PAVO ANELI

TURSKI PUT OD IVAN-PLANINE DO PORIMA

TRASA
Dolazei iz Sarajevskog Polja preko Hadia, Pazaria i Tarina, Mostarska dada ili Veliki mostarski put penje se na Ivan-Planinu koja, ustvari, pretstavlja planinsko sedlo izmeu Lisina i Preslice planine; to je ujedno i razvodno gorje izmeu crnomorskog i jadranskog sliva. Dalje prema jugu put silazi u Bradinsko Polje i selo Gornju Bradinu, zatim preko obronka Preslice-Bratosova, dolazi u Brane i Podoroac, te dolinom Treanice stie u Konjic. Tu prelazi Ne retvu, a zatim, skreui u pravcu jugoistoka, ide oko 2 km uzvodno lijevom obalom Neretve do ua Bijele, sijee dolinu Bijele i penje se preko sedla Vrapca na visoravan Borakog Polja, da bi se, opet, naglo spustio Borakom Jezeru. Otar uspon uz Vlah vodi na visoravan sela Kule, a nakon toga, isti takav uspon na Lipeta, najisto niji obronak Crne Gore vezane za masiv Prenja. Odatle put skree u pravcu jugozapada i preko obronaka Bahtijevice (ogranak Prenja) sputa se u krako polje Gornje Zijemlje, pa se opet neto laganijim usponom penje na Porim, planinsko se dlo izmeu masiva Prenja i Velea. Sa Porima put se naglo sputa u Bijelo Polje i mostarsku kotlinu. Put od Ivan-Planine do Porima spada meu najtee relacije bosansko-hercegovakih puteva. Sumaran pogled na visinski poloaj najistaknuti jih taaka puta pruie bar donekle sliku terena. Tako: Ivan-Planina ima nadmorsku visinu 907 metara, Konjic 276, Vraba 800, Borako Jezero 402, Lipeta 1038, Bahtijevica 1163, Gornje Zi jemlje 879, a Porim 1150 metara. Kad se ima u vidu jo i okolnost da su obronci Bitovnje, Pre slice i Prenja ispresijecani dubokim dolinama ma njih potoka i planinskih bujica i da sve te visin ske razlike treba savladati na duini od nekih 50 km, onda je jasno da je ta relacija uvijek pretstavljala problem u saobraaju izmeu Dalmatin skog primorja i Hercegovine, s jedne, i centralne Bosne, s druge strane. Ovako velike visinske razlike praene su i klimatskim nepogodama: snijene meave na Ivan-Planini, Lipetima i Bahtijevici esto obustavljaju svaki promet. Ova relacija je ustvari dio starog puta koji je vezao junu Dalmaciju i Hercegovinu sa sred njom Bosnom i dalje sa Podunavljem. Arheoloki ostaci, kao to su gradine i gromile tumuli svjedoe da je ovim pravcem prolazio put jo u prethistorijsko doba, za vrijeme Ilira. Najvei dio ovoga puta Rimljani su pretvorili u solidno gra enu cestu, ija se trasa i sada moe pratiti, na roito na dijelu puta od Vrapca do Lipeta. Mi ljokazi naeni u Podoracu, Konjicu, Peria Po lju, Borcima, Kuli i Maloj Poljani kod Lipeta spominju rimske careve Augusta, Decija, Tacita i Filipa Augusta. Iz toga izlazi da se izgradnji ovoga puta pristupilo odmah nakon definitivne pacifikacije Ilirika u I vijeku, a znaajnija rekonstrukcija izvrena je polovinom III vijeka nae ere. 1 Treba napomenuti da je rimska cesta, polazei iz Narone (Vid kod Metkovia), ila preko Dubra va i Nevesinjskog Polja, 2 pa na mjestu Velika Po ljana kod Lipeta izlazila na trasu o kojoj je ovdje govor. 3 Od Lipeta pa do Podoraca, a moda i do Ivan-Planine rimska cesta i kasniji turski put idu uglavnom po istoj trasi. Dr. K. Patsch: Rimska mjesta u Konjikom kotaru, G, Z. M. XIV (1902), str. 305; D. Sergejevski: Rimski spomenici iz Bosne, Spomenik S. K. A., Beo grad, LXXVI (60), s. 50; D. Sergejevski: Rimska ce sta na Nevesinjskom Polju, G. Z. M. 1948 Sara jevo, str. 46. 2 D. Sergejevski: Rimska cesta na Nevesinjskom Polju, str. 46. 3 U mjesecu julu 1955 pregledao sam teren iz meu Lipeta i Bahtijevice. Nedaleko od karaule na Lipetima, na lokalitetu Mala Poljana pronaao sam jedan itav i dijelove dva druga miljokaza. Pored toga, ovdje se vidi trasa rimske ceste usjeene u kraki teren. Ta trasa odvaja se od turskog puta Li peta Porim kod Velike Poljane (izmeu Lipeta i Bahtijevice) i skree u pravcu jugo-istoka prema Nevesinjskom Polju.
1

169

Ovaj put, to su ga izgradili Rimljani, bio je i tokom Srednjega vijeka u stalnoj upotrebi kao najblia i glavna veza Dubrovnika sa rudarskim i trgovakim centrima u Bosni. Za vrijeme turske uprave bio je naroito iv saobraaj izmeu novih trgovakih centara, Sa rajeva i Mostara. S obzirom na brzi razvoj Mo stara, i glavni trgovaki put je skrenuo sa sta rog rimskog pravca te je od Lipeta (tanije Ve like Poljane) okrenuo prema jugozapadu i preko Gornjih Zijemalja, Porima i Bijelog Polja vodio u Mostar. S obzirom na to, dio ispitivane relacije od Lipeta do Porima ne poklapa se sa trasom glavne rimske ceste, iako postoji vjerovatnost da je i u rimsko doba ovuda prolazio jedan put ma njeg znaaja. Nemam podataka o gradnji ili opravkama puta u starije tursko doba. Sigurno je da su pojedini ugroeni dijelovi puta izgraivani po sistemu kal drma. U izvjetaju Marmontova autanta, kape tana Leclerca, od augusta 1806 godine izriito se navodi da su blatnjavi dijelovi bosansko-hercegovakih puteva bili kaldrmisani. Za samu kaldrmu veli da bi zbog svoje grubosti i uskog profila pretstavljala najveu smetnju za francuska kola, a nau relaciju bi vrlo teko bilo urediti za kol ski saobraaj. 4 Drugi Marmontov oficir, kapetan Theodor Roux la Mazeliere godine 1808 slino govori o naim putevima i veli da su pogodni samo za promet s tovarnim konjima. Kaldrma, tamo gdje postoji, iroka je svega 34 stope (99132 cm.) i slabo se odrava. 5 Vrlo iva tradicija stanovnika sela Bijele, Boraka i Kule kae da je kaldrmu koja se i danas mjestimino sauvala uz Vrabac, Vlah i Lipeta pravio Omer-paa, da bi mogao prevui topove prilikom vojnog pohoda na Crnu Goru. Ta kaldr ma je na nekim mjestima dobro sauvana. Za kal-

drmu je upotrebljen lomljeni kamen bez obrade. Jedino su ivinjaci neto vei i paljivije su lo mljeni. irina kaldrme iznosi 2 i pol metra, a strmine su ublaene pojedinanim stepenicama, visokim cca 10 cm. Razmaci izmeu stepenica su vei ili manji, to zavisi od otrine nagiba. Kod otrijih uspona trasa turskog puta ne poklapa se sa rimskom cestom. Turske serpentine mnogo su ue i zbog toga je put krai, ali i mnogo strmiji nego to je bio rimski. Osim toga, kod rimskog puta usjeci u kamenu podlogu mnogo su brojniji i smjeliji. Tako graena turska cesta odmah od Karaule na Lipetima skree u pravcu jugoistoka, idui prema Nevesinjskom Polju, i u ovom dijelu se ne poklapa s mostarskom dadom ni sa starom rim skom trasom. Dio naega puta od Lipeta do Po rima nema kaldrme iako njegova trasa svjedoi da je, barem mjestimino, umjetno graen. Godine 1868 putena je u promet moderna ce sta Sarajevo Mostar. 6 Odmah sa Ivan-Planine njezina se trasa odvojila od stare dade skrenuv i prema jugozapadu u dolinu Dubokog Potoka. Od sastava Dubokog i Bradinskog Potoka kod dananje eljeznike stanice Bradina nova ce sta probijena je desnom obalom Treanice, ispod sela Zukia. Od Podoroca do Konjica poklapa se uglavnom sa starim putem. Meutim, od Konjica je nova cesta skrenula prema zapadu i dolinom Neretve stigla u Bijelo Polje i Mostar. Od toga vremena stari put od Konjica preko Borakog jezera i Porima izgubio je znaaj za ve liki moderni saobraaj tim vie to je kasnije i eljeznika pruga prola dolinom Neretve. Tek izmeu dva rata izgraena je turistika cesta od Konjica do Borakog Jezera, a u najnovije vri jeme radi se i na cesti, od Bijelog Polja do Zi jemalja.

MOSTOVI Na relaciji Ivan-Planina Porim put prelazi rijeku Neretvu u Konjicu, Bijelu kod njezina utoka u Neretvu i iticu koja istie iz Borakog Je zera. Moda je povremeno zbog este izmjene toka trebalo prelaziti i Treanicu na dva ili vie mje sta. U svim ovim sluajevima promet se mogao nesmetano odvijati samo preko stalnih mostova. Nemam nikakvih podataka iz starijih vremena o mostovima na Treanici, Bijeloj i itici, ali sma tram da su preko tih rijeka mostovi graeni i odravani. Putopisac Quiclet vidio je 1658 godine nekoliko drvenih i kamenih mostova na potocima
4 Vjekoslav Jelavi: Franceska izvjea o Bosni, G. 5Z. M. 1906 (XVIII), strana 331. V. Jelavi: Op. c. str. 320.; H. Kapidi: Jedan francuski izvjetaj o Bosni iz 1810 godine, Godinjak Istoriskog drutva Bosne i Hercegovine, 1952 str. 256.

izmeu Glavatieva i Borakog Jezera. 7 Ako su mostovi postojali na jednom sporednom putu ma njeg znaaja, onda ih je pogotovo moralo biti na Velikom mostarskom drumu odreenom za ka ravane. I Quiclet-ov suputnik A. Poullet, govo rei samo letimice o naem putu, veli da je vidio drvene i kamene uprije napola poruene. 8 Prelaz preko Neretve pretstavljao je oduvijek jedan od najteih problema na itavoj relaciji. Iako se u ljetnim mjesecima moe govoriti o gazu Landeskunde des Knigreichs Dalmatien und seiner Hinterlnder Bosnien und Herzegowina, II Heft Bosnien und Herzegowina, Wien 1876. 7 Dr. iro Trehelka: Opis Dubrovnika i Bosne iz godine 1658, G. Z. M. XVII (1905) str. 425. 8 V. Jelavi: Doivljaji Francuza Poulleta na putu kroz Dubrovnik i Bosnu godinu 1658, G. Z. M. 1908, strana 23.
6

171

i prenosu robe na konjima ili pomou skele (bro da), u ostala godinja doba ne moe se o tome ni (misliti. Vjerovatno su jo Rimljani imali most preko Neretve u Konjicu budui da se radilo o jednoj od glavnih cesta kroz Hercegovinu i Bo snu. Meutim, o tome mostu nemamo nikakvih podataka ni historijskog, ni arheolokog karakte ra. Nain prelaza preko Neretve u Srednjem vi jeku takoer je nepoznat. Postoji mogunost da je barem u ranom Srednjem vijeku prevoz robe i putnika vren pomou konja i da iz toga vre mena potie naziv Konjic. Meutim, teko je za misliti nesmetano odvijanje intenzivnog prometa izmeu Dubrovnika i Bosne u XIV i XV stoljeu bez stalnog mosta u Konjicu. Za prvih 100 godina turske uprave takoer nije sauvan nijedan podatak o mostu u Konjicu. Tek godine 1570 Mostarac Hadi-Mehmedbeg, zv. Karaozbeg podie drvenu upriju u Konjicu. 9 ini se da taj most nije bio duga vijeka, jer ve 1612 tu stoji drugi, takoer drveni most, koji je podigao opet jedan Mostarac, Hadi-Balija, onaj

isti koji je sagradio i drveni most u Glavatievu. Sigurno se na ovaj Hadi-Balijin most odnosi i Evlijina biljeka o golemoj drvenoj upriji u 11 Konjicu. Konano je tu 1682/3 nastojanjem Ali12 jage Huskia sagraen kameni most sa 6 okana. Po svojoj ljepoti i graevinskim kvalitetima taj most spada meu najznaajnije objekte ove vrste iz turskog perioda u Bosni i Hercegovini. Zani mljivo je spomenuti predaju koju je iz usta jed nog lana porodice konjikih Hadizukia zabilje io Husein ogo. Prema toj predaji konjiki most je sagradio Hasei-Alaga, porijeklom Kolakovi iz 13 Blagaja. Vjerovatno je da je ovaj Hasei Alaga identian sa Alijagom Huskiem. Preko toga ka menog mosta odvijao se sav cestovni saobraaj do marta 1945. Tada je njemaka vojska prili kom povlaenja eksplozijom razorila itav most tako da su ostale samo kule. Godine 1946 naprav ljen je novi betonski most neto nie, i on slui za teretni i kolski promet. Na kamene kule sta roga mosta navuena je privremena drvena kon strukcija i sada slui samo za pjeaki promet.

10

MARKACIJA Quiclet u svome putopisu iz 1658 navodi da je put preko Ivan-Planine bio oznaen kocima vrlo gusto poredanim jedan do drugoga. 1 4 Da li se ovdje radilo o zimskoj markaciji trase puta ili su gusto poredani koci kao barijera titili put od snijenih smetova, a putnike od estokih udaraca vjetra, nije sasvim jasno. U svakom sluaju radi se o jednoj mjeri koja je u tekim prirodnim uslovima omoguavala upotrebu puta.

OSIGURANJE Geografska konfiguracija terena s mnogim u mama, peinama i planinskim klancima bila je pogodna za pljakake akcije raznih hajdukih i razbojnikih druina. Nesreene politike prilike u ovim krajevima kroz itav dvije hiljade-godinji historijski period uinile su da se uvijek nalazilo ljudi koji su, bilo iz politiko-socijalnih, bilo iz isto pljakakih pobuda iskoriavali ovakve pri rodne uslove i ugroavali sigurnost putnikog i robnog prometa. Ostaci rimskog graevinskog materijala na Lipetima svjedoe da su jo Rimljani ovdje imali utvrenje ija je svrha bila da titi sigurnost puta. Nikakav razlog ekonomskog karaktera inae ne bi mogao objasniti podizanje rimskog objekta na ovom potpuno neplodnom i bezvodnom mjestu Muhamed Muji: Velika poplava u donjem toku Neretve 1633 god., Sloboda, Mostar, 1953, br. 10. 10 Muji, ibidem. 11 S. Kemura: Iz sejahatname Evlija elebije, G. Z. M. (1908), separatni otisak, str. 63. Stariji ljudi u Konjicu i sada se sjeaju ostataka drvenog mosta na obje strane Neretve, 30-tak metara nizvodno od kamene uprije.
9

sa surovom klimom. Nazivi i smjetaj lokaliteta Varda u Gornjim Zijemljima i Konjicu takoer upuuju na utvrenja koja su imala zadatak da osiguravaju saobraaj. U ranijem Srednjem vi jeku du ovoga puta bili su smjeteni znaajni gradovi: Vrabac, Bijela, Biograd, Dragi (Dragoaj), a moda i jo neka utvrenja na Lipetima i u Bradini. U tursko doba izgraen je itav sistem kara ula, koje su imale zadatak da tite putnike i nji hovu imovinu. Obilaskom terena, prema nazivima lokaliteta, ostacima ruevina i kazivanju okolnog stanovnitva, uz neto podatak iz literature, utvr dio sam mjesta na kojima su se nalazile turske karaule. Donosim ih redom poevi od Ivan-Planine. Muji, ibidem. H. Dogo: Prilozi za povijest Konjica i gornje Hercegovine, Novi behar, Sarajevo, broj 1112 iz 1935 god. 14 Dr. . Truhelka: op. c. str. 426427. Radi uvida donosim francuski tekst putopisa: il (le vent) est si dangereux, que les chemins y sont trac avec des pieux fort prs l'un de l'autre.
13 12

172

S t a r a i Nova K a r a u l a na IvanP l a n i n i . Najvia taka trase turskog puta preko Ivan-Planine i zemljite oko nje nosi naziv Nova Karaula. Jedna njiva oko 500 metara nie u pravcu sela Gornja Bradina zove se Stara Ka raula. Ostataka ruevina nema ni na jednom ni na drugom mjestu. Nazivi Stara i Nova svjedoe da je prvobitni smjetaj karaule bio u blizini sela Gornje Bradine, a da je kasnije prenesena na sam prijevoj. Stara karaula podignuta je vjerovatno jo u vrijeme organiziranja slube osiguranja ovoga puta. Kako je nova cesta 1868 godine odmah sa Ivan-Sedla skrenula prema dolini Dubokog Po toka, to je ova karaula ostala daleko od puta, pa je zbog toga morala biti naputena. Nova karaula podignuta je tada (1868) na najvioj taki puta. Prema sjeanju starijih stanovnika sela Bradine i Zukia zgrada karaule bila je graena od drve nih balvana. Spominju je Hoernes i Renner u svojim putopisima. 1 5 Na istom mjestu austro ugarske vlasti su drale andarmerijsku kasarnu. K a r a u l a n a B r a t o s o v u . Idui i z Gor nje Bradine prema Branima, stari turski put je prelazio preko Bratosova zapadnog obronka pla nine Preslice. Na samom vrhu Bratosova lei lokalitet Karaula. Neto dalje na jednom izbreku Preslice, okrenutom prema Branima, stajala je karaula Pjeskovaa. Izmeu ovih karaula nalazi se vrelo Mijatua. Nekada je tu bila esma, a prema tradiciji okolnog stanovnitva, harambaa Mijat Tomi je kraj esme prostirao kabanicu na koju je svaki putnik morao ostaviti izvjesnu sumu novca. Neto dalje, u Planini Preslici postoji i pilja zv. Mijatova peina. Podataka o osniva nju ovih karaula nemam, ali naziv lokaliteta u vezi sa Mijatom Tomiem upuuje na XVII vijek. Probijanjem nove ceste desnom obalom Treanice, ispod sela Zukia, i te su karaule izgubile svoju svrhu pa su naputene, vjerojatno negdje oko 1868 godine. K a r a u l a n a V r a p u . Nedaleko o d kua porodice Arapovi na Vrapu nalazi se lokalitet K a r a u l a , odakle puca divan pogled na dolinu Bijele i na Konjic. Blau spominje ovu karaulu godine 1861 kao ve naputenu. 1 6 Nije iskljueno da je ta karaula naputena jo 1850 godine, odmah
15 Renner Henrik: Herceg-Bosnom uzdu i popri jeko (prevod I. Velikanovia, 1900), strana 277; Dr. Moritz Hoernes: Dinarische Wanderungen, Wien 1888. 16 Dr. Otto Blau: Reisen in Bosnien und Hertzegowina, Berlin 1877, strana 29. Iako Blau ne navodi koje je godine vidio naputenu karaulu (vereinsamter turkischer Wachtposten), smatram da je to bilo ve u maju 1861 godine, za vrijeme njegovog prvog putova nja kroz ove krajeve. Naime, da je karaula naputena u vremenu izmeu njegovih putovanja (1861, 1868 i 1871), Blau bi to vjerojatno naznaio.

nakon zavretka borbe izmeu redovnih carskih eta pod zapovjednitvom Skender-bega Ilinskog i hercegovakih ustanika kojima je bio na elu Ibrahim Pijulija. Prvi okraji nizama i pobunje nika voeni su upravo na Vrapu. 1 7 Planinski klanac na Vrapu, iskoriavali su i srednjevjekovni feudalci Sandalj Hrani i Herceg Stjepan za smjetaj carinarnice. U blizini lee i ruevine srednjevjekovnog grada Vrapa. U tur sko doba ovuda su se esto zadravale i hajduke druine, meu ostalima naroito grupa harambae Stanee. K a r a u l a n a B o r c i m a . U blizini kua porodice Sari, kod dananjeg Zadrunog doma, bila je karaula za koju tradicija kae da je pripa dala porodici Hadovi iz Konjica. Hadovii su imali u svom posjedu vei dio Boraka i upe oko 18 Glavatieva. Tradicija ovdje mijea karaulu sa kulom tako da nije sasvim jasno da li se radilo samo o utvrenoj kuli, ili je ta kula, odnosno neka druga zgrada u neposrednoj blizini, sluila i kao karaula. Sam naziv lokaliteta ipak upuuje na postojanje karaule. K a r a u l a na Vlahu kod sela Kule. Proavi Borako Jezero put se penje uz strme i umovite obronke Crne Gore. Taj uspon kao i pri jevoj koji spaja masiv Crne Gore sa kosom Lukovitem zove se V l a h , a pripada podruju sela Kule. Kod samog prijevoja u jednoj gromili obra sloj travom i grmljem kriju se ruevine karaule. Sam lokalitet nosi naziv K a r a u l a , a narodna tradicija to potvruje. Nemam bliih podataka o njezinom osnivanju. Jo 1871 godine bila je ak tivna, 1 9 a vjerovatno je doekala i 1878. Naziv sela Kule govori o postojanju jednog utvrenja kule u ovome selu. Dananji stanov nici sela nisu mi znali nita kazati o toj kuli. Me utim, ruevine zvane Anina izgleda da obuhvataju ostatke kule, hana i drugih zgrada. Prema podacima, dobivenim od Rasima Gaevia, Avdage Prohia i Mujage Hadizukia iz Konjica, selo Kula pripadalo je uglednoj porodici Alajbegovia. Kula i han razoreni su po svoj prilici za vrijeme borbi 1850 godine. K u l a na L i p e t i m a . To je, svakako, u fortifikacionom i organizacionom pogledu najznaaj niji objekat u cijelom sistemu osiguranja naega puta. Smjetena je na istonom obronku Crne Gore (masiv Prenja), na nadmorskoj visini od 1038 metara, udaljena od stalnih naselja, na mjestu gdje se sastaju putevi iz Konjica, Mostara, Nevesinja i upe (Glavatievo). Ruevine zidova opsega 10 X 7 metara, koji sada dostiu visinu od jednoga
17 18 19

H. ogo: ibidem. Podaci dobiveni od Obrena Simia iz Boraka. Blau: op. cit., str. 31.

173

metra, potjeu vjerovatno od zgrade podignute koncem turske vladavine. Oko tih ruevina naziru se temelji neke vee graevine ovalnog oblika, iji zidovi imaju debljinu od 120 cm. U tom pro storu nalaze se i komadii rimskog crijepa. Prema podacima u putopisu Evlije elebije, koji je ovuda proputovao 1664 godine, kulu je po digao svojim novcem a za ljubav boju ovih li jepih godina Ibrahimaga, upriliev ehaja, roen 20 i odrastao u ovome Mostaru. Prema tome, po dizanje kule kao fortifikacionog objekta, a moda i osnivanje karaule u organizacionom smislu, pada negdje u polovinu XVII stoljea. To je upravo vri jeme kada se u Bosni i Hercegovini poinju u ve em broju pojavljivati hajduci i kada turska uprava poinje sistematski raditi na boljem osi guranju puteva. Sam Evlija elebija navodi i za datak kule, a to je: da ouva, ogradi i oslobodi 21 puteve izmeu Mostara i Sarajeva. Isti puto pisac daje i tehniki opis: U kuli od 5 katova je jedan mesdid i oko 50 posebnih soba za momke, jedan hambar, jedan bunar za vodu i gvozdena vrata i navrh te kule napravio je visoku kulu, daskom pokrivenu. Da ovu kulu uvea napravio je izokola oko 50 kua. 2 2 Iako su navodi E. e lebije moda neto pretjerani, naroito u pogledu broja kua u okolini i broja soba u kuli, ostaci ruevina pokazuju da se radilo o jednom veem utvrenju. Posada kule, koja je 1664 godine brojila 50 mo maka s dizdarom na elu imala je skladite hrane i municije, a za obranu kule 5 malih topova. 2 3 U drugoj polovini 18 vijeka posada je brojila oko 400 momaka s posebnim konjanikim odredom. 2 4 Zapovjednik je bio aga. Trokovi izdravanja po sade podmirivani su prihodima od nahija Neretve i Rame te od kreevskih majdana. Od poetka XVIII stoljea pa sve do 1835 godine kula je pri padala mostarskoj kapetaniji. Od 1835 godine po sadu sainjavaju redovni vojnici. 25 Oto Blau spo minje je u opisu svoga putovanja. 2 6 Karaula sa posadom postojala je sve do 1878 godine, a Austro ugarska je takoer, za prvo vrijeme svoje uprave, odravala andarmerijsku stanicu na Lipetima. K a r a u l a n a B a h t i j e v i c i . Oko sata hoda od Lipeta, na obronku Bahtijevice, lei loka litet Ka r a u 1 a. U blizini se nalaze ljetne kolibe stanovnika sela ieva i bunar s pitkom vodom. Na cijeloj relaciji ova karaula ima najveu nad morsku visinu (1143 metra) i najveu udaljenost
S. Kemura: op. cit., str. 62. Ibidem. 22 Ibidem, str. 63. 23 Ibidem. 24 H. Kreevljakovi: Stari hercegovaki gradovi, Nae starine, Sarajevo, 1954 godine, str. 21; Riza ef. Muderizovi: Bosanski majdani za turske uprave, G.Z. M. XXX (1918) str. 2324. 25 Kreevljakovi: ibidem. 26 Blau: op. cit., str. 31.
21 20

od stalnih ljudskih naselja. Bliih podataka o osni vanju nemam. Postoji vjerovatnost da je odra vana sve do 1878 godine, iako je Blau ne spominje. Inae- na starim austrijskim specijal-kartama taj lokalitet je oznaen kao Karaula. K a r a u l a n a P o r i m u . N a planinskom se dlu, gdje se put izmeu obronaka Prenja i Velea poinje sputati u Bijelo Polje i dolinu Neretve, stajala je karaula. To mjesto i danas nosi naziv K a r a u l a . Od turskih vlasti karaulu je preuzela Austro-Ugarska, a i danas postoji u neposrednoj blizini na Rujitu, stanica Narodne milicije. Ako posmatramo smjetaj karaula, odmah e nam udariti u oi, da su one postavljene na mje stima koja su po svom poloaju najpogodnija za napadaa i najopasnija za putnike. Sve su one smjetene na kotama i klancima izvan stalnih ljudskih naselja. Udaljenost jedne karaule do druge varira od sata (Ivan-Planina Bratosovo) do 2 sata hoda (Bratosovo Konjic), to za visi o stepenu ugroenosti puta. Ako se ima u vidu i kasaba Konjic, gdje je uvijek bilo policij skih snaga, onda je relacija od nekih 50 km puta bila osigurana na 9 mjesta. Sudei prema Evlijinim podacima o podizanju kule na Lipetima, organizacija slube osiguranja ovog puta izvrena je negdje polovinom XVII vi jeka. Narodne pjesme o Mijat-harambai, koje esto spominju Repovce, konjike Hadizukie te Bratosovo i Lipeta kao i toponimi esma Mijatua i Mijatova peina u blizini karaule na Bratosovu oigledno upuuju na XVII vijek. Ne to kasnije, poetkom XVIII stoljea pada i osni vanje kapetanije u Mostaru sa zadatkom da uva puteve od razbojnika i hajduka. 2 7 U organizacionom pogledu karaule od Konjica do Porima bile su vezane za centar u Mostaru, jer je to podruje pripadalo Hercegovakom san daku. To zakljuujem iz Evlijinih podataka o po dizanju kule na Lipetima. Nju je, naime, podigao Ibrahimaga, upriliev ehaja, roen i odrastao u ovome Mostaru. U skladu s tim je i injenica da je kula na Lipetima od poetka XVIII stoljea pripadala kapetaniji u Mostaru. Nije iskljueno da su karaule na Vrapu, Borcima, Kuli Bahtijevici i Porimu bile depandanse vie organizacione jedinice, smjetene na Lipetima. Od 1835 godine (nakon ukidanja kapetanija) ovaj klanac uvaju redovni vojnici. Karaule na Ivan-Planini i Brato sovu u nahiji Neretvi pripadale su neko vrijeme Kliskom sandaku, a kasnije Bosni sa administra tivnim centrom u Sarajevu. Nisu mi poznati de taljniji podaci o njihovoj organizaciji. Od poetka XVIII vijeka osiguranje puteva vre uglavnom vojne snage organizirane po kape27 Kreevljakovi: Kapetanije i kapetani u Bosni i Hercegovini, Godinjak Istoriskog drutva Bosne i Hercegovine, 1950, str. 89.

174

tanijama. 1835 godine ta sluba prelazi na redov nu vojsku. Zanimljivo je to o toj organizaciji slube javne sigurnosti uvedenoj god. 1835, govori Ahmet Devdet-paa koji je 1863 godine kao iza slanik turske vlade u Bosni i Hercegovini uvodio nove vojne, administrativne i agrarne reforme. U svojim razmatranjima o toj organizaciji on kae: Naa andarmerija (zabtivelerimiz) bila je ra nije vrsta vojske sa mjesenom platom. Upotre bljavana je bila pod zapoveu jednog koman danta u sastavu jedne divizije ili su andarmi bili upotrebljavani kao uvari kula i andarmeriskih stanica. To je upravo bila vrsta baibozuke voj ske. Ponajvie su ih vrbovali od Arnauta s juga od Toska. Bila je jo jedna vrsta vojske u vari javne bezbednosti ije su plate bile vrlo male. Od naroda su ivotne namirnice uzimali besplatno i tako su gulili narod. Bosansko-hercegovake zaptije bile su od te vrste. Te zaptije u Bosni i Hercegovini zvali su se panduri. Kako se vidi, nova organizacija slube javne sigurnosti provedena je 1863. Meutim, stari nazivi zaptije i panduri ostali su jo uvijek u upotrebi kod na roda, a djelomino i u slubenoj upotrebi. 2 8

Zgrade u kojima su bile smjetene posade bile su razliite: od dobro utvrene velike kule na Lipetima, kamenom zidanih manjih zgrada na Vlahu i Vrapu do drvetom zidane karaule na Ivan-Planini. Jo od vremena Sulejmana Velianstvenog upotrebljavao se jo jedan nain osiguranja puteva. U klancima i na opasnim mjestima naselja vani su krani koji su bili duni starati se o sigurnosti putnika. Zbog toga su bili osloboeni od poreza. Na nekom uzvienju pored puta sta jala je slamnata koliba u kojoj je nepresatno bo ravio ovjek. im bi opazio putnika, poeo bi udarati u bubanj. Time bi putniku javio da ga je straa opazila. U sluaju da bi primijetio razboj nika, onda bi neprekidnim udaranjem u bubanj 29 alarmirao cijelu okolicu. Karakteristino je da se u blizini karaula na Ivan-Planini, Borcima i Kuli nalaze iskljuivo naselja sa srpskim stanov nitvom. Iz te okolnosti dalo bi se zakljuivati da se ovakav sistem osiguranja primjenjivao i na naoj relaciji.

HANOVI H a n n a I v a n u . N a samome sedlu IvanPlanine na bosanskoj strani stajao je han. Spomi nje ga Blau u svom putopisu, 3 0 a stanovnici okol nih sela jo ga se ivo sjeaju. Oko hana su za vrijeme Austro-Ugarske bilo razvilo itavo nase lje, a nestalo ga je po zavretku radova na e ljeznikim tunelima. Han je bio vlasnitvo poro dice Jelekovi koja je inae drala hanove u Pazariu i Podoracu. Renner govori o nekoliko ha nova na Ivanu, 3 2 ali taj navod nisam mogao pro vjeriti. B r a d i n a . U Gornjoj Bradini, odmah ispod srednjevjekovne nekropole sa stecima, napute nog muslimanskog i aktivnog pravoslavnog groblja i sada stoji zgrada staroga hana. Probijanjem nove ceste 1868 godine, koja ga je mimoila, han je izgubio svoj znaaj iako je radio jo neko vri jeme u doba Austro-Ugarske. Han u Bradini spominje se u putopisu francuza Quicleta koji je ovuda proputovao 25 marta 1658 godine. Dakle, podignut je najkasnije po28 Glia Elezovi: Iz posmrtnih rukopisa Ahmed Devdet-Pae, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslavenskih naroda pod turskom vladavinom, Sarajevo 1951 str. 284. 29 J. Erdeljanovi i T. Nikoli: Trgovaki centri i putevi po srpskoj zemlji u srednjem veku i u tur sko doba, Beograd 1899, str. 128129. 30 Blau: op. cit., str. 22 i 28. 31 Renner: op. cit., str. 277. 32 Truhelka: op. cit., str. 426.

lovinom XVII stoljea, iako postoji velika vjerovatnost da je postojao i mnogo ranije. Surove klimatske prilike na Ivan-Planini oduvijek su zahtijevale da se putnicima osigura sklonite u neposrednoj blizini. Izgradnjom moderne ceste 1868 godine poja ao se promet, pa su u to doba podignuta jo dva hana u Bradini. Stajali su u blizini dananje e ljeznike stanice. Jedan je bio vlasnitvo porodice Hadialia, a drugi Sunagia iz Konjica. Uz trasu nove ceste podignuta su i dva hana u Zukiima Nikia i Dragania. B r a n i. Nedaleko od dananje eljeznike stanice stajao je han. Blau ga navodi kao han Oraac 3 3 po nazivu kose koja se od sela Brana prua prema zapadu u dolinu Treanice. Napu tanjem staroga puta ovaj han je izgubio svoj znaaj i propao svakako prije 1900 godine. P o d o r a a c . Na mjestu gdje je put iz Br ana silazio u neposrednu blizinu Treanice danas se vide ruevine hana. Jedan dio hanskih zidina iskorien je za dogradnju novih zgrada. Taj han je bio vlasnitvo porodice Alagia iz Konjica. Osim toga hana, koji je vjerovatno mnogo sta riji, u Podoracu su zadnjih godina turske i prvih godina austro-ugarske uprave radila jo dva hana Dragania i Jelekovia.
33

Blau: op. cit., str. 28.

175

K o n j i c. Danas u Konjicu radi jedan han jedini od nekada brojnih hanova na naoj rela ciji. Smjeten je u stanbenoj zgradi, podignutoj koncem XIX stoljea, kojoj su pridodate jo neke nusprostorije za smjetaj konja. Na desnoj obali Neretve odmah do kamenog mosta nalazio se han, vlasnitvo ugledne konjike porodice B e g t a e v i a . Poruen je koncem XIX vijeka. U neposrednoj blizini je poetkom XX vijeka radio i tzv. R e p o v a k i han. Nisam mogao utvrditi da li je taj han identian sa B e gt a e v i a h a n o m ili se radilo o dva razliita hana. Na Suhom Dolu radio je M u a n i a h a n , a u blizini dananje zgrade Sreskog suda bio je tzv. u p l j i h a n vlasnitvo Kapetanovia, kasnije Vajzovia. Iz kasnijeg su vremena J u r i a h a n , ija zgrada i sada postoji, te Gol u b o v i a h a n n a prostoru dananje rimoka tolike crkve i franjevakog samostana. U ariji, na lijevoj obali Neretve, drala je han preko 150 godina, a moda i vie, porodica B u b a l o . Oko 1900 godine ovdje je radio i L j u buia han. Evlija elebija 1664 godine spominje dva hana u Konjicu. Iz stilizacije: I m a . . . dva hana; jedan je han preko u ariji, 34 jasno se vidi da je u to doba na svakoj obali Neretve bio po jedan han. Onaj s desne obale vjerovatno je identian se Begtaevia hanom kod starog mosta. Zanimljiv je neto raniji opis hana u Konjicu koji je dao Quiclet. On je putujui iz Dubrovnika preko Sarajeva u Carigrad noio u konjikom hanu izmeu 24 i 25 marta 1658 godine. Kao stra nac, nenavikao na ovakvu vrstu ugostiteljskih objekata, on je lako uoio mnoge stvari koje do mai ovjek mimoilazi kao svakidanje i ope poznate. Zbog toga opis donosim u cijelosti: . . . i odosmo, pola sata nakon to je pao mrak da noi mo u hanu ili karvan-saraju koji je slian nekoj od naih pokritih trnica u Francuskoj, ili bolje reku nekoj sui, velikoj konjunici ili straari, gdje ima po srijedi drvenih stupova da se privezuju konji putnika, a unutra je s jedne strane po duini vrsta podignute podnice gdje ima u izvje snim razmacima malih odaia; tu bi nam handija ili gospodar mjesta (gazda) nalagao za na novac drva da se grijemo koliko hoemo, a ne bi nita naplaivao za konak, ni za nas ni za konje, jer je to bila zadubina nekih samilosnih boga taa za smjetaj svih stranaca i drugih putnika koji bi tu htjeli konaiti. A naa postelja naprav ljena izmeu dva susjedna odaka pomou vla stitih strunjaa, prostirki i pokrivaa koje treba ponijeti putujui u tom kraju, ako neete leati na daskama, poto neete ni za novac nai nita drugo, a vai konji lee usred hana, jedu sijeno i vre svoje potrebe. Od njih vas nita ne lui, nego poviena podnica gdje se nalazi va leaj,
34

tako da su gospodar, sluga i konj zajedno. Ne znamo na koji se konjiki han odnosi ovaj opis: da li na han s desne ili s lijeve obale Neretve. U svakom sluaju, ovi podaci pruaju nam dra gocjen materijal o arhitektonskoj i organizacio noj strukturi jednoga hana u XVII vijeku. U jed noj prostoriji osigurano je najnunije sklonite za ljude i konje. Kako je han zadubina nekih bogatih ljudi, za samo konaenje nita se ne plaa. Zagrijavanje, a vjerovatno i hrana za ljude i konje dobiva se po narudbi i za novac. Hanom upravlja h a n d i j a, po svoj prilici na osnovu zakupa. P o l j e - B i j e l a . Kod utoka Bijele u Nere tvu, neka dva km jugo-istono od Konjica, kon cem XIX vijeka postojao je han, vlasnitvo poro dice Hadihuseinovia iz Konjica. Nalazio se kod drvenog mosta na lijevoj obali Bijele. P o d v r a b a . Prema kazivanju Mate Azinovia iz Konjica (rodom iz Bijele) u zaseoku Pod vraba jo koncem XIX vijeka postojala je zgrada hana koji je ve tada bio prestao s radom. B o r c i . Na mjestu gdje put ostavlja umu i ulazi u Borako Polje stajao je han porodice Agia iz Konjica. 36 U blizini sadanjeg doma u Borcima bio je han, vlasnitvo porodice Hadovia iz Konjica. Godine 1850 u ovom hanu izginuli su mnogi Mo starci, koji su se pod vodstvom Ibrahima Pijulije borili protiv redovne carske vojske. 37 Prema kazi vanju Mujage Hadizukia iz Konjica, ovaj han je bio dugaak 30 arina. Inae, to je bio jedan od najznaajnijih hanova na cijeloj relaciji bu dui da se nalazio na drugom konaku raunajui od Sarajeva. Neto dalje radio je neko vrijeme i Saria han. K u l a . Prostrane ruevine s ostacima zidina sada nose naziv A n i n a (Hanina). Sudei po pro stranstvu i broju objekata, ovdje se radilo osim hana i o jednoj kuli sa drugim stanbenim i gos podarskim zgradama. Nije iskljueno da po toj kuli i selo nosi svoje ime. Od stanovnika Kule nisam mogao dobiti detaljnijih podataka o ovim ruevinama. Napominjem da sada u Kuli nema nijedne muslimanske porodice. Svi su stanovnici Srbi koji su, uglavnom oko XIX vijeka, dose ljeni iz istone Hercegovine i Crne Gore. Zemlji te, a vjerovatno i kula sa hanom pripadala je
35 Izvod iz putopisa objavio je na francuskom jeziku i u prijevodu dr. . Truhelka u citiranom radu. Truhelkin prijevod je previe slobodan i p o negdje netaan, pa sam se na nekoliko mjesta posluio francuskim tekstom. 36 Podaci M. Azinovia. 37 H. ogo: op. cit.

35

Kemura: op. cit., str. 63.

176

Alajbegoviima. Postoji vjerojatnost da je han zajedno sa kulom nastradao za vrijeme borbi 1850 godine. G o r n j e Z i j e m l j e . N a mjestu dananjih kua porodice Jerki u Gornjim Zijemljima bio je han. Prema kazivanju jednog lana te porodice, temelji hana su doskora postojali, ali su sada ve likim dijelom iskreni. Han i okolno zemljite pripadalo je porodici Abaza. U austrijskim spe cijal-kartama 1 : 50.000 cijelo polje Gornje Zi jemlje oznaeno je kao Hansko Polje. Iz toga za kljuujem da je han radio sve do okupacije. Jo u Srednjem vijeku (XV stoljee) znamo da su u Bosni postojale k u e ( d o m u s ) koje su sluile za smjetaj putnika, naroito trgovaca, konja i robe. Kralj Stjepan Toma obeava Mleanima da e svuda u svojoj dravi urediti da mletaki trgovci imaju domove za svoje prebi vanje, a da plaaju to bude prilino. 38 Takve kue postojale su u Bradini i Konjicu, a vjerovatno i na Vrapu. Prema jednom ugovoru sau vanom u Dubrovakom arhivu, karavana sa 337 tovara soli trebala je 1418 g. da ostavi robu in Bradine in domo Miloradi patareni (u Bradini u kui patarena Milorada). U sluaju da zbog ne vremena karavana ne mogne stii do Bradine, onda se treba istovariti in Cognic in domibus regis Bosne (u Konjicu u kuama bosanskog kra lja). 39 Godine 1449 Dubrovanin Milain uraevi tuio je Radia Patrovia, vlastelina Hercega Stjepana, i njegovu enu Jelenu kako su poslali svoje ljude da mu po noi ukradu dvije pee tekstila iz kue patarena Obizena, u Neretvi pod Biogradom. 4 0 Dubrovake karavane esto su dobivale nalog da robu dopreme do Vrapa ili do Konjica. 4 1 Iz ovih podataka vidi se da su u Bradini i Ko njicu, a vjerovatno i na Vrapu postojala svratita u koja se mogao smjestiti vei broj ljudi i konja. Prostorije za smjetaj robe takoer su mo rale biti velike. Nije bilo jednostavno primiti od jedanput 337 konja, dosta veliki broj kiridija, te M. J. Dini: Dubrovaka srednjevekovna ka ravanska trgovina, Jugoslovenski istoriski asopis, LjubljanaZagrebBeograd, 1937, god. III., str. 136 39 Dini: o. c. 40 Konstantin Jireek: Istorija Srba, IV sveska, preveo i dopunio Jovan Radoni, Beograd 1923, str. 36. 41 Dini: op. cit., str. 128 i 130. 12
Nae starine IV
38

uskladititi 337 tovara soli. Kako izgleda, kapa citet svratita u Bradini i Konjicu bio je toliki da je mogao udovoljiti i ovakvim zahtjevima. Svratite u Bradini zove se kua patarena Milorada, a pod Biogradom (na prostoru dana njeg Konjica, na lijevoj obali Neretve) slinu kuu ima pataren Obizen. Ovi primjeri pokazuju da su bosanski krstjani uz svoje samostane, a i van njih, drali svratita. Osim toga i bosanski kraljevi su u vlastitoj reiji imali slina svratita u Konjicu. Imajui u vidu granice izmeu bosan ske i humske Neretve u Srednjem vijeku, moe mo sa sigurnou tvrditi da su ove kue bosan skog kralja stajale na desnoj obali Neretve, i to kod mjesta gdje se vrio prelaz preko Neretve u Konjicu. Svratite na Vrapu pripadalo je, po svoji prilici, Kosaama: velikom vojvodi Sandalju, a kasnije Hercegu Stjepanu. Hanovi su daleko najea forma ugostitelj skih objekata u Bosni i Hercegovini za vrijeme turske uprave. Bilo da su podizani na lukrativnoj osnovi sa ciljem zarade, bilo da su nastali kao zadubine pojedinaca, oni su zadovoljavali jednu vrlo vanu drutvenu potrebu. U tome smislu ha novi su bili institucije polujavnog karaktera prethodnici dananjih svratita i eljeznikih sta nica. Za han u Konjicu znademo da je radio kao zadubina. S mnogo vjerovatnosti moe se to rei i za hanove u Bradini, Borcima i Kuli, a naroito u Zijemljima. Sam geografski poloaj ovih mjesta iskljuuje ekonomske razloge kao uslov za podi zanje i odravanje hanova. Veinom su to bile zgrade sa stajom za konje, jednom ili vie prosto rija za putnike i prostorijom za handiju. 4 2 Tek sredinom XIX vijeka pojaani promet daje hano vima vee znaenje i oni postaju sve rentabil niji. Gotovo sve bogatije konjike porodice podi u hanove, a neke porodice imaju i po nekoliko hanova. Za razliku od karaula, hanovi su smjeteni u naseljima, ali tako da njihova meusobna udalje nost nikada ne prelazi 4 sata hoda (Kula Zijemlje). 43 Sravni: A. Bejti, Spomenici osmanlijske arhi tekture u Bosni i Hercegovini. Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod tur skom vladavinom, Sarajevo, 1952 godina, str. 269-272. 43 Usmena tradicija za podatke iznesene u ovome radu potie od: Mate Azinovia, ukrije Alagia, Avdage Prohia, Mujage Hadizukia, Rasima Gaevia i Rasima Bubala iz Konjica, Nikole Kuljanina iz Bra dine, D. Vujiia iz Zukia i dr.
42

177

RSUM

LE CHEMIN TURC MENANT DU MONT IVAN A PORIM

Dans cet article l'auteur dcrit le vieux chemin turc reliant le mont Ivan Porim. Il reprsente en ralit un fragment du chemin trs ancien qui reliait le littoral adriatique la Bosnie Centrale, et, plus loin, au bassin du Danube. A l'poque turque c'est par l que passait le dzada de Mostar, ou grande route de Mostar, ainsi nomm parce qu'il reliait ces deux centre commerciaux importants: Sarajevo et Mostar. L'auteur prsente en des chapitres particuliers des donnes sur le trac du chemin, les ponts, le systme de scurit et les hans (auberges). Le trac du chemin tudi est long d'environ 50 km et coincide en majeure partie avec l'ancienne voie romaine et la voie mdivale de commerce. A l'poque la plus ancienne de la domination turque, seuls les endroits difficilement franchissables furent artificiellements construits. Le systme de construction employ tait le kaldrma (pavage), qui consistait aligner trs serres sur une largeur de 100 ou 130 cm. des pierres grossirement ou mme nullement tailles. Un fragment de ce chemin fut restaur un peu plus soigneusement par Omer-Pacha Latas, l'occasion de l'expdition militaire dirige contre le Montngro vers 1860. Lorsque la route moderne qui suit la valle de la Neretva eut t construite, en 1868, l'ancien chemin ne fut plus utilis, dans sa plus grande partie, que par les paysans des villages environnants. Cela s'applique particulier ce fragment qui se trouve entre Konjic et Porim. Bien que certains voyageurs du 17 sicle mentionnent l'existence de ponts de bois et de pierre sur ce chemin, nous ne possdons cependant aucune donne prcise sur les ponts situs sur la Tresanica, la Bijela et la Sistica cette poque. Nous en savons davantage sur le pont qui franchissait la Neretva Konjic. Il fut construit en 1570 par un notable de Mostar, Hadji-Mehmedbey, surnomm Karadjozbey, Mais ce pont, construit en bois, fut bientt en ruines, et en 1682 un autre notable de Mostar Hadji Balija, en leva un second, galement de bois. Finalement, en 1682, grce Alijaga Huskic, apparent la famille Kolakovic, de Blagaj, fut lev Konjic un pont de pierre six arches. Ce pont se range parmi les constructions les plus importantes leves en Bosnie-Herzgovine par les Turcs. En 1945, les troupes de l'arme allemande d'occupation dtruisirent ce pont, de sorte qu'il n'en reste que les tours. La configuration gographique du terrain, avec ses nombreux dfils montagneux, ses forts et ses grottes, favorisait les attaques et l'activit des hadouks et des bandes de brigands. Ces bandes parcouraient souvent la rgion, qui tait en particulier le champ d'oprations du clbre hadouk Mijat harambacha Tomic et de sa bande. C'est pourquoi les autorits turques, surtout partir de la seconde moiti du XVIIe sicle, commencrent tablir tout un systme de securit des routes. C'est dans ce dessein que furent leves, sur le chemin dont nous occupons ici, neuf postes de guet, dont le plus important tait la tour qui se dressait au-dessus du dfil de Lipeta. Elle fut construite vers le milieu du XVIIe sicle, et le chroniqueur turc bien connu Evlija Celebija la mentionne. La tour abritait une compagnie de cavalerie, d'artillerie et d'infanterie, et vers la seconde moiti du XVIIIe sicle la garnison comptait environ 400 hommes. D'autres postes, moins importants, furent levs aux plus dangereux endroits du chemin tels que: le mont Ivan, Bratosovo, Pjeskovaca prs de Brcani, Vrabac, Borci, Vlah, Bahtijevica et Porim. Ce systme de scurit fonctionna jusqu'en 1878. Tout au long de la route, des intervalles rguliers, se dressaient des hans (auberges), o les voyageurs pouvaient passer la nuit, se nourrir et nourrir leurs chevaux. Il y avait des auberges semblables Bradina, Brcani, Zukici, Podorasac, Konjic, Bijela, Podvrabac, Borci, Kula et Zijemlje. Le han de Konjic a t dcrit en dtail par le Franais Quiclet qui passa par l en 1658. Construites en partie l'aide de legs, en partie dans un but lucratif, ces auberges avaient un caractre demi-public.

178