IZVJETAJ O RADU ZAVODA U 1956.

GODINI
Tokom 1956 godine rad Zavoda odvijao se na te melju godinjeg plana (kasnije razdijeljenog po mje secima) za svaki sektor rada. U odnosu na 1955 godinu djelatnost Zavoda karakterie vea aktivnost na pod ruju zatite spomenika iz vremena Narodno-oslobodilakog rata i zatite knjikog materijala kao i inten zivniji rad i potpunija dokumentaciona sreenost u djelovanju Arhitektonsko-konzervatorskog sektora. Zavod je vodio inicijativu, a na tom poslu, u prvom slu aju, imao je znaajnu pomo politikih i drutvenih organizacija te dravnih slubenika, dok je kod popisa knjiga i na arhitektonsko-konzervatorskim poslovima angaovao na suradnju strunjaka Jugoslavenske aka demije znanosti i umjetnosti, odnosno arhitekte s fa kulteta i drugih n a u n i h institucija u zemlji.

OPTI Obzirom na k a r a k t e r ustanove, koja je u veem di jelu angaovana na poslovima upravne prirode, Zavod je u protekloj godini, osim redovnih poslova admini stracije poklonio dosta vremena rjeavanju raznih spornih problema na podruju zatite spomenika (pra vo vlasnitva, poreska pitanja, skidanje zatite s obje kata i sl.) i drugih poslova pravne prirode. Sadanja situacija u pogledu strunog kadra nije zadovoljavajua i Zavodu je potrebno obezbijediti bar tri nova radina mjesta u slijedeoj godini. Najaktuelnije je, zasada, pitanje postavljanja arhitekta, prav nika i restauratora. Inae, u odnosu na 1955 godinu nije bilo znatnijih personalnih promjena i brojno stanje osoblja se tek neznatno izmijenilo. Zavod je dobio dva nova slubenika za dva r a d n a mjesta koja su ranije odobrena. I, VI. doao je referent (biolog) za zatitu prirode, a 1. VII. historiar umjetnosti na mjesto ru kovodioca otsjeka za evidenciju i statistiku. S druge strane, uslijed odlaska arhitekta, Zavod je uposlio jed nog graevinskog tehniara. Ovakvo rjeenje nije pot puno, ono je samo privremeno i nuno. Ostalo kreta nje slubenika nije utjecalo na izmjenu brojnog stanja Zavoda u odnosu na pokazano stanje u godinjem iz vjetaju Zavoda za 1955 godinu. Opseg djelatnosti Zavoda uslovljen je materijalnim mogunostima, budetskim i investicionim sredstvima koja su mu stavljena na raspolaganje. U 1956 godini Zavod je od odobrenog budeta utroio 5,408.513 dinara

POSLOVI za line rashode: 2,522.786. din. za operativne rasho de, za funkcionalne s u m u od 8,302.792. din. U svemu dakle u 1956 godini Zavod je od odobrenog budeta utroio 16,234.091 din. Izvrno vijee NR BiH otvorilo je vanredne kre dite za investicije u 1956 godini u iznosu od 20,000.000 dinara, koja je suma raspodijeljena za opravku slije deih objekata: Mostar Stari most 9,880.000. din Mogorjelo kod apljine 600.000. din Sarajevo Kozja uprija 2,103.000. din Sarajevo Hadi-Sinanova tekija 1,085.000. din Sarajevo Moria han 720.000. din Ostroac kod Bihaa 5,000.000. din Banja Luka Ferhadija damija 612.000. din J e d n a od karakteristika u radu Zavoda je i nain na koji se rjeavaju znaajnija pitanja organizacionog, personalnog i strunog karaktera. Svaki vaniji pro blem rjeava se na sjednicama strunog kolegij uma Zavoda, ime se postie vea objektivnost, te potpu nija preglednost i strunost rjeavanja. U proloj godini nije specijalno zatien niti jedan spomenik kulture, pokretni ili nepokretni, iako je za niz objekata prikupljen materijal potreban za zatiavanje spomenika. Meutim, na sektoru prirodnih ri jetkosti pod zatitu su stavljena 43 objekta.

ZATITA

ARHITEKTONSKIH

SPOMENIKA

U 1956 godini Zavod je planirao vei broj konzervatorsko-restauratorskih zahvata na spomenicima ar hitekture. Taj plan izvren je samo djelomino usljed pomanjkanja materijalnih sredstava i strunog kadra. P r e m a ranijem stavu Izvrnog vijea NR BiH sredstva su veim dijelom trebali osigurati narodni odbori za spomenike na svome teritoriju. Ali za ovakve potrebe nije bilo dovoljno razumijevanja od s t r a n e narodnih odbora pa smo na mnogim mjestima bili lieni mogu nosti i za nune, a planirane intervencije na spome nicima. S druge strane, na nekim objektima izvreni su konzervatorski zahvati iako oni nisu bili planirani, jer se tokom godine ukazala takva potreba. Zavod je u tim sluajevima davao i strunu i materijalnu pomo 9
Nae starine V.

za spas najugroenijih objekata. U poslovima ovog sek tora uestvovala su tri slubenika: jedan arhitekt i dva graevinska tehniara, uz povremeno angaovanje vanjskih saradnika. Ovaj broj slubenika u ovom sek toru nije dovoljan pa se osjea potreba uposlenja jo jedinog arhitekta. Pregled radova sa problematikom koja se pojavlji vala tokom godine u vezi s restauracijom i konzervacijom pojedinih spomenika dajemo po mjestima: BANJA LUKA. Najakutniji problem kojeg je trebalo rijeiti u ovom gradu je trijem Ferhadije da mije iji su kameni stupovi popucali i svaki as dovo dili u opasnost itavu konstrukciju trijema. Pretpo-

129

stavljajui takav jedan udes Zavod je izradio potrebnu tehniku dokumentaciju (statiki raun optereenja, koji je pokazao da su srednji stupovi optereeni sa po 50 tona stalne teine, zatim projekat i statiki prora un drvenog skeleta i eljeznih zatega) za izmjenu 4 dotrajala stupa zajedno s bazama i kapitelima. P r e m a predraunu, koji je 'takoer napravljen, ukupni tro kovi za te radove iznose oko 2,300.000 din. U 1956 go dini planirana su i osigurana sredstva Izvrnog vijea NRBiH za izradu i postavu drvnog skeleta u iznosu od 612.000 din, ali su ta sredstva bila kasno otvorena, to i visoke ponude tesara bili su razlozi da se plan reali zirao s a m o u toliko da se putem reiske komisije pri bavio potrebni drveni i eljezni materijal u vrijednosti od 498.229 din. Iz navedenih razloga sami radovi osta vljeni su za iduu godinu. Drvena konstrukcija adrvana pred damijom, koji takoer stoji pod zatitom, dotrajala je i iziskivala intervenciju. Zavod je nastojao i ove godine, osigurati sredstva od NOO-e i Vakufskog povjerenstva u Banjoj Luci, ali do toga nije dolo. Dapae, Sekretarijat za komunalne poslove navedene optine, bez saglasnosti i znanja ovoga Zavoda, izdao je rjeenje za ruenje te konstrukcije, pa je po tome rjeenju i postupljeno. Budui da takav akt pretstavlja krivinu odgovornost, predmet se nalazi u razmatranju u svrhu pokretanja krivinog postupka. MOSTAR Uprava za uvanje i odravanje spo m e n i k a kulture i prirodnih rijetkosti grada i sreza u Mostaru izvela je niz konzervatorskih i restauratorskih radova i priprema za te radove u ukupnoj vri jednosti od oko 13,135.000 din. Od ove sume Izvrno vijee NRBiH dalo je 10,000.000 dinara, a ostali iznos Narodni odbor sreza u Mostaru. Ove godine obavljali su se najvaniji radovi na sa naciji fundamenta Starog mosta preko Neretve. Glavni projekat asanacije izradio je ing. Duan Krsmanovi, vanredni profesor Tehnikog fakulteta u Sarajevu. K a k o u naoj zemlji postoji tek neznatan broj preduzea koja mogu izvoditi ovakve radove (specifine i delikatne u graevinarstvu) raspisana je licitacija za 15. VIII. 1956 godine, ograniena samo na ova preduzea. Na ovaj nain nastojalo se da radovi otponu to prije, kako bi se koristio niski vodostaj Neretve. Naj povoljniji izvoa Elektrosond iz Zagreba nije mogao odmah sklopiti ugovor za izvoenje radova kako je to Uprava u Mostaru eljela, jer je pomenuto preduzee u to vrijeme bilo zauzeto poslovima na drugoj strani, tako da je ugovor sklopljen i potpisan tek 29. X., kada je utvreno da radovi moraju otpoeti najkasnije 10. X. s tim da se zavre do konca februara 1957. godine. Dio poslova na asanaciji toga dijela spomenika izvrila je Uprava za zatitu spomenika u Mostaru, prije Elektrosonda. Kako je izvoa otpoeo s radovima prilino kasno, skoro pred kraj poslovne i budetske godine, to se bezuvjetno moralo prei sa radovima u slijedeu go dinu. No, radovi su takve tehnike prirode da se nemogu prekidati i stoga idu inkontinuo iz decembra 1956 u j a n u a r i februar 1957 godine. U vezi s tim u r e eno je i pitanje finansiranja radova u j a n u a r u 1957, tako da se investiciona sredstva iz 1956 godine, odre ena za Stari most, mogu koristiti i za taj nastavak radova u prva dva mjeseca. Pored radova na Starom mostu Uprava je izvela opravak jo n e k i h spomenika. Tako su izvedeni pokrivaki radovi na kui ivote Neimarovia u Bjeluinama, koja kua pretstavlja vrijedan primjer stare stanbene arhitekture. Koncem godine osigurana su novana sredstva i s njima je izvrena opravka krova na crkvi u itomisliu. Uprava u Mostaru je za iznos od oko 400.000 din. izvrila i opravak dva spomenika NOR-a, tj. popravku kua narodnih heroja Gojka Vukovia i Muje Mutovia u Mostaru. OSTROAC NA UNI KOD CAZINA. U okviru iznosa od 5,500.000. din. od ega je Izvrno vijee

NRBiH dalo 5,000.000 din (a ostatak od 500.000. din. trebala je biti participacija NOS-a u Bihau), za ovaj spomeniki kompleks u 1956 godini izvren je obim niji nastavak konzervatorskih i restauratorskih radova. Na neogotikom zamku u tvravi prekrivene su no vom imlom istone krovne plohe i izraena limarija u svrhu zatite dvorca od oborina i naroito, od vlage. Kako participacija NOS-a u Bihau nije realizirana, iako je pismeno obeana, limarski radovi nisu se mogli u cjelosti izvriti, pa su se morali ostaviti i za 1957 godinu. Najvei dio sredstava utroen je na zidarske ra dove: restauraciju razruenog dijela bedema, bastiona i posebno, jezgra srednjevjekovne tvrave. Na tome dijelu tvrave, na glavnom ulazu, izraena je eljezna kapija od kovanog eljeza u starom stilu, prema pro jektu kojeg je Zavod posebno u tu svrhu napravio. Vano je jo istai i niz zemljanih radova na tvravi kojim se putem dolo do temelja obodnog dijela tvr ave (za koje prije nismo znali, a koji su n a m bili po trebni za utvrivanje programa i predrauna radova u 1957 g). Pretpostavljamo, na osnovi aproksimativnog prora una, da bi bio dovoljan iznos od oko 6,000.000 din. za potpuni zavretak konzervatorskih radova na Ostrocu, nakon ega bi se moglo prei na adaptaciju i ure enje zamka u novu namjenu. SARAJEVO. Zavod je tokom 1956 opravio niz spomenika na teritoriju Sarajeva to pretstavlja zna ajniji doprinos ouvanju spomenikog blaga ovoga grada u odnosu na ranije godine kada im se nije po klanjala odgovarajua panja. Kozja uprija, bila je predmet obimnijih konzerva torskih zahvata. Pored niza sitnijih oteenja, glavni problem sastojao se u jaanju i zatiti konstrukcije glavnog svoda izraenog od sedre, a koji je pretrpio ozbiljna oteenja. Za ovaj spomenik Izvrno vijee NRBiH odobrilo je novana sredstva od 2,103.000. din, a Gradsko vijee Sarajevo 700.000 dinara. Sa ovim sredstvima izvedeni su sljedei radovi: skidanje vjetakog i prirodnog nanosa zemlje s kolovoza te gor njeg stroja mosta, a potom postave propisne tehnike izolacije te nadopuna upropatenih dijelova ograde no vim k a m e n i m blokovima. Uz to je, k a o drugi vaan posao, izvreno injektiranje intradosa svoda na itavoj povrini, potom opravak i injektiranje propusnih otvo ra te ienje i fugiranje bijelim cementom i jedne i druge fasade mosta. U tom poslu nanovo su iskrsle dvije vane novosti: prilikom skidanja zemljanog n a nosa s kolovoza otkrivena je originalna turska kal drma od kamenih kvadera koja je paljivo otkopana, uklonjena na s t r a n u i poslije postave izolacije opet vraena na mjesto s vidljivom gornjom povrinom. Istodobno se ustanovilo da je na desnoj obali Miljacke most znatno nadozidan u novije vrijeme (1888) i da je, prema tome, prvotni oblik mosta asimetrina oblika. To je utvreno komisijski pa je donesen zakljuak da se spomenik dovede u prvobitni oblik, to je i izvedeno. Pri tom su izvreni i veliki zemljani radovi na uspo stavi starog prelaza od mosta na cesti Sarajevo-Mokro. MORIA HAN iziskivao je daljnje konzervator ske radove. Iz trokova u iznosu od 720.000 din. Zavod je izvrio opravku pet prostorija te dao izraditi i ugra diti 11 novih v r a t a prema ranijim uzorima tako da su sva vrata sada jednoobrazna u formi i dimenzijama. NAHODOV HAN U SARAJEVU. Bio je u ruevnom stanju a pogotovu njegov stranji, novi dio, te ga je bilo potrebno opraviti, a dotrajali dio ukloniti, jer je pretstavljao opasnost za prolaznike. S ukupnim iznosom trokova od 623.683. din uklonjen je stranji dio hana, opravljene fasade, djelomino opravljena kon strukcija krovita, izvreno prepokrivanje itave krov ne povrine, izraeni novi prozori, ulazne kapije i oba vljeni drugi sitniji poslovi. Usljed pomanjkanja sred-

130

stava svi radovi nisu mogli biti zavreni i ostali su manjim dijelom za rad u 1957 godini. HADI-SINANOVA T E K I J A U SARAJEVU nalazila se u dosta tekom tehnikom stanju, tako da su pojedini njeni dijelovi, osobito drveni, oslabili pa se ukazala potreba da se spomenik sauva i preuredi u savremene svrhe. U tom cilju izraena je potrebna tehnika dokumentacija na osnovu koje se prilo izvo enju konzervatorskih radova. Izvrno vijee NRBiH odobrilo je iznos od 1,085.000. din, a Vakufski sabor ski odbor 400.000 din. S ovim novcima izvoeni su u 1956 godini neki radovi u ukupnoj vrijednosti od din 1,241.000. dinara. Ostatak prelazi u iduu godinu za izradu ulazne kapije i drugih manjih opravki. Izvrena je djelomina izmjena krovne konstrukcije i pokriva a. Prezidani su oteeni zidovi kod kojih je veem dijelu, opao m a l t e r sa vanjskih zidnih ploha, a u nu tarnjim prostorijama trebalo je, na pojedinim mjestima obijati m a l t e r i okreiti sve zidne plohe. Preslagana je, takoer, k a m e n a k a l d r m a na ulazu u trijem. MAGAZE I DUANI U HALAIMA su takoer bili predmet manjih zahvata Vakufskog povjerenstva. Popravljen je jedan duan u vrijednosti od 152.000. din. Uz to su neki vlasnici ili korisnici duana i m a gaza na podruju Baarije vrili pojedinano opravke, ali uvijek u saglasnosti sa Zavodom. Na taj nain postiglo se da opravljeni objekti nisu gubili nita na svojoj fizionomiji, jer su sve opravke izvrene po uzoru na ranije stanje.

***

U toku godine 1956 izvedeno je kompleksno tehniko snimanje vrijednije stare arhitekture u pojedinim mjestima: Kreevo, Maglaj, Sarajevo, Srebrenica, Va~ re, Stolac, Trebinje sa okolinom. U navedenim mje stima tehniki je snimljeno 14 starih stambenih kua, specifinog oblika, 10 damija, 5 mostova, 5 hanova, 4 sahat-kule, 8 esmi, 3 turbeta, 2 bezistana, 2 kovanice, 3 crkve, 1 duan, 1 pekara, 1 imaret, 1 majdan, 2 manastira, 1 stari konak, 1 kula, 1 mekteb, 1 stari jevrejski hram, 1 stara pravoslavna kola i 1 daira. Uz tehnike snimke itavih objekata napravljeni su i snimci veeg broja portala, raznih o r n a m e n a t a i de talja karakteristinih za staru bosansku arhitekturu. Izvreno je i tehniko snimanje 10 objekata-spomenika NOR-a u Jajcu, Bihau, Bosanskom Petrovcu i Cazinu. Snimani su nadalje i oni spomenici za koje je bila predviena, u planu Zavoda, opravka u 1956 ali do koje nije dolo zbog pomanjkanja novanih sredstava. Za te objekte izraena je solidna tehnika dokumen tacija (tehniki snimci, predmjeri, predrauni). Ovamo spadaju: Kula u Bijeloj, srez Brko; Lala-paina da mija u Livnu; esma Mehmed-pae Sokolovia u selu Sokolovii kod Rudog; engi-kula u Ratajima; tzv. Grki most pod Gradinom na starom karavanskom putu kod Ustikoline; Subaieva kua u Sarajevu; e sma Careve vode na Romaniji; t u r b e u Prai i stara srednjevjekovna tvrava u Jajcu. Tokom godine Zavod je posebnu panju posvetio prikupljanju i kopiranju planova gradskih naselja Bo sne i Hercegovine. Tako je iskopirano ili dobiveno od katastarskih u r e d a odnosnih optina oko 50 najstarijih geodetskih s n i m a k a (planova) pojedinih gradskih na selja. Ti planovi e biti od naroite koristi kod studija problematike zatite urbanistikih historijskih cjelina.

ZATITA

PREDMETA

LIKOVNE

UMJETNOSTI

U poslovima ovoga sektora uestvovala su 4 slu benika: 1 akademski slikar, 1 istoriar umjetnosti, 1 preparator (svreni ak Srednje kole za primjenjenu umjetnost) i 1 fotograf-kvalifikovani radnik. Poslovi su obavljeni u uredu (administracija), na terenu (evidencija, foto-snimanje, preventivna konzervacija i kopiranje) i u radionici (fotolaboratorijski rad, konzervacija). a) J e d a n od vanijih poslova ovoga sektora bio je evidencija spomenika na terenu. U tom cilju obien je teren na liniji: Trijebanj, Oani, Stolac, Mekulje, Rusi, Ljubinje, Zavala, Veliani, Dubljani, Draevo, Drinjani, Mrkonjii, 2akovo, S t a r o Slano, uglavnom, dakle, teren du sjevero-istone s t r a n e Popova Polja. Na tim putovanjima naen je lijep broj umjetnikih predmeta od vrijednosti. Meu evidentiranim pokret nim predmetima istie se jedna mletaka ikona Deisis iz 1750 godine u Trijebnju; dvije ikone iz pravo slavne crkve u Oaniima: jedna je iz 1662 godine, dok druga na poleini, ima signaturu: Pavle Simi u apcu 1867. Pretpostavljamo da se radi o vojvo anskom slikaru Pavlu Sirnicu, koji je u to doba mo gao boraviti i djelovati u apcu. U Pravoslavnoj crkvi u Stocu, uz pet veih ikona starog ikonostasa, naene su i dvije rukopisne knjige starijeg doba. J e d n a je signirana na 1547 g. Zanimljivo je istai da s m o u Ve lianima, u crkvi, nali srednjevjekovni kapitel sa akantusovim listovima. Karakteristino je napomenuti da se na ovom terenu nalazi vei broj seoskih crkvica. To su graevine manjih dimenzija, obino bazilike s ojaanim lucima. U n u t a r dvorinih zidova su nekro pole sa stecima, esto dekorisanim zanimljivim ukra som (Trijebanj, Veliani, Dubljani, Draevo, Mrkonjii, akovo). U Starom Slanu evidentiran je srednjevjekovni grad sa tri kule (jedna iz turskog vremena) i vie dru gih prostorija, uz dvije cisterne. Evidentirani su i spo-

menici k u l t u r e u neposrednoj blizini manastira Zavale, kojom su prilikom pronaeni ulomci pleterne dekora cije sa ostacima crkve sv. Petra. U isto vrijeme ispi tivan je teren na zapadnom i junom dijelu Trebinjskog Polja. U Pridvorcima na pr. pregledana je jedna s t a r a zgrada za koju je ustanovljeno da je nekada bila dvor ili samostan. U Travniku pregledani su spomenici na starom pra voslavnom groblju pa je ustanovljeno da ima spome nika koji su podignuti prije nego to je sagraena pra voslavna crkva. U Blauju izmeu nekoliko ikona na ena je i jedna koju je radio Simeon Lazarevi. U daljnjem r a d u na evidenciji pokretnih spomenika kul t u r e izvren je popis vrijednijih predmeta u katolikoj crkvi u Zenici i Komuini; u franjevakim samosta n i m a u Fojnici i Tolisi; u pravoslavnoj crkvi (staroj i novoj) u Mostaru, u Pazariu i Visokom gdje je, iz meu ostalog, pronaena i jedna slika Aleksija Lazarevia. Nadalje je izvreno ispitivanje spomenika u n e posrednoj okolini Bihaa radi prouavanja r a d a kameno-rezakih radionica u ovom kraju. U Alada da miji u Foi produeno je sa ispitivanjima orijentalne ornamentike. b) Konzervacija predmeta likovne umjetnosti vre na je u granicama raspoloivih sredstava i tehnikih mogunosti. Veim dijelom su to poslovi preventivne zatite, mehaniko ienje, kitiranje, plombiranje i spreavanje daljih crvotonih oteenja. K a o i predhodne dvije godine i u 1956 g. nastavlje no je sa r a d o m na ienju zidnih slika u manastir skoj crkvi u Lomnici. Problem je ostao isti i postupak se nije izmijenio. Upotrebljen je ponovno meki kalijev sapun tzv. sapokalinus, voda i alkohol, to je ve opro bani metod za otklanjanje ai. Prole godine oieno je 57,78 m 2 zidne povrine. Na ovaj je nain rad na ienju lomnikih fresaka doao u zavrnu fazu. Osim Lomnice iene su freske u manastirskoj crkvi u Dobrievu i crkvi sv. Klimenta u Mostaima (obje u srezu

131

Trebinje). Freske u ovim crkvama prekrivene su de belom s k r a m o m natrijeve i kalijeve salitre koja se moe otkloniti s a m o mehanikim putem. Za taj posao Zavod je organizovao ekipe koje su oistile u Dobri 2 2 evu 17 m prostora a u sv. Klimentu 2 m . Ovaj posao je veoma n a p o r a n i vie je manuelnog karak tera, ali zahtijeva briljiv i pedantan rad. Koliinski je veoma teko dati sud o tome da li je rad bio uspjean ili ne, obzirom na okolnost da je na pojedinim mjesti ma skrama vrlo tvrda i veoma je teko nju otkloniti, zbog ega se posao, katkada, veoma sporo odvija i u milimetarskim dimenzijama. Tokom godine vrene su probe na skidanju zidnih slika novijeg vremena u Alada-damiji u Foi kako bi se ustanovilo da li pod novim namazima ima osta t a k a starije o r n a m e n t i k e i da li su oni prvobitni tj. da li potiu iz 16 st., dakle, iz doba gradnje damije. ienje i konzervacija starih ikona vrena je u radionici i na terenu. U radionici u Sarajevu se dosta dugo radilo na konzervaciji dvije znaajnije starije (XV vijek) ikone ve necijanskog porijekla. Prilikom nedavnog pregleda ustanovljeno je da se daska kod jedne od ovih ikona i dalje skuplja. Skupljanje daske izaziva k r a k e l u r e na slikanoj povrini. O ovom se fenomenu vodi briga i prati tok procesa. Kopiranje zidnih slika vreno je u Dobrievu i Dobrunu pa je napravljeno nekoliko so lidnih kopija, sada u posjedu Zavoda. Na terenu je kon zervacija imala vie preventivan karakter. Tako npr. u Mostaru, u Staroj crkvi oiene su od praine, ai i prskotina voska dvije ikone, u Episkopiji takoer dvije ikone i u Novoj pravoslavnoj crkvi jedna ikona. U Hadiima kod Sarajeva zavreno je ienje i kon zervacija jedne velike ikone, a tako i u Pazariu. U Visokom, u pravoslavnoj crkvi, oieno je i konzer virano nekoliko slika, a u crkvi sv. Klimenta u Mostaima jedna bolja ikona (oiena je od prljavtine i premaza starog laka). c) Krajem godine, dva lana ovog odjeljenja i jedan istoriar umjetnosti iz Uprave Mostara obili su zna ajnije objekte u Junom Primorju radi prouavanja slikarskih djela primorskih majstora, koji su radili i u naim krajevima i ostavili znatan broj djela, prven stveno istone ikonografije. d) Tokom godine ukazala se potreba da se komi sijskim putem rjeavaju i neka vanija pitanja iz obla sti konzervacije predmeta likovne umjetnosti. Radi to potpunijeg zahvata u pojedine probleme i radi to objektivnijeg stava po pojedinim pitanjima Zavod se rukovodio praksom angaovanja vanjskih saradnika koji su za sobom imali izvesnu naunu reputaciju. U

takvim komisijama uestvovali bi i strunjaci Zavoda. U 1956. g. komisijski je pregledan samostan Trapista u Banjoj Luci; zidne slike u Trijebnju kod Stoca (pra voslavna crkva) i manastirskim crkvama Dobrievu i Zavali. J e d n a Komisija pregledala je, takoer, i veliku numizmatiku zbirku Zaviajnog muzeja u Travniku i privatnu biblioteku porodice Smailkadia, u vezi sa otkupom pomenute biblioteke za Muzej u Travniku i davanja strune pomoi na ureenju numizmatike zbirke (Komisiju za pregled numizmatike zbirke for mirao je na na predlog Savjet za kulturu NR BiH). e) Prigodom radova na terenu, a tako i u radionici, esto su vrena fotosnimanja u svrhu dokumentacije. Ovaj posao od 1 jula obavlja stalan fotograf Zavoda. Do tog vremena nije postojala fotolaboratorija, ali se kasnije pristupilo ureenju jedne prostorije i nabavci nunog materijala specijalno u tu svrhu. To ne pretstavlja definitivno rjeenje. Naime, prostorije jo uvi jek nisu potpuno zavrene i manjka niz predmeta teh nike opreme. Ovome doprinose i druge objektivne smetnje (est prekid elektrine struje, zamrzavanje vo de i sl.) koje su spreavale normalan rad foto-slube u Zavodu. Pa i pored toga, za to relativno k r a t k o vri jeme, postignuti su slijedei rezultati: a) Na podruju optina: Sanski Most, Luci Palan ka, Bosanski Novi, (srez Prijedor) i opinama: Duvno, Livno, Glamo, elebi, Prisoje i Sajkovi (sve srez Livno) i u Banjoj Luci fotografisani su vaniji spo menici vezani za dogaaje iz NOR-a. b) Na terenu optine Duvno snimljeno je nekoliko nekropola srednjevjekovnih steaka. c) U Sarajevu je fotografisano nekoliko znaajnijih arhitektonskih objekata i predmeta u njima, a tako i nekoliko detalja na pravoslavnim ikonama u Visokom. U svemu je na terenu,u 1956. g. napravljen 321 fotosnimak. U gore naznaenom periodu, u laboratoriju je, za fototeku Zavoda, izraena 841 fotografija, veliine: 9 x 13 i 225 k o m a d a v e l i i n e 13 x 18. Rad na zatiti predmeta likovne umjetnosti otean je, jo uvijek, nerijeenim pitanjem prostorija za po trebe savremene radionice ogranienog kapaciteta i po manjkanje osnovne tehnike opreme u radionici (in strumenti i sl.). To to uz navedene tekoe Zavod n e m a ni restauratora visoko kvalifikovanog strunjaka za konzervaciju i restauraciju predmeta likovne umjet nosti, jesu glavni problemi u radu ovog odjeljenja. Ovamo pridolaze i druge potekoe (nedostatak potreb nog ureaja za foto-snimanje enteriera i predmeta po hranjenih u njima) objektivne naravi.

ZATITA

SPOMENIKA

NARODNO-OSLOBODILAKOG

RATA

Rad Otsjeka na zatiti spomenika NOR-a odvijao se uglavnom na terenu. U proloj godini evidentirani su mnogi spomenici na teritoriju optina: Drvar, Bos. Petrovac, Biha, Bos. Dubica, Kozara, Sanski Most, Prijedor, Bos. Novi, Omarska, Luci Palanka, Banja Luka, Livno, Prisoja, elebii, Duvno i Glamo. Pod evidencijom se podrazumijeva: opta istorijska graa, fiksiranje lokaliteta, opis objekata i eventualno foto grafsko i tehniko snimanje. U tom radu prioritet je dat manjem broju znaajnijih objekata, u prvom redu partizanskim bolnicama i grobljima, i grobnicama r tava faizma. Ovamo spadaju: Partizanska bolnica na planini Klekovai, zatim bolnice i groblja na Grmeu, masovne grobnice rtava faizma u Garavici (kod Bi haa) i kompozicija vagona u Drvaru. Tokom prole godine oivljen je rad Koordinacione komisije koju sainjavaju pretstavnici Glavnog Odbora Saveza boraca NOR-a NR BiH, Savjeta za kulturu NR BiH, Muzeja Narodne revolucije, Istoriskog odje ljenja CK SK BiH i Zavoda. Zadatak Komisije je da

rjeava glavne probleme u vezi zatite spomenika NOB-e. Na jednom sastanku (u septembru 1956 g. Ko misija je donijela zakljuak da se organizira pismena anketa koja ima za cilj da se prikupe podaci o svim spomenicima koji su na bilo koji nain, direktno ili indirektno, posluili ili bili ukljueni, odnosno upotreb ljavani od s t r a n e naih vojnih i politikih organizacija u toku NOB-a, a t a k o i oni spomenici koji su podig nuti n a k o n rata, a koji obeljeavaju vanije dogaaje iz NOB-e ili simboliziraju posleratnu izgradnju zemlje. U septembru 1956. g. rad Otsjeka odvijao se na po slovima Ankete. P r e k o Savjeta za kulturu NR BiH poslati su raspisi s potrebnim materijalom i uputstvima svim (197) optinama (otsjecima za prosvjetu) na terenu NR BiH. Zavod je, u svrhu prikupljanja poda t a k a i popisa spomenika NOB-e tampao poseban an ketni list - formular sa r u b r i k a m a u kojem su obu hvaeni najznaajniji podaci za sve vrste spomenika. Da bi akcija to bolje uspjela, Glavni odbor Socijali stikog saveza i Saveza boraca NR BiH uputili su

132

pisma sreskim organizacijama traei njihovu pomo u sprovoenju Ankete. Da bi se Anketa to pravilnije i bre odvijala orga nizirana su savjetovanja u svim sreskim centrima ko jima su prisustvovali zainteresirani faktori. Ovim sa vjetovanjima, koja su imala veliki znaaj za kasniji tok odvijanja pomenute akcije, pored ostalih, prisu stvovali su i pretstavnici Zavoda. Na savjetovanjima je konstatovano da je akcija vezana i za finansijske izdatke koje treba da snose narodni odbori srezova. Obezbjeenje materijalnih sredstava bilo je potrebno za nabavku raznog foto i tehnikog materijala i za fotografska i tehnika snimanja spomenika. Obzirom da pojedini odbori srezova, u svojim budetima, nisu imali sredstava za podmirenje ovih potreba, jedan dio trokova preuzeo je Zavod. Rezultati Ankete: Do 31. decembra 1956 g. 71 optina poslala je podatke o spomenicima i spomenikim mjestima NOR-a na svom teritoriju. Nedostaju podaci za 126 optina. Iz prispjelih podataka vidi se da se na terenu nalazi veliko mnotvo spomenika. Tako napr. u Srezu Brko, na terenu od svega 15 optina, nalaze se 244 spomenika ili spomenika mjesta iz vremena Narodno-oslobodilakog r a t a naroda FNRJ. Svakog d a n a pridolaze novi podaci koji se sreuju, t a k o da e se potpuni, sreeni i provjereni podaci o fondu spo menika NOR-a u NR BiH znati kroz krae vrijeme, tj. u 1957. g. Osim navedenih poslova, tokom prole godine, izvr ena su tehnika snimanja manjeg broja vanijih spo menika NOB-e: zgrade II. zasjedanja AVNOJ-a i Ti tove kue (kod Katakombi) u Jajcu, zatim kue Jove Gaia u Mrkonji Gradu, zgrade doma kulture i Ti-

tove kue u Bos. Petrovcu, zgrada I. zasjedanja AVNOJ-a, Kavezanove kue i zgrade Hotel Bosne u Bihau. Snimanja su izvrila dva studenta arhitek ture. Na inicijativu Zavoda, u Zagrebu je 17. X. 1956 g. odrano savjetovanje Odbora za zatitu spomenika F N R J i pretstavnika referenata za zatitu spomenika NOB-e o problemima spomenika NOR-a. Tom prilikom proitan je referat (o problemima zatite spomenika NOR-a) izraen u ovom Zavodu, a koji je posluio kao baza za diskusiju o svim pitanjima iz ove oblasti. Tokom prole godine planirano je da se obave kon zervatorski i restauratorski radovi na najvanijim a najugroenijim spomenicima NOB-e. Posebnim aktom, Zavod se obratio n a r o d n i m odborima srezova Brko, Jajce, Sarajevo, Mostar i Prijedor traei iznos od 5,000.000 din. kao sumu prijeko potrebnu za ove ra dove. Nijedan od srezova, izuzev Mostara, nije odvojio niti m i n i m u m traenog iznosa za predviene radove. Ima nekoliko problema u radu Zavoda za zatitu spomenika NOR-a. U prvom redu nalazi se osiguranje materijalnih sredstava. Zavod je predloio da se ta sredstva obezbijede u budetu n a r o d n i h odbora ili kod Izvrnog vijea NR BiH. Vano je rijeiti pitanje po stavljanja referenata pri srezovima i honorarnih po vjerenika u izvjesnom broju optina, koji bi imali za d a t a k da vode brigu o spomenicima na terenu. K tomu pridolazi i regulisanje pravnih propisa i odreivanje mjesta spomenicima NOR-a u Optem zakonu o za titi spomenika kulture FNRJ, budui da isti nisu izriito spomenuti u postojeem Zakonu o zatiti spo menika k u l t u r e tako isto ni u Zakonu o narodnim odborima.

ARHEOLOKI

SPOMENICI

SPOMENICI

SEPULKRALNE

ARHITEKTURE

Na ovom sektoru radila su dva slubenika: jedan arheolog (apsolvent Filozofskog fakulteta, grupa arheo logija) i jedan referent za sepulkralnu a r h i t e k t u r u (di rektor Zavoda). Tokom prole godine, teite r a d a ovog otsjeka nalazilo se na podruju savlaivanja manjih, prijeko potrebnih akcija na terenu. Taj rad se odvijao u nekoliko vidova. K a o i prolih godina neto vea panja posveena je sistematskom obilaenju terena na punktovima za nimljivim sa stanovita konzervatorske slube. Izvre no je rekognosciranje arheolokih lokaliteta u podru ju sjevero-zapadne Treskavice u cilju popune topo grafskih podataka za teren koji povezuje Kalinovako Zagorje sa Sarajevskim Poljem. Pregledan je teren s dosta zanimljivim, ali nepoznatim lokalitetima u Oborcima kod Donjeg Vakufa. Manja ekipa Zavoda je za krae vrijeme pregledala teren doline Trebinjice s namjerom da ispita prilike i utvrdi oblik i veliinu arheolokih zahvata na terenu predvienom za potapljanje. Ekipa Zavoda je nadalje obila arheoloke lo kalitete u Duvnu i okolici, a tako i u Rakitnom. Nai me, u Duvanjskom kraju su pojavila se dva a k u t n a problema: zatita gradine u Duvnu i istraivanje frag menata antike arhitekture, koja se u posljednje vri jeme pojavila u koritu rijeke ujice kod Mokronoga. U Slanom kod Dubrovnika pregledane su starine koje se odnose na staru bosansku porodicu Ohmuevia, da bi se dobio uvid u ovu skupinu spomenika vanih za bosansko - hercegovaku k u l t u r n u prolost. Obien je t e r e n oko itluka i erina i ustanovljeno uope stanje arheolokih lokaliteta na Brotnjem Po lju. Potpuno su zavreni radovi na snimanju povrin skih nalaza Gradine na Oaniima kod Stoca. Zavr ena su zatitna iskopavanja na srednjevjekovnoj ne kropoli u Grborezima kod Livna i zapoeti radovi na zatitnom iskopavanju kasno-antike bazilike u Oborci ma. Usto su zakljueni radovi posljednje etape na za titi objekata iz poetka IV vijeka na Mogorjelu. Izra-

eni su elaborati za konzervatorske radove na srednjevjekovnom gradu Doboju i Sokolu kod Graanice. Zavod je pruio strunu pomo ustanovama izvan Bosne i Hercegovine. Tako je obraen arheoloki in v e n t a r muzeja Brodskog posavlja u Slavonskom Bro du, zbog priprema materijala za pedagoki rad u Mu zeju. Na molbu Zavoda za zatitu spomenika kulture NR Crne Gore djelomino je izvreno zatitno isko pavanje ugroene nekropole u Gostilju, u Zeti. Zavod je takoer intervenisao i kod spasavanja n e koliko sluajnih arheolokih nalaza. Tako na pr. u spaavanju maarskih srebrenih novia iz XIV vijeka n a e n i h u blizini Brkog, u spreavanju razaranja n a lazita groblja iz mlaeg eljeznog doba otkopanog prilikom vaenja ljunka u Dvorovima kod Bijeljine i sl. Tokom 1956 godine sreena je opta evidencija steaka, na temelju popisa iz ranijih godina. Broj popi sanih spomenika ove vrste iznosi preko 32.000 komada, ali smo miljenja da je on faktino mnogo vei. Siste matskom evidencijom steaka na nekoliko irih po druja, ustanovljeno je da su podaci opteg popisa u znatnoj mjeri nepouzdani. U svrhu sastavljanja pouzdane evidencije o stecima, izvedena su 1956 godine rekognosciranja u podru ju Treskavice, Duvna, Rakitnog kod Posuja i Obor a k a kod Donjeg Vakufa. Na podruju Livanjskog Polja i Sarajeva izvreno je dopunsko snimanje i evidentiranje srednjevjekovnih i starijih turskih nekropola. Zbog neposredne ugroenosti steaka, izvreno je prenoenje nekropole od 30 spomenika kod stanice evljanovii. Spomenici su pomaknuti oko 30 m e t a r a daleko od prvobitnog poloaja, da bi se na taj nain oslobodio prolaz za novu cestu koja iz Semizovca vodi u Kladanj. Ove godine pristupilo se ureenju jedne od najpo znatijih srednjevjekovnih nekropola, na Radimlji kod

133

Stoca. U prvoj fazi zahvata zasaena je iva ograda od draevine, koja je privremeno zatiena bodljikavom icom. Kada draevina n a r a s t e do dovoljne visine, umjetna ograda e se ukloniti. Namjera konzervatora je da spomenike osigura od sluajnih prolaznika, od kojih prijeti opasnost oteivanja, a to osiguranje ne smije da se posebno istie na tetu izgleda nekropole. Predvieno je da se donekle oisti prostor od suvinog grmlja, a da se time osigura bolja preglednost steaka. U itluku na Brotnjem preduzete su mjere da se kod mjesnog groblja, pored ceste za Mostar, sprijei

odronjavanje jednog zemljenog tumula sa nekoliko steaka. Nekropola se nalazi pored same ceste, pa je lako uoljiva za prilian broj putnika. U neposrednoj blizini nekropole steaka Crnac, u Butmirskom Polju, jedan zemljoradnik je bez dozvole podigao stanbenu zgradu, a na samoj nekropoli druge manje objekte, kojima zaklanja, zagauje i oteuje ovu znaajnu nekropolu koju ee posjeuju turisti. Preduzete su mjere da se objekti prenesu i nekropola uredi za razgledanje.

ORIJENTALNA Na poslovima orijentalne epigrafike radi jedan slu benik (orijentalista). Njegov je zadatak da pronalazi, evidentira i brine se o zatiti i konzervaciji naptisa i drugih pismenih podataka na spomenicima k u l t u r e neposredno na terenu. U 1956 godini pregledani su broj ni spomenici u sljedeim mjestima: Hutovu, Repovcima, Kneini, Fojnici, iviima, Oglavku, Visokom, Donjem i Gornjem Vakufu, Bugojnu, Pruscu, Nevesinju i Stocu. Od velikog broja natpisa sa ovoga podruja uzeti su u obzir za evidenciju Zavoda samo najvaniji (oko 200 komada). Kronoloki ovi natpisi obuhvaaju vrijeme poam od XVI stoljea pa nadalje, a raspo reeni su ovim redom: na damijama 18, turbetima 4,

EPIGRAFIKA stanbenim zgradama 3, tekijama 2, kulama (utvrda ma) 2, mostovima 2, esmama 1 i nadgrobnim spome nicima 170. Izvjestan broj prikupljenih natpisa u pjesmi pru aju nam nov materijal o nekolicini pjesnika-epigrafiara: Kamiliji, Vehbiji, Siriji, akiru, Esadu i dr. Osim toga izraeni su odljevi natpisa sa: Karadjoz-begove, aria i Lakiia damije u Mostaru. Nai me, ovi su natpisi izvedeni kaligrafski tako da se vrlo teko mogu odgonetnuti. Natpis sa Karadjoz-begove damije, osim toga, pretstavlja djelo izvanredne kali grafske vjetine. Spomenuti odljevi natpisa prebojeni su u konzervatorsko-restauratorskoj radionici Zavoda sa odgovarajuim bojama, p r e m a originalnim uzor cima. U ranijim izvjetajima spomenuli smo da Zavod pri kuplja i podatke o tzv. ehitskim nianima iz XV vijeka. Od spomenika te vrste, koji su evidentirani u 1956 godini, potrebno je ukazati na niane u Kneini i njenoj okolici. U blizini samog naselja Kneine na lazi se ehitska nekropola, zvana Turskovsko groblje, u kojoj ima oko 50 nadgrobnih spomenika. Po svojim dimenzijama i niani potpuno odgovaraju ehitskim nianima, ali se od njih razlikuju po klesarskom radu, jer su izvanredno klesani. P r e m a tome niani spome n u t e nekropole pretstavljaju posebnu vrstu ehitskih niana, odnosno posebnu klesarsku kolu. U selu Grabenicama, oko 7 km istono od Kneine nalazi se nekoliko ehitskih niana koji su potpuno identini sa nianima brae Radilovia u adovini kod Rogatice. I u starom groblju, kod Ajvaz - dedina turbeta u Pruscu pronaen je jedan vrlo zanimljiv nian. Na uzdunoj uoj strani njegovoj, reljefno su prikazane 3 ptice kako iz posude zoblju neko zrnje, a do njih, s obje strane, isklesana je glava neke ivotinje (lava?). Taj reljef nije raen u svrhu niana, nego bi to mogao biti fragmenat kakvog stupa ili drugog dijela n e k e graevine ili moda dio nadgrobnog spomenika iz predturskog perioda. Od ostalih predmeta spomenike vrijednosti na koje je referent za orijentalnu epigrafiku naiao na terenu istiemo ovdje jo tri levhe (ploe) u Handaniji damiji u Pruscu. Levhe su od fajansa, sve tri iste veliine (34 x 58 cm), teke od 1015 kg. One su uokvirene u drvene okvire i privrene na dasku. Prva od njih pretstavlja Kabu s haremom (dvoritem), druga Medi nu s haremom, a na treoj su ispisani citati iz Kur-ana. Sve tri levhe su raene njenim bojama kod kojih pre vladava plava boja. One su svakako rariteti svoje vrste u NR BiH i za n a e prilike pretstavljaju vrijedne umjetnike predmete. U Zavodu je nastavljen rad na kartoteci natpisa. Referent za orijentalnu epigrafiku ukazivao je stru nu pomo odjeljenjima, odnosno referentima Zavoda gdje se za to ukazala potreba na pr. pri zatiti orijen talnih rukopisa, biblioteka, iznalaenja arhivskog ma terijala o spomenicima kulture itd.

134

ZATITA Na poslovima ovog sektora u 1956 godini sudjelovala su dva slubenika: 1 inenjer umarstva (vii referent) i 1 biolog (stupio u Zavod 1. VI. 1956 g.). Rad u otsjeku za zatitu prirode odvijao se na os novu odobrenog plana r a d a za 1956 godinu, a jedna od prvih intervencija odnosila se na zatitu mediteranske flore na Mogorjelu. Naime, na visokim empresima ko ji krase ovaj poznati arheoloki lokalitet pojavila se bolest potkornjaka, koju je prouzrokovala jedna vrsta insekata. Prijetila je opasnost da ovo zanimljivo drvee bude uniteno. Zato je trebalo brzo intervenisati. Za vod je, uz pomo vanjskih saradnika, entomologa, for mirao Komisiju, koja je utvrdila da su etiri stabla u tolikoj mjeri zaraena da ne postoji nikakva mogu nost njihova spaavanja. ak ta vie ona mogu poslu iti kao arita za prenos bolesti i na druga stabla. Zato su sva etiri ova stabla posjeena, a ostala stav ljena pod posmatranje ne samo sa entomolokog, nego i sa pedolokog i fitocenolokog stanovita, kako bi se ustanovili pravi uzroci oboljenja i preduzele efikasne mjere za njihovo otklanjanje. Poduhvati na zatiti faune u Hutovom Blatu, u pro loj godini, odvijali su se u sklopu rada jedne Komi sije specijalno formirane u ovu svrhu. Na ovom zna ajnom podruju, osobito sa stanovita zatite ornitofaune i riba. Komisija je pregledala itav teren i do nijela zakljuke na osnovu kojih bi trebalo provesti odreene mjere zatite, od kojih su neke praktino i izvrene. Tako je na pr. zabranjena sjea trske u vri jeme gnijedenja; zabranjeno je paljenje trske uopte i ubijanje rijetkih ptica a tako isto i ribolov sa svjet lom, i sl. Elaborat o melioraciji Hutova Blata upuen je na razmatranje Izvrnom vijeu NR BiH u cilju do noenja konanog rjeenja o zatiti ove vane oblasti. Kako, meutim, postoji teritorijalna povezanost Hutovog Blata i Metkovikog Polja Zavod je pozvao na saradnju Konzervatorski Zavod NR Hrvatske u cilju zajednikog rjeavanja problema, obzirom na okolnost da su otpoeli radovi na melioraciji Metkovikog Polja. Z n a t n a panja u proloj godini posveena je zatiti sedrenih podruja, osobito Martin Brod kod Bihaa, najznaajnijeg objekta ove vrste u NR BiH. O itavoj problemitaci Martin Broda, prof. Dr. Ivo Pevalek iz Zagreba, u svojstvu stalnog vanjskog saradnika Zavo da, dao je opirnu studiju kao prilog za Kongres m e unarodne unije za zatitu prirode u Edinburgu, kojoj je prisustvovao i pretstavnik Zavoda u svojstvu posmatraa. Kao preventivnu mjeru za zatitu ovog ob jekta Zavod je propisao zabranu vaenja sedre u uem sedrenom podruju. Sline mjere preduzete su i na zatiti sedrenog podruja na P a l a m a i u Paprai kod Zvornika. U proloj godini provedeni su administrativni po slovi za zatitu Pani omorike na teritoriju nae Re publike. Zavod je aktivno uestvovao i u pitanju sre ivanja otkupa sjemena Pani omorike u zajednici sa zainteresiranim preduzeima i ustanovama. U tom po gledu doneseni su zakljuci po kojima se, na pr., ubi ranje iarica moe da vri samo uz kontrolu organa umskih u p r a v a k a o i da Zavod izdaje odobrenja za otpremu sjemena izvan granica FNRJ. Zavod je u 1956 godini preduzimao razne forme na zatiti peina i krakih fenomena (ponori, klisure, vr tae i dr.). Osnivanjem Speleolokog drutva BiH, koje je u svoj program unijelo podatke na istraivanju i prouavanju podzemnih krakih pojava, peina kao i brigu o uvanju i pravilnom koritenju speleolokih rijetkosti, Zavod je dobio znatnu pomo u svom radu. Drutvo je pruilo pomo Zavodu na polju istraivanja Bijambarske peine, Banje Stijene i peina u Fatnikom Polju to su bili prvi konkretni zahvati u ko jima se manifestirala saradnja Zavoda i novoformiranog drutva. U proloj godini, Zavod je poklonio dosta panje preduzetim radovima na proglaenju Kozare kod P r i

PRIRODE jedora, Nacionalnim parkom. Izvreno je nekoliko ko misijskih pregleda terena a paralelno su prouavani mnogi aspekti ovog znaajnog kompleksa (prirodne ljepote i historijske znaajke). Slino je uee Zavoda bilo i kod radova na izdvajanju Trebevia u poseban prirodni rezervat. Treba istai da je Zavod u svim ovakvim i slinim prilikama orijentirao se na saradnju svih zainteresiranih faktora k a k o bi to potpunije obu hvatio problem. Od 22. do 26. maja 1956 odrano je u Sarajevu Dru go savjetovanje za zatitu prirode FNRJ. Zavod je inicijator ovog savjetovanja, ali je postojala saradnja srodnih ustanova i u drugim republikama. Tom pri likom proitano je nekoliko zanimljivih referata: P r o blematika zatite prirode i prirodnih rijetkosti F N R J ; Organizacija rada na terenu i jaanje organizacije za tite na terenu i Nacrt novog Zakona o zatiti pri rode i prirodnih rijetkosti FNRJ. Na savjetovanju su doneseni zakljuci koji imaju za cilj jaanje organa zatite prirode, njihovo meusobno povezivanje i stru no pomaganje. Akcenat svih traenja leao je na po trebi donoenja Zakona o zatiti prirode kojim bi se regulisala itava sluba zatite u F N R J . Uesnici Sa vjetovanja obili su planinu Treskavicu. Razmjenom publikacije Nae starine Zavod je do bio niz knjiga i asopisa, naih i stranih, koji tretiraju vana pitanja iz oblasti zatite prirode tako da je struna biblioteka ovog sektora sada relativno oboga ena knjigama iz tog podruja. Uspostavljena je takoer saradnja sa nekoliko ino zemnih institucija za zatitu prirode. S tim u vezi iz vrena je i razmjena strunjaka. Kao uzvrat za 15 dnevno putovanje dvojice naih strunjaka u Austriju, u naoj Republici su boravili austrijski eksperti sa prof. Dr. Lotharom Machura na elu. Razmjena je po kazala p u n u opravdanost ove akcije tako da je bilo obostrane koristi za meusobno upoznavanje kako ma terijala na terenu t a k o i raznih organizacionih formi rada. Austrijski strunjaci obili su mnogo oblasti na e Republike, od Banja Luke i Jajca, preko Sarajeva i Foe, odnosno praume Peruice i Sutjeske, do do line Neretve, Splita, Knina i Bos. Krajine. Za taj put Zavod je obezbijedio gostima struno vodstvo. Od 20. do 28. j u n a odran je V kongres (Generalna skuptina) Meunarodne Unije za zatitu prirode u Edinburgu, na kome je, kako smo ve rekli, prisustvo vao i na pretstavnik. Na ovome Kongresu raspravlja lo se o mnogim problemima zatite prirode u svijetu. Doneseno je vie rezolucija, izmeu ostalih i jedna kojom se sugerira stvaranje nove Komisije za urei vanje pejsaa. Naroito je istaknuta briga za sprea vanje ilegalne trgovine rijetkim ivotinjama. Federalna skuptina preporuuje stvaranje nacionialnih parkova i rezervata, te zatitu rijetkih vrsta flore i faune. Data je takoer sugestija da se poznavanje zatite prirode i izvora unese u sve kolske programe, osobito kod ze malja gdje to do sada nije provedeno. Nadalje donesene su preporuke za uspjeniju agitaciju i propagandu za tite prirode pomou raznih savremenih sredstava koja n a m stoje na raspoloenju (film, diapozitiv i sl.). Na kon rada na terenu, prouavanja i prikupljanja po t r e b n e dokumentacije Zavod je predloio Komisiji za zatitu prirodnih rijetkosti stavljanje pod dravnu za titu slijedeih objekata: 1. Koela u Gabeli, 2. Brljen u itomisliu, 3. Izvor Mlinitak kod Jablanice, 4. Klisure Prenja, 5. Peina Glaviine kod Dobrih Vo da u Kalinoviku, 6. Peina pored rijeke Vrhovine ispod sela Hotovlja, 7. Mahmutova jama kod sela Borije u Kalinoviku, 8. Ponor Pejov Do, 9. Ponor za Pejovim Dolom, 10. Peina Rakova u Boriji, 11. Peina Zobnjak, 12. J a m a Velika Tegara, 13. Peina Mala Tagara, 14. Klisure Sijerake stijene, 15. S a m a r na rijeci Bi strici, 16. Velika Medjedja lijeska u Soanima, 17. Druga medjedja lijeska u Soanima, 18. Trea medje dja lijeska u Soanima, 19. Veliko jezero na Treska-

135

vici, 20. Crno jezero na Treskavici, 21. Blatno jezero na Treskavici, 22. Bijelo jezero na Treskavici, 23. Trokunsko jezero (vie sela Dujmovia) na Treskavici, 24. Kazani na rijeci eljeznici kod sela Turova, 25. Sedreno podruje Pale, 26. Jela sa korom smre u Bistrici, 27. Izvor rijeke Klokota kod Bihaa, 28. Peina pod Vrte planinom, 29. Vilina peima kod sela Gornje ievo, 30. Peina u Dolama kod sela Bihovo, Trebinje, 31. Peina na Slanom Brdu kod sela Haranii, Trebi-

nje, 32. Kraki izvor Tuevac, Trebimje, 33. Rimski bu n a r u Trebinju, 34. Gigantski hrast u Drijenu kod Jasenica, Trebinje, 35. Grki b u n a r u Drijenu kod Jasenica, Trebinje, 36. Zeleni d u b u Divarskom Poljicu, 37. Aleja platana u Trebinju, 38. Peina u Banjoj Sti jeni, 39. Peima Banja Stijena u Banjoj Stijeni, 40. Klisure u kanjonu Prae, 41. Kanjon Rakitnice, 42. Biljka mesoderka, 43. Balatako jezero.

BIBLIOTEKA ZAVODA I ZATITA KNJIKOG MATERIJALA Na ovom poslu sudjelovao je samo jedan slubenik U 1956 tampane su Nae starine I I I u nakladi Zavoda (vii referent) uz povremeno angaovanje vanj od 800 komada. skih saradnika u radu na zatiti i prouavanju starih U inostranstvo je poslato 193 komada a u unutra irilskih rukopisa. njost zemlje 153. U proloj godini (nabavljeno je za biblioteku 238 Uspostavljena je evidencija separata od ranijih bro knjiga i 126 brojeva raznih asopisa i povremenih iz jeva Naih starina kao i od broja I I I . danja uz 3 godita novina. Od toga broja 110 knjiga je kupljeno, 68 dobiveno je u zamjenu, a na poklon 60 Tokom prole godine izvren je potpun pregled sa knjiga. Od povremenih izdanja i novina kupljeno je mostanske biblioteke u Plehanu i Tolisi, pa je d a t 78 brojeva i godita a u zamjenu je dobiven 51 primje predlog da se iste stave pod zatitu. rak. Pomenute knjige su uglavnom s podruja opte i Posebna panja je obraena zatiti knjikog mate nacionalne historije i historije umjetnosti, arheologije rijala: rijetkih knjiga, rukopisa, dokumenata i arhivai konzervatorske slube te prirodnih n a u k a i zatite lija kojima bi trebalo pruiti hitnu pomo, eventualno prirode. Zavod se pretplatio ma 13 domaih listova i ih konzervirati i restaurirati. Zavod se veoma angaasopisa od kojih je 6 sa podruja prirodnih (nauka, ovao oko osposobljavanja jednog ovjeka iskljuivo 1 s podruja muzeologije, 4 iz oblasti politikog ivota za zatitu knjikog materijala. To pitanje jo uvijek i 2 iz oblasti drutvenih nauka. Posebno bi trebalo nije rijeeno ali se zato prilo jednom specijalnom naglasiti da je za zavodsku biblioteku (nabavljano 79 poslu tj. angaovanju dvojice strunjaka Jugoslavenske veoma vrijednih knjiga iz historije Bosne i Hercego akademije znanosti i umjetnosti iz Zagreba koji su, vine. Nabavka je izvrena u jednoj Ljubljanskoj anti u dva - tri navrata, izvrili popis irilskih rukopisa u kvarnici. Zavod je takoer pretplaen ma Jugoslaven naoj Republici. To je bio jedan opseniji posao ove sku, optu i umarsku enciklopediju k a o i Enciklope vrste u proloj godini. diju likovnih umjetnosti i Bibliografiju. Od druge polovime 1956 g. Zavod se pretplauje na Za smjetaj novih knjiga nabavljena su i 2 nova isjeke iz svih novina F N R J iji se sadraj odnosi na o r m a r a (vitrine), iz budetskih rezervi. Nabavljene problematiku zatite spomenika k u l t u r e i prirodmih knjige su redovito zavoene u inventar i kartoteku rijetkosti. Do kraja godine ta zbirka imala je 850 isje biblioteke i svrstavane po veliini. Knjiga imventara aka koji su kasnije nalijepljeni na posebne listove i je voena potpunije tako da se vie panje poklonilo kronolokim redom poredani u fascikle. razvrstavanju knjiga po strukama. EVIDENCIJA I STATISTIKA Fototeka raspolae sa 2.458, uglavnom amaterskih, Evidencija spomenika kulture odnosi se na sve fotosa vanijih spomenika kulture i prirodnih rijetkosti spomenike koji se nalaze pod specijalnom zatitom dr (totala, detalja i konzervatorskih akcija). ave. Ona se sastoji od Kartoteke, Fototeke i PlanoPlanoteka se sastoji od 1.010 tehnikih planova teke. tlocrta presjeka i sl.) i crtea vanijih zatienih obje U Kartoteci svaki spomenik ima svoj kartom s od kata. govarajuim r u b r i k a m a u n u t a r kojih su sadrani naj U posljednje vrijeme radi se na reviziji kartona, re vaniji podaci o spomenicima. Treba istai da je na organizaciji Kartoteke i na stvaranju prirunih kata poslovima oko izrade nacrta listova i obrazaca za po loga za sluenje materijalom iako je evidencija i u trebe Kartoteke Zavoda radilo nekoliko slubenika Za sadanjem svom obliku lako pregledna i pogodna za voda, u formi Komisije, sve do asa k a d a je iznaen praktino sluenje. najpogodniji obrazac. Po podacima kartoteka, koja se Na svim poslovima radila su dva slubenika: 1 istosada potpuno sreuje, vidi se da meu zatienim spo riar umjetnosti rukovodioc Otsjeka za evidenciju menicima ima 613 nepokretnih i 838 pokretnih pred i statistiku (stupio na dunost 1. VII. 1955 g.) i 1 ho m e t a i objekata. norarni slubenik (stupio na dunost 6. X. 1956 g.). U radu Zavoda ima nekoliko potekoa s kojima se susree ve od svog poetka i koje jo uvijek mije u stanju da rijei. Istina, na podruju osiguranja po trebnog strunog i administrativnog k a d r a kao i u obla sti osiguranja materijalnih sredstava za odravanje spomenika ima izvjesnih rezultata. U prvom sluaju veih, u drugom manjih. J e r dok bi Zavodu trebalo obezbijediti samo jo 34 r a d n a mjesta (arhitekt, prav nik, restaurator), pa da poslove n o r m a l n o obavlja, dotle e trebati mnogo t r u d a i vremena utroiti ma ubjeivanje o potrebi dodjeljivamja veih materijalnih sred stava za odravanje spomenika kulture NR BiH. Sa stanovita isto uredskih poslova, administracije i svih drugih radova izvan terena, najtei problem jo uvijek pretstavlja pomanjkanje odgovarajuih prostorija za smjetaj Zavoda. Sada je osoblje Zavoda ratr k a n o u tri zgrade, meusobno jako udaljene. Stanje je teko iz vie razloga. Ne samo zbog otsustva dovoljnog prostora za pristojan rad, ve i zbog daleko veih izdataka na odravanje prostorija (trokovi meusob nog saobraaja: telefon, tramvaj) i gubitka potpunije saradnje i kontrole slube svih slubenika, a to se negativno odraava na efektu cjelokupnog r a d a Za voda. Trebalo bi to prije iznai mogunost za potpu nije rjeenje ovog akutnog problema. Ovo za sobom povlai i pitanje ureenja radionice Zavoda, koja, ka ko je predvieno, treba da bude jedan od glavnih no sioca itave aktivnosti spomeninog blaga nae Repu blike.

136