• I

Propagalndal
Pojęcie propagandy w czasie wojny w swym najszer- Różne typy propagandy ... Natychmiast
szym znaczeniu obejmuje wszystko, co ma wpływ na Podczas II wojny światowej stanęły naprze- po dojśc i u do
ciw siebie różne typy propagandy, różn e władzy Hitlera,
emocje i zachowanie. Choć nigdy nie była ona w sta- logiki dzi a łania . Główne różnice występu­ w Niemczech roz-
nie zastąpić potęgi militarnej czy finansowej, jej miej- ją tak w przypadku propagandy politycz- poczęła s i ę pro-
sce i rola w prowadzeniu wojny ciągle wzrastały. nej (pomiędzy państwami demokratyczny- pagandowa na-
gonka na " kozłów
latach II wojny świ a towej, zarów- rozkwit. Stało s i ę główną broni ą propa- ofiarnych" nowe-

W no ze wzgl ędu na jej zas i ęg, jak gandzistów, ś rodki em uprzywilejowanym

i wielkość zaangażowa nych środ ­ przez wszystkie strony. Waż n ą rolę ode-
ków, propaganda os i ągn ę ł a zup eł ni e nie- gra ł y także filmy i ulotki, podczas gdy
go reżimu. Tu:
" żywa reklama"
członków SA -
s łychane rozmiary. wpływ prasy i tradycyjnych środków od- "Niemcy, nie ku-
Pozostaje jednak wiele wątp liwości co d zia ł ywa nia obrazem (plakatów) uległ pujcie niczego
do skuteczności i sprawn ości d z i ała ni a te- znacznemu osłabieniu. u Żydów! " .
go kosztownego n a rzędzia. W swym s łyn­ Każd a propaganda ma kilka celów, za- (Bundesarchiv)
nym dziel e, za ty tuł owa n y m " Gwałt na leżni e od tego, do kogo jest skierowana.
masach poprzez propagandę polityczną " J eś li jej adresatami są współziomkowie .... Joseph Goeb-
Serge Czachotin utrzymuje, że propagan- i żo łni e rze, jej cel jest potrójny: kultywo- bels, upośledzony
da w niewielkim tylko stopniu wp ły n ę ł a wać ni e n awiść do wroga, umacni ać mora- fizycznie chybiony
na przebieg wojny, że "nie odegrała zna- le wojska i za p ewni ć wsparcie zaplecza. literat, kobieciarz
czącej roli, jak to mi a ło miejsce pod ko- Równie ważna jest propaganda skierowa- i wielbiciel Hitlera
niec I wojny św i atowej. Francuski pisarz na do przeciwnika: jej zadaniem jest osła­ skoordynuje
przyznaje jed nak, że radio, które pojawi- bić wolę walki oraz rozsiewać wśród ludno- wkrótce propa-
ł o s i ę w okresie mi ę dzywojennym , prze- ści wątpliwości co do sensu wojny i co do gandę III Rzeszy.
ży l o w czasie trwania wojny prawdziwy zalet ich przywódców. (zbiory prywatne)

1901
 wroga, z którym trzeba walczyć. Cala lite-
ratura antyradziecka, która zost a ł a wyco-
fana z obiegu w sierpniu 1939 r., znów po-
jawił a s i ę na pólkach ks i ęga rs ki c h .

TWórcy nienawiści
Drugi nurt niemieckiej propagandy polega!
na podsycaniu pogardy i nienawi'ci w sto-
sunku do demokratycznych państw Zacho-
du. Przypisywano im odpowi edzi a lność za
wywołanie wojny. W jej świ etle Rzesza nie
mi ała innego wyjści a, jak tylko s ię bro ni ć.
W ciąg u zimy 1939 r. prasa, radio i film
z uporem wykazywa ły perfidię dekadenc-
kich państw, które wypowiedzialy Niemcom
wojn ę. Japonia i WIochy pozostawały w zgo-
dzie z sobą, głosząc, że kraje anglosa-

pr óżto
skie ni bogate
aczon ei
"plutokracj e",
roz;-~!II=;~~~i
mi a dyktaturami), jak wojskowej (między Pierwszym zadaniem propagandy było zn ajduj ące si ę
państwami Osi a aliantami). Podczas gdy przygotowanie narodów do wojny, takie w rękach Żydów.
propaganda w krajach o rządach dyktator- ukształtowanie ich sposobu myś l e ni a, by Radio ja p ońs ki e
skich była ści śle kontrolowana i chętnie były zdolne do wytrwania w tym trudzie mówiło o "rudo-
uciekała się do przesady i do przez czas trudny do przewi- włosych barb a rzyń­
najbardziej ordynarnych PierwS7J1m zadaniem dzenia. W roku 1939 machi- cach z Zachodu"
kłamstw, propaganda alian- propagandy byto na propagandowa p a ń s tw i pch a ło kraje połu­
tów była bardziej zbliżona do pn.ygotowanie naro- Osi była doskonale przygo- dniowo-wschodni ej
informacji i nie wahała się dów do wojny. towana. Nic nie mogło rów- Azji do buntu przeciw-
przed mówieniem prawdy, nać s ię ze znakomitym me- ko brytyjskiej tyranii.
nawet gdy chodziło o przyznanie się do klę­ chanizmem psychologicznym, u ży ty m Propaganda włoska mia-
ski. W krajach Osi związana była z sytuacją w Niemczech po mistrzowsku przez Go- ł a zaś na celu uksztalto-
zdobywców, a później musiała dostosować ebbelsa. Poczynaj ąc od roku 1933 naród wanie wojowników równie
się do porażek . U aliantów przebyła od- niemiecki został do tego stopnia zindok- walecznych jak rzymscy le-
wrotną drogę . trynowany, tak bardzo przekonany o swej gi o ni ści , a przeciwników,
Można więc zaobserwować, jak funk- militarnej przewadze, że ch oć raczej nie z Wielką Brytanią na czele, przedst awia ła .... Reżyserka lil-
cjonowały w przebiegu wojny główne sys- pragnął wojny, zaakceptowa ł j ą w koń cu jako narody zdegenerowane. Armi ę brytyj- mowa Leni Rie-
temy wpływania na stan umysłów (O ś, bez wahania. ską porównywano do gromady dawnych lenstahl nakręci
USA, ZSRR), aby ujawnić mocne i słabe Gra Goebbelsa polega ł a na s kaza ńców australijskich, którzy ra- "dla swego
strony każdego z nich, ich sukcesy i niepo- manipulowaniu opinią publiczn ą czej by s i ę zbuntowali, ni żby mieli Fiihrera" monu-
wodzenia. w taki sposób, by zmusić ją do za- m asze rować w deszczu, i którzy mentalne dzieła
akceptowania szaleńczych zawsze o pi ątej przerywali wal- na cześć nowego
zwrotów w polityce Niemiec kę, by niewzruszenie wypić her- reżimu.
wobec ZSRR. W sierpniu batę. Owa ironia trąci niesmakiem, (zbiory prywame)
1939 r. społeczeństwo niemiec- istotnie - w ł os ka propaganda
kie było przekonane, że często była zaledwie nie- • Dostępny dla
Związek Radziecki jest z ręczn ą , grotes kową wszystkich "ludo-
wrogiem ludzkości. kopi ą machiny Go- wy odbiornik ra-
24 tego samego ebbelsa. diowy" wprowadzi
miesiąca usiłowa­ Nieporównanie przemówienia Hi-
no je przekonać, wi ę kszą zręczn o­ tlera i Goebbelsa
że jest on przy- ści ą wy kazała do każdego nie-
jacielem i so- się Japonia, mieckiego domu.
jusznikiem . o p ie raj ąc swą (zbiory prywame)
Kolejna zmiana pr o p aga nd ę
nastąpiła, gdy na idei "Strefy .... Całość prasy
w czerwcu 1941 r. pakt Wspólnego Do- niemieckiej była
niemiecko-radziecki brobytu ", w m yśl pod ścisłą kon-
został zerwany; ZSRR "zwrócenia Azj i trolą NSDAP.
znów przerodził się we Azjatom". To h as ł o (zbiory prywatne)

1902
 .... Korespondenci
wojenni niemiec-
kich i węgier­
skich sojuszni-
ków (Propagan-
dakompanie) da-
wali wizję wojny
ściśle podporząd­
kowaną wytycz-
nym idącym
"z góry".
(zbiory R. Th eys)

.... Fotografia
Winstona Chur-
chilla w postawie
"gangsterskiej"
wykorzystana
została przez
antybrytyjską
propagandę
Goebbelsa.
(zbiory prywatne)

było o wiele konkretniejsze i bardziej po-
n ęt n e ni ż hitlerowski "nowy ł ad ": odwo ły­
wało się do idei wspólnych wartości i wspól-
nej kultury. W celu rozpowszechnienia go
wśród wszystkich narodów Azji Japonia in-
sta lowa ł a , w miarę dokonywanych podbo-
jów, rozległą sieć radiofonii krótkofalowej.
W ci ągu czterech na s tę pnych lat Strefa
Wspólnego Dobrobytu był a dniem i nocą
zalewana potokami audycj i, w których
przedstawiano japońskie plany u szczęś li­
wienia Azji oraz oczerniano "anglosaskich
najeźdźców " .
T "A z tyłu ­
Żyd ", Najmniejsze
przejawy antyse-
mityzmu w podbi-
tych przez Niem-
PodObieństwa dowego oblicza komunizmu, który u stąpił cy pa ń stwach by-
nici manipulacyjnych miejsca znów aktualnemu patriotyzmowi. ły skrupulatnie
Między propaga nd ą radzi eck ą a niemiec- Nakręcono liczne filmy, sławiące chwaleb- wykorzystywane
ką można zaobserwować wiele punktów n ą przeszłość Rusi i opowiadaj ące o do- i popierane,
wspólnych. Oba reżimy były w p e łni świa­ konaniach carów, nagle znów przydatnych (zbiory prywatne)
dome s iły o dd z i a ływa ni a najnowszych wy- ("W i mię ojczyzny", "Aleksander New-
nalazków - radia i filmu. Dzi ę ki tym me- ski"). Nie było j uż walki klas - teraz wal- T Kadr z filmu
diom analfabetyzm przestał być przeszko- czył cały naród. propagandowego
dą w indoktrynacji mas. Środki l ączności , Przygotowanie umysłów do wojny było dla młodzieży -
zmonopolizowane przez pa ństwo , znajdo- znacznie trudn i ejszą sprawą w państwach "Hitlerjunge
wały s i ę pod ści s ł ą kontrol ą. Używano ich demokratycznych, gdzie środki przekazu Quex",
prawie wyłączn i e dla ce łów propagandy. znajdowały się w rękach prywatnych. Choć (zbiory prywatne)
Także i ona była scentralizowana w po-
dobny sposób - wychodzące z Kremla dy-
rektywy były n astępni e rozpowszechniane
przez świetnie zorganizowane, lokalne sie-
ci. W Związku Radzieckim, podobnie jak
w Niemczech, od począt ku wojny organi-
zowano seanse zbiorowej indoktrynacji za
po ś re dni ctwe m radia i fiłmu.
Był a jednak i różn i ca - podczas gdy na-
zi śc i i faszy ' ci przedstawiali siebie jako wo-
jowników, ZSRR zawsze przybiera ł pozę
" obrońców pokoju". Wybuch wojny w ro-
ku 1939 zm us ił władze radzieckie do zmia-
ny tej polityki: nadal zachowując wizeru-
nek "ob rońców pokoju", trzeba było przy-
gotować um ysły do wojny. O zmianie tej
św i a d czy ł o opiewanie radzieckiej potęg i
militarnej. Przede wszystkim jednak na
dalszy plan odsunięto temat międzynaro-

1903
 wych przedstawicieli, pastor Caughlin, co
tydzień zwracał się przez radio do 3,5 mln
Amerykanów, przestrzegając ich przed
podstępami Brytyjczyków i Żydów. Oskar-
żał Roosevelta, iż podżega naród do woj-
ny i że nazywa się rzekomo Rosenfeld. Wy-
dawał pismo o nazwie "Sprawiedliwość spo-
łeczna" , pełne zakamuflowanych pochwał
pod adresem nazistowskich Niemiec, czy-
tane przez pół miliona czytelników. Naziści
usiłowali wyciągnąć dla siebie korzyści
z owego ruchu izolacjonistycznego, popie-
.. Amerykanie reklama handlowa była w Stanach Zjed- rając ugrupowania takie jak Coughlina. Go-
r ównież bardzo noczonych rozwinięta znacznie bardziej niż ebbels utworzył Związek Niemiecko-Ame-
szybko docenili w innych krajach, to jej polityczny odpo- rykański (German American Bund) i posta-
p r opagandową wiednik był niedoceniany i lekceważony. wił na jego czele Fritza Kuhne, fanatyka
rolę radia . Społeczeństwo niełatwo dałoby się prze- niemieckiego, żyjącego na emigra-
(zbiory prywatne) konać, ponieważ nieufnie od n osiło się do cji w Stanach Zjednoczo-
jakiejkolwiek myśli o propagandzie poli- nych. Uważając Amerykę za
T Aktor nie- tycznej, traktując ją jako antyamerykańską, najbardziej antysemickie
mieckiego pocho- zwłaszcza w sferze spraw międzynarodo­ z państw zachodnich popełnił
dzenia Helmut wych. W pierwszej połowie roku 1940 ad- on jednak w swej ocenie błąd :
Dantine w ame- ministracja w ogóle nie podej- zionąca nienawiścią
rykańskim melo- muje jakichkolwiek prób wy- Większość obywa- propaganda i ordy-
dramacie o nor- warcia w tej dziedzinie wpływu teli amerykań­ narne kłamstwa wy-
weskim ruchu na Amerykanów, bo osiągnięty skich pragnęła woł ały spotęgowanie
oporu - "Edge ot skutek byłby z pewnością od- zachować dystans nastrojów antynazi-
Darkness". wrotny do zamierzonego. wobec spraw eu- stowskich.
(zbiory prywatne) Ponadto w okresie między­ ropejskie/l. W stosunku do kra-
wojennym uprawiano politykę jów, w których panowa-
izolacjonizmu. Większość obywateli ła dyktatura, państwa demokratyczne
amerykański ch , rozczarowa- miały inną jeszcze słabą stron ę: pod-
nych traktatem wersalskim czas gdy Goebbels kierował sam jedną
z 1919 r., pragnęła zacho- jedyną instytucją , działan i e propagan- notów. Rol ą innych au-
wać dystans wobec spraw eu- dzistów angielskich i amerykańskich dycji było dostarczanie rozrywki i doda-
ropejskich. Gdy Roosevelt zde- utrudniał fakt istnienia większej ilości służb, wanie żołnie rzom otuchy.
cydował się włączać stopniowo często z sobą sk łóconych . Roosevelt utwo-
swych rodaków do udz i ału rzył dwie instytucje: Biuro Informacji Wo- Hollywood
w wojnie, musiał stawić czo- jennej (OWI), kierowane przez słynnego Głównym atutem Amerykanów w dziedzi-
ło potężnemu lobby izola- dzięki radiu Elrnera Davisa, szefa oficjalnej nie propagandy bał a jednak ni es łych a n a
cjonistycznemu. Jeden z je- propagandy, oraz Biuro Służb Strategicz- po t ęga Hollywood. Na po cz ą tku woj ny
go najbardziej wpływo- nych (OSS) do spraw propagandy tajnej. Aż ob owi ą zyw a ł a zasada widowiska: m ożna
do czasu Pearl Harbor propaganda była bar-
dzo dyskretna - w czasie swych legendar-
nych radiowych " pogawędek przy komin-
ku" prezydent Roosevelt zadowal ał się po-
wolnym przygotowywaniem rodaków na
ewentualność wojny. Machina została uru-
chomiona w grudniu 1941 r. W lutym
1942 r. rozpoczął się cykl trzynastu audycji
radiowych "To jest wojna" o tytułach , które
mówią same za siebie: "Wróg", "Amery-
ka w wojnie". W roku 1943 na 20 audy-
cji, emitowanych każdego tygodnia przez
NBC, jedynie pięć nie dotyczyło spraw
wojny. Niektóre z nich miały na celu
wzmocnienie morale zaplecza, jak na
przyklad ta, w której pani Perkins, matka
po l egłego żołnierza , wzywa ł a gospody-
nie domowe do oszczędzania tłuszczy
 Zoom

.... Minister pro-

pagandy Goeb-
bels przyjmuje
w Berlinie żołnie­
rzy SS, którym
udało się wydo-
stać z okrążenia
pod Czerkasami.
(AKG)

.... W maju
1942 r. w Dort-
mundzie odbył
się "Wielki Pokaz
Antybolszewicki" .
(zbiory prywal11e)

T "Żyd i Fran-
cja" - ohydna
propagandowa
wystawa w pary-
skim pałacu
Berlilz.
(zbiory prywal11e)

było pokazywać na ekranie wojn ę, jednak
pod warunkiem wł ącze ni a do typowych
uj ęć epizodów o charakterze rozrywko-
wym. Kino mi a ł o wywo ływać śmi ech lub
dreszcz grozy, a nie po bud zać do reflek-
sji. "Dyktator" Chaplina - to przykład fil-
mu, w którym nie rezyg nuj ąc z bawienia
publi czno ści ud a ło s i ę jasno prze dst awi ć
p erfidi ę wojny. Jednak dopiero gdy Ame-
ryka wkroczył a do wojny, zaczę to poważ-
.... Kontrola
poczty na granicy
okupowanej stre-
fy Francji z Niem-
cami. Wiadomo-
ści przesyłane
rodzinom przez
nie tra ktować film dokumentalny - gatu- Takie filmy przesłan o do ambasad Rze- żołnierzystacjo-
nek dotychczas pogardzany. Roosevelt we- szy we wszystkich krajach, by tam wyświ e­ nujących za gra-
zwa ł do Waszyngtonu Franka Caprę , by tl ać je w kinach. 5 kwietnia 1940 r. duń scy nicą żywo "inte-
zam ówi ć u niego wyprodukowanie serii fil- i norwescy politycy zostali zaproszeni na resowały" resort
mów, uk az uj ących przyczyny wojny oraz p roj e kcj ę "Chrztu bojowego", m aj ącego propagandy.
udz i ału w niej Ameryki . Capra zebra ł eki- ud owodni ć bezsk uteczn ość polskiej obro- (zbiory prywatne)
pę wybitnych reżyse rów, która zrealizowa-
ła osiem odcinków"Why we fight?" ("Dla-
czego wa lczym y?") . Odni osły one kolosal-
ny sukces. Ca ł ą se ri ę wyśw i e tl a n o ta kże
w Wielkiej Brytanii na rozkaz Churchilla.
Nie tylko Amerykanie korzystali z fil-
mu jako broni. W pierwszych mi esi ącach
wojny bardzo skutecznie posłu ży ł s ię nim
Goebbels. Filmy dokumentalne n a kręco­
ne podczas kampanii w Polsce, w Norwe-
gii i w Holandii zos t a ły u żyte dla wzmoc-
nienia morale Niemców, a osłabi eni a prze-
ciwnika. "Chrzest bojowy", uk a zuj ący
k a mpa ni ę w Polsce, wyśw i e tl a n o równo-
cześni e w 55 kinach Berlina i w cał ej Rze-
szy. Dzi ęki kabinom projekcyjnym na ci ę­
ża rów k ac h m oż n a je był o po k azyw a ć
w najbardziej oddalonych miejscowo-
ści ach . Zarówno w tym, jak i w innych fil-
mach, o kru c i e ń s twa wojny by ły zawsze
dziełem wroga, wal czącego przeciwko szla-
chetnej i niepokonanej armii niemieckiej.
~ "Hitler oswo- ny przed armią Rzeszy. W pięć dni później
bodziciel" - plakat Hitler dokonał inwazji na Danię i Norwe-
propagandy nie- gię. Europa w ci ągu kilku miesięcy stał a się
mieckiej w języku rynkiem zmonopolizowanym przez filmy
rosyjskim. Pozy- i wystawy objazdowe Goebbelsa.
skanie szerokich
rzesz mieszkań­ W aureoli sukcesów
ców Ukrainy czy W latach zwyc i ęstw nietrudno było pań­
Białorusi do walki stwom Osi prowadzić propagandę: sukcesy
ze znienawidzo- militarne mówiły same za siebie. W mia-
nym przez nie bol- rę kolejnych zdobyczy
szewizmem nie terytorialnych wpro-
wymagało od wadzano audycje ra-
Niemców ogrom- diowe przeznaczone
nych wysiłków - dla ludności krajów
setki tysięcy by- podbitych. Aby zasiać
łych obywateli niezgodę w obozie brytyj-
ZSRR i żolnlerzy skim, Goebbels utworzył
Armii Czerwonej nawet fałszywą "stację
i bez tego garnęły szkocką", nadającą w dia-
się w niemieckie lekcie mieszkających
szeregi. Mimo to, w Szkocji i Irlandii Anglików.
Hitler do końca W ZSRR zainstalował rzeko-
wzbraniał się mą stację radziecką, obejmu-
przed użyciem jącą swym zasięgiem niemal ca-
"podludzi" do ły Związek Radziecki. Mimo zastosowanych rozrzucane z samolotów. Z wirtuozeri ą
walki w interesie Podobnie posługiwa li się ra- środków, Japończycy i Niemcy grzeszyli używali tej broni Amerykanie dla swej pro-
Niemiec. diem J apończycy, by poróżnić siły aliantów jednak aroga ncją oraz brakiem znajomo- pagandy ofensywnej. W ciągu ostatnich lat
(zbiory prywatne) na Pacyfiku. O ska rżali Amerykanów, że ści narodów, do których s i ę zwracali. Pro- wojny OWI zalewa ł okupowa n ą Europę
chcieli uczynić z Australii swój 49 stan. Iva paganda antysemicka i antyboI zewicka siedmioma milionami ulotek tygodniowo.
T Biuro werbun- Ikuko Toguri - pół-Japonka, która całe życie była nazbyt gwałtowna: nie tylko nie tra- Dla porównania - podczas całej I wojny
kowe francuskie- spędziła w Stanach Zjednoczonych, kiero- fiała do przekonania, ale najczęściej bu- św iatowej Amerykanie zrzucili 3 mln ulo-
go STO (Service wała do amerykańskich wojskowych swą c0- dziła irytację Anglosasów i "Iudzi radziec- tek. Taktyka był a prosta - najczęściej ulot-
du Travail Obli- dzienną, piętnastominutową audycję w sen- kich". Japończycy natomiast źle władali j ę­ ki przedstawiały fa kty bez komentarza,
gatoire) - służby tymentalnym stylu, podkreślającą tęsknotę zykami obcymi, co definitywnie podważało uj awniaj ąc Europejczykom ukrywaną
pracy w Rzeszy. za ojczyzną. Oczarowani żołnierze nazywa- wiarygod n ość przekazu. przez okupanta prawdę - postępy alian-
Pierwotnie ochot- li ją pieszczotliwie "Różą Tokio". Do inne- Dopóki pań twa Osi odnosily nieustan- tów, przegrane bitwy. 10 lipca 1943 r. zrzu-
nicza, szybko go rodzaju radiowej propagandy wciągano ne zwycięstwa, ich propaganda, mimo po- cono na pozycje iemców i Wlochów
stanie się ona - jeńców. Alianccy jeńcy zwracali się do swych peł ni o nych błędów, była skuteczna. 7 mln ulotek, by przygotować l ądowa ni e
mimo nęcących rodzin, zapewniając, iż są dobrze traktowa- Po pierwszych k l ęska ch i przejśc iu na Sycylii. ]5 sierpni a 1944 r. zrzucono
warunków obie- ni, że otrzymują owoce i tytoń ... Audycje te aliantów do kontrofensywy sytuacja ule- ogromne ich ilości na wojska niemieckie
cywanych przez chytrze umieszczano pomiędzy aktualno- gła radykalnej zmianie. Sztuka propagan- na południu Francji. Niektóre z nich byly
propagandę - ściami o różnym czasie trwania, tak że .rD- dy wymaga ł a teraz więcej delikatności , zarazem "Iistami żelaznymi " - zach ęca l y
obowiązkową. dzice oczekujący, że usłyszą glos syna, mu- trudniej było utrzymywać morale, Właś ni e żołnierzy do dezercji, zapewniając za ich
(zbiory prywatne) sieli wysłuchać całego programu. wtedy metody propagandowe państw to- okazaniem dobre traktowanie.
talitarnych uk aza ły wyraźnie swe ograni- W przeciwieństwie do zakłamania pro-
czenia. Za to propaganda aliancka okaza- pagandy niemieckiej alianci postawili na
ł a się zręczna i śk u teczna. obiektywizm i prawdomówność, co okazało
s ię o wiele skuteczniejsze. Tak więc Chur-
Ulotki z powietrza
W czasie woj ny najskuteczniejszym środ­
kiem wpływania na morale ludności cywil-
nej oraz żołnierzy nieprzyjaciela są ulotki

~ William Joyce, zwany "Lordem

Haw Haw" - Anglik, który osiedłił się
w Niemczech - prowadził nazistowskie
audycje propagandowe przeznaczone
dla swych rodaków.
(zbiOry prywatne)

1908
 Zoom

Inna strategia aliantów w czasie ich

ofensywy polegała na odnajdywaniu daw-
nych prze m ów i eń niemieckich, włoskich
i japońskich przywódców i odtwarzaniu
ich bez zmian ich rodakom, aby pokazać,
do jakiego stopnia były one oszu twem.
Autorzy propagandy nazbyt kłam łiwej
ryzykuj ą, że w końcu zacznie szko dzi ć im
samym. Odczuł to na wła nej skórze Go-
ebbełs, gdy jego ulubion a 'broń - radio -
obróciła się przeciwko niemu. Słuchanie
zakazanych stacji stało się w Niemczech
powszechne, a narody Europy przeko nały
s i ę, że BBC nie k1amie. Pa ń stwa Osi nie
zmieniły jednak swej taktyki; przeciwnie,
po roku 1942 zaczęły prześcigać się w pro-
. pagandowych k1amstwach. Zupełnie jak-
by raz wpędzona w ruch machina oszala-
ła i nie mogła się zatrzymać.

Po .. D-day"
Po l ądowaniu w ormandii w czerwcu ro- tego, że ich propaganda opiera ł a się na .&.W chwili wybu-
ku 1944 niemieckiej publi czności pokazy- rzeczywi stości, podczas gdy J a pończycy chu wojny Amery-
wano filmy przedstawiające Brytyjczyków nie chcieli mówić prawdy, i to niemal od kanka japońskie­
zepchni ętych do morza i pozostawiaj ących począ tku wojny". go pochodzenia
chilI, zamiast zapowiadać Anglikom wojnę wielu zabitych i rannych. W rzeczywisto- Tak więc, wbrew przyjętym opiniom, łva łkuko Toguri
łatwą i radosn ą, obiecywał im "pot, krew ści były to zdjęcia n akręcone podczas bry- dobrą prop aga nd ę charakteryzuj e nie odbywała podróż
i wezwanie pod broń" . Czachotin pisze o od- tyjskiej klęski pod Dieppe dwa lata wcze- umiejętność wmawiania nieprawdy, lecz po Japonii. Owa
wadze wojennej propagandy radzieckiej, śn i ej. Zaś j apoń scy specja li ści od propa- sztuka mówienia prawdy w taki sposób, by studentka uniwer-
która dzialaJa zupełni e otwar- gandy dosłownie postradali osiągnąć zamierzony skutek. Alianci ni- sytetu w Los An-
cie, niczego nie taj ąc: "Czasa- W wojnie psycholo- rozum. W czasie gdy armia gdy nie ukrywali swych porażek . Pierwsze geles podjęła się
mi zapowiadali na froncie, że giCUlej Japonia by- japońska ponosiła jedną klę­ zwycięstwa wzmocniły tylko motywację wtedy realizacji
ruszą do ataku na Niemców la Z; g6ry pnegrana. skę po drugiej, wymyś l ali oni wojsk i zaplecza. Kiedy kł amstwa krajów COdziennej audy-
okreś lonego dnia. I rzeczywi- szereg bitew, które nigdy się Osi sta ły s ię w oczach ich spo łeczeństw na- cji propagando-
ści e w tym dniu atakowali . [... j Zapowia- nie rozegra ły, jak na przykład sromotna zbyt oczywiste, morale oraz zaufanie do wej w języku an-
d ać, co się zrobi i zrobić to naprawd ę, to klęska, którą Amerykanie rzekomo ponie- rządzących załama ły s i ę. gielskim przezna-
niewątpliwie dowód najwyższych umiejęt­ śłi pod Bougainville. W ksi ążce "Przegra- Wojna psychologiczna z pewnością nie czonej dla żołnie- .
ności prowadzenia propagandy politycznej; na wojna" japoński pisarz Masuo Kato pi- była czynnikiem, który zadecy dow a ł rzy USA. Iva zy-
wyzwala to poczucie niezwyklej pewności sze: "W woj nie psychologicznej Japonia o ostatecznym zwycięstwie aliantów, jed- skała sobie przy-
iebie i siły nie do pokonania, które potra- by ł a z góry przegrana, i to nie z powodu nak także i ją, pomimo początkowego domek " Róży To-
fią paraliżować przeciwnika". szczególnych zdolności aliantów, lecz dla- opóźnienia, wygrali. kio". Po wojnie
została ona
oskarżona o zdra-
dę i uwięziona.
(zbiory prywatne)

.... Japoński film

propagandowy
z 1940 roku -
"Dowódca czołgu
Nishizumi'" dawał
- o dziwo - wielce
obiektywną wizję
codzienności
frontu.
(zbiory prywatne)

.... Niemiecki re-

porter frontowy.
(zbiory prywatne)

1901
Od momentu wkroczenia Armii Czerwonej na ziemie polskie "Bolszewicy n azywają oddz i ał y ... Powstanie
propaganda ugrupowań związanych z prawowoitym rządem AK powstańca mi. Stosunek do Warszaw-
czł o n ków AK bardzo serdeczny skie, które
polskim na emigracji znalazła się wyraźnie w defensywie. i życz li wy. C h ęt ni e udzielają Stalin nazy-
Z konieczności zajęła się demaskowaniem prawdziwego wszelkich informacji". wał "rozpęta­
oblicza komunistów i narzucanej przez nich władzy. W tym czasie r ozesz ł y s i ę ną przez re-

niepokojące wieści. Związane akcjonistów

dzę. Pismo zaczę ło ukazywać się awanturą " ,

P
osłużmy s i ę przykładem
jednej tylko gazety.
W końcu 1943 r.
w Otwocku zaczęło uk azywać
się powielaczowe pi mo pl.
"Brzask" - organ prasowy IV re-
jonu Obwodu " Obroża ", wcho-
dzącego w kład Okręgu War-
szawskiego Armii Krajowej. Był
to tygodnik, o nakł a dzi e ok.
600 egzemplarzy. Wydawał go
Saturnin Racinowski z pomocą
niewielkiej grupy współpracow­
ników. Pi mo zawierało mate-
riały z na s łu chu radiowego,
mi a ło nawet dodatek pl. "Na-
uka i Wojsko" służący szkoleniu
zespołów konspiracyjnych.
W momencie opuszczenia
miasta przez Niemców, zanim
dot a rły tam oddziały radzieckie
- w nocy z 27 na 28 lipca 1944 r.
- uj awni ły si ę miejscowe oddzia-
ły AK, a także komórki Delega-
tury, przejmując czasowo wła-
erwację, starając s i ę poz n ać lu- one były z napływem w rejon
jawnie, przyjmując nowy tytul dzi i miejscowe stosunki. Otwocka niedobitków z oddzia- potwierdziło
" D zień Polski". Jeszcze 10 sierpnia wysłany ł ów AK, uciekaj ących przed ra- niepokojące
Jeden z żo łni erzy AK odno- z Warszawy oficer kontrwywia- dzieckimi represjami z terenów wiadomości
towa ł w swoim dzienniku pod du " Obroży " nadesłał z powro- wschodnich. Poufny rozkaz uda- nadchodzące
datą 2 ierpnia: "Obwieszczenia tem optymistyczny meldunek: nia si ę w tym kierunku otrzyma- z kresów
i rozkaz Kani [dowódcy rejonu] Rzeczypo-
o ujawnieniu i wspó łp racy. Opa- spolitej - Ar-
ski. Koniec konspiracji!" Ale to mia Krajowa
był koniec radości. nie tylko nie
Tego dnia do Otwocka do- mogła łiczyć
t a rł a wiado mo ść o wybuchu na pomoc
w Warszawie Powstania. W tych ZSRR, ale
dniach w okolicy zgromadz ił y nawet musia-
s i ę znaczne s ił y AK. Dowódz- ła przygoto-
two rejon u podjęło rozmowy wać się do
z miejscowym dowództwem Ar- odparcia
mii Czerwonej w sprawie m oż­ oskarżeń
łiwości udzielenia pomocy po- o "zdradę "
wstańcom. Pew n ą nadzieją był i ukrywania
fakt, że począ tkowo Armia się przed ra-
Czerwona nie stosowa ł a jakichś dzieckimi or-
zdecydowany'ch antypolskich ganami bez-
pos uni ęć. M oż n a było jedynie pieczeństwa.
zaobserwować, że podjęła ob- (zbiory prywatne)

1908

li m.i n. oficerowie rozbrojonej
27 Wo łyń s ki ej Dywizji Piechoty
AK, rozbitej aresztowani ami
9 Pod laskiej Dywizji Piechoty
AK czy obaw i aj ącej s i ę podob-
nego losu 30 Poleskiej Dywizji
Piechoty AK.
Rozmowy z Armi ą Czerwo-
ną zako ń czy ł y s i ę ostatecznie
niepowodzeniem. Roz p oczę ł y
s i ę aresztowania, czemu sprzy-
ja ło zdekonspirowanie czł o nków
.... Słynny plakat W. Za-
krzewskiego.
(zbiory prywatne)
~ Propaganda Polski Pod-
ziemnej przez długie lata
okupacji nastawiona była
przede wszystkim na walkę
z hasłami hitlerowskich Nie-
miec. Dla niektórych oskar-
ż e n ie o zdradę , kolabo r ację
z Niemcami i represje ze
strony NKWD były straszli -
wym zaskoczeniem; dla in -
nych - tylko potwierdzeniem
od dawna zalęgłej obawy...
(zbiory prywatne)
i sympatyków AK. Obecnie wie-
my, że NKWD dys po n ow a ł o
p rzygotowa n ą przez komuni-
stów jeszcze w okresie konspi-
racji l i s t ą aktywnych akowców,
kt ó rą sami uzup e łni a l i przez
pierwsze dni. Relacje świ a dków
odn o t ow uj ą przypadki, że żo ł ­
nierze AK byli wskazywani czy
wręcz wydawani przez czło nków
p ows t aj ącej Mi licji Obywatel-
skiej. Zwracano przy tym uwa-
gę: "NKWD stosowa ło inne me-
tody pracy ni ż Niemcy. Niemcy
d z i a ł a łi gł oś n o, demonstrowali
woj ą s iłę bu dząc strach i grozę,
a to powo d ow a ł o, że rod z i ł s i ę
opór i so l ida rn ość. NKWD dzia-
ł a ł o cicho i pod s tępni e". polskie, czy wojsko partyjne? najdujemy w radzieckich publi- .... Żołnierze
Dowództwa AK zos t a ły Wiemy, że pod Lenino dzielnie kacjach historycznych, o pi s uj ą­ 1 OP Wojska
aresztowane, rozpoczęło s i ę po- walczyli. Gł ębo ki ból chwyta nas cych likwid acj ę ulotek pod tytu- Polskiego
lowanie na poszczególnych za serce, gdy s łyszymy niepraw- ł e m " Dzi eń Polski" jako zn aczą­ byli usilnie
ukryw aj ących s i ę oficerów. Za- dopodobne wprost zdanie: cy sukces NKWD . " uświada­
pełnil i organizowane pospiesz- w Warszawie faszyści bij ą faszy- miani poli-
nie wi ęz i e ni a, część z nich wy- stów, niech bij ą, nam nic do te- Bez nadziei tycznie"
wieziona została do ZSRR. Żoł- go. Wierzymy, bo z wami rozma- Wojna propagandowa toczona przez ra-
przez Armi ę Kraj ową , inne fo r- dzieckich in-
macje zbrojne, Del ega turę i nie- struktorów.
po d l eg ł o śc i ow e ugru powania (zbiory prywatne)
polityczne, a nawet jako akt od-
ruchu s po ł eczn ego protestu, ~ Stopnie
skierowana był a przeciwko przy- oficerskie
niesionej na bagnetach Armii Ludowego
Czerwonej nowej wład zy - Wojska Pol-
PKWN. Czym jednak były ulot- skiego nie
ki odbijane na powielaczach, pi- zostały uzna-
sane na murach h as ł a : "PPR - ne przez Ar-
Pł a tn e Pac h o łk i Rosji" wobec mię Krajo-
ca ł ego aparatu represji, maso- wą ... Nie tyle
wych a resztowa ń , czy plakatów kwestiono-
propagandowych wydawanych wano patrio-
w n a kł a d zi e tys ięcy egzemplarzy tyzm żołnie­
jak os ł awi o n e " d z i e ł o" W. Za- rzy Berlinga,
nierze trafili do obozu. Ponurym wiamy, j es teśmy tego pewni, że krzewskiego "Olbrzym i zaplu- co całkowite
zrzą dzen i e m ł osuNKWD wyko- tylko nieliczni z was tak m yś l ą . ty k a rzeł reakcji -AK". zaprzedanie
rzys ta ło w tym celu opu s t osza ł e Bo j eśl i nie Polacy bij ą w Warsza- ich kadr ob-
baraki hitlerowskiego obozu wie Niemców, ale faszyści bij ą fa- cemu mocar-
konce ntracyjnego szystów - j eśli praw- stwu - ZSRR.
na Majdanku. "Pytamy, c~ to d ą jest, że Armia (zbiory prywatne)
24 sierpnia uka- jest wojsko poL- Krajowa i lud War-
za ł si ę ostatni numer skie, c~ wojsko szawy to faszyści - to ~ I znowu
"Dnia Polskiego". partyjne?" cóż wam wypada wizja Rze-
Zawieral on odpo- czy ni ć? Bi ć faszy- czypospolitej
w i edź na oszczerstwa prasy pod- stów [.. .l - polskiego robotnika - ofiary
l egł ej PKWN, atakuj ącej walczą­ z Woli, harcerza - syna dozorcy!" dwóch za-
cych w Warszawie powst a ń ców . Tego dni a NKWD areszto- borczych są­
Czytamy tam: "Gdy patrzymy tu- wa ł o Saturnina Racinowskiego. siadów sta-
taj na Polaków p rzybyłych z Ro- Po krótkim śl edztwie wywiezio- wała się ak-
sji w mundurach polskich żołni e­ ny zos t a ł na Syb e ri ę do ł ag ru . tualna.
rzy, pytamy, czy to jest wojsko Echo omawianych wydarze ń od- (zbiOry prywatne)
1909
~ m ~ 00 lf3 m ~ m
~ " Nigdy wcześniej w dziejach Nie- ~ " Holandia wstąpiła
miec sytuacja rolnictwa w naszym dziś definitywnie na
państw ie nie była tak wyśmienita , drogę Nowego Ładu
jak dziś "_ Europy".
NIJZ (Niemiecka Agenci" Infomwcy;rlll), Roz.glośnia radiowa Hilversum.
28 nil/ja 1942 r. 10 moia 1942 r.

" " Na terenie ~ "Wciąż wszyscy oskarżają ~ " Nie leży absolutnie ~ "Tak naprawdę , to wła­ ... " Niemcy pod-
każdego kraju, mnie o chęć rozpętania wojn~_ w interesie Niemiec mie- śnie Niemcy odkryli pisały z Polską

w którym bił się Czyżbym wygląda! na sza)eń­ szanie się w sprawy Afrykę"· pakt o nieagresji,
żołnierz niemiec- ca? Wojna! Przecież woj- wewnętrzne Austrii. który stanowi cen-
Rozgłośnia Deutschllllldsender.
ki, zawsze moty- na jest najlepszym W stosunku do 8 majo 1940 r. ny wkład w utrzy-
wował go wielki sposobem na pogor- Austrii Niemcy ni- manie pokoju
respekt dla kultu- szenie światowej gdy nie nosili się w Europie. Niem-
ry europejskiej sytuacji!" z zamiarem żad ­ cy uhonorują każ­
i pragnienie nej aneksji dy punkt owego
Hil/et, 10 listo-
ochrony dzieł poda 1933 r. terytorialnej". paktu bez żad ­
sztuki" _ nych ukrytych za-
Adolf Hitler, 21 majo 1935 r.
miarów".
Rlldio niemieckie.
27 kwielllia 1942 r. AdoIIU/fleT.
2/ m011J 1935 r.

~ " Nowa Europa za- ~ "Żaden z na- . ~ " Nie istnieje

czyna przybierać for- szych przywód- w Niemczech żadna
mę, którą nadaje jej ców nie dogo- forma cenzury".
miłość ludu do rywa w szpita- Ratliollietllleckie.
Fiihrera i zaufanie lu, żaden nie zo- 24 września 1942 T.

w Jego słowo" . stał rozstrzelany,

.Rer/mer 12·UJJr Blou-. żadnego nie

19c;:envca /940,. aresztowano".
Joseph Coebbels.
30 września 1942 T.
.A Joseph Goeb- Modelowanie jednolitego sposobu myślenia , dające gwa- że p. Stettinius nie jest, co oczywiste, ani
bels zwykł mó- rancję poparcia społeczeństwa dla wszelkich poczynań Disraelim, ani Metternichem, ani Machia-
wić : "Im większe podjętych przez władzę , stanowi gwarancję zwycięstwa vellim, lecz że nie widzę wokół nas niko-
jest kłamstwo , w tej samej mierze, co oręż. Wiedzieli o tym Amerykanie, go, kto byłby w tym samym stopniu, co on,
tym łatwiej uwie- wiedziała Polska Podziemna, wiedziali Hitler i Stalin ... uprawniony, by si ę z nimi mierzyć. J eś li je-
rzą w nie masy". go polityka zm ierza do wybadania Zwi ąz­
(Bundesarchiv) Strategia propagandy, prasy, która wydaje s i ę nawet czasem pro- ku Radzieckiego: chce czy nie chce wspó ł ­
która zdolna byłaby radziecka. W ZSRR nie możn a sobie oczy- pracować on w sprawach św i a t a?, to mnie
~ Wielu akto- kształtować schemat my- wi śc ie niczego podobnego wyo br az i ć .. . ona odpowiada. lm szybciej otrzymamy od-
rów, którzy opu- ślowy społeczeństwa zgodnie z wy- Jest to, rzecz jasna, jeden z kosztów, jakie powi ed ź na to pytanie, tym lepiej.

ścili Niemcy po mogami interesu państwa , nie zaprze- płacimy za wolność naszych instytucji, cza-
dojściu Hitlera do stała zaprzątać umysłów rządzących sami jednak jest to cięż ki okup ... Zwróci-
władzy, znalazło wraz zakończeniem wojny. Nowa kon- łem mu uwagę na to, że w Anglii, za każ­
"zatrudnienie" figuracja świata zmusi do opracowa- dym razem, gdy rzą d podejmuje jakąś
w amerykańskich nia nowych metod, tym razem przy- po l itykę w dziedzinie spraw mi ędzyn a ro­
filmach wojen- stosowanych do "zimnej wojny"... dowych, w piera go ca ł a prasa brytyjska.
nych. Tu: Erich Mówi ąc to mialem na m yś li zw ł aszcza
von Stroheim 1 maja 1945 roku. Konfe rencja gwałtow ny atak "Washington Post" [wł a­
w filmie "North w San Francisco. Wo ln ość prasy. sn ość p. Eugene'a Meyera] na p. Stettiniu-
Star" (Gwiazda Powiedziałem mu, jak bardzo sa i jego współpracowników,
Północy)
"
uderzył mnie fakt, że wo l ność Ma prawo spodzie- których n azwa ł "dyplomata-
w 1943 r. Był to prasy daje wszystkim naro- wać się raczej s16w mi z prerii". Pow i e d z i a ł e m
pierwszy film dom, z którymi mamy do czy- poparcia niż butelek mu, i ż moim zdaniem p. Stet-
amerykański po- nienia, straszliwą broń , której 1. wodą sodową n.u- tinius n a l eży do czołowych
zytywnie nasta- śmiało używaj ą, by nam szko- canyc/, 1. trybuny. postaci naszej ekipy i że ma
wiony do Związku dzić . Gdy w San Francisco prawo spod z i ewać s i ę raczej
Radzieckiego. Mołotow chce zaszachować Stettiniusa, ma słów poparcia niż butelek z wodą sod ową
(zbiory prywatne) tutaj, w naszym kraju, dos t ęp do wolnej rzucanych z trybuny honorowej. Dodał em ,

1112
 Świadkowie mówią

7 lutego 1947. Posiedzenie Rządu.

Postawiłem kwest i ę powołania w ł o­
nie rząd u instytucji, zdolnej stawić czoło
komunistyczn ej propagandzie, i to nie
tyłko na świecie, lecz zwłaszcza wewnątrz
kraju . Podkre ś lił e m , że propagand a ta
przejawia się w różnorodnych formach,
że cele partii komunistycznej, tak jak
przedstawia je "Daily Worker", poł ączy­
łyby głosy wielu środowisk (na przykład
jednym z ich d ąże ń jest drakońska reduk-
cja wydatków na cele wojskowe: w tym
momencie zatem dz i ała n ia partii re pu-
blikańskiej poszłyby w tym samym kie-
runku) . Harriman przył ączył s i ę do mn ie,
podkreślając , iż riposta jest konieczna.
Marshall oświadczył, że bardzo liczy na
rozwój Am e rykań s ki ej Sł u żby Informa-
cyjnej (Uniled Sla/es lnformation Servi-

Koniec wojny zachwiał nych na spadochronach na Krymie z zada- • 5 października

podstawami pewnej sie- niem przeprowadzenia agitacji. Zł a pa n o 1940 r. Niemiec-
bie i bezbłędnej dotych- ich i rozst rzeł ano, Obecnie, w odpowiedzi ka księgarnia
czas propagandy Goebbelsa. Coraz na tę " rekonwersję" (zgodnie z wyrażeniem w Brukseli. Myśl
częściej tak pieczołowicie wypraco- użytym przez pułkownika von Foelkersam- "narodu panów"
wane przez niego metody mijać się ba, który, wypełniaj ąc zadanie "prania mó- miała być udo-
będą z rzeczywistością. zgów" w lotnictwie, naiwnie rozm awi a ł stępniona wszyst-
o tym przy stole w Rheinenbaben) przystę­ kim Europejczy-
Ebenhausen,23 lutego 1944 p ować się bę d z i e do jednoczenia ideolo- kom, którzy
Sukces propagandy radzieckiej gicznego ca łego Wehrmachtu, począwszy wkrótce wezmą
w stosunk u do naszych od n aj wyższych generałów udział w "wypra-
"
żołnierzy niezwykle dotkn ą ł 1)zjesięciu nier.nieckich po szeregowca. Przed obj ę­ wie krzyżowej"
Hitlera, Poza Seydlitzem podoficerów wstało ciem dowództwa korpusu na bolszewików.
i jego towarzyszami gadani- U7.Uconych na spado- Rintelen równ ież mu s i a ł (AKG)
ce), działającej pod auspicjami Departa- na radziecka częśc i owo chronach na Kryr.nie. p rzej ść przez coś takiego,
mentu Stanu. Jego zdani em jedyną p rzyję l a s i ę w naszych jed- Ale bio rąc pod uwagę po- <III "Zwarcie sto-
rzeczyw i śc ie skuteczną ripo stą byłoby , nostkach, tak że - na p rzyk ł ad - dz i es i ęciu ziom umysłowy wi ę kszości oficerów, suk- imy" - okładka
gdyby Stany Zj ednoczone przy każdej niemieckich podoficerów zostało zrzuco- ces tej operacji zapewne b ędzie zauważa 1- pisma amerykań­
okazji dowodził y swej szczerości i obiek- skiego z 1942 r.
tywizmu , co na dłu ższą m e t ę zyskałoby Od chwili przy-
im zaufanie ca ł ego świata. Proponuje, by stąpienia USA do
z tego właśnie powodu USIS ograniczy- wojny liczono na
ła się wyłącznie do dziedziny faktów, od- wszystkie siły na-
rzucając wszelkie informacje o charakte- rodu - tym trud-
rze subiektywnym . Trzeba b ę dzie wiele niejsze do zmobi-
cie rpliwości , by instytucja ta stała i ę si l- lizowania, im da-
na i wp ływowa w skali św iatowej. Powie- lej od terytorium
działem , że o wiele bardziej niż św i a t nie- Stanów Zjedno-
pokoi mnie nasza własna opinia czonych toczyła
publiczn a. Przypomn i a ł e m , że komisja, się wojna.
której przewodniczy ł Nye, republikanin (zbiory prywatne)
izolacjonista, naszpikowana prawnikami-
komunistami, ponosi lwi ą część odpowie- <III "Szach
dzialności za wprowadzenie ogranicze- królowi" karyka-
nia naszej produkcji broni w la- I I tura niemiecka
tach 1936 -1939... •• z 1940 r.
lames Forrestal. ,Jouma/"", Paryż 1952, s. 93·95 (zbiOry prywatne)

1913
 tynkcji, język pozbawiony patosu, ton
przyjacielski, kierujący się do knowing
men. Pozory absolutnej szczerości w wy-
jaśnianiu swych metod. Na większości po-
zostawił wraże ni e bezdyskusyjnej "wiel-
kiej inteligencji". Niewielu zauważało, że
w rzeczywistości była to przemowa czło­
wieka, który nie miał już nic do powie-
dzenia. Poza tym - liczne sprzecz no śc i
i przeinaczenia, a zwłaszcza całkowita
nieznajomość faktu, że propaganda
zewnętrzna jest diametralnie różna od tej,
jaką stosuje się wewnątrz kra-
ju. Wręcz przeciwnie,
Goebbels roztaczał
obraz nieograniczonej
spój ności między propa-
ga nd ą na rzecz narodo-
wego socjalizmu, który -
mimo wszystkich napoty-
kanych przeszkód - zdołał
zwyciężyć oraz na rzecz
ny, co nie znaczy, że przyniesie ona im nie- wojny i zwyci ęstwa. Niebez-
zbędny bagaż wewnętrzny. pieczne jest jednak twierdzić
Ebenhausen, 12 czerwca 1944 - jak to uczynił na swą nieko-
Wczesnym popołudniem Goebbels za- rzyść - że zwycięstwo narodo-
prosił starannie dobrane grono wysokich wego socjalizmu jest d zie ł em
funkcjonariuszy państwo­ propagandy! przeszło mu ... Psychotyczna
wych, przedsiębiorców Goebbels po mistrzowsku J eśli zaś cho- przez myś l , iż żadna propa- wiara w mit "no-
i im podobnych do "sali dostosował się do blich- dzi o propagandę ganda za granicą nie s łuży niczemu, jeże­ wej tajnej broni",
tronowej" na konferen- tru "buri.uazyjnego": ele- poza gran icami Rzeszy, li prowadzona tam polityka niszczywszyst- mającej przechy-
cję na temat propagandy. gancki szary garnitur, zupeł ni e zanegowa ł uwa- ko. W propagandzie wewnętrznej lić szalę zwyc i ę­
J akieś 250 osób. Zosta- bez dystynkcji, język po- runkowania psychologicz- dominuj ą dwa założen i a: nieustanne po- stwa na stronę
łem zaproszony bądź zbawiony patosu. ne innych narodów. Nie- wtarzanie tego samego, nawet jeżeli sa- Niemiec, wylan -
w ramach Rady Ekono- wątp liwi e, z jego punktu memu ma się wrażenie, że już nie da s i ę sowany przez
micznej Europy Centralnej, bądź Insty- widzenia, można było zaakcep tować tego słu chać; drugie polega na używaniu Goebbelsa, ogar-
tutu Badań Ekonomicznych, co bardzo w niektórych przypadkach spojrzenie zna- takiego języka, żeby jeszcze interesował nęł a całe Niemcy.
mi pochlebiło. Goebbels po mistrzowsku jących zagranicę , ale podstawą jego rozu- on intelektualistę , a by ł zrozumiały dla (AKG)
dostosował się do blichtru " burżuazyjne­ mowania jest, że "człowiek jest tylko czło­ "drwala", który dla Goebbelsa jest arche-
go": elegancki szary garnitur, bez dys- wiekiem". Wynika stąd , że nawet nie typem "ludu". Ale czy taki język istnieje? ... Każdy podbity
Punkty odniesienia wobec propagandy przez Rzeszę kraj
zewnętrznej: walka z bolszewizmem i wal- napiętnowany zo-
ka z żydostwem . a obu terenach się po- stał narodowo-so-
ślizgn ął: a propos pierwszego powi edział cjalistyczną wizją
(ku ogólnemu zdumieniu), że zwycięskie świ ata , p o grążone ­
post ępy arm\i alianckiej aż do serca Eu- go w "walce ras".
ropy zniosłyby nieb ezp i eczeństwo bolsze-
f~~i.~~ .f.T.:'.~.~.~! ..........
wizmu! Co do Żydów, po podkreśleniu ,
że wojna zakończy s i ę całkowitym unice- ... "Wolni Fran-
stwieniem jednej lub drugiej z walczących cuzi" w Londynie,
stron (co zadecyduje s ię tego lata), wyja- skupieni wokół '
śni ł , że wielkie mocarstwa prędzej czy odbiornika radio-
później spotkaj ą się przy okrągłym stole, wego, Słuchają
podadzą sobie dłoni e i poczną stawiać so- apelu Charlesa
bie pytanie: "Jak mogło do tego doj ść?" de Gaulle'a na-
Odpowiedzą jednogłoś nie : "To była wina wołującego
Żydów ". Ostateczna prawda, je- J J swych rodaków
żeli taka istnieje! •• do kontynuowa-
Ulrich von Hassel, "/ournal d'un con;ule", nia walki.
/bryi 1996, s. 370·385 (Keystone)

1914

"Jednocześnie z utworze-
niem armii Berlinga, któ-
ry opuścił szeregi armii
gen. Andersa i oddał się na usługi
Związku Patriotów w Moskwie, komu-
niści polscy, posłuszni rozkazom
Kremła, zaczęli przygotowywać grunt
do rozgrywki, w której stawką miała
być Polska" ...
Wroga nam propaganda Moskwy
i jej agentów przybie rała stale na
sile. Zaczęto rozdmuchiwać i zręcz nie wy-
korzystywać przeciwko nam nieporozu-
"
mienia i lokalne tarcia między (bardzo
Świadkowie mówią
łującego ludu", " Rząd
Sikorskiego zdra- .... Niemiecka
dził wspólną sprawę walki z Hitlerem", propaganda
"Żądza agresji Rządu Polskiego przywio- wciąż zachęca ła
dła go do porozumienia się z rządem hi- ludność podbi-
tlerowskim, powodując tym samym roz- tych terenów do
łam w narodzie polskim". wyjazdu na robo-
Te napaści wywoł ały w Polsce oburze- ty do Rzeszy.
nie i wściekłość. Zaszły one w czasie, gdy (AKG)
naród ponosił wyjątkowo ciężkie straty
w uporczywej i zaciętej walce z Niemcami .... Niemiecki żoł­
pod przywództwem Rządu Polskiego. Po- nierz walczący na
parcie, jakiego udzi elała olbrzymia część froncie przeciwko
społeczeństwa w kraju swemu rządowi "hordom azjatyc-
w Londynie s prawiło, że nie było I I kim" został pod-
wśród nas Quislingów. •• niesiony do rangi
T. Bór·Komorowski, "Armia Podziemna", symbolu.
Bellona 1994, s. 156·157
(zbiory prywatne)
............. ..... .. .......... .....
T Joseph Goeb-
bels czuwał nad
zaangażowaniem
narodu niemiec-
kiego w wojnę
totalną·
(Bundesarchiv)
zresztą nielicznymi) jednostkami komuni-
stycznej Gwardii Ludowej a zacietrzewio-
nymi zapaleńcami wojskowej organizacji
Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ), nie
podporządkowanej Dowódcy Armii Krajo-
wej . Chodziło tu o zdyskredytowanie na-
szego ruchu podziemnego w oczach Za-
chodu, o wywołanie wrażenia , że to AK
walczy z Rosjanami, czy polskimi party-
zantami komunistycznymi, których Rosja
wzięła pod opiekę. Mia ł o to być jedno-
znaczne ze wspó łpracą z Niemcami. Ce-
lem tej ob łudn ej propagandy sowieckiej
było pozbawienie Polski moralnego, poli-
tycznego i wojskowego poparcia Anglosa-
sów. Moskale posun ę li s ię nawet do przy-
pisywania sukcesów odniesionych przez
AK bojówkom komunistycznym. Zmusiło
nas to do wydawania oficjalnych komuni-
katów bojowych i oznaczenie k a żdej na-
szej akcji znakiem polskiego podziemia:
kotwicą z liter W i P (co miało oznaczać
"Wojsko Polskie", ale znak ten odcyfro-
wywano powszechnie: "Polska Wa lcząca" ).
Rozpęta n a przeciwko Rządowi Polskie-
mu wroga propaganda sowiecka nie prze-
bierała w ś rodkach. Nasz n as łu ch radio-
wy, notuj ąc również nadani a radia
sowieckiego, zanotował cytaty czołowych
pism sowieckich, w rodzaju : " Rząd Polski
w zdradziecki sposób porozumi ewa ł się
z Hitlerem, wrogiem narodu polskiego
i rosyjskiego, wrogiem każd ego pokój mi-
1915
Postacie

Ilia Erenburg (1891-1967)

rodził się w Kijowie 25 stycznia 1891 ro- warsztatem pisarskim czyniły zeń idealnego

U ku w rodzinie inżyniera, lata młodzień­

cze spędził jednak w Moskwie, gdzie
już jako uczeń gimnazjum uczestniczył w ru-
chu rewolucyjnym, za co groziło mu
aresztowanie. By go uniknąć, wyjechał do Pa-
ryża , co pozwoliło mu wejść w kręgi paryskiej
cyganerii artystycznej. Zafascynowany fran-
cuskim symbolizmem, w 1910 roku wyda swój
debiutancki tomik wierszy. Lata następne przy-
niosą mu ścisłą współpracę z prasą francu-
ską i rosyjską , głównie w charakterze dzien- II wojna światowa uczyni z Erenburga gorli-
nikarza. Kontynuować ją będzie w latach
I wojny światowej, publikując reportaże z fron-respondent wojenny opublikuje na łamach
tu. Zebrane one zostaną później w wydanym
w 1920 roku tomiku "Oblicze wojny".
Powrót do ZSRR
Erenburg powróci do Rosji po rewolucji luto-
wej w 1917 roku. Przyjmie postawę niezdecy-
dowania wobec przemian rewolucyjnych, co
jednak nie przeszkodzi mu cieszyć się pewny-
mi względami kształtującego się reżimu. Do-
wodem tego będą długie i częste pobyty Eren-
burga za granicą. Berlin, Paryż ,
Hiszpania lat 1936-37, w końcu Opublikuje na ła­
znów - już okupowany przez mach prasy radziec-
Niemców - Paryż. Owe wyjazdy, kiej i zagranicznej ok. pięćdziesiątych. Będzie więc jed-
jak najbardziej oficjalne, budziły 3000 artykułów.
mieszane uczucia. W państwie
stalinowskim trudno było pogodzić się z aż
tak dalece posuniętą swobodą w utrzymywa-
niu kontaktów międzynarodowych . Niewyklu-
czone, że pacyfistyczne przekonania Eren-
burga w połączeniu ze znakomitym
emisariusza państwa radzieckiego, usilnie za-
biegającego o ukształtowanie swego wize-
runku jako obrońcy pokoju w Europie. Nie na-
leży się jednak łudzić , źe owo prawo do
paszportu nie było okupione coraz wyższą
ceną, jak choćby poddanie się obowiązujące­
mu w latach trzydziestych w ZSRR nurtowi
powieści produkcyjnej.
"Sumienie narodu"
wego orędownika sprawy radzieckiej. Jako ko-
prasy radzieckiej i zagranicznej ok. 3000 ar-
tykułów wywierających duży wpływ na opinię
światową. Jednak w ostatnim okresie pano-
wania Stalina jego wydawałoby się nienaru-
szalna pozycja w radzieckim świecie literac-
kim nie uchroni go od groźby aresztowania.
Wprawdzie był autorem licznych panegiryków
poświęconych "Ojcu Narodów" i gorliwym orę­
downikiem ataków wymierzonych przeciwko
Zachodowi i Stanom Zjednoczonym w okre-
sie "zimnej wojny", lecz mimo
serwilizmu nie do końca popie- Zasługi
rał politykę ZSRR wczesnych lat Język Erenburga cechuje połączenie ironii i tkli-
wości, a bogactwo aforyzmów i zaskakujących
nym z pierwszych, którzy z ulgą porównań nadaje jego pisarstwu swoisty kolo-
powitają postalinowską odwilż, ryt. A jego dorobek najlepiej ujmują słowa kry-
domagając się zmian w polityce partii odno- tyka literackiego, P. Fasta: "To on właśnie był
śnie literatury. Nawet sam termin "odwilży", autorem pierwszej znaczącej powieści satyrycz-
który na trwałe określi ów pierwszy okres po nej napisanej przez rosyjskiego pisarze po re-
śmierci Stalina pochodzić będzie od tytułu jed- wolucji, to on, jako jeden z niewielu, sformuło­
nej z powieści Erenburga. wał gorzkie oskarżenie skierowane przeciwko
bolszewickiemu systemowi w głośnej, najwy-
bitniejszej swojej powieści "Burzliwe życie lej-
zorka Rojtszwańca". To właśnie ten człowiek
~ 1935 r. llia napisał powieść podważającą model powieści
Erenburg w rozmo- socrealistycznej z okresu schematyzmu, bez-
wie z Klausem konfliktowości i lakierowania rzeczywistości -
Mannem. Liczne powieŚĆ, która dała nazwę całemu okresowi od-
kontakty zagranicz- nowy w życiu społecznym Rosji - "Odwilż". To
ne Erenburga były jemu Rosjanie zawdzięczają elementarną edu-
"tolerowane" przez kację w zakresie sztuki nowoczesnej, gdyż to
Stalina ze względu
właśnie Erenburg zorganizował na przykład
na potrzebę wiary-
pierwszą w Rosji wystawę twórczości Picassa.
godnego reprezen-
W głośnych wspomnieniach pisarza "ludzie,
towania ZSRR na
scenie międzyna­ lata, życie" po raz pierwszy po wojnie pojawiły
się zakazane przedtem i zapomniane nieomal
rodowej. Wszystko
odbywało się jed- nazwiska Isaaka Babia, Osipa Mandelsztama,
nak pod ścisłą kon- Pereca Markisza i wielu innych twórców pod-
trolą .. · danych represjom w okresie stalinowskim". Pi-
(AKG) sarz zmarł w Moskwie 31 sierpnia 1967 roku.
Propalgal
Szafowanie słowem w imię obowiązującej linii par- Rzeszy echa o niemieckich poraż­ .... Wszystkie epizody "Wielkiej
tii przez lata kształtowało schemat myślowy ra- kach na froncie wschodnim. Nie bez Wojny Ojczyźnianej" będą propa-
dzieckiego społeczeństwa. Zamknięte w państwie znaczenia wreszcie wysiłki Stalina gandowo " upiękniane" przez
sierpa i młota, niepostrzeżenie pozbawiane było w zapewnieniu sobie jak najkorzyst- cenzurę·

samodzielności i samostanowienia. niejszej pozycji w zb li żającym s ię nie- (KeYSlone)

uchronnie tworzeniu Nowej Europy.
ani X z Monachium, pań­ ły nad precyzyjnym okreś l en i em lo- ... "Faszyzm to wojna" - plakat

" P ski m ąż znajduje się

wśród nas, w studio radio-
wym. Został wzięty do niewoli w oko-
licach Rostowa. Stracił rękę, ale -jak
o tym sam zaświadczy - znajduje się
pod opieką i wkrótce powróci do
zdrowia. Ma pani wielkie szczęście .
Kiedy hitlerowcy zostaną zgnieceni,
ujrzy pani m ęża. Ale miliony innych
żon i matek nie będą miały tego przy-
wileju. Ich mężowie i synowie nigdy
już nie powrócą . Zapłacili życiem za
zbrodnicze dążenia Hitlera". Tak
brzmiały audycje radiowe nadawane
przez radziecką propaga ndę, której
zasięg przekroczył już granice ZSRR
i docierał do samego serca wrogiego
narodu. Po bitwie pod Stalingradem
straty niemieckie były tak znaczne,
a panujący chaos tak powszechny, że
nawet systematycznie dzi ałające sta-
tystyki armii niemieckiej nie nadąża-
sów żołni erzy Wehrmachtu. Jedynym ZgOdnie z wytycznymi Lenina
źródłem informacji o nich były wła ­
śnie owe audycje nadawane przez ra-
Stalin nie był nowicjuszem w dzie-
dzinie propagandy. Jeszcze w Baku,
radziecki na terenie Białorusi
w 1936 r" jeszcze przed zwrotem
politycznym dokonanym wraz z
dzieckie radiostacje. Istotnie, Stalin- w 1910 r., kierował biurem propa- podpisaniem traktatu Ribbentrop-
grad okazał się punktem gandy finansowanym przez zwolen- Mołotow.
przełomowym nie tylko z wojskowe- ników przemian w carskiej Rosji. Nic (zbiory prywatne)
go punktu widzenia, ale i pozwolił wi ęc dziwnego, że przez cały okres
propagandzie radzieckiej, dotychczas swego panowania w ZSRR działał
skoncentrowanej na kształtowaniu w irnię dyrektyw zawartych w broszu-
postaw obywatelskich własnego na- rze Lenina "Co trzeba zrobić?" ;
rodu dla potrzeb "Wielkiej Wojny Oj- "Agitacja przeznaczona jest dla nie-
czyźnianej " , na rozprzestrzenienie wykształconych mas. Powtarzane im
swych macek poza gra- nieustannie najprostsze
nice Związku Radziec- Agitacja przezna- idee stopniowo zakieł­
kiego. Nie bez znacze- cuma jest dla kują w ich mózgach". To
nia była tu akcja niewyksztalconych wbijan ie w umysły nie-
indoktrynacji w duchu mas. piśmiennych dyrektyw
komunizmu, usilnie - i partyjnych rozpocznie
po części skutecznie - prZeprowadza- się wraz ze zwycięstwem rewolucji,
na wobec członków organizacji "Wol- już w 1917 r. Wówczas to w Mo-
ne Niemcy". Nie bez znaczenia były skwie, jako jeden z pierwszych, po-
również coraz częściej docierające do woła ny zostanie do życia Departa-

1911
 "Nadchodzi faszyzm - roz-
<III
gniećmy gadzinę silnym kontr-
atakiem proletariatu" - plakat ra-
dziecki z lat trzydziestych. Syl-
wetka nazisty jest w typowym
stylu rewolucyjnej ikonografii tej
epoki. Ideologia kapitalizmu
"w kapeluszu" przeciwko ideolo-
gii robotniczej "w czapce" ...
(zbiory ,. Rutkiewicz)

~ "Aleksander Newski" Sergieja

Eisensteina, "wzmocniony" mu-
PA34ABK" rAAKHY zyką Prokofiewa, był jednoznaczą
MOWHIIM KOHTPHACTYnnEHHEM odpowiedzią na hitlerowskie żą­
nponETAPHATA
dania "przestrzeni życiowej" na
ment Agitacji i Propagandy, który wschodzie.
stopniowo przejmie pod swą kontro- (zbiory prywatne)
lę wszystkie dostęp ne media. W krót-
kim czasie w jego rękach znajdą s i ę T Taktyka propagandowa "Wiel-
książki , gazety, broszury, afisze, s ło­ kiej Wojny Ojczyźnianej " nawią­
wem całe s łowo drukowane, które- zywała do zrywu przeciwko armii
go wymowa podporządkow a n a ma Napoleona w 1812 r.
być wymogom reżim u . Posunie s i ę (zbiOry prywatne)
on wręcz do sprawowania kontroli ski, Marszak, Makarenko, Kukrynik- m oż liwośc i zaistnienia w świ ec i e ar- pagandzie w imi ę pokoju, już od lat
nad przydzi a ł a mi papieru do po- sy .. . Nie mieli oni zresztą wyboru, tystycznym, kontaktu z odbiorcą, sło­ szeroko rozpowszechnianej poza je-
szczególnych publikacji, już nie mó- tak groźn e w skutkach mogło okazać wem wszystkiego, co ni ezbędn e ar- go granicami , Zwi ąze k Radziecki
wiąc o ingerencj i w ich treść. Cenzu- si ę najmniejsze odstępstwo od dyrek- tyście. Nic więc dziwnego, że w dniu n a p aści na Pol s k ę deklaruje:
ra z uwagą ś l edzić będzie zawartość tyw partyjnych czy wymogów kontek- literatura i sztuka owego okresu ob- "Podpisanie paktu o nieagresji mi ę­
rę kopi sów, scenariuszy fi lmowych, stu politycznego. Chcąc nie chcąc fituje w arcydzieła , które - choć prze- dzy Zwi ąz ki e m Radzieckim
a także dzie ł a sztuki, mu zykę, a na- zmieniali więc swe przekonania, wpi- sią kni ęte obowiązującymi nurtami - a III Rze szą bynajmniej nie jest pak-
wet. .. karty do gry, bez- s uj ąc się w wolty poli- niejednokrotnie wzbijają się na tem o charakterze wojskowym. Nie
apelacyjnie odrzucając W ZSRR nikt tyczne okresu mi ędzy­ szczyty kunsztu artystycznego. jest równi eż umową o podziale Pol-
wszystko, co choć w naj- nie jest wolny wojennego (a było ich ski... Z tego punktu widzenia pakt
mniejszym stopniu wy- od podejrzeń. wiele), w aktualnie obo- W ..obronie pokoju" Ribb e ntrop - Mołotow jest jedynym
d ać by s i ę mogło nie- wi ązujący system myśl e­ Owe nurty, śc i ś l e podporz ą dkowa­ dotychczasowym rzeczywistym przy-
zgodne z wyznawaną ideologi ą. Na nia i widzeni a świata , po s łu sze ń­ ne wymogom chwili , zmieniają s i ę czynkiem do zagwarantowania bez-
potrzeby propagandy pracowa ć bę ­ stwem swym okupując względne w za l eż ności od linii politycznej pieczeń s twa Polski. Podpi s ując go
d ą rzesze artystów, z których wielu swobody, jakie ł as k awie przyz n awał przyjętej przez głowę państwa. Jed- Związek Radziecki w istotny sposób
na trwałe zapisze s i ę w historii sztuk. im "Ojciec Narodów". Było ono nym postanowieniem mogą one wy- przyczynił się do rozwiąza ni a aktual-
Prokofiew, Chaczaturian, Majakow- gwarancją przetrwania, a i dawało magać przestawienia pogl ą d ów na nego kryzysu politycznego w Euro-
zup e łni e inne tory. A że w Zwi ązku pie. Konkretnie przyczynił s i ę do
Radzieckim nikt nie jest wolny od utrzymania pokoju i bezpieczeń stwa
podejrzeń, najmniejsze ociąganie się Europy, Stanów Zjednoczonych,
w odpowiedzi na dyrektywy partyj- a co za tym idzie - świata " ...
ne łacno sko ńczyć s i ę może w sybe-
ryjskim ł agrze. Najłepszym przykla-
dem takich zmian jest podpisa nie
paktu Ribb e ntrop-Mołotow,
23 sierpnia 1939 r. Za jednym po-
ciągnięciem pióra Zwi ązek Radziec-
ki i III Rzesza, od lat wałczące ze so-
b ą z ni e n awiścią i słowem,
i kształtowaniem opinii pubłicznej ,
i na forum politycznym, nagle znaj-
duj ą s i ę w jednym obozie. Mało te-
go, podpisując akt o nieagresji, do-
konując czwartego rozbioru Poł s ki ,
oficjalnie zadeklarowały polityczn ą
" przyjaź ń ". Rezultat? Wierny pro-

1918
 Życie codzienne

~ Prześladowania Żydów
w Niemczech piętno w ane w ra-
dzieckim filmie "Rodzina Oppen-
heimów", zrealizowanym
w 1939 r., tu ż przed podpisaniem
z Hitlerem paktu o nieagresji ...
(zbiory prywatne)

T Scena z radzieckiego filmu

"Profesor Mamlock" (1938 r.),
przedstaw i ającego losy chirurga
żydowskiego w III Rzeszy.
(zbiory prywatne)

T Wyidealizowany Czerwonoar-
mista - jedyny wyzwoliciel
Europy.
(zbiory prywatne)
cenę,slogan taki jak ten, wygło zony
przez k a lifornij sk ą pa rti ę komuni-
styczną: "Nie zapominajcie, że
185 mln mieszkańców Zwi ązku Ra-
dzieckiego jest przeciwnych wojnie.
Przyłączcie się do obrony polityki po-
Przeciw kapitalizmowi kojowej, jaką prowadzi jedyne pań­
o ile prymitywna agitacja przezna- stwo socjalistyczne świata: Zwi ązek
czona dla mas przypominać mogł a Radziecki", mógł spotkać się tylko
p a pugę do znudzenia powtarzającą z życzliwym przyj ęciem . Owa polityka
te sama hasła , o tyłe właściwa propa- dla pokoju diametralnie różnił a s i ę
ganda prześcigał a s i ę w wyrafinowa- od myśli szeroko rozpowszechnianych
niu i w subtelnym manipulowaniu na użytek społeczeństwa radzieckie-
społeczeństwem , dla któ- go. Przedstawiając przez
rego była przeznaczona. Żadne społeczeń­ ca łe lata demokracje eu-
Już w okre ie mi ędzywo­ stwo nie oprze się ropejskie jako zbrodnia-
jennym zasięg jej wykra- dumie Z własnej rzy, którzy dopuścili do
czał daleko poza granice przeszłości. hekatomby I wojny
ZSRR, a zwolennicy ko- światowej , Stalin sta rał
munizmu rozsiani na całym świecie się wychować zagorzałych wrogów ka-
dostarczali bezcennych informacji pitalizmu, a gorących orędowników
o nastrojach aktualn ie panuj ących "matki-ojczyzny międzynarodowego
w państwach , b ę dących cełem ra- proletariatu, jedynej orędowniczki je-
dzieckiego słowa. W gorącym czasie go emancypacji", gotowych poświę­
poprzedzający m wybuch II wojny cić życie w wałce z kapitalistycznym
światowej , gdy niemal każde państwo burżujem .
usiłowało utrzym ać pokój za wszelką
Powrót do źródeł
Atak Rzeszy na Związek Radziecki,
21 czerwca 1941 r., przyczyni si ę do
kolejnej zmiany w obowiązującym sys-
temie myśl enia. Wałka w obronie su-
werenności wymagała wzbudzenia
w społeczeństwie poczucia godności
i patriotyzmu idącego o wiele dalej
niż dotychczasowa solidarność w imię
reprezentowanej ideologii. Wskrze-
szono wi ęc chwalebną przeszło ść
Wielkiej Rusi, zrehabilitowano zdys-
kredytowanych dotychczas bohate-
rów narodowych, przypomniano ca-
rów, którzy zczególnie zasłużyli s i ę
dla umocnienia potęgi Rosji. Histo-
ria, przedstawiana dotychczas jako
zdegenerowana przeszłość oparta wy-
ł ączni e na ucisku ludu i krwawej je-
go eksterminacji, pojawił a się nagle
w przemówieniach Stalina jako przy-
kład patriotyzmu i wielkości. Żadne
społeczeń two nie oprze się dumie
z własnej przeszłości. Nic więc dziw-
nego, że społeczeństwo radzieckie,
któremu nagle zaczęto przypominać,
iż jest spadkobiercą "Świętej Rosj i",
ojczyzny Puszkina, Czechowa, Tołsto­
ja, Czajkowskiego, Aleksan-
dra Newskiego, Piotra I,
Kutuzowa czy Suworowa,
z tym większym poświęce­
niem znosiło wojenną za-
wieruchę, gotowe własną
pi e rs i ą bronić zagrożonej
ojczyzny. Najbardziej za-
skakującym zwrotem w dy-
rektywach partyj nych był
jednak ukłon , jakiego w lipcu
1941 r. Stalin dokonał w stosun-
ku do Kościoła. Wiara, to
"opium dla lu-
du", wydawało
się być defini-
tywnie wymazane z obowiązującego
systemu myśleni a. Na terenach Pol-
ki, państw bałtyckich, Finlandii i Ru-
munii przył ączo nych do Związku Ra-
dzieckiego prowadzono
bezkompromisową politykę przymu-
sowej ateizacji. Po rozpoczęc iu woj-
ny w Moskwie utworzony został
Departament do Spraw Religii i Ko-
ścioła, którego oficjalnym zadaniem
mi ało być " n awiązanie przyjacielskich
tosunków mi ędzy rządem a wyzna-
niami". Ta n agła zmiana miała służyć
przekonaniu światowej opinii
publicznej o rzekomej
wo lno śc i wyznań pa-
nującej w Zwi ązku
Radzieckim, a tym
 - ,- 'I
~
Po podpisaniu paktu Ribben-
W telegraficznym skrócie top - Mołotow
.. Aleksander Newski"
znikł z ekranów... by pOjawiĆ się
~~Ą~....................... . na nich ponownie po agresji nie-
I znowu rozbrzmiewa w Warsza- mieckiej na ZSRR.
wie muzyka i śpiew. Dobra muzy- (zbiory prywatne)
ka i dobry śpiew. W dawnym Te- amym ułatwić Stalinowi zdobycie po-
atrze Polskim, który po usunięciu parcia wojskowego ze strony wraż li­
uszkodzeń spowodowanych woj- wego na ów argument zachodu. Po-
ną otrzymał nazwę Teatr Miasta twierdzały ją dodatkowe gesty, jak na

Warszawy, wystawiono jako przykład otwarcie bram łagrów, z któ-

pierwszą w tym sezonie, melodyj- rych uwolnieni zostali niektórzy

ną operetkę Zellera w trzech ak- z uwięzionych księży.
tach: "Sztygar". zachowano przy Dodatkowym atutem wykorzysta-
tym dawną , dobrą tradycję weso- nym przez Stał ina w dział alności na się już wówczas wciągnięci a wyzwała­ swego błyskawicznie rosn ącego zna-
łej operetki warszawskiej. Mamy
rzecz przewidywanej przez siebie po- nych przez ZSRR państw wjego orbi- czenia na arenie świ atowej , mógł so-
lityki było głośne przedstawianie tę, co nieuchronnie poci ągnęłoby za bie bezkarnie pozwolić na szafowanie
tu więc istotnie wspaniałe dekora-
wszem i wobec Armii Czerwonej ja- sobą komunizację Europy. Czas po- słowami w zależności od potrzeb. To-
cje prof. Jarockiego, którego na-
ko wyzwoliciela Europy, z wyraźnym każe, że obawy owe nie były bezpod- też zapewnienia o .. równości naro-
zwisko znane jest w historii na-
zastrzeżeniem, że Zwi ązek Radziecki stawne, ałe nie można zapomnieć, iż dów" i ..nien arusza1ności terytoriów",
szego teatru, jest doskonały balet
odżegn uje się od jakiejkolwiek inter- ów przetarg o przyszłość Europy roz- powtarzane jak refren przez wierno-
Cieplińs kiego , który tak dobrze
wencji w późniejszą politykę we- począł i ę jeszcze w okresie, kiedy poddańczą propagandę, przygotowy-
rozumie się ze swoim młodym
wnętrzną wyzwolonych państw. Th gra Rzesza wprawdzie chylila się ku upad- wa ły grunt pod przysz ły wizerunek
zespołem , no i przede wszystkim
na zaufaniu aliantów, dla których tak kowi, ałe do zwycięstwa było jeszcze Europy, oparty na zgoł a przeciwnych
- muzyka, której wszyscy tak czy inaczej postępy Armii Czerwonej daleko. Zresztą zapewnienia opinii zasadach. Ale czy to mialo j akieś zna-
chętnie posłuchalibyśmy.
na froncie wschodnim były gwarancją europejskiej o pokojowych intencjach czenie w państwie, w którym, jak pi-
"Ilustrowany Kurier Polski", l X111 940 r.
szybkiego zwycięstwa , miała uspoko- Związku Radzieckiego nie przycho- sał Majakowski: ..jednostka niczym,
~~............................ . ić zachodnie mocarstwa obawiające dziły Stalinowi z trudnością. Świadom jednostka bzdurą" ?
Generalny Gubernator dr Frank
przyjął we środę po południu na .:iW!·)5,,~!I-~i,II'!"!·!'!'I'11!"5~ł·i"·--·~ --'------- . .---.. .-.----..-
Zamku w Krakowie znanego wło­
skiego publicystę , członka rady ROZMÓWKA Z ADOLFEM
narodowej i generała milicji fa-
Masz rację , herszcie bandytów,
szystowskiej Aleksandro Mel-
Niemieckim miastem jest Kaługa ,
chiori. [... ] Generalny Gubernator,
Bo tam się znalazła w wykopalisku
który z racji swych odczytów,
wygłoszonych we Włoszech , Kamienna Hunów maczuga.
o narodowo-socjalistycznej twór-
czości prawa już od lat zna się Masz rację , że Wilno świadczy

osobiście z generałem Melchiori O jawnej niemieckości ,

i który płynnie włada językiem Bo został tam wybudowany

włoskim , powitał w serdecznych Czysto gotycki kościół.
słowach wybitnego przedstawi-
ciela zaprzyjaźnionej faszystow- Masz rację . Tak mi dyktuje
skiej Italji w jego rodzinnej mo- Mój rozum prosty i chłopsk i ,
wie, poczem wysłuch ał informa- Dlatego Kraków jest szwabski,
cyj gen. Melchiori na temat po- Dlatego Radom jest szkopski.
tężnego rozwoju włoskiego im-
perjum i stanowiska tegoż wobec
I dlatego śpieszę na pocztę ,
wydarzeń światowo-politycznych .
Bo odkryłem na półwyspie Hel,
Następnie gen. Melchiori, z wi-
O czym muszę zawiadomić Churchilla,
docznem zainteresowaniem, wy-
Krzesełko w stylu Chippendale.
pytywał się Generalnego Guber-
natora o rozwój Generalnego Gu-
.. Winston Churchill jako kontrolowana przez .. światowe żydostwo " Nieprawdaż, herszcie,
bernatorstwa i zarządzania z dzie-
dziny rozbudowy niemieckiej ad- ośmiornica , której macki ogarniają wszystkie kontynenty... Antysemi- Że z tego snadnie wynika,

ministracji w byłem państwie pol- tyzm i anglofobia były centralnymi motywami niemieckiej propagandy Że Hel to prabrytyjska ziemia
skiem. w1940 r. I należy do Anglika.
"Goniec Krakowski", 7 11/ 1940 r. (zbiory prywatne) "Moskit" 1943 r.

1920
• 1. Hełm wz. 1942 • 2. Kurtka płócienna wprowadzona na wyposażenie wojsk lądowych w 1943 roku - szczególnie przy-
datna w okresie letnich upałów • 3. Naramienniki sukienne z galonami Unteroffiziera (sierżanta) i wypustkami żółto-cy­
trynowymi - barwy łączności - przysługującymi personelowi PK aż do 1943 roku, nim zamieniono je na wypustki szaro-
perłowe. Donaszanie "starych" barw nie było rzadkością w warunkach polowych • 4. Spodnie długie, płócienne
• S. Aparat fotograficzny Leica, oznakowany emblematem Wehrmachtu • 6. Odznaka szturmowa nadawana za udział
w operacjach ofensywnych i za długotrwały pobyt na linii frontu • 7. Taśma z napisem identyfikacyjnym, noszona nad le-
wym mankietem • 8. Pas żołnierski • 9. Kabura na pistolet P-08 • 10. Mapnik oficerski • 11. Skarpety wełniane, regulami-
nowe • 12. Trzewiki skórzane, żołnierskie