.
ibid. habet imperium atque Teg. alii /cripti 49* edd. habet
honorem. imperium, habethonorem.
png. a^C).Sabaim; viri alti. Leg. Ipteus: Saba viri altl.
ibid. & pod te ambuhbunt Septuaq^mta : Et

poft te fe-
vindi compedibus, fiiaJo- quentur vincli manicis, &
rabunt. tranfibunt adte, adora- &
bunt te.
pog. 247. 5c non deputibitur Septnag. & non aeftimabitur
alius absque illo, qui in- aliusadeum, adinvenitom-
venit omnem viam pruden- nem viam fcientis. Vulgi
tis. & non aedimabitur alius ad-
verfus eum , hic adinvenit
omnem vjam difciplinae.
ibid. virga aequitatis. Hab. feptuag. ^ vulg. virga di-
rec\ionis.
Hrid. injuftitiam. Septuag. Vulg.Tertullian.Cypr.
iniquitatem. Aquila impie-
tatem.
ibid. oleo exultationls. Ita Vulg. TertuU. Aquila. laBtitii.
ftptuag. Cjpr. Aug. ^ Hi*- Symmach. oleo nitoris &
roB, fplendoris. bebr. oleo.
fag. 247. & mittet eis Deus Seftuag. & mittet eis homi-
hominem, qui falvablteos, nem, qui falvabit eos, ju-
6c judicans fanabit eos. dicans falvabit eos. Vulg.
& mittet eis falvatorem &.
propui^natorem, qui libe-
ret eos.
ibid. exurget homo exlfrael. Vulg, virga de Ifracl, Symmach.

ita fept. foeptrum. Addunt Lips. tert,
Reimm. & dominabitur gen-
tium.
ihid. A'PiA' wVo y:,otX}a,iui. &C. Hah. Mfs. Cauc. AAA' vtto ;ii«A-
OcCtOiTf eiXOCg 'TToXlzTiV Ci'XUFXi.
pflg, 248« qu3B eis prophetae In cateris ifta defiderantur.

futura cnepraedixerant. Ita
Mfs. I. Bonon.omniumanti-
quijjhnus.
ibid. prster csteros. Alii: inter. 1
ibid. in operibus DominJ. Hab. edd. opera Domini.

ibid. qui exurgct principari Leg. feptuag. qui confurgit.
in nationes. Cypr. qui furget imperarc
omnibus gentibus.
ibid. erit requies ejus in ho- Vulg. &
erit fepulchium ejus
nore. Siloriohim.
fag 249. invanumlaborave- Vulg. qui acdificant e?m. 7?p-
runt, qui illam aedificave- tuag. aedificantes. Mfs. lo,
runt. rec, ^S* 5. edd. fine caufaU-
borant ii
,
qui aBcificant
eam.
ibid. in vanum vigilavit, qui Sept. ^ vulg. qul cuftodit eam.
eam cuUodivit. I. Reg. in vacuum vigila-
vit ,
qui eam cuflodivit,
Regio - Put. 2. al. reg. i. 5'nr-
bon. z. Clarom. 1. Colb. in
vanum laboravit, qui &c.
3. rec. 13" eJ. Betul. finecau-
fi vigilavit, qui eam cu-
ftodiebat, 4. rec. '^ C.vulg.
vi-T. fine caufa vigilant, qui
cullodiunt eam. Brun. cu-

Aodiebant. i. Colb. fruAra
vigilant ,
qui cufiodiant
eam.
fag. 350. & ad aditum tem- Hab. 1. Mfs. Vpf. ad ipfum
pli. templum. i.Colb. addictuni
templum. in aliis dttfl.
3^4 Lectiones Vari^
png. 250. fecundum ordinem Dt/tderantur in Mfs, 2. Reg;
iVielchifedech. antiqutjfmis^ 3. alUs isf Brun.
ibid. quia omnia , quae funt Septuag. qui omnia, qusB in
in corde meo , faciat. corde meo , &
quse in ani-
ma faciet.
ihid, & tranfibit in confpe£lu Septuag. cutn hehr. ^ vulg. co-'
meo. ram <. hriAo meo.
ibid, ut contradiceret ei. Sept. y vulg. ut adverfaretur
ei.
ibid, imperet Dominus in te. Hab. 4.. Mfs. Jjf 5. edd. impe-
Oominus vit*, alii
ret tibi
imperet tibi Domlnus ia
te. Stpt. ]sf vulg. increpet
Dominus in te.
ibid. & eece titio ejeclus ab Stptuag. nonne ecce hoc ut
igne. turris ti\ erutus ab igne.
Bibl. Complut. Theodor. iS*
S. Hieron. Nunquid non
ille torris tl\ &c.
ihid. dabo tibi, qui conver- Vulg. & dabo tibi ambuhn-
fentur in medio horum cir- tes dc his, qiii nunc afli-
cumftantium. Ita feptuag. i\\irit. Omittit Laclant. ^

qua
infept. Is' vulg. antehac ver-
ba ponuntur: & fi cuftodie-
ris atrium meum.
fag. ajja. filium fuumlegavit Addunt 31. Mfs. ig' 10. edd.
ad homines. filium fuum principem An-
}/elorum.
ibid. lavacro --- aboleret. Merton. ablneret.
pag. 353. afperfos maculis. Hab. Mfs. Cantabrig. fparfoa
maculis.
pag. 254. genua debilia con- Mf, I. Colb. Genua debilia
folidamini. Qui efHs &c. confortamini. Confo1ami-i
Ita Mfs. i. Reg. antiquijf. ni, q"i eflis. Hebr. Chald.
^ Vulg. roborate. Syriac»
confirmamini. Catert Mft,
omnes, Confolamini.
ibidt KflH Xi^Xu)! ^^t/x,ei io-T uKVi, Hab. vetus membr. K«« x'^^'**
ibid. quantus fecum cibus. Conjieiebat Francius legendutn

tffe: quantum fecum cibi.
ibid. apponere illa populo. Hab. 1. Mfs. Lips. }£f ed. Ald.
apponi.
tC^ta «'/«• srore. Hab. cod. Sybillinus t% Va^TMi
ibid, E»»
'.
,
TeXTUS LACTANTIANf. 305

fag. 2S7. &
exprobrat nobis Omittit Laciant.^ qtia antt hac
peccaca legis. verba in bibliis ^ apud ^
Cypr. leguntur : &contrari-
us eft operibus nofiris.
pag. 25,9. flultitia ipforum. SeptL-ag. legtintr malitia.
ibifJ. extollatur luna. Hab\codd. lat.omnes aufferatur.'
fag. 259. Annuntiavimusco- Legunt Hebr. &
afcendit flcut
ram ipfo ficut pueri. vircruUum coram eo. Srp-
tuag. annuntiavimus quafc
parvulum in confpeftu ejus.
Tertullian. annuntiavimus
de illo ficut parvuius.
ibiJ. homo in plaga pofltus Septuag. homo in pl-iâ pofi-
fciens ferreimbecillitatem, tus , & fciens ferre infirJ
quia averfus ell, & non ell mitatem; quia averfa efl
computatus. ^ defpecla&non
facics ejus,
reputata, Cypr, homo iii
pl3gapofiru5, &fciensfer-
re imbecillitatem, quia aw
verfa elt facies ejus, inho»
noratus ert, &
non com.-
put^tus,
ti/id.invidis fus, quam in Hab. Mfs. I. Reg. Cauc. Isf 3;
cordibus gerebant, intus edd. rec. intus inclufa ma-
inclufam, alias caufas prae- litia, caufas prsferebant.
ferebant.
fag. 160. deligêt validas na- Hah. Mf(. I. Reg, rec. Tornef,
tiones. Forte ex corrupto iy" I. C/iJrow. revincet (Scre-
cod. f^rttco , in quo pro iliXi'/- diget validas nationes. yulg..
|f« j quodfeptttag. tam in Mi- pro deliget babet corripiet.
thita. qnam in Efaiaexprimunf,
legebattir £>£A£|=' ; corrupta
Lactnnrii leciio enata ef^,
ibid. circumcidite pracputium Legit Tertult. circumcidimlnt

cordis vellri, pryputium. feptuag. duriti-.
ani cordis vefln.
ibid. & exurat. Hab. fept. is* vulg. &!fuccenJ
datur.
Ufid, Circumcidet Oominus. Septnag. circumpurgabit. Ad-i
ditur in ntrisque bibliis^ (^
aptid Cypr, & cor femini^
tui.
pMg. 254. & ignoraverunt. Septung.\jf vfilg. ignoravi. Sjmi
mach. ignorabam.
LaBantii Tom. 11. U
,
;ô6 r Legtiones Varije

fag. 264* deriferunt derifu. Hab Mfi. Lips,tfrt. (f Reimm.
derirerunt me & (liri.lerunt.
Aitgufl. W //'VroM.rubfanna-
veront me fubfinnatione,
tHg. 26$. «•«»^tf»T« iriirnrtf Hab. Mfs. a Bttul. vifus. TTTeci.
cvrec ; 7. edd. 7ratê*To n ^^n-
TCtFt.
ibid. ecKXvB-xti, Maviilt Ifuetts : tty.xfB-m.

Apud Efdram ita fcrip-
ibid. Dejtderatur integer tfte loc. tam
tum e(l; Et dicit Efdras - in.textu hebr. quamiugrcecis
• - eritis (êcifio gentibus. ^ lat. codd. Sublatu hcec
cum aliis a Jud<eis f»'jfe^
Juftinus in dialogo adv. Jud,
notat.
ibid. humiliare cum infigno, Hah. Mfs. I. Reg. i.Cqlb. Brun.
in li^no.
ibid. quem negaverunt. Hab. Bon. veterrimus ^st 15.
alii: necaverunt.
ibid. nativitatem. Se^tung.W vulg. generationem
ibid, quia f acinus non fecit Septuag. quia iniquitatem non
neque infidias orefuolocu- fecit, neque dolum in ore
tus eil. fuo. Vulg. eo quod ini-
quitatem non fecerit, ne-
que dolus fueritinore ejus.
iCertull. nec dolus in ore
ejus inventus eil. Cypr,
quia facinus non fecit, ne-
que infidias ore fuo.
ihid. Confequetur multos. Ita Edd. Florent. isf Tertull. ndv,
edd. Ald. Plantin. }£t Cy^r. Jud. in haereditatem habe-
bit. Septuag. JcAijfavflîjra*.
ibid. propterea quod traditus Cypr, W fpt.
propterea quod
ell ad mortem. tradita ell ad mortem ani-
ma eius. Vulg. pro eo, quod
tradidit inmortemanimam
fuam.
fag. 3,66. ficutagnusfinema- Septuag. ui ctîtaieix.ctx.»y^ quod
litia. eodemmodo Cj/pr. legit. recentiores interpretes trans-
tulerunty ficut agnus inno-
cens. f^"lg- quafi a^nus
manfuetus. tec. Mfs.Wedd,
fine macula.
ibid. cogitaverunt cogitatio* Vulg. cogitaverunt confilia.
nem. jeptuag, cogitationem ma^
lam.
png. o,>6, eradamus e terra Tertull. Hieron. contera-
isf
vitim ejus. mus. in graco efl : extera-

mus eum de terra viven-
tium.
ibic' nonquafihomodomjnus Vulg. non eft Deus quafi ho-
lufpenditur, nec quafi fili- mo, ut mentiatur, nccut
us hominis minas patitur. filius hominis, utmutctur.
ibid. trans/ixerunt. Vulg, confixerunt. Tertull,
pupngerunt. ftptuag. inful-
taverunt.
pag. 2(3". &tenebrabitur dies Alii: obtenebrabitur. Tertull,
iucis. Ita plurimicodd.Mfs. tenebrefcetfuperterramdi-
es luminis.yf-/;?'^/?^. con- &
tenebrefcet fuper terram
in die lux; Vulg. tene- &
brefjere faciam terram in
die luminis,
ihid. cxterrita efl. Sept. '^ Irenaus : vacua facla
e(l. Vulg. infirmata eft.
ibid. qu5 parit. Ita Iran. iS' Addunt feptuag. ^ vulg. fep-
Cypr. tem.
ibid. 6c tsduit animam. Cypr. anlma ejus. Vulg. defe-
cic anima eius. feptuag. af-
flicla d\ anima ejus.
re TriTctT^x,
ibid. >3cev ^t a"/j(!-^»i Hab. lect. Vulg. venv h exKrS-n-
c-iTMi. Mufurus correxit : »««»
pag. 16^' videre interitum. Iti graco eft : o^tuf^B-o^cty^ corrup-

tionem. 43* itafept. Vulg.^
Cypr.
ihid. auxifiatus efl mihi. Septuag. Sufcipiet me. Vulg,
fufcepit me.
ibid, hic eft filius meus fapi- Septuag. ifle eft filius tuus fa-
ens. piens. Vu!g. ipfe filius non
fapien?.
ibid. eruam eum. Septuag, is" vuJg. eos.
ibid. vivificabit nos pofl bi- Legefidum: vivificabitnospoft
duum die tertio. biduum: die tertiorefurge-
mus. ut hnb.fept. vel dictet'
tio fufcitabit nos. ut vulg.
pag. 270. dimifi hireditatem
Addunt fept. ifj* vulg, dedi di-
meam in manibus. 6ic.
leclam animam meam in
manibus inimicorum.
Ua
3o8 Lectiones Vari.e
fag. ciô, adoptionemquefuc- Hnb. Mft. Regio Put. yun. 4.
-
ceflimus. Colb.d' 6.edd.vet.2dop\.\or\e,
ibid. ad juftitiam. Hab. edd. Ald. JsJ" Plantit. \n

julVitiam. Fulg.fept.tsfCjpr»
in juftitia.
ihid. & tenebomanumtuam. Vulg. & apprehendi. Cjipr.^t
Itafept. teneam manum tuam.
ibid. & confirmabo te. Septung. isf Cypr. &

conforta-J
bo te. Vuig. &
fervavi te.
pflg. 272. ut profeffi Dei. Hab. Mjs. Bonon. antiq. prs-

ceptis Dei.
pag. 273. quSB praBcipis. Hab. Mfs. Bon. i. Lips. Reimnt»
qiii praecipis.
ibid. qui doces. hab. Goth. quid doces.
pag. 274. in quo fummaB do- Legit Betuhjus : fumma do-

ftrinae ac fcientiae fumma drina ac fcientia, fumma
virtus &
perfecla juftitia virtutis ac perfeita juRitia-
confenferit.
pag. 277. neque hominem Hab. aliqui Mp. perfefts do-
perfeila doftrina elfe polfe. ftrinac. i. Reg. antiq. '^ Em»
perfectum do£>rina. i.Colb.
homini perfeciam doclri-
nam.
pag. 273. etiam inhomineil- Hnb. cod. antiq.BoH.tefie Tljo^
lum elfe caeleftem. mafto. etiam hominem illum
fag. 279. cujuseftdominatio AJii in carne. Mfs. Jnn. }£f

in carnem. edd. 2. ver. Roni, Parif. Crat,
Grnph. damnatio in carnern
fig' 285« quidam minilho- noflrorum. Mfs,
Ltguttt alii
rum nof^ri. 2. Rer. quidam mininro-
rum e cultoribus Dei. edd»
Ald. Crat. Grapb fimpliciter
quidam nofhorum.
ibid. quibus profecant. Flacef Ifaeo prnfecuerant. Mfr,
6. reg. 5. C»lb. al. hab. pro^
fecrant. 11. alii: profecra-
rant 5^«». is* Vltr. confe-
crar3"t.
ibid. fi efTe confitentur. Addit Goth. fi efTe juAos.
fag. 28^.-87. per diverfa re- Hab. Mfs. Bonott. antiq. pc«
gionum. diverfa religionum PaU Js*
TeXTUS LACTANTIANr, 3o>
I. Lips. per diverfam reli-
gionem. 4. Reg. 4. Colb. is*
f. perverfa religione.
nl.
pa^. 1^7. qui deDeifiliolo- Mfs. Bonon. cum edd. Gall. qui
cutus eft multa. de Deo patreomnium, de
filio locutus eft multa.
iHd. generanti nos Deo. Hab. 6. Mfs. isf totidtm edd,
generat.
png. 288. exeligendoelegan- Scrihit Bunemannus ex Mf},
tes. C/c. , <£f aliisquihusdamMfs»
iif edd. La£l. ex eligendo'
eligentes.
ibid. obfequiademerenturpo- Hah. Lips. Reinm. Torn,W
tius. Deum merentur potius.
fag. 290. nec pater fine filio Hah. Bon. antiq. 3. Reg. I Lips,
efle potcft, necfiiiusapa- I. Co/Z/. nec pa-
45* ed. Jfnei:
tre fecerni. ter a filio poteft, nec fili-

us a patre fecerni.
pag. 291. qui eruit eum. Vulg. redemptor ejus.
âg. 292. quam eos ferre pra- Hah. Bon, antiq^, nec eos.
poficos.
L I B E R V.
p/jg. 300. Nec enim in tam Hah. Mfs. a. Reg. vet. Marm,
malo flatu res efl. Goth. cum nonnulUs edd. Nec
enim plus impuris fpiriti*
bus, quam fan61is licet,
ihid. Caelefti mellefapientis. AUi : Caeleftis.
ihid. hacrere animis. Hahent 6. Mfs. Is* 8- imprejjl:
inhaerere.
ihid. incutere voluptatem. Hab.ed. Ven. 1478- inducere.
pijg. 301. quoniam & magnam Alii: qui &
magnam.
ihid. felicior in explicando. Mfs. Saiigerm. cum aliisrec. \Sf
edd. facilior.
ihid. ad aniles fabulas contu- Pojl hac verba in Mfs. Bonort.
lilTet. antiq. tf/le Ifaeofequintiale-
guntur: Unde apparet, di-
fertiflimo & doaifllmo vi-
ro, quantum ad facrilegos
attinetrefellendos, nonfa-
cultatem dicendi -- Mfs,
difcendi --- fed confilium
defuiffe; in eo praecipue,
Ug
JIO Lectiones Varije
quod Demetrianum verita-
tis-expcrtem, non ratione
prudenticE mundanae, qua
uti in principio debuit, fed
autoritate caDleflium pr2B«
ceptorum, quorum ille fe
hoflemfatebatur, aftrinxit.
Defnnt ttiam in Mfs, Rohan,
Sangtrm. ^
aliis.
pag. 303. vanus. Mfs. Colb. a primatnanuy \st i.

Clarom. varius.
ibiJ, quamvis temporis gratU AliiConniverent. Mfs. 1. Reg.
conticerent. Ita Mfs. Ang- coniberent. i Lips. 45" Colb,
.
lic. }!f II. aliii atqtit tdd. cohiberent. Ultr. i. Brun,

mtliorts. cohiberentur. i. C»lh, con-
venirent. 4. alii conticef-
cerent. i.Bo».conticefi:eret.
i. Reg. antiq. congrueret.
1. Bon. antiq. nam fi quis
nolhorum
conniveret —
afFuiiret.
deridcret.
ihid. Mordacius. Hah. Ven. td. I471. yiWgtt/fl-
rim leci. moderatius,
pflg. 304. afTenfus. Hah. plurts Mfs. J5* edd. ac-
cenfiis.
pag. 305. nongentorum. Hah. aliqui fcripti Js* tdd. fere
omnes : noningentorum.
ibid. ipfa opera comparare. Mfs. 1. Reg. ^
Cauc. compu-
tare.
pag, 307. veritatemexddere. Bon. antiq. Goth. isf td. Ifati,
cxfcindere.
pag. 310. Ut Cicero in fuo Addunt Jun. Ultr. 45' 7. tdd,
narrat. Arato.
ihid. nec ulli deefTet. Mf. Bon: antiq. nec ulli da-
tum ei\. Latinius nec ulli

datu'-;-! efPet.
fag. 311. & idcirco efFerafle. Hah. Mfs. I. rtc. Reg. & ideo
& feras, &
ferpentes, ac
lupos.
ihid. lejês etiam fibi nomine Placet Jfaeo ^
Francio refcri-
julUticc. bere: in ufus omnium. iS*
ita interpres gall. pour Tu-
fage de toushommes./i:. t/i
antithefis ad illa: finguU i3*

Textus Lactantiani. S"
jnucorwm. reciiusputat Tho^
inaf. legi: fub jullitiae no«
mine;
pag. 312. malitia. Plures Mfs. J57' edd. avaritia.
altioresque fe cacteris ho- Hub. 6.'Mfs. Reg. ijf^. edd.
ibid.
minibus —
faciebant. altioresque caeteris homi-
—
fulgebant.
nibus
ibid. fed impiam tyrannidem Hnb. Mfs. Bon. antiq. fed im-'
vi & hominibus. perium tyrannidemque ho-
minibus.
ibid. occidione. Alii: occifione.
fng. 313. imprudenter igitur Addit cod. Rohan. ed. Snblac»
poetaE, qui eam confugifTe qui eam ad caelum confu-
cecinerunt ad Jovis regnum gifTe. Sangerm, legit: impru^-
denter igitur poetae , qui
eam confugifTe.
ibid. expulfio juriitiap, Bonon. antiq. explofio Jovls
juftitiac.
ibid. Jove primum regnante, Edidit Bunem. ex Lips. Reim,\
Rofl. }£f edd. regnante pri-
mum.
ibid. nuntium mifit. Addunt Mfs.Bon. antiquifpmus'
ijf 5. tdd. nuntium fuum.
âg. 314. Deus ergo# Fofh bac addunt Mfs. 1. Reg,

antiquiff. Cauc. Goth. Marm,
5. cod. juftitiam redufturus.
quce tx margine in textutn
translata fuiffe cenfet Tho*
maf,
ibid. potentiores efle injuflos. Hab. 1 2 Mfs.
. W
edd. vet. Ront,
^cfAld, potiores.
ibid. nullam efTe virtutem. Bonon. i, antiq. nihil efTevir-
tutem.
fag. 315. quanto frequenter Edidit If Florent. Ald. Tlan^-
impellitur, tanto firmiter tin. edd. fecutus. quanto fre-
roboratur, Ita omnts Mfs, quentius impeilitur, tanto
firmiter.
pag. 3i(j. acterna prasferrent. Legit Franc. ad oram fui La^,
praBferre.
ibid. in legem Dei conjura- Malunt Franc. W Gallceus. ju-
retur. raretur.
pag. 3ig. Audent igitur ho- Per interrogationem ifhaUgunt
mines &c. Bunvn. W
Heum,
U4
: .
312 Lectiones Varib

fa^. 318* extirpare funditus. Addit Gotb. extirpare bonos
funditus.
fag. 319. fua perfidia. Mfs. I. Regio • Put, fuapte.
BrTtn. fuadente.
pag. 331. fequeretur» J4fs. Bon. avtiq. quxreretur.
ol. frequentatur.
ibiJ. fervaret in caeteris. Legunt alii fervat vel fervant.
ibid. inclementer inceflere. Hab. Lips. 2.3.*iv«m.inclemen-
ter arguere.
ibid. fparfurus. Hab, aliqui edd. fparfuros.
ibid. clementius. Mfs, yuTi. cum Franc, incle-
mcntius. Regio- Put, 13.«//»
fcripti isf 10. edd. dementi-
us. utide Columbus buttclocum
ita rejiituere conabatur: quid
efle potefl hac pietate in-
clementius, quid dementi-
tius , quam mortis &c.
ihid. Ecce pius ^neas. Bon. reciius Tum pius^neas.
fMg. $24. animo efle cfFerato. Hab. Mfs. Mertonienjts ani-
mum efle efferatum.
fag. 116. tormenta, quae quan- Legit Bunem. ex Mfs. Lips. 2.
to fuerint. Reitii. Rofioch, }sf edd. toiv
menta quanto fuerint.
ibid.Xxhxo feptimo. Alii libris feptem. Regio-Put^
Cauc. I.Clarom. lib, VII.
ibid, fceleris contagionc. Hab. 2. Mfs. reg. is* 5. Oxoa.,
cogitatione.
per vosbenefacc-
ihid. liceat Alii legunt: per vos benefa-
re vobiscum. cere nobiscum. alii pernos
bencfacere vobiscum. alii
per nos benefacere nobis-
cum.
fag. 117. qui odiftis. Legit Francius: qui nos odiflis, '
ibid. contra autem qui fit im- Refcrtbit Andr. Patricius : Et

probiflimus , exiflimet. contra eum, quifitimpro-
biflimus, exiflimet.
fag. 328. quisefltandem tam Forte plenius ita legeretur
excors, tamque cacur. quis efl tandem tam de-
mens, tam excors, tamque
caecus. Bunem.
fag, 329. qui evertiflV. Mavult Bunem. quod evertiflc.
ibid. nifi forte contaminatos Edidit Buntm. ex Lips. 2.3. i9*
femel putant animurh trans- Reivi. niri fortecontamina-
laturos. tos lemei animos.ita putant
:
TeXTUS LACTANTIANr. 313

pofie transferri. ed. Ven.
1478. nifi fortecontamina-
tos femel putent animos
translatiiros.
fg' 330« pofle fuperare. Addlt Bon. antiq. pofTe fponte

fua fuperare.
ibid. accepit. Legit Herwi. acciperet.
pag. 332. quidlibetafFerentes. Alii: afTerentes.
tkki. labefaclare. Alii : labefaclari. i i./criptiad'
dunt: utdiceretanhelantem
laborare. 9. edd. ut diceret
inanlter laborari.
pag. 3-33, defendere. Mfs. I. Colb. ijf Brun. dcfen-
derent.
P"^' 33^« tametfi corporum Tutnt Heum. legendmn ejfe
fitdiverfa conditio. fcrvorum.
ibid. nifi quod poirunt, Mfs. Cauc. jfun. isf ^•_reg.cum
14. edd. nifi quos poilunt.
ibid. quia & non egent. Omittunt II. Mfs. vocem non.
f^^- 33^'
ûs a piiilofophis Hah. alii: afTerebantur. alii:
afferebantur. difTerebantur.
ibid, audaciam refellendi. Addit pofl h(£c verbaMfs.Jun.
fequtntia: volensaliud efie
juscivile, aliud naturale.
civile jus dici civilem fa-
. pientiam, &
naturale fine
fapientia fieri, ac fiutrum-
que nuUum foret.
pag. 337. fi profitebitur, bo* H'ib. nliqui Mfs. ]5f edd, fi pro-
nus quidemj quia non fal- fitebitur emptori fugitivum
let. eire, bonus quidem. Sed
recliushac verba omittuntur,
Jiquidem pracedentin non ad
fervum tantum, fed etiam ad
domum peflilentem '^c. refe^
rendajint. Thomaf.
ibid. rei confulet, Mfs. Bon. antiiiuijf. (^ ed. Jf,
fibi confulet.
ibid. jam juftus Wle.Ttaunicus Caterifere omnes : jam non ju-
Mfs. Rrg. <<f edd. Ald. Jun- flus. quod contextuirepugnat,
tar. Florent. al. aitqui etiam jam non fapi^
ens. Heum, legit : jam vero
juflus.
F"^' 338. quos Deus docujt. H.ib. alii: quod.

U 5
339- verfetur. Mf:. I. Reg. verfatur. /tcque
f^g- ,
legunt Fyanc. ^
Htutn.
pag. 340. lambit Hydafpes. Hab. aliifcripti W 3. edd. Rom»
ambit.
ihid. perduxeris. //a/>. 6. A^. Kfc. perdjxerit,
pag. 341. judicabis. Alii: jiulicabitur.
png. 342. diftorum fa6lorum- Hab. alii fcnpti iJ* edd. deli-
que. ftorum.
ibid. quo folo. Alii qua fola. alii qu2B fola.'
Colb. qu9B folo.
pag. 344. in focum ja£>are. Mfs. Tornef. In focis jacere.
pag. 345. inhaEtentes perfua- Hab. Mfi. I. Bon. antiq. hae-
fioni vulgari. rent. alius Bon. inhirent.
ig.ycy/pninhsrenteperfua-
fione vulgarl.
pag. 346. impudentijr, Hab. Mfs. 8. rec. imprudentia,
pag. 347. &
rationem. Mfs. I. Bonon. i. Reg. Cauc,
al. ut rationcm.
ibid. qui devotioneacfideca- Hab. Emman. qui fide ac ratio-
ret. ne careat,
pag. 348. nam fere vulgus, Mfs. Cauc. cum aliis : nam for-
te vulgus.
ibid.cur nobis aut non cre- Hnb. 1. Reg. Jun. Cantabrig,
dunt. al. curnobis autnofkis non
credunt.
ibid. nonoccidendo, fedmo- Ltgunt Cellariui is^ Heum. non
riendo. occidendo, fed monendo.
ad perfecutores referunt, qui
ferto }£t fiammis fuperjlitio'
tiesfuas defendebant.
ihid. jam fublata, jam nulla Hab. Mfs. Bonon. antiq. jam
eft, fupplicatio nulla e(l.
(ag. 349. mortuis praemium Mfs. Bon. primium mortis

potell virtutis exfolvere. exfolvet.
ibid. neque firmaB atque im- Alii: firmos ac immutabilcs,
mutabiles elle.
ibidt quid venenarius. Habent aliqui Mfs. J<f edd. fs-
nerarius.
png. 350. facrificare. Alii: facrificafPe. Mfs. 1. Reg,
fatisfacere.
ibid. fimiles alii. Lfgit Heum. fimul alii. &
pag. 351. nobis irafcuntur. Mfs* I. Bon. antiq. bonis.
ibid. Deus ipfe vindei erit. Mfs. I. Clarom. illi Deus jiw
dex erit.
,

pa^. 352. Dii non coluntura Addunt 24. M/j. isf plures edd,-
nobis. amultisenim noncoluntur.
ibid. pergitur enim caeco --- Hah. a. Mfs. reg. feruntur
furore. euim caeco. al. reg. Isf S.cod.
pcrciti enim perferuntur
caBco.
pacr. 3^3. excruciati virtute Hab. 2. Reg. isf Jutt. expel-
divini nominis exfolantur, luntur. al. Reg. ^sf Brun, ex-
uhnt. /bm legettdum: ex-
ululant.
pfl^. 354. quod quia oculis Addunt 2. Mfs. reg, i. Colh. JjJ*
manuque traiUbile efl. a. Clarom. quod quia vide-

tur ocnWs^perperam: Lacian-
tius enim alibi etiam dicit:
oeulis contrettari, isf con-
templatione contrectent. /.
<2. hijl. c. 6.
ihid. celebrant. Mfs. 1. Reg. Cant. <sff 4. edd.
concelebraat. al. reg. cole-
banr.
f^S- 355« vitio peccatoque Addunt pojl hcec verba 2. Mfs.
fubjeclus. reg. '^ Marm. cum 6. edd.
Domjnari atFeaat in libe-
ros, quia temperantiam non
habet.
ibid. ab eodem Deo, & ea» Leg. Reimm. ab eodem Deo
dem conditione. e<idem conditione.
ibid. impertit. I. Colb. impartit. yiin. ]sf
4.
edd. impartitur.
ibid. & hic in fervitutem ab- Habent 25. Mf: & hic in fe
eat. virtutem habeat.
f<*g' 35<^« quoniam cum pec- Alii: quibus cum peccamus,
camus, irafcitur.
Mfs. Brun. quibus quando
peccamus.
ibid. legis vincula ruperunt. Hab. Mfs. I. reg., antiquiff.
Dei vincula.
L I B E R VI.
fng. 354. cujus afTerendJB •- Hnb. Mfs. reg. 3. Oxon. i.
z.
caufam mihi & confcientia, Colb. caufam mihi, fci- &
& fides, & ipfe Dominus entiam , fidem.&
noner impofuit.
ibid. fidi. Alii faai.
3i6 Lectiones Varije
pag. 364. fi focos odorati ac Hab. Mfs. I. Clarom. fi focos
veteris vini. adorarint. Crtttc. 3â«. i.Colb^
fe* 6. cod. adoleverint. ed.
Ven. 1490. fi foco adora-
verint.
p^g' 3*58« infinitum. Hab. Mfs. Colb. Brun. Jjf ali-
qui edd. infimum.
ibid. Conftantine imperator. De/tderantur in multis Mfi, i5*
edd.
ibid. in (iniftram viam, quae Mf$. Cauc. Jun* edd. Gymnie,
nr.eliprisfpeciemmentiatur ^ Betul. qu$ virtutis ac me-
lioris fpeciem mentiatur.
ibid. videntur. Legit Heum. videantur.
prtg. 371. inaltitudinempro- Hab. Mfs. Bon. antiq. ex alti-
fandam cadat. tudine in profunda cadat.
pag. 372.'amaritudines. Mfs. Chrift. Merton. Em. va*
letudines.
il/id. cupiditas aut voluptas. Hab. Mfs. Bonon. Cauc. Jun.
t^ Lips. eupiditas ac volup-
tas.
pag. 374. ad unius hoftis in- Mfs. I. Reg. }£f Brun. ad huJ
fidias. jus hofiis. Canc. i. Reg. i.
Colb. W
7.fi/^. adinvifiDilis
hoftis.3.Rtg.4.Co//'.2.C/a-
rom. Cant. '^ ed. Rom. 1 470.
ad unius vel invifibilis ho-
ftis infidias.
ibid, ut voluptati & corpori. Mfs. Reg. l3' Brun. volup-
1.
corporis.
tati
ibid. variis implicat religio- Legunt alii: vznis. alii: inani-
nibus. bus.
ibid. armavit. Mfs. Tornef. firmavit.
pag. 375. hos magnifacere. Hab. 1. Colb. }£f Clarom. rmg-
nificare hos.
ibid. quid minus. Brevius. Hab. 3. Mfs. rec. quod mi-
nus brevius. i. Colb. quid
minus brevius. 3^««. quid
tamen brevius.
pag. 376. a£lio fubfequatur. AJfs. Bonon. confequatur.
^
Hab.aliqui fcierunt. is* pro ad»
pî- 378«necadverfariumDei
fcierint. verfarium legunt 1. Reg. i.
Lips. ^
I. Brun. aBmulum.
j. Bnn. nec adverfarium hu-

mani generis.
qusflu. Mavult B-unemann. quaefitu.
V^S- S78.
ibiti. ab immortalibus fuiso- Hpb. Mfs. I. Colb. Cotton. i.
peribus. Clarom. opibus.
prtg. 38o.ve£ligaliafacerema- AUi: meliora.
jora.
png. 33 1. umbra vd imagini- Hab. Mfs. I. Clarom. umbris.
bus utimur.
ibid. ab optimis naturzB ac ve- Legitttr apud Cic. ex optimis
ritatis exemplis. natur^ principiis, ac veri-
tatis exempiis.
ibid, Aut cum Fabricius, in- Hab. Cicero: Nec vero cum
quit, aut Ariflides juftus duo Decii, aut duo Scipio-
nominatur, aut abillis for- nes etiam fortes viri com-
titudinis, aut ab his julti- memorantur, autcumFab-
tizB petitur tamquam a fa- ricius, aut Ariltides jullus
piente exemplum. norrinatur, aut abillis for-
titudinis, aut ab hi> jufli-
tamquamafapientepe-
tiae
titurexemplum.
fag. 383. non funt aliae viae, Hab. I. Bon. antiq. non funt
clivofj.
ihid. diverticula. Scribit Bunetn* deverticula.
ibid. quod paribus animis. Legit Heum. quo.
pflg. 384« rnulto clarior fol Hab. alH: multo clarior fole
efl, quam hic. eft. Brun. muUo clarior,
quam fol eft. Mjl. 4. Reg,
a. Colb. a. Lips, 1. Clarom,
4?* edd, multo clarius fole
ell.
ibid. buic legl nec obregari Legunt alii: abrogari.
fas elh
ibid. fed &
omnes gentes, & Hab. antiquns cod. Bonon. tefle
omni tempore una lex, & Tbomafio: fed&omni gen-
fempiterna & immutabilis ti &
omni temporeuna ler
continebit unusque
; erit efl fempiterna &
immuta-
communis &c. bilis, quam fi continebit
unusquisque, erit commUr
nislquafi maîrter.
fg' 385. tamquam divinent Hab. Mfs. I. Lips. pto divi-
fpiritu aliquo inl\in£ti. nent, dementes. 1. Colb.i,
Clarom. l^ Brun. tomquani
divinent fpiritu aliquo in-
ftructi. yuH. tamquamdivi-
00 fpiritu inilructos.
3l8 LeCTIONES VARJiE
3G5- bonitatir. Addit Mfs. BruH. ed. Betul.
fS- fliJ*
bonitatis & veritati?.

jltid.qui per Feciales bella Addunt 2. Rtg. Lips. Ultr. JSJ*
inJicendo. 5r«». quifrequenter. i.lion,

antiq. hab. qui perHda bella
indicendo.
png. 390. falfsc virtutis fpecie Lfgit Heum. falfa.
ibid. dum volunt fanare, vi- Hab. alii: dum volunt fanare
tiaveiunt. vitia, auxerunt.
ibid. decurilFe. Lips. tert. decucurifTe.
pag. 391. difceptatio. Mfs. I. Reg. W Jun. difputa-
tio. ol. reg. '^ I. Colb. diC-
crepatio.
pag. 393. Male meretur &c. Leg. apud Plautum : Male me-
retur, qui ei dat, quod
edat, aut quod bibat.
pfl^. 394. liberalis benignus- Cicero: benignusve.
que.
ibiu. qui eos retinet in vita, Hab. Mfs. Bonon. antiq. qui
qui fpiritu donat. eis vitam, quifpiritum do-
nat.
pag. 395. ne ifli quidefm refle Bunevian. ita difiinguit : ne ifli
bona fna &c. quidem re6>e ; bona fua.
iiiid. nihil enim efl opere & Legitur apud Cic. : nihil enim
manu faclum ,
quod non efl opere aut manufa6>um,
conficiat &c. quod non aliquando confi-
ciat.
ibid. tribulibus fuis. Hnb.alii: contribulibus. i.Bo'
non. fl»;ri\7.indigentibus ami-
cis fui?.
pag. 395. verum & juflum Seribit Heum. vere juflum.
opus.
pag. ryj. in hos fe laqueos Legunt alii: induxit. alii: in-
induit, jecit.
pog' 393' maximae laudis. Hab. Mfs. reg. antiq. maximae
landi.
ibid* ut eos naturali humani- Hab. Mfs. Bon. Cauc,
5. reg,
tatc Fo\ eant.
hrc opera proprie
(iSf
2.
alii: ut his —
faveant,
pog. 399. Goth. d?* Rom. propria.
noitra funt.
ikid. oberrarunt, Scributit alii: aberrarunt.
ibid. qui fupervacaneam fa- Hab. Ai/>,I:wi.fupervacaneam
cerent fepulturam. dixerunt eHe fepulturam.
Textus Lactantiani. 3^9
âg. 400. quamvisinhomine Addttnt Mfs. I. Reg. 'iS' Gat.
ignoto necefTariorum mu- neceirariorumiâmi:jorum
nus implebimus. fepulturam nulii deneân-
dam impendendo, munus
& ofHcium implebimus.
ibid. defiderabitur. Mfs. I. Colb. Em. Cant. defi-
derabit.
fag. 401. pro his veris mu- Hab. I. Clarom. pro his terr«
neribus. muneribus. /b>-re legendum:
pro his vanis.
pag. 402. peccatum. Addit Subhe. ig;noranter.
pag. 40J. promereareviven- Addunt Mf. rec. >^ edd. inve-
tem. nire vivenrem. 1. Reg. 2,
Colb. Tornef (Sf 2, Clatom.
ut promereare videre vi-
ventem.
ibid. parcum a fordido. Hab. 3. Mfs. rec. purum. i.
Coiy. a fpiendido.
pag. 406. cedentibus vitiis. Mfs. Cant. ^s' ed. Rom. I470.
cadentibus. i. Colb. ceden-
tibus fpinis.
ibid. in ufu efre. Alii: in ufus.
ibid. hoftis everterit. Hab. 4. Mfi. cum 5. edd, in-
vaferit.
ibid. bonos viros. Bonon. antiq. vicinos.
pag. ôT.profefTumgaudium. Mf. 3. rec. profufum. ed. Jf
perfuûm.
png. 411. animSBconfervatio- Hab. Mfs. 1. Colb. ^S' ed. Rom,
ne. i4;o. converfatione.
pag. 414. pecuniam fi quam Mfs. 1. Reg. Wi.al pecuniaET.
crediderit. Goth. (<f Lips. pecuniam fi-
qui crediderit.
pag. 415. judiciDeorefervet. Alii: judicio Dei.
tbid. niii laceflitus injuria. Addunt poji hac verba M(s. Lat,
ubi male adjecit Tullius
,
non laceflitus injuria.
fag. 41(5. loqueretur. Hab. alii : quaereretur. alii :
quaeritur.
pag. 417. quamutcaperetho- Hab. 10. fcripti Isf edd. quaut
mo juilus.
non careret homo jufius.
ibid. vi£lus elL Hab. Mfs. 1. Clarom. viflus
erit. Jun. virtus non efi. i.
Bonnn. virtus nulla efl.
fag. 418. immortalltatis ve- Rtfcribit Gallaus in fua ed. ad
lut candidati fumus.
fdtm Mfs. 2. Reg. i. Colb,
32« Lectiones Varije
3^«». is* Catftahrig. immorJ
talitatis velamine canf^jâ-
ti. Mfs. I. Colb. Marm:Nav,
i3* K;r^. hnbent: immorta-
lititis velo candidati. rtU*
qui noftrnm exprimunt,
Itci.
pag. 4I8.. cotem dicunt efle Hah. Mfs. R(g. antiq. 2.

I.
virtutis. Colh. I. Sorb. Gat. cum edd,

comitem.
Mfs. I. Bonon. }^ Reg.
prtg. 419. maledicis. 3. ini-^
micis.
ibiJ. congerendos. AUi: cogendos.
^
contra quinque fen- Hab. I. Mfs. Bon. antiq. con-

fag. 420.
fuum voluptates. tra iRiquos fenfus volupta-
tis , quod Tljomajio placet.
iVid. ftupra
--- conriftere. Putat Heum. , hac ex marîne
in textum Lacl. induciafmffe,
pag. 421. feceffit. Scribit Bunem. '^ Mfs. 2. Lits.

3. Reimtn. l^ edd. recefllt.
pag. 422. oblidere. Hab. Mfs. Merton. Chrifl. Em;
elidere. 1. Bonon. antiq. al-
lidere.
vitiis.
p/jg. 424. praematuris Placet Francio: praematuros
vitiis.
tW. quos peccare jam non Addunt Mfs. 2. reg. Jun. Cant.
decet. l5* Colh. in margine ac 9,
I.
edd. in talem vitiorum fe-

mitam dilabuntur.
Sifinius Capito.
Heum. putat legendum ejffe : A-
ibid.
(inius Capito.
fenfum intimum. Hab.^. Mfs.cumed.Rom. 1470»"

pag, 4^5.
inteprum.
animam fibi vinci- Hab. Mfs. I. Bon. i. Lips. (f
ihid. quae
Brun.fvihy^ciunt.Bunem.con-
ant.
jicit leg. effe viciant, id efl^
vitiant.
itaquefecitomnia. Habet 1. Bonon. antiq. idque
png. 426.
fecit omne.
pudicitiam profli- Hab. Biin. 6. Vatic. '^ pluret
pag. 428.
gavit. aitiMfs. (^ edd. flagitavit.
Marm. Isf i. Reg. profuga-
vit. 2. Reg. rec. fugavit»
flagitiavit.
»t/i. mares maribus admif- Plaett Ifaeo :
cuit.
TeXTUS LACTANTIANr, 321
p. 42{?.maresmarib. admifcuit tiab. I. Boft. antiq. itJpHcuit»
ibiii. alienis ,
quae attin^ Addunt plures Mfs. êdd, ali-»
gere non licet. enis toris.
pog; 430. aliud appeterCi Habi Mp. Brun. alias. Fran*
ctus aliam.
pog. 431. dimiflam duxerit* Hab. Bonoft.antiq. duxeriteje^,
£>am.
ibidi, fed tamquam flnat» Hab. I. Bonon. fed tamquanl
qui libertatem arbitrio lar-

giatur.
ptg. 431. ad injufîtift viam Hab. 6. Mfs. rec. W ed. BetuU
lapfus efli a jufiitige via lapfus elh
ibid. viam deviam fecutos» Alii'. vitam deviam.
iifid. obliteraturum. Hab. Mfs. rec. obiiturumi
pag. 43.V quicumque aberra- Mfs. Brun. aberraveriht "~*
veriti referant pedemf
pn^k 434* verus Dei cultor. Mnvult Francius : veri;
pag. 435. invidiam detrahet* Hd\ Mr, 18. Reg. Wlf, edd^
diftrahet.
ihid. fuperbia tumidus infle- Hab. Mfs. Bftff. antiq. fuper*
tur. bis tumore»
ibid. februis. ha Mfsi Reg. «3*
Alii: fibris»
Reg. • Put. antiquifjimi.
pag. 438i hujus enim facrifi^ Hab. Mfs. Bofi. cUiiiS facrift*
ciiirrij folabeneditlio» Et cium eft fola benedi£lio»
teile» Verbo enim» Rec>e ergo;
L I B E R VI L
pttg. 443. Bene habst: ja£la Hab. aliqui Mfsi feene hafid-»
funt fundamenta. nus;
ihid. probabilibus arûmen- Hnb. Mjs. li Ubn.atitiqi piroba*
tis, ut aeque clarum fiti bin-.usargumentis vatumj
ut clarum lit.
pag, 444. rton intellig^ntt Addit Bon. antiq. aut fiort pro^
bahunt.
P^S' 445« quoquo modo la- Habi Boii. eariino modo latf an^
trant.
ihidt imo vito catenatit Hab. Mfs. Goih, Imo vere. i*
Colb. ideo vero* Tortief
uno voto concateriati.
pog. 446. a^grediir. Mfs. Brun, aârediamur.
pag. 447. namintelliêre, eft Futat Heum. bic verba glojfd*
quafi c veftiyio fubfequi. ma tjfe; Jtcus Buntm^
Laântii Tom. IL X
322 Lectiones Vari.e
p/ig' 450. ftagna ficcaverint Conjicit Sparckius forte UgeH"
dum tjfe: ficca aruerint.
pflg. 45 1. conftitutum, Hab. edd. ttntiq. inllitutum,
ibtd. quod efFe ipfe. Hab. alii: ipfum.
fag. 454. calorefolis, autlu- Hiib. edd. vet. aut Iuna& lumi-
mine* ne. Mfs. I Bon. 2. Reg. Ultr,
.
Lips, is' Colb. calore folis

aut lunaE;. Hemn. placet:
aut calore folis, aut lumi-
ne lunae.
fag. 455. rationemfolam de- Hab. Mfs. I. Reg. ^5' Goth. ra-
ditj Itaque nudum. tionem dedit. ioJum ita-
que nudum.
pag. 457. femper. Legit Hrum. femel.
ibid, piscclara mundi opera. Hnb. Mp. 1. Reg. I. Colb. isf
Brun. praeclaram mundi o-
peram.
pag. 458. quorum moderatio Hab. 5. Mfs. ttS* edd. quorum
& &
motus moderationes &
claritas,
tem;:eratus ert. & motus — claritates,
terrperavit,
ibid. fscunditatcm varia gig- Hab. Mfs. fcecundam
I. Colb.
nendi. ubertatem varia gijjnendj.
fag. 459. natura & ratio cor- Hab. 1. Bonon.antiq.iS^j^.edd»
poris praebet. naturae ratio, & ratio cor-
poris.
pag. 4C)5. revolvantur. Hab. Mfs. 4. rec. refolvantur,
pag. 466. calumnieri & illu- Hab. alii: calumniari in- &
dere. vidsre. Pal. Is" Ltps. invi-
deri.
pag. 467. putavit. Addit Mf. Em. homines,
pfl^.468- facilitas percipiendi. Hab. Mfs. Cittit. felicitas.
fag. 469. plerumque. Scribit Hffim. rerumque.
pag. 470. non modo philofo- FrrtHciuslegit; nonmodonon
phos. philufophos.
ibid. conflat effe aliquid fen- Hah. Mfi. Cauc. I. Reg. \sf ^.
tiens ac vigens. eJd. conlbt efie aliquid con-
ftans , aliqui edd. conltan»
& fentiens, ac vijjens.
pag. 471. Sunt expertes cor* Addunt 24. Mfs. cumed. Rom,
porum. 1470. animef.
pag. 472. quae non erit, Hob. alii: quod nec erit.
pag. 473. nifi aBternitas, Hnb. Mfs. i Reg. J?* 6. edd.
. nifi
aEternitatis. Gotb. nifi vita
aeternitatis. i. Reg. nifiaBierr
num.
Textus Lactantiani. zn
pag. 474. virtus --- merces Htum, legiti virttitem.
ejus infequitur.
P^S' 47:« quiajam bonis. Conjiciebat Betut. legendum ejfei
qui jam bonus.
ibid. caeleAem religionem. BetnUjus legit: regionem.
pag. 476. oculis & manu. Addunt g. edd. videtur, tan- &
gitur.
p^g. 477. interramrerolvitur Hab. Mfs. t.Co/^. revolvituf»
pag. ii79. tamquam î eêt Mfs. I. Clarum. }^ ^.tdd, qu*
«terna. fi eiret.
P"^* 483- ex
quohicpulcher* Hab, Mfs. 3. keg. 3. Colh. Tor*
rimus mundi extiterit or- tief. 'd' 1. C/arow. exquohie
natus. pukherrimus mundus ex*
titerit ordinatus.
pag. 4844 mundus jamdiu per* Alii: perpeffus t{}. Mfs. Gothi
fert. perfeclus ^\x\\t.Fraucius^foii'»

te tamdiu.
pag. 439. evertentur, Hnb. alii: eruentur.
ibtd. fame crcbra. H'}h. Mf.Brun.movt&crehrit
pag, 491. imaginem locjui. Plr.cet Hettm. imagines, ide/if
fimulacra.
ibid. eruere templum Dei. Hab. Mf, 1, Colb. iS* Brun^
evertere.
pag. 493. menfibus quadra* Mfs. TorMf/; fexaginta. i.Collft
ainta duobus. .xliij.
ibid. commumquelatrocinio. Hah. Mf. yu». Colb. Js' 10.

edd, communi gravique la*
trocinlo.
pag, 495. vin£î adducentur. Hnb. Mfs. Tortief cunai ad*
ducentur. i. Colb. cunfli
ducentur,
ibid. Tî-êvfn. hegendnm ejl ex cod, SybJlL
fi i-êvc-t.
ibid. u^îûu Hnb. 8. edd. £//<|«f. ed. Parif,

1525. n'Xtf*i. codd. Syhill
ii>.ti-ii. ,'
png. 496. ineluibilem quem- H<»i.3.i^/^.ineluibilem quem-

dam fucum trahant, labem- dam fccum trahant labem
quc terrenam. terrenam.
pg. 499. obfcurorumoreper- Hab. veteres codd.pleriquetunt
venerat. fcripti^ tum edd. obfcuro-
rum ore. Mfs. i. Reg.}£f 1,
Colb. obfcuro more. «d. If*
1
,

obfcuro ore. i. Rtg. oracu-
lorum more. Mfs. Tornef,
iS>' 4. edd. obfcurior perve-
nerat.
|)rt^. 499. diflipata. Ltgit Heum. diflipatam.
pag. 501. ad tarda reverti. Mfs. Tornef. remitti.
pflff. 502. Tiftn* cc'fAa x«« ^»0» Hab. Mfs. a Colomejto vifus isf
Sybill, Z«jj» $•'«*/*« x^t^*!* «»'-

r«($.
fag. 503. x-XvTi h &C. De/tderantur in carm. SyhiU,

fag. 506. ^'vfi» effe coeperit. Hab. Florent yuntar. iru^x.
prt^. 507. debellabit eas. Hab. Mfs. I. Reg. i<; Brun. de-
lebit eas.
ihid. usque ad unum. Alii:usque ad imum. Heum,
usque ad unam.
ibid, excitabuntur injufti* Hah. ed. Flortnt. extermina-
buntur impii.
fag. 510. illicibiles volupta» Hab. 8. Mfs. allicibiles.
tes.
pag. 511. quorum c3Bcis men» Hah. 32. Mfs. cum 10. edd. qui-
tibus lux negatur, qui dam cascis mentibus nixi
qui
j>ag. 5ia. de perenni fonte. Hab. Brun. de puro.
ihid. aDominoconfequamur. Addit Mfs. Jun, qui vjvit &
regnat Deus, per immor-
talia faecula f«culorum. A-
men.
<«; nxv
T O MU S II.
Efitome Itijlitutiomm Ditfinarum.
]. quidpotefltttile, quid Dejtderatur bic aliquid in Mfs.

f»g.
apertum* ita referentibus : quid potc-
rit
nm
— quidapertum, Spati'
i/fndvacuum PfajfiusnO'
flra Itclione itnplevit. Bune-
rianno videturforte italegen*»
dum ejje: quid poterit per-
fpicuum ,
quid apertum»
utile.
âg, 3, rerum fumnut. Omittuntaliii rerum.
::
Textus Lactantiant. 325
pag. 5. pro moribus. Bunem. legit pro viribus.

:
pag, 5. Cimmeriam, Hab. Mfs. Cimmeam, qtwd

Pfaffiui Cummatam imer-
pretarur.
png. 9. statem ageret. Mfs. exigeret.
ibid. quid habuit poteftatis. Correxit Butiemannus , Davijto
J«f Heum. confentitntibus
pietatis,
pag. II. & quaedam. Ltgendum: fed quffdam.
ibid. aliquid tale. Vult Htum. aliquid tamen.
pag. li. in terramque. Legit Heum. in terraque.
pag. 14. fumo pinguefacere. Refcribit Bunem. fimo.
pag. 15. omni^ picta. Lfgevdum: fi£ta.
ibid. comparari. Dnvi/io placet: computari.
ibid. ante Saturnum. Hnb. Mfs. Taurin. ante Sa-
turno.
pag. 18« qua reddunt. 'Putat Htum. legendum efft:
quare neo inteliiijunt.
ibid. furto fublati. Legit Pfofjm: fublabi. /brfe
lubtrahi.
»ti<i. optimas vic>imas. Htum. opimas.
p»g. 23. quorum exitus rc- Legttidem: utquae, cum exi-
Ipondeant veritati, ut vetus refponderit veritati ,
nerationem &c. venerationem &c.
ibid. daemoni '^'^xik Legit Davijius : ipfe Letiumu,^..
xnv. Htum. ipfum Axiftoux^'
png. 24. fi non efTent ibidem Heum. Isf alii: itidem. S«nfw.
mala. leclionem vulg. tuetur.
ibid, ex ignaviae adpofitione. Davijtus legit : oppofitione. ^
ibid. infortunitas. Hab. Mfs. ip* edd. importuni-
tas.
pag. 25. quod fappe dixi. quod fupra dixi.
Davijius:
ibid. non eft ergo. Addunt Htum. W Anonymus
Brtiantius : fi amor elHV
pientia , non eft ergo <&c.
eag. 29. confumat ac Hniat. Hcum. putat Itgidebere: con-
fumit ac conficit.
pag. 31. & fi habuerit. Legendumforte: aut.
'ibid. mala --- fapientiflime Corrtxit Davif. patientiflime,
perfert.
pag. 32. Virtutis efl. Tan- Dijlinguit idem hoc modo : Vir-
tum ad hanc dirigimur. tutis eil tantum. Ad hanc
X3
:
%^6 LECTIONES VARIiC

P'»^' 33»
lisec delira & inuti- Futat Anovymus Itgenduuiejjfe-,
lia. anilia.
ibid, indoftos homines, Htumanno placet: do£los, ali'
is:inter dofros.
fg' 35» curiam refervavit, Heum. legtt: referavit.

f"S- r8» philofophiam, Melius eidemvideturlegi: phi-
lofophorum.
fag. 41. creatus & ex folo Ltgit Bitnem. cum Davi/to : cre-
Deo fanclus 6(c, atus ex folo Deo, fanctus
Spiritus &c.
frtg. 44. addixerunteumcruci. Buntmannus: adfixerunt.
fag. 50, h«c funt utique vir- Refcribit H(um. haD fint,
tutes.
p^S' 5'» paflionis ejusdem. Legit Anonymus Britt, ejus ii*

dem.
ibid, fpes hominibus vita eft, Tlacet Pfaffio: fpes vitae ho-
minibus eft.
ibid. fedneaudirequidempa« Emetidat Heum. itahunc locum
tiuntur &c. fed ne audiunt quidem pu-
tienter: violari aures fuas
facrilegio putant, fi audie-
rint. Nec jam.
fag. 52, defendunt. Heum. defendent.
fog. 53. videmus. reponit idem : vidimus, 1
ibid, fi bonum non efl, Corrigit Davifius : fi bonum j

eft.
pag. 57, nec cultum ejus le- Dfjtdtrantur in editis.
gemque tenuerunt,
ibid, juilos quidem, Hab, edd, juflos dicemus qui-
dem,
ibid. autoccidere, aut mori, Legnnt aliqui codd. aut OcCU-
pare, aut mori.
ibid. quia nocebit, Reflituit Patricius: quia alii
nocebit,
f<fg< 58« imitatio nominum, Hab. Mfs. Taurin. Bon, Reg'
Put. immutatio.
ibid. exiflimant, Mfs. Taurin, aelHmant,
ibid. quo diutius, Legunt alii: quo juflius. in
quibusdam edd, i?' in Mfs,
Heum. eft: jucundius.
fag, 60, quod eas ad fola vi- Hab. Mfs. Reg, is' fdd, cum
tae hujus commoda, eas ad folius vits.
fa^. 6i, tenenda t:[i. Jlab. Reg, êdd, veneranJi
i
pftg. 61. ut parentem. Hac verba Davijtuf delenda
ejfeexiftimat ; Clericus fub'
flttuit : ut prsfentem.
ibid. Idem enim nos. Hab. Mfs. Reg. isf 5- edd. is
efl enim, qui nos.
ilfid.fraterna utique necefli- Hab. Bon. Mfs. melius : utri-
tudine, que.
ibid. aliorum incommodis. Mfs. Taurin. i?* Reg. commo-
dis.
pag, 53. nocere; proximum Hab. edd. nocere proximo,
prodcrTe. fed officiofe prodefle.
ibin. refpe£lum. Addunt Mfs. Taurin. ijj' edd.
aut curam , qîiod a cateris
abefl.
ihid. ficut fortltudo, fi pro Hab. Mfs. Reg. Is^ ed. ficut fi
patria dimices. fortiflime pro patriadimi-
ces,
pnt^. 64. falfa teflamenta. Mfs. Re^. teflimonia.
ibid. aut latrocinio. Addunt alii: aut furto.
pag. 66. cruore profunditur. Hab. Mfs. Bon. ^ edd. per-
funditur.
pig. 6-j. in mortis laqueos. Legunt alii ; in mortis plagas.
ibid. quem. Hab. Mfs. Taurin. fi qui fi
quem , unde Davi/ius refli-
tuit : 11 qui fit, quem
pag. Gz. periculum inferre. Hab. Mfs. Taurin, periculum
mortis inferre.
pag. 69. ma^num mifericor- Hab. tnulti edd. magnanimi
dix opus &c. opus efl, item segros pau-
peres vifitare , atque fo-
vere,
png. 70. tyrannice crudelitatis. Mfs. Reg. cum edd. dominatiOr
nis.
ibid. cafti. Hab, edd. carnem caAiget.
pag. 71. jungitur. Corrigit Daviftus : injungitur;
forte adjungitur.
pag. 73. fed cumeafcnferlnt. Mfs. Taurin. fed cum vera
fentirent.
ibid. bona igitur & mala, aut Legit Mfs. Bonon. Si mala
nihil fecit Deus. Si bona ergo, & bona fint, aut ni-
tantum* hil fecit Deuj, aut fi bona
tantum. Mfs. Taurin. Si
mala^ ergo &
bona, utauc
4
s^s X-PCTIONES VaRIJE
Deus,
nihil fecerit aut H
bona tantum.
fag, 74. nec fecit propter fe. Hab. Mfs, Taurin. ncc fiet.
fag. 76. cafu , non ratione Mfs, Reg. i^ ed. cafu ad eam,
verum invenerat. non ratione pervencrat.
prtg. 77. qui cum Deo & vul- Conjicit Htum. cui cum Dea
tu , & mente connrnunis 6c vultus & mens commu-^
eft. nis efl.
pag, 78. male partum, Hab, Mfs, Tiurin. manu^
ibid. adfcitis, vexabit. Hab, tdd. abfciflis, vocabit,
fav4ntibus «», Mfs. Heg,
ftig, 79. luna fanguine infici*^ Hab. edd. lunam colorfangui-.
etur. nis obumbrabit.
ibid. quae cum venerit, Mfs. Taurift. evenerint^
ibid. Chriftum. Addunt edd. cum fit Antichrn
ftus.
ibid. ut credi ea poflint, Alii: & ut credi ei poflit.
fag. 8 \ fcindentur montes &c.
. Hab. Mfs. 'i^ id. foindent fe
montes, & fubfident inU-

titudine vallis profundap.
fag. 8», atque mifiMrus eft, Hab. wulti tdd. nifi fummum
Deum per eum, qui mif*
fus e(l, cognoverit.
hi Lihm dc Opificio Dei,
Excudam, Hab. Mfs. Regio • Wuu cum j.

fag. 84.
aliis. extundam,
fog. 85. fXluti infidct. Hab. 11. Mfs. faltus infidet,

4. Reg. Bov. \^ ed, Grapfu
fakus incidet.
fag. 8^- leviter fumma quae-. Lfgit Mfs. Bov. leviter fum»
que dccerpens. matim quaeque decerpervs.
Conjiciebat Frandus forte U-
fag. 87« s"^^ providit,
giftdum efft apte. :
jbid. fuis cx fe pilis texit, AMi: pcUibus.Ai/}. f^yi.is^ôv»

cx fuis pellibus texit.
plur es Mfs. idy quod.
fag. 90, fed quod. H'iir. Bix^
quQ Heumannus tffingebat :

ovum.
ibid. vero impHime ac te,
id Htec verba Heum, ghjftma vi->
nerum, ^?vtUi\
hicas. hup!{i% LegHHt aliii bovQ5 6^ vacca»*
fag. 91. boves
X$s Mfs, ^
iffi fM^rfms^
:

p/ig. 93. mortalis eflet ali- Addunt pojl aliquando. Mfs,
:
quando. 2. Bon. Tax, Bodl. t. Rfg.

a. Colb. Clarom. 'd" (dd. 6c
per fe ipfum mobilis fem-
per.
ibid. nempe ideomoridebet, Hctc defunt in Mfs. Bov.
quia Deus non eft,
png. 94. minutorum feminum. Francins forte: fegminum.
ibiii. divinitatem fuam pro- Hab, a. Mfs. Bon. cumC.aliis:
videntia. divinitas fuam piovidenti-
am.
f^' 95' qu*ve ratio» Addunt 5. Mfs. ^
9. edd. quB
reverentia inter fe? Qujs
ordo ? Mfs, Bon. qu« fo-
cietas elTet, quat reveren*
tia , quaeve ratio.
f/ig.9(5. ad faciendum tem- Hab. cd. RoM. 1^60. rep.iran-

perandumquc. dumque. plures Mfs. tenen»
dumque.
ibid, brevibus oflibus, Mfs. Brun. (^ ed. Betul, bre»
vioribus.
pag. 99'. nullum genus pofi- Hab. a. Mfs. expertum.
tionis inexpertum.
fag. loi. necfolummcmbra. Mfs. Bov, fola.
ibid.exhibeat. Lfgunt ttlii: exiêbat.
tag. 102. alicubi effufus ; ali- Hfum. videtur legendum fff^
cubi retraOus. alibietFufus^ alibi retradils,
ibid, vultus Deo patri com- htgit Francius: confinis,
munis.
ibid. ac proximos, Alii: autproximus.M/}. Gofh,
communis ac proprius.
pag. 103, a quo foratu* Mnvult legere Franeius : a quo«
rum foratu,
ibid, anguAi oris vafa. Ita I, heûnt alii; anguftiora vafa.
Guillielmus bunc locumrefii'
tuit ex corrufta Mfs,le£lionii
in quibus erat : angufliores
vafa,
pag. 104. radium, quem ocu- Alii pleriqut: tardius, quam
jis advertimiis. ha Mfs. 3, oculis advertimus,
Keg. ^. Colb. }Sf tdd. vet.
fag. 105. iilorum reprehen- H<ib. Mfs. Bon. unicus : Arcbe<»
dere vanitatem. filac reprehenderc v.
fag. 106. pilisin ordipeilan- h'ab. Mjs. Bov, in otdjncm.
tibus.
330 Lectiones Varijc
f(ig. 107. eminentibus repel- Placet Htum. eminentia.
latuf.
ibid. cartilagine adhaBrente Edidit Sparckius : cartilagini
mollita, ut adhacret molli, ita ut.
fdg. 103.quo in omnibus, Hab, Mfi. Erafmi: quo in ho-
fed tamen folo in mutis ut. minibus. //fttw. /e^j^; quo
itur. non in hominibus folum,
fed etiam in muris utitur.
pag. 109. maturius funditur. Hab.~ Mfs. 3. Rtg. Brun. Em.
}£f Cant. finditur. 2. Reg. 1.
Colb. Baluz. manus finditur.
1. Colb. i5* I. Bon. cum /\.,
edd. manus funditur.

pag. iio. ad manum carnc Hab. 18. Mfs. ad manum car-
conne£titur. ne neQitur. cum 9.
6. alii
edd. ad manus carnem ne-
ftitur. alii : ad manum con-
neîtur. Mfs. Pen. ad ma-
num
carnfe veditur.
pag. III. in quodSpiritusre- Hac additafunt ex Mfs. 2. Bon,
ciproca viciflitudine com- 2. Reg. 2. Colb. Sorbon. Cla-
mearet. rom. ^ 13. edd, in reliquis
dejidcrantur. Hcuvi. pofl ra«
rum ponenda ejjc inonet.
pag. 112. flranguletur. If. ^ Gaudejffridus legendum
efft cenfent: ilrangulemur.
pag. 114. intcrfe£ta, Heum, interfeda.
ibid, totum opus. Hab. Mf. I. Colb. }ff'Brun.W
ed. Bernl. totum corpus.
pag. 116. flexuram pedibus Hab. Mfs. Bon. 1. Reg. Tax,
2.
ad gradiendum fedendum- isf Clarom. flexuram
2. Colb.
que aptiflimam praebent. in pedibu. ad gradiendum
feclendumque aptiflimum u-
fum praEbenfT
pag. 118. circumretituralvus Hab. alii: c4rcumne£litur.
ibid. quid globus cordis. Addunt 7. Mfs. qui vivus fan-
guinis fons t{\. alii: qui
unus fanguinis fons eft.
m ita,
121, Sin autem^^non eft
tamennihilominus ad-
Hab. Mfs. Bov. Sin autem non
cfk, npc tamen nihilomi-
mirandum ef^, nus &c.
pag. 123. confumpto iiro. Mfs, Clarom. confumpto oleo.
png. 11^5. quid fiat. Hah. Mfs, Emm. Cant. Gotb,
Lips. Reim. quid faciat.
,
Textus Lactantiant. -331
pn^. 126. illad homini pr»- Futat Heum.legendumeffe: fed

cipue. ill-.id bominis prscipuum.
ibid. ex parte fomnii confli- Hab. edd, ex parte fomniis

terunt. conllituerunt.
fag. lig. quo vitam poflet Fojl huec verba in Mp. 6. Reg,
adipiici. 8- Vatic. 6. CoJb. 2. Sorboti.
4. Oxoft. rtc 15. aliis f£t edd.
fequens oratio fuhnectitur :

Deditei, & conftituic ad-
verfarium iiequiflimumj 6c
fallacifllmum S p iti t u m,
cum quo in hac terrellri vi-
ta fine ulla fecuritatis re-
Curaurem
quie dimicaret,
Deus hunc vexatorem ê-
neri hominum expofuerit,
breviter exponam. ^\nte
omnia diverfitatem voiuit
elTe , ideoque vulg;o noa
aperuit veritatcm, fed eam
pauciflimis revelavit: quaB
diverfitas omne arcanum
mundi continet. H«c eil
cnim, qucefaciat virtutem.
qu2B fcilicet fine ipTa \\cn
modo non eiTe, fed ne ap-
parerequidempofi!>t; quia
virtus non poterit, nifi
eflTe
feceritcompar aliquis, in
quo fuperando vim fuam
vel exerceat, veloilendat.
Nam, ut viaoria con/hre
fine ccrtamine non poteft:
fic ncc virtus quidem ipfa
'
fme hoAe. Ita, quoniam
virtutemdedithomini, fta-
tuit ex contrario inimi-
illi
cum, nevirtusotiotorpens
naturam fuam perderet. Cu-
jus omnis ratio in eo erc,
ut concuflTa & labefaaata
firmetur, necaliteradfum-
mum fafliîum poffit ve-
nire, nifi pudenti iMfs.
33» Lectiones Varije
Tor», trudenti ) manu fem-
per agitata, fe ad falutem
iuam dimicandi tenore fun-
daverit. Voluit enim Deus
hominem ad immortalem
illam beatitudinem delicato
itinere pervenire. Datu-
rus ergo virtutem , dedit
hoftem prius, qui animis
hominum cupidicates Sa vi-
tiaimmitteret, quieflfetau-
tor errorum, malorumque
omnium machinator ; ut
quoniam Deus hominem ad
vitam vocat, ille contra,
ut rapiat & traducat ad mor-
tem. Hic eil, qui autin-
ducit, aut decipit eos, qut
veritati fludent, aut fi dolo
& ftudiis non quiverit, vi-
rilem geritanimam, quo
fublimium vigoremlabefa-
6lare conetur, infanda di£lu
&execrabiliamoliens ; ve- 4
xat, interficit; 6tt3men,ut '
profternit multos, fic a mul-
tis vitlus ,
prortratusque 1
difcedit. I
pag, lag. nam ipfc homo. Hnb. Mfs. 1. Bon. antiq. nara
mens hominis.
ibid, quia latet intra hoc. Addit Mfs. I. Lifs. animal ho-
mo.
ibid. & planius & verius. Scribit Heum. plenius & ube-;
rius.
In Libro de ira Dei.
pag. 135. dum difputant. Hnb. antiqui codd. diflipant,

quam Uctionem probatyanus
Guilielmi.
pag. 136. aut utrumque tri- Hab. Mjs, i.Reg.Wplurtstdd:
buendum. aut neutrum tribuendum.
alii: autneutrumdetrahen-
dum.
p<7g. 336. utique fi Deus eft Hab. njii Mfs. }sf *dd. 'itique
autor malorum, efle alte- fi Deus autorem eife
cll,
rum necefTe eft, qui con- alterum necefle efl &c. alii:
traria Deo faciat. utique î Deusnoncil, au-
torem effe alterum &c.
f^S' ^38« unius fententiae. Addunt tdd. falfsc.
fag. 140. naturam rei. Mfs. Clarom. rerum. Francitit
forte: Dei.
pag. 144. quam nullam aliud Hah. pltrique Mfs. J^j' 3, edd,
animal atting;it. qUcE.
fag. 147. MeliusquidamDia- Mf. Bnluz. kf 15. tdd. Athe-
goras. nis quidam Diagoras. Uon,
cum 8. aliis. alius quidam.
pag. 148. lenitudo ipfa gra- LtgHut alii: laevitudo.
norum.
pag. 149. oririaugeriquepof- Hah. 14. Mfs. ^ plures ed. orU
funt. aut ênerari pofFunt.
ri
pag. 150. fi cerat inhalaveris. Hab. Mfs. I. Reg. 3. Colb. to*

Baluz. fi cerae in alveariis.
ihid. vapor levis, //di'. iVi/}. Goth. lenis. 5oa,
lene.
pag. 151. fi enim Dii quoque Legunt alii : fi enim Deos
ex iilis conftitifTent. quoque ex illis conflituif-
fent.
pag. 152. fubtilibus, exiguis. Hah. Mfs. Lond. Gotb. fub-
}sf
tilius exiguis, quosfequitur

Bunem,
pag. 153. atquinondebuerant. In edd. efl : atque potuerant,
f^S- '55* ^^^ ^ armento aut
' Refcrihit Heum. necinarmen-
^rege. torum greg;es.
pag. 156. mundihabitatorem, Legunt 2. Mfs. Lips. guberna-
torem,
ibid. perfuafione. Francius fufpicabatur legendum
ejfe: perfuafioque. Heum,
perfuafiove.
pag. 158. fi dempto metufu- Ltgit Buntm. demto metu dt
periore. fuperiore.
piig. 163 rcfto corpore. Plures Mfs. rectrs corpore.
ibtd. ideoque illi tantum ho- Addit Mfs. I. Lips. titulum
noris tribuit. tantum.
pag. 164. bonum quidem di- Hah. Mfs. 4. Reg. 2 Colh. Brun. .
ligere, malum autem, quod Ultr. is' vet. ed. R„m. & bo-
huic rcpugnat, odiile. num quidem diljêre, pug-
nas odide. Pen. i, Colb, ^
:
334 Lectiones Vakim

bonum eHgere, puo^nas
""
0-
difle. ^
png. 165. confideremus divi- Hab. sfcripti: quodfi confi-
nam necefiitatem. deremus divinam bonita-
tem.
pag. 166. mitigant, obfecrant. Scribit Heum, eumque obfe-
crant.
ibid. habet igitur caufam. Addit Mfs, Bott. antiq. '<j 6,
edd. habet igitur Deu^.
pag. 167. id eft, ira in malos Bunemanno legendum videtur
&c. - ut eft ira.
ibid. quas tanta caufa efl. Addunt Mfs. Reg.-Put.eum 3.

aliisReg. Lips.^. Colb. alnsi
tanta negligendi caufa eih
4. Mfs. ci^ 13. edd, negli-
gentiae.
Hah. 1. Mfs.^pluresedd. avo-
fag. 163. avocatque fe a
falfis.
catque fe falfis , quosfequi'
tur Bunem,
pag. 169. alii, ut ait. Legunt alii: aut, itt ait<
pag. 170. illacfibilis efl. Bunemannus : flabilis ell.
pag. 171. fibi ipfi. Mf. Gotb. '(^ Betulejus'. fibi
ipfe.
fag. 172. ut
ftomachum ejus Hab. Mfs. 1. Boft. 'd' 6. alii t
incitent. ut flomachum pe^veifiho-

minis incitenr. Mfs, BalL
perverfi homines.
fag. 173.
repugnaverit cupi- Hab. alti fcripti '^ edd. volup-
ditacibus. tatibus.
ibid. erit vere Deo fimilis. Hib. dun Mfs. Bon. Tax. Baluz,
vereDeofimilisinvenietur.
pag. 17^. ne mentis impos Leg. Mfs. 14. ^
ed, Rom. 1468.
"aliquod inexpiabile facinus ne mentis impofTibile ali-
admitteret. qjiod. uudeGuilielmt '(S" GaU

laus ita legendum tjfeputant:
rc mentis a bile aliquod
facinus &c.
In Lilro dr Mortihus Perfecutorum,

pag. 184' orationes tuas -- Legitur in aliis edd, quas in
confpectu ejuscon
qu.is in confpe£>u ejus per omnes
lunter fundis perdiesom horas tota die fundis, cae-
rcs, 6c cariffimorum fra^ teroiûmque fratfum no?
trum. Arorum.
,

184. nuncpofltantaBtem- RefcribitBunem. pofl atractem-
p<7f.
pedatis violentos turbines. pedatis.
pag. 135. de quorum exitu 5(c. Cup^ru! frt, qua hoc loco iit Mf
ixciderunt y itafupplet: de
quo exitu impiorum tefiifi-
cariplacuit, utomnes, qui
procul moti funt, vel qui
poflnosfutufi funt, fcirent
quatenus virtutem 6imaje-
ftatem fuam in perdendis
delendisque nominis fui ho-
ftibus Deus fummus oflen-
deret.
f<ig. is6. adventum. Itaque Idim h. I. mutilum in Mfs. ita
fas ell &c. reftitui pojfe exifhimnt : quod
nefas ellcredere. Sicutdu*
os prophetas vivos efle
translatos , &inuhimof3C-
culoinitiumChriflifan£Ium
ac fempiternum , cum de-
fcendere cceperit, praecef-
furos prsnuntiant, eodem
modo etiam Neronem ven-
turumputant, quiventurus
prscurfor diaboli.
pag. 137. interfeflus: domi. Ltgutttalii: «ntcrfeclus domi.
ibid. in Deum. Hab. Mfs. in Deo.
pog. 133. Au elianuSjquieflet. Leg.fotte: quum eiTet,
prt^. lyo. metu. Legit Heum. tum.
ibid. avaritiaminori altero Columbus ita hunc loctm yefli'
fuit plus, majori vero mi- tuit: hocfolum difrerebant,
nus ; fed plus timiditatis, quod avariti* majori altero
plus vero animi, non ad fuit plas, fed ^
plus timi-
bene faciendum , fed ad minori verominus;
ditatis;
male. plus vero animi, non ad
bene faciendum , fed ad
malc.
pag. 191. naturalis barbaries. Heum. natalis.
ibid. animique disjeflus. Scribit Columbus : animique
deje-Ius.
pag. 192. infidiis fuis. Tollio placet: infidiis ufus.
prtg' '93* fi deii.^£laflent. Heum. montt Itg. qui detre-
ctaifent.
33<5 Lectiones Vari^
pag. 19:^. mulier admodum Legit Tollius: Quap cum efTeC
fuperftitiofs. QuaB cum Nicomediae. Columbushat
efTet. verba: cum effet, intelligit:
cum ederet, aut csnaret.
Forte legendum: quae cum
efret mulier fi;per(litiofa.
ibid. vicariis fuis epulis exhi- Rtfcribnnt aliqui: vicanos epu-
bebat. lis exhibebat. alii'. vicarios
fuis epulis exhibebat.
p«g. i9f. occultis miniflris. Baudrius exifiimat Laciantium

fcrip/ijfe: occultis minifle*
riis.
pag. ii?6. ac confeflione. In Mfs. efi : ad confefTione;

Baudr. leg. aut confeflione.
ibid. amburebantur. Leg. aiii: ambiebantur.
p«g. 197. <ide ftabili & ro- Columhus exiflimat excidiffthie
bore animi. vnam vocem : fa, inviclo ro*
bore animi.
facr. 198. hoc ell militem Elegnutius: hoc cfTe militenl
'Chrim. Chrifli. vel hoc efl efTe.
ibid. nuUus laqueus inducat. PJacet Baudr. niillus eq-ju eiis«
pag. 199. fpe invaferat. Leg. oliqui: inhiaverat. Mfst
hab. ipfe invenerar.
tag. 200. in IUyricum. Legendum : quum vel quibuj
in lllyricum.
ibid. a privatis &
optaretur. Forte: a privatis exoptaretur*
pag. 201. militftns fideliter Reclius: pratfuit.
pracbuit.
ibid. nomen ex parte muta- Toinardus legenduntputat : nO*
verat ominis caufa. men ex fijtre mutuaverat.
ibid. priores militum, Columbo If oltis plaeet : pri*
moreg.
pag. 202. Concio militum Columbus reptnit: in qua fe*
convocatur. Inquit fenex. nex. Tollius: confurgtt fe«
nex, edd. inquietus fcnex. ;
ibid. ObAupefiunt omnes in Columbus ita diflinguit : Ob*'

tribunali. Conlhntinus &c. lUipefiunt omr.es.In tri*
bunali Confbntinus adfla^
bat.
pag. 203. hoc confilia ejus Gr<tvio ita legtudum videbatur :
oflendebant. huc confiliieius tenitebant«
ibid. nuUus unquam fervus. Legunt alii: nifi <e'vus,
pag. 304, <St h«c ille primo. Mf.l"i('-^ exiliis primo.//M*.
/ius cortexit: id exitii prir
Textus Lactantiani 337
mo. Gallaus: Dignitateni
non habentibus pcena ignis
fuit, non exilii, quodpri-
mo adverfus Chrillianos
perminum erat. Allix. - • -
pcena ignis fuit exilii.' &

Primo adverfusChriflianos
Boherellus & exem-:
plum primo adverfusChri-i
—
flianos praemiferat. Baudrt»
pcena ignis fuit. Et
ex illis primo adverfusChri-
ftianos permiferat, latis le-
gibus &c.
ibid. quod poflremo accide- Lfgit Gallaus : quos poftremo
bat. occidebat.
ibid. in flumine ac mare. Ed. Aboenjts; in flumina ac
mare.
ptig. omnium fuit.
105. Gdeoplacet: initium fuit.
ibid. hominum capita nota- Di/ii»guuntalii: hominum ca-
bantur. In civitatibus. pita notabantur in civitati-
bu9: urbana?.
ibid. quae veteres. Subjlituunt alii: viftores.
fiig, iio6. atquihomoimpius. Tollius exijiimat ironice Lact,
fcri^fijfe: homo pius.
ibid. adeo hominem miferi- Baudr. emendare conatur : Atj
cordem. o hominem immifericor-
dem.
ibid, ita dum cavit. Legendum: ita dum cavet.
ibid. virorum miferorum. Rejcribunt: verorum.
ibid. evolavit. Legit Heum. avolavit.
pag. 208. &qui depofuerat. Galeus: &
quia.
pag. 209. urbemunita, &re- Corrigunt ed. Oxon. }sf Cant,
bus coeptis inimiois diligen- urbemunita, &rebusccep-
ter inftruais. Ita Mfs, tis in itinere diligenter in-
flans. Heivjtus conjiciebat ^
ita yojfe rejiitui: urbe mu-
nita, &fuper cceptis ini-
fe
micis diligenter inikuens.
Bunem. u. m. &
rebus , fiC
copiis neceffkriis non mi-
nus diligenter inftrufta.uf/
recentibus copiis non mit)
LaBantii Tbw. 7/, y
nus diligenter inftrufla. Ga-!
ieus: u.m.&pracceptisami-
cos diligenter inftruens.yT-
ve: &rebus contra inimi-
cos diligenterinfiftens./^/ia-
iiri. : u. m. &
rebus aptis
inimicis diligenter inftru-
ens.
ihid. dimiflisque animis." For/ttnn: demiflisque.
pag. 2IO. diripuit. Lfignnt alii: deripuit.
ibid. exclufusafuo, quocum- Anonym.itadijlinguit: Exclu-
que venifTet. Aderat. fus a fuo. Quo cum ve-
nilTet, aderat ibi Diocle-
tianus.
fag. 211. plenus mals cogl- Hab, edd. vet. contagionis.
tationis.
ibid. «ftimaret. Ltgunt: exiflimaret.
ibid. machinatus eft. Quia Dijlinguit Bunem. cum Galeo^
femel habuit impune, vo- Boberello, machinatus
aliis:
cat filium. eft, quia femel habuit im-

pune. Vocat
pag. 212. quae promiferat, Gravius ita hunc locum reflitui
redderet: etiam in nomine pojje cenfet : quae promiferat
vicennalium fecurem altc- redderc,&inani nomine vi-

ram afflixit. cennalium fecurem alteram
inflixit. Bunem. Itgit: eti-
am nomine vicennalium.
pag. 213. vel ipfis judicibus, Supplet Galeus: vel ipfis judi-
vel militibus judicum pugna cibus militum , vel militi-
bus iudicum pugna.
ihid.tamen fuflentabile ali- Legit Baudrius: tamen tole-
quo modo , vel fpe futu- rabile aliquo modo , vel
rorum. fpe foeturarum.
ihid. MaKentium & Conflan- Sufpicatur Baluz. legendum ejfei
tinum. Maximinum Conf\. &
pag. 214. imperatores jubet Toinardus : nominari.
numerari.
ibid. vix tamen. Refcribunt : vix tandcm.
ibid. facvit. Legit Heum.: ferpit.
ibid. repercuflHs medullisma- Exiftimat Boherellus legtndumt
lum reddit introrfus. repercufFum medelis ma-
lum, reciditintrorfus. Gra-^
*ius : percufiis medelis.
T?:xTus Lactantiant; 339
pag. 214. odor it autem non Mfs. bah.: odoritatem non
moJo. modo : unde efficiebat Ba-
luz. odor teter non mo«
do. Ed. Oxon. Jjf Cant, odoc
autem. Galeus: odortotum
non modo per palatium.
ihid. Cumjam confufi efTent Ltg.alii: exitus — comefti
ezitus ftercoris , urinae. & a vermibus. Mfs. hab, co-
Comeftum a verrhibus. meftus.
pag, ai5. difcreverat. Corrigit Gravius : increverat.
Gale. difcrepuerat.
ibid. novi doloris urgentis. Legit Heum. nam vi doloris

urgente. Columbus: acnova
vi doloris.
pag. 116. perflet incolumis. Mfs. hab. perftetur unde re»:
fcribit Bunem, cum aliis : prae^

ftetur.
pag. 217. privatim colerent. Placet Galeo , Bunem. Jsf aliis i

coirent.
fag. ai8. debita in futuros Legit Heum. tributa.
annos.
ihid. agris ferentibus* Corrigit Galeus : agricolisnon

ferentibus. alii: agris non
ferentibus. Baudri. exijiima-
batf legipojfe: hinc fames
acris afferentibus.
ihid. ad facriHcia quotidiana, Scribit Boherellus: f. quotidia-
quibus eos. na. Quibus fuos.
ihid. & cffundebant. Voluntalii: effunderent, alii:

aes effundebant.
ibid, cum fatellites univerfos Subftituunt loco : fatellites ,
--; expungeret. alii: milites.a/»: comites,
1« Mfs. efi: lites. isl' pro
expungcret: excoleret, t^f/;
expleret. vel: expingeret.
ihid, illud vero capitale , & Legit Baudrius: illud veroca-
fupra omnes , qui fuerunt. pitale ci fupra omnes, qui
ruerunt.
ilfid, 6c tamen his verbis ex- Scribit Bunem. & tamen mens
primi pro indignatione fua his vcrbis exprimcre pro
'
non poteA. indignatione non potelh
,
S40 Lectiones VARIi&

indignatione Uguni:
fl/«70co
dignatione, alii etiam: in-
dignitate.
ptf^.aip. imitabanturhocex- Locurn hunc mutilum Jjf mendo-
emplum, 6c civium fuo- fum Mfs. Abbas a S. Hi-

in
rum. lario ita corrtxit: mcecha*
bantur libere, civium. &
pag. 220. praefidi Eratineo. Heum. fufpicatur legtndum tffei
protinus.
ihid, non nimis Auguftae pro- Legunt alii : non minus. alii :
xima. non nihil.

ibid, juflus erat, diceret; hae Mfs. hab. Dum qusE jufTus - -
ne loquerentur, pugnis. loqueretur, pugnis./jrt»c/rt-
cunam Anonymus ita fuppli'
vit: Dum, quaB juiruserat,
criminainferret, mulieres,
fi qua profeloqueretur&c.
Abbas a S, Hilario : quae juf-

fus fuerat, tamquam invi-
tus loqueretur. Heinfiusx
quaB julTus clam erat, palam
eloqueretur. Galeus : Inro-
ganturtormentajudaeo,dum
quae .juffus effet, loquer^-
tur. Pugms. Baudrius lii' :
rogantur tormenta judEBO

dumque quae jufTus fuerat - •
fcil.refpondere -•- loquere-
tur, pugnis coercentur in-
nocentes, duci jubentur.
ihiJ» promoti militari modo In Mfs. efl: inftrudibilemens
inflrufti velites & fagittarii eflagitari. VoJJius correxit ;
profequuntur. promoti militari modo in-

llruai, &
viennenfes fa-
gittarii profequuntur. Lu-
can.: P. m. m. inflru£H te-
lis cas & fagittis profeq.
Galtus: P. m. m. inflruai,
coUinientes fagittas profeq.
Abbas a S. Hilario : praccer
dunt militari modo inftru-
ai equites ficfagittarii pro-
feq. Baudri, F. m. m. i|l9
Textus LactantJani. 341
ftrufti pilo & enfe fagitta-
riiprofequuntur.
fttg. 221. imperfe£la legatio- Legmtalii: perfefta.vf/; jam
ne. perfe£la,
ibid. in odium vits dejeclus. Correxit Gravius : dedu£lus.
alii: deveftus. alii: addur
aus.
fag. 222. deMaurisatquelta- Legit Heum, de Mauris ac
lis. Getulis,
pag. 223. manus Dei fuper- Baudrius legetidum ejfe conjecit:
erat aciei. fuberrat aciei. Heum. At
manu Dei fuperante, acies
Maxentiana proterretur.
pag. 225. Cum furgere fibi Corrigit Boherellus : •- &cum
vifus cfTet, & cum ipfe, ipfe, qui monebat, adlla-
quimonebat, adfhret. ret.
pag. 12J. quo quidem divini- Refcribit Toitiardus ex Eufe"
tas — placata ac propitia bio: quo quidquid eftdivi-
poJTit exiltece. nitatis &
rei caBlefîs, no-
tis &
univerfis, quifubinri-
perio nofirodegunteonfti-
tuti, propitium efTe pofllt,
Sparkius: quod quidem di-
vinitas - - - placatum & pro-
pitium polTit efKcere.
pag. 229. & inde dextrorfum Legit Heum. fed vndique ver-
perrumpentibus, fum perrumpentibus.
pflg. 230. volens. Cuperus Ugendmn effe cetifetl
nolens.
ibid. in Orientem praecipita- Refcribunt plerlûe : Orontem
ta eft. ^
•
pag. 231. aEternae pletati. Legit Heum. paternaET.

ikid. ut florefcentesEcclefias Hnb. Mfs. ut florcfcentes Ec-
perpetua quiete cuftodiat. clefias perpetuaB quicte cu-
flodiret. Corrigunt /ieittf,
Is" Gravius: ut florefcentis
Ecclcfis perpetuam quie-
tem cuflodiat.
5? a m e n
berjenigen ^ttvtn f
toet(ê auf bitfei SSetf fubfcttbitel (aSetr^
3[
Jêrr ^^'fccnb/ ^rofcffor iti fdtiid){aU.
» 2IIt, geifllic^cr 9?at5 in ^rudjfaH.
• Slnton, tcr Dlccf^tcn un& t»cr SCBcItn)ei^5eit S)o{tor tit
©orlij.
9 ântenbacêr/ ^pfarrer in Jîrfc^bac^.
• 95Ian, ©acellan in {)er «Pfarrep ju ©t. 2/(jatâ in Sffcâfi^
fen&urg.
* S5Iaf/ âplan in SSoIfac^, ber 5«il- ©c^rift îeentlat ju
55Burjbur0,
« S5raun, ^profeffor t)cr jttjei)tcn ^h^t e6enbafcI6f?.
'
« S5uc^cr , R. P. Vitalis , «prctigeror&en^ in sgêrgenf*
^cinr.
; « S5ecfer , ^rofcjTor Dcr SSerefcfamfeit in S5ruc^fa0.
> S^J/ ©acellan in 'î\\)t\ Ux) 55ruc^faff.
a3ibliot5cf bti ©pmnafium^ ju Uffen6eim im SKargraf»
tûm 3infpac^.
S5ran£)mat^cr/ Bcminarlumefctrcftor in S5rucf)faff.
35er(j , €acellan im Sômfiift b. ^. :i&eoIo9ie gicentiat ju
SBurjburg.
* Srcn^flecf / ^Vofcffor in SJJruc^faO.
« SJrcitcnbrtc^ / R. P- Gundifalvus, «prebigcrorten^ m

Ôtcrflent^cim,
^ttt (latUt btS be\it{dt)tn Otbmi ^lericu^, fccr S^ôlocjie
S)oftor in SQingcn.
* S)aum/ S)offor bet ^&ilofopîc in tbamUts,
9 3>icj , S)oftor bit i^^ôlogic un& ^rofcffor in 55om6cr3,
* ©fcnmengcr ,
^farrcr in 95icDcr5ac^.
* (Jljingcr, btt S^cologic tobibat in SBruc^fall.
• Sfenbcd; ^pfarrcr in Slnfpacf) , fur t)ic SBibliot^cf fcincg
âpitcl^.
« go^crl , ^rofcjfor btt Dicrtcn ^laf c in ''Bitn,
f gabcr/ Jôffaplan unt> âpitular ju 6t. (Bttpân in
SBambcrg.
* Suc^^, ^farrcr in iObcrâufen btt) Sruc^fatt.
# ©crncr, ^ricf!cr in btt ©cônbornifc^cn <Btiftnn$ ^tt.
SBamScrg.
» ©dng, Sllumnu^ in 55ruc^faC(.
# ©ant&er, ^rofcjfor t)cr ^t)r)fit in 35ruc^fall.
f ©itlman , £e&rcr btt SJcrebfamfcit in 55ruc^fatt.
• âUtt, 6accnan in gorjl bci) E5ruc()fall.
• .ârtocf , ^rofcjfor in S5ruc^fatl.
# jêH/ R. P. Fortunat, ^rior t)e^ tomeIitcrort)cn^ itt
sDJatjnj.
• J^cnfc, S)oftor unt) btt S^ôlogie ^profcffor in ^tlmftabU
* .îglcr, ©aceffan in £)6crbcffenbacl) bct) Slfcâffenburg.
'- ôegg, 6accIIan in SSirn^berg, ^farrci) 5Burjburg.
# J&ofemann , ^rofeffor t)cr Jilêologic ju Sillin^cn , ^far-
rcr UR& IDccânt ju 2IItêim.
* Jîibfc^mann/ ©aceHan in ^gambcrg.

S^m ^(jpfer, ^{ff«jicnfcror&cn^ un6'^rofc|fot bitlUoloît
^roftcr jum 6cilt3cn teuj in !Donautt)erf^.
f ^hÛVj P. Gregor. Scncîftincr ju 6t. 3<ifo6, ouc^
©arnifon^pfarrcr in 5}iai)nj.
# ôpf, .S5ud)^dnt)lcr in «pcj^/ auf lo. (yjtcmplar.
* ôlin / ^rofcffor t)er tjicrtcn ^laf c in 2ifcâffcn6urd.
# ôft / Jôffaplan in 35ruc{jfaK.
. $ut>ttji9 / âpran ia t)cr «Pfarrci) ju €(. UQdtfâ in
SlfcâfcnOurg.
^ 5)?crf^/ Clericus titularis in 55am6cr0.
4 59Ju§ffcIt)/ P. Caprafius, (Jrcmifcnor^cn^ ju©f. Slugu*
ftin, and) Jpofprebigcr in t>cm S)omf?ift iu
s9?ai)ni.
» îfolo/ €lcricu^ im ©crainarium ju SBurjturg.
« jDberfûr/ S)oftor f)cr S^cologie in 2iSurj6ur3.
Slcic^^prdlatur (Scf/ingcn.
3tt)icfalten.
# Dlcic^fer^ôcffcr/ (Janonicu^ in bct UniDerfitdt^fircê ju
53Sicn.
• Stcu^/ ter Dicc^te Siccntiaf ju SSurjbur^.
">• Siotfingcr/ in 55ambcr(j.
. ©c^caenbcrger/ gruOmeffcc |u unferer liebctt grauen i»
SSambcrg.
* ©cubcrf / 5|}rofcffor t)cr :i5eolo()ie in SSaraberg,
• @c()lapp / Clericus titularis in âmberg.

J^crr Sc^mifcle/ ^r ofciTor itt 55ruc^ faff.
« <B(f)mibt, ^favm in ^mbxi^ , S)iocc^ S/fcôlfCHbwr^.
f ^d)mii)t, ôfraf^ in Sinfpac^.
£obal\tat, t)ic grogcrc afat)cmifc^c ju SBurjBurg.
9 ^taf)il, S5ud)f)dnMcr in Sffiicn.
• ©(cnglcitt, ^rofcjfor t)cr S^cologic un& toonicu^ $u

6f. ©ansolp^ in SBambcrg.
* SBagncr/ t)cr l^^cologic S)offor, unt) ^rc&igcr in bit
Unitjcrfitaf^firdjc ju 5Bicn auf 22. (Sxcmplar.
# S33a(ran9, «profcjfor bct untcrn ©cfûlcn ju Sffiicn.
# SBcnglcr, SKumnu^ tn SSruc^faH.
• 3itttx, R. P. Poffidius, (Srcmifcnor&cn^ ju (S(. Slugu»
ftin in 50?t4nncr|?at)(.
University oi Toronto
Library
DO NOT
REMOVE
THE
CARD
FROM
THIS
POCKET
Acme Library Card Pocket

LOWE-MARTIN CO. Limited
Oo
«H*S, =
1X1 to
UJ"
(/) ia. ;i
-'%.
=</) o
|0Q o
= UJ
iO
r/.
> '
. , /A*
/^,.''

Lebrun, Lenglet Dufresnoy, Oberthür, Proudfoot, Bagnani. Lucii Cæcilii Firmiani Lactantii Opera Omnia. 1783. Volume II.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Lebrun, Lenglet Dufresnoy, Oberthür, Proudfoot, Bagnani. Lucii Cæcilii Firmiani Lactantii Opera Omnia. 1783. Volume II.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

^-.

Totius Epitomes ac Jnfiitutionum confdium & ratio,

Quanquam Divinarum Inftitutionum libri , quos

tomen fieri, Pentadi defideras; credo,

enitar, quantum res finit , & diffufa fubftringere , &

Prima , Sitne aliqua providentia,

Quod Deuf Jit unus > nec pojjint ejje plurer,

Sequitur alia Utrumne Deus unus , an

plures ? quce quidemmultum habet aitibiguitatis,

LACTANT. ElTTOME DIVIN. InSTITUT. 3

nec Patrem nifi iinum. Nam fi Deus ,

fiplures in armento duces , tamdiu pra^liabuntur,

aut foluta fuiflfet omnis haec moles, aut nec condi

De Deo uno tejiimonia Poetarum.

Uniis igimr Deiis eft, perfeftus, aeternus, incor-

quem nec geltimare feniu valeat humana mens , nec

comprehendi. Denique , ut taceam de Prophetis

Sed veniamus ad Philofophos, quorum certior ha-

praedicarint, cum hi omnes , & quid lit Deus, de-

Quod unum Deum vates , id eji SibylU pradicant,

Supereft de vatibus dicere. Varro decem Sibyllas

bro, aliarum confufi funt.

igitur tot ac tanta teflimonia liquido perdo-

lacris , memoria eoriim tanquam immortalium re-

De Hsrculis vlta facinorofa & morte.

Sed omnibus fere gentibus perfuafum Deos

efle,tamen eorum gellee, quas tam Poetee

Oeta^o monte conftruxit, eoque fe vivum crcmavit.

Trr fculapium Tarquitius tradit ex incertis parenti-

ratoribus colleftum , caninis uberibus educatum,

Ceres iinde Proferpinara , nifi de flupro genuit?

Horum autem omnium rex & pater Jupiter , quem

Sed dicet aliquis , ficla hcec eflTe a Poetis. Non efl

tutelam habuit, tauri fpecie figuratam. Sic Inachi

navigio iram Junonis eff^ugit, quod habebat bovis

^Tides ergo, non on^nia Poetas confinxifle, & qiias-

Sed omittamus fane Poetas. Ad hiftoriam venia-

ranseamus ad fuperiora, ut originem totius erro-

hominum flultam benevolentiam & errorem divinitas

Dixi de Religionibus, quae fimt communes omnium

Sed & ah'os ejusmodi commentitios deos Senatus

omnes ineptias primus

Terriculaf hamias Fauni ^

Vivere, & ejje homimf j fic ifii omtiia fiSia

Vergula pBorum , veri nihilj omnia piSia.

Tulliiis qiioquede Natura deorum commentitios ac

Diximus de Diis; nunc de ritibus facrorum cultu-

magnae atque BeJlonje , in quibus Antiflites non

cymbala , pro fcutis tympana feruntur , ne puerum

Hjec funt myfteria Deorum. Nunc etiam originem

GUce tempora inftitutac fuerint, eruamus. Didymus

caprino latle ac melle. Hunc novos ritus ac pom-

Merito igitur Poet^e commutatum efle aureum fe-

Et faciunt animos hwniles formidine divuntt

qua reddunt. '^'^qc intelligunt, quam vanum fit ea ti-

opus Dei fit, fimulacrum autem opus hominis, non

temporum ex auro & ebore acceflit ornatus, ut non

Nunc refellamus eos etiam , qui elementa mundi

Unum & ultimum reftat , ut quoniam plerumque

que, guftaret, fore interminatus , ut vitam perde-

talis permaneret. Tum ferpens , qui erat unus ex

autores malorum, fic ea gubernant, fic temperant,

Sed dicit quispiam: Cur ergo verus ille Deus pati-